Penoloka

Neboja MacanoviDamir Nadarevi

Banja Luka, 2014.

andragogija

2

NEBOJA MACANOVI

DAMIR NADAREVI

PENOLOKA ANDRAGOGIJA

Banja Luka, 2014. godine

3

Izdava: Evropski defendologija centar za nauna, politika,

ekonomska, socijalna, bezbjednosna, socioloka i kriminoloka istraivanja, Banja Luka

Za izdavaa:

Prof.dr Duko Vejnovi

Recezenti: Prof.dr Duko Vejnovi

Dr Nikola Findrik

Lektor: Sneana esti

Karikaturista:

Darko Samardi Kodar

tampa: Markos

Tira:

300

ISBN 978-99955-22-63-6

4

SADRAJ

PREDGOVOR 7 UVOD 12

1. POJAM I PREDMET PENOLOKE ANDRAGOGIJE

16

1.1. Razvoj penoloke andragogije 19 1.2. Teorijske osnove penoloke andragogije

i njena povezanost sa drugim naukama 28

2. ORGANIZACIJA I FUNKCIONISANJE KAZNENO-POPRAVNIH USTANOVA

39

2.1. Formalna organizacija kazneno-popravnih ustanova

39

2.2. Odnos formalnog i neformalnog sistema 49 2.3. Obiljeja zatvorenikog kodeksa 64 2.4. Komunikacija zatvorenika 72

3. RESOCIJALIZACIJA ZATVORENIKA 86 3.1. Pojmovni diskurs penoloke teorije i

prakse 86

3.2. Resocijalizacijski modeli 99 3.3. Egzogeni faktori i resocijalizacija 104 3.4. Endogeni faktori i resocijalizacija 110

4. POJAM I KARAKTERISTIKE PREVASPITNOG TRETMANA

115

4.1. Oblici i vrste prevaspitnog tretmana 117 4.2. Nain realizacije prevaspitnog tretmana 130 4.3. Institucionalni prevaspitni tretman 137 4.4. Uloga zatvorskih policajaca straara i

njihovo mjesto u tretmanu

152

5

4.5. Inovativni pristupi u tretmanu zatvorenika

157

4.6. Postpenalni tretman 1705. METODIKA RADA VASPITAA U

PENALNIM USTANOVAMA 175

5.1. Principi prevaspitnog rada 175 5.2. Metode prevaspitnog rada 187 5.3. Oblici prevaspitnog rada 205 5.4. Potekoe u strunom usavravanju

vaspitaa 211

6. ZAKLJUAK 2167. LITERATURA 222

8. PRILOZI 2319. O AUTORIMA 245

6

Ne zaboravi biti sretan

Lagano umire onaj koji ne putuje, onaj koji ne ita,

onaj koji ne slua muziku, onaj koji ne nalazi zadovoljstvo u

sebi.

Lagano umire onaj koji unitava vlastitu ljubav,

onaj koji ne prihvata pomo. Lagano umire onaj koji je pretvoren u roba

navika postavljajui si svaki dan ista ogranienja,

onaj koji ne mijenja rutinu,

onaj koji se ne usuuje odjenuti u novu boju,

i ne pria s onima koje ne poznaje.

Lagano umire onaj koji bjei od strasti i njenog vrela emocija

onih koje daju sjaj oima ili naputenim srcima.

Lagano umire

onaj koji ne mijenja ivot kad nije zadovoljan svojim poslom ili svojom ljubavi,

onaj koji se ne eli odrei svoje sigurnosti radi nesigurnosti,

i koji ne ide za svojim snovima; onaj koji si nee dozvoliti

niti jednom u svojem ivotu da pobjegne od smislenih savjeta....

ivi danas, uini danas, reskiraj danas!

Ne dozvoli lagano umiranje! Ne zaboravi biti sretan!

Pablo Neruda

7

PREDGOVOR Zatvor je kompleksna tvorevina koja ima jasno

definisana pravila, principe, sistem funkcionisanja, vjetaku atmosferu u kojoj ljudi izdravaju zatvorsku kaznu zbog poinjenog krivinog djela. U jednoj takvoj deprimirajuoj sredini, kanjeni od drutva, izolovani od drugih, oni pokuavaju da prihvate izreenu kaznu, promijene svoje kriminogeno ponaanje i vremenom se reintegriu u to isto drutvo. Ipak, veina njih, bez obzira na nastojanja i napore penolokog osoblja, izau nepromijenjeni, a esto i gori nego to su bili prije dolaska u zatvor. Razlozi za neuspjeh njihove resocijalizacije su brojni, a najindikativniji su uticaj zatvorenikog kodeksa, tj. neformalnog sistema, etiketiranje od strane drutva, stanje u drutvu, kriza sistema vrijednosti, opredjeljenje da se bave kriminalom kao profesijom, injenica da je pojedincima bolje u zatvoru nego na slobodi. Ovu posljednju konstataciju potvruju i brojni primjeri zatvorenika koji smiljeno, u toku ljetnih mjeseci naprave manji broj krivinih djela, najee kraa, da bi na izdravanje kazne bili upueni u toku zime, jer nemaju gdje da borave. Sve to ukazuje da je stanje u zatvorima zapravo odraz stanja u drutvu. Brojne krize i proces tranzicije kroz koje prolazi bosanskohercegovako drutvo, nezadovoljstvo graana, neimatina i siromatvo, nezaposlenost, korupcija, razne malverzacije, reflektuju se direktno i na stanje i psiholoku atmosferu u zatvorima. Upravo zbog toga

8

ponekad je nemogue korigovati stavove zatvorenika1 i ukazati na prave vrijednosti, jer se iste te vrijednosti danas ne cijene i ne prihvataju. U takvoj sredini, okrueni brojnim negativnim obiljejima, penoloko osoblje svakodnevno se bori sa vjetrenjaama, pokuavajui im pomoi da se okreu u pravom smjeru.

Radei u takvoj ustanovi kao vaspitai shvatili smo da taj posao nije nimalo lagan, naprotiv radi se o jednoj od najteih i najodgovornijih profesija. Zapravo, radi se o zanatu, kako kau starije kolege, koji se ui godinama. Nain na koji se odnosite prema zatvoreniku, voenje razgovora, procjena njegove linosti, stvaranje autoriteta u zatvorenikoj grupi i kolektivu, nain odobravanja i sprovoenja pogodnosti koje su esto u raskoraku kada je rije o tumaenju zakona i njihovom spovoenju u praksi, kao i brojne druge radnje i postupci koje svakodnevno obavljate, ne mogu se nauiti ni iz jedne knjige. Deava se da se promijene pojedine odredbe Zakona o izvrenju krivinih sankcija, a da se podzakonski akti, tj. Pravilnici, donesu nakon nekoliko godina. Sve to dodatno oteava funkcionisanje kazneno-

1 Uliteraturiseumjestozatvorenikestokoristipojamosuenikiliosueno lice.U skladu sa definicijama pojmova datim u lanu 2ZakonaBosneiHercegovineoizvrenjukrivinihsankcija,pritvoraidrugihmjera(unastavkuZIKSBiH),pokojimajeosueni...licezakoje jepravosnanomodlukomutvrenoda jekrivinoodgovornoza odreeno krivino djelo, dok je zatvorenik ... lice koje jepravosnanom odlukom proglaeno krivino odgovornim zaodreeno krivino djelo i koje u Zavodu slui zatvorsku kaznu izpravosnane odluke ..., smatramo da je, kada govorimo oinstitucionalnomtretmanu,primjerenijekoristitiizrazzatvorenik.

9

popravnih zavoda, posebno rad vaspitaa i zatvorskih policajaca. Ove profesije zahtijevaju visok nivo profesionalnosti u radu, etinosti, humanosti, moralnosti, stabilnosti, fizike i psihike pripremljenosti. Sagorijevanje u radu je neminovno ali ga se moe usporiti.

Na osnovu navedenoga vidimo da je penoloka andragogija kompleksna nauka i ne moe biti usmjerena samo na prevaspitni tretman zatvorenika, nego i na brojne pratee probleme od kojih ovaj proces zavisi.

Naalost, jako malo je knjiga koje se bave penolokom andragogijom, a onaj mali broj koji se koristi baziran je na teoretskim postavkama autora koji nikada nisu kroili nogom u zatvor. Takoe, mnogi kojima ova problematika nije srodna esto poistovjeuju penologiju i penoloku andragogiju, smatrajui da se radi o jednoj te istoj nauci. Jedan broj autora smatra da je penoloka andragogija u sjenci penologije, odnosno kriminologije. Iskreno se nadamo da e nam upravo zbog navedenih injenica ova knjiga pomoi da razgraniimo predmet prouavanja nabrojanih nauka od penoloke andragogije i da ukaemo na ozbiljnost i kompleksnost predmeta prouavanja kojim se ova nauna disciplina bavi.

Koliko je ova nauna disciplina zapostavljena dovoljno govori i injenica da knjiga predstavlja jedno od rijetkih izdanja iz ove oblasti u posljednjih dvadeset pet godina na prostoru bive Jugoslavije. Nadamo se da e upravo ova knjiga pomoi penolokoj andragogiji da izae iz sjenke drugih nauka koje je prisvajaju kao disciplinu, a zapostavljaju sa naunog stanovita.

10

elei da pomognemo prvenstveno kolegama koji se bave prevaspitanjem zatvorenika, ali i ostalim koji rade na ne manje vanim poslovima u kazneno-popravnim ustanovama, pokuali smo u ovoj knjizi predoiti naa iskustva u radu sa zatvorenicima. Takoe, pokuali smo rasvijetliti dva jednako vana sistema koja funkcioniu u takvoj ustanovi, tj. odnos formalnog i neformalnog sistema. Vjerujui da je proces resocijalizacije, bez obzira na okolnosti u drutvu, ipak mogu, eljeli smo da ukaemo na odreena saznanja, pristupe i metodologiju rada neophodnu svima onima koji su u direktnom kontaktu sa zatvorenicima i koji su zapravo nosioci ovog sloenog procesa. Resocijalizaciju zatvorenika je najlake uporediti sa kulom od karata. Jedna klimava karta rui itavu kulu koju dugo pravite. Koliko je prevaspitanje, tj. resocijalizacija zahtjevan i mukotrpan posao govori i injenica da esto ono to godinama pokuavate korigovati kod zatvorenika, samo jednim pogrenim pristupom ili postupkom, sruite u trenutku. Na kraju smo predstavili probleme i zahtjeve koji se postavljaju pred uposlenike koji su u stalnoj interakciji sa zatvorenicima vaspitae i zatvorske policajce straare. Malo je literature koja se bavi uticajem zatvorske klime na njih i obrnuto. Nazadovoljstvo, pregorenost, slabe strune kompetencije, neureeni meuljudski odnosi zaposlenika, sve to direktno utie i na zatvorenike i na njihovo ponaanje, odnos prema kazni i cijeli tretman. Vaspitai i straari, iako ih struka i nauka ne posmatraju tako, vaan su faktor - (re)socijalizacijski agens zatvorenika. Njihova selekcija, profesionalizacija, stvaranje nesmetanih uslova za njihov rad, obrazovanje,

11

socijalna i psiholoka zatita, zasluuju veliku panju i jedan od osnovnih su uslova za uspjeh u resocijalizacijskim nastojanjima.

Knjiga Penoloka andragogija pokuava dati doprinos sagledavanju ukupne problematike zatvora i tretmana zatvorenika. To je, zapravo, udbenik koji osvjetljava predmet ove specifine andragoke naune discipline, polazei od njenih osnovnih naela, ali ukazujui i na oblike, metode, tehnike i druge pristupe znaajne za rad svih onih koji se bave prevaspitanjem zatvorenika. U svakom poglavlju dati su i brojni praktini primjeri, iskustva, injenice znaajne za rasvjetljavanje kompleksne problematike kojom se bavi penoloka andragogija.

Autori

12

UVOD

Kod lopova je teko pronai stvar koju on briljivo krije.

F.M. Dostojevski (1821 1881)

Sa uslonjavanjem drutvenih odnosa,

pospjeenih procesima tranzicije i globalizacije, dolazi do ekspanzije kriminala. Reagovanje drutva na takvo kretanje ogleda se u jaanju svijesti o potrebi prevencije i to dosljednijeg kanjavanja kriminogeno inficiranih lica za svako izvreno kriminalno djelo. Nastojanje da se neto uini sa sve izraenijom pojavom kriminaliteta u socijalnoj sredini, dovelo je do toga da se osim kanjavanja prestupnika trae i druge forme reagovanja na kriminalitet, jer pootravanje kaznene politike i kaznenih mjera od strane drutva nije dovelo do eljenih rezultata. Takvo stanje zahtijevalo je da se, osim sprovoenja izreene kazne, pokua neto uraditi sa tim ljudima za vrijeme izdravanja kazne. Zatvor je ustanova koja, po definiciji kanjava, deprivira, marginalizira, stigmatizira, izolira, amputira, niz drutveno poeljnih karakteristika pojedinca kao npr. inicijativnost, samouvjerenost, samostalnost; uopte onemoguava normalan razvoj linosti zatvorene osobe. Na drugoj strani se istie da su ciljevi kanjavanja (pre)vaspitavanje, (re)socijalizacija, integracija, rehabilitacija, sazrijevanje i razvoj njegove linosti tako da vie ne bi inio djela koja drutvo (zakon) osuuju. Kako pomiriti ove protivrjenosti?

Znanja o nainu rada sa zatvorenicima za vrijeme izdravanja zatvorske kazne sve vie su se uobliavala i

13

sistematizovala u jednu naunu disciplinu, penoloku andragogiju, koja se prvenstveno bavi prevaspitavanjem zatvorenika.

Prevaspitanje kao predmet penoloke andragogije je multidisciplinaran problem. Svima onima koji su kanjeni potrebna je pomo strunjaka razliitih profila, kako za uinjeno djelo ne bi bili samo kanjeni ve i, zahvaljujui dejstvu kazne, reintegrisani u drutvo resocijalizovani. Od naina i uspjenosti sprovoenja prevaspitnog tretmana zavisi i konana resocijalizacija zatvorenika, a upravo ovim procesom bavi se penoloka andragogija. Sam proces prevaspitanja iziskuje primjenu razliitih saznanja, pristupa, metoda i tehnika svih nauka koje se bave ovjekom, njegovim psiholokim stanjem i poloajem u drutvu, bez obzira kakvu on ulogu imao drutveno prihvatljivu ili neprihvatljivu, devijantnu. Tretman zatvorenika iziskuje multidisciplinaran pristup u radu. Ovim problemom se bave i penologija i andragogija, ali i psihologija i sociologija, i to socijalna psihologija, socijalna patologija, pa i kriminologija, politikologija, sigurnosne studije, pravne nauke itd. To istovremeno ukazuje na nunost tijesne povezanosti penoloke andragogije sa nabrojanim naukama. Ustvari, skoro da i nema drutvene nauke ili njihovih disciplina od kojih penoloka andragogija ne preuzima dostignuta saznanja i prilagoava ih potrebama prevaspitavanja kao predmetu svoga prouavanja.

Zbog specifinosti predmeta prouavanja, krize kriminalne politike, penoloka andragogija je sa naunog aspekta jedna od najzapostavljenijih andragokih disciplina. Danas imamo mali broj knjiga, naunih studija, prirunika i udbenika iz penoloke andragogije.

14

Jedan od osnovnih razloga lei u relativnoj zatvorenosti penolokih sistema za nauku, uprkos stalnom nastojanju da se ti sistemi oslanjaju upravo na nauna dostignua. Pored toga, jedan od objektivnih razloga takve zapostavljenosti jeste i skeptinost socijalne sredine prema mogunostima prevaspitanja zatvorenika. Ustvari, na naim podrujima razvoj i ostalih andragokih disciplina je u povojima. Nekako preovladava miljenje da je kola za djecu, a pri tome se vaspitanje (odgoj) i obrazovanje, te pedagogija i andragogija poistovjeuju i povezuju samo sa formalnim i institucionalnim obrazovanjem. Sa zavretkom fakulteta (a esto i znatno ranije), dobijanjem papira (misli se na diplomu), ovjek zavrava fazu obrazovanja (i vaspitanja) te je usmjeren ka ostvarivanju svojih drugih potreba2.

Zatvorenost i zapostavljenost ove andragoke discipline svakako proistie i iz brojnih primjedbi i omalovaavanja rezultata i efekata prevaspitavanja zatvorenika, ali i iz nastavka propagiranja represivne politike od strane takvih pristalica. Svakako da na njen razvoj utie i specifinosti zatvorske sredine, koja je po svojim obiljejima totalna sredina u socijalnom smislu, jer se ivot skupine ljudi odvija u ustanovi koja ivi po svojim pravilima 24 sata na dan. Zbog takvog miljea, penoloka andragogija nije dovoljno atraktivna kao nauna disciplina za andragoge i druge naune radnike koji se kreu u istraivakim torovima svojih naunih disciplina. Upravo zbog takvih relacija i okruenja u kojem se penoloka andragogija razvija i potrebe

2Najee spominjana jehijerarhija ljudskihpotrebapoMaslovu(vidiMaslow,1982:9299i109).

15

multidisciplinarnih znanja, bio je veliki izazov uhvatiti se u kotac sa ovom problematikom.

Knjiga se sastoji od pet poglavlja u kojima su objanjene teorijske osnove penoloke andragogije, povezanost sa drugim srodnim naukama, organizacija i funkcionisanje kazneno-popravnih zavoda, odnos formalnog i neformalnog sistema, proces resocijalizacije i njegovi najvaniji faktori, prevaspitni tretman i nain na koji se spovodi, novi pristupi u institucionalnom prevaspitnom tretmanu, metodika rada vaspitaa, kao i potekoe koje su prisutne u njihovom strunom usavravanju. Sva poglavlja su u neposrednoj vezi sa predmetom penoloke andragogije, imaju za cilj na najbolji nain ukazali na cjelokupni proces resocijalizacije zatvorenika.

elja autora je bila da predstave ulogu i znaaj koju ova, relativno mlada andragoka disciplina ima u procesu prevaspitanja i resocijalizacije zatvorenika. Nadamo se da e knjiga posluiti penolokim radnicima da proire svoja saznanja o ovoj nauci, ali i studentima srodnih disciplina da se upoznaju sa penolokom andragogijom.

16

1. POJAM I PREDMET PENOLOKE ANDRAGOGIJE

Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur.

Razuman ovjek ne kanjava zato to se grijeilo, nego zato da se ne bi grijeilo.

Seneka (4 p.n.e. 65 n.e.)

Penoloka andragogija, iako jo nedovoljno jasno

razgraniena od ostalih srodnih nauka, ima za predmet svoga izuavanja vaspitno-obrazovnu aktivnost u posebnim uslovima ivota i rada odraslih. Bavi se problematikom vaspitanja odraslih lica koja su se svojim ponaanjem ogrijeila o pozitivne krivino-pravne norme, tj. lica koja su povrijedila zatiene drutvene vrijednosti i dobra. U pitanju su odrasli lanovi drutva koji su izvrili neku od inkriminisanih radnji bilo protiv ivota, tijela i dostojanstva drugih, bilo protiv vlasnitva i imovine i drugih drutvenih vrijednosti.

Prema Kuliu i Despotoviu (2005) penoloka andragogija sadri teorijske osnove i razradu prakse prevaspitanja, vaspitanja i obrazovanja odraslih smjetenih u popravne ustanove. Penoloka andragogija je specifina disciplina u sistemu andragokih nauka, upravo zbog predmeta prouavanja, jer se bavi prevaspitanjem specifine populacije - zatvorenika za vrijeme izdravanja kazne. U drugim uslovima i okvirima penoloka andragogija se ne moe primjenjivati. Budui da je penologija nauka koja prouava sisteme izvrenja kazni, to je pojam penoloki okvir i pokazatelj da se ova andragoka disciplina bavi prouavanjem problema prevaspitanja

17

odraslih lica koja su ispoljila drutveno neprihvatljivo ponaanje zbog ega su kanjena zatvorom od strane drutva i njegovih institucija (sudovi, kazneno-popravni zavodi). Penoloka andragogija, prema tome, ima zadatak da u okviru kazne na koju je pojedinac osuen, pronalazi i usavrava oblike, metode i sredstva rada na njihovom prevaspitanju, kako bi se postigla to uspjenija resocijalizacija, kao i njihova reintegracija u drutvenu sredinu. Osnovna svrha svake izreene kazne jeste resocijalizacija prestupnika. Resocijalizacija se odnosi na lica koja nisu bila ranije pravilno socijalizirana, koja nisu uspjela da izgrade pozitivna shvatanja o vrijednostima, pozitivne stavove, navike i druge line kvalitete, koja nisu mogla da stvaralaki koriste svoja i tua iskustva, pa su stoga zagazila u inkriminisano ponaanje (Milutinovi, 1977: 83). Osnovni smisao resocijalizacije sastoji se u osposobljavanju zatvorenika da potuju drutvene vrijednosti i da se na toj osnovi ponovo ukljue u drutvo. Resocijalizacija osuenih lica moe da se definie i kao savremena teoretska misao i praktina akcija od koje se oekuje da izmijeni kvalitet linosti osuenika i njegova psihosocijalna obiljeja i vrati ga u drutvenu zajednicu sa izmijenjenim shvatanjima prema raznim uticajima koji vode u kriminalno i delinkventno ponaanje (Sulejmanov, 1996: 23).

Dobrivoje Radovanovi (1992) smatra da u toku izvrenja krivinih sankcija, posebno kazne lienja slobode, zatvorenika koji se nalazi u konfliktu sa vladajuim normativnim sistemom treba prevaspitati i promijeniti tako da se asimilira u slobodnom drutvu na bazi potovanja toga sistema. Resocijalizacija je, dakle,

18

proces postupnog reintegrisanja prestupnika iz kriminalne podgrupe u drutvenu zajednicu kao grupu. Taj cilj se ostvaruje prevaspitanjem, kao planskim i sistematskim djelovanjem na linost prestupnika.

Ova konvergencija kaznene i prevaspitne reakcije drutva na prestupnitvo izraz je nastojanja da se kod odraslih osoba koje vre krivina djela uticajem i dejstvom drutvenih institucija, dostigne zadovoljavajui stepen njihovog socijalizovanog ponaanja. Za tu svrhu najadekvatniji je upravo andragoki sistem metoda, oblika i sredstava vaspitanja i obrazovanja odraslih, primjeren potrebama i u okviru penolokog rada sa prestupnicima. Takav, primjereni andragoki sistem, ini penoloku andragogiju posebnom andragokom naukom (Nikoli, 1994).

Prema Iliu i Jovaniu (2012) penoloka andragogija, pored sagledavanja svoje geneze i razvoja, predmeta i drugih osnovnih kategorija mora izuavati i razvijati i saznanja o:

metodama, tehnikama i instrumentima naunog istraivanja svoga predmeta; socijalno- psiholokim osnovama procesa prevaspitanja; utvrivanju cilja i konkretizaciji zadataka prevaspitanja; ulozi i mjestu pojedinih faktora vaspitanja i njihovom doprinosu ostvarivanju opteg cilja i konkretnih zadataka vaspitanja i prevaspitanja; zakonitostima i principima ukupnog procesa vaspitanja i prevaspitanja punoljetnih zatvorenika;

19

komponentama vaspitanja, kao to su moralno, intelektualno, fiziko, radno i estetsko vaspitanje. socijalnoj reintegraciji zatvorenika i njihovom postpenalnom prihvatanju. Sve ovo ukazuje da je penoloka andragogija

kompleksna nauka sa jasno predoenim teorijskim osnovama i naelima, koji zahtijevaju posebnu metodologiju rada, ali i odreena futuroloka predvianja: ta e se desiti i na koji nain e se proces prevaspitanja spovoditi u budunosti.

1.1. Razvoj penoloke andragogije

Nova humanistiko liberalistika strujanja tokom XIX vijeka3, dovela su do potpunog preokreta u krivinom pravosuu. Kazna gubi atribute predstave, kanjavanje se sklanja iza zidova. Politika kanjavanja se sve snanije orijentie na prevaspitanje, umjesto odmazde i zastraivanja. Meutim, zatvori su bili 3 Uprkos slabim uslovima u zatvorima Fuko je miljenja da jezatvaranje joodpoetkaXIXvijeka temeljilona idejipoboljanjapoinioca krivinog djela. Tvrdi da zatvoru funkcija korekcije nijedodana naknadno kao neka tehnika funkcija nego su proceszatvaranja i popravljanja tekli istovremeno (Foucault, 1984: 229).Takav stav je naiao na brojne kritike prigovarajui mu da jezanemario kaznenopravno tretiranje poinioca krivinih djelaoznaenokaoklasino,tradicionalnoiretributivno.Teiteklasineteorije je zamisaoo slobodnom i racionalnomponaanju ovjeka.Kriminalnoponaanjejeslobodniizborsvakogpojedincaipotrebnoje odrediti pravu mjeru, cijenu za poinjeno krivino djelo.Popravljanjeimasekundarniznaaj(vieuJavornik,2001).

20

prenatrpani, prljavi, u njima su bili neizdrivi uslovi za ivot. Kaznu su skupa izdravali i stari i mladi, bolesni i zdravi, osueni na tea i laka krivina djela. Zbog takve prakse, povremeni pokuaji da zatvori postanu mjesta gdje se popravljaju zatvorenici, bili su neuspjeni. Koncept e, ipak, doivjeti snanu afirmaciju od pedesetih godina XX vijeka, ime je i obezbijeena pretpostavka za zasnivanje posebne andragoke discipline, nauke o vaspitanju i obrazovanju odraslih zatvorenika. Naravno, u tome imaju udio kako napredak drutva, njegova demokratizacija i uopte humanizacija ljudskih odnosa, tako i napredak nauka o ovjeku i ljudskom drutvu, posebno andragogije.

Penoloka andragogija je relativno mlada i nedovoljno razvijena andragoka disciplina. Datira s kraja XIX vijeka i razvija se paralelno sa novim idejama u penologiji i reformama zatvorskih sistema. Njen razvoj direktno je povezan sa uspjesima u ostvarivanju ideja i nastojanjima predstavnika pozitivistike filozofske kole (Enrico Feri, Rafaele Garofalo) da svaka kazna bude prilagoena i podeena izvriocu krivinog djela, a ne prema djelu, kao i da tretman prestupnika treba da zavisi od linosti prestupnika, a ne od krivinog djela. Poinioce krivinih djela su smatrali bolesnicima kojima je potrebna pomo i lijeenje. Za pozitivistiku kolu, za razliku od klasine, teite interesovanja nije krivino djelo, nego poinilac. Koncept retribucije su zamijenili sa konceptom socijalne zatite (Atanackovi, 1988: 24). Poslije perioda tzv. zajednikog zatvora u kojima su smjetani svi kriminalci bez obzira na pol, starost, duinu i vrstu kazne, u penologiji su se razvili elijski sistemi izvrenja kazne, pensilvanijski, oburnski i

21

progresivni sistem, u kojima su svi zatvorenici striktno izdvajani kako ne bi tetno uticali jedni na druge (Nikoli, 2000).

Razvojni put kriminalno-politike i penoloke prakse i teorije nedvosmisleno pokazuje da je penoloka andragogija mogla zapoeti svoj razvoj tek sa prodorom ideje o prevaspitanju u podruje kaznene politike. Prije toga, prirodno, nije se ni mogla razvijati ova nauna disciplina, jer se cilj kazne i njeno izvrenje svodilo na ispatanje4 i zastraivanje. Iz tog razloga emo i predstaviti najpoznatije zatvorske sisteme iz perioda 4Potrebupoobrazovanju ivaspitanjuodraslih,daklena izvjestannain iandragogiju,prepoznaju joodantikogdoba,pa i znatnoranije.Meutimu literaturisupoznatiprimjeritekodpoetka17.vijeka,kojibimogliupuivatina izvjesnanastojanjaprevaspitanjazatvorenika iakoni tadanemoemogovoritio razvojupenolokeandragogije kao naune discipline s obzirom da je tretmanzatvorenika u stvari bila vjerska indoktrinacija. Imamo primjereamsterdamskogRasphuisuiz1596.godine,naminjenogprosjacimaimladimprijestupnicima,gdjesuporedobaveznograda,zakojisuzatvorenici dobijali naknadu uveli jo i duhovna itanja,prouavanjaBiblije, kao sredstva k dobrom i odvraanje od zla(Foucault, 1984: 12). Poslije toga je 1600. godine uNizozemskojotvoren tajnizatvorzadjecu iomladinu izgraanskeklasekoji jeimaosvojeuitelje,odgajateljeisvetenike.Poredkoleukojojsuse prakticirali crkveni obredimladima se i italo (Panteli, 1982:18).PouzorunaRasphuis,uSrednjojEuropi, jerastaobrojslinihdomova koji su u svom programu imali duhovnu promjenuzatvorenika, a ta se izvodila itanjem Biblije. Tako se otvarajuzatvori u Bremenu 1609, Libeku 1613, Hamburgu 1622, u Beu1670 itd.Godine 1703. papa Kliment XI je u Rimu otvorio djeijizavodSvetogaMatije,kojijenaulaznimvratimaimaonatpis:''Nijedovoljno zle ljudi kanjavati s kaznom, treba ih prevaspitanjempopravljati''(isto).

22

XVIII i XIX vijeka koji su se prvenstveno zasnivali na primjeni represije.

a) Pensilvanijski sistem

U Filadelfiji, u dravi Pensilvanija, SAD, izgraena je tzv. Istona kaznionica 1790, u kojoj je zaet prvi precizno definisani sistem izvrenja kazne lienja slobode. Ovaj sistem je poznat kao Pensilvanijski sistem i sastojao se u tome da su zatvorenici bili smjeteni u zasebne elije, male i nehigijenske, u kojima su, u potpunoj izolaciji, provodili itavo vrijeme na koje su bili osueni. Pored elije nalazilo se malo dvorite, promjera 2x2 metra, u kojem su zatvoreni mogli da provode izvjesno vrijeme, radei one poslove koje im je straar odredio. Rigidnost zatvorskih vlasti se ispoljavala ak i pri izvoenju zatvorenika na misu i etnju, pa su im za tu priliku stavljali maske na lice. Potpuna izolacija, koja je dosljedno sprovoena u okviru Pensilvanijskog sistema, imala je katastrofalne posljedice po zatvorenike. Mnogi su duevno oboljeli, mnogi izvrili samoubistvo, mnogi poumirali od tekih bolesti (Popovi, 1966). Prednosti elijskog sistema bile su u spreavanju tetnog uticaja osuenika izmeu sebe, lake prevaspitanje u izolaciji, manja mogunost bjekstva i pobune u zatvorima. Loe posljedice po osuenike bile su daleko brojnije. elijska izolacija osuenika je patnja za ovjeka, koja demoralizuje i ugroava psihiko i fiziko zdravlje osuenika (Konstantinovi Vili i Kosti, 2006: 133). Ovaj sistem naiao je na najotriju osudu svih koji su se bavili izuavanjem sistema kazni lienja slobode.

23

Meutim, neke zemlje su pod vidom shvatanja slobode i autonomije pojedinca i njegovog prava da bude sam, a time i zatien od drugih, zadrale ovaj sistem u neto izmijenjenom vidu sve do danas, posebno kada se radi o pritvoru i o kaznama zatvora za teke prestupnike i za organizovani kriminal. Takvo shvatanje je, meutim, kvazihumano, jer ne polazi od saznanja nauke o biu ovjeka, njegovoj sutini, a ide na ruku liniji ulaganja manjeg napora u uvanju zatvorenika.

b) Oburnski sistem ili sistem utanja

U gradu Oburnu u dravi Njujork, SAD, zaet je drugi sistem koji se javio kao kritika Pensilvanijskog sistema. Zatvorenicima je bilo dozvoljeno da u toku dana budu zajedno, najee da rade zajedno, dok su noi provodili izolovano u elijama. Meutim, iako su bili zajedno, bilo im je zabranjeno da meusobno komuniciraju. Ne samo da nisu smjeli da razgovaraju, ve nisu smjeli ni da pogledaju jedan drugoga. Ova pravila bila su veoma stroga i svako krenje povlailo je surove kazne, najee batinanje. Princip rad, tiina, kajanje striktno se izvravao, bez obzira na posljedice po zatvorenika. Da bi onemoguili meusobne kontakte zatvorenika za vrijeme rada, straari su ih obino vezivali u parovima ili manjim grupama, sa okovima na nogama i eirima na glavi koji su duboko padali na lice, tako da su im pokrivali oi i ui i omoguavali da vide samo korak ili dva ispred sebe. Svaki prekraj bio je strogo kanjavan, jer je zadatak bio isti: da se onemogui negativan uticaj zatvorenika kao i poznanstvo sa drugim zatvorenicima, kako se ne bi po izdranoj kazni

24

udruivali radi injena novih prestupa. Kazneni zavod u Oburnu zaveo je pravila potpunog utanja, brijanje glave, prugastu odjeu, kretanje po pravilu kanjenikog koraka, razne oblike tjelesne torture, ukljuujui i zloglasnu pansku sobicu u kojoj je zatvorenik bio zauvijek osakaen ako bi, po disciplinskoj kazni, u njoj proveo izvesno vrijeme (Konstantinovi Vili i Kosti, 2006: 134).

Rezultati u prevaspitanju zatvorenika nisu bitno poboljani ni ovim poboljanim elijskim sitemom, jer je osnovna potreba ljudi za pripadanje i interpersonalne odnose bila prekinuta ili zabranjena. Zbog toga se, na osnovu steenih iskustava iz primjene ovih sistema i novih saznanja o ovjeku i njegovoj sutini, pristupilo daljnjim reformama zatvorskih sistema, a time i njihovom arhitektonskom prilagoavanju novim potrebama. c) Progresivni sistem

U izvrenju kazne lienja slobode krajem XIX i poetkom XX vijeka pod uticajem novih ideja u oblasti izvrenja kazne, a naroito pod uticajem italijanskih pozitivista, dolo je do velikih promjena koje su po svojoj sutini znaile praktinu realizaciju ideja o resocijalizaciji. Sve te novine ogledale su se u stvaranju novog sistema izvrenja kazne lienja slobode ija je osnovna karakteristika bila progresivno kretanje zatvorenika iz teih u blae uslove, u zavisnosti od postignutog stepena prevaspitanosti. Tako su nastali tzv. progresivni sistemi, od kojih su najpoznatiji engleski i irski progresivni sistem, te Makonokijev bodovni sistem

25

i Klasifikacioni sistem. Dva posljednja nisu zaivjela u praksi zemalja gdje su nastali, a jo manje u drugim zemljama, ali su sa stanovita penologije znaajni kao panje vrijedni pokuaji (Vidovi, 1981).

Engleski progresivni sistem je nastao 1853. godine. Sutina sistema bila je u progresiji ili napredovanju zatvorenika od loijeg ka boljem reimu, odnosno tretmanu u zatvoru. Sam sistem je podrazumijevao tri faze. U prvoj fazi, koja je trajala est mjeseci ili godinu dana, a ponekad i due, zatvorenik je vrijeme provodio u eliji, u potpunoj izolaciji. Ovo je bila najtea faza u izdravanju kazne. Po zavretku ove faze, zatvorenik je prebacivan u drugu fazu gdje je preko dana radio sa ostalim zatvorenicima, a no provodio u eliji ili u zajednikim spavaonicama, koje su u okviru ovog sistema poele da dobijaju prednost u odnosu na elije. Ova faza izdravanja kazne trajala je najdue, do uslovnog otpusta koji je, za one koji su bili puteni na uslovni otpust, bila trea faza u izvrenju kazne lienja slobode. U sluajevima kada zatvorenik nije bio puten na uslovni otpust, ova druga faza je bila i posljednja (Milutinovi 1981).

Ovi sistemi bili su zasnovani, kao i pozitivistika shvatanja, na tadanjim saznanjima psihologije i kriminologije i drugih nauka o problemu kriminaliteta i kriminalaca. Zbog toga su pozitivisti zahtijevali reformu politike kanjavanja i tretmana kriminalaca. Zalagali su se za individualizovanje kazne u tretmanu kriminalaca, odbacujui shvatanja kriminalnog ponaanja kao slobodnu volju prestupnika. Njihovo shvatanje polazilo je od toga da prestupnici drutvenih normi vre prestupe pod dejstvom svojih unutranjih snaga i bolesti u drutvu

26

i da su zbog toga ogranieni u mogunosti izbora izmeu prava i neprava. Ova shvatanja pozitivista jasno su odbacila ideju zastraivanja i izolovanja prestupnika kao cilja kanjavanja. Budui da su prestupnici, po ovim shvatanjima, prinueni da vre delikte zbog nesposobnosti da savladaju svoje strasti i navike oni ne mogu biti odgovorni, niti treba da im se izrie krivina sankcija, ve treba da se primjenjuju mjere bezbjednosti koje vode spreavanju krivinih djela i rehabilitaciji prestupnika (Nikoli, 1994).

Ovakva shvatanja pozitivista bitno su uticala na promjenu kaznene politike i reakcije drutva na kriminalitet u svim razvijenim zemljama, to je dovelo do prvih formalno organizovanih aktivnosti na njihovom prevaspitanju. Tako se u kanjavanju prestupnika poelo sa pokuajima njihovog prevaspitanja, odnosno na osnovama pozitivistike kole javlja se po prvi put penoloka andragogija. Time su istovremeno poela da oivljavaju pojedinana nastojanja i zalaganja progresivnih mislilaca, iz ranijih perioda ljudskog razvoja, humanizacije tretmana zatvorenika. Vaspitanje i obrazovanje zatvorenika, odnosno njihovo prevaspitanje, dobija tako elementarne oblike i forme rada koje e se vremenom sve vie razvijati.

Shvatanja pozitivista su na nivo doktrine podigli predstavnici tzv. Prve kole drutvene odbrane, ija su shvatanja uticala na prodor naunih saznanja u koncipiranju borbe protiv kriminaliteta. Poslije Drugog svjetskog rata razvila su se i uenja o tretmanu zatvorenika, poznata kao Nova kola drutvene odbrane, koja su nametnula prevaspitnu koncepciju, pa je ta doktrina prihvaena od veine zakonodavstava i svijetu.

27

Prema shvatanju ove kole, cilj kazni i mjera nije da prestupnik ispata ili da se drutvo sveti, ve da se na prestupnicima djeluje u pravcu njihove resocijalizacije. Ustanovitelj kole Filipo Gramatika, kao pripadnik ekstremnog smjera je smatrao da tradicionalno krivino pravo u potpunosti treba zamijeniti novim sistemom drutvene odbrane. Neto umjereniji je bio Mark Ansel, kada tvrdi da ne treba ukinuti krivino pravo, meutim kazna se mora shvatiti kao mjera, kao oblik drutvenog neodobravanja namijenjen prije svega resocijalizaciji poinioca krivinog djela. Poiniocima krivinih djela je odreena terapija koja je bila strogo individualna. Promijenila se i uloga drave. Njena uloga nije vie kanjavanje poinioca krivinog djela nego da se o njima brine i da im obezbijedi pomo u promjeni linosti i ponovnom vraanju u drutvo (Atanackovi, 1988: 56).

Ova shvatanja postala su i osnova Povelje UN o minimalnim pravima zatvorenika. Od tog perioda do 80 godina XX vijeka dolo je do procvata prevaspitne koncepcije, a time i penoloke andragogije kao naune discipline. Nakon toga dolazi do stagnacije ove nauke, a potvrda za takvu konstataciju je i mali broj naunih studija i istraivanja iz ove oblasti.

Temeljna greka cijeloga modela koji je nudila kola drutvene odbrane, a ije postavke su bile osnova za razvijanje tretmanskog modela koji, sa izvjesnim izmjenama i danas egzistira u zatvorima u BiH, proizilazi iz injenice da poinilac nije tretiran kao slobodno, umno i odgovorno bie. Posmatrali su ga kao bolesnu rtvu okolnosti ime je osloboen svake moralne odgovornosti. Sutinu problematinosti modernog kanjavanja M. Javornik (1991: 9) vidi u

28

"nametanju uvjerenja da je pojedinac rtva psiholokih i drutvenih faktora, to od poinioca pravi determinirano, patoloko bie bez mogunosti bilo kakvog izbora. S tim je "pacijent" osloboen kritikog razmiljanja i osloboen moralne odgovornosti, meutim obavezan je da uestvuje u prisilnom lijeenju popravljanju. Umjesto kanjavanja, ovjek je postavljen u poloaj nedorasloga pojedinca kojem je potrebna pomo i (stalno) usmjeravanje. Postaje objekat popravljanja (isto). S "popravljanjem" zatvorenika je u vezi resocijalizacija, prevaspitanje i vaspitanje zatvorenika o emu e vie rijei biti u nastavku.

1.2. Teorijske osnove penoloke andragogije i njena

povezanost sa drugim naukama Svaka nauka, pa i penoloka andragogija, ima

svoje drutvene i teorijske osnove na kojima se zasniva i razvija, jer bez jasne drutvene potrebe napori za saznanjima o nekoj pojavi ne postoje. Teorijske osnove svake nauke su prethodna ljudska saznanja i iskustva o toj pojavi. Istorija svih nauka pokazuje da su sve one zaete od ljudskih promiljanja o svijetu i pojavama koje ih okruuju. Pri tome nije od malog znaaja da li su takva saznanja ve sistematizovana u toj ili drugoj naunoj disciplini. Penoloka andragogija ponikla je iz drutvene potrebe tek onda kada se shvatilo da samo kanjavanje nije spreavalo ponavljanje prestupa, niti je preventivno uticalo na potencijalne prestupnike.

Teorijske osnove penoloke andragogije zasnovane su na naunim dostignuima vremena u kome se ona razvila. Meutim, za razumijevanje njene sutine,

29

pogotovo razloga za njeno kasno pojavljivanje, nuno je utvrditi uzronu posljedinu povezanost drutvenih i teorijskih osnova. Kaznena reakcija drutva prema kriminalitetu i kriminalcima pojavila se prva, pa tek onda druge reakcije. Od stepena saznanja o ovjeku zavisilo je i shvatanje: ta je kriminalitet, koji su njegovi uzroci i kako sa tim lanovima zajednice postupati? Tako su se na osnovu shvatanja linosti razvijale i zasnovale razliite teorije o kriminalitetu. U starijim drutvenim sistemima kazne su bile drakonske, jer se smatralo da su prestupi rezultat rave prirode pojedinca, rezultat nasljednih osobina, a ne neega drugog (Macanovi, 2012a).

Otkako postoji ovjeanstvo postoje oblici asocijalnog i kriminalnog ponaanja, pa nije ni udo da je pitanje o uzrocima takvog ponaanja veoma staro. Prvi odgovori na to pitanje mogli bi se nazvati magijskom teorijom zloina. Smatralo se, naime, da se ljudi ponaaju asocijalno, antisocijalno i kriminalno zato to je u njih uao nekakav demon, zli duh, odnosno, prema kranskoj demonologiji avo. Zato su i kazne za prijestupe, bile krajnje surove, jer se, zapravo, nije kanjavao ovjek, nego demon koji u njemu postoji (Zvonarevi, 1976: 771). Humanizacijom drutva dolo je i do humanizacije odnosa prema prestupnicima, a posebno prevaspitne reakcije prema prestupnicima (Jaovi, 1983b).

Teorijska osnova penoloke andragogije zasniva se na brojnim biolokim, psiholokim i sociolokim teorijama. Osnovna pretpostavka svih biolokih teorija (genetska teorija, frenoloka teorija, Lombrozova teorija, rasna teorija, eldonova teorija i dr.) je da se kriminalno

30

ponaanje odreuje biolokim naslijeem prestupnika. Nasljedni faktor kriminalaca, dominantan u ovim teorijama, iskljuuje uticaje sredinskog faktora, ma kako on bio povoljan ili nepovoljan za razvoj njegove linosti. Pristalice ovih teorija smatrale su da je svaka devijacija uroena i da je bioloki determinisana. Italijanski psiholog i psihijatar Cezare Lombrozo (Chesare Lombroso, 1839-1909) dao je temeljne postavke biolokim teorijama procjenjujui kriminalce po njihovim tjelesnim odlikama. 1876. godine u svom djelu Roeni zloinac, dokazuje da se prestupnik moe prepoznati po odreenim fizikim osobinama. U primjerima koje navodi u svojoj knjizi istie da ovjek sklon silovanjima ima karakteristino duge ui, koso poloene i jako pribliene oi, spljotenu lobanju i nos, te izraenu bradu. Kradljivac ima naroito pokretljivo lice, ruke i tjelo, male oi, guste obrve, rijetku bradu, nisko i koso elo i slabu dlakavost po tijelu. Ubica ima usku lobanju, jako razvijene vilice, izboene jagodice. Razvio je i metode mjerenja razliitih karakteristika ovjeka kao to je antropometrija. Panju je usmjerio na procjenu bioloke strane ovjeka dok je zanemarivao i negirao uticaj socijalnih inilaca na nastanak devijantnosti. Pokuao je dokazati vezu izmeu kriminalnog ponaanja i anatomskih karakteristika poinitelja. Tvrdio je da se uzroci kriminalnog ponaanja nalaze u biolokim osobinama linosti, poinioca krivinog djela. Njegova koncepcija o uzrocima kriminaliteta poiva na gleditu da su ti uzroci u nasljeenim i atavistikim biofiziolokim strukturama s kojima se pojedinci raaju i koje ih nuno vode u kriminal (Zvonarevi, 1976: 771.) Mnogi ga smatraju

31

ocem moderne kriminologije. Ono to zamjeraju pristalicama biolokih teorija je to to oni nisu uspjeli da dou do pouzdanih podataka na kojima bi mogli da temelje svoje stavove i zakljuke. Zbog toga su one doivjele ozbiljne kritike, iako im se ne mogu porei ni zasluge to su ukazale na znaaj biolokih inilaca linosti. Uprkos nedostacima i jednostranosti doprinijele su poveanju interesovanja javnosti za nastanak devijantnosti i podstakle istraivanja uzroka devijantnosti sa razliitih aspekata.

Psiholoke teorije (teorija inteligencije, psihoanalitika teorija i teorija frustracije) nastale su iz socijalne medicine kao reakcija na bioloke pristupe. U prvi plan objanjavanja pojave poremeaja u ponaanju postavljaju psiholoke uzroke. Ove teorije polaze od psiholokih karakteristika koje odreuju ponaanje linosti, dovodei u vezu psihike osobine linosti i sklonost ka kriminalnom ponaanju. Polaze od stanovita da je kriminalitet posljedica mentalnih poremeaja. Meutim, brojna istraivanja su utvrdila da meu zatvorenicima procenat mentalno poremeenih osoba nije vei od onog u nekriminalnim grupama. Glavni predstavnici ovih teorija, izmeu ostalih, jesu Sigmund Frojd sa svojom teorijom agresivnosti koju je pokuao objasniti postojanjem nagona smrti (tanatosa) i nagona ivota (erosa), Alfred Adler i Gustav Jang.

Teorija inteligencije smatra da je inteligencija veoma znaajan faktor u prestupnikom ponaanju. Prema ovoj teoriji, niska inteligencija je uzrok kriminalnog ponaanja, jer takva lica nisu u stanju da shvate teinu i tetnost svojih postupaka.

32

Psihoanalitika uenja polaze od podsvjesnih sila i nagona, smatrajui da se prestupniko ponaanje javlja kao izraz raznih konflikata. Predstavnik ove teorije je Sigmund Frojd (Sigmund Freud). Njegovo uenje se zasniva na tumaenju strukture linosti i njenog funkcionisanja, a ine je tri djela: id kao uroena sfera linosti, ego (ja) koju ine psihiki procesi kao to su pamenje, opaanje i miljenje, super-ego (nad-ja) koji predstavlja sistem normi, principa i vrijednosti drutva koje je linost usvojila. Meusobni odnosi navedenih komponenti su u stalnom dinamikom odnosu i odreuju ponaanje svake linosti.

Psiholoke teorije ustanovile su vanost ranih emocionalnih iskustava za izgradnju linosti. U tome je njihov najvei znaaj. Meutim, kritiari psiholokih teorija polaze od stanovita da se ponaanje odraslog lica ne moe u cjelini izvoditi iz ponaanja djeteta.

Uporedo sa razvojem biolokih i psiholokih teorija i uoavanjem njihovih nedostataka, javljaju se i brojne socioloke teorije (Tardova teorija, teorija anomije, teorija kulturnog konflikta, teorija podkultura i kontrakultura i dr.) koje problem kriminaliteta posmatraju sa sociolokog aspekta. Zaetnik sociolokih teorija je Tard koji je postavio svoju poznatu teoriju imitacije kao glavne pokretake snage drutvenog razvoja. Ipak, jedna od najinteresantnijih sociolokih teorija je svakako teorija anomije. Termin anomija (an ne, nomos zakon), na starogrkom jeziku znai bezakonje. U sociologiji ovaj pojam prvi koristi francuski sociolog Emil Dirkem (Emile Durkheim), koji je tvrdio da se znaaj tradicionalnih normi u savremenim

33

drutvima znatno umanjuje, ali istovremeno ne dolazi do njihove zamjene novim normama i standardima.

Anomija u nekom drutvu nastaje onda kada nema jasnih normi i kriterijuma koji odreuju nain ponaanja ljudi u nekoj zajednici. Ona nastaje kao posljedica drutvenih i vrijednosnih promjena kada jedan sistem moralnosti i normiranosti drutvenog ivota nestaje, a novi sistem nije nastao. U takvim situacijama ljudi postaju uznemireni i dezorijentisani, a to moe biti uzrok pojave kriminaliteta u drutvu. Zato u anomiji i raste broj devijantnih ponaanja pojedinaca. Sutina ove teorije sastoji se u shvatanju da su devijantnost i delinkvencija prije svega drutveni fenomen (Jugovi, 2007).

Drugi predstavnik ove teorije, ameriki sociolog Robert Merton (Robert C. Merton, 1971), u osnovi je prihvatio Dirkemov pojam anomije. Merton i uzroke nekih drutvenih dezorganizacija, kao devijantnog i nepoeljnog drutvenog stanja, vidi kao greku u procesu socijalizacije ili u poremeenom nainu sticanja stavova, vrijednosti i znanja koja su potrebna za ispunjavanje drutvenih uloga pojedinca. On je produbio teoriju anomije kojom je istakao da ekonomska nejednakost izmeu ljudi utie da pojedinci biraju prestupniko ponaanje da bi postigli uspjeh u ivotu (Vejnovi i dr., 2008).

Branko Milosavljevi (2000) smatra da je devijantnost reakcija normalnih ljudi na njihovu drutvenu situaciju, a ne izraz nekog genetskog koda ili abnormalnog svojstva linosti. Svim sociolokim teorijama zajedniko je da kriminal posmatraju kao pojavu koja je drutveno uslovljena, a one koji ine

34

krivina djela kao psiho-tjelesno zdrave ljude koji su poinili krivino djelo zbog djelovanja drutveno nepovoljnih inilaca.

Pored navedenih teorija, u XVIII i XIX vijeku nastale su i druge brojne teorije koje su unosile pravu entropiju kada je rije o uzrocima kriminaliteta. Nastala je prava zbrka koju ameriki sociolog F. Lukas jo 1950. godine ovako rezimira: Reeno je da su za nastajanje zloina krivi: prazne crkve, razbijene porodice, siromatvo, roditeljska nebriga, stripovi, kriminalne prie, tjelesna slabost, lo vid, pokvareni zubi, filmovi koji seksualno nadrauju, nepismenost itd. U San Francisku roditelji su ak osuivani da pohaaju kolu za roditelje i da tamo ue na koji nain treba suzbiti prestupnitvo u svoje djece. Sve to ukazuje na unifaktorska shvatanja koja su danas zahvaljujui razvoju brojnih nauka koje se bave kriminalitetom naputena i zamijenjena multifaktorskim koncepcijama, koje uzrok kriminaliteta vie ne trae u jednom izoliranom faktoru, nego u veem broju njih.

Upravo navedene bioloke, psiholoke i socioloke teorije o kriminalitetu predstavljaju teorijsku osnovu penoloke andragogije, ali i ukazuju na multidisciplinarnu osnovu iz koje se ova nauna disciplina razvila. Teorijske osnove penoloke andragogije su, zbog njenog relativno kasnog pojavljivanja, postojale u drugim naukama u prvom redu u optoj andragogiji i njenom kategorijalnom sistemu. Meutim, zbog specifinosti problema koje kriminalna populacija namee, te uslova i okruenja koje ine kazneno popravne ustanove, penoloka andragogija je morala da koristi spoznaje kriminologije, penologije,

35

sociologije, psihologije i drugih nauka. Samo takav multidisciplinaran teorijski osnov penoloke andragogije moe odgovoriti na pitanja kriminaliteta i kriminalaca kao drutvene pojave; to je uslov bez koga se proces prevaspitanja ne moe sagledati i jo manje primijeniti u ovakvoj specifinoj sredini (Nikoli, 1994: 22).

Penoloka andragogija se oslanja na srodne naune discipline koje se takoe bave problemom kriminaliteta i kriminalaca, kao i resocijalizacijom prestupnika.

Sociologija i njene naune discipline, iji su predmet prouavanja drutvo i drutvene strukture, predstavlja okvir u kome se i penoloka andragogija kree i razvija, budui da je i sam kriminalitet drutvena pojava. Ujedno, zatvorenika populacija smjetena u uslovima kazneno-popravnih ustanova kao totalnih ustanova, predstavlja skupinu ljudi sa svim obiljejima drutvene grupe, koja takoe ima svoju formalnu i neformalnu strukturu, ije je poznavanje i prouavanje bitno za penoloku andragogiju.

Psihologija i psihopatologija takoe su nauke na ijim se saznanjima nadograuje artikulacija prevaspitnih djelovanja, budui da psiholoki fenomeni u uslovima depriviranosti linosti predstavljaju karakteristiku zatvorenike populacije. Zbog toga je za penoloku andragogiju bitno poznavanje tih psiholokih osobenosti, jer odbrambeni mehanizmi linosti, kao nain reagovanja i prilagoavanja na zatvorske uslove, imaju svoje efekte u ispoljavanju linosti u procesu prevaspitanja.

Kriminologija i penologija predstavljaju za penoloku andragogiju ui okvir u kojem se ona razvija,

36

jer su kriminalitet koji prouava kriminologija, kazne i sistemi izvrenja kazni koje prouava penologija i prevaspitanje koje prouava penoloka andragogija, u uzrono posljedinoj vezi i relacijama. Kao to je poznato, kriminologija izuava kriminalitet sa fenomenolokog i etiolokog stanovita. Njen predmet izuavanja je kriminalni fenomen i kao individualna i kao drutva pojava. Centralni predmet i cilj tog izuavanja jeste sagledavanje i utvrivanje uzroka, uslova i povoda kriminalnog ponaanja. Stoga su za penoloku andragogiju poznavanje etiologije i fenomenologije kriminaliteta, kao i sistemi izvrenja kazni bitne pretpostavke da bi se proces prevaspitanja organizovao (Bokovi, 2000).

Govorei o razvojnom putu penoloke teorije i prakse istakli smo da je tek na odreenom stepenu razvoja penologije bilo mogue da se govori o prevaspitanju kao cilju kazne ime je otvorena mogunost za javljanje i razvoj specijalne andragoke discipline penoloke andragogije. Ta veza je jo snanija i sadrajnija kada je rije o osvjetljavanju penoloke prakse. Penologija ima u najveoj mjeri izraenu pravnu orijentaciju, tj. izuava pravne okvire izvrenja krivinih sankcija organizaciju izvrenja, sistem institucija za izvrenje krivinih sankcija i donekle efikasnost pojedinih krivinih sankcija. Koliko god na prvi pogled moe izgledati da je prisutno podudaranje u pogledu izuavanja penologije i penoloke andragogije, blia analiza pokazuje da takve podudarnosti u sutini nema. I pored toga to je vaspitanje, odnosno prevaspitanje osnovni proces u penolokoj praksi, ta praksa se ne iscrpljuje samo u tom

37

procesu ve se izraava i preko drugih dimenzija izvrenja krivinih sankcija, koje bi trebalo da slue kvalitetnijem odvijanju procesa prevaspitanja. Ova saznanja su od posebnog znaaja za penoloku andragogiju. Pravne nauke, posebno krivino procesno pravo u uem smislu i filozofija prava u irem smislu, predstavljaju praktian okvir u kojem se penoloka andragogija i njen kategorijalni sistem smjetaju. Krivino pravo i njegove norme predstavljaju instrument formalne socijalne kontrole, odnosno, instrument zatite drutvenih vrijednosti koje prestupnici ugroavaju i naruavaju, pa socijalna sredina ije veinske interese brani krivino pravo nije spremna da iz emocionalnih razloga dopusti naruavanje bia kazne za poinjeni prestup, bez obzira na to koliko su u individualnom sluaju odreene prevaspitne mjere nune za postizanje svrhe kanjavanja. Krivino pravo kao nauka koja se bavi pravnom stranom kriminaliteta i izuava kriminalitet kao prioritetnu pravnu pojavu, moe u znaajnoj mjeri doprinijeti penolokoj andragogiji, u smislu njenog kvalitetnijeg razrjeavanja problema u okviru svog predmeta izuavanja. Zbog toga je globalno poznavanje pravnog okvira nuno za sve one koji se penolokom andragogijom i njenom praktinom primjenom bave. S druge strane, saznanja penoloke andragogije o andragokim aspektima pojedinih krivino pravnih rjeenja mogu biti od znaaja za krivino pravo, za njegove izmjene i dopune, koje bi trebalo da su u to veoj mjeri zasnovane na naunim saznanjima i nauke o prevaspitanju zatvorenika.

38

Osim oslanjanja na saznanja pomenutih nauka i njenih disciplina, penoloka andragogija crpi i koristi saznanja i dostignua i drugih nauka kao to su, na primjer, biologija i medicina. Ta multidisciplinarnost proizlazi iz injenice da je ovjek (zatvorenik) u totalnoj ustanovi cjelina za koju nema vanih i manje vanih uticaja i dogaanja, odnosno, nema sitnica u prevaspitanju. Zatvorenik je linost i drutveno bie, ije se ponaanje prilagoava uslovima okruenja u kojima ivi i radi. Vaspita u prevaspitnom radu mora da djeluje kompleksno, a penoloka andragogija da objedinjuje sva ljudska saznanja, da bi prevaspitanje dostiglo svoj cilj, tj. resocijalizaciju zatvorenika.

39

2. ORGANIZACIJA I FUNKCIONISANJE KAZNENO POPRAVNIH USTANOVA

Svijet je opasno mjesto za ivot, ne zbog ljudi koji su zli, ve zbog

dobrih ljudi koji nita ne preduzimaju.

Albert Einstein

Realizacija i uspjenost prevaspitnog tretmana zavisi u velikoj mjeri i od dobre organizacije i saradnje slubi koje funkcioniu u kazneno-popravnom zavodu, kao i nesmetanog sprovoenja svih zakonskih odredbi u okviru normativnog sistema. Organizacija kazneno-popravnih ustanova zavisi od tipa i veliine ustanove, broja zatvorenika koji izdravaju zatvorsku kaznu, materijalno-tehnikih uslova, edukovanosti i popunjenosti slubenih i drugih lica koji su zaposleni u ustanovi i niza drugih okolnosti.

2.1. Formalna organizacija kazneno-popravnih

ustanova Da bismo razumjeli predmet penoloke

andragogije, neophodno je da se upoznamo sa samom organizacijom i funkcionisanjem penolokih ustanova, prvenstveno kazneno-popravnih zavoda. Organizacija kazneno-popravnih ustanova vaan je preduslov sprovoenja kompleksnog procesa kao to je resocijalizacija zatvorenika. Teina prestupa u svim zakonodavstvima odreuje teinu kazne za ije izvrenje postoje odreene ustanove. Sama kazna (bez obzira na njen oblik i vrstu) je za odreene prestupe dovoljna da se poinilac koriguje. Meutim drutvo, obino, ne prihvata

40

nita manje od zatvorske kazne. Ustanove za izvrenje krivinih sankcija su posebne ustanove dravne uprave pod neposrednim nadzorom Ministarstva pravde. Prema Zakonu o izvrenju krivinih sankcija Republike Srpske (2011) to su ustanove za izvrenje kazne zatvora, izvrenje zavodskih vaspitnih mjera i specijalne ustanove5. Ustanove za izvrenje kazne zatvora su kazneno-popravni zavodi i okruni zatvori. Kazneno-popravne ustanove dijele se prema razliitim kriterijumima. Kao kriterijum za tu podjelu slui: duina izreene kazne, stepen obezbjeenja i ograniavanja slobode kretanja zatvorenika, pol, starosna dob i zdravstveno stanje. To su objektivni kriterijumi, sem posljednjeg, koji slui za rasporeivanje zatvorenika u neke tipove zdravstvenih ustanova. Oni imaju karakter eksterne klasifikacije i slue kao osnova za horizontalnu podjelu ustanova koja se predvia u normativnom sistemu (Mari, 2003). Prema stepenu obezbjeenja, stepenu ogranienja slobode kretanja zatvorenika, kao i primijenjenim mjerama postupanja prema tim licima, kazneno-popravne ustanove mogu biti:

ustanove otvorenog tipa nemaju fizikog i materijalnog obezbjeenja, a organizacija ivota i rada lica lienih slobode zasniva se na njihovoj samodisciplini i linoj odgovornosti podsticanoj i kontrolisanoj od vaspitaa;

ustanove poluotvorenog tipa nemaju materijalno obezbjeenje, a zatvorska straa kazneno-popravnih ustanova obezbjeuje

5SlinoiuZIKSuFBiH(lan120).

41

odravanje reda i kontrolu kretanja lica lienih slobode;

ustanove zatvorenog tipa imaju materijalno-tehniko i fiziko obezbjeenje, kao to su naoruana straa, ogradni zidovi i tehnika sredstva za obezbjeenje koja predstavljaju prepreku za bjekstvo zatvorenika. Ustanove zatvorenog tipa mogu imati odjeljenja

sa maksimalnim obezbjeenjem i intezivnim programom postupanja, a mogu postojati i poluotvorena i otvorena odjeljenja. U ustanovama poluotvorenog tipa mogu postojati otvorena odjeljenja. U svim ustanovama za izvrenje krivinih sankcija, svrha izvrenja kazne je osposobljavanje zatvorenika da po otputanju sa izdravanja kazne ivi i radi u skladu sa zakonom i da ispunjava dunosti ovjeka i graanina.

O samoj organizaciji kazneno popravnih ustanova u Republici Srpskoj govori i l.11 Zakona o izvrenju krivinih sankcija6:

lan 11

(1) Ustanove se organizuju kao kazneno-

popravni zavodi i vaspitno-popravni domovi. (2) U Ustanovama zatvorenog tipa se mogu

formirati zatvorena i poluotvorena odjeljenja, a u Ustanovama poluotvorenog tipa otvorena odjeljenja. 6SlinoiuZIKSFBiHl.120i121.Uskladusalanom226ZIKSBiHsve dok Bosna i Hercegovina ne bude imala zavode predvienezakonom,SudBiHosuenikemoeupuivatiuentitetskezavode.

42

(3) U sjeditu i van sjedita Ustanova mogu postojati posebna odjeljenja za izvrenje kazne zatvora za lica mukog ili enskog pola, posebna odjeljenja za izvrenje kazne maloljetnikog zatvora, kao i posebno odjeljenje za izvrenje vaspitne mjere upuivanja u vaspitno-popravni dom.

(4) Odjeljenja sa posebnim reimom i odjeljenja sa maksimalnim obezbjeenjem i intenzivnim programom postupanja, kao zatvorena odjeljenja, mogu se formirati samo u Ustanovama zatvorenog tipa.

Unutranja organizacija ustanove i nain ivota

lica lienih slobode blie se ureuju kunim redom ustanove. Kuni red donosi rukovodilac ustanove uz saglasnost ministra. Organizacija kazneno-popravnih ustanova zavisi od tipa i veliine ustanove, karaktera zatvorenike populacije i sl.. Kazneno-popravni zavodi imaju sloeniju organizaciju za razliku od zatvora.

Sve kazneno-popravne ustanove imaju formalnu organizaciju ili sistem da bi ostvarile funkciju za koje su osnovane. Formalni sistem ine zakonom predviene slube ustanova i on zavisi od tipa ustanova i njene namjene. Formalna organizacija sadri pet slubi sa izvriocima odreenog profila strunosti. Funkcionisanje unutranjih organizacionih jedinica se zasniva na principu jedinstva vaspitnih uticaja zbog istovjetnog cilja. Stoga, sve kazneno-popravne ustanove, osim otvorenih, imaju slubu obezbjeenja, zatim prevaspitnu slubu, privrednu-instruktorsku slubu, zdravstvenu slubu, slubu za opte poslove.

Na elu kazneno-popravne ustanove nalazi se rukovodilac (direktor), koji rukovodi radom ustanove i

43

odgovoran je za redovno i pravilno funkcionisanje svih slubi u ustanovi. Zadaci rukovodioca na organizaciji rada u zavodu ne svode se samo na obino upravljanje, ve je on duan da se u potpunosti angauje kako bi modernizovao i unaprijedio cjelokupni rad u kazneno-popravnom zavodu. Pored potrebne prakse i strunog znanja, rukovodilac kazneno-popravnog zavoda treba da bude pravian i human, a istovremeno i odmjeren, odluan i energian. Od njega umnogome zavisi kako e se primjenjivati pojedine institucije sistema izvrenja kazni, naroito one na koje zatvorenici nemaju zakonsko pravo, ve im se mogu dati kao pogodnosti. To ini rukovodioca jo odgovornijim za rad kako pojedinih slubi, tako i ustanove u cjelini. Ve smo ranije napomenuli da u sklopu kazneno-popravnih ustanova funkcionie pet slubi. Predstaviemo njihovu ulogu i znaaj za proces prevaspitanja, kao i najvanije karakteristike njihovog rada.

Sluba prevaspitanja ili sluba za tretman u

naim ustanovama uvedena je u sadanjem vidu pedesetih godina prolog vijeka, mada je prvo uputstvo o njenom formiranju doneseno 1947. godine. Njeno pravo oivljavanje, meutim, datira od 1956. godine, pa sve do 1961. godine, kada je donesen i propis o veliini vaspitnih grupa.

Sluba prevaspitanja planira, programira, organizuje i ostvaruje proces prevaspitanja zatvorenika i u tom cilju koordinira rad ostalih uesnika u ovom procesu. U poslove koje obavlja sluba prevaspitanja spadaju: ispitivanje linosti zatvorenika i utvrivanje programa postupanja, organizuje i sprovodi individualni

44

i grupni oblik rada, primjenjuje odgovarajue metode i tehnike prevaspitanja zatvorenika, organizuje i sprovodi rad na optem obrazovanju i strunom osposobljavanju, organizuje i sprovodi slobodne aktivnosti, podstie aktivno uee zatvorenika u realizaciji vaspitno-obrazovnih zadataka, priprema miljenja u postupku pomilovanja, uslovnog otpusta, prekida kazne i premjetaja, predlae klasifikaciju i reklasifikaciju zatvorenika u vaspitne grupe (Mari, 2002). U okviru slube za prevaspitanje djeluje i prijemno-otpusno odjeljenje gdje se vri dijagnosticiranje primljenih zatvorenika, te vri priprema za njihov izlazak. Odjeljenje predstavlja karantin gdje se lica zadravaju na posmatranju 15 dana, a najdue 30 dana, zavisno od duine kazne, nakon ega se rasporeuju u vaspitnu grupu. Za to vrijeme obavlja se zdravstveni pregled, razgovori s psihologom, pedagogom i socijalnim radnikom, lica se testiraju, upoznaju sa kunim redom i drugim propisima.

Kadrovsku strukturu ove slube ine pedagozi, psiholozi, uitelji, nastavnici raznih profila, sociolozi, socijalni radnici. U mnogim zemljama svijeta tim poslovima najee se bave socijalni radnici, to prevaspitnom radu daje druge karakteristike, a i njihov status je u zatvorima razliit. Meutim, prevaga shvatanja da na poslovima prevaspitanja rade visoko obrazovani kadrovi nije sluajna, jer su to uslovili zahtjevi koje ostvarivanje prevaspitne koncepcije postavlja. Budui da je rad u prevaspitanju usmjeren na linost zatvorenika i njegovu resocijalizaciju, te je prema sadanjim obrazovnim programima koje apsolviraju pedagozi i psiholozi taj profil kadrova najadekvatniji za

45

rad sa zatvorenicima. Naa iskustva potvruju takvo opredjeljenje kao svrsishodno.

Jedan od problema gotovo svih kazneno-popravnih ustanova u Bosni i Hercegovini jeste i nepopunjenost i nedovoljna osposobljenost radnika ove slube. esto se deava da poslove vaspitaa obavljaju filozofi, nastavnici razredne nastave ili profesori fizikog vaspitanja i drugi profili koji nisu adekvatno kolovani za rad sa ovakvom specifinom grupom lica. Takoe, nedostatak seminara, edukacije radnika, zapostavljenost penolokih udruenja kao nosilaca strunog osposobljavanja radnika slube za tretman, samo su neki od prateih problema rada ove slube. Paradoksalno je da Ministarstvo pravde Republike Srpske novac ulae u reformu zatvorskog sistema, izgraujui nove paviljone, odjeljenja, bazene, sportska igralita, a da novca nema za struno usavravanje radnika slube tretmana koja je nosilac procesa resocijalizacije.

Sluba obezbjeenja obezbjeuje ustanovu, prostorije i radilita u kojima lica liena slobode borave i rade, stara se o odravanju unutranjeg reda u ustanovama i radi druge poslove odreene zakonom i propisima donesenim na osnovu zakona. Karakter rada slube obezbjeenja, pored navedenih zadataka, zavisi i od tipa ustanove, tako da se njen odnos prema zatvorenicima razlikuje u maloljetnikom zatvoru, poluotvorenom odjeljenju, zatvorenom odjeljenju ili ustanovi i u bolnici, gdje su smjeteni oni kojima je izreena mjera bezbjednosti obaveznog uvanja i lijeenja. Sluba obezbjeenja obuhvata spoljnje i unutranje obezbjeenje kazneno - popravnih ustanova, sprovodniku i vatrogasnu slubu.

46

Osnovni zadaci slube obezbjeenja su da vodi rauna o sigurnosti ustanove, spreavanju nereda, nasilja i bjekstva zatvorenika. U skladu sa uspjenim vrenjem ovih zadataka, svaka ustanova mora raspolagati sa odreenim brojem straarskog osoblja, koji varira od ustanove do ustanove, zavisno od njenog tipa, zatvorenike populacije i drugih okolnosti. Meutim, uspjeno vrenje straarske funkcije ne sastoji se samo u neposrednom prisustvu straara, u njihovim linim opservacijama i zapaanjima. U okviru vrenja svoje funkcije, sluba obezbjeenja koristi i razne kontrolne tehnike. Meu njima se spominje premjetanje zatvorenika iz jedne ustanove u drugu, odnosno jednog paviljona u drugi, stalno prebrojavanje i sline kontrolne mjere.

Mada sam termin sluba obezbjeenja asocira na koritenje sredstava prinude u njenom svakodnevnom radu, zakonskim aktima je takva mogunost svedena na minimum i u strogo odreenim uslovima, jer svaki akt fizike prinude ili disciplinske kazne koja nije dozvoljena izaziva kod zatvorenika i zatvorenikog javnog mnjenja mnogostruke negativne efekte, koji su direktna smetnja prevaspitanju. Ova sluba ne smije djelovati kao represivni servis, nego mora sluiti ciljevima tretmana i prevaspitanja, odnosno mora biti u funkciji prevaspitanja zatvorenika. To je zahtjev modernog kaznenog sistema, koji nalazi svoju racionalizaciju u resocijalizaciji zatvorenika kao osnovnom cilju kanjavanja i izvrenja krivinih sankcija.

U posljednjih pet godina mnogo je uraeno na tehnikom opremanju i strunom osposobljavanju

47

pripadnika ove slube u kazneno-popravnim ustanovama u Republici Srpskoj. Ova injenica ukazuje da, bez obzira na svrhu kanjavanja, zatvorski sistem i dalje prioritetno mjesto daje bezbjednosti, tj. uvanju zatvorenika, dok je njihovo prevaspitanje uvijek u podreenom poloaju, na ta ukazuje i injenica o opremljenosti i kontinuiranom strunom osposobljavanju ove slube. U prilog ovoj konstataciji ide i injenica da su uglavnom rukovodioci (direktori) bivi pripadnici ove slube, zbog ega je i vea naklonost slubi obezbjeenja i njihovim potrebama. Ono to je primijetno jeste da je neophodno rijeiti pitanje kolovanja profila policijskog straara, s obzirom na broj i potrebe penolokih ustanova u Bosni i Herecegovini. To bi svakako podiglo kvalitet ove najbrojnije slube u kazneno-popravnim ustanovama.

Privredno-instruktorska sluba organizuje rad zatvorenika, sprovodi strunu obuku zatvorenika i obavlja druge poslove propisane zakonom. S obzirom na to da je rad zatvorenika usklaen sa radom koji obavljaju lica na slobodi, trebalo je pogone, radionice i ekonomije organizovati na nain kako su ovakve ustanove organizovane na slobodi. Privredne jedinice imaju razne pogone kao metalni, drvni, graevinski i dr., razne manje radionice koje slue kao servisi ustanove u kojima se obuava i radi manji broj zatvorenika, i ekonomije na kojima veinom rade zatvorenici koji su se prije izvrenja kazne bavili zemljoradnjom. Ekonomija i farma se najee nalaze izdvojene van zatvora. Na takvim poslovima angauju se zatvorenici koji po procjeni prevaspitne slube i slube obezbjeenja nisu rizini (u smislu pravljenja nereda, bjekstva i sl.).

48

Zadatak strunih instruktora je da obuavaju zatvorenike na sredstvima za rad organizujui za njih sam taj rad i usmjeravajui njihova interesovanja za odreena zanimanja. Poto su to nuni uslovi za nesmetano ukljuivanje zatvorenika u ivot na slobodi, poslije izdrane kazne, funkcija strunih instruktora smatra se veoma znaajnom i u terapeutskom pogledu. Pored strunih instruktora koji rade na strunom osposobljavanju zatvorenika, privredna jedinica ima i manji broj strunih radnika za specijalne poslove na ureajima i mainama za koje zatvorenici nisu osposobljeni da rade.

Zdravstvena sluba je u funkciji preventivnog djelovanja u zatiti zdravlja zatvorenika i pritvorenika, ali i u funkciji saniranja zdravstvenog stanja oboljelih zatvorenika. Zbog toga je u veim ustanovama ta sluba organizovana kao posebna sluba, dok u malim ustanovama taj dio obaveza pokrivaju lokalne zdravstvene ustanove. Sama organizacija slube i njen rad zasnivaju se na naelima i propisima te profesije tako da se u tom domenu zatvorenici ni po emu ne razlikuju od slobodnih graana. Njihovi zadaci nisu ogranieni samo na rjeavanje medicinskih i sanitarnih problema ustanove ve su duni da ulaze i u analizu medicinskog, odnosno psihofizikog stanja zatvorenika, u eventualne veze izmeu tog stanja i njihovog asocijalnog ponaanja, da iniciraju na toj osnovi pravac terapeutskog rada sa njima, kao i da sami utiu na promjene linosti zatvorenika. Uticaj u tom pravcu je olakan injenicom, to zatvorenici iznose esto ljekarima, pod vidom bolesti, razne svoje nevolje i probleme koji ih prate i

49

okupiraju kao opsesija, pa su oni stoga u stanju da sa toga osnova na njih prevaspitno djeluju.

Sluba za opte poslove ima karakter opte slube u ustanovi, jer joj je djelokrug rada tako irok da pokriva zadatke i poslove od prijema do otpusta zatvorenih, preko snabdijevanja ustanove opremom i namirnicama, pruanja pravne pomoi, do finansija i odravanja objekata ustanove. Za ostvarivanje prevaspitne koncepcije svi ovi poslovi su znaajni, ali je prioritetna njena obaveza za pruanje pravne pomoi zatvorenicima, te drugi problemi pravne problematike. Iako opta sluba obavlja servisne poslove u odnosu na druge slube, ona ima posebnu ulogu i status u svakoj zatvorskoj ustanovi.

2.2. Odnos formalnog i neformalnog sistema

ovjek ne moe biti slobodan ako ne vlada sobom.

Epiktet

Da bi se uopte govorilo o prevaspitnom radu sa zatvorenicima, neophodno je obezbijediti nesmetano funkcionisanje kazneno-popravih ustanova, prije svega obezbijediti smjetajne i bezbjedonosne uslove, materijalne i tehnike uslove, struno osposobljeno osoblje za rad u zatvorskim ustanovama i razne druge neophodne uslove i sredstva za neometano funkcionisanje ovakve specifine ustanove. Ustanove za izvrenje krivinih sankcija imaju prvenstveni zadatak da se bave prevaspitanjem zatvorenika, odnosno njihovom resocijalizacijom. Taj cilj odreuje drutvo u njegovom

50

normativnom sistemu i predvia odreene mehanizme za njegovo sprovoenje u ivot.

Sve kazneno-popravne ustanove imaju formalnu (zakonom odreenu) organizaciju ili sistem da bi ostvarile funkciju za koju su osnovane. Formalni sistem se zasniva na osoblju zatvora i normativnom sistemu (ZIKS i Kuni red). To je vjetaki stvorena zajednica iji su neposredni zadaci: formalno regulisanje ponaanja i posredovanje u vezama sa spoljnim svijetom. Odreuje ga mehanizam prinude, formalizam, ablonstvo, rutinerstvo, inertnost i formalni autoritet. Djelatnost svih slubi i direktora kaznene ustanove usmjerena je na zatvorenike. Osnovne funkcije i zadaci ustanova kao institucija su: ostvarivanje programa tretmana i prevaspitanja, odravanje spoljnjeg obezbjeenja i unutranjeg reda, voenje nadzora nad zatvorenicima, zadovoljavanje raznih fizikih, psiholokih i drugih potreba itd.. Da bi se realizovali ovi zadaci neophodno je imati dobro edukovano osoblje koje se, u skladu sa programom tretmana, bavi prevaspitanjem zatvorenika, straare koji vre posebne dunosti, slubenike administrativno-finansijskog sektora, razno tehniko i drugo osoblje. Takoe, u okviru formalnog sistema funkcionie i sistem standarda ponaanja odreen vaeim propisima koji predstavljaju pravni okvir za funkcionisanje ustanove i ostvarivanje njenih ciljeva. U okviru toga formalno-pravnog sistema, odreen je i poloaj zatvorenika, propisana su njihova prava i obaveze, koja bi trebalo da stoje u funkciji sa ciljevima prevaspitanja. Formalna organizacija penitencijarnih ustanova predstavlja osmiljenu emu za koordinirano povezivanje razliitih aktivnosti koje ulaze u opti

51

kompleks njenih zadataka. Prednost sistema formalne organizacije sastoji se prije svega u tome, to mu stoji na raspolaganju koritenje normativnog sistema i mnoga druga sredstva za rjeavanje osnovnog zadatka ustanove, kao i problema koji se pojave u toku njegovog rjeavanja. Sredstva pomou kojih se vri pritisak na zatvorenike da potuju pravila reima su brojna, kao npr. uvanje i nadzor zatvorenika, disciplinske mjere, mjere nagraivanja i sl..

Mnoge dosadanje studije zatvorenikog drutva pokazuju, naime, da se meu zatvorenicima razvija normativni sistem koji po svojoj prirodi ne samo da je razliit od onoga koji zastupa osoblje i ira drutvena zajednica nego mu je i direktno suprostavljen. Ovi interakcijski odnosi dva sistema, tanije reeno, zatvorskog osoblja i zatvorenika ispoljavaju stalnu tendenciju u pravcu meusobnog uticaja, potiskivanja i neutralizovanja. Upravo zbog toga eljeli smo ukazati na koji nain funkcioniu ova dva sistema i koliko je njihov odnos vaan za sam proces resocijalizacije zatvorenika.

Postojanje neformalnog sistema danas se smatra realnou u istoj mjeri u kojoj su realnost i sami zatvori. U okviru neformalnog sistema javljaju se neformalne grupe. Neformalne grupe nastaju esto u okviru odreene formalne grupe, zbog toga to formalna grupa ne moe da pokrije raznovrsnost individualnih motiva, interesa. Neformalne grupe neki autori nazivaju socijalnim grupama ostatka. Taj naziv objanjava se injenicama da neformalne grupe pokrivaju one motive, interese lanova formalne grupe koje ne pokriva, ne zadovoljava, lanstvo u formalnoj grupi (Milosavljevi, 2001: 62).

52

Neformalni sistem zasniva se na zatvorenicima i njihovom meusobnom odnosu u ogranienom prostoru. Odreuju ga neformalni oblici ponaanja uslovljeni lienjem slobode i uslovima ivota i rada u ustanovi, ali i borbom zatvorenika za status, sticanje neformalnog autoriteta. Iako neformalan, i kao takav u direktnoj suprotnosti sa formalnim sistemom po ciljevima i nastojanjima, ovaj sistem takoe ima svoju funkciju, koja proizlazi iz ljudske potrebe da se ispolji individualnost i realnost svoga JA, ak i u takvom socijalnom okruenju kakvo je zatvorska sredina. Neformalni sistem i njegova struktura predstavljaju reakciju zatvorenika na formalni sistem i imaju funkciju zatite individualnog integriteta linosti u uslovima deprivacija ili liavanja koje namee zatvaranje u kazneno-popravnim ustanovama, a koje realizuje i odraava formalni sistem sa svojom strukturom slubi.

Osnovna obiljeja tog sistema su: otpor svemu to zahtijeva osoblje, odricanje moralnih kvaliteta i strunih sposobnosti osoblju, otpor prema onome to propagira ira drutvena zajednica i napad na moralni integritet njenih zvaninih predstavnika sa kojima su bili u kontaktu prije zatvaranja, solidarnost sa svakim zatvorenikom ako je u sukobu sa osobljem, uzajamna lojalnost i pomaganje, otpor tretmanu itd. (Bogojevi, 1991).

Kolektivni nain izdravanja kazne nosi i odreene potekoe i probleme, posebno na komunikacionom nivou i uspostavljanju pravilnih interpesonalnih odnosa. Indikativno je napomenuti da meu zatvorenikom populacijom postoji i vjeita dilema kojem se sistemu oni treba ili moraju da

53

priklone? Da bi se shvatila matrica odnosa izmeu neformalnog zatvorenikog sistema i formalnog zatvorskog, prije svega uprave, preporuujemo knjigu Dobrivoja Radovanovia ovek i zatvor gdje se prikazuje taj odnos. U kaznenim ustanovama u kojima postoji izrazita orijentacija na izrazitu kontrolu i odravanje reda, formalni sistem i sam nesvjesno potpomae prihvatanje nekih karakteristika zatvorenikog drutva (neformalnog zatvorenikog sistema). Zbog opsesije redom i mirom pojedini dijelovi tog sistema (uprava, sluba obezbjeenja) koriste neformalnu strukturu moi da bi taj red i mir odrali, a za uzvrat nosiocima te moi (liderima neformalnih zatvorenikih grupa) dodeljuju bolji posao, bolji smetaj, omoguavaju pristup znaajnim informacijama i slino. Na taj nain formalni sistem prua podrku i priznanje hijerarhijskoj organizaciji i organizaciji zatvorenikog drutva, a preko nje i drutvenim odnosima koji postoje ili se razvijaju unutar zatvorenikih neformalnih grupa. Upravo ovaj odnos izmeu zatvorenika i uprave, koja rukovodi zatvorom, dovodi do toga da kontrola nad zatvorenicima postaje primarna funkcija zatvora, a prevaspitanje je veoma esto u sasvim drugom planu (Radovanovi, 1992: 35).

Zatvorenici se svakodnevno nalaze u vezi sa zatvorskim osobljem, sa formalnom organizacijom, sa njenim reimom i normativnim sistemom, koji prestavljaju spoljni okvir u kojem se stvaraju i razvijaju neformalni odnosi zatvorenika. Ovi interakcijski odnosi dva sistema ispoljavaju stalnu tendenciju u pravcu meusobnog uticaja, potiskivanja i neutralizovanja. Moe se rei da izmeu zatvorskog osoblja i zatvorenika

54

postoji tradicionalno razilaenje koje se ispoljava kao izraz sukoba dva sistema stavova, vrijednosti i normi. Na jednoj strani su stavovi vrijednosti i ciljevi osoblja formalnog sistema sa tenjom ka prevaspitanju zatvorenika. Na drugoj strani je neformalni sistem sa zatvorenikim kodeksom ponaanja, koji tei da udalji zatvorenike od akcija i zahtjeva zatvorskog osoblja, od potovanja mehanizma formalnog sistema. Taj nesklad odraava, a ponekad i produbljuje, kako sama organizacija i reim ustanove tako i zatvorenici sa svojim stavovima.

Iako je zatvorenika u svim zatvorima znatno vie od zaposlenih, presudno za drutvenu klimu u zatvoru je ponaanje osoblja. Nije rijetko da se kae: zatvori su takvi kakvi su radnici u njima. Drutvena klima je uveliko ovisna i od tipa zatvora u zatvorima poluotvorenog i otvorenog tipa odnosi su (bi trebalo da budu) mnogo prijatniji od onih u zatvorenom tipu. Ne treba zanemariti i prenatrpanost zatvora kao ometajui faktor dobrim odnosima u zatvoru7. Pored toga, drutvena klima je ovisna i od reima zatvora. Reim zatvora je sistem pravila i stavova radnika zatvora kojima pokuavaju ostvariti svrhu kanjavanja. Svrha mora biti jasna. Naalost, u krivinom sistemu u BiH postoje jo lutanja i sistem je neujednaen. Ni sami tvorci krivino pravnog sistema ne znaju ta su im ciljevi. Za prijatnu klimu su znaajni mogunost otvorenog izraavanja stavova i osjeaja, vii stupanj 7Kaoekstremanprimjersenavodisluaj izBrazila iz1986.godinekada je prenatrpanost dostigla svoj vrhunac zatvorenici su saminapravili spisak zatvorenika koje e ubiti da za druge napravemjesto(Vodopivec,1992:5).

55

demokratinosti, meusobno povjerenje i potovanje. Sluba obezbjeenja u zatvorima otvorenog i poluotvorenog tipa je u izvjesnom procjepu. Na jednoj strani se od njih zahtijeva blai pristup, ograniena su im sredstva (prinude) za obavljanje zadataka, na drugoj strani su obavezni da stvore i ouvaju sve bezbjednosne uslove kao i u zatvorima zatvorenog tipa. Sistem klasifikacije zatvorenika jo nije takav da se u poluotvoreni tip ustanova alju zatvorenici koji zahtijevaju manji nadzor. Tanije, zakonska ogranienja postoje, meutim procjene strunjaka su esto metodoloki nekorektno uraene i nije rijetkost da se u drugi zavod sa blaim reimom alju zatvorenici kojih se zatvor zatvorenog tipa eli samo rijeiti, ili pak jer im je ugroena sigurnost, ili su oni bezbjednosna prijetnja drugome zatvoreniku.

Drutvena klima je na jednoj strani rezultat, a na drugoj uzrok ponaanja lanova odreenog drutvenog sistema. Postoje precizno odreeni indikatori za mjerenje drutvene klime, kako meu zatvorenicima tako i meu zaposlenicima. Meutim, to je tema za neki drugi put, ipak, bitno je naglasiti da je drutvena klima zatvorenikog kolektiva i kolektiva uposlenika u uzrono-posljedinoj vezi (vie u Brinc, 1997). Dobro utvrena drutvena klima i dinamika omoguava smanjivanje napetosti, konflikata i kriza u zatvoru, smanjuje krenje propisanih pravila i nasilja. Zbog toga je nuna kvalitetna obuka i profesionalizacija zatvorskog osoblja, a posebno zatvorske policije koja je u stalnom neposrednom kontaktu sa zatvorenicima i kod koje su komunikacijski i obrazovni deficiti najizraeniji. Ugodnija sredina ini penoloki rad ugodnijim i

56

uinkovitijim, radnici se bolje osjeaju i tekoe lake rjeavaju.

Uslovi izdravanja zatvorske kazne u kaznenim ustanovama, razne deprivacije, ogranienja i tekoe, propisane norme, standardi ponaanja i sline pojave, stvaraju odbojnost prema zatvorskoj administraciji, prema konvencionalnom sistemu kontrole i njegovim slubenicima. Takoe, poznato je da zatvorenici gledaju na zatvorsko osoblje kao na predstavnike drutva, koji su ih osudili, odnosno odbacili i smjestili u inferiorne uslove ivota. Na toj osnovi se razvija meu mnogim zatvorenicima i neprijateljstvo prema penolokom (zatvorskom) osoblju, koje moe dobiti i karakter negativnog grupnog raspoloenja i otvorenih sukoba, a koji imaju podlogu i u zatvorenikom sistemu vrijednosti, normi i kodeksu ponaanja (padijer ini, 1973). Upravo iz navedenih injenica uviamo da je osnovna funkcija neformalnog, paralelnog, zatvorenikog sistema da rijei niz problema sa kojima se suoava zatvorenik poevi od zatvaranja i izolacije, raznih deprivacija, osjeaja odbaenosti, zatite od siledija i prevaranata, kao i da im omogui ponovno sticanje osjeaja grupne pripadnosti, povjerenja, sigurnosti, dostojanstva itd.. Drugim rijeima, ovakav sistem ima funkciju odbrambenog mehanizma od frustracija, zatoenja, funkciju mehanizma za pronalaenje grupnog samoidentiteta i funkciju sredstva za postizanje linih i grupnih ciljeva (Elezovi, 2005). Postojanje neformalnog sistema u kazneno-popravnim ustanovama kao ljudska potreba neminovno je i nuno, a snaga njegovog dejstva i uticaja je u

57

direktnoj zavisnosti od naina funkcionisanja svakog formalnog sistema, kao druge strane socijalnog miljea. Formalni i neformalni sistem su dvije uslovljene pojave, gdje je u sluaju slabljenja formalnog sistema, neformalni izraeniji i obrnuto. Najei razlozi slabljena formalnog sistema su entropija i dezorganizacija same ustanove, gdje pojedinici razliito tumae i spovode zakonske propise. Ovaj problem najoigledniji je prilikom odobravanja pogodnosti ili davanja uslovnog otpusta. Takoe, nestrunost kadrova moe dovesti do pogrene procjene i negativne reakcije itavog zatvorenikog kolektiva, koja se u nekim situacijama pretvara i u pobune. Korumpiranost slubenih lica, odavanje slubenih informacija i zloupotrebe istih su aktivnosti koje e sasvim sigurno zatvorenici iskoristiti za jaanje neformalnog sistema. Ustvari, neformalni sistem pokuava da iskoristi svaku pukotinu u formalnom sistemu kako bi ga ugrozio. Deava se da zatvorenici medijima plasiraju pojedine neprovjerene i esto netane informacije o naruavanju njihovih prava i korupciji zatvorskih slubenika, kako bi se oni predstavili kao rtva formalnog sistema, stavljajui svoju kaznu i razlog zbog ega se nalaze u zatvoru u drugi plan. Sve to ukazuje da je zatvor jedan kompleksan mehanizam u kome se formalni i neformalni sistem isprepliu i imaju znaajne uloge u funkcionisanju takve jedne ustanove. Interesantno je da veliki broj zatvorenika bolje funkcionie u zatvoru nego van njega. Uglavnom, radi se o povratnicima, recidivistima od kojih neki provedu znatno vie vremena u zatvoru nego na slobodi za vrijeme svoga ivotnog vijeka. Najee recidivisti

58

formiraju manje neformalne grupe unutar zavoda koje se bave reketiranjem, preprodajom nedozvoljenih stvari, prodajom opojnih sredstava, mobilnih telefona i sl. Postoji uzreica u zatvoru da se sve moe nabaviti ako poznaje prave ljude. Zanimljiv je nain na koji se lanovi neformalne grupe upoznaju s materijalnim stanjem zatvorenika koji dou na izdravanje zatvorske kazne. Informacije o zatvoreniku, njegovom materijalnom stanju prikupljaju se jo u prijemnom odjeljenju preko raznih izvora (poznanika, medija i sl.) da bi se takva lica odmah po prelasku na izdravanje zatvorske kazne poela maltretirati i ucjenjivati. U sluaju prijavljivanja reketiranja i kanjavanja lica koja su to radila, slijede fizike prijetnje ostalih lanova neformalne grupe, ili prijetnje lanovima porodice preko lica koja se nalaze na slobodi, a sa kojima je neformalna grupa neposredno povezana. esto se radi o licima koja su izdrala svoju kaznu, ali zbog materijalne dobiti i dalje odravaju kontakte i obavljaju poslove u zatvoru preko svojih posrednika. Uglavnom se dogovori i kontakti odravaju za vrijeme izlaska na pogodnosti pojedinih zatvorenika, ili preko mobilnih telefona. Glavnu rije kada govorimo o ovim poslovima, u neformalnom sistemu i grupama vode povratnici, iji sta boravka u zatvoru utie i na samu hijerarhiju u grupi. Iskustvo koje su stekli izdravajui kazne u brojnim zatvorskim ustanovama, pomae im da manipulacijama i raznim spletkama izbjegavaju sankcije slubenih lica. Odgovornost, za neki prekraj koji su poinili visoko pozicionirani zatvorenici, preuzimaju na sebe mlai zatvorenici kako bi se dokazali i bili primljeni u neformalnu grupu. Recidivisti za mlaa

59

zatvorena lica predstavljaju uzore. Po ulasku u grupu, oni postaju njihovi uenici, ali i potroni materijal koji im slui za nedozvoljene radnje unutar zatvora. Informacije o njihovim nedozvoljenim radnjama slubena lica teko otkrivaju, jer nemaju pouzdane informacije. Uglavnom informacije dolaze od zatvorenika protivnike grupe koja im je konkurencija u zatvoru ili zatvorenika koji imaju neku linu korist od slubenog lica (npr. pomo u odobravanju pogodnosti, bolje radno mjesto i sl.). Cinkarenje i saradnja sa slubenim licima moe biti veoma opasna po zatvorenike, koji se u takvim okolnostima, kada su otkriveni od neformalne grupe prebacuju u druge ustanove. Meutim, informacije se brzo ire, tako da takva lica doivljavaju neprijatne situacije, maltretiranja, iznude i u drugim ustanovama. Sve to ukazuje da je zatvor zaista drava u dravi, drutvo u drutvu i da je djelovanje neformalnog sistema jako teko suzbiti. Jedan od izraenih problema u zatvorima jeste i sve vei broj ovisnika o opojnim sredstvima. Lijeenje ovisnika veoma je teko spovoditi u uslovima kakvi su trenutno u kazneno-popravnim zavodima. Dolaskom na izdravanje kazne ovisnici i u zatvoru dolaze do odreenih vrsta droga. Cijena droge u zatvoru je tri do pet puta vea nego na ulici. Bez obzira na stepen obezbjeenja zatvorenici pronalaze razne naine da unesu drogu u ustanovu. Najee neformalne grupe dolaze do narkotika prisiljavanjem primjerenih zatvorenika koji koriste vanzavodske pogodnosti, a na koje sluba obezbjeenja zbog njihovog vladanja i ponaanja ne obraa pretjeranu panju i ne vri rigorozni pretres stvari prilikom njihovog povratka od kue. Takvi

60

zatvorenici su fiziki primorani i uslovljeni da unesu odreenu koliinu droge koju im daju lica koja su van zatvora, a koja su povezana sa pojedincima unutar zavoda. Droga je prisutna u svim zatvorima, to dovoljno govori o funkcionisanju neformalnog sistema, ali i nemogunosti lijeenja ovisnika u takvim uslovima. I u sluajevima kada vaspita uspije motivisati ovisnika da prestane sa konzumiranjem iste, neformalna grupa ili diler mu to ne dozvoljavaju. Najee mu nude besplatnu koliinu droge ili plaanje na odgoeni vremenski period, da bi nakon uzimanja opet postao uslovljen da radi razne nedozvoljene radnje, kako bi platio dug. Ovisnik, da bi doao do opojnih sredstava, nastavlja i u zatvoru da krade, potkrada druge ili prodaje drogu za dilera u zatvoru. Kanjavanje nema poseban efekat za ovisnike, jer nakon kazne oni nastavljaju sa istim radnjama. Prilikom pretresa prostorija i pronalaska odreene koliine opojnih sredstava, deava se da ovisnici preuzimaju odgovornost na sebe kako bi zatitili glavnog dilera, a za uzvrat dobili besplatnu koliinu droge i naklonost grupe. Upravo ovakav kriminalni milje okruuje sve zatvorenike, tako da i oni koji bi htjeli saraivati u procesu prevaspitanja, koji osuuju narkomaniju, reketiranje, nasilnitvo, teko to mogu u ovakvoj sredini. Odatle i potie tvrdnja koju esto ujemo od zatvorenika nije teka robija teki su robijai. To je specifian svijet i subkultura. Da nastavimo sa problemom narkomanije u zatvorima i razlozima za njegovu ukorijenjenost u zatvoru, jer to zlo svih zala, kada ue u sredinu kao to je zatvor je za nekoliko stepeni naglaeniji problem nego to to predstavlja u drutvu (osim moda u osnovnoj

61

koli, tada je to katastrofa). Droga je udna bolest, od nje ne pati samo konzument nego i svi koji su oko njega (izvan zatvora porodica, u zatvoru kolektiv). Da bi se dolo do droge ne postoje pravila ponaanja, norme, ogranienja. Nita nije sveto. Droga se unosi u hrani ubaeno pricom u sok ili ispod kore banane, u glazuri torte koju sestra pripremi bratu za roendan i poalje po majci koja o tome nita ne zna, stavlja se u djeiju pelenu i tata koji se zaelio sina je preuzme prilikom zagrljaja ili se prebaci iz usta supruge prilikom poljupca kada mu ista doe u posjetu. Unosi se u upaljau iz kojega se prethodno izbaci plin, u cigaretama koje se kasnije mainom zatvore, natopi se eer ili se jednostavno pomijea sa eerom, potanske markice se natapaju u rastvoru LSD-a. Bizarniji su pokuaji unoenja uvlaenjem raznih paketia u sve otvore tijela. Zanimljivo je gledati narkomane kako obilaze nosaa poslije povratka sa vanzavodskih pogodnosti i provjeravaju da li je obavio fizioloku potrebu kako bi im dao drogu. Zamotaju paketi, pa ga koniem zaveu za zub i paketi progutaju a kada prou kontrolu jednostavno je izvlae iz organizma preko konca ili pak to ide bez konca, pa onda piju mlaku posoljenu vodu da ispovraaju sadraj. Deava se da se droga unosi u satu, tako to se itav unutranji mehanizam sata izvadi i tu stavlja najee heroin. Neki od primjera su i dupli depovi na odjei ili pravljenje posebnih tekova na obui. Interesantan je primjer iz KPZ Banjaluke gdje su iz oblinje ume, u neposrednoj blizini zatvora, u zatvorski krug ubacivane teniske loptice za vrijeme sportskih aktivnosti. U lopticama se nalazila marihuana, a zatvorenici su znali tano sa koje strane i u koje

62

vrijeme e loptice biti ubaene unutar kruga zatvora. Zbog velikog broja zatvorenika prilikom etnje i sportskih aktivnosti straari su teko mogli da primijete preletanje loptica. Najdojmljivi sluaj je bio struganje propisane ljekarske terapije sa jezika (terapija se drobi kako bi se sprijeile zloupotrebe), njeno suenje na radijatoru i kasnija prodaja. Ovo su samo neki primjeri pokuaja unosa koji su osujeeni. Ne moemo ni zamisliti kako je droga ula kada su pokuaji uspjeli. Kreativnosti im ne nedostaje, samo je pogreno usmjeravaju. Ipak, sve su ovo sitni pokuaji koji se lako mogu sprijeiti. Problem predstavlja razraeni sistem koji je znatno opasniji i rui cijelu strukturu na kojoj poiva zatvor i njegova svrha. Naime, formalni sistem esto koristi pojedince koji su fiziki najjai i predstavljaju autoritet u kolektivu da kontrolie zatvorenike i neformalne grupe kako bi stanje u zatvoru