UDK 911.3:502.7 (497.11 "Pollmlje-) = 661

Petko Boškovič i

OEGRflDfiCIJfi PRIRODE U POLMLJU I IUERE HKTIUHE ZRŠTITE

Uuod

Pollmlje obuhvata sliv Lisa, desne pritoke Orlne. To je jadna od n a j v a m l j l h 1 najkulturni jlh oblasti stare Raeke. Zahvata povrftlnu od 6.016 km2. Lin sa Uvcem i drugim pritokaaa iaa veliku hidroener-getsku snagu. Tuda prolaze najvainlje saobračajnice koje povezuju Srbiju sa Crnom Goro«. Vode Llaa su se koristile za razne potrebe: kupanje, navodnjavanje, lndustrlju 1 sportski ribolov, kao i za prolzvodnju električne energije.

Glavne karakteristike ovog reglona su brojni predjell izvanredne ljepote i sadr±ine. Veliko Je bogatstvo turna, livada, paftnjaka, njiva i vočnjaka, hladnih planinskih izvora 1 vrela, bistrih potoka i rijeka, mineralnih i termalnih voda.

Pollmlje našeljava oko 300.000 stanovnlka. Tu su se razvili gradovi i veča naselja: Plav, Andrijevica, Ivangrad, Brodarevo, Prijepolje, PriboJ i Rudo.

Za okolne visoke krajeve Pollmlje predstavlja pravu lupsku oblast sa veoma plodno® dollnom. Po vočarstvu spada u red najbogatljih vočarsklh krajeva naie zemlje. Prostrane kotlinske ravni pruiaju veoma povoljne uslove za razvoj po 1joprivrede. Stočarstvo je razvl-Jeno na okolnlm planina. U posl1Jeratnom periodu stvoreni su uslovl opiteg privrednog 1 druttvenog razvoja: otpočeo je proces elektri-fikacije, industrializacije, urbanizacije, razvoja saobračaja, zdravstva, tkolstva 1 ostalih djelatnosti. Uporedo sa razvojen, kao

» Kag. geogr., 8(000 Bijelo polje, 2ižiča 1

njegove negativne pojave, javile su se deagrarlzaclja 1 degradacija prirode. Osnovni kompleksi "udara" na prirodu lspoljavali su se zagadjivanjem 1 unistavanjem prirodnih izvora. Taj Indeks ostečenja zavlsan je od niza faktora, a dva su osnovna - prirodni i antropo-gen 1 .

Prema tone, cilj nam je da izvrsiao konciznu analizu degradacije prirode u Polimlju i predložimo adekvatne mjere zaštite i unapre-djlvanje prirode.

Degradacija prirode u Polislju

aticaj antropogenlh faktora na prirodu u Polimlju razvijao se od pojedinainog 1 parcljalnog do opsteg i globalnog. Usvrsavanjem orudja za rad iovjek je izborio poziciju koja mu omogučava bitan uticaj na reprodukclju prirode. Covjekova sredina zahtijeva, zbog svoje velike osjetljivosti na promjene, visok stepen organizacije i kompleksan prlstup u gazdovanju, zavisno od konkretnih prilika. Sve promjene u prlrodi Polimlja, pod uticajem sovjeka, pračene su lan-£anlm promjenama u mnogobrojnim podslstemima. Ta okolnost se ne smije ispustiti iz vida, Jer se priroda sveti, ugroiava individual-ne, grupne 1 društvene interese. Promjene izazvane sovjekovim dje-lovanjem na prirodu u Polimlju oznaiavaju njenu visu fazu razvoja 1 reprodukcije, Jer je čovjekova sredina nastala iz prirodne sredine, na viiea stepenu organizovanostl, mnogo lzdasnija u pogledu zadovo-ljavanja sv» razvijenljih aovjekovih potreba.

