UntitledBibliografia:
Curn Philip, Feierman Steven, Thompson Leonard, Vansina Jan, Historia Afryki , tum. M. Jannasz, Gdask 2003. Saraiva José Hermano, Krótka historia Portugalii, tum. E. ukaszyk, Kraków 2000. Bronisaw Nowak, Afryka w gospodarce wiatowej XVI-XVII wieku, [w:] Europa i wiat w pocztkach epoki nowoytnej, cz 1. Spoeczestwo, kultura, ekspansja, red. Antoniego Mczaka, Warszawa 1991.
W 1383 r. wygasa w Portugalii dynastia burgundzka. W 1385 r. kortezy – zgromadzenie przedstawicieli stanów – wybray na króla Jana I, który zapocztkowa dynasti Avis na tronie portugalskim i zyska przydomek Dobry. Za jego panowania Portugalia wesza na drog ekspansji zamorskiej. To ona jako pierwsze pastwo rozpocza organizowanie na wielk skal morskich wypraw odkrywczych, szukajc nowych terytoriów i dróg handlowych.
ródo: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Twoje cele
Opiszesz, jakie byy przyczyny wyruszania przez Portugalczyków na pierwsze wyprawy morskie i co dziki nim zyskali. Wyjanisz rol Henryka eglarza w historii portugalskich odkry geograficznych. Przedstawisz kluczowe wyprawy odkrywcze i wymienisz najwikszych podróników portugalskich. Ocenisz, które grupy spoeczne w Portugalii popieray organizacj wypraw i z jakiego powodu, a dla których nie byy one korzystne.
Pomnik Odkrywców. ródo: Pixabay, domena publiczna.
Pierwsze wyprawy Portugalczyków
Na tropie nowych ziem i bogactw Afryki Terytorium Portugalii od pocztku VIII w. znajdowao si pod panowaniem muzumanów, a w XI w. zostao zdobyte w wyniku rekonkwisty przez królów Leónu i Kastylii. W 1139 r. Alfons I Zdobywca przyj tytu króla Portugalii i uniezaleni si od królestwa Leónu i Kastylii. Jednak ostateczny ksztat terytorialny Portugalia zyskaa dopiero w XIII w., po zwycistwach rekonkwisty nad muzumanami i rozstrzygniciu konfliktu z Hiszpani. W nastpnym wieku osigna rozkwit polityczny i gospodarczy, a przecigajce si walki z wycofujcymi si Arabami doprowadziy do zaatakowania przez Portugalczyków brzegów Afryki i opanowania w 1415 r. Ceuty w Maroku.
Ceuta wedug Georga Brauna, grafika z 1572 r. Portugalczycy pod wodz Henryka eglarza zdobyli Ceut 22 sierpnia 1415 r. Dlaczego to wydarzenie jest uznawane za pocztek zamorskiej ekspansji Portugalii? ródo: Wikipedia Commons, domena publiczna.
Zdobycie Ceuty sprawio, e Portugalczycy dotarli do szlaków handlowych, które wiody przez Sahar do pastw Afryki rodkowej. Sprowadzano stamtd zoto, ko soniow i niewolników.
Wkrótce na poudnie Afryki ruszyy wyprawy morskie wzdu jej zachodniego wybrzea. Ich gównym organizatorem i promotorem by trzeci syn króla portugalskiego Jana I Dobrego – Henryk eglarz. Swoj siedzib urzdzi w Sagres, na Przyldku witego Wincentego, najbardziej wysunitej na poudniowy zachód czci Europy.
Dziki wsparciu finansowemu Henryka eglarza kolejne wyprawy portugalskich eglarzy odsaniay tajemnice zachodniego wybrzea Afryki. Ju w 1419 r. Portugalczycy odkryli niezaludnion i silnie zalesion Mader, ok. 1427 r. ich okrty dotary do archipelagu, który nazwali Azorami (po portugalsku „jastrzbie”), ale ich badanie zajo im nastpne wier wieku. W 1445 r. wyprawa Dinisa Diasa dotara do Senegalu i Zielonego Przyldka, a w 1456 r. Portugalczycy wpynli do Zatoki Gwinejskiej.
Bogate mieszczastwo przejmuje inicjatyw Po mierci Henryka eglarza w 1460 r. organizacja dalszych wypraw znacznie przyhamowaa. Dlaczego? Na dworze królewskim by on mocno krytykowany, poniewa kosztowne ekspedycje pocztkowo nie przynosiy adnych zysków. T sytuacj zmienio odkrycie gsto zaludnionych terenów nad Zatok Gwinejsk. Portugalczycy zdobywali tam zoto, niewolników, zakadali faktorie handlowe. Wadze Portugalii nie widziay jednak sensu, aby odkrywa nowe tereny. Zadowalay si zyskami z tych ju odkrytych. Przestay ju liczy na dotarcie do Indii, bo linia brzegowa Afryki w Zatoce Gwinejskiej skrcaa najpierw na wschód, a potem na poudnie. To stawiao pod znakiem zapytania moliwo opynicia kontynentu. Wg Ptolemeusza, staroytnego geografa i astronoma, Ocean Indyjski by morzem zamknitym i w tamtych czasach w to wierzono. Dodatkowo król Alfons V mocno zaangaowa si w sprawy wewntrzne oraz w przygotowania do antytureckiej krucjaty.
Portugalczycy nie porzucili jednak marze o kolejnych odkryciach. W latach 60. i 70. XV wieku wyprawy organizowao konsorcjum kupców, któremu przewodzi Fernão Gomes z Lizbony. Jego ekspedycje zbaday wybrzea Gwinei, odkryy Wysp witego Tomasza i dotary do równika. Byy to trudne przedsiwzicia ze wzgldu na przybrzene skay i wielko oceanicznego przyboju. Bardzo duym utrudnieniem by równie silny Prd Benguelski, który pyn wzdu wybrzea afrykaskiego w kierunku pónocnym.
Autorem mapy z 1563 r. jest portugalski kartograf Lázaro Luís. Zaznaczono na niej pónocno-zachodnie wybrzea Afryki oraz róe wiatrów, które wyznaczay kierunki wiatrów staych. eglug wzdu zachodnich wybrzey Afryki bardzo utrudniay przeciwne wiatry i prdy. Co sprawio, e moliwe byo takie planowanie podróy, aby omija wiatry i prdy? ródo: Alvesgaspar, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Fernão Gomes nie ogranicza si do poszukiwa nowych szlaków i badania odkrytych ziem. Zakada równie pierwsze na tym terenie portugalskie forty i faktorie kupieckie. Sam niele si wzbogaci na handlu zotem i niewolnikami, a w dowód uznania za zasugi dla korony portugalskiej otrzyma tytu szlachecki i zosta przyjty do rady królewskiej.
Nowinki techniczne Wspomniany wczeniej prd oceaniczny i trudnoci nawigacyjne w okolicach równika komplikoway dalsze podróe Portugalczyków w kierunku poudniowym. Aby wyj z impasu, nowy król Jan II Doskonay (panujcy w latach 1481–1495) zainicjowa zakrojone na szerok skal badania naukowe. Do Lizbony sprowadzi niemieckich matematyków i astronomów. Dziki nim portugalscy eglarze zapoznali si z udoskonalonymi metodami nawigacji przy pomocy instrumentu zwanego astrolabium. Wyposaeni w nowe
Jan II zadba równie o utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania Portugalii. Za jego panowania na Zotym Wybrzeu (w dzisiejszej Ghanie) zbudowano fortec i faktori São Jorge da Mina. Dziki niej Portugalczycy objli kontrol rejony wydobycia zota. Dotychczasowe nakady na podróe odkrywcze zaczy si zwraca z nawizk.
Georg Braun, Forteca w São Jorge da Mina, 1572 r. Gównym zadaniem fortecy byo zabezpieczenie miejscowego handlu oraz ochrona portugalskich szlaków eglugowych przed konkurencj ze strony innych pastw europejskich. Które elementy ilustracji na to wskazuj? ródo: Wikipedia Commons, domena publiczna.
Opynicie Afryki – wyprawa Bartolomeu Diasa Jednak to innemu podrónikowi portugalskiemu przypada niemiertelna sawa. Podczas podróy, w któr Bartolomeu Dias wyruszy w 1487 r., gwatowna burza zapdzia jego okrt daleko na zachód. Gdy ju zdoa zawróci na wschód i popyn w kierunku Afryki, okazao si, e na dugoci geograficznej, na której powinien dotrze do Afryki, ldu nie byo. eglarz trafnie oceni, e popyn zbyt daleko na poudnie i grozio mu ominicie kontynentu. Postanowi wic popyn na pónoc i tak 3 lutego 1488 r. dotar do przyldka, który uzna za poudniowy kraniec Afryki. Miejsce to nazwa Przyldkiem Burz, ale Jan II, doceniajc rang odkrycia Diasa, zmieni jej nazw na Przyldek Dobrej Nadziei (przez dugi czas Przyldek Dobrej Nadziei by uwany za najbardziej na poudnie wysunitym punktem Afryki, ale dokadniejsze pomiary wykazay, e jest nim Przyldek Igielny).
Odkrycie Bartolomeu Diasa, cho dokonane troch przez przypadek i przy udziale ogromnej dozy szczcia, byo trudne do przecenienia. Umoliwio bowiem, dziki zatoczeniu uku rodkiem oceanu, opynicie silnych przeciwnych prdów. To wydatnie skrócio czas podróy – mimo znacznego wyduenia drogi – i uczynio j zdecydowanie mniej niebezpieczn. Powrót do Portugalii móg ju si odbywa wzdu wybrzea i by atwiejszy dziki sprzyjajcym prdom oceanicznym.
Konsekwencje portugalskich wypraw Portugalia dziki morskim wyprawom wzbogacia si i w kocu staa kolonialnym imperium, ale Afryka zapacia za to wysok cen. W latach 1415 – 1600 Portugalczycy wywieli z kontynentu afrykaskiego ponad 175 tys. niewolników. Pocztkowo byli oni przewoeni na Wyspy witego Tomasza i Wysp Ksic, gdzie powstay rozlege plantacje trzciny cukrowej, nalece do portugalskich wacicieli. Gdy Brazylia w XVI wieku zostaa portugalsk koloni, zapotrzebowanie na prac niewolnicz na tamtejszych plantacjach byo coraz wiksze. W 1600 roku na kontynencie afrykaskim pojawili si równie Holendrzy i Brytyjczycy, wtedy handel niewolnikami przybra ogromn skal.
Portugalczycy pozyskiwali niewolników, sprzedajc bro wadcom rywalizujcych ze sob królestw afrykaskich, m.in. Kongo, Ndongo i Lunda. Podsycali zbrojne konflikty midzy nimi, by zapewni sobie stay napyw niewolniczej siy roboczej. To wanie Portugalczycy sprowadzili na kontynent afrykaski bro paln, nieodwracalnie zmieniajc charakter tamtejszych konfliktów i wzmacniajc pozycj sojuszniczych królestw.
Sownik astrolabium
(rd.-ac. astron - gwiazda, labe - chwytanie), instrument astronomiczny sucy do pomiaru wysokoci Soca i gwiazd; eglarze portugalscy poznali je za porednictwem eglarzy muzumaskich
muzumanie
Maurowie
(ac. Mauri), w redniowieczu nazywano tak muzumaskich mieszkaców, którzy zajmowali znaczne partie Pówyspu Iberyjskiego, wywarli ogromny wpyw na kultur dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii
przybój
uderzanie fal o brzeg zbiornika wodnego, spowodowane zaamaniem si fali na pytkiej wodzie przybrzenej
rekonkwista
(hiszp. reconquista - ponowne zdobycie), walka chrzecijan o wyparcie Maurów z Pówyspu Iberyjskiego; trwaa od VIII do XV w.
róa wiatrów
okrga tarcza z podziak stopniow od 0° do 360° oraz z zaznaczonymi 32 rumbami, która suya do wskazywania kierunków wiatrów
Prd Benguelski
zimny prd morski pyncy z poudnia na pónoc wzdu zachodniego wybrzea Afryki Poudniowej
faktoria
(rd.-ac. faktoria), zakadana w krajach kolonialnych placówka handlowa, punkt spotka kupców z Europy z lokaln ludnoci, miejsce gromadzenia towarów kolonialnych, wysyanych nastpnie do Europy
Sowa kluczowe
rekonkwista, Kortezy, Przyldek Dobrej Nadziei, Vasco da Gama, Fernão Gomes, Diego Cão, Bartolomeu Dias, Jan II, odkrycia geograficzne, nowoytny kolonializm europejski
Bibliografia B.Nowak, Afryka w gospodarce wiatowej XVIXVII wieku, [w:] Europa i wiat w pocztkach epoki nowoytnej, cz 1. Spoeczestwo, kultura, ekspansja, red. A. Mczak, Warszawa 1991.
P.Curtin, S.Feierman, L.Thompson, J.Vansina, Historia Afryki, tum. M.Jannasz, Gdask 2003.
J.H.Saraiva, Krótka historia Portugalii, tum. E.ukaszyk, Kraków 2000.
Mapa interaktywna
Polecenie 1
Zapoznaj si z map interaktywn prezentujc zasig portugalskich odkry w XV w. i ich najwaniejsze etapy. Jakie znaczenie dla organizacji dalszych wypraw odkrywczych miao opanowanie przez Portugalczyków okolic równika i Wyspy witego Tomasza?
Twoja odpowied
Polecenie 2
Jak rol peniy tamtejsze faktorie i dlaczego Fernão Gomes tak chtnie sponsorowa kolejne wyprawy?
Twoja odpowied
ródo: Jorge de Aguiar, Wikimedia Commons, domena publiczna.
portolan
astrolabium
busola
kwadrant
1.
2.
3.
4.
5.
1. Dzisiejsza nazwa pastwa, w którym powstaa twierdza São Jorge da Mina.
2. Nauka zajmujca si tworzeniem i badaniem map.
3. Przyrzd wyposaony w ig magnetyczn wskazujc swym pooeniem strony wiata.
4. Nazwa miasta w Maroku, zdobytego przez Portugalczyków w 1415 r.
5. Miejsce, w którym Henryk eglarz zaoy szko kartografii i astronomii.
Wymienione wydarzenia uó w kolejnoci chronologicznej, zaczynajc od najstarszego.
zdobycie przez Portugalczyków Ceuty
wiczenie 4
wiczenie 5
Uzupenij tekst.
Zaoycielem szkoy kartograficznej w Sagres by . Powstaa ona, gdy w Portugalii
panowa . Celem portugalskich wypraw byo znalezienie drogi morskiej do .
organizowa ekspedycje, które zbaday wybrzea Gwinei. Na nowych ziemiach
Portugalczycy zakadali forty i , a do ojczyzny wysyali m.in. zoto i .
W 1482 r. odkry ujcie rzeki Kongo. Sze lat póniej eglarz dopyn do
koca kontynentu afrykaskiego, a dokadniej do , i udowodni, e mona dotrze
drog morsk do Azji.
Jan I Dobry Bartolomeu Dias Henryk eglarz faktorie Amerigo Vespucci
manufaktury Fernão Gomes niewolników Indii Ameryki Jan II Doskonay
jedwab Diogo Cão Zielonego Przyldka Przyldka Dobrej Nadziei
Wska, które zdanie jest faszywe, a które prawdziwe.
Zdanie Prawda Fasz
Nadziei dotar do Brazylii.
Afryki w kierunku poudniowym.
wojenna.




Wyjanij na czym polegaa trudno w podróowaniu wzdu zachodnich wybrzey Afryki w kierunku poudniowym.
Jak rol miaa odgrywa twierdza São Jorge da Mina?
José Hermano Saraiva
Krótka historia Portugalii
W pocztkach XV wieku ekspansja odpowiadaa interesom wszystkich klas spoecznych, które wspótworzyy pene sprzecznoci spoeczestwo portugalskie. Dla ludu ekspansja bya przede wszystkim form emigracji i oznaczaa to, co emigracja oznacza zawsze: szans lepszego ycia […]. Dla kleru i szlachty chrysanizacja i podbój byy formami suby Bogu i królowi, co pocigao za sob otrzymywanie nagród […]. Dla kupców ekspansja bya perspektyw korzystnego handlu polegajcego na zakupie surowców w miejscu ich produkcji i sprzeday z dobrym zyskiem. Dla króla bya to okazja do wzrostu presu, doskonaa forma dania zajcia szlachcie i przede wszystkim moliwo stworzenia nowych róde bogactwa w epoce, gdy dochody korony znacznie spady. Poza t zbienoci interesów pozostawali jedynie waciciele ziemscy […], dla których spadek liczby rk do pracy w kraju oznacza wzrost ceny robocizny.
“
Wymienione kategorie spoeczne podziel na te, które w wietle cytowanego tekstu zyskay na ekspansji portugalskiej, i na te, które na niej straciy.
Kategorie spoeczne zyskujce
Kategorie spoeczne tracce
król waciciele ziemscy
Philip Curn, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina
Historia Afryki
“
Twoja odpowied
si podróe morskie do Zielonego Przyldka i z powrotem. Co wicej jednak, uwiadomio ono ogólny, kolisty ukad wiatrów oceanicznych. Nieco od równika do 30 stopnia szerokoci geograficznej na pónoc lub poudnie wiej silne wiatry o kierunkach pónocno-wschodnim lub poudniowo-wschodnim, dalej od równika, midzy 40 a 50 stopniem szerokoci geograficznej, przewaaj wiatry wiejce z zachodu.
ródo: Philip Curn, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina, Historia Afryki, tum. M. Jannasz, Gdask 2003, s. 218.
Wska zdanie zgodne z treci tekstu ródowego.
Podróe odkrywcze uniemoliwiaa agresywna postawa rdzennych mieszkaców.
Zbadanie zachodnich wybrzey Afryki byo moliwe dopiero po zastosowaniu silnika parowego.
Kluczowe znaczenie w przypadku portugalskich wypraw odkrywczych miao rozpoznanie ukadu staych wiatrów.
Penetracj zachodniego wybrzea Afryki utrudniaa rywalizacja midzy Portugali a Hiszpani.




Przeczytaj fragment opracowania historycznego Bronisawa Nowaka i na podstawie jego treci oce wzajemne relacje midzy Portugalczykami a tubylcami w rejonie budowanego fortu Sao Jorge da Mina.
Bronisaw Nowak
Afryka w gospodarce wiatowej XVI-XVII wieku
“
Twoja odpowied:
ródo: Bronisaw Nowak, Afryka w gospodarce wiatowej XVI-XVII wieku, [w:] Europa i wiat w pocztkach epoki nowoytnej, cz 1. Spoeczestwo, kultura, ekspansja, red. Antoniego Mczaka, Warszawa 1991, s. 309.
Dla nauczyciela
Podstawa programowa:
zakres podstawowy
Ucze:
Ksztatowane kompetencje kluczowe:
Cele operacyjne:
opisuje, jakie byy przyczyny wyruszania przez Portugalczyków na pierwsze wyprawy morskie i co dziki nim zyskali; przedstawia rol Henryka eglarza w historii portugalskich odkry geograficznych; omawia kluczowe wyprawy odkrywcze i wymienisz najwikszych podróników portugalskich; ocenia, które grupy spoeczne w Portugalii popieray organizacj wypraw i z jakiego powodu, a dla których nie byy one korzystne.
Strategie nauczania:
konstruktywizm; konektywizm.
Formy pracy:
praca indywidualna; praca w parach; praca w grupach; praca caego zespou klasowego.
rodki dydaktyczne:
Przebieg lekcji
Faza wstpna:
1. Prowadzcy lekcj okrela cel zaj i wspólnie z uczniami ustala kryteria sukcesu. 2. Uczniowie interpretuj ilustracj okadkow, wskazujc na jej powizania z tematem
i celami lekcji.
Faza realizacyjna:
1. Nauczyciel zapowiada uczniom, e bd opracowywali informacjie na temat wypraw Portugalczyków. W tym celu dzieli uczniów na trzy grupy - kada z nich opracowuje jeden z podrozdziaów z czci „Przeczytaj”:
Grupa 1 - Na tropie nowych ziem i bogactw Afryki;
Grupa 2 - Bogate mieszczastwo przejmuje inicjatyw;
Grupa 3 - Nowinki techniczne oraz Opynicie Afryki – wyprawa Bartolomeu Diasa.
Nauczyciel okrela czas na przygotowanie notatek przez grupy.
2. Po ustalonym czasie przedstawiciele kadej z grup przedstawiaj swoje prace, a uczniowie z pozostaych grup notuj najwaniejsze informacje. Po zakoczeniu prezentacji nauczyciel dopowiada to, co jest istotne, a mogo zosta pominite, udzielajc uczniom informacji zwrotnej.
3. Praca z map interaktywn. Nauczyciel poleca uczniom, aby pracowali w parach i zapoznali si z multimedium przedstawiajcym wyprawy Portugalczyków, a nastpnie wykonali polecenia doczone do mapy. uczniowie w dwójkach odpowadaj na pytanie: Jakie znaczenie dla organizacji dalszych wypraw odkrywczych miao opanowanie przez Portugalczyków okolic równika i Wyspy witego Tomasza? Wybrana (lub wylosowana) para uczniów przedstawia swoje odpowiedzi, inni uczniowie mog uzupenia t wypowied o informacje wedug nich istotne. Nastpnie w podobny sposób uczniowie odpowiadaj na pytanie: Jak rol peniy tamtejsze faktorie i dlaczego Fernão Gomes tak chtnie sponsorowa kolejne wyprawy?
4. Uczniowie wykonuj wiczenia interaktywne zgodnie ze wskazówkami nauczyciela. Nauczyciel wskazuje osoby, które udzielaj odpowiedzi na poszczególne wiczenia, udziela im informacji zwrotnej.
5. Prowadzcy zadaje uczniom pytania: Jak odkrycia Portugalczyków zmieniy sytuacj gospodarcz i polityczn kraju nad Tagiem? Jak wpyny na wizj wiata ówczesnych ludzi? Odkrycia którego z Portugalczyków uznalibycie za najwaniejsze i dlaczego? Uczniowie dyskutuj, jedna z osób moe notowa propozycje na tablicy.
Faza podsumowujca:
1. Wybrany ucze podsumowuje zajcia, zwracajc uwag na nabyte umiejtnoci. 2. Nauczyciel omawia przebieg zaj, wskazuje mocne i sabe strony pracy uczniów.
Praca domowa:
1. Opracuj podsumowanie tematu „Pierwsze wyprawy Portugalczyków” w formie pyta do krzyówki.
Materiay pomocnicze:
Nowak B., Afryka w gospodarce wiatowej XVIXVII wieku, [w:] Europa i wiat w pocztkach epoki nowoytnej, cz 1. Spoeczestwo, kultura, ekspansja, red. A. Mczak, Warszawa 1991.
Curtin P, Feierman S., Thompson L., Vansina J., Historia Afryki, tum. M. Jannasz, Gdask 2003.
Saraiva J.H., Krótka historia Portugalii, tum. E.ukaszyk, Kraków 2000.
Wielka historia wiata. Tomy 112 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejtnoci); wiat Ksiki 20042006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 20112019.
Wskazówki metodyczne opisujce róne zastosowania multimedium: