Upload
others
View
43
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
PEDAGOGIKA 2018, 1-son
1
Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich
Tahrir hay’ati:
Abdullayeva Barno (bosh muharrir
o‘rinbosari)
Avazov Sherimmat Adilov Po‘lat Adilova Saodat Ashirboyev Samixon (bosh muharrirning birinchi o‘rinbosari) Davletov Davron Ergashev Dilshod Ergashov Maxamatrasul Fayziyeva Mahbuba Fayzullayev Saidnosir Hakimova Muhabbat Isyanov Ravil Jalolov Jamol Jo‘rayev Muhammadrasul Komilova Nodira Muminov Axrol Muslimov Narzulla Panjiyev Qurbonniyoz Qo‘ysinov Odil (bosh muharrir o‘rinbosari) Qodirova Fotima Ruziyev Erkin Safayev Nuriddin Sotiboldiyev Abduhoshim To‘rayev Samad Tolipova Jamila Tulenova Karima Urazova Marina Valiyeva Sirojiya Xankeldiyev Sher Shodmonova Shoira
Muassis Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti.
“Pedagogika” jurnali “Pedagogik ta’lim” jurnalining vorisidir.
Jurnalda pedagogika, psixologiya, o‘qitishning metod va texnologiya-lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop etiladi.
Jurnalga Toshkent shahar Matbuot va axborot boshqarmasining 2014-yil 26-maydagi 02-004-sonli “Ommaviy axborot vositasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma” olingan va unga O‘zbekiston Respub-likasi Milliy kitob palatasining 2008-yil 30-iyundagi 511/S shartnomasi asosida Davriy nashrlarning Xalqaro standart-lar (ISSN) – 2010-5320 raqami taqdim etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya Komissiyasi rayosatining 2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli qarori bilan ro‘yxatga olingan.
Jurnal oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, umumiy o‘rta ta’lim, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi pedagog xodimlari, ilmiy xodimlar, doktorantlar, tinglovchilar, magistratura va bakalavriat talabalari uchun mo‘ljallangan.
2018/2
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
2
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA
ASSESSMENT – PEDAGOG KADRLAR KASBIY
KOMPETENTLIGINI BAHOLASHNING INNOVATSION
METODI SIFATIDA
Rezume. Maqolada assessment markazlari,
assessment markazlarining maqsad va vazifalari,
ularning oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining
kasbiy kompetentligini baholash va rivojlantirish
yо‘nalishlarini belgilashdagi imkoniyatlari tahlil
qilingan. Nazariy tahlillar asosida oliy ta’lim
muassasalarida assessment-markazlarining
tajribasidan foydalanish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tayanch sо‘zlar: kasbiy kompetentlik, kvalimetriya, assessment,
assessment markazlari, assessment texnologiyalari, an’anaviy va strategik
assessmentlar.
Abstract. The article analyzes the goals and objectives of the assessment
centers, the possibilities of assessing centers in assessing the professional
competence of the teaching staff of higher educational institutions, and in
determining the directions for their development. Based on the theoretical
analysis the proposals and recommendations on the use of the experience of the
assessment centers in higher educational institutions are
worked out.
Key words: professional competence, qualimetry, assessment, assessment
centers, technology assessment, traditional and strategic assessments.
Резюме. В статье анализируются цели и задачи ассессмент центров,
возможности ассессмент центров в оценке профессиональной
компетентности педагогических кадров высших образовательных
учреждений, а также в определении направлений их развития. На основе
теоретического анализа были разработаны предложения и рекомендации
по использованию опыта ассессмент центров в высших образовательных
учреждениях.
Mirsoliyeva Muxabbat Tuxtasinovna, Bosh ilmiy-metodik markaz direktori о‘rinbosari, pedagogika fanlari nomzodi. E-mail: [email protected]
M. Mirsoliyeva
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
3
Ключевые слова: профессиональная компетентность,
квалиметрия, ассессмент, ассессмент центры, ассессмент технологии,
традиционные и стратегические ассессменты.
ezkor о‘zgaruvchan mehnat bozorining shart-sharoitlari
mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik darajasi va uning mazmuniga bо‘lgan
talablariga ham о‘z ta’sirini kо‘rsatmoqda. Hozirgi davrda kasbiy faoliyat
samaradorligini ta’minlovchi asosiy kо‘rsatkichlar sifatida bilim, ma’lumotlilik
darajasi yoki tajribagina emas, balki ularning о‘zaro uyg‘unlashuvi asosida
shakllangan mutaxassisning kasbiy va shaxsiy kompetentligi belgilanmoqda.
Shu jumladan, barcha sohalarda bо‘lgani kabi pedagogikadagi zamonaviy
yondashuvlar mazmunida ham о‘qituvchining yangi kompetensiyalar va
kо‘nikmalarni о‘zlashtirishi, “о‘z paradigmasini о‘zgartirishi”, metakognitiv va
kreativ qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu
о‘zgarishlarni amalga oshirish esa о‘z navbatida pedagog kadrlardan yuqori
kasbiy tayyorgarlik va kompetentlikka ega bо‘lishni talab etmoqda.
Darhaqiqat, pedagog kadrlarning uzluksiz kasbiy rivojlanishini ta’minlovchi
yangi ta’limiy strategiyalarni belgilash, ilg‘or xorijiy tajribalarni о‘rganish asosida
kasbiy kompetentlikni rivojlantirishning samarali yо‘llari, shakllarini amaliyotga
keng joriy etish hamda kompetentlikning miqdoriy va sifat darajasini tahlil qilish,
baholashga xizmat qiluvchi innovatsion metodlarni ishlab chiqishga e’tibor
qaratish ta’lim sifatini oshirish uchun xizmat qiladi.
Sо‘nggi yillarda ta’lim amaliyotida keng qо‘llanila boshlangan assessment
markazlari oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlari kasbiy kompetentligini
baholashning innovatsion metodlaridan biri sifatida baholanmoqda.
Assessment markazlari – (assessment centre – mutaxassislarni baholash
markazlari) bu diagnostik metodlar majmuyi bо‘lib, guruhiy baholashning
samarali shakli sifatida keys, reproduktiv testlar, taqdimot, intervyu, suhbat,
ijodiy topshiriqlar asosida mutaxassislarning aniq bir kasbiy faoliyat doirasidagi
yutuqlari va kamchiliklarini tizimli о‘rganish va tahlil etish, ularning mazkur
faoliyat sohasidagi kompetentlik darajasini baholashga yо‘naltiriladi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
4
Dastlabki assessment markazlari (1942) ishlab chiqarish va biznes sohasida
mutaxassislarning salohiyatini baholash va saralash maqsadida qо‘llanilgan1. Bu
jarayonlarda asosiy e’tibor mutaxassisning muloqotchanligi, kreativligi,
stresslarga nisbatan chidamliligi, jamoada ishlay olishi kabi ijtimoiy xulq-atvor
kо‘nikmalarini (soft skills) baholashga qaratilgan. Shu nuqtayi nazardan
tadqiqotchilar M. Armstrong, M. Smit, J. E. Hunter, R. Hunterlarning ilmiy
izlanishlarida suhbat, tavsifnoma, yо‘llanma, grafologiya, biografik о‘rganish kabi
metodlardan farqli ravishda, assessment markazlari natijalarining validliligi
yuqori baholangan2.
Bu jarayonlarda baholanayotgan ishtirokchi, ya’ni mutaxassis faoliyati
maxsus tayyorgarlikdan о‘tgan ekspert-assessor, tyutor va moderatorlar
tomonidan psixodiagnostik testlar, individual va guruhiy topshiriqlar, intervyu,
keys-stadi, ijodiy topshiriqlar, portfolio, davra stoli, SWOT-tahlil, taqdimotlar kabi
bir necha diagnostik shakl, metod va vositalarni qо‘llash asosida har tomonlama
о‘rganilishi uning natijalaridagi validlikni ta’minlashga yordam beradi.
Assessment metodining mohiyati baholanayotgan mutaxassisning kasbiy
kompetentligini namoyon qiluvchi, shuningdek, nostandart vaziyatlardagi
faoliyatini modellashtirish imkonini beruvchi topshiriqlar, vaziyatlarni yaratish
orqali belgilanadi. Shu orqali mutaxassisning ayni vaqtda faoliyat olib borayotgan
sohadagi layoqatlilik darajasi tashхis qilinadi, uning kasbiy imkoniyatlari tahlil
etiladi va rivojlantirish yо‘llari belgilanadi.
Mazkur vazifalardan kelib chiqqan holda, assessment texnologiyasining
quyidagi shakllari va turlarini ajratib kо‘rsatish mumkin bо‘ladi:
о‘tkazish shakliga kо‘ra: individual yoki jamoaviy assessmentlar;
maqsadga kо‘ra: an’anaviy assessment, ya’ni mutaxassisning
kompetentlik darajasini о‘rganish;
rivojlantiruvchi assessment, ya’ni mutaxassisning kelgusidagi kasbiy
rivojlanishi uchun yordam beradigan asosiy kompetensiyalarni aniqlash;
1Кляйнманн М. Ассессмент-центр. Современные технологии оценки персонала. – Харьков: Гуманитарный центр, 2004. – С. 128. 2Qarang: Терехова Т. А, Михайлова. Л. Л. Ассессмент-центр как метод оценки компетентности руководителя. – Иркутск: БГУЭП, 2011. – C. 21-24.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
5
strategik assessment: tashkiliy о‘zgarishlar, yangi g‘oyalar integratsiyasi,
innovatsion jarayonlarda samarali ishlash imkonini beruvchi yetakchi
kompetensiyalarni aniqlash;
о‘z-о‘zini anglash, mutaxassisning kuchli tomonlarini baholashga, kasbiy
rivojlanish jarayonidagi ehtiyojlarini aniqlashga yо‘naltirilgan assessment (self-
assessment)1.
Tadqiqotchi M. Klyaynmann assessment metodining tamoyillarini
quyidagicha izohlaydi2:
talablarga yо‘nalganlik, ya’ni har bir mutaxassisning faoliyatini о‘rganish,
tahlil etish va baholash unga qо‘yilgan kasbiy-malaka talablariga muvofiq holda
olib borish;
xulq-atvorga yо‘nalganlik, ya’ni о‘rganishlar jarayonida
baholanuvchining о‘zini tutishi, hamkorlikka tayyorligi, mustaqilligi;
imitatsiya, ya’ni assessment jarayonida nafaqat aniq vaziyatlar, balki
kutulmagan vaziyatlarni imitatsiya qilish asosida faoliyatni samarali tashkil etish
yо‘llarini belgilash;
ochiqlik: qiziqtirgan tomonlarni kо‘zlangan maqsad, jarayon va
metodlarning ahamiyati xususida xabardor etish;
individuallik: baholash yakunida har bir ishtirokchining о‘ziga xos xulq-
atvoriga yо‘naltirilgan tahlillarga alohida e’tibor qaratish;
tizimlilik: assessment markazlarining xodimlari va muassasaning
umumiy rivojlanish maqsadlariga muvofiq tarzda harakat yо‘nalishlarini
belgilash;
assessment metodlarini takomillashtirib borish, ya’ni baholash
jarayonida foydalaniladigan metodlarning haqqoniyligi va ishonchliligini doimiy
tahlil etib, zaruriy о‘zgartirishlarni kiritib borish;
1Терехова Т. А, Михайлова. Л. Л. Ассессмент-центр как метод оценки компетентности
руководителя. – Иркутск БГУЭП, 2011. – C. 21-24. 2Qarang: Терехова Т. А, Михайлова. Л. Л. Ассессмент-центр как метод оценки
компетентности руководителя. – Иркутск: БГУЭП, 2011. – C. 21-24.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
6
shaffoflik: ijodiy baholash jarayonlaridan olingan natijalar tasodifiy va
ishonchlilik darajasining yuqori bо‘lishi, aksincha, majburiy tartib har doim ham
ishonchli natijalarga olib kelmasligi kо‘zda tutiladi.
Shunday ekan, assessment markazlarida xodimlar kompetentligini
baholashga yо‘naltirilgan jarayonlarni tashkil etish va о‘tkazishda yuqorida
keltirilgan tamoyillarga muvofiq kompetensiyalarga yо‘naltirilgan,
moslashuvchan va erkin-ijodiy muhitning yaratilishi uning natijaliligini
ta’minlashdagi muhim omillardan sanaladi.
Ma’lumki, zamonaviy menejmentda assessment markazlari xizmatlaridan
foydalanish korxona, tashkilot yoki muassasaning kadrlar menejmenti borasidagi
strategiyalarini, tashkiliy o‘zgarishlarini belgilashda alohida o‘rin tutadi.
Tadqiqotchi T. Bazarovning ta’kidlashicha, assessment markazlaridan
foydalanish muassasa uchun:
kadrlarning shaxsiy salohiyatini ish sharoitlaridan ta’sirlanmagan hamda
rahbarlarning mulohazalaridan holi vaziyatlarda baholash;
barcha ishtirokchilar faoliyatiga tegishli kompetensiyalarni ularning
vakolatlari nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda baholash;
oddiy va kundalik ish muhitida nostandart vaziyatlarni yaratish orqali har
bir ishtirokchining qobiliyati, kasbiy tayyorgarligining kuchli va zaif tomonlarini
aniqlash;
yuqori salohiyatga ega bo‘lgan kadrlar zaxirasini shakllantirish va ularni
maqsadli tayyorlash imkoniyatlarini yaratadi1.
Kadrlar uchun esa assessment markazlarining xizmatlaridan foydalanish o‘z
faoliyati va salohiyatining SWOT-tahlilini amalga oshirish, kelgusi kasbiy rejalari
va hayotiy maqsadlari haqida empirik ma’lumotlarga asoslanib qaror chiqarish,
shuningdek, o‘z-o‘zini rivojlantirish yo‘nalishlarini belgilab olishiga yordam
beradi.
Ma’lumki, buyurtmachilarni baholash jarayonlaridan ko‘zlangan
maqsadlardan kelib chiqqan holda, assessment metodlari va turlari belgilanadi.
Masalan, yangi kadrlarni ishga qabul qilishda baholash jarayonlari, asosan,
1Базаров Т. Ю. Технология assessment center. http: //www.abmgroup.ru/ engine.phpc=0175.– от 18.03.2008.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
7
istalgan xodimning qiyofasini aniqlashga yo‘naltirilsa, xodimlarning salohiyatini
baholashda esa ularning faoliyatidagi samaradorlik, layoqatlilik va iqtidor
darajalari o‘rganiladi. Xodimlarni shaxsiy va kasbiy rivojlantirishga yo‘naltirilgan
maqsadlarda esa assessment markazlari ko‘proq ularning individual ehtiyojlari,
maxsus-kasbiy kompetensiyalarining rivojlanganlik holati tahliliga qaratiladi.
Ta’limdagi assessment markazlari amaliy kvalimetriyaning yangi
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, yuqorida keltirilgan jihatlarga qo‘shimcha ravishda
pedagog kadrlarning ta’limdagi innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarligi, aniq
lavozim yoki kasbiy vazifalarni bajarishga bo‘lgan nazariy va amaliy tayyorgarligi,
shaxsiy sifatlarini baholashga yo‘naltiriladi. Bunda asosiy e’tibor pedagog
kadrlarning real va autentik muhitda o‘z kasbiy ko‘nikma va malakalarini
namoyon etishiga qaratiladi1.
Empirik ma’lumotlar tahlilidan ko‘rinadiki, assessment jarayonlarida
“nimani” baholash va “qanday” baholash degan savol har doim diqqat markazida
bo‘ladi. Boshqacha aytganda, maqsad aniq bo‘lmas ekan, vositalar o‘zini
oqlamaydi. Hozirgi pedagogik tadqiqotlarda kasbiy kompetentlikni baholash
metodlari va strategiyalarini o‘rganishga yo‘naltirilgan qator ilmiy izlanishlar olib
borilmoqda. Mazkur masalalarning metodologik jihatlarini tahlil etar ekanmiz,
tadqiqotchilar I. A. Zimnyaya, A. K. Markova, A. Verbisskiy, T. Bazarov,
N. Muslimov, J. Tolipovalarning ilmiy izlanishlarida pedagog kadrlarning kasbiy
kompetentligini baholashda ularning tayanch-kasbiy hamda maxsus bilimlariga
alohida e’tibor qaratish masalasi yoritiladi, ya’ni bunda pedagog kadrlarning
o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikmalaridan aniq kasbiy vazifalarni hal etishda samarali
foydalanishi, nostandart vaziyatlarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi, kreativlik bilan
bog‘liq faoliyat va xulq-atvor darajasini baholash ko‘rsatib o‘tiladi.
Shu bilan birga, pedagog kadrlarning kasbiy kompetentligini baholashda
o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan zamonaviy kasbiy malaka talablaridan kelib
chiqib, assessment jarayonlari mazmuni quyidagi aspektlar bilan bog‘liq holda
belgilanishiga e'tibor qaratish maqsadga muvofiq sanaladi:
1Nicoleta Duţăa, Georgeta Pânişoarăa, Ion Ovidiu Pânişoarăa. The Profile Of The Teaching Profession - Empirical Reflections On The Development Of The Competences Of University Teachers. 2014. Published by Elsevier Ltd.(http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/).
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
8
− nazariy: ta'lim-tarbiya jarayonining maqsadi, tamoyillari, qonuniyatlari,
ta'limotlari, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning shakl, metod va vositalari
xususidagi bilimlar;
− texnologik: o‘quv-tarbiya jarayonini loyihalashtirish, rejalashtirish va
o‘qitishning shakl, metod va didaktik vositalarini to‘g‘ri tanlash, talabalarning
bilish motivatsiyasini shakllantirish, aniq ta'lim sharoitida pedagogik vazifalarni,
vaziyatlarni yecha olish, rejalashtirilgan ta'lim jarayonini samarali amalga oshirish
bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlar;
− innovatsion: pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish, o‘qitish va
tarbiyalashning yangicha shakl, metod va vositalarini yaratish bilan bog‘liq amaliy
bilimlar.
Rivojlangan davlatlarning, xususan, Janubiy Koreya, AQSh, Germaniya,
Buyuk Britaniya, Xitoy tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, assessment
jarayonlarida pedagog kadrlarning mustaqil malaka oshirish shakllari (ilmiy-
amaliy anjumanlarda ishtirok etish, seminarlar, xalqaro ilmiy tadqiqot loyihalari,
tadqiqotchilik faolligi va boshqalar) natijalarini hisobga olish va sertifikatsiya
tizimi ham keng yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, pedagog kadrlarning tayanch
kompetentlik darajasi bilan bir qatorda kreativlik, kommunikativ, atrofda sodir
bo‘layotgan hodisalarga tezkorlik bilan kirishishga qaratilgan “yumshoq
kompetensiyalar”ni (soft skills) baholashga alohida e’tibor qaratiladi.
Assessment jarayonlarida pedagog kadrlar kasbiy kompetensiyalarini
baholash o‘quv mashg‘ulotlarini kuzatish, tashqi va ichki ekspertlar bahosi hamda
talabalar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnomalar asosida ochiq tarzda ijtimoiy
baholash tartibida olib boriladi. Bunda jarayon subyektlari sifatida tashqi
ekspertlar, oliy ta’lim muassasasi rahbarlari tarkibidan ichki ekspertlar,
o‘qituvchilar, talabalar ishtirok etadi. Har bir oliy ta’lim muassasasi o‘z
pedagoglarining ilmiy pedagogik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar bazasiga ega
bo‘lib, oliy ta’lim muassasasining har bir xodimi, talabasi pedagog kadr faoliyati
bilan yaqindan tanishish va baholash, uning ish natijalaridan kerakli
ma‘lumotlarni olish huquqiga ega bo‘ladi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
9
Assessment natijalariga ko‘ra, har bir oliy ta'lim muassasasi o‘z pedagog
kadrlarining kasbiy kompetentligini baholash va rivojlantirishga qaratilgan
strategiyalarni ishlab chiqadi.
Shunday qilib, assessment markazlari tajribasi asosida pedagog kadrlar
kasbiy kompetentligini baholash:
pedagog kadrlar kasbiy kompetentligini diagnostika qilish va
baholashning yangi metodlari rivojlanishiga;
metakompetensiyalar va yangi ma’lumotlarning yaratilishi va
almashinishiga;
oliy ta’lim muassasasi va pedagog kadrlar o‘rtasidagi
kommunikatsiyaning samarali usullarining yuzaga kelishiga;
individuallashtirilgan va kompetensiyalarga yo‘naltirilgan muhitning
shakllanishiga;
pedagog kadrlar kasbiy kompetentligini rivojlantirishning samarali
shakllari (norasmiy va informal ta’lim, aralash ta’lim, masofaviy ta’lim, elektron
portfolio va boshqalar) amaliyotga tatbiq etilishiga, shuningdek, oliy ta’lim
muassasasi uchun pedagog kadrlar faoliyatini aniq natija va indikatorlar asosida
baholash va rag‘batlantirish mexanizmlarini takomillashtirishga olib keladi.
Bu esa o‘z navbatida, pedagog kadrlar kasbiy kompetentligini baholashga
nisbatan ijodiy yondashuvlarning amaliyotga tatbiq etilishi ularga o‘z faoliyat
ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri va ishonchli baholashga, kasbiy va shaxsiy imkoniyatlarini
yana bir bor tahlil etishga, o‘z-o‘zini kasbiy takomillashtirish va oliy ta’lim
muassasasi uchun esa kadrlar salohiyatini yanada rivojlantirish orqali ta’lim
sifatini oshirish borasidagi yangi strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
10
KASBGA YО‘NALTIRILGAN О‘QITISH
TEXNOLOGIYALARINI LOYIHALASH
Rezume. Ushbu maqolada kasbga yо‘naltirilgan
ta’lim mazmunini ishlab chiqish va joriy etishning nazariy
muammolari yoritib berilgan.
Tayanch sо‘zlar: texnologiya, shakl, metod,
qobiliyat, ehtiyoj, qiziqish, integratsiya, didaktika.
Abctract. This article deals with the theoretical
problem of the development and implementation of the
content of professionally oriented education.
Key words: technology, form, method, ability, need, interest, integration,
didactics.
Резюме. В данной статье рассмотрены теоретические проблемы
разработки и внедрения содержания профессионально ориентированного
образования.
Ключевые слова: технология, форма, метод, способность,
потребность, интерес, интеграция, дидактика.
zluksiz ta’limning turli bо‘g‘inlarida о‘quv-tarbiyaviy faoliyatning
maqsad va vazifalari, mazmunining mohiyati, metodlari, vositalari va tashkiliy
shakllariga bog‘liq kasb-hunarga yо‘naltirish muammolari murakkab va kо‘p
tarmoqli istiqbolli tadqiqotlarni taqozo etadi.
Barcha kasblar uchun zarur va muhim bо‘lgan shaxs xislatlari mavjud bo‘lib,
bular − mehnatsevarlik, hamma kasb va mutaxassislikdagi mehnat ahliga
nisbatan hurmat-ehtirom, mehnat qilish zarurligini tushunish va anglash, о‘z
ishini rejalashtirish va nazorat qila bilish, ish joyini tо‘g‘ri tashkil qilish, ishda
tartibli va intizomli bо‘lish, irodaviylik, sabotlilik, topshiriqni bajarishning eng
oqilona usulini tanlay olish, materiallar hamda vaqtni tejash va hokazo. Ana shu
Zaripov Lochin Rustamovich, Nizomiy nomidagi TDPU kasb ta’limi metodikasi kafedrasi
о‘qituvchisi. E-mail: [email protected]
L. Zaripov
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
11
xislat va fazilatlarning hammasini bolalarda boshlang‘ich sinfdan boshlab
shakllantirish lozim1.
Bolaning kasbiy muhim xislatlarini barvaqt aniqlash keyinchalik unga
kasbni tо‘g‘ri tanlash, uni muvaffaqiyatli ravishda о‘zlashtirish, mehnatda yuksak
natijalarga erishish imkonini berishi mumkin.
Loyihalash pedagogning kasbiy faoliyati turi sifatida ishlab chiqilgan
muayyan о‘qitish texnologiyasini, о‘quv jarayoni doirasida joriy etiladigan
pedagogik tizimni didaktik ifodalashni anglatadi. О‘qituvchining konstruktiv
faoliyati о‘quv materialini saralash, ishlab chiqish, ya’ni yaratilgan loyihani
amaliyotda qо‘llash uchun moddiy asos yaratish bilan bog‘liqdir.
Kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyasi ta’lim oluvchilarda ularning
bо‘lajak kasbiy faoliyati uchun muhim shaxs sifatlarini, shuningdek, vazifasi
bо‘yicha funksional majburiyatlarni bajarishni ta’minlaydigan bilim, kо‘nikma va
malakalarni shakllantira oladigan texnologiyadir2. Buni texnologiya darslarida
kasbga yо‘naltirilgan ta’lim sifatida joriy etish misolida ham kо‘rish mumkin.
Umumiy о‘rta ta’limda texnologiya о‘quv fanining asosiy maqsadi о‘quvchilarda
texnik-texnologik va operatsion bilim, kо‘nikma, malakalarni rivojlantirish, kasb-
hunar tanlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida ijtimoiy
munosabatlarga tayyorlashdan iborat. Mehnatga muhabbatni va ishlash istagini
faqat mehnatda tarbiyalash mumkin. Shu boisdan ham texnologiya fanining
kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyasini loyihalash yо‘nalishlaridan biri
amaliy ishlardir.
Izlanishlarimizning kо‘rsatishicha, kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish
texnologiyalarini loyihalashda о‘qituvchining samarali algoritmli harakatlari
quyidagilar hisoblanadi:
− о‘qitishning tashxisli maqsadlarini aniqlash, kutilayotgan natijani
о‘lchamli kо‘rsatkichlarda ifodalash;
− kadrning bо‘lg‘usi kasbiy faoliyati kontekstida о‘qitish mazmunini
1Шарипов Ш., Давлатов К., Насриддинова Г. Касб танлашга йўллашнинг илмий-педагогик
асослари. – Тошкент: ОЎМТВ, 2008. – Б. 148. 2Базарова С. Дж. Олий таълимда касбий йўналтирилган ўқитиш технологиялари.
– Тошкент: Фан ва технология, 2006. – Б. 114.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
12
asoslash;
− о‘quv materialining tuzilmasi, uning axborotli hajmi, shuningdek,
elementlari о‘rtasidagi о‘zaro aloqalar tizimini aniqlash;
− о‘quv materialini о‘zlashtirishning talab etilgan hajmi va о‘quvchilarning
boshlang‘ich bilim darajasini aniqlash;
− о‘qitishning jarayonli jihatlarini ishlab chiqish: ta’lim oluvchilarning biluv
va amaliy topshiriqlar tizimi kо‘rinishida о‘zlashtirishga oid layoqatini tasavvur
qilish;
− bu tajribani egallashning maxsus didaktik imkoniyatlarini izlab topish,
individual va jamoaviy о‘quv faoliyatining tashkiliy shakli, metodi va vositalarini
tanlash;
− о‘zlashtirilgan tajribani yangi faoliyat sohasiga kо‘chirish maqsadida
«subyekt-subyekt» munosabatlari doirasida ta’lim oluvchilar bilan pedagogik
о‘zaro munosabatni tashkil etishning mantiqiyligini aniqlashtirish;
− dasturning о‘zlashtirilish sifatini nazorat qilish va baholash tizimini,
shuningdek, о‘quv faoliyatini individual tuzatish (korreksiya) usullarini tanlash1.
Taklif etilayotgan algoritmga mos holda, kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish
texnologiyasini loyihalash asoslarini qarab chiqamiz.
Zamonaviy ta’lim sharoitida kasbga yо‘naltirilgan ta’limni joriy etishda
о‘quv maqsadlarining qo‘yilishi muhim ahamiyatga ega. О‘quv maqsadlari
о‘quvchilar harakatida aniq ifodalanadigan natijalar orqali belgilanadi.
Pedagogik adabiyotlarda va ilmiy ishlarda о‘quv maqsadlari mazmun-
mohiyatiga bir qancha ta’riflar va fikrlar bildirilgan.
О‘quv maqsadlari muayyan ta’lim-tarbiya jarayoni yakunida ta’lim oluvchi
tomonidan о‘zlashtirilishi lozim bо‘lgan bilim, xatti-harakat bilan bog‘liq bо‘lgan
amaliy topshiriqlarni uddalay olish mahorati, shaxsiy fazilatlar va xulqini
belgilaydi.
О‘quv maqsadlari kо‘lamiga qarab uch xil turga ajratiladi:
− yо‘naltiruvchi о‘quv maqsadi;
1Зарипов Л. Р. Меҳнат таълимини касбга йўналтирилган ўқитиш технологиялари асосида
лойиҳалаш. Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент, –
2013. – Б. 115.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
13
− umumiy о‘quv maqsadi;
− aniq о‘quv maqsadi.
Yо‘naltiruvchi о‘quv maqsadi ta’lim jarayonining ustuvor yо‘nalishini
kо‘rsatadi. U ta’lim jarayoniga qо‘yilgan umumiy talablarni aniqlaydi. Demak,
kasb-hunar ta’limi bо‘yicha ta’lim maqsadlarini belgilaydi.
Umumiy о‘quv maqsadi yо‘naltiruvchi о‘quv maqsadidan kelib chiqib
belgilanadi. О‘quv maqsadi о‘quvchilar ushbu fan bо‘yicha egallashi kerak bо‘lgan
bilim, kо‘nikma va malakalar haqida tasavvur berishi kerak.
Aniq о‘quv maqsadi, odatda, о‘qituvchi tomonidan ishlab chiqilishi lozim.
Pedagogik adabiyotlarda aniq о‘quv maqsadlari mohiyatiga kо‘ra, uch sohaga
ajratilgan: 1) kognitiv, ya’ni nazariy bilimlarni о‘zlashtirish bilan bog‘liq о‘quv
maqsadi sohasi; 2) psixomotorik, ya’ni amaliy kо‘nikmalarni о‘zlashtirishga
qaratilgan о‘quv maqsadi sohasi; 3) affektiv, ya’ni xulq, о‘zini tutish, atrof-
muhitga va tevarak-atrofdagilarga munosabatlarning shakllanishi va qadriyatlarni
о‘zlashtirish bilan bog‘liq о‘quv maqsadi sohasi. Nazariy mashg‘ulotlarda kognitiv
soha bо‘yicha bilimlarni, amaliy mashg‘ulotlarda psixomotorik soha bо‘yicha
amaliy kо‘nikmalarni egallashga e’tibor qaratiladi. Affektiv soha bо‘yicha asosiy
e’tibor о‘quvchilarning kasbga qiziqishi, mehnat qilishga intilishi va mas’uliyatni
his etgan holda faoliyat kо‘rsatishiga qaratiladi.
О‘qitish texnologiyasini loyihalashning yaxlit didaktik jarayoni
natijaviyligiga bog‘liq bо‘lgan birinchi va hal qiluvchi bosqichi maqsadlilikdir. Bu
о‘qitish maqsadi pedagog tomonidan aniqlanishi zarur:
1. О‘quv faoliyati orqali, masalan, “dars maqsadi – yog‘ochga ishlov
berish”, yoki “kasbga qiziqish haqida dastlabki tashxis о‘tkazish”.
2. Mavzu mazmuni orqali, masalan, “elektromagnit induksiya hodisasini
о‘rganish” yoki “yog‘ochning tuzilishi va turlarini aniqlash kо‘nikmalarini
shakllantirish”.
3. О‘qituvchi faoliyati orqali, masalan, “ichki yonuv dvigatelining ishlash
prinsipi bilan tanishtirish”.
4. О‘quvchining intellektual, his-hayajonli, shaxsiy rivojlanishi holatidan
kelib chiqqan holda, masalan, “daraxtlarni parvarish qiluvchi kasblar tо‘g‘risida
tushuncha”, yoki “texnik yechimlarning samaradorligini aniqlash mezonlari” va
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
14
hokazo1.
Maqsadlarni aniq ifodalashning keyingi muhim talablaridan biri
tashxislashdir. О‘quv faoliyati samarasini oshirish ta’lim oluvchilarning
boshlang‘ich bilim darajasiga bog‘liq. Darajani aniqlash bu baholashdir.
Pedagogikada har qanday baholashni о‘tkazish obyektiv pedagogik mezonlar
tizimini ishlab chiqish va baholashning maxsus tizimini qо‘llashga asoslanadi. Agar
ularni ishlab chiqishda maqsadlar tashxislovchi tarzda berilmasa, ta’lim
oluvchilarning tayyorgarlik sifatini aniq baholash mumkin bо‘lmaydi, chunki
uning (sifatning) о‘zgarishini aniqlash va о‘lchash mumkin. Barcha didaktik
masalalar aniq kо‘rinish(shakl)da ifodalanmaguncha, ularni ongli va anglab
yetilgan yechish jarayonini tashkil etish imkoniyati bо‘lmaydi.
Ta’kidlash lozimki, baholashdagi asosiy murakkablik u yoki bu о‘quv
materialida mujassamlashgan axborotlarning semantik birligini ajratishdan
iboratdir. Shu boisdan о‘quv fanlari (bо‘limlar, modullar, mavzular) mazmuni
axborotlari hajmini baholash uchun foydalaniladigan semantik birlik
tushunchasini chegaralash muhim. Chegaralash sababi о‘tkazilayotgan baholash
ishlari maqsadi bilan taqozolangan bо‘ladi. U yoki bu о‘quv fani dasturida
ifodalangan axborotlarning semantik birligi deganda, murakkab yoki sodda
tushunchalar, shuningdek, aniq ta’riflar, natijalar, qonunlar, qoidalar, voqealar,
faktlar va hokazolar tushuniladi.
Mavzu mazmunining axborotli sig‘imini baholash va aniq mashg‘ulot
maqsadi о‘quvchilarga taklif etilayotgan о‘quv materialining ruxsat etilgan
darajasini aniqlash hisoblanadi.
О‘qitish texnologiyasini loyihalashning navbatdagi bosqichi о‘quv materiali
mazmunini tuzilmalashdan iborat. Mazmunni saralash natijalari о‘quv dasturi va
rejalarida о‘z ifodasini topadi, biroq ularning mavjudligi о‘qituvchining о‘quv fani
tuzilmasi ustida ijodiy ishlashini davom ettirishni taqiqlamaydi. Bunda о‘quv
materialini tuzilmalash uchun tizimli yondashuv qо‘l keladi, chunki didaktik tizim
tuzilmasining о‘zi birmuncha turg‘un bо‘lib, uning alohida elementlari о‘rtasidagi
1Кларин М. В. Инновации в мировой педагогике. Обучение на основе исследований, игр,
дискуссий. – Рига: НПЦ Эксперимент, 1995. – C. 176.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
15
bog‘lanishlar fanlar mantig‘i bilan о‘quv predmetiga va о‘qitish texnologiyasi
hamda psixologik-pedagogik talablar bilan yetarlicha qat’iy aniqlangan bо‘ladi.
Zamonaviy didaktikada о‘quv materiali mazmunini о‘zlashtirish darajasini
son va sifat jihatdan aniqlashning umumiy yondashuvi haligacha ishlab
chiqilmagan. Bu tushuncha borasida qator mualliflar о‘z qarashlarini ifodalagan,
turli sondagi darajalarni taklif etishgan. Bu esa о‘z navbatida о‘qitish
texnologiyasini loyihalashda о‘qituvchidan ijodiy yondashish lozimligini
ko‘rsatadi.
Didaktik jarayonda о‘quv faoliyatining umumlashgan tuzilmasi quyidagi
komponentlardan iborat:
1. Mо‘ljalli qism. Oldinda turgan о‘quv faoliyati uning predmeti, maqsadi,
mazmuni va natijalari haqida har tomonlama axborot olishga yо‘naltirilgan
harakatlar guruhidan iborat bо‘lib, bunda о‘quvchining о‘qishga tayyor bо‘lishiga
shart-sharoit yaratiladi. Bundan tashqari, bu qismda yakuniy natijaga erishishga
mо‘ljallangan harakatlar dasturini ishlab chiqish amalga oshiriladi.
2. Bajaruvchi qism. Oldindan shakllangan dasturni joriy qiladigan
harakatlar mujassamlanadi. Bu mazmunni о‘zlashtirish jarayoni demakdir. Bu
jarayonning tayanch xalqalari: qabul qilish – fikrlash – mustahkamlash – egallash
(qо‘llash).
3. Nazoratli-rostlovchi qism. O‘qish natijalarini baholash, nazorat qilish va
tuzatishni ta’minlaydigan harakatlar tizimidir1.
1. О‘quv harakatlari tizimini loyihalashga qaratilgan omillar:
– о‘qitish maqsadlari ( ular bо‘yicha о‘quv faoliyati turi aniqlanadi);
– didaktik jarayon mazmuni (ayniqsa, uning mantiqiy tuzilmasi va taqdim
etish usuli);
Boshqa omillar (tayyorgarlikning dastlabki va talab etilgan darajasi, tashqi
shart-sharoit va boshqalar) bilvosita, yuqorida kо‘rsatilganlar orqali hisobga
olinadi.
2. О‘qish turlari uchun namunaviy bо‘lgan о‘quv harakatlari va usullari:
1Базарова С. Ж. Олий техник таълимда касбий йўналтирилган ўқитиш технологияларининг
тизимли асосланиши: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2009. – Б. 104.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
16
− reproduktiv. Harakatning bu turida axborotlarni qayd etish va qabul
qilish (eshitish, kuzatish, aytib turish asosida yozish va boshqalar), takrorlash,
takroriy qayta ishlab chiqish, algoritmli sо‘zlashuv, adabiyot bilan ishlash (usul
sifatida), obyektlar bilan amallar, yо‘riqnoma bо‘yicha sinov, (tayyor namuna
bilan) ishlari amalga oshiriladi. O‘quv jarayonida о‘quv harakatlarining uyg‘un
birikmasi mavjud bо‘lar ekan, aynan shu faoliyat turi uchun alohidalik kasb
etadigan harakatlar kо‘rsatiladi;
− qisman izlanuvchan. О‘quv materiallarining holatini о‘zgartirish
(transformatsiya), ma’noli(erkin) qayta tiklash, tо‘liq bо‘lmagan yо‘riqnoma
asosida namunaviy mashqlar bajarish, taqqoslash, solishtirish, tavsiya etilgan
variantlardan maqbulini tanlash, mustaqil xulosalar, о‘z harakatlarini asoslash,
xatolarini topish va tahlil qilish, materiallar tо‘plash va tayyorlash (tajriba,
ma’ruza uchun) tajribalar о‘tkaziladi;
− evristik. Axborotlarni mustaqil izlash, faoliyat vazifalarini ifodalash
(dastlabki maqsadlar bо‘yicha), bahslashish, e’tiroz bildirish, obyektni (harakatni)
baholash, algoritmni mustaqil topish mashqi, farazlarni mustaqil ilgari surish va
tekshirish, xulosalar umumlashtiriladi;
− imitatsion-modellashtiruvchi. О‘qishning bu turida о‘quv harakatlari
о‘zida aniq ishlab chiqarish vaziyatini taqlid etuvchi mutaxassisning aniq
harakatlari modelini mujassamlashtiradi1.
Shunday qilib, kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyalarini loyihalash
amaliy didaktikaga oid tadbirlarni ketma-ket va izchil amalga oshirishni taqozo
etadi. Кasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyalari ta’lim oluvchilarda bо‘lajak
kasbiy faoliyati uchun muhim sanalgan shaxs sifatlarini, vazifasiga kо‘ra
funksional majburiyatlarni amalga oshirishni kafolatlaydigan bilim, kо‘nikma va
malakalarni shakllantira oladigan texnologiya hisoblanib, jarayonli metodik
harakatlar tizimi va didaktik instrumentlaridan iborat bо‘ladi.
1Шарипов Ш. С. Талабалар ихтирочилик ижодкорлигини ривожлантиришнинг педагогик шароитлари (меҳнат ва касб таълими факультетлари мисолида): пед. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 2000. – Б. 137.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
17
MAHALLA VA OLIY TA’LIM MUNOSABATI
Rezume. Maqolada mahalla va oliy ta’lim
muassasasi munosabatlari, bu munosabatlarning
ijtimoiy mohiyati va yosh avlod ta’lim-tarbiyasidagi
ahamiyati yoritilgan.
Tayanch so‘zlar: mahalla, о‘z-о‘zini boshqarish,
oila, ta’lim, tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy takomillashish.
Abstract. The article discusses the relationships
between mahalla and institutions of higher education,
the social significance, the essence and role of these relationships in the process
of education and upbringing of the younger generation.
Key words: mahalla, self-government, family, education, upbringing,
spiritual and educational improvement.
Резюме. В статье рассматриваются взаимоотношения махалли и учреждений высшего образования, социальная значимость, сущность и роль этих взаимоотношений в процессе воспитания и образования молодого поколения.
Ключевые слова: махалля, самоуправление, семья, образование, воспитание, духовно-просветительское совершенствование.
ar bir millat о‘z istiqbolini kamolga yetayotgan yoshlari timsolida
kо‘radi. Shu bois, mamlakatimizda istiqlol yillarida navqiron avlod о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng qaror toptirish, ularni turli zararli ta’sirlardan asrash, pirovardida barkamol inson sifatida tarbiyalashga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda.
Bu borada davlat idoralari bilan birga, jamoat tashkilotlari, xususan, “Mahalla” xayriya jamoat fondi, uning hududiy tuzilmalari, yurtimizda mavjud 10 mingga yaqin fuqarolar yig‘inlarining ham salmoqli hissasi bor.
Yoshlarning ma’naviy olamini yuksaltirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Hozirgidek murakkab sharoitda milliy о‘zligimiz, azaliy qadriyatlarimizga yot bо‘lgan xurujlar, ularning ongi hamda qalbini egallashga qaratilgan g‘arazli intilishlar tobora
Ishquvatov Valiqul Turdiyevich, Nizomiy nomidagi TDPU tarix fakulteti dotsenti, tarix fanlari
nomzodi. E-mail: [email protected]
V. Ishquvatov
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
18
kuchayib borayotgani har birimizdan yanada hushyor va ogoh bо‘lishni talab etmoqda.
Barcha sohalarda jadal ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan hozirgi kunda mahallaning boshqaruv faoliyatini takomillashtirishga hamda vakolat doirasini yanada kengaytirishga katta ahamiyat berila boshlandi. U quyi hokimiyat boshqaruv organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an’analarining tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Kelajagimiz egalarining ma’nan yetuk, jismonan sog‘lom, yuksak salohiyatli, hech kimdan kam bо‘lmagan holda kamolga yetishishida oila-mahalla-ta’lim muassasasi hamkorligi muhim ahamiyatga ega.
1993-yil 2-sentabrda qabul qilingan “Fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlari tо‘g‘risida”gi Qonun qishloq, shaharcha va ovullarda hamda ular tarkibidagi mahallalarda tuziladigan fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlarining huquqiy holatini belgilab berdi. Ushbu qonunga 1999, 2013-yillarda tegishli о‘zgartirish va qо‘shimchalar kiritildi. Mahalliy о‘zini о‘zi boshqarish organlari – bevosita fuqarolar tomonidan saylanadigan organlar sifatida rais (oqsoqol) va uning maslahatchilari saylovi mamlakatimiz hayotida muhim о‘rin tutadi.
Farzandlarimizni ma’rifatli va ma’naviyatli qilish, kasb-hunar egallab, jamiyatga nafi tegadigan inson bо‘lib kamol topishida ota-onalarga mahalla va ta’lim muassasasi eng yaqin yordamchi hisoblanadi. Yoshlarimiz ma’naviyatini shakllantirishda oiladagi muhit, ona tarbiyasi, otalar о‘giti, keyinchalik mahallada, umumta’lim maktablarida, kasb-hunar kollejlari va oliy о‘quv yurtlarida beriladigan ta’lim-tarbiya muhim о‘rin tutadi.
Mustaqillik yillarida oila, xotin-qizlar, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilishga oid 50dan ortiq qonunlar, qonunosti hujjatlari qabul qilinib, bir necha xalqaro konvensiyalar ratifikatsiya qilindi.
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 19-iyundagi “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila instituti va fuqoralarning о‘zini о‘zi boshqarish organlarining ta’lim muassasalari bilan о‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Qarori bu borada muhim huquqiy asosdir. Mazkur qaror ota-onalarning farzand tarbiyasidagi mas’uliyatini kuchaytirish, о‘quv muassasalarida ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini yaxshilashda muhim omil bо‘layotir.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
19
“Oila-mahalla-ta’lim muassasasi” hamkorligi konsepsiyasining joriy etilishi qisqa muddatda о‘zining ijobiy natijalarini kо‘rsatadi. Ushbu konsepsiya navqiron avlodni turli huquqbuzarliklar, ekstremizm, giyohvandlik, “ommaviy madaniyat” kabi illatlardan asrab-avaylash, bо‘sh vaqtini mazmunli о‘tkazish, ularni kasbga yо‘naltirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ayniqsa, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 3-fevraldagi yangi tahrirda qabul qilingan "Mahalla institutini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmoni bu yо‘lda muhim qadam bо‘ldi1. Uning oldingi qabul qilingan qonun va me’yoriy hujjatlardan farqi shundaki, farmonga muvofiq fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bо‘yicha Respublika kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bо‘yicha rais о‘rinbosari, shuningdek, Respublika kengashi va hududiy kengashlar huzurida yoshlar ishlari, diniy-ma’rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bо‘yicha rais о‘rinbosarlari lavozimlari joriy etildi2.
Hozirgi kunda mamlakatimizda mahallaning oila va jamoatchilik bilan bog‘liq faoliyati, boshqaruv tizimi, bajaradigan vazifalari tobora kengayib bormoqda. Uning о‘zaro qо‘ni-qо‘shnichilik munosabatlarida о‘zbeklar jamiyati uchun о‘ziga xos uyushma ekanligi e’tirof etila boshlandi. Azaldan jamiyatimizda jamoa bо‘lib yashash, kо‘pchilik fikrining ustunligiga asoslanish xalqimizning muhim xususiyatlaridan biri bо‘lib kelgan.
Xalqimiz turmush tarziga xos jamoaviy boshqaruv tizimi, о‘zaro qо‘ni-qо‘shnichilik munosabatlari tarixning uzoq davrlariga borib taqaladi. Bunday uyushqoqlik tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllanib aholi turmush tarzining о‘ziga xos etnik xususiyatlarini о‘zida aks ettirgan. Shu jihatdan olib qaraganda о‘zbeklar jamiyatining ilk an’anaviy uyushmasi, ya’ni mahallaning bugungi boshqaruv tizimi, jamiyat hayotidagi о‘rni muhim ekanligini anglash qiyin emas.
Tilimizda “qо‘ni-qо‘shni», “qо‘shnichilik” yoki «qо‘ni-qо‘shni jamoa» kabi terminlar keng qо‘llaniladi. Aslida, qо‘ni-qо‘shni deganda uy, hovli-joylari yonma-yon yoki yaqin bо‘lgan kishilar, oilalar hamda «yonma-yon turgan, bir-biriga yaqin», chegaradosh ma’nolariga ega uyushma tushuniladi. «Qо‘shnichilik» esa «qо‘ni-qо‘shnilar о‘rtasidagi о‘zaro bordi-keldi munosabatlari» tarzida izohlanadi3.
1“Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. 2017 йил 3 февраль. 2“Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. 2017 йил 3 февраль. 3Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – Москва: Русский язык, 1981. Т. 2. – Б. 644.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
20
Qо‘ni-qо‘shnichilik xususida hadisda ham shunday qaydlar mavjud:
“Hovlining old tomonidan qirq hovli, orqa tomonidan qirq hovli, о‘ng tomonidan
qirq va chap tomonidan qirq hovli, hammasi qо‘shni hisoblanadi” – deyiladi.
Mahalla qadimda о‘z-о‘zini boshqarishning о‘ziga xos shakli sifatida faoliyat
olib borgan. Uni boshqarish jamoatchilik asosida bо‘lgan. Ular о‘zining
yozilmagan ichki tartib qoidalariga ega bо‘lgan. U hamma uchun birdek
hisoblangan. Shu jumladan, oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan talabalar
ham mahallaning a’zosi yoki muayyan mahalladan vaqtincha chiqqan fuqarosi.
Ota-onasi shu mahallaning a’zosi bо‘lganligi uchun talaba ham o‘zining mahalla
a’zoligi huquqini saqlab qoladi. Binobarin, ta’lim olayotgan talabaga ota-ona bilan
birgalikda mahalla ham g‘amxо‘rlik qilishi, uning muammolarini hal qilishda
yordam qо‘lini chо‘zishi shartdir.
Pedagogik tadqiqotlarda oliy ta’lim va oila hamkorligi maxsus о‘rganilgan1,
lekin oliy ta’lim muassasasining mahallalar bilan aloqasi masalasi hamon tadqiq
etilmay kelinmoqda. Bu о‘rinda shunday tadqiqotlar olib borilishi о‘zini oqlashi
tо‘g‘risida qarama-qarshi fikrlar bildirilishi mumkin, chunki oliy ta’lim talabasi
balog‘at yoshiga yetib ulgurgan, ularga yana ota-ona, mahalla hamon tarbiyachi
bо‘lib qolaveradimi, ularning mustaqil harakat qilishlariga tо‘sqinlik qilib
qolmaydimi yoki mahalliy mentalitetdan kelib chiqqan holda, farzand
mahallaning a’zosi yoki vaqtincha potensial a’zosi sifatida ota-ona va mahalla
tarbiyasida bо‘lib qolaveradimi, degan oppozitiv mulohazalar bо‘lishi mumkin.
Oliy ta’limdagi kо‘p yillik pedagogik va rahbarlik faoliyatimiz oliy ta’limning ham
ota-onalar va mahallalar bilan aloqa qilishi uchun Respublikamizda ehtiyoj
mavjudligini kо‘rsatmoqda. Oliy ta’lim muassasasining ota-onalar bilan
hamkorligi maxsus о‘rganilganligi uchun biz ushbu maqolada faqat oliy ta’lim
muassasasining mahalla bilan aloqasi qay sohalarda bо‘lishi tо‘g‘risida fikr
yuritamiz.
Bugungi murakkab dunyo, ya’ni globallashuv jarayonlarida har xil “ezgu”
niqoblar ostida “ommaviy madaniyat” hayotimizga turlicha yо‘llar bilan tahdid
solayotgani sir emas. Sо‘nggi paytlarda internet tarmoqlari va mobil aloqa
1Норқулов Ҳ. Д. Олий таълим муассасасининг ота-оналар билан ҳамкорлиги // Pedagogik
ta’lim. −Тошкент, 2013. − № 6. – Б. 17.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
21
vositalarida turli jangari filmlar, yoshlarni soatlab о‘tirishga “majbur” qilayotgan
kompyuter о‘yinlari betо‘xtov yovuzlikni targ‘ib qilib, turli xorij seriallari ularni
fahsh hamda buzuqlik kо‘chasi sari chorlayotgani tayin. Buning ustiga turli
reklama va kliplar, yaratilayotgan jangari kinofilmlar, reklama roliklarida targ‘ib
etilayotgan turlicha kiyinish va sо‘zlashuv madaniyati, umuman, turmush
tarzimizga tо‘g‘ri kelmaydigan holatlarga yо‘l qо‘yilayotgani achinarli hol, afsuski,
talabalar orasida ham bu illatlar uchrab turmoqda. Oliy ta’lim muassasasida
jamoatchilikning kuchli ta’siri va oliy ta’lim muassasasi ta’lim rejimi tufayli
talabalardagi bu illatlar namoyon bо‘lmasligi mumkin, lekin ta’lim jarayonidan
bо‘sh vaqtlarida, ya’ni kо‘chalarda, ommaviy tomoshalarda, ba’zan mahallalarda
uning ayrim kо‘rinishlarini kuzatish mumkin. Tо‘g‘ri, Toshkent shahridagi oliy
ta’lim muassasalari bu masalalarda joylardagi mahallalar bilan ishlash imkoniyati
chegaralangan, shunga qaramasdan uning imkoniyatlari qidirilishi lozim, deb
hisoblaymiz.
Shuni ta’kidlash kerakki, jamiyat hayotiga xavf solayotgan ommaviy
madaniyat tahdidlarining eng xavfli tomoni shundaki, u tо‘satdan kirib kelmaydi.
Avvalo, juda kichik detallar, arzimas voqealar orqali odamlar e’tiborini о‘ziga
qaratadi, sekin-asta yoshlarni о‘z domiga tortadi. Yana shunisi e’tiborliki, maktab
yoshidagi bolalarning bunday harakatlarga kirib qolishi ularning bilimi
yetishmasligi orqali kо‘r-kо‘rona yuz bersa, oliy ta’lim talabasining yot g‘oya va
salbiy illatlarga duchor bо‘lishini bilimsizligi yoki tasodifiy deb bо‘lmaydi, balki u
ongli ravishda bu munosabatga kirishadi. Bunday illatdan qutqarish uchun oliy
ta’lim muassasasi uning ota-onasi va mahallani jalb qilishga tо‘g‘ri keladi. Oliy
ta’lim muassasasining ota-onalar bilan doimiy aloqasi bor. Oliy ta’lim muassasasi
ota-onalarga о‘qishdagi farzandi, ya’ni talaba tо‘g‘risida tegishli xabarlarni
yetkazib turishi izchil amalga oshirib kelinmoqda, ammo teskari aloqa birmuncha
oqsaydi. Bunday vaqtda mahalla ishonchli hamkorga aylanadi. Oliy ta’limda
uchrashi mumkin bо‘lgan negativ holatlarga quyidagilarni keltirish mumkin:
chekish;
“ommaviy madaniyat”ga ergashish;
kiyinish madaniyatiga amal qilmaslik;
bachkana bezanish;
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
22
mashg‘ulotlarga muntazam qatnashmaslik va behuda vaqt о‘tkazish;
muomaladagi qо‘pollik;
savdogarlik;
mashg‘ulotlarda telefon о‘ynab о‘tirish;
sо‘kinish, mushtlashish;
ota-onasi kontrakt tо‘lovlari uchun berib yuborgan mablag‘ni о‘zining boshqa ehtiyojlariga ishlatib yuborish;
ba’zan yot g‘oyalarga ergashib ketish va boshqalar. Ma’naviy va ma’rifiy ishlar jarayonida yuqoridagi illatlar bilan ishlash
davomida ayrim toifa talabalarga: “Bu haqda ota-onangga xabar qilamiz”, degan
axborotimizga har 10tadan 8tasi mutlaqo e’tibor bermadi, “yashash joyi bо‘yicha
mahallaga xabar qilamiz,”− degan axborotimizga, aksincha, 8tasi bunday
qilmasligimizni iltimos qildi. Demak, mahalla talabalarimizni ham sergak ushlab
turishda о‘ziga xos tarbiya maskani rolini bajarishi mumkin ekan.
Bizning nazarimizda, oliy ta’lim muassasasi mahallalar bilan ham doimiy
aloqani о‘rnatishi yoshlarimizning ma’naviyati, xulq-atvorining jamiyat
talablariga uyg‘unligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bо‘ladi.
Mahallalarning oliy ta’lim muassasalari bilan aloqasini kо‘ngildagiday deb
bо‘lmaydi. Amaliyotda mahallalar, ta’lim olayotgan talabalar tо‘g‘risida ular bir
jinoiy ish qilib qо‘yganda, tavsifnoma berish vaqtida aralashadilar. Buni biz
Toshkent shahridagi 3ta mahallada sinab kо‘rdik, ya’ni tavsifnoma yoki
ma’lumotnoma olish lozim bо‘lgan talabalarni oldindan bilish, uning muammosi
bilan tanish emas ekan. Boshqacha aytganda, mahalladosh talabalar tо‘g‘risida
tо‘liq ma’lumotga ega emas. Bizningcha, har bir mahalla qoshidagi yoshlar bilan
ishlaydigan mutasaddilar о‘z mahallasidan turli shaharlarda bо‘lsa ham, oliy
ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan mahalladosh talabalar tо‘g‘risida tо‘liq
ma’lumot olib turishlari, bunga javoban oliy ta’lim muassasalari tarbiyachilari
mahallalarga ham u yerdan kelib ta’lim olayotgan talabalar tо‘g‘risida axborotlar
yuborib turishlari maqsadga muvofiq.
Kо‘rinadiki, oliy ta’lim muassasalari va mahalla munosabatlarini davr
talablariga kо‘ra yangi pog‘onaga kо‘tarish vaqti yetdi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
23
PEDAGOGIK KASBIY REFLEKSIYANI TASHXISLASH
TALQINI
Rezume. Mazkur maqolada kasbiy refleksiya
о‘qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismi va
pedagogik mahoratni rivojlantirish asosi sifatida
o‘rganilgan. Kasbiy pedagogik faoliyatni о‘qituvchining
refleksiv pozitsiyasi nuqtayi nazaridan yondashib
tashxislash va tahlil qilish asosida uni yanada
takomillashtirishning ahamiyati kо‘rsatib berilgan.
Tayanch so’zlar: refleksiya, tashxis, pedagogik diagnostika, innovatsion
tafakkur, kasbiy refleksiya, korreksiyalash, refleksiv pozitsiya, professiogramma,
analitik qobiliyatlar.
Abstract. In this article, professional reflection is studied as a component
part of teacher's pedagogical activity and as a basis for the development of
pedagogical skills. The importance of further improvement of professional
pedagogical activity is revealed on the basis of its diagnostics and analysis from
the point of view of the teacher's reflective position.
Key words: reflexion, diagnostics, pedagogical diagnostics, innovative
thinking, professional reflection, correction, reflexive position, professiogram,
analytical skills.
Резюме. В настоящей статье профессиональная рефлексия изучена как
составляющая часть педагогической деятельности учителя и как основа
развития педагогического мастерства. Раскрыто значение дальнейшего
совершенствования профессиональной педагогической деятельности на
основе ее диагностики и анализа с точки зрения рефлексивной позиции
учителя.
Ключевые слова: рефлексия, диагностика, педагогическая диагностика, инновационное мышление, профессиональная рефлексия, коррекция, рефлексивная позиция, профессиограмма, аналитические сопособности.
Xalikov A’zam Abdusalomovich, TDPU boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi mudiri,
pedagogika fanlari nomzodi, dotsent. E-mail: xalikov_1958mail.ru
A. Xalikov
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
24
ahonda ayni vaqtda xalqaro ilg‘or tajribalar asosida oliy ta’lim
muassasalarida bо‘lajak о‘qituvchilar pedagogik mahoratini rivojlantirishning
amaliy texnologik tizimi va pedagogik jarayonlarini takomillashtirish; pedagogik
mahoratni rivojlantirish mexanizmlarini shakllantirish; kasbiy refleksiya, о‘z-о‘zini
faollashtirish, nostandart pedagogik yechimlar, pedagogik mahorat bо‘yicha
tanlovlar hamda kо‘p darajali ta’lim tizimlarida pedagogik mahoratni
rivojlantirish dolzarb muammo sifatida e’tirof etilmoqda.
Pedagogik faoliyatda refleksiv jarayonlarni о‘rganib, ta’kidlash mumkinki,
refleksiya nafaqat pedagogik faoliyatni rejalashtirish bilan bog‘liq hodisa, balki
refleksiya asosida kasbiy faoliyatni optimallashtirish maqsadida ham qо‘llanadi.
Refleksiya asrlar davomida о‘qituvchining kasbiy faoliyatida tо‘planib kelingan
tajribalarni tashxislab, uning xulq-atvori, muloqot madaniyati, tafakkurida
yig‘ilgan eski andazalarni, kamchiliklarni bartaraf etish imkoniyatini beradi.
Refleksiyaning kasbiy qiyinchiliklarni yengishdagi rolini о‘rgangan V.
A. Metayevaning ishlari hozirgi kunning eng dolzarb tadqiqotlaridan biri sanaladi.
Olima refleksiyaning rivojlanganlik darajasi “о‘qituvchining kasbiy faoliyatidagi
qiyinchiliklarni tashxislash asosida samarali hal qilishi pedagogik mahorat
natijasida muvaffaqiyatlarga erishishiga bog‘liq”, – degan xulosaga keladi1.
Ilmiy adabiyotlar tahlili va kasbiy refleksiyani о‘qituvchi pedagogik
faoliyatining tarkibiy qismi va uning pedagogik mahoratini rivojlantirish asoslari
sifatida qarashadi hamda qayd qiluvchi eksperiment natijalari kasbiy refleksiyani
rivojlantirish usullarini izlash zaruriyati mavjudligini kо‘rsatadi. Shu sababli fanda
tashxis (diagnostika) va tashxislash (diagnozlash) tо‘g‘risida ham munozaralar
qilinadi 2.
1Метаева В. А. Рефлексия и её роль в преодолении профессиональных затруднений
педагога: дис. … канд. пед. наук. – Екатеринбург, 1996.– С. 47. 2Qarang: Краткий психологический словарь /Ред – сост. Карпенко Л. А.; Под общ.ред. Петровского А. В., Ярошевского М. Г. _ Ростов – на – Дону. 1998, – С. 106, 137, 257; Пиаже. Ж. Избранные психологические труды. Психология интеллекта. Генезис числа у ребенка. Логика и психология. – Москва: Просвещение, 1969. – С. 659; Леонтьев А. А. Деятельность. Сознание. Личность. – Москва: Политиздат, 1975. – С. 130.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
25
Tashxislashga, ya’ni diagnostikaga bilishning alohida usuli sifatida qarash
qabul qilingan (grekchadan tarjima qilganda, diagnosis – tanib olish demakdir1).
Biz pedagogik tashxislash sо‘zining о‘rniga pedagogik diagnostika sо‘zini
ishlatishni lozim topdik. Pedagogik diagnostika mazmun va mohiyatiga qarab
kо‘plab funksiyalarni bajaradi:
1. Pedagogik diagnostikaning tahliliy funksiyasi.
2. Pedagogik diagnostik funksiyalar.
3. Pedagogik diagnostikaning baholash funksiyasi.
4. Pedagogik diagnostikaning korreksion funksiyasi.
5. Pedagogik diagnostikaning oriyentatsion funksiyasi.
Pedagogik diagnostikaning tahliliy vazifasi о‘quv-tarbiya jarayonidagi yutuq
va kamchiliklarning kelib chiqish sabablari va oqibatlarini, ularning о‘zaro
bog‘lanishlarini aniqlash va chora tadbirlar ishlab chiqishga qaratilgan.
Pedagogik diagnostik funksiyalar о‘quvchining ta’lim olganligi,
tarbiyalanganligi va rivojlanganligini aniqlash uchun qо‘llaniladi, shuningdek,
о‘qituvchining ham kasbiy komponentlik darajasini о‘rganishda muhim ahamiyat
kasb etadi.
Pedagogik diagnostikaning baholash funksiyasi ma’muriyat tomonidan olib
borilib, alohida о‘qituvchi yoki alohida о‘quvchi faoliyatida erishgan yutuqlar va
kamchiliklar yuzasidan sifat kо‘rsatkichlarni miqdor jihatdan baholaydi.
Pedagogik diagnostikaning korreksion vazifasi о‘quv-tarbiyaviy jarayonni
о‘qituvchining pedagogik faoliyati yuzasidan korreksiyalash (tо‘g‘ri yо‘naltirish)ni
ta’minlaydi va о‘qituvchining kasbiy jihatdan о‘z-о‘zini rivojlantirish hamda
pedagogik mahoratini rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratadi.
Pedagogik diagnostikaning oriyentatsion (yо‘nalishni aniqlash)
funksiyasining maqsadi pedagogik jamoa va alohida о‘qituvchilar faoliyatida
mavjud bо‘lgan muammolarni uzluksiz hal etishni muvofiqlashtirib borishdir.
Pedagogik diagnostikaning oriyentatsion vazifasi natijalari haqidagi doimiy
xabarlar tashxislanib informatsion (axborot) vazifa ta’minlanadi.
1Краткий психологический словарь. /Ред. – сост. Карпенко Л. А. Под общ. ред. Петровского А. В., Ярошевского М. Г. − Ростов- на –Дон. 1998. – С. 286.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
26
Pedagogik tashxislash deganda, pedagogik tizimni, shuningdek, uning
alohida tarkibiy qismlarini tadqiq qilish metodlarining jamlanmasini tushunamiz,
ulardan foydalanish samaradorligi ma’lum tashkiliy – pedagogik shart-sharoitlar
bilan bog‘liq holda shakllanadi.
Pedagogik tashxislashning yaxlitligi uning nafaqat о‘qituvchi pedagogik
faoliyatini о‘rganishning diagnostik jihatlarini, balki aniqlangan sabab va
oqibatlarning bir-biri bilan о‘zaro bog‘lanishi asosida har bir о‘qituvchining
pedagogik qiyinchiliklarni bartaraf etishning optimal yо‘llari va vositalarini topish
imkoniyatini berdi. Konstruktiv – prognostik nuqtayi nazardan ta’minladi,
о‘qituvchi pedagogik mahoratining rivojlanish istiqbollarini belgilab, uning
faoliyat yuritish dinamikasini kuzatish orqali tanlangan mehnat shakllari
samaradorligini baholash imkoniyatini yaratdi.
О‘qituvchi pedagogik faoliyatini tashxislashning turli aspektlarini
о‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlarining soni kо‘p.
Pedagogik faoliyatni tadqiq etish mantig‘i, pedagogik tashxislashning turli
metodikalarini birlashtirish zaruriyati N. V. Kuzminaning ishlarida keng yoritilgan.
Tadqiqotning sо‘rov, kuzatish, baholash (reyting), о‘z-о‘zini baholash, juft
qiyoslash, sotsiometriya va eksperiment kabi metodlarini о‘rganar ekan, u aynan
“о‘z-о‘zini baholash, о‘z-о‘zini anglash usullaridan biri sifatida shaxsning barcha
imkoniyatlarini namoyon qilishga, uning xulqiga, xarakteriga, faoliyat sur’atiga
ta’sir etishini” ta’kidlaydi. О‘qituvchining pedagogik bilim va malakalari tizimini
tavsiflab, N. V. Kuzmina о‘qituvchining bilish va о‘rganish malakalari ichidan uning
pedagogik faoliyati uchun zarur bо‘lgan afzalliklarni va nuqsonlarni ongli ravishda
bilib tuzatish yoki takomillashtirish maqsadida tashxis qila olish qobiliyatini
ajratib kо‘rsatadi1.
О‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirishning asosiy yо‘li – bevosita
ta’lim muassasasida ilmiy asosda tashkil qilingan tadqiqotchilik ishi, deb
hisoblagan V. P. Simonov mohir о‘qituvchi shaxsi va faoliyati samaradorligini
tashxislash uchun asosiy kasbiy ahamiyatli kо‘rsatkichlarning tizimini va taxminiy
mazmunini ishlab chiqdi. U taklif qilgan metodikalar, muallifning fikricha, nafaqat
1Кузьмина Н. В. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся. // Вопросы психологии. –1984. –№1. – С. 16.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
27
о‘qituvchining ta’lim faoliyati, balki u bilan о‘zaro faoliyat olib boradigan
о‘quvchilarning о‘quv faoliyati samaradorligini ham aniqlash imkoniyatini beradi.
О‘qituvchining ahamiyatga molik bо‘lgan kasbiy sifatlarini tashxislash natijalarini
olim uch xil yо‘nalishda baholaydi: optimal; yо‘l qо‘yiladigan; tanqidiy daraja
bо‘yicha.
V. P. Simonovning fikricha, hamma vaqt ham ijobiy natija beravermay-
digan tekshiruvchilarning yuzaki yondashuvi о‘qituvchilarning kasbiy faoliyatini
ma’lum darajada buzadi yoki notо‘g‘ri kategoriyalaydi, ularning pedagogik
tashabbuskorligini va mustaqilligini sо‘ndiradi. Olim har bir о‘qituvchida о‘z
pedagogik faoliyatini “ishonchli va isbotli” natijalar bilan baholash va uning
natijalari hamda samaradorligi haqida gapirish malakasini rivojlantirish zarurligini
aytadi1.
Kasbiy pedagogik faoliyatni tahlil qilish va о‘z-о‘zini tahlil qilishni о‘qituvchi
faoliyati va refleksiv pozitsiyasi nuqtayi nazaridan tuzatish, takomillashtirish
maqsadida pedagogik vazifalarni hal qilishga qaratilgan pedagogik malakalar
yig‘indisi sifatida qarab, A. V. Xristeva kasbiy pedagogik faoliyat va о‘z-о‘zini tahlil
qilishning quyidagi bosqichlarini ajratib kо‘rsatadi:
mazmunli – diagnostik (tayyorlov - moslashuv) bosqich;
maqsadli loyihalashtirish (tahlil va о‘z-о‘zini tahlil qilishdan maqsadni
aniqlashtirish) bosqichi;
texnologik (kasbiy pedagogik faoliyat jarayonini va о‘z-о‘zini tahlil qilish)
bosqich;
tahlil va о‘z-о‘zini tahlil qilishning nazariy (pedagogik faoliyatning
mohiyati, natijalari bilan pedagogik faoliyat jarayoni о‘rtasidagi aloqalarning
sabab va oqibatlarini nazariy anglash) bosqichi;
faoliyatni refleksiv baholash (faoliyatni baholash va refleksiv tahlil)
bosqichi;
korreksiyalash (ijodiy bosqich bо‘lib, о‘z pedagogik faoliyatini nazariy
jihatdan anglash, baholash asosida takomillashtirish, hamkasblarining samarali
1Симонов В. П. Диагностика личности и профессионального мастерства преподавателя. – Москва: Международная педагогическая академия, 1996. – С. 103.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
28
pedagogik tajribalaridan ijodiy foydalanish yо‘llari va usullari belgilanadi)
bosqichi1.
О‘qituvchining ijtimoiy-psixologik shakllanishida о‘z ustida ishlashi
murakkab tizimga ega. Bunda о‘qituvchi ekstensiv, taxminiy, metodologik,
kommunikativ, psixologik hamkorlikda ijodkorlik vazifalarini bajaradi.
Olimlarning pedagogik mahorat tahliliga bu kabi chuqur yondashuvida
barcha о‘zaro bog‘langan tizimlarni birdaniga qamrab olish amalda mumkin
emas. Natijalar haddan ziyod katta hajmda, tarqoq bо‘ladi, eng asosiysi, bu holda
pedagogik mehnatning alohida bо‘g‘inlari tahliliga chuqur yondashib bо‘lmaydi.
Umuman, pedagogik faoliyat doimiy ravishda о‘z-о‘zini tahlil etish, о‘qituvchi
refleksiyasi rivojlanishining tashabbuskori bо‘la oladigan о‘ziga xos
“tezlashtiruvchi” rolini о‘ynamog‘i kerak2.
I. G. Taturning ishi endigina о‘z faoliyatini boshlayotgan о‘qituvchilar duch
keladigan tipik didaktik qiyinchiliklarga bag‘ishlangan. U didaktik qiyinchiliklarga
shunday ta’rif beradi: “Didaktik qiyinchiliklar – о‘qituvchining ta’lim jarayonidagi
qiyinchiligi bо‘lib, uni hal qilish uchun shart-sharoitlar yо‘qligi, keskinlik,
beparvolik, о‘z ishidan qoniqmaganlikning psixologik holati yoki aksincha, uni
bartaraf qilish uchun sharoitlar ta’minlangani holda pedagogik mahoratni
takomillashtirish, pedagogik “fikrlashni”, malaka va kо‘nikmalarni rivojlantirishni
ta’minlaydigan tetiklik, mobilizatsion tayyorgarlik, emotsional kо‘tarinkilik
holatining mavjud emasligi”3.
Qiyinchiliklarning pozitiv roli uning indikatorlik (hisoblovchi) vazifasi bilan
ham belgilanadi. “Indikatorlik vazifasi pedagogik mahoratning shakllanish
jarayonini tormozlovchi obyektiv omillarni ajratadi, biroq u о‘z-о‘zini baholash
tarzida subyektiv namoyon bо‘lishi, shaxs uchun faoliyatning tobora qiyin
jihatlarini aniqlab berishi mumkin”.
1Христева А. В. Формирование умений анализа профессионально-педагогической деятельности. – Магнитогорск: МГПУ, 1997. − С. 43. 2Михайлова Е. С. Коммуникативный и рефлексивный компоненты и их соотношение в структуре педагогических способностей: автореф. дис. ... канд. психол. наук. – Ленинград: 1990. – С. 18. 3Татур И. Г. Становление педагогического мастерства будущего учителя в процессе развития его рефлексивной позиции: дис. ... канд. пед. наук. – Одесса, 1989. – С. 97.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
29
Demak, о‘z pedagogik faoliyatini endigina boshlagan yosh о‘qituvchi aslo
jismonan va ruhan bо‘shashishi, butunlay osoyishtalikka berilishi mumkin emas.
Bu tuyg‘u psixologiya fanida relaksatsiya deb atalib, kishilarning ish faoliyatida
salbiy holatlariga beriladigan baho sifatida e’tirof etiladi.
Y. S. Turbovskiyning fikricha, kasbiy takomillashuvning salbiy “energetik
asosi” bо‘lgan qoniqmaslik hissi, rivojlanishdan tо‘xtab qolganlikni chin
kо‘ngildan his etish sanaladi. “Buyruq, chaqiriq va nazorat emas, balki aynan
о‘qituvchining о‘z faoliyatidan qoniqmaslik hissi, yuzaga kelgan pedagogik
ziddiyatni boshqacha qilishga, buning uchun yangi vositalarni izlab topishga va
uni о‘zlashtirishga ongli ravishda intilishini ta’minlaydi, qiyinchilik va ziddiyatlarni
bartaraf etishdan, shaxsan о‘zi hal qilgan tadqiqotchilik vazifasidan ijodiy
quvonish, qoniqish hissi – о‘qituvchi kasbiy komponentining asosiy manbasiga
aylanadi, aniqrog‘i, aylanishi mumkin”1.
Y. S. Turbovskiy tomonidan ishlab chiqilgan, pedagogik tajribani diagnostik
о‘rganish nazariyasi va metodikasi har bir pedagogik jamoada va jamoaning har
bir a’zosida pedagogik kasbiy faoliyat xususiyatlarini о‘rganishda yagona maqsad
uchun harakatlanishga imkoniyat beradi, bu о‘z navbatida о‘qituvchining
pedagogik mahoratini oshirish mexanizmini yaratish uchun zamin hozirlaydi. Shu
munosabat bilan pedagogik tashxis pedagogik faoliyatda erishiladigan yutuqlarni
belgilovchi xarakter kasb etganida samarali bо‘lishini ta’kidlamoqchimiz. Olimlar
tomonidan olib borilgan tajriba ishlari jarayonida shu narsa aniqlandiki,
pedagogik mahoratni tadqiq qilishning belgilovchi xarakteri bevosita
о‘qituvchining kasbiy refleksiyasiga tayanadi.
О‘qituvchining о‘z ichki imkoniyatlarini baholash diagnostika davomida har
qanday holatda ham e’tiborga olinishi lozim, – deb ta’kidlaydi A.
K. Markova, – unga ishonch bildirish kerak, uning kasbiy faoliyatiga bahoni oshirib
yoki pasaytirib qо‘yish о‘qituvchi kasbiy rivojlanishini tо‘xtatib qо‘yishi mumkin.
Ushbu о‘qituvchining individual rivojlanish mantig‘ini hisobga olish maqsadga
1Турбовской Я. С., Провоторов В. П. Диагностические основы целеполагания в образовании. – Москва: ИТО и ПРАО, 1995. – С. 76.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
30
muvofiqdir. О‘qituvchining yutuqlarini boshqa о‘qituvchilarning yutuqlari bilan
emas, balki о‘zining oldingi yutuqlari bilan ham taqqoslash kerak1.
Shaxsiy pedagogik faoliyatni о‘z-о‘zida tahlil qilish jarayonida о‘qituvchi
о‘zining ta’lim-tarbiyaviy faoliyati natijalari va xususiyatlarining holatini
о‘rganadi, pedagogik ziddiyatlar о‘rtasidagi sabab va oqibatli bog‘lanishlarni
aniqlaydi, о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berishni yanada takomillashtirish
yо‘llarini belgilaydi, – deb ta’kidlaydi L. Y. Pleskach. Olimning fikriga kо‘ra,
“Refleksiya – о‘z-о‘zini tahlil qilish bо‘lib, о‘z-о‘zicha belgilangan maqsadga
erishish emas, balki bilim olish, tajriba orttirish usuli, ijodga, kasbiy jihatdan
takomillashishga nisbatan rag‘batlantirishdir”2.
Ta’kidlamoqchimizki, pedagogik tashxislash qayd qiluvchi emas, balki
maqsad hosil qilishni belgilovchi (prognostik) xarakterga ega bо‘lganligida
samarali bо‘ladi, bu о‘qituvchining kasbiy refleksiyasi rivojlanishi asosida amalga
oshiriladi. Ayni paytda aynan ta’lim-tarbiya jarayonida maqsad hosil qiluvchi
tashxislash uning rivojlanish qobiliyatini ta’minlaydi.
Xulosa qilib aytilganda, о‘qituvchi tomonidan о‘z kasbiy faoliyati natijalarini
anglab yetishi uning pedagogik faoliyatni amalga oshirishini yanada
takomillashgan usullarini izlash va ularni о‘zlashtirish zaruriyatini ta’minlaydi.
Faoliyatni о‘zgartirish esa, faoliyat subyektining о‘zgarishiga olib keladi.
О‘qituvchining analitik (tahlil qilish) qobiliyatlari rivojlanishi jarayonida uning
kasbiy refleksiyasi ham rivojlanadi, bu о‘z navbatida, о‘qituvchining о‘z-о‘zini
rivojlantirish jarayonini ma’lum bir yо‘nalishga solib, uning shaxsiy ijodiy faolligini
oshiradi.
1Маркова А. К. Психология профессионализма. – Москва: Знание, 1996. – С. 106. 2Плескач Л. Е. Обучение учителей самоанализу педагогической деятельности как составная часть системы внутришкольного управления: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Москва, 1983. – С. 19.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
31
О НЕКОТОРЫХ ВОПРОСАХ ИЗУЧЕННОСТИ
ПРОБЛЕМЫ ИНИЦИАТИВНОСТИ У ОБУЧАЕМЫХ
Rezume. Maqolada ta’lim oluvchilarda
tashabbuskorlikni shakllantirish muammosining
О‘zbekistonda va xorijda о‘rganilganlik darajasi haqida
sо‘z yuritiladi.
Tayanch sо‘zlar: ta’lim oluvchilar,
tashabbuskorlik, shakllantirish, shaxs,ta’lim jarayoni,
ta’lim tizimi, о‘rganilganlik darajasi.
Abstract. The article contains information on the degree of study of the
problem of formation of initiative among students in Uzbekistan and abroad.
Key words: students, initiative, formation, personality, educational process,
educational system, degree of study.
Резюме. В статье излагаются сведения о степени изученности в
Узбекистане и зарубежом проблемы формирования инициативности у
обучаемых.
Ключевые слова: учащиеся, инициативность, формирование,
личность, образовательный процесс, образовательная система, степен
изученности.
настоящее время в быстроменяющихся, переменчивых
ситуациях в мировом масштабе большое значение имеет формирование у
обучаемых таких качеств, как инициативность, социальная
приспособленность, самоорганизованность, жесткая дисциплина,
наблюдательность, самостоятельность, стремление к цели, решительность.
Формирование у обучаемых инициативности служит важным критерием
развития в ускоренном темпе социально-экономической и духовно-
нравственной жизни.
С первых лет независимости народ Узбекистана пришёл к выводу, что
на основе формирования у обучаемых инициативности, стремления к
Джамилова Наргиза Нуритдиновна, доцент кафедры методики дошкольного
образования ТГПУ имени Низами. E-mail: [email protected]
Н. Джамилова
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
32
саморазвитию, самосовершенствованию достигается возвышение гордости
человека, его настоящих качеств1. На основе Закона «Об образовании»,
Национальной программы по подготовке кадров разработаны
педагогические механизмы формирования у обучаемых таких качеств, как
инициативность, дисциплинированность, деловитость, социальная
активность, трудолюбие, самостоятельность, строгость,
целенаправленность, толерантность. Создаются условия для повышения
социальной активности молодежи в процессе углубления демократических
реформ и развития гражданского общества, в организации эффективной
деятельности органов управления и государственной власти,
образовательных учреждений, молодежных и других организаций, в
осуществлении государственной молодежной политики.
Развитие всемирной педагогической науки требует выявления психолого-педагогических факторов формирования инициативности у обучаемых, совершенствования инновационных моделей формирования инициативности у обучаемых, совершенствования организационно-технологических основ акмелогических и коммуникативных парадигм формирования инициативности, разработки механизмов обеспечения непрерывности и преемственности при формировании инициативности у обучаемых, разработки локально-модульных воспитательных технологий и диагностико-коррекционной системы формирования инициативности у обучаемых с учетом национального менталитета и этнопсихологических особенностей как важного необходимого качества для формирования общеобразовательных и профессиональных компетенций у обучаемых в процессе получения ими знаний и саморазвития.
Научные исследования, направленные на воспитание инициативности у обучаемых, осуществляются в таких ведущих научных центрах и высших образовательных учреждениях мира, как Нью-Йоркская Академия Лидерства, Гамбургский университет в Германии, университет Сорбоны, Национальный фонд образовательных исследований в Великобритании, университет Южной Австралии, университет Нагойя в Японии, Центр социальных наук Сеульского национального университета, Московский государственный университет, Ташкентский государственный педагогический университет и другие. 1Каримов И. А. Узбекистан: национальная независимость, экономика, политика, идеология. – Ташкент: Узбекистан, 1993. – С. 83.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
33
В результате исследований, проведенных в мире по формированию инициативности у обучаемых, получен ряд научных результатов, в том числе: разработаны модели развития лидерских способностей у обучаемых (Нью-Йоркская Академия Лидерства); определены индикаторы формирования инициативности, а также таксономия практических навыков и умений у обучаемых (Гамбургский университет в Германии); разработана технология формирования системы аутопсихологических компетенций по развитию инициативности у обучаемых (университет Сорбоны); разработаны технологии организации совместной эффективной деятельности, формирования инициативности у обучаемых (Национальный фонд образовательных исследований); определена система доминантных качеств подготовки обучаемых к эффективной деятельности в различных сферах жизнедеятельности (университет Южной Австралии); усовершенствованы механизмы формирования инициативности у учащейся молодежи на основе применения в образовательной практике форм интерактивного обучения (университет Нагойя); определены аксиологические и антропологические компоненты и этнико-региональные факторы формирования инициативности у обучаемых (Центр социальных наук Сеульского национального университета); разработаны социально-педагогические технологии, интегрально-диагностическая система формирования инициативности у обучаемых (Московский государственный университет); комплекс психолого-педагогических методик по формированию данного качества у обучаемых (Ташкентский государственный педагогический университет).
В мире по формированию инициативности у обучаемых по ряду приоритетных направлений проводятся различные исследования. Например, совершенствуются педагогические механизмы обеспечения сотрудничества государственных и негосударственных организаций в формировании инициативности у обучаемых; разрабатываются технологии формирования инициативности у обучаемых; совершенствуются концептуальные основы формирования инициативности у обучаемых, а также комплекс социально-педагогического диагностического аппарата и методики формирования инициативности у обучаемых.
Методологические основы формирования инициативности у обучаемых освещены в таких трудах, как «Высокая духовность – непобедимая сила»1, «Критический анализ, жесткая дисциплина и 1Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 176.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
34
персональная ответственность должны стать повседневной нормой в деятельности каждого руководителя»1.
Взаимосвяз формирования инициативности у обучаемых с духовно-нравственным, эстетическим, экологическим, художественным, валеологическим, историческим мышлением в непрерывном образовании исследованы Б. Адизовым, М. Куроновым, Ш. Мардановым, О. Мусурмоновой, У. Махкамовым, С. Нишоновой, Х. Ф. Рашидовым, Д. Рузиевой, Р. Сафаровой, Б. Ходжаевым, Ш. Шариповым, Д. Шариповой, Ш. Шодмоновой, Н. Эгамбердиевой, Ф. Юзликаевым, Э. Юзликаевой2.
Психологические и акмеологические особенности формирования инициативности у обучаемых изучены учеными Б. Б. Ананьевым, А. Г. Асмоловым, Л. И. Божовичем, Э. Гозиевым, М. Давлетшиным, Н. Кузьминой, Д. Мухамедовой, З. Нишоновой, Д. Пожарским Н. Сафаевым, Г. Шоумаровым3.
1Мирзиёев Ш. Критический анализ, жесткая дисциплина и персональная ответственность должны стать повседневной нормой в деятельности каждого руководителя. – Ташкент: Узбекистан, 2016. – С. 60. 2Адизов Б. Р. Бошланғич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари: пед. фан. док ... дисс. – Бухоро, 2002. – Б. 276; Шарипов Ш. С. Ўқувчилар касбий ижодкорлиги узвийлигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти: пед. фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 2006; Марданов Ш. Қ. Педагог кадрларни таълимий қадриятлар асосида тайёрлаш ва малакасини оширишнинг педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2006. – Б. 302; Мусурмонова О. Юқори синф ўқувчилари маънавий маданиятини шакллантиришнинг педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1993. – Б. 364; Махкамов У. И. Юқори синф ўқувчиларида ахлоқий маданиятни шакллантиришнинг педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1998. – Б. 287; Нишонова С. Шарқ уйғониш даври педагогик фикр тараққиётида баркамол инсон тарбияси: п ед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1998. – Б. 288; Рашидов Х. Ф. Особенности развития среднего специального, профессионального образования в Узбекистане. – Ташкент: Фан, 2009. – Б. 287; Рўзиева Д. Олий таълим муассасаси талабаларида миллий ифтихор туйғусини шакллантиришнинг илмий-педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2007. – Б. 255; Сафарова Р. Ғ. Миллий тикланиш шароитида Ўзбекистон мактабларида она тили таълими назарияси ва тарихи: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент., 1998. – Б. 255; Ходжаев Б. Умумтаълим мактаби ўқувчиларида тарихий тафаккурни модернизациялашган дидактик таъминот воситасида ривожлантириш: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2016. – Б. 312. 3Кузьмина Н. В., Пожарский Д. и др. Акмеология качества профессиональной деятельности специалиста: Санкт-Петербург: Коломна-Рязань, 2008. – С. 376; Давлетшин М. Г., Шоумаров Ғ. Б. Замонавий ўзбек оиласининг психологик хусусиятлари. – Тошкент, 1993; Нишонова З. Т. Юқори синф ўқувчиларининг ақлий фаолияти усуллари. – Тошкент, 1993; Сафаев Н. Психологические особенности национального самосознания студенческой молодёжи: дис. ... док. псих. наук. – Тошкент, 2006; Ғозиев Э. Психология (Ёш даврлар психологияси). –
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
35
По особенностям, связанным с развитием возрастных периодов формирования инициативности у обучаемых и профессионального совершенства, велись научные исследования А. Акиловой, А. Артиковым, Р. Исяновым, Х. Касымовой, Н. Муслимовым, Д. Хикматулиевым, Т. Чабровой, Р. Юлдашевым1.
С учетом того, что был проведен ряд исследований по формированию инициативности у обучаемых, интенсификация темпов обновления и прогресса в развитии общества требует обеспечения непрерывности и преемственности при формировании инициативности у обучаемых и совершенствование педагогических механизмов формирования инициативности.
Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 224; Мухамедова Д. Г. Совершенствование социально-психологических технологий подготовки менеджера образования к инновационной деятельности: автореф. дис. … док. пед. наук. – Ташкент, 2015. – С. 87; Ананьев Б. Г. Психологическая структура личности и ее становление в процессе индивидуального развития человека// Психология личности: Хрестоматия. – Самара: БАУРАУ, 1999. − Т. 2. – С. 7-94; Асмолов А. Г. и другие. Личность как предмет психологического исследования. – Москва, 1984. – С. 274; Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте (психологическое исследование). – Санкт-Петербург: Питер, 2008. – С. 398. 1Касымова Х. И. Использование национальных традиций в нравственном воспитании детей старшего дошкольного возраста: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2001. – С. 27; Акилова А. Х. Формирование эстетических чувств у старших дошкольников на основе узбекского народного творчества: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2008. – С. 26; Чаброва Т. Л. Педагогические условия формирования духовно-эстетических качеств у детей 3-7 лет в семье: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2008. – С. 26; Артиков А. Формирование нравственной личности учащихся на основе национальных и общечеловеческих ценностей: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2000. – С. 27; Хикматулиев Д. А. Формирование профессиональной культуры учащихся на основе духовных ценностей в учебно-воспитательном процессе: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2004. – С. 27; Юлдашев Р. Г. Диагностика профессионализма учителей как фактор оптимизации системы повышения квалификации педагогических кадров: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2001. – С. 27; Муслимов Н. А. Касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий-методик асослари: автореф. пед.фан. док. ... дис. – Ташкент: ТДПУ, 2007; Исянов Р. Г. Кластерный подход в формировании модульной компетентности преподавателей высших образовательных учреждений. – Ташкент: ТГПУ, 2014. – С. 69.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
36
MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARIDA PEDAGOGIK JARAYONLAR SAMARADORLIGINI
TA’MINLASH Rezume. Maqolada maktabgacha ta’lim
muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini ta’minlash, bu jarayonga tizimli
yondashish va uni boshqarishning amaliy masalalari
asoslangan.
Tayanch sо‘zlar: pedagogik jarayonlar, ma’naviy
va ma’rifiy tadbirlar, tarbiyaviy munosabatlar, pedagogik amaliyot, pedagogik
tajriba-sinov ishlari, uzluksiz malaka oshirish, pedagogik tizim, tarbiyachilar,
tarbiyalanuvchilar.
Abstract. The article deals with the issues of ensuring the effectiveness of
the educational process in preschool institutions, as well as practical issues of the
system approach to this process and its management.
Key words: pedagogical processes, spiritual and educational activities, educational relations, pedagogical practice, pedagogical experiment, continuous professional development, pedagogical system, educators, pupils.
Резюме. В статье рассматриваются вопросы обеспечения эффективности учебно-воспитательного процесса в дошкольных учреждениях, а также практические вопросы системного подхода к данному процессу и управления им.
Ключевые слова: педагогические процессы, духовно-
просветительские мероприятия, воспитательные взаимоотношения,
педагогическая практика, педагогический эксперимент, непрерывное
повышение квалификации, педагогическая система, воспитатели,
воспитанники.
zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev tomonidan 2016-
yil 29-dekabrda qabul qilingan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli qarori
maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini
Nazirova Go‘zal Malikovna, Nizomiy nomidagi TDPU qoshidagi PFITI tadqiqotchi-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]
G. Nazirova
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
37
mustahkamlash, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish,
malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim
dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual
axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratishga
qaratilganligi ta’lim tizimini tubdan isloh qilishning muhim bosqichi sifatida
alohida ahamiyat kasb etadi1.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan turli shakllardagi
ta’lim-tarbiya va tarbiyaviy munosabatlar, ularni muvofiqlashtirish, u yerda
tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarning samaradorligi, tarbiyalanuvchilar
dunyoqarashining о‘zgarishi, tafakkurining rivojlanishi, ularda shaxsiy sifatlarning
shakllanishi va rivojlanishida о‘z ifodasini topadi.
MTMda barcha shakllarda tashkil etiladigan mashg‘ulotlar mazmuni va
tarbiyaviy jarayonlarining о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini ta’minlashda sayr va
ekskursiyalar hamda ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar muhim o‘rin tutadi, ya’ni
tarbiyalanuvchilarda zaruriy tushunchalarni shakllantirishga xizmat qiluvchi
ixtiyoriy bir mashg‘ulot jarayoni tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi ikkinchi va
uchinchi jarayonlarning tо‘ldiruvchisi sifatida, о‘z navbatida ikkinchi mashg‘ulot
jarayoni esa birinchi va uchinchi jarayonlarning aniqlashtiruvchisi va
rivojlantiruvchisi sifatida xizmat qilishi, shuningdek, ularning izchilligi va
uzviyligiga, о‘zlashtiriladigan tushunchalarning о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini
ta’minlashga e’tibor qaratish zarur2.
Demak, MTMda tashkil etiladigan turli shakllardagi ta’lim-tarbiya
munosabatlari jarayonlaridan ko‘zlangan natijalarga samarali erishishning asosiy
shartlaridan biri tarbiyalanuvchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan
tushunchalarning o‘zaro bog‘liq tarzda o‘rganilishini ta’minlashdan iborat bo‘ladi.
Shunday ekan, tarbiyalanuvchilarda zaruriy tushunchalarni shakllantirish va unga
motivlashtirish jarayonlarining ahamiyati va o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqib, qo‘llaniladigan metodlar va tatbiq etiladigan yondashuvlarni tanlashda
hamda ulardan oqilona foydalanishda tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan
1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги “2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ 2707-сонли Қарори. 2Джураев Р. Х., Турғунов С. Т. Таълим менежменти. – Тошкент: Ворис, 2006. – Б. 54.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
38
jarayonlarning maqsadi va mazmuniga alohida e’tibor qaratish muhim
hisoblanadi.
MTMda tashkil etiladigan turli shakllardagi ta’lim-tarbiya munosabatlari
jarayonlari, pedagogik tajriba-sinov ishlari, oliy va о‘rta maxsus, kasb-hunar
ta’limi muassasalari talabalari (amaliyotchilar) uchun tashkil etiladigan pedagogik
amaliyot jarayonlari, shuningdek, tarbiyachilar uchun tashkil etiladigan uzluksiz
malaka oshirish jarayonlarining murakkab pedagogik tizim sifatidagi
xususiyatlarini inobatga olib, yaxlit tarzda MTMda tashkil etiladigan pedagogik
jarayonlar deb atash maqsadga muvofiq.
MTMda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlar komponentlari bо‘lgan turli
shakllardagi mashg‘ulotlar, tadbirlar, tarbiyaviy munosabatlar jarayonlari hamda
pedagogik amaliyot, pedagogik tajriba-sinov ishlari va uzluksiz malaka oshirish
jarayonlarining о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi pedagogik tizim samaradorligini
ta’minlashga xizmat qiladi (1-rasm).
1-rasm
MTMda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarni tizimli yondashuv
asosida tashkil etish va boshqarish loyihasi
MASHG‘ULOTLAR (ta’lim-tarbiya
jarayonlari)
PEDAGOGIK TIZIM
TARBIYAVIY
MUNOSABATLAR
JARAYONLARI
TADBIRLAR
PEDAGOGIK
AMALIYOT PEDAGOGIK
JARAYONLAR
UZLUKSIZ MALAKA
OSHIRISH
PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV
ISHLARI
MUSTAQIL TA’LIM
(о‘z-о‘zini tarbiyalash) jarayonlari)
SAMARADORLIK
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
39
MTMda ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan jarayonlarni tashkil etish
va boshqarishda mazkur loyihada (1-rasm) keltirilgan pedagogik jarayonlarning
о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini ta’minlash uchun tizimli yondashuvni tatbiq
etishda quyidagi о‘ziga xos xususiyatlarni inobatga olish muhim hisoblanadi:
pedagogik jarayonlar samaradorligini baholashda yaxlit tarzdagi
tarbiyaviy jarayonlarining natijaviyligiga asoslanadi;
ta’lim-tarbiya munosabatlari bir butun, yaxlit tashkiliy tizim ekanligi;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarini tashkil etuvchi ixtiyoriy
komponenti samaradorligining о‘zgarishi yaxlit tarzdagi samaradorlikka ta’sir
kо‘rsatishi;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlari komponentlari samaradorligi
kо‘p jihatdan tarbiyalanuvchilar faolligi va mustaqil faoliyatiga bog‘liqligi;
ta’lim-tarbiya jarayonlarida tarbiyalanuvchi shaxsining rivojlanishiga
tarbiyaviy munosabatlar ta’sirining muqarrarligi;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlari komponentlarining о‘zaro
bog‘liqligi va aloqadorligi;
ta’lim-tarbiya munosabatlar jarayonlarida qayta aloqani ta’minlashning
zaruriyati va uning о‘ziga xos ahamiyati;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarida tarbiyalanuvchilarda ta’lim
olishga bо‘lgan qiziqish, ya’ni ularda о‘quv motivlarini shakllantirishning
zaruriyati;
motivlashtirish jarayonlari samaradorligining ta’lim-tarbiya
munosabatlari jarayonlari natijaviyligiga ta’siri;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarida axborotlarning yangi va
ishonchli bо‘lish shartlari.
Tizimli yondashuvda mashg‘ulotlar va turli yо‘nalishlarda tashkil etiladigan
tadbirlar, mustaqil ta’lim, tarbiyaviy munosabatlar jarayonlari hamda pedagogik
amaliyot va pedagogik tajriba-sinov ishlari, shuningdek, tarbiyachilar uchun
tashkil etiladigan uzluksiz malaka oshirish jarayonlari tizimning komponentlari
hisoblanadi. Tizimni tashkil etuvchi komponentlarning о‘zaro aloqadorligi va
bog‘liqligi ularning о‘ziga xos asosiy xususiyatidan biri bо‘lib, ixtiyoriy komponent
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
40
samaradorligining о‘zgarishi butun bir yaxlit tizimning samaradorligiga о‘z
hukmini о‘tkazadi1.
MTMda tashkil etiladigan ta’limiy muhitda tarbiyalanuvchilar faolligi va
shaxsiy sifatlarining shakllanishiga ahamiyatli ta’sir kо‘rsatuvchi omillar
vaziyatlarga kо‘ra pedagogik jarayonlarning samaradorligini ta’minlash va
rivojlantirish uchun quyidagi shartlarning bajarilishi zaruratini belgilaydi:
ta’lim-tarbiya jarayonlarida tarbiyalanuvchilarning о‘zaro munosabatlari
hamda tarbiyaviy munosabatlarini ilmiy asoslangan tamoyillar asosida
shakllantirish;
ta’lim-tarbiya jarayonlarida tarbiyalanuvchilarning boshlang‘ich
tushunchalari va о‘zi haqidagi fikrlariga ilmiy yondashish;
tarbiyalanuvchilar faoliyatining tahliliy yо‘nalishlarini, murakkab pedagogik
tizimni konseptual va dasturiy boshqarish qonuniyatlarini tarbiyachilar
tomonidan о‘zlashtirilishini ta’minlash;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarini tashkil etish va boshqarish
faoliyatini oldindan modellashtirish hamda tarbiyalanuvchilar faoliyatini
aniqlashtirish va rejalashtirish;
tarbiyalanuvchilarning boshlang‘ich tushunchalari va tayyorgarlik darajasini
aniqlash, mustaqil faoliyatga ularni oldindan tayyorlash va ilmiy-metodik
mahsulotlar bilan ta’minlash;
tarbiyalanuvchilarning qiziqishi, ehtiyoji va о‘qish-о‘rganishga moyilligini
aniqlash va motivlashtirish;
ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarida zaruriy axborotlarni tо‘plash,
ularni tahlil qilish va obyektiv baholash asosida о‘zgaruvchan vaziyatlarga kо‘ra
tarbiyalanuvchilar faoliyatini muvofiqlashtirib borish.
1Турғунов С. Т., Максудова Л. А. Педагогик жараёнларни ташкил этиш ва бошқариш.
– Тошкент: Фан, 2009. – Б. 23.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
41
BOSHLANG‘ICH SINF AQLI ZAIF О‘QUVCHILARNING
NOVERBAL MULOQOTI
Rezume. Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf aqli
zaif о‘quvchilarining noverbal muloqot kо‘nikmalari
rivojlanishining о‘ziga xosligi eksperimental о‘rganilib,
natijalari tahlil etilgan va noverbal muloqot
kо‘nikmalarini rivojlantirish bо‘yicha о‘yin
texnologiyalaridan foydalanish masalasi yoritilgan.
Tayanch sо‘zlar: korreksiya, aqli zaiflik, noverbal
muloqot, defektolog, pedagog, maxsus muassasa.
Abstract. This article is an experimental study of the features of the
development of non-verbal communication skills of mentally retarded pupils of
primary classes, the results are analyzed and the main aspects of the use of
gaming technologies for developing of non-verbal communication skills are
revealed.
Key words: correction, mental retardation, nonverbal communication,
defectologist, teacher, specialized institution.
Резюме. В данной статье проведено экспериментальное изучение
особенностей развития навыков невербального общения умственно
отсталых учеников начальных классов, проанализированы результаты и
раскрыты вопросы использавания игровых технологий по развитию навыков
невербального общения.
Ключевые слова: коррекция, умственная отсталость, невербальное
общение, дефектолог, педагог, специализированное учреждение.
ustaqil respublikamizda yuz berayotgan yangilanish va poklanish xalq
ta’limi tizimining mazmunini ham yangidan shakllantirish va takomillashtirishni
taqozo etadi. Bundan kо‘zlangan maqsad komil insonni tarbiyalashdir. Har bir
inson jamiyatda о‘z о‘rniga ega, shunga kо‘ra atrofidagi insonlar bilan о‘ziga xos
munosabatga kirishadi. Muloqot insonlar о‘rtasida о‘zaro munosabatni
Musayeva Nargiza Sayfullayevna, TDPU maxsus ta’lim metodikasi kafedrasi о‘qituvchisi. E-
mail: [email protected]
N. Musayeva
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
42
о‘rnatuvchi kо‘p tarmoqli murakkab jarayondir. Muloqot jarayoni esa insonlarga
boshqa odamlarni tushunishga, ularning his-tuyg‘ularini, harakatlarini
baholashga yordam beradi, bu esa о‘z navbatida jamiyatda о‘z о‘rnini topishga
kо‘maklashadi. Xususan, muloqot insonning asosiy faoliyat turlaridan bо‘lib,
boshqa insonlar bilan munosabatga kirishish orqali о‘zini baholay olish imkonini
beradi, ya’ni shaxs sifatida shakllanishiga zamin yaratadi. Verbal nutqqa ega
bо‘lmagan bolalar kо‘p hollarda bо‘lib о‘tayotgan vaziyat, sharoitga bog‘lanib
qoladilar. Kо‘pincha ular bunday holatlarda о‘z istak va xohishlarini ifodalay
olmaydilar. Atrofdagi insonlar ularga faqatgina zaruriy sharoitlardagina
diqqatlarini qaratadilar, boshqa vaqtda esa ularga e’tibor bermaydilar. Odatda
ularning hayotiy talablarini qondirish (hojatxonaga olib borish, ovqatlantirish,
sayrga olib chiqish kabilar) uchungina ular bilan munosabatga kirishadilar. Buning
oqibatida sо‘zlasha olmaydigan insonlarni tushunish juda qiyin, kо‘pincha ular о‘z
xohish istaklarini ifodalay olish imkoniyatidan mahrum bо‘ladilar. Agar bunday
insonlar bunga kо‘nikib qolsalar, bu juda xavfli hisoblanadi. Avval bola, о‘smir,
keyin sо‘zsiz itoat qiluvchi katta insonga aylanadi, u о‘zining xohishlari, talablarini
amalga oshira olmaydi, о‘ziga bо‘lgan ishonchi bо‘lmaydi, u о‘zini qadrlamay
qо‘yadi yoki uni hech kim tushunmaganidan, о‘zi biror qarorni qabul qila
olmaganidan о‘ta agressiv bо‘lib qolishi mumkin.
Aqli zaiflikning og‘ir darajasidagi kо‘pgina bolalar og‘zaki nutqdan foydalana
olmay, imo-ishoralarni qо‘llaydilar, shuning uchun bunday bolalarni noverbal
muloqot qilish kо‘nikmalariga о‘rgatish muhim vazifalardan biridir. Agar bu
toifadagi bolalar noverbal muloqot vositalaridan foydalana olsa, hamda
о‘zgalarni shu orqali tushunsa, bu bolalarni ijtimoiy-maishiy kо‘nikmalarga
о‘rgatish osonroq kechadi. Noverbal muloqot qilish vositalari rivojlanishida turli
xil nuqsonlar oqibatida og‘zaki nutqidan mahrum bо‘lgan insonlarga о‘zgalar
bilan о‘zaro munosabatga kirisha olishiga, boshqalar ularni tushunishiga, ular
ham atrofdagilarni tushuna olishiga yordam beradi. Hattoki Konfutsiy aytib
о‘tganki, “Agar seni о‘zgalar tushunsa, bu oliy baxtdir”1.
1Лифанова Т. М. Использование средств невербального общения для формирования и коррекции социально-бытовых навыков у детей с нарушениями интеллектуального развития. // Вопросы педагогики. Москва: Институт стратегических исследований, 2016. – С. 16.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
43
Kichik maktab yoshi − bola hayotining о‘ziga xos mas’uliyatli bir davri. Bu
davrda yashash sharoiti keskin: oila chegarasi kо‘cha, shahar, davlatga qadar
kengayib boradi. Bola о‘zi uchun о‘zaro insoniy munosabatlar, jamoada
odamlarning faoliyati hamda turli xil muloqot doirasini ochadi. Bola kattalarning
hayotiga qо‘shilishni, u yerda faol ishtirok etishni xohlaydi. Bundan tashqari, u
mustaqil bо‘lishga intiladi. Bu yerda tengdoshlari bilan о‘zaro munosabatga
kirishish hamda ularning о‘zaro mustaqil muloqot qilish jarayonlari rivojlanib
boradi. Bolalar hayot singari doimo о‘zgaruvchan bо‘lishadi. Ularning atrof-
olamga, kattalarga, tengdoshlariga nisbatan munosabati о‘zgarib boradi1.
L. Vigotskiy2, A. Leontyev3, V. Petrova4larning ta’kidlashicha, bola atrofdagi
insonlar bilan qanchalik oson muloqotga kirisha olsa, hayotining keyingi davri,
ya’ni о‘quv, ish faoliyati va hayotida о‘z о‘rnini topishi shunchalik yengil bо‘ladi.
Aynan shu davrda atrofdagi insonlar bilan muloqot о‘rnatishga qaratilgan, о‘z
nutqini tо‘g‘ri ifodalashga bо‘lgan mas’uliyat kо‘nikmalari rivojlana boshlaydi.
Shuningdek, qonun-qoidalarga rioya etish, alohida shaxsiy va guruhli faoliyatlarni
tashkil etish, о‘zaro hamkorlikning, о‘zaro faoliyatda muloqot va munosabatning
qadrini tushunish shakllanib boradi. Aynan shu yoshda u hayoti davomida
qо‘llaydigan muloqot qilish qoidalari va me’yorlari rivojlanadi, shuning uchun
boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarining muloqot qilishdagi qiyinchiliklarini
aniqlash hamda vaqtida bola bilan korreksion ishlarni olib borish zarur. Kо‘pgina
defektologlarning ishlarida aqli zaif bolalarning muloqot qilish kо‘nikmalaridagi
muammolar kо‘rilsa-da, maxsus adabiyotlarda boshlang‘ich sinf aqli zaif
о‘quvchilarning muloqotidagi muammolari deyarli ochib berilmagan.
Shuningdek, ushbu yoshdagi aqli zaif bolalarning muloqot qilishdagi
kamchiliklarini korreksiyalash, bor imkoniyatlarini rivojlantirish va shakllantirish
bо‘yicha ilmiy-nazariy va metodik jihatlari ishlab chiqilmagan.
1Давлетшин М. Г., Дўстмуҳамедова Ш., Мавлонов М., Тўйчиева С. Ёш даврлари ва педагогик психология. ‒ Тошкент: Мусиқа, 2004. ‒ Б. 51. 2Выготский Л. С. Психология развития человека. ‒ Москва: Смысл; Эксмо, 2005. ‒ С. 52. 3Леонтьев А. А. Психология общения. ‒ Москва: Смысл, 1997. ‒ С. 108. 4Петрова В. Г., Белякова И. В. Психология умственно отсталых школьников: – Москва: Академия, 2002. ‒ С. 8.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
44
Ushbu muammolardan kelib chiqib, biz boshlang‘ich sinf aqli zaif
о‘quvchilarning muloqotga kirishish kо‘nikmalarining holatini о‘rganish
maqsadida tajriba-sinov ishlarini о‘tkazdik. Tadqiqot ishi doirasida boshlang‘ich
sinf aqli zaif о‘quvchilarning muloqotga kirishish kо‘nikmalarini baholashning
adekvat mezonlarini aniqlash uchun ekspert baholash amalga oshirildi. Baholash
obyektivligini ta’minlash maqsadida imkoniyati cheklangan bolalar uchun
ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat boshlang‘ich sinf о‘qituvchi-
defektologlari jalb etildi. Tadqiqotlar bazasi Toshkent shahridagi 25, 33, 36, 37,
52, 57, 66, 87, 105, 199-ixtisoslashtirilgan maktablar, Samarqand shahridagi 1-
maxsus korreksion maktab, Namangan shahridagi 47, 48, 49-ixtisoslashtirilgan
maktablarda o‘tkazildi. Bu ishda 62 nafar ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-
internat boshlang‘ich sinf о‘qituvchi-defektolog va 563 nafar aqli zaif о‘quvchilar
qatnashdi.
Baholash jarayonini standartlashtirish hamda boshlang‘ich sinf
о‘quvchilarning о‘ziga xos xususiyatlari hamda muloqotga kirishish kо‘nikmalari
rivojlanganlik mavjud holatini aniqlash maqsadida R. S. Nemov, L. B. Barayeva va
A. Zarinlar tomonidan taklif etilgan maxsus test-anketa moslashtirilgan holda
ishlab chiqildi1. Mazkur test-anketa ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat
boshlang‘ich sinf о‘qituvchi-defektologlari orasida о‘tkazildi. Test-anketani
о‘tkazishdan avval boshlang‘ich sinf defektologlariga uni tо‘ldirish bо‘yicha
kо‘rsatmalar berildi. Ular har bir о‘quvchining о‘ziga xos individual xususiyatlarini
inobatga olgan holda mos javobni doiraga olishlari sо‘raldi (1-jadval).
1-jadval
1Задумова Н. П. Логопедическая работа по средствам общения у детей с умеренной
умственной отсталостью: дисс. …канд. пед. наук. − Санкт-Петербург, 2005. − C. 37.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
45
Ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat о‘qituvchi-defektologlari
boshlang‘ich sinf о‘quvchilarning о‘ziga xos shaxsiy sifatlarini ifodalovchi test-
savolnoma natijalari
Savollar
Ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat
(563 nafar aqli zaif о‘quvchi)
Yuqori 10 ball
О‘rta 5 ball
Past 1 ball
1. О‘quvchingiz kattalar bilan muloqotga oson kirishadimi?
197 (35%) 186 (33%)
180 (32%)
2. О‘quvchining о‘zi kattalar bilan muloqotga kirishishga xohish bildiradimi?
203 (36%) 203 (36%)
157 (28%)
3. Notanish yoki yaxshi tanimagan insonlar bilan muloqotga oson kirishadimi?
168 (30%) 222 (39%)
173 (31%)
4. Boshqa о‘quvchilar bilan muloqotga kirishadimi?
237 (42%) 208 (37%)
118 (21%)
5. Muloqot qilishdagi tо‘siqlarni oson bartaraf eta oladimi?
135 (24%) 304 (54%)
124 (22%)
6. Kattalar bilan muloqotga kirishishga hissiy-emotsional munosabati qanday?
231 (41%) 243 (44%)
84 (15%)
7. Boshqa о‘quvchilar bilan muloqotga bо‘lgan emotsional munosabati qanday?
248 (44%) 214 (38%)
101 (18%)
8. О‘yin jarayonida о‘zini qanday tutadi? 124 (22%) 310
(55%) 129 (23%)
9. Boshqalarga nisbatan hamdardlik, rahm-shafqat bildiradimi?
214 (38%) 186 (33%)
163 (29%)
10. Boshqa о‘quvchining xohishiga javob reaksiyasi qanday, uning mehnat, о‘yin faoliyatiga qо‘shiladimi?
180 (32%) 248 (44%)
135 (24%)
11. Atrofidagilarga biron-bir narsada yordam beradimi?
186 (33%) 220 (39%)
157 (28%)
12. О‘quvchilar bilan muloqotga kirishish jarayonida nizolar keltirib chiqaradimi?
281 (50%) 180 (32%)
102 (18%)
13. Odob-axloq qoidalariga rioya etadimi? 220 (39%) 236 (42%)
107 (19%)
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
46
Ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat defektologlarining test-
savolnomaga bergan javoblaridan shu narsa ma’lum bо‘ldiki, boshlang‘ich sinf
aqli zaif о‘quvchilar ichida nutqida nuqsoni bо‘lgan yoki nutqiy rivojlanishi orqada
qolgan о‘quvchilar kо‘p uchraydi. 563 nafar boshlang‘ich sinf aqli zaif
о‘quvchilardan 224 nafarida nutq rivojlanishining orqada qolishi kuzatildi, bunday
bolalar bilan noverbal muloqot kо‘nikmalarini rivojlantirish orqali verbal muloqot
kо‘nikmalarini shakllantirishga zamin yaratiladi. Nutqiy rivojlanishi orqada qolgan
boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarni noverbal (rossolimo, amaliy topshiriqlar,
voqeaband rasmlar) metodlar yordamida tajriba-sinov ishlari о‘tkazildi.
Tadqiqotning maqsadga muvofiq ravishda quyidagi vazifalari aniqlandi:
nutqiy rivojlanishi orqada qolgan boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning
noverbal muloqot qilish kо‘nikmalarini eksperimental tekshirish metodikasini
ishlab chiqish;
nutqiy rivojlanishi orqada qolgan boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning
noverbal muloqot qilish kо‘nikmalarini eksperimental tekshirish;
nutqiy rivojlanishi orqada qolgan boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning
noverbal muloqot qilish kо‘nikmalarining о‘ziga xos tomonlarini tekshirish,
natijalarini tahlil qilish.
Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarni noverbal muloqot qilish
kо‘nikmalarini tekshirish uchun verbalizatsiya talab etmaydigan loyihaviy va
sotsiometrik testlardan, boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilar kundalik hayoti
davomida kuzatiladigan voqea-hodisalar tasvirlangan kartochkalar, maishiy
turmushida foydalaniladigan jihozlardan foydalanildi. Baholash tartibini
osonlashtirish hamda olinayotgan natijalarni qayta ishlash maqsadida tajriba-
sinov metodikasi uchun 3 ballik baholash mezoni ishlab chiqildi. Berilgan vazifani
mustaqil ravishda tо‘liq bajardi – 3 ball, berilgan vazifani yordam asosida bajardi
– 2 ball, berilgan vazifani bajara olmadi – 1 ball (2-jadval).
2-jadval
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
47
Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarining noverbal muloqotga kirishish
kо‘nikmalarining rivojlanganlik holatini baholash natijalari
Metodikalar nomi 224 nafar ixtisoslashtirilgan maktab о‘quvchisi
Yuqori О‘rta Past О‘ta past
Rossolimo 20 (9%) 60 (27%) 144 (64%)
Amaliy topshiriqlar 18 (8%) 74 (33%) 132 (59%)
Voqeaband rasmlar 7 (3%) 16 (7%) 201 (90%)
Tajriba-sinov ishlarining ta’kidlovchi bosqich natijalaridan shunday
xulosaga kelindi, ya’ni boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilar bosh miyasining
organik buzilishi natijasida bilish jarayonlarining turg‘un buzilganligi ularning
muloqot qilish kо‘nikmalariga salbiy ta’sir kо‘rsatadi va normal tengdoshlarinikiga
nisbatan ancha orqada qolishiga olib keladi. Biz ixtisoslashtirilgan maktab,
maktab-internat о‘qituvchi-defektologlar, tarbiyachilar bilan suhbat
о‘tkazganimizda ular aqli zaif о‘quvchilarning muloqot qilish kо‘nikmalarini
shakllantirish bо‘yicha metodik qо‘llanmalar ishlab chiqilmaganligi, bu esa
bunday о‘quvchilar bilan ishlashda о‘ziga xos qiyinchiliklarni yuzaga keltirishini
ta’kidlab o‘tishdi. Shunga bog‘liq ravishda maxsus maktab, maktab-internat
muassasalarining boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilari uchun noverbal muloqot
kо‘nikmalarini shakllantirish bо‘yicha о‘yin texnologiyalarni ishlab chiqish
zaruriyati yuzaga keldi. Ta’lim berishning eng samarali yо‘li bu о‘yin
texnologiyalaridir. Didaktik, harakatli, syujetli-rolli о‘yinlar orqali о‘quvchilarda
insoniy fazilatlarga xos bо‘lgan о‘zaro muloqotga kirishish, hamkorlik va raqobat,
rahmdillik va qattiqqо‘llik kabi ijtimoiy amaliy tajribalar shakllanib boradi.
Korreksion-rivojlantiruvchi texnologiyalar aqli zaif о‘quvchilarning yosh,
individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularning muloqotga kirishish
kо‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan mazmun, о‘yin,
usullarni о‘z ichiga oluvchi, dars va darsdan tashqari shart-sharoitlarda
qо‘llaniladigan majmuyini о‘z ichiga olgan.
Tajriba-sinov ishlari ixtisoslashtirilgan maktab boshlang‘ich sinf aqli zaif
о‘quvchilari bilan olib borildi. “Nutq о‘stirish”, “Alifbe” “Ona tili”, “О‘qish”
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
48
darslari, “Logopedik mashg‘ulotlar”, “Kuni uzaytirilgan guruh” mashg‘ulotlarida
kun mavzusidan kelib chiqqan holda о‘yin texnologiyalaridan foydalanildi.
Tajriba guruhi sifatida Toshkent shahrida 25, 37, 52, 57, 66, Samarqand
shahridagi 1; Namangan shahridagi 49-ixtisoslashtirilgan maktab va maktab
internatlarining boshlang‘ich sinf 137 nafar aqli zaif о‘quvchisi, nazorat guruhida
Toshkent shahrida 33, 36, 87, 105, 199, Namangan shahridagi 47, 48-
ixtisoslashtirilgan maktab va maktab internatlarining boshlang‘ich sinf 87 nafar
aqli zaif о‘quvchisi jalb etildi. Yakunlovchi bosqichda boshlang‘ich sinf aqli zaif
о‘quvchilarining noverbal muloqotga kirishish kо‘nikmalarini eksport baholash
uchun maxsus metodlar yordamida tekshirildi (3-jadval).
3-jadval
Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning noverbal muloqotga kirishish
kо‘nikmalarini ekspert baholash
О‘quvchi
lar soni
Rossolimo Amaliy topshiriqlar Voqeaband rasmlar
О‘rta Past О‘ta
past
О‘rta Past О‘ta
past
О‘rta Past О‘ta
past
TG 137 12
(9%)
62
(45%)
63
(46%)
11
(8%)
73
(53%)
53
(39%)
8
(6%)
46
(33%)
83
(61%)
NG 87 8
(9%)
23
(26%)
56
(65%)
5
(6%)
27
(31%)
55
(63%)
3
(3%)
7
(8%)
77
(89%)
Shunday qilib, tajriba-sinov ishlarida tajriba guruhlarida tadqiqot ishida
kо‘zda tutilgan maqsadga erishilgani, aqli zaif о‘quvchilarning muloqotga kirishish
kо‘nikmalari rivojlanish darajasi kо‘tarilganidan dalolat beradi. Olingan natijalar
tajriba-sinov ishlarida noverbal muloqot kо‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan
о‘yin texnologiyalarini qо‘llash yordamida tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga
nisbatan yuqori kо‘rsatkichlarga erishilganligini kо‘rsatdi. Shuningdek, tadqiqot
doirasida ishlab chiqilgan о‘yin texnologiyalarining afzalliklari hamda pedagogik-
psixologik talablarni inobatga olgan holda, ta’lim jarayonida qо‘llanilishi
boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilari muloqot kо‘nikmalarining shakllanganlik
darajasini obyektiv baholash imkonini berdi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
49
OLIY TA’LIMDA AMALIY ISHLARNI BAHOLASH
MEZONLARI
Rezume. Maqolada oliy ta’limda texnologiya
fanlari bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarda talabalar
bilimini baholash mezonlari bo‘yicha takomillashtirilgan
yondashuvning afzalliklari asoslab berilgan.
Tayanch so‘zlar: mezon, me’yor, obyekt, bilim,
ko‘nikma, malaka, dizayn, model, maket, detal.
Abstract. The article substantiates the advantages
of an improved approach to the criteria for assessing
students' knowledge in practical classes on technology
disciplines in the system of higher education.
Key words: criteria, standards, object, knowledge,
ability, skill, design, model, layout, detail.
Резюме. В статье обоснованы преимущества
усовершенствованного подхода к критериям оценки
знаний студентов на практических занятиях по
дисциплинам технологии в системе высшего
образования.
Kлючевыe слова: критерий, норма, объект,
знание, умение, навык, дизайн, модель, макет,
деталь.
liy ta’lim muassasalari texnologiya ta’limi
yо‘nalishlaridagi fanlar о‘quv dasturlarida amaliy ishlar
uchun tegishli soatlar ajratilgan, ammo talabalarning
bajargan amaliy ishlarini baholashning namunaviy
Ismoilov To‘ychi Jabborovich, A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti mehnat
ta’limi va umumiy texnika fanlari kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected] Aliboyev Turg‘un Chindaliyevich, A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti mehnat
ta’limi va umumiy texnika fanlari kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected] Orishev Jamshid Bahodirovich. A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti mehnat
ta’limi va umumiy texnika fanlari kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]
T. Ismoilov
T. Aliboyev
J. Orishev
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
50
mezoni (me’yori) hozirgacha ishlab chiqilmagan. Ana shu muammoni ijobiy hal
qilish maqsadida amaliy mashg‘ulotlarda talabalar bilimi, kо‘nikmasi va
malakalarini hisobga olgan holda, obyektiv baholashning mezoni ishlab chiqildi.
Maqolada ana shu tavsiyalar haqidagi mulohazalar bayon qilinadi. Talabalarning
har qanday faoliyati natijasini obyektiv baholash о‘quv jarayonining muhim va
ajralmas qismi ekanligi barchaga ayon. Ularning о‘rgatuvchi, tarbiyalovchi va
nazorat qiluvchi vazifalarini bajarishda amalga oshirilgan har qanday ijodkorlik
ishini obyektiv baholash ularda mustaqillik, maqsad sari intiluvchanlik,
mehnatsevarlik, о‘z ishidan zavqlanish, muvaffaqiyatlaridan ruhlanish hamda
о‘qishga bo‘lgan qiziqishlarining ortishiga sabab bo’ladi. Shu ma’noda talabalar
amaliy ishlarini nazorat qilishda quyidagi bilimlarni hisobga olish tavsiya etiladi,
ularga: bilimlarining tо‘liqligi, chuqurligi, konkretligi, tizimliligi, tasavvur qila olishi
va mustahkamligi kiradi.
Amaliy ishlarda talabalarning bajargan original qurilma, model, maket va
boshqa texnologik sxemalarini baholashdagi mezonlariga: bilimlar (nazariy va
texnik, texnologik), kо‘nikmalar (ishni oqilona tashkil qilishi, ish joyida
operatsiyalarni tо‘g‘ri bajara olishi), malaka (buyumni tayyorlash sifati,
о‘lchamlarning aniqligi, sirtlarning tekisligi, texnik estetikasi (dizayni) va vaqt
sarflari) kiradi.
Mazkur mezonlar bо‘yicha amaliy ishlarni baholashning me’yor
(norma)larini о‘qituvchi va talabalar bilishi hamda unga amal qilishi zarur. Ana
shu baholash mezonlari bо‘yicha me’yorlar maxsus kо‘rgazma taxtasida aks etishi
maqsadga muvofiq.
Talabalarning bilimini baholash me’yorlari. Talabalarning amaliy ishga oid
bilimini о‘qituvchi ishni boshlashdan oldin sо‘rab aniqlashtirgani ma’qul. Bu juda
muhim, chunki talabaga berilgan yoki uning о‘zi tanlagan mavzudagi ijodkorlik
obyektida kо‘zda tutilgan amaliy ishni bajarish uchun undagi nazariy bilimlar qay
darajada ekanligi aniqlanadi.
Suhbat jarayonida talabalarning bilimini baholash mezoni quyidagi
me’yorlarda bо‘lishi mumkin:
86 va undan ortiq ball qo‘yish me’yori:
talaba obyektga oid о‘quv materialini tо‘liq о‘zlashtirgan;
uni о‘z sо‘zlari bilan bayon qila oladi;
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
51
konkret misollar bilan mustaqil javob bera oladi;
о‘qituvchining qо‘shimcha savollariga tо‘g‘ri va asosli javob bera oladi.
71 va 85 ball qo‘yish me’yori:
о‘quv materialini yetarlicha о‘rgangan;
uni о‘z sо‘zi bilan bayon qilishida ba’zi kichik xatolarga yо‘l qо‘yadi;
konkret misollar bilan aniq javob bera oladi;
о‘qituvchining qо‘shimcha savollariga tо‘g‘ri va mantiqli javob bera
oladi.
55 va 70 ball qo‘yish me’yori:
о‘quv materialini tо‘liq о‘rganmagan;
uni bayon qilishda chalkashliklarga yо‘l qо‘yadi;
konkret misollar bilan javob berishda qiynaladi;
qо‘shimcha savollarga bо‘sh (chala) javob beradi.
54 va undan kam ball qo‘yish me’yori:
о‘quv materialini deyarli о‘zlashtira olmagan;
о‘z sо‘zi bilan mustaqil bayon qila olmaydi;
konkret misollar bilan javob bera olmaydi;
qо‘shimcha savollarga, deyarli, javob bera olmaydi.
Deyarli, barcha amaliy ishlarda dastlabki amaliy qadam talabalarga berilgan
(yoki о‘zlari tavsiya qilayotgan) ijodkorlik ishi (original, model, maket)ning grafik
chizmasini tasavvur qila olishi va uni tо‘g‘ri chizib ola bilish kо‘nikmasi
hisoblanadi, chunki qolgan barcha ishlar ketma-ketligi (qurilmaga kerakli detallar,
har bir detalning о‘lchami, uni tayyorlashning texnologik xaritalarini ishlab
chiqish) ana shu obyektning dastlabki tasavvurdagi yig‘ish chizmasiga oid
kо‘nikmalar asosida bajariladi.
Talabalarning amaliy ishga oid kо‘nikmalarini baholash me’yorlari:
86 - 100 ball qo‘yish me’yori:
ishni bajarish obyekti chizmasini ijodkorlik asosida tо‘g‘ri rejalashtira
oladi;
chizmachilik va texnologiya ta’limidan olgan bilimlari mustaqil va tо‘liq;
obyektning yig‘ish chizmasini tо‘g‘ri va aniq ifodalab bera oladi;
detallarning kо‘rinishi, holati va nomlarini tо‘g‘ri belgilay oladi;
71-85 ball qo‘yish me’yori:
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
52
berilgan amaliy ish obyektining grafik chizmasini tо‘g‘ri rejalashtira oladi;
chizmachilik va texnologiya ta’limi fanidan olgan bilimlari yetarli;
amaliy ish obyektining yig‘ish chizmasini yetarli darajada ifodalab bera oladi;
detallarning kо‘rinish holati va nomlarida ba’zi noaniqliklarga yо‘l qо‘yadi.
55-70 ball qo‘yish me’yori:
berilgan amaliy ish obyekti umumiy kо‘rinishini rejalashda xatoga yо‘l qо‘yadi;
chizmachilik va texnologiya ta’limi fanidan olgan bilimlari tо‘liq emas;
amaliy ish obyektining yig‘ish chizmasini tasvirlash tushunchasi tо‘liq emas;
detallar kо‘rinishi va nomlarini belgilashda ba’zan xatolikka yо‘l qо‘yadi. 0-54 ball qo‘yish me’yori:
amaliy ish obyekti umumiy kо‘rinishini talab darajasida rejalashtira olmaydi;
ishni bajarishga oid bilimlari qisman yetarli emas;
amaliy ish obyekti chizmasi umumiy kо‘rinishini chizishda xatoga yо‘l qо‘yadi;
detallar kо‘rinishini yaxshi tasavvur qila olmaydi va belgilashda xatolikka yо‘l qо‘yadi1.
Talabalarning amaliy ishlarni bajarishdagi malakasini baholash. Har bir talabaning bajargan amaliy ishini malakasi bо‘yicha baholash о‘qituvchidan katta mas’uliyat talab qiladi, chunki unda о‘qituvchi ularning ishini bajarishdagi malakasini hamisha nazorat qilib borishi hamda bir qancha omillarni e’tiborga olishi zarur bо‘ladi. Ana shunday jiddiy nazorat tekshiruv va baholashdagi me’yorlarni, taxminan, tо‘rtta guruhga birlashtirib qarash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bunda ham yuqoridagidek qabul qilingan “86-100 ball”, “71-85 ball”, “55-
70 ball” va “0 -54 ball” baholash me’yorlari qо‘llaniladi. Har bir guruhga tо‘rtta
baholash darajasi ishlab chiqiladi. Bu esa ishning bajarilish sifati va
hajmi(miqdori)ni nisbiy ballar (n.b.)da ifodalashni taqozo etadi, masalan:
6,0 n.b., 1,5 n.b. va hokazo (1-jadvalda keltirilgan).
1Ismoilov T. va boshqalar. Mehnat va kasb ta’limi bakalavriat yo‘nalishlarida muhandislik fanlarini o‘qitishning dolzarb muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to‘plami. − Namangan: NamDU, 2012. – B. 123-124.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
53
1-jadval
Talabalarning amaliy ishlarini malakasi bо‘yicha baholash me’yorlari1
Tek
shiruv
obyekti
guruh
lari
Guruh obyektlari bо‘yicha talablarning bajarilishiga qо‘yiladigan darajalar
va ularning mezonlari
86-100 ball 71-85 ball 55-70 ball 0-54 ball
I Ishni puxta
rejalashtirgan va
ish joyiga muvofiq
tashkillashtirgan,
xavfsizlik
texnikasiga tо‘liq
rioya etadi –
5,0 n.b.
Ishni
rejalashtirish va
tashkillashtirish
da ba’zi kichik
xatoliklarga yо‘l
qо‘ygan.
Texnika
xavfsizligiga
rioya etadi –
4,0 n.b.
Ishni
rejalashtirish va
tashkil etishda
kamchiliklar
mavjud. Texnika
xavfsizligiga tо‘liq
rioya etmagan −
3,0 n.b.
Ishni
rejalashtirishi
notо‘g‘ri va tashkil
etishda jiddiy
xatoga yо‘l
qо‘yilgan. Texnika
xavfsizligiga rioya
etmagan − 2.0 n.b.
II Amaliy ishni
bajarishda
operatsiyalarni
tо‘g‘ri bajargan,
ishni mustaqil va
ijodkorlik asosida
amalga oshirgan −
7,0 n.b.
Barcha
operatsiyalarni
deyarli tо‘g‘ri
bajara olgan,
ishni mustaqil
amalga oshirgan
− 6,0 n.b.
Ba’zi
operatsiyalarni
notо‘g‘ri bajargan,
ishdagi mustaqilligi
past darajada –
4,0 n.b.
Kо‘p
operatsiyalarni
notо‘g‘ri bajargan,
ishda mustaqilligi
deyarli sezilmaydi −
1,5 n.b.
III Amaliy ish
topshirig‘ini
belgilangan
muddatda yoki
undan oldin
bajargan −
3,0 n.b.
Berilgan
amaliy ishni
belgilangan
vaqtdan 10-15%
kо‘p muddatda
kechikib
bajargan –
2,5 n.b.
Berilgan amaliy
ishni belgilangan
vaqtdan 15-20%
kо‘p muddatda
kechikib bajargan −
1,5 n.b.
Berilgan amaliy
ishni belgilangan
vaqtdan 20-30%
kо‘p muddatda
kechikib bajargan −
0,75 n.b.
1Yusupov K. va boshqalar. Mehnat va kasb ta’limi bakalavriat yo‘nalishlarida muhandislik fanlarini
o‘qitishning dolzarb muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to‘plami.
– Namangan: NamDU, 2012. – B. 124-126.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
54
IV Amaliy ish
obyekti (model,
maket va hokazo)
о‘rnatilgan talabni
qanoatlantiradiga
n holatda
bajarilgan,
yuzasining
silliqligi yaxshi −
3,0 n.b.
Asosiy
operatsiyalarning
bajarilishi sifati
(rezba ochish,
pachinlash va
hokazo) yaxshi –
2,0 n.b.
О‘lchamlarining
aniqliligiga rioya
etilgan − 5,0 n.b.
Amaliy ish
obyektida ba’zi
kichik nuqsonlar
mavjud holatida
bajarilgan,
sirtining g‘adir-
budurligi
seziladi –
2,5 n.b.
Asosiy
operatsiyalarni
bajarishda sal
chetga chiqish
mavjud –
1,5 n.b.
O‘lchamlarining
aniq
tayyorlanishiga
rioya etilganligi
darajasi –
4,0 n.b.
Amaliy ish
obyektini
tayyorlashda ba’zi
talablarning
buzilishiga yо‘l
qо‘yilgan,
sirtning silliqligida
nuqsonlar mavjud −
1,5 n.b.
Asosiy
operatsiyalar ba’zi
nuqsonlar bilan
bajarilgan − 1,0 n.b.
О‘lchamlarining
aniqligida chetga
chiqishlar mavjud −
2,5 n.b.
Amaliy ishda
talablarning
bajarilishida chetga
chiqishlar mavjud,
sirtning silliqligi
talabdan past –
1,0 n.b.
Operatsiyalarning
bajarilishida jiddiy
xatolarga yо‘l
qо‘yilgan − 0,5 n.b.
О‘lchamlari
noaniq
tayyorlangan−
1,5 n.b.
Ma’lumki, amaliy ish obyektlarining oddiy yoki murakkabligiga qarab uni
bajarish muddatining belgilanishi о‘qituvchidan yetarlicha tajriba talab etadi.
Talabalarning amaliy ishlarini bajarish muddati yuqoridagidek foizlarda hisobga
olish ba’zi holatlarda о‘qituvchiga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Shu bois, amaliy
ishni bajarish muddati belgilangan kunlarda qay darajada uddalaganligi(faolligi)ni
yanada samarali baholashda ularning ishini vaqtida topshirganligini tekshiruvlar
soniga qarab hisobga olish yaxshi natija beradi. Quyidagi 2-jadvalda ana shu
nazorat mazmuni keltirilgan1.
2-jadval
Ishni о‘z vaqtida bajarganligi bо‘yicha talablarning darajalari
Ishni topshirishdagi о‘rinlar Baholar
1Muslimov N. A., Sharipov Sh. S., Qo‘ysinov O. A. Mehnat ta’limini o‘qitish metodikasi, kasb
tanlashga yo‘llash. – Toshkent: «START-TRASK PRINT» XK. 2014. – B. 187-200.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
55
Ishni tugallab topshirganlar rо‘yxatida: 1 - 5 - о‘rinlar 6 - 18 о‘rinlar 19 - 52 о‘rinlar 53dan keyingi о‘rinlar
86-100 71-85 55-70 0-54
Amaliy ishlarning umumiy yakuniy natijasini baholash usullari. Yuqoridagi
baholash me’yorlarini belgilovchi nazorat tekshiruv materiallari asosida
о‘qituvchi talabalarning amaliy ishlarini yakuniy baholashda о‘ziga xos har xil
usullardan foydalanishi mumkin1.
Agar amaliy ishni bajarishda talabaning har bir faoliyatini chuqur tahlil etish
talab etilmasa, faqat ishning sifati asosiy mezon hisoblanadi va joriy baholash
bо‘yicha olib borilishi maqsadga muvofiq. Amaliy ishlarni darsda va darsdan
tashqari vaqtlarda bajargan hollarda esa baholashning analitik usuli samarali
hisoblanadi. Bunda oldindan baholash jadvali (3-jadval) tayyorlab olinadi.
О‘qituvchi barcha kо‘rsatkichlar darajasi bо‘yicha tekshiruv natijalarini har bir
talabaning familiyasi qarshisiga baholashning mos nisbiy ballardagi miqdori(6
n.b., 2,5 n.b. va hokazo) bо‘yicha yozib boradi.
3-jadval
Talabalarning tugallangan amaliy ishlarini baholash jadvali
tala
ba
nazorat- tekshiruv turi
nis
biy
bal
lari
(n
.b.)
nin
g ar
ifm
etik
yig'
ind
isi
bah
ola
r
ish
ni r
ejal
ash
tiri
sh m
aho
rati
va
ish
о'r
nin
i mu
vofi
q
tash
killa
shti
rish
dar
ajas
i
op
erat
siya
larn
i baj
aris
h
qo
bili
yati
va
ijod
iy h
amd
a
mu
staq
il yo
nd
ash
uvi
bel
gila
nga
n m
ud
dat
da
baj
arga
nlig
i yo
ki k
ech
ikib
baj
arga
nlig
i
talab darajasida bajarilish sifati
A B V
sirt
nin
g si
lliq
ligi
op
erat
siya
larn
ing
baj
arili
sh s
ifat
i
olc
ham
lari
ga r
ioya
qili
nga
nlig
i
5,0 5,0 4,0
7,0 6,0 4,0
2,5 1,5 1,0
2,5 2,0 1,5
2,0 2,0 1,0
5,0 4,0 2,5
24,0 21,5 14,0
5 4 3
о‘rtacha kо‘rsatkich
4,6 5,7 1,6 2,3 1,7 3,9 21,7
1Sharipov Sh. S., Muslimov N. A. Texnik ijodkorlik va dizayn. – Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU.
2007. – B. 134-137.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
56
3-jadvaldagi nisbiy ballar arifmetik yig‘indisi asosida yakunlovchi umumiy
baholash me’yori belgilab olinadi va shu bо‘yicha talabalarning amaliy ishlari 4-
jadvalda kо‘rsatilganidek baholanadi.
4-jadval
Talabalar amaliy ishini yakuniy baholash me’yorlari
nisbiy bal(n.b)larning
arifmetik yig‘indisi
baholash
me’yorlari
23,5-25,0
18,5-23,4
13,5-18,4
6,75-13,4
5
4
3
2
Mazkur analitik baholash talabalarning amaliy ishlarni bajarishdagi bilim,
kо‘nikma va malakalarini real baholash imkonini beradi. Nisbiy ballar miqdoridan
foydalanib har bir talabaning muvaffaqiyati yoki kamchiligi asosli ravishda ochib
beriladi. Bu talabalarning olgan bahosiga ba’zi norozilik va e’tirozlar bо‘lishining
oldini olib, yaxshi ijodkorlik muhiti yaratilishiga olib keladi. Bundan tashqari,
о‘qituvchi har bir obyekt bо‘yicha nisbiy ballarning о‘rtacha qiymatini tahlil qilishi
barobarida о‘zining tashkiliy pedagogik va metodik muvaffaqiyatlari yoki,
aksincha, kamchiliklarini obyektiv bilib olishiga imkon yaratiladi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
57
ОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ
ИРРАЦИОНАЛЬНЫХ УСТАНОВОК НА
МОТИВАЦИЮ ОБУЧЕНИЯ В ЮНОШЕСКОМ
ВОЗРАСТЕ
Rezume. Maqolada irratsional ustanovkalar
(tayyorlik holati)ning o‘quv motivatsiyasiga ta’sirini
tadqiq qilish natijalari yoritilgan.
Tayanch so‘zlar: ustanovka, irratsionallik,
motiv, o‘qish motivatsiyasi.
Abstract. The article presents the results of
study of the influence of irrational attitudes on
motivation for learning.
Key words: attitude, irrationality, motive,
motivation for learning.
Резюме. В статье представлены результаты
исследования влияния иррациональных установок
на мотивацию к обучению.
Ключевые слова: установка,
иррациональность, мотив, мотивация к
обучению.
ыступая на 72-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН, Президент
Республики Узбекистан Шавкат Мирзиёев в своем докладе подчеркнул:
«Воспитание здорового и гармонично развитого поколения,
целеустремленной и энергичной молодежи, способной взять на себя
ответственность за судьбу и будущее Родины, направить на это все свои
знания и потенциал — для нас жизненно важный, главный вопрос»1. В свете
данных задач психологическая поддержка развития юношей и девушек,
Богдалова Гульнора Алиевна, доцент кафедры общей психологии ТГПУ имени Низами. E-mail: [email protected] Мартьянова Валерия, студентка 4-курса педагогического факультета ТГПУ имени Низами. 1Выступление Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева на 72-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН. 19.09.2017
Г. Богдалова
В. Мартьянова
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
58
которые находятся на этапе становления будущей взрослой жизни и активно
усваивают основы будущей профессиональной деятельности, является
стратегической задачей развития и построения гражданского общества в
Узбекистане.
Мотивация и положительное отношение к обучению является
фундаментальным условием успешного овладения знаниями и умениями
для будущей профессиональной деятельности. Более того, юношеский
период развития личности в связи с развитием абстрактного мышления и
становления жизненной перспективы, является сензитивным для развития
конструктивной установки к образованию. Однако не всегда только лишь
нахождение личности в сензитивном периоде развития и наличие условий
для обучения достаточны для развития мотивации освоения
профессиональных умений. Как показывают психологические
исследования, различные личностные образования, такие как например,
личностная тревожность, склонность к депрессии, заниженная самооценка
препятствуют эффективному обучению. Именно поэтому в проведённом
нами исследовании мы направили своё внимание на изучение влияния
иррациональных установок на мотивацию обучения в юношеском возрасте.
Впервые понятие «установки» сформулировал немецкий психолог Л.
Ланге в 1888 году, но современное общепринятое и признанное научным
сообществом понятие «установка» появилось позднее в работах Д.
Н. Узнадзе. Он понимал под установкой готовность личности реагировать
определенным образом в определенной ситуации.1 Состояние готовности
или установка позволяет человеку осуществить действие быстро и точно, то
есть более эффективно, чем неподготовленный.
Т. Бек, создавший рационально-эмотивную терапию, подчеркивает
оценочный характер когнитивных процессов личности. Согласно Т. Беку, в
организации опыта личности, в основе которого лежат классификация,
интерпретация и осмысливание окружающего мира, участвуют установки,
как «системы убеждений» о людях, событиях, ситуациях или стимулах. Эти
установки могут сильно расходиться с реальностью, содержать искажения и
являться когнитивными ошибками. Примером могут служить, например,
1Узнадзе Д. Н. Психология установки. – Санкт-Петербург: Питер, 2001. – 414. https://bookmate.com/reader/gaFYbDjD
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
59
такие установки как: «Чтобы быть счастливым, я должен быть успешным,
богатым, известным», «Если я допускаю ошибку, то я некомпетентен», «Я не
способен жить без любви» и т. п. Эти установки часто обозначаются как
«долженствования» в том или ином виде: «Я должен уметь переносить
трудности», «Я должен уметь разрешать любые проблемы», «Я всегда
должен быть максимально эффективным» ... Подобные представления
ведут начало из неправильного обучения в процессе когнитивного развития
личности и имеют характер «автоматических мыслей», которые возникают
рефлекторно и представляются человеку правдоподобными1.
Нереалистичность установок, несоответствие их действительности, их
иррациональность искажающе влияют на восприятие и оценку себя, других
людей и окружающего мира. В связи с этими особенностями
иррациональные установки вступают в конфронтацию с реальностью,
противоречат объективно сложившимся условиям и закономерно приводят
к дезадаптации и эмоциональным проблемам личности.
Мы в нашем исследовании предположили, что иррациональные
установки могут оказывать влияние на мотивацию обучения. На наш взгляд,
изучение дисфункциональных установок как факторов, взаимосвязанных с
мотивацией обучения обеспечит комплексный подход и даст возможность
системно подойти к разработке рекомендаций по оптимизации обучения
студентов в плане создания корректирующего опыта для личности.
Для проверки нашей гипотезы было проведено исследование с
применением следующих методик:
1) «Методика диагностики мотивации учения и эмоционального
отношения к учению» Д. Спилберга. Методика выявляет 5 уровней
мотивации и эмоционального отношения к обучению: от выраженного
преобладания познавательной мотивации учения (I уровень) до резко
отрицательного отношения к учению (V уровень).
2) «Шкала дисфункциональных установок» А. Эллиса. Эта методика
включает в себя 4 шкалы, соответствующие 4 группам иррациональных
установок мышления: катастрофизация, долженствование в отношении
себя, долженствование по отношению к другим и оценочная установка.
1Бек А., Фримен А. Когнитивная психотерапия и расстройства личности. − СПб.: Питер, 2002. – С. 544.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
60
Объектами исследования выступили испытуемые среднего (17-20 лет)
и позднего юношеского возраста (22-24 года) в количестве 84 человек. Базу
исследования составили студенты 1 и 3 курса факультета иностранных
языков направления английского, корейского и русского языков и
литературы Ташкентского Государственного Педагогического университета
имени Низами.
Результаты, полученные при использовании методики А.Эллиса
представлены в диаграмме 1. Уровень иррациональных установок у
учащихся 1 курса составил 63%, а у учащихся 3 курса - 50%.
Диаграмма 1. Процентное распределение учащихся по методике
А.Эллиса «Методика диагностики иррациональных установок»
Полученные данные по этой методике позволяют сделать вывод о том,
что уровень иррациональных установок снижается к третьему курсу. Мы
можем выделить различные факторы, влияющие на проявление данной
конструктивной тенденции в развитии студентов. Одним из факторов
является обучение в вузе, которое в большей степени опирается на
самостоятельность студентов, что способствует получению большего опыта
по решению проблем и коррекции иррацианальных установок реальными
последствиями выборов в деятельности и действиях юношей. С другой
стороны, обучение в вузе направлено на формирование научного
мышления, приводящего к снижению иллюзий и искажений в отражении
реальности. Другим фактором является процесс взросления юношей,
который так же может явиться причиной роста рациональных установок у
студентов.
Следующий этап исследования включал в себя подсчет процентов по
установлению уровня мотивации на обоих курсах. Результаты отражены в
диаграмме 2:
0%
50%
100%
1 КУРС 3 КУРС
63% 50%
37% 50%Рациональные установки
Иррациональные установки
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
61
Диаграмма 2. Процентное распределение учащихся 1 и 3 курса по
методике Д. Спилберга «Методика диагностики мотивации учения и
эмоционального отношения к учению»
На 1 курсе 39% испытуемых имеют средний уровень мотивации
обучения (III уровень), также 27% испытуемых относятся к IV уровню и 34%
испытуемых имеют резко отрицательное отношение к учению (V уровень).
Отметим что, I и II уровни мотивации отсутствуют. Следовательно, на этом
курсе преобладает средний уровень мотивации с несколько сниженной
познавательной мотивацией.
На 3 курсе проценты выстроились следующим образом: 1%
испытуемых имеет II уровень мотивации, 17% испытуемых относятся к III
уровню, 50% испытуемых относятся к IV уровню и 32% испытуемых имеют
резко отрицательное отношение к учению, и соответственно, низкую
мотивацию (V уровень). Следовательно, на 3 курсе преобладает сниженная
мотивация, в которой студенты переживают «учебную скуку» и имеют
отрицательное эмоциональное отношение к учению.
Полученные нами данные свидетельствуют о снижении мотивации к
обучению у студентов к третьему курсу. Тенденция снижения силы мотива
обучения и освоения выбранной специальности (то есть направленность на
приобретение знаний) в процессе обучения в вузе неоднократно
отмечалась в исследованиях. По данным А. М. Василькова и С. С. Иванова
причинами этого являются: неудовлетворительные перспективы работы,
уровня заработной платы, недостатки в организации учебного процесса,
1% 17%
39%
50%
27%
32%
34%
0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%
3 курс
1 курс II
III
IV
V
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
62
быта, досуга и прочего1. Марюхина В. В. объясняет тенденцию снижения
мотивации тем, что в студенческом возрасте нередки разочарования в
профессиональном и жизненном выборе, несоответствие ожиданий и
представлений о профессии с реальностью ее освоения. У тех юношей и
девушек, кто выбрал профессию не вполне продуманно, в дальнейшем
часто возникают трудности: один не справляется с учебой, другой
разочаровывается в специальности, третий сомневается в правильности
выбора вуза. Более того, было выявлено, что среди мотивов поступления у
студентов педагогической направленности преобладают, так называемые
прагматические мотивы (получение диплома, престижность факультета,
социальная значимость в обществе). Подобные типы мотивации не могут
длительно поддерживать обучение, эффективность которого базируется на
наличии познавательной мотивации2.
На наш взгляд, студенты 1 курса сильнее мотивированы на приобретение знаний по ряду причин: новизна ситуации, ощущение избранности, возникающее благодаря факту поступления, любознательность, наличие мотива самоутверждения в новом коллективе, потребности в достижении успеха, наличие познавательных мотивов. В любом случае, выявление точных причин снижения мотивации выходит за рамки целей нашего исследования и требует отдельного изучения видов, структуры и динамики мотивации обучения студентов в вузе, поэтому мы ограничимся выводом что, к сожалению, к третьему курсу у студентов педагогического вуза ослабевает мотивация обучения, и, соответственно, направленность на знания.
Сравнительный анализ особенностей мотивации у студентов с различными типами установок выявил более высокий уровень мотивации к обучению у студентов, имеющих в своем мышлении рациональные убеждения и установки, по сравнению со студентами, имеющими иррациональные установки. Данная зависимость проявилась у студентов и на 1, и на 3 курсе (диаграмма 3).
1Васильков А. М., Иванов С. С. Динамика мотивационных установок к профессии военного врача в процессе обучения в медицинском вузе // Ананьевские чтения-97: Тезисы научно-практической конференции. — СПб., 1997. 2Марюхина В. В. Мотивация студентов к обучению в педагогическом университете (на примере Тувинского государственного университета) //Вестник педагогические науки – 2014 − № 4. − C. 26-34.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
63
Диаграмма 3: Процентное соотношение учащихся 1 и 3 курса с
различными типами установок и соответствующим им уровнем мотивации.
Подводя итоги исследования, можно сделать выводы о том, что результаты исследования ярко показали взаимосвязь деструктивных установок с мотивацией к обучению: чем больше иррациональности в убеждениях, тем ниже мотивация и эмоциональное отношение к обучению. Безусловно, возникновение иррациональных установок связано с прошлым человека: с воспитанием, с детским опытом и с тем периодом в жизни, когда у человека еще недостаточно возможностей для критического анализа событий. Тем не менее, психологическая коррекция направленная на изменение иррациональных установок является многообещающей с точки зрения оптимизация мотивации и положительного отношения к обучению.
Таким образом, гипотеза нашего исследования была научно подтверждена. Дальнейшие исследования видятся в проведении лонгитюдного исследования влияния иррациональных установок на мотивацию обучения в студенческом возрасте.
16% 21% 26%23% 6%
8%
0%
20%
40%
60%
III IV V
1 курс
студенты с рациональными установками
студенты с иррациональными установками
7%24% 19%
1%
10%
26%
13%
0%10%20%30%40%50%60%
II III IV V
3 курс
студенты с рациональными установками
студенты с иррациональными установками
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
64
SHAXSGA YО‘NALTIRILGAN YONDASHUVNING OLIY TA’LIMDA XORIJIY
TILLARNI О‘RGANISHDAGI AHAMIYATI
Mamatqulova Nilufar Fayzullaqulovna, O‘zDJTU o‘qituvchisi.
Rezume. Maqolada shaxsga yо‘naltirilgan ta’limda qо‘llanadigan
texnologiyalar va ulardan ingliz tilini о‘rganish jarayonida foydalanish
imkoniyatlari tо‘g‘risida sо‘z boradi.
Tayanch so‘zlar: ta’lim, shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv, kompetensiya,
kasbiy tayyorgarlik, ta’lim mazmuni, о‘qitish texnologiyalari.
Abstract. The article deals with the technologies used in personal-oriented
learning, and the possibilities of using such technologies in the study of English.
Key words: education, personality-oriented approach, competence,
vocational training, content of education, teaching technologies.
Резюме. В статье речь идет о технологиях, применяемых в личностно-
ориентированном обучении, и возможностях использования таких
технологий при изучении английского языка.
Ключевые слова: образование, личностно-ориентированный подход,
компетенция, профессиональная подготовка, содержание образования,
технологии обучения.
unyoda tilga ixtisoslashtirilgan OTM talabalarining xorijiy til
kompetensiyalarini rivojlantirish ularning kasbiy tayyorgarligining asosiy sharti
hisoblanadi. Bugungi sharoitda bо‘lajak kadrlar xorijiy til kompetensiyalarini
rivojlantirishning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish alohida ahamiyat kasb
etadi. Bо‘lajak chet tili о‘qituvchilarining xorijiy til kompetensiyalarini shaxsga
yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirish umumyevropa ta’lim standartlari
asosida tashkil etilgan1. Chet tillar о‘qitilishini yо‘lga qо‘yish, ilg‘or tajribalarga
asoslangan malakali kadrlarni tayyorlashga mamlakatimizda katta e’tibor
qaratilgan va chet til bо‘yicha о‘qituvchilarni tayyorlash milliy tizimi yaratilgan.
1Узлуксиз таълим тизимининг чет тиллар бўйича таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 8 майдаги 124 -қарори / Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2013, 20-сон, 251-модда.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
65
Bu borada bо‘lajak ingliz tili о‘qituvchilarining kompetensiyalarini shaxsga
yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Dunyoda bо‘lajak chet tili о‘qituvchilarining kompetensiyalarini shaxsga
yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirishga qaratilgan quyidagi mazmundagi
ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda:
о‘qitish mazmuni va uning о‘quv-metodik ta’minoti;
ta’lim texnologiyalari;
bilimlarni nazorat qilishning obyektivligini ta’minlash;
umumyevropa standartlari talablari asosida kompetentli chet tili
о‘qituvchilarini shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirishga doir
texnologiyalarni ishlab chiqish;
dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda mustaqil ta’limni tashkil etish
bо‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etmoqda.
Hozirgi kunda О‘zbekistonda talabalarning ta’lim jarayonidagi faoliyatini oshirish
va yuksaltirishga kо‘p e’tibor qaratilmoqda, ayniqsa, til о‘rganuvchilar uchun
ta’lim kо‘nikmalarini oshirish muhim ahamiyatga ega. Shu ma’noda “shaxsning
individual ishlash qobiliyati, tanqidiy mulohaza qila olishi, qaror chiqara bilishi va
mustaqil harakat qila olish mahorati...talabalar о‘zlarining о‘rganish jarayonida
kо‘proq mas’uliyatni о‘z zimmalariga olishi kutiladi”1. Shu bilan birga, ta’lim
oluvchining ta’lim jarayonida shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvini rivojlantirishi
о‘qituvchiga ehtiyoj yо‘qligini anglatmaydi. О‘qituvchi har doim til о‘rganish
jarayonidagi holatni boshqarib boradi va nazorat qiladi.
Jahon tajribasida shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv va zamonaviy о‘qitish
metodikasi bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Ta’lim jarayonida talabalarning shaxs
sifatida rivojlanganligi ahamiyatga molikdir. Shaxsga yо‘naltirilgan
yondashuvning asosiy tamoyillaridan biri ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi,
ta’limning tarbiyaviy imkoniyatlarini oshirishdir.
1Little, D. 1991. Learner Autonomy. 1: Definitions, Issues and Problems. Dublin: Authentik. https://www.researchgate.net/publication/259874253_Learner_Autonomy_1_Definitions_Issues_and_Problems
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
66
О‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi uni xalqaro hamjamiyatga teng
huquqli a’zo bо‘lishga, xorijiy davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnik,
madaniy aloqalarni о‘rnatishga undadi. Bunday aloqalarni о‘rnatish va
mustahkamlashda shaxsning, ya’ni bо‘lg‘usi kadrlarning xorijiy til
kompetensiyalarini mukammal egallaganlik darajasi zaruriyati shubhasizdir.
Ma’lumki, xorijiy tilni о‘rganish osonlik bilan erishiladigan jarayon emas. Bu
paytda о‘qituvchilarning shaxsga yо‘naltirilgan texnologiyalaridan unumli
foydalanib talabaga jamiyat va hayotda о‘ziga ishonchni his qildira olsa, talaba
shaxs sifatida о‘zini taniydi va olg‘a intila oladi. Ma’lumki, shaxsga yо‘naltirilgan
ta’lim texnologiyalarining turlari va mohiyati pedagogik adabiyotlardan keng о‘rin
olmoqda. Dastlab bu texnologiya О‘zbekistonda nashr qilinayotgan darslik va
qо‘llanmalarda ham о‘z aksini topgan. N. N. Azizxо‘jayeva “Pedagogik texnologiya
va pedagogik mahorat” asarida shaxsga yо‘naltirilgan texnologiyani о‘qitishning
interaktiv metodlari sirasiga kiritadi1. N. X. Avliyakulov shaxsga yо‘naltirilgan
texnologiyani mustaqil texnologiya sifatida qaraydi2.
Sh. Shodmonova, N. S. Mirsagatova, G. N. Ibragimova, M. T. Mirsoliyevalar tuzgan
“Pedagogik texnologiyalar” metodik qо‘llanmasida shaxsga yо‘naltirilgan
texnologiyani “shaxsga yо‘naltirish asosidagi muallif texnologiyasi” sarlavhasida
hamkorlik, inson-shaxs, jadallashtirish va individuallashtirish texnologiyalari
sirasida sanaydilar3. Shaxsga yо‘naltirilgan texnologiyalarga U. I. Inoyatov,
N. A. Muslimov, D. I. Rо‘ziyeva, M. H. Usmonboyevalar har tomonlama tо‘g‘ri
yondoshganlar va ular uning quyidagi turlarini asoslaydilar: muammoli ta’lim,
rivojlantiruvchi ta’lim, tabaqalashtirilgan ta’lim, hamkorlik ta’limi, modul ta’limi,
о‘yin texnologiyalari, masofaviy ta’lim, mustaqil ta’lim, dasturiy ta’lim, interfaol
ta’lim, individual ta’lim, innovatsion ta’lim4. Shaxsga yо‘naltirilgan ta’limning bu
1Азизхўжаева Н. Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Тошкент: ТДПУ, 2003. – Б. 113, 122. 2Авлиякулов Н. Х. Педагогическая технология. –Ташкент: Аloqachi, 2009. – Б. 68 – 75. 3Педагогик технологиялар. – Тошкент: Фан ва тенология, 2011. – C. 78-93. 4Qarang: Иноятов У. И., Муслимов Н. А., Рўзиева Д. И., Усмонбоева М. Ҳ. Педагогика. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2013. – Б. 198-203.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
67
texnologiyalaridan ingliz tilini о‘qitishda о‘z о‘rnida foydalanish maqsadga
muvofiq, jumladan:
muammoli ta’limdan ingliz tilida gapirishga о‘rgatish jarayonida
talabalarda g‘oya va fikrlarni shakllantirish, ifoda etish, muhokama qila olish
qobiliyatini rivojlantirish;
rivojlantiruvchi ta’limdan ingliz tiliga xos ajralmas sо‘z birikmalari, sо‘z
shakllari hamda sо‘z qoliplarini о‘rgatish;
tabaqalashtirilgan ta’limdan talabalarning bilim darajasidan kelib chiqib,
guruhlarni shakllantirish va tashkil etish;
hamkorlik ta’limidan о‘rganuvchining yozma nutqini rivojlantirishda
insho va xatlariga izoh berish va kamchiliklariga izoh berish;
mustaqil ta’limdan talabalarning tinglash malakasini rivojlantirish
maqsadida ularni tele va radio dasturlarni tinglashga, о‘qish malakasini
rivojlantirish maqsadida gazeta va jurnal о‘qishga va og‘zaki nutqini rivojlantirish
maqsadida til sohiblari bilan muloqot qilishga jalb qilish;
dasturiy ta’limdan rejada belgilangan asosiy va muhim til kо‘nikmalarini,
jumladan, о‘qish jarayonida matnning umumiy g‘oyasi va undagi alohida
tafsilotlarni aniqlashga о‘rgatishni shakllantirish va rivojlantirish;
interfaol ta’limdan, asosan, grammatika mavzularini tushuntirish va sо‘z
boyligini rivojlantirish uchun о‘xshash va zid ma’noli sо‘zlarni farqlashga va tо‘g‘ri
foydalanishga о‘rgatish;
individual ta’limdan grammatik qurilmalarni shakllantirish hamda leksik
birliklarni о‘zlashtirish va boyitish;
innovatsion ta’limdan tinglab tushunish va о‘qib tushunishga о‘rgatish
jarayonida e’tiborga olish kerak bо‘lgan audio yoki matnda berilgan sо‘z, ibora va
gaplarni о‘rganuvchiga innovatsion jihozlar va vositalar yordamida kо‘rsatib
berish orqali ularni tanqidiy fikrlashga о‘rgatishda foydalanish mumkin. Bu
texnologiyalarning barchasiga xos bо‘lgan xususiyatni Merilin Ueymer (Marellen
Weimer) quyidagicha keltirib о‘tadi:
1. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli dars jarayonida talabalar ma’lumotni
о‘rganishda shiddat bilan ishlashga jalb qilinadi;
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
68
2. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish talabalarda tanqidiy fikrlay
olish qobiliyati, muaommoga yechim topish, ma’lumotlarga baho berish va tahlil
qila olish kabi muhim kо‘nikmalar rivojlantiriladi.
3. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish talabalarda nimani
о‘rganayotganini va qanday о‘rganayotganini qayta о‘ylab kо‘rib tahlil qilishga
ruhlantiradi.
4. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish talabalarda о‘rganish jarayoni
ustidan bir oz nazorat qila olish imkonini berish orqali talabalar motivatsiyasini
oshiradi, jumladan, topshiriqlar orasidan tanlash imkoni yoki vazifani topshirish
muddatini belgilash kabi imkoniyatlar berilishi nazarda tutiladi.
5. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish hamkorlikda о‘rganish
imkonini beradi1.
Xulosa qilib aytganda, shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvning о‘rni oliy ta’lim
tizimida beqiyosdir. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv har doim talabaning
qiziqishlarini birinchi о‘ringa qо‘yadi va, shu bilan birga, hayot uchun muhim
bо‘lgan kо‘nikmalar, ya’ni talabalarda tanqidiy fikrlay olish qobiliyati, muammoga
yechim topish, ma’lumotlarga baho berish va tahlil qila olish kabi о‘rganish
jarayonidagi muhim kо‘nikmalar rivojlantiriladi.
1Maryellen Weimer. Enhancing Scholarly Work on Teaching and Learning https://www.amazon.com/Enhancing-Scholarly-Work-Teaching-Learning/dp/1119132053
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
69
TA'LIM TIZIMI MENEJMENTI
TA’LIM TIZIMI RAHBARLARINING KASBIY
KOMPETENTLIGIGA XOS PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK
SIFATLAR
Rezume. Maqolada ta’lim tizimi rahbarlarining
kasbiy kompetentligi, bunday kompetentlikning turlari,
o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan.
Tayanch so‘zlar: kompetentlik, kasbiy
kompetentlik, kasbiy kompetentlik sifatlari, pedagogik-
psixologik sifatlar, kasbiy rivojlanish, ijtimoiylashuv,
baholash va nazorat.
Abstract. In the article questions of professional competence of heads of
educational system, types and characteristics of such competencies are
considered.
Key words: competence, professional competence, quality of professional
competence, psychological and pedagogical qualities, professional development,
socialization, evaluation and control.
Резюме. В статье рассмотрены вопросы профессиональной
компетентности руководителей образовательной системы, виды и
своеобразие таких компетенций.
Ключевые слова: компетентность, профессиональная
компетентность, качества профессионалной компетентности,
психолого-педагогические качества, профессиональное развитие,
социализация, оценка и контроль.
amlakatning har tomonlama rivojlanishi kadrlar salohiyatiga bog‘liq,
shuning uchun ham istiqbolda O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi
qonun” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan talablarga muvofiq
zamonga mos ravishda ta’lim tizimini boshqarishda kompetentli rahbarlarni
tayyorlash ehtiyoji kunning dolzarb masalalaridan biridir. Bozor munosabatlari
ildam ravnaq topayotgan bir paytda mehnat bozorida ustuvor o‘rin egallagan
Shonazarov Asror Maxmaisoyevich, Samarqand iqtisodiyot va servis instituti katta о‘qituvchisi.
E-mail: [email protected]
A. Shonazarov
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
70
kuchli raqobatga bardoshli bo‘lish har bir mutaxassisdan ijtimoiy-pedagogik,
psixologik, kasbiy kompetentlikka ega bo‘lish, uni izchil ravishda oshirib borishni
taqozo etmoqda.
Ijtimoiy-psixologik kasbiy kompetentlik ta’lim tizimini boshqaruv jarayoni
uchun muhim hisoblanmoqda. Bu esa o‘z navbatida rahbar tomonidan alohida
bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zinigina emas, balki egallanishi lozim bo‘lgan
har bir mustaqil yo‘nalish bo‘yicha integrativ bilimlar, boshqaruvning ta`sirchan
usul va vositalari, boshqaruvdagi muomala madaniyati va rahbarlik faoliyatiga
doir ijodiy harakatlarning o‘zlashtirilishini nazarda tutadi.
Kompetentlikning “yaxshi biladigan inson”, “tajribaga ega bo‘lgan kishi”
kabi ma’nolarni bildirishi eski adabiyotlarda ko‘p bora izohlangan. Shu sababli
kompetentlik ta’lim jarayonida sodir bo‘ladigan turli xil vaziyatlar, kutilmagan
holatlarda rahbarning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishuvchanligi, qo‘l
ostidagilarning ruhiy holatlarini tushuna olish qobiliyatiga ega bo‘lishi,
raqobatdosh tomonlar bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, mavjud
muammolarni hal etishda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni aniq
maqsadlar asosida qo‘llay olish, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab
jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalikni anglatadi.
Kasbiy kompetentlikda pedagogik-psixologik sifatlar mutaxassis olimlar
tomonidan tadqiq etilib, o‘rganilib kelinmoqda.
N. A. Muslimov, Q. M. Abdullayeva, O. A. Qo‘ysinov, N. S. Gaipova,
N. N. Karimova, M. Qodirovlarning ta’kidlashicha, “Mutaxassislarni kasbiy
jihatdan tayyorlash borasida xorijiy mamlakatlarda amalda bo‘lgan ta’lim
mazmunini bevosita o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, G‘arb mamlakatlarida asosiy
o‘rinni mutaxassisning kompetentlik malaka darajasi egallaydi.
Respublikamizning milliy ta’lim tizimi mohiyatiga ko‘ra, ta’lim mazmunining
minimal talablari bilim, ko‘nikma va malakalarga asoslanadi”1.
V. V. Nesterov, A. S. Belkinlar “Kompetensiya ta’lim jarayonida samarali
faoliyat uchun zaruriy shart-sharoit yaratuvchi kasbiy vakolat, funksiyalar,
1Muslimov N. A. va boshqalar. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2013. – B. 8-9.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
71
kompetentlikni esa kompetensiyani samarali amalga oshirishni ta’minlovchi
kasbiy va shaxsiy sifatlar majmuasi”1, – deb ta’riflagan.
V. N. Vvedenskiy fikricha, “Kompetentlik – bu qandaydir shaxsiy tavsif,
kompetensiya esa aniq kasbiy yoki funksional tavsiflar majmuasi”2.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, kompetentlik tushunchasiga quyidagicha
ta’rif berish joiz deb topildi: “Kompetentlik – bu rahbarning ixtisoslik doirasida
olingan bilimlarni kengaytirib, takomillashtirib borish, zarur ijtimoiy
yangiliklardan xabardor bo‘lish, olingan axborotlarni o‘rganib boyitib borish, o‘z
boshqaruvidagilar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlarga ega bo‘lish, jamoani o‘z
ortidan ergashtira olish, yangi ma’lumotlarni izlab topish, yig‘ilgan ma’lumotlarni
qayta ishlash va o‘zining boshqaruv faoliyatida maqsadli qo‘llay bilish faoliyatidir.
Kasbiy kompetentlik – ta’lim tizimi rahbarining yangicha yondashuvlar
asosida tashabbuskorlik, tashkilotchilik, kasbiy ijodkorlik, mutaxassislik
doirasidagi bilim, ko‘nikma va malaka, hayotiy tajribalarni yuqori samaradorlikka
asoslangan holda, maqsadli yo‘naltira olish, kasbiy faoliyatni amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan usul va vositalarni aniq vaziyatlarda qo‘llay olish jarayoniga
aytiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, rahbarlikka xos ijtimoiy-psixologik
kasbiy kompetentlik quyidagicha namoyon bo‘ladi:
1. Ijtimoiy kompetentlik komil inson sifatida ijtimoiy munosabatlarda faollik
ko‘rsatish, axloqiy sifatlar, hayotiy bilim, ko‘nikma, malakalariga ega bo‘lish,
kasbiy faoliyatda subyektlar bilan muloqotga kirisha olish, mavjud muammolarni
hal etishda samimiy bo‘lishdir.
2. Maxsus kompetentlik kasbiy-pedagogik faoliyatni samarali tashkil
etishga tayyorlanish, ta’limiy, tarbiyaviy hamda rivojlantiruvchi vazifalarni
oqilona hal qilish, kasbiy-pedagogik faoliyati natijalarini real baholash, olingan
bilim, ko‘nikma va to‘plangan malakalarni izchil rivojlantirib borish bo‘lib, ushbu
kompetentlik negizida psixologik, uslubiy, informatsion, kreativ, kvalimetrik,
innovatsion va kommunikativ kompetentlik ahamiyatlidir.
1Нестеров В. В., Белкин А. С. Педагогическая компетентность: - Екатеринбург: Учебная книга. 2003. – C. 186. 2Введенский В. Н. Моделирование профессиональной компетентности педагога // Педагогика. – Москва, 2003. - № 10. – С. 51-55.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
72
Yuqorida keltirilgan kompetentlik tushunchalari o‘zida quyidagi mazmun va
mohiyatni aks ettiradi:
psixologik kompetentlik – ta’lim jarayonini amalga oshirish mobaynida
zamonaviy ta’lim tizimi rahbari sog‘lom psixologik muhitni yarata olishi,
pedagoglar, ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni
tashkil etishi, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglay olishi va
bartaraf eta olishi;
metodik kompetentlik – ta’lim jarayonini metodik tomondan samarali va
oqilona tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to‘g‘ri belgilash,
pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan usul va vositalarni maqsadga muvofiq tanlay
olish, ijodiy yondashuvlar asosida ta’lim vositalarini samarali qo‘llay olish,
sog‘lom ruhiy pedagogik-psixologik muhitni yaratish, samarali o‘qitishni yo‘lga
qo‘ya olish;
informatsion kompetentlik – tezkor axborot muhitida zarur, ta’lim
jarayoni uchun muhim, kerakli, foydali ma’lumotlarni izlash, yig‘ish, ularni
alohida-alohida saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o‘rinli, samarali
foydalana olish;
kreativ kompetentlik – ta’lim jarayonini boshqarishda pedagoglar
faoliyatiga tanqidiy baho bera olish, jamoadagilarning sifatli faoliyat olib
borishlari uchun ijodiy yondashuvning bo‘lishi, rahbar o‘zining ijodkorlik
malakalariga egaligini namoyish eta olish;
innovatsion kompetentlik ta’lim jarayonini sifat jihatdan
takomillashtirish, doimiy ravishda ta’lim sifatini yaxshilashga xizmat qiluvchi
yangiliklarni kiritib borish, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga
doir yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotda samarali qo‘llay olish;
kommunikativ kompetentlik pedagogik jarayonning barcha
ishtirokchilari, jumladan, o‘qituvchilar va o‘quvchilar bilan samimiy muloqotda
bo‘lish, ularni tinglay olish qobiliyatiga ega bo‘lish, ichki ruhiy kechinmalarini his
eta olish, xatti-harakatlari va qiziqishlariga tushunishi hamda ijobiy ta’sir ko‘rsata
olish.
3. Rahbarga xos shaxsiy kompetentlik izchillikka asoslangan kasbiy o‘sishga
erishish, o‘z ustida tinimsiz mehnat qilib, bilim, ko‘nikma va malaka darajasini
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
73
oshirib borish, kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon qilishni
anglatadi.
4. Texnologik kompetentlik kasbiy-pedagogik bilim, ko‘nikma va
malakalarni boyitadigan zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalarni
o‘zlashtirish, ta’lim jarayonini ro‘yobga chiqarishda zamonaviy usul va
vositalardan oqilona foydalanish, texnika va texnologiyalarni aniq maqsadli
qo‘llay olishdir.
5. Ekstremal kompetentlik pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi va uning
ishtirokchilarni favqulodda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, zilzilalar, texnologik jarayon
ishdan chiqsa)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda, oqilona qaror qabul qilish,
ularning xavfsizligini ta’minlash yuzasidan tezkor choralar ko‘rish va to‘g‘ri
harakatlanish malakasiga egalik qilishni bildiradi.
Darhaqiqat, barchaga ma’lumki, o‘qituvchi yoshlarni g‘oyaviy-siyosiy
jihatdan chiniqtirib, tabiat, jamiyat, tafakkur taraqqiyoti qonuniyatlarini
o‘rgatadi, ularni mehnat faoliyatiga tayyorlab kasb-hunar egallashlarida
ko‘maklashadi va jamiyat uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hal
etadi. Ana shu mas’uliyat zamonaviy ta’lim tizimi rahbarlaridan o‘z kasbining
mohir ustasi bo‘lishini, o‘quvchilarga tarbiyaviy-psixologik ta’sir ko‘rsatib,
ularning qiziqishi, qobiliyati, iste’dod, e’tiqodi va amaliy ko‘nikmalarini har
tomonlama rivojlantirish yo‘llarini izlab topadigan kasb egasi bo‘lishini talab
etadi. Buning uchun rahbar ijtimoiy-psixologik tomondan o‘z ustida doimiy
ishlashi, jamoasidagilarga g‘amxo‘rlik qilishi, unga shart-sharoitlar yaratishi,
ilmiy-metodik yordam ko‘rsatishi, o‘qituvchining ijodiy tashabbuskorligini
oshirishi lozim.
Ta’lim tizimi rahbarlariga xos kasbiy faoliyatni tashkil etishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan kompetentlikning asosiy elementlari davlat ta’lim
standartlarida o‘z ifodasini topgan.
Kompetentlik tushunchasi nafaqat aniq bilim va ko‘nikmalar, balki aniq
strategiya, mos emotsiya va munosabat, shuningdek, butun bir tizimni
boshqarish mexanizmi mavjud ekanligi talab etiladigan murakkab amaliy
masalalarni hal etish bilan bog‘liq. U o‘z ichiga nafaqat kognitiv tashkil etuvchini,
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
74
balki qadriyatli yo‘nalganlikning motivatsion, etik, ijtimoiy va axloqiy tizimlarini
ham oladi1.
Ijtimoiy kasbiy kompetentlikni tadqiq qilish mobaynida ta’lim tizimi
rahbarlarining kasbiy-ijodiy faoliyati, ularning hayotiy pozitsiyalari, ruhiy holatlari
quyidagicha tahlil qilindi:
boshqaruvga oid amaliy ko‘nikma va hayotiy malakalar integratsiyasi;
rahbarning boshqaruvda ijodiy faoliyatni samarali tashkil qilish uchun
zamonaviy usul va vositalarni ishlab chiqishi;
kasbiy ijodkorlik va boshqaruvga doir tendensiyalardan xabardor bo‘lish;
boshqaruvchi o‘zi va jamoadagilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirishi;
boshqaruvchi xarakterga xos shaxsiy sifatlarning yetarli darajada kreativ
yondashuvlar asosida takomillashib borishini ta’minlashi;
ta’lim jarayoni ishtirokchilari noan’anaviy darslarni tashkil etishlarini
qo‘llab-quvvatlash va shart-sharoitlarni yaratib berish;
ta’lim jarayonini tashkil etish hamda o‘qitish qoidalariga mos keluvchi
maqsad va vazifalarni qo‘ya bilishi;
boshqaruv jarayonini tashkil etishda jamoaning yosh xususiyatlarini va
ruhiy holatlarini hisobga ola bilishi;
didaktik talablarni to‘g‘ri qo‘ya bilishi.
Toshkent shahar A. Avloniy nomidagi Xalq ta`limi xodimlari malakasini
oshirish va qayta tayyorlash institutiga malaka oshirishga mamlakatimizning turli
viloyatlaridan kelishgan 119 nafar maktab direktorlari o‘rtasida “Siz o‘zingizni
umumta’lim maktablarini boshqarishda kompetentlikka ega rahbarman sifatida
tasavvur qila olasizmi?” deb nomlangan so‘rovnoma o‘tkazildi. Sinaluvchilarga 5
daqiqa vaqt ajratildi. So‘rovnoma natijalari quyidagi jadvalda (1-jadval) berildi.
1Temurov S. Y. Bo‘lajak matematika o‘qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishning
nazariy asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2014. – B. 13.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
75
1-jadval
Sinaluvchilar
Kompetentlikka ega rahbarman deb o‘zini tasavvur qilgan rahbarlarning foiz ko‘rsatkichlari:
Baholash mezonlari asosida 100 ballik reyting tizimida baholanishi:
O‘z-o‘ziga yuqori kompetentlikka egaman deb o‘ylovchi maktab direktorlari.
81%
76 b
Kompetentlik to‘g‘risida o‘zlarining tasavvurlariga egaligi past bo‘lgan maktab direktorlari.
19%
56 b
Yuqoridagi jadvaldan kelib chiqadigan bo‘lsak, agar boshqaruv jarayoniga
qo‘yiladigan baho 71 balldan yuqori bo‘lsa, rahbarning zamonaviy ta’lim tizimiga
moslik darajasi, boshqaruvga oid munosabatlari ham yuqori ekanligidan dalolat
beradi.
Agar boshqaruv jarayoni sustkashlik asosida qurilgan bo‘lsa, boshqaruvda
samaradorlik bo‘lmaydi. Rahbarning boshqaruvdagi roli past bo‘ladi. Zamonaviy
rahbar ta’lim tizimidagi boshqaruvida va uni zamonaviylashtirishda pedagogik va
psixologik, g‘oyaviy-siyosiy hamda ijodiy jihatdan o‘z mazmun-mohiyatiga ega
bo‘lgandagina ko‘zlagan maqsadlariga erisha oladilar.
Xulosa qilib aytganda, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu tadqiqot
jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi-yoshlardagi bilish faoliyatini bevosita
boshqarishda bu boradagi muammolarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, zamonaviy kompetentli rahbar o‘z kasbiga oid bilimlarini doimo
takomillashtirib, namuna sifatida boyitib borishni, o‘z jamoasiga o‘zini ko‘rsata
oladigan darajada yuksak ma’naviyatli, yangi axborotlarni o‘rganishni, muhim
ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta
ishlash va o‘z faoliyatida qo‘llay bilishni taqozo etadi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
76
MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA'LIMI
ФОРМИРОВАНИЕ ПОНЯТИЙ О КВАНТОВЫХ
ЯВЛЕНИЯХ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЕ
Rezume. Maqolada umumta’lim maktablari
o'quvchilarida kvant hodisalari haqidagi tushunchalarni
shakllantirish bo‘yicha metodik tizimning mohiyati ochib
berilgan.
Tayanch so‘zlar: maktab, kvant fizikasi, fotoeffekt,
shakllantirish, mikroolam, dars, qonun.
Abstract. The article reveals the essence of
methodical system of formation of the concepts of
quantum phenomena at secondary school pupils.
Key words: school, quantum physics, photoeffect, formation, microcosm,
lesson, law.
Резюме. В статье раскрыта сущность методической системы
формирования понятий о квантовых явлениях у учеников
общеобразовательных школ.
Ключевые слова: школа, квантовая физика, фотоэффект,
формирование, микромир, урок, закон.
овременный школьник – это будущий гражданин XXI века. Ему
предстоит жить и творить в условиях стремительно развивающихся высоких
технологий, новых отраслей науки и техники. Главная задача
общеобразовательной школы – воспитать, развить и обучить молодого
человека так, чтобы он не только уверенно ориентировался в быстро
изменяющемся окружающем мире, но и мог влиять на происходящие
вокруг события.
Учебная деятельность должна строиться на фундаменте теоретических
обобщений, на основе принципа взаимосвязи системы научных знаний и
методов познания природы – эмпирических и теоретических. Курс физики в
средних образовательных школах строится на базе таких уровней
Matjanov Nurjan Sultamuratovich, старшый преподаватель Нукусского государственного
педагогического института им. Ажинияза. E-mail: [email protected]
Н. Матжанов
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
77
теоретического обобщения как понятия, законы и идеи физической картины
мира. Они согласованы с принципами развивающего обучения и личностно-
ориентированного подхода, которые направлены на развитие мышления
каждого обучающегося, воспитание его нравственных качеств и
формирование мировоззрения1.
Развитие физики – это эволюция, «рост идей». Квантовая физика
является более высокой ступенью познания, нежели классическая физика.
Она установила, что многие классические представления ограничены.
Однако введение основ квантовой физики в программу
общеобразовательной школы - сложная методическая задача. Малая
наглядность квантовомеханических объектов (частица - волна), сложность
математического аппарата, необычность ее исходных идей и понятий
создают методические трудности. Поэтому вопросы квантовой физики
очень осторожно вводят в школьный курс.
Стандарт образования по физике в общеобразовательной школе
предусматривает изучение элементов квантовой физики в заключительном
разделе курса. Опыт преподавания по учебникам нового поколения
показывает, что понятие о квантовых явлениях формируется фрагментарно.
Такой подход не обеспечивает вовлечения учащихся в активную учебную
деятельность. В современных учебниках и методических пособиях для
общеобразовательной школы отсутствует системное ознакомление
учащихся со свойствами фотона, методами его исследования и историей
открытия.
Таким образом, возникает ряд противоречий:
между необходимостью ознакомления учащихся с определенным
объемом содержания учебного материала о квантах как одним из ведущих
понятий современной физической картины мира и традиционной
структурой изучения атомной физики в конце курса общеобразовательной
школы;
1Baydedayev A., Mamadazimov M., Djorayev M. va boshqalar. Maktabda fizika va astronomiya
o‘qitish. Metodologik va dunyoqarash aspektlari. –Toshkent: O`qituvchi, 1994. – В. 30.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
78
между требованием организации продуктивных и творческих видов
учебной деятельности при изучении вопросов современной физики;
между возможностью использования современных
информационно-коммуникационных технологий обучения и отсутствием
методики формирования понятия об квантовых явлениях с использованием
этих технологий.
Из данных противоречий вытекает такая проблема исследования, как
определение и обоснование методической системы формирования понятия
о квантовых явлениях в общеобразовательной школе.
Основными познавательными задачами этого раздела являются
ознакомление учащихся со специфическими законами, действующими в
области микромира, завершение формирования представлений о строении
вещества.
Раздел "Квантовая физика" решает важные задачи политехнического
образования. При его изучении учеников знакомят с устройством и
принципом действия фотоэлементов, с примерами их использования в
технике, физическими основами спектрального анализа, ядерным
реактором и применением ядерной энергии в мирных целях, с
использованием радиоактивных изотопов в промышленности,
сельскохозяйственном производстве, в науке, медицине.
Материал раздела предоставляет большие возможности для
организации самостоятельной деятельности учащихся. Полезно широко
использовать периодическую систему Менделеева и предложить им на ее
основе самостоятельно раскрыть состав ядер некоторых элементов,
рассчитать для них дефект масс, энергию связи, удельную энергию связи и
тому подобное. Оценочные расчеты различных параметров микромира,
широко используемые в этом разделе, могут быть содержанием
самостоятельной деятельности учащихся в школе и дома, а анализ
полученных в них результатов послужит хорошей школой для развития
мышления учащихся. Этой же цели служит решение задач, которые в
данном разделе носят по преимуществу тренировочный характер и требуют
акцента на анализе полученных данных: полезно сопоставлять энергию
связи ядер с энергией связи других систем, например, молекул;
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
79
кинетическую энергию α-частиц с энергией теплового движения молекул;
плотность ядерного вещества с известными плотностями различных
веществ и тому подобное. Результаты этого анализа позволяют
выпускникам школ лучше понять порядок величин в микромире, осмыслить
своеобразие микромира.
Квантовую физику изучают в конце школьного курса физики, причем
изучают впервые. Нигде на