Proces degradacije prirode u Polimlju tekao je i tefe različitim lntenzitetom. Zato su nastali 1 negativni efekti kojim se priroda obezvredjuje i ponegdje pretvara u pustos. Neki ekološki sistemi u ovom regionu su znatno izmijenjeni u odnosu na prirodne, a neki su 1 očuvani. Industrijal1zaciJom 1 urban izac1jom u dolini Lima su mnogo lzmljenjene prirodne osobine voda Lima i agrarni predjeli u okolini gradova. Posebno su vode Lima toliko zagadjene da Je ta rljeka blotički unlčtena. ObezSumlJavanje Je eovjek vrsio od davni-na, Sto je uzrokovalo pojavu kllzlsta i erozije.

iitava priroda Polimlja, pored utlcaja antropogenlh, lzloiena Je i stalnom dejstvu razliiltlh prirodnih sila. Nagle promjene tempera-

ture, djelovanje atmosferskih taloga, tekučih i podzemnih voda, snaga vjetra 1 drugi činloci izazivaju, nekad postepene, s nekad 1 nagle promjene u prlrodi ovog područja, razarajučl na jednoa »Jes-tu, a gradeči na drugom, uništavajuči jedno, a stvarajuči drugo. To su prirodni procesi koji se stalno odigravaju. Protiv nekih čovjek još nlje u stanju da preduzme efikasnije »Jere. Oegradaciju prirode u Pollmlju znatno uvečavaju klizište, erozije i bujlce. To ja jedan vid denudaclonog procesa, uzrokovan obilnim padavina«« narastresi-tlm i neotpornim zemljlstima. Lira i njegove pritoke su bujične vode, te se javljaju i bujlce. Erozija je prateča pojava obilnih padavina i obesumljenlh površina na stranaaa dolina.

(Izroči degradacije prirode u Pollmlju su veoaa raznovrsni i brojni. Pod degradacijom prirode podrazumiJeva se proces unošenja razliei-tih tečnih, čvrstih i gasovitih materija, koja se akuauliraju i zadrlavaju u vodi, tlu 1 vazduhu. Posljedice toga se »araifestuju kroz različite procese oštečenja, zagadjenja 1 degradacija prirode. Procese dugogodlšnjeg zagadjlvanja i degradacije prirodnih vrljed-nostl u Pollmlju uzrokuju Industrijske i komunalne otpadna voda, otpadni gasovl, teškl aetali, pesticidi i kancerogeni ugljovodonl-cl.

Dugogodišnja aktivnost eovjeka u pravcu aljenjanja priroda u Polia-lju odraiavala se na više načina. Najaanji stepen antropogenih promjena u prlrodi čovjek je lzvršlo u neprlstupaenia predjeliaa Polialja, aijenjajučl samo neke. Banje bitne, stanisna uslova. Drugi tip promjena Izraiavao se u stvaranju večih posljedice u ekosistemu prirode Polimlja, unošenjea tehnlčkih poduhvata, izgrad-njoa saobračajnlca, urbanlzaclJoa, industrijalizaciJoa i hemizeci-Jom polJoprivrede, eime je izvršena proajana nekih od osnovnih stanlšnih uslova u pojedinia rajonima i područjiaa. Time se zao-štravala i znatno povečavala degradacija prirode. Najbltnlju pro-mjenu predstavijaju temeljne izajene u prlrodi Polialja od aoaenta puštanja u pogon Fabrlke sulfatne celuloze i paplra u Ivangradu i drugih fabrlka nizvodno, zagadjujučl Lia. Lia je do 1963. godlna uvljek svrstavan u prvu kategoriju. Puštanjea u rad Fabrike celulo-ze i paplra 1963. godine, pod utlcajea štetnog dejstva otpadnih voda, Lim brzo počlnje aijenjati svoje osobine. Za svoje tehnološke potrebe Fabrika celuloze 1 paplra u Ivangradu iz Liaa uziaa oko 6.000 a3 vode na sat 1 proizvodi po sulfatnoa postupku bijeljenu

culfatnu celulozu i papir od bukovog i cetinarskog drveta. Proces proizvodnje Je kontinuiran, što znati, da se permanentno ispuštaju iste količine vode. S obzirom na proces proizvodnje, otpadne vode ove fabrike opterečene su raznim materijama, pretesno organskim JedinJenJima, C1 Je prisustvo izaziva neprljatan miriš u efluentu. Ove vode su obugačene llgninom u obliku soli natrijuma, klorligni-na, zatlm raznim reduktivnim JedinJenJima i drugim materijama. Sve to za svoju oksldaciju iziskuje velike količine kiseonika i duži period aeracije. Fabrlka za preradu kože u Ivangradu i nizvodno industrija Bijelog Polja, Prijepolja i Priboja, takodje ispušta odpadne vode direktno u Lisa. Na Limu 1 njegovim pritokima su 1 tri hidrocentrale: Kokln Brod , Bistrica i Seljašnica.

Žirenjem gradskih naselja i saobracaJnlca u Polimlju je došlo do zahvatanja poljoprlvrednih površina. TakvoJ degradaciji su izlotena najplodnija zemljlšta. Nepoljoprivredne djelatnosti traie sve veci prostor i šlre se na račun plodnog polJoprlvrednog zemljišta. Odnos grad - sredina javlja se u obliku dva v a m a procesa: kao ruralno-urbana cjelina i kao urbana cjelina. Ekološku dinamiku procesa degradacije prlroae u Polimlju danas karakterišu ovakve pojave: dlsekonomicnost u razvoju okruženja gradskih naselja, vat 1jabiInost u prostornom konceptu koriščenja zemljlšta, preovladavanje jeftinog stanovanja 1 naglo smanjlvanje plodnog poljoprivrednog zemljlšta u dolini Lima. Kao što se vidi, prva pojava ima obilježje ekonomski neracionalnog koriščenja prostora koji okruiuje gradove i koji predstavlja ruralno-urbanu marglnu. Na ovom prostoru djeluju su-protne ekonomske snage: jedna djeluje u pravcu rezidencijalnog koriščenja, a druga u pravcu koriščenja za polJoprivredne namjene. NI Jedna ni druga, još uvijek, ne preovladava, pa se u ovakvim slucajevima javljaju veoma izraženi špekulativnl motivi, koji dovo-de do formiranja heterogene strukture prostora, a u prvom redu, polJoprlvrednog zemljlšta. Zbog toga zemljište dobija raznovrsnu neplansku namjenu. Tendencija porasta gradskog stanovništva i nje-govo disloclranje prema predgradjima ukazuje na rezidenciJalnu namjenu prostora. Tako se prostorni pojas hrane uništava i zapušta. Ruralno-urbani prostorni kompleks ne predstavlja Jedan zaokruženi prsten, prostorno-planski formiran, ograničen i uredjen za odredje-ni vremenski period. Okruženje gradova u Polimlju pokazuje tenden-ciju stalnog neplanskog proširavanja na sve udaljenija područja najkvalltetniJeg polJoprlvrednog zemlljišta. Sve se više širi hete-

rogena, neplanska prostorna struktura. Poljoprivredne površine u okolini Plava, Ivangrada, Bijelog Polja, Brodareva, Prijapolja 1 Priboja su veoma usltnjene. Uofiava se sva aasovnija dlvlja gradnja.

D slučaju razvoja industrije Ivangrada, koji nije dovoljno kontro-lisan, Fabrika celuloze i paplra je stalno poslovala sa visokim gubicama i na taj način usporavala tokove privrednog rasta ova opstine. Otpadnim vodama ove fabrike, iz godine u godinu, se zao-Strava problem zagadjivanja Lima i Liaske dolina. Oeigledno su sazreli uslovi da se ubrzano radi na praorlJentaciJi ove lndustri-js.

U interesu zastlte Lima, Fabrika celuloza 1 paplra Ja isgradlla kaskade za asraciju, prseipitator za sedimentaciJu 1 suena polja za deponovanje flotacionog produkta. Od poeetka rada fabrike, otpadna vode, uglavnom, ldu preko kaskada sa aeraclju, a zatim preko talos-nog bazena za sedimentaciju, da bi nakon toga, otvorenlm kanalom, dospjele u Lim. Izgradjeni sistemi nijeau uradno odr&avani, te ja ubrzo doelo do zagadjenja Lima. često se naglo Ispustaju veča koli-čine otpadnih voda, koje uvijek izazovu pomor riba 1 ostalih orga-nizama. Ovako često i jaka zagadjenja 1 neprekldno otlcanje otpad-nih voda ne dozvoljavaju regeneraclju aivog ovijata. Na osnovu bioloških analiza koje su redovno radjene od 1964. godine do danas, utvrdjeno je da je Lim najzagadJeniJa rijaka u CrnoJ Gori 1 Jugo-slaviji. Nizvodno od fabrlke Lim vise ne nasaljavaju salmonldne vrste riba. D fauni dna konstatovani su organizmi indikovani za polisaprobne vode. 0 ovakvoa slučaju fabrika j« prekršila sve za-konske propise i pretvorila Lim u kanal za sabiranje otpadnih voda. Otpadne vode ostalih zagadjlvaea koji se nalaza na obalama Lima znatno pogorsavaju ovakvo stanje.

0 Polimlju Je do sada nestalo na hlljade hektara obradlvog zemljls-ta, odnosno svake godine se zemljlsni fond umanjlvao za po nekolike desetine hektara, računajučl od 1945. godine do danas.

Posljedlce koje su izražene procesom degradacije prirode u Polim-lju, u prvom redu, unistavanjem polJoprivrednog zemljlsta, su u vlsokom stepenu ruristienosti u društvenim odnoslma medju ljudima u gradsklm naseljima, jer jo* uvijek živa mnogi tradicionalni oblici 1 stare navike. žnačajna Je i diferenci jeclja načina slvota stanov-

nistva, Jer je kod večine stepen urbanizacije njihovog načina živo-ta, jos uvijek, nizak. Uočljiva je i nesposobnost urbanizma u for-miranju ekološke ravnoteie u gradskim naseljima Polimlja. Ovako zagadjena rijeka Lim, a preko nje i priroda Polimlja, ne mote služiti ni za kakve potrebe ljudima. čak je voda neupotreblj iva za nizvodnu industriju. Sve to uliva strah stanovništva, koje se nika-ko ne miri sa nestajanjem i umiranjem Lima. Zna se, da je ranije, dok je Lim blo čist, kupališna rekreacija na njegovim vodama, bila jedna od tradicionalno najmasovni jih vidova izlaska stanovniitva u prirodu. Zagadjenost Lima dostigla je več kritičnu tačku. Postro-jenja za prečiščavanJe otpadnih i fekalnih voda ne posjeduje nijed-na industrija u Polimplju. Fekalne vode u gradskim naseljima ispu-štaju se direktno u Lim odvodnim cijevima, kojih ima na hiljade u gradskim naseljima. Zna se da ove sadrže razne hemijske sastojke, medju kojima su: kaolin, aluminijum sulfat, fenoli, natrijum-hipo-hlorldi i druge hemikalije. Zelena boja vode Lima promijenjena je u crnu. Največa Je zagadjenost od Ivangrada do Prijepolja, gdje je neprestano prisustvo vidljivih otpadnih materija, nepoželjnog mirl-sa, smanjenog sadržaja hiseonlka 1 porast organskih materija. Oči-gledno Je prisustvo i otpadnih plivajučih materijala raznih vrsta i porijekla. Zajednlčko svojstvo otpadnih voda Lima Je da sadrže otpadne organske materije i imaju nizak sadržaj rastvorenog klseo-nika ill ga često nijesu sadržavale. Kod svih ovih voda Izražena je potreba za hemijsku i biohemijsku vlsoku potrošnju klseonika. Opte-rečene su znatnim sadržajem sedimentnih 1 suspendovanlh materija. Vode su, uglavnom, mutne, sa talogom i obojene. Osječa se neprlja-< »n miriš. Zbog neopremljenosti laboratorije nijesu odredjivane toksične materije. Nigdje nema obradjenih podataka o zagadJivačima Lima, odnosno nema savremenog katastra zagadjlvača. Ipak, treba naglaslti da če zadnjih godina novi industrijski kapaciteti u Po-limlju, kao budučl zagadjlvači, biti upučeni na vodozahvat ill ispust voda u rijeku Lim, čime če povečati njegovu zagadjenost.

Zemljište Je pravi recipljent mnogih zagadjlvača. Zbog različite brzine rastvaranja 1 razlaganja, hemijski agensi se, manje - više, nagomilavaju u zemljištu. Ovakva degradacija traje poodavno. Njiho-vo rastvaranje traje dugo 1 zavisi od tipa zemljišta, insolacije, načina obrade, vlažnosti i temperature. Hemijski agensi dospijevaju u zemljište površinskim vodama i vazduhom. Tako oni na širokom prostoru zagadjuju površinske i podzemne vode, prehranbene proizvo-

de biljnog i iivotinjskog svijeta 1 zemljlšte. U okviru heaijsklh mjera zaštite za suzbijanje štetnih bioloških agenasa u poljopri-vredl, šumarstvu, stoiarstvu, preradj ivačkoJ 1 prehranbenoj indu-striji, kao i komunalnoj higijeni u Polimlju, primjenjuju se razli-čita healjska jedinjenja 1 u različitim obliclaa. To su pesticidi, koji se lz godine u godlnu sve više primjenjuju. Istraiivanja poka-zuju da od ukupne količine pesticida, koji se prialjene u poljopri-vredi, samo 1 % dospljeva do ajesta prlajene, odnosno do štetnih organizama koji se suzbijaju. Ostalo dospljeva u djelove agroekosi-stema ili se rasprostire na okolne ekoslsteme, kao heaijskl zaga-djivač. Znači, pesticidi zagadjuju zeuljište, vodu, vazduh i vege-tacija. Na ovaj način i zemljište postaje zagadjlvač pestlcidlaa 1 drugim tokslkantima. Oni tada ulaze u "lanac lshrane" i na taj način postaju zagadjivači hrane. Zato hrana 1 predstavlja najvaini-jl put unošenja pesticida u organizam čovjeka. Više od 90 % svlh zagadjivača, koji dospijevaju u organizam čovjeka, unose se hranoa. Na isti način u organizam čovjeka dospijevaju 1 radioaktivne sup-stance. Deterdientl su, takodje, zagadjivači. Posebno su opasni po iivi svijet voda.

fljere aktivne zaštite prirode u Poliilju

Dosadašnji konzervativni i parcljalnl prlstup zaštitl 1 unapredjl-vanju prirode u Polimlju, mora ustupiti mjesto koncepciji aktivne zaštite, koja ima sve večl broj prlstallca. Ona se primjenjuje kompleksno i bez kompromisa, pa se postiiu pravi rezultati. Aktivna zastita prirode se odlikuje 1 sloienošču ekoloških odnos?. Ona treba da obezbijedi uslove za zajedniško djelovanje društva i pri-rode kao jedinstvene cjeline. Prirodno 1 graditeljsko bogatstvo Polimlja je veliko i neprocjeni j ivo. Kao što smo rekli, na mnogim mjestlma je ugroieno 1 degradirano, jer je lzloženo stalnom dejstvu različitih prirodnih i antropogenih sila. Rastuče potrebe uslovlje-ne naglim progresom u svlm oblastima sve više vrie značajne promje-ne u stanju i kvalitetu prirode u Polimlju. Sveopita transformacija prostora ovog regiona danas se svodi na sljedečim medJuzavlsnim odnosima:

1. Funkcije protora Polimlja podmiruju raznovrsne potrebe ljudi, jer podmirivanje ljudskih potreba, u odnosu na prirodne

istorijskl nastale vrijednosti, treba da postanu bitno mjerllo i kriterljum u razvoju društva 1 svake druttveno-polItičke zajednice na ovom području.

2. Raznovrsne ljudske potrebe, u odnosu na prirodne 1 radon stvorene vrijednosti, odredjuju 1 funkcije prostora u Polimlju.

3. Mnogobrojne aktivnosti ljudi na prostoru Polimlja su posljedica potreba razvoja ovoga regiona.

Zato stanje zattlte prirode 1 eovjekove sredine 1 ajere aktivne zattlte koje treba sprovodltl postaju vaino pitanje sveoptteg raz-voja Polimlja. Za bolje razunijevanje suttine problema očuvanja i unapredjivanja prirode u Polimlju, koncepciju aktivne zattlte mora-mo kompleksno i bezkompromisno sprovodlti. Ona treba da postane faktor ekologije i ekonomije, prlvredne stabilizacije i humanizaci-Je prostora u uslovima razvoja sociJalističog samoupravljanja. Značl, rjetenje moramo traiiti na ilrokos planu, solidarno, uz za-Jedničku akciju i pomoč svih društvenih činilaca u slivnom području Lima. Koncepcija aktivne zattlte plrode svojim stavovima, načelima i ajerama, ukazuje na potrebu detaljnog naučnog poznavanja 1 prou-čevanja prirode ovog regiona. Ova zattlta če se na jsvrsishodnije ostvarlti angaiovanjem svih zainteresovanih subjekata slivnog po-dručja Lima, Jer Je zattlta 1 unapredjIvanje prirode u Polimlju sastavnl dlo ukupnlh druttveno-ekonomskih odnosa i sveoptteg razvo-ja, kako Pollmlja, tako 1 svake njegove opttine posebno. Savremena zattlta prirode u Polimlju mora da počiva na koncepciji aktivne zastlte. Ona se zasnlva na sljedečim prlncipima:

- Zattlta prirode u Polimlju se ne smlje svoditi samo na zattitu pojedinlh prirodnih kompleksa, rijetkosti i lokaliteta, več se se priroda mora ttltiti u cjelini, kompleksno i bezkompromisa. Medjusobnl odnosi prirodnih faktora u Polimlju su brojnl, slo-ienl i komplementarni;

- Prirodna, urbana, radna 1 iivotna sredina Polimlja nljesu odvojene Jedna od druge, nljesu lzolovane niti podljeljene. Sredina Je jedna. To Je sve iivotna sredina. Urbana sredina u Polimlju se tiri na račun prirodne, najvite na poljoprivred-no« zemljittu, ali Je to tlrenje od iivotnog Interesa ljudi. Mjerama aktivne zaitite i urbanističko-p1ansko-prostorni m rjetenjima usmjeravatl tlrenje urbane sredine, sa ito manjim zaposljedanjem poljoprlvrednog zemljitta;

- Zaštitu prirode u Polialju ne saijeao zasnivati na konservaclje Iste, jer ona nora služIti potrebama ljudi. Zaštltitl Lia od zagadjivanja ne znači stvorlti takvu rijeku koju ljudi ne bi mogli koristiti maksimalno za raznovrane svoje potrebe* Zastl-ta prirode u Polimlju ne znači njeno obavezno preisiaeavanja i mijenjanje. Naprotiv, zaštlta če biti najcjelishodni Ja ako se ostvari sa najmanje poremečaja ekološke ravnotats 1 poatojačih zakonitosti;

- Zaštita prirodeu Polimlju nikako ne bi smjela posljediftno da pra ti razvoj privrede i društva. Nju treba planirati 1 sprovoditi uvijek prije razvoja. Sigurno je da je sprečavanje degradacije prirode u Polimlju kao preventiva uvijek bolja 1 eflkaanlja od saniranja posljedica. Planiranje i sprovodjenja ajera aktivne zaštite prirode u Polimlju, koje bi prethodilo razvoju* aoguče je kanallsati ka jasno željenom cilju. Za razliku od toga, dosll sao u situaciju da zagadjeni Lim i Jo« neke prirodne vrijednosti u ovom regionu ne možemo koristiti pa ni revitalizovatl 1 usposta-vlti prvobitne ekološke i hidrološke odnose, Jer je to sada veoaa skup i mukotrpan posao. Trebalo bi nam dosta vreaena 1 sredstava da se izvrši korigovanje postoječeg stanja. Posebno je izražen problem "uzvodnog i nizvodnog sliva Lima" i njegovog nedjeljlvog vodoprivrednog značaja za tri republike, kroz koje protlče. Ovo načelo aktivne zaštite prirode u Polimlju aože se prialjenlti 1 u slučaju koriščenja polJoprivrednog zemljlsta i njegove zaštite od neplanskog i neracionalnog koriščenja.

Kao sto se vidi, koncepcija aktivne zaštite prirode u Polialju, svojim stavovima ukazuje na neophodnost 1 potrebu svestranog nauč-nog poznavanja 1 proučavanja ovih problema degradacije prirode 1 mjera aktivne zaštite, koji su ovdje samo ukratko potencirani.

Zaključak

Ocjena stanja degradacije i zagadjenja priroda u Polialju 1 ajere aktivne zaštite koje treba sprovoditi postaju kompleksno 1 aedjuza-visno pitanje.

Sazreli su uslovi i došlo je krajnje vrijeme da se što prije, na stručno-naučnoj, društveno-polit1čkoJ i samoupravnoj osnovi sagle-daju cjelokupni problemi degradacije i zagadjenja prirode u Polim-lju 1 da se mjerama aktivne zaštite pristupi rješavanju ovih pro-blema, a u prvom redu, sanacije i revitalizacije voda Lima, postav-ljanjem uredjaja za prečiščavanje svih otpadnih voda i preorljenta-cije industrije sulfatne celuloze i paplra u Ivangradu na drugu prolzvodnju.

0 planovima svih nosilaca razvoja u Polimlju (društveni, prostorni 1 urbanistlčkl) moraju se tretirati pitanja zaštite Lima, poljopri-vrednog zemljlšta i reprodukcije prirode radi njenog očuvanja, zaštite, humanizacije i raclonalnog koriščenja. To isto vail i za vodoprivredne, šumske, saobračajne, energetske i druge uredjaje osnove, radi sve boljeg rješavanja pitanja zaštite i unapredjivanja prirode u Polimlju.

Poznata je činjenica da je od davnina u Polimlju vršeno obezšumlja-vanje površina i da je biološka reprodukcija šume stalno stagnira-la. Zato je neophodno preduzeti sve mjere zaštite i povečanja bio-loške reprodukcije šume u ovom regionu.

0 oblasti vaspitanja i obrezovanja moguče je ostvarltl bolju 1 vetu povezanost nastave i prakse, nauke i iivota, radi večeg stepena angaiovanostl na zaštiti 1 unapredjivanJu prirode i realizaciji naučnih dostignuča, s ciljem da se investicione odluke donose na csnovu večeg broja produktivnih programa i informacija. Sadriaji programa društveno-korisnog rada i akcija škola i učeničkih organi-zacija mogu se obogatiti konkretnim aktivnostima na uredjlvanju i odriavanju prostora za odmor, igru 1 rekreaclju, na ozelenjavanju površina, pošumlJavanju goletl, odriavanju zasada, sakupljanju otpadaka i niz drugih korisnlh aktivnosti.

Realizacija zadataka zaštite i unapredjivanJa prirode u Polimlju mora se temeljiti na fundamentalnlm načelima aktivne zaštite priro-de: da zaštltu voda Lima, poljoprivrednog zemljlšta, šuma i prirode u cjelini u dolini Lima moramo sprovoditl kompleksno 1 bezkompromi-sa, Jer prirodna, društvena, radna, urbana i druga sredina se ne ssiju razdvajati 1 posebno svaku za sebe štltitl, jer je to sve iivotna sredina.

Zastitu prirode u Pollmlju ne smijemo svodltl samo na zastitu od-redjenlh lokallteta 1 prirodnih kompleksa, več prirodu moramo sti-tltl 1 unapredJlvatl u cjellnl, kako bi naJsvrslshodnlje služila vitalnim potrebama ljudi.

Zastita prirode u Polimlju ne bi smjela, kao do sada, poeljediene da prati razvoj privrede i društva. Ona treba, planiranjem i nsuž-nia istraiivanjem i prezentiranjem, da prethodl cjalokupnoa razvoju ovog područja.

Sve ovo pretpostavlja maksimalno angaiovanje odgovarajučih subjaka-ta SR Črne Gore i SR Srbije i opstina Ivangrad, Bijelo Polje, Pri-Jepolje i Priboj, na stvaranju tehničko-tehnoloskih, aafcerijelaih i kadrovskih uslova za rjeftavanje zajedničkih problaaa častite priro-de u Polimlju.

Literatura

1. dr. Tomislav Prodanovič: Ekološki probleai i samoupravno društvo. Medjuopstinskl istorljski arhiv, Cačak, 1986.

2. dr. Mllivoje Todorovič: Mogučs resenja u sisteau fiovek-drustvo sivotna sredina. Mladi istrasivaei Srbije -Republiška konferencija, Beograd, 1983.

3. dr. Dušan Dukič, dr. Milenko Teeič, dr. Stevan M. Stankovič: Zastita prirode (reke, aore, jezera), biblioteka Srpskog geografskog društva, Beograd, 1979.

4. dr. Stevan M.Stankovlč: Skadarsko jezero u svetlu koncepcije aktivne zastite prirode. Črnogorska akadealja nauka i unjet-nosti, Titograd, 1983.

5. ar. Djordjije Ostojičs Degradacija iivotne sredina u Pljevljima izgradnjom industriJsko-energetsklh objekata. Institut za geografijo Dnlverze E.Kardelja v LJubljani, 1984.

6. dr.LJubinka PJanies Prostorna ekonomija, Novinska ustanova "Sluibenl list SFRJ", Beograd, 1972.

7. dr.Jovan Petrovič: Pollalje, Zbornik radova PMF, XXX sveska, Beograd, 1956.

8. ar. Petko Boekovičs Kako zastitlti Lia, "čovek i Sivotna sredina", broj 2/77, Beograd, 1977.

9. ur.Kosti iuni t: Biološka valorizacije rljeka Lina 1 ctepen saprobnosti, "čovek i livotna sredina", broj 1/82, Beograd, 1982.

10.Esad Kočan i Harinko Bulatovič: Opelo nad rijekom, "Pobjeda" od 7-marta 1982. godine, Titograd, 1982.

11.Grupa autora: Zaštita eovekove sredine u Crnoj Gori, CANU, Titograd, 1978.

P. Boškovic

EHUIRONMENTflL DEGRflDflTIOH IN THE POLIHLJE RREfl RND HEHSURES OF fiCTIUE PROTECTION

Susmarg

The Polimlje area encompasses the mouth of the river Lim, the right tributary of the Drina River. It covers an area of 6,016 ka2. ftmong the larger towns of this area are Ivangrad, Bijelo Polje, Prijepo-lje and PriboJ. During the post-uar period condltlons ver« provided for its economic and soclal development. Hovever, this has also been cause for pollutlon of the envlronment.

Industrialisation and urbanlsation in the Lim valley has brought about pollutlon of the Lim waters and agricultural land. Kaste water from the sulphate cellulose and paper factory in Ivangrad is dumped into the Lim River and destroys the llvlng world around this river. The River Lim is classlfled in the fourth grade of pollutl-on. With the development of town settlements and communlcations large areas of agricultural land have been destroyed. Detergents and other chemicals enormously threaten the natural envlronment of the Polimlje area. Great damage (landslides, eroslon, floods) has been caused as veli by non-systematic felllng of trees.

The protection of nature in the Polimlje area should be based on prlnciples of actlve protection. The protection of the Lim River, agricultural land, forests and air should be complex, since the human envlronment is unlque. Protection of the envlronment in this area should not be limited only to some complexes, but should be protected as a uhole. Protection of the Pollmje area should not follov development as an after-thought, but should precede it as part of the planning process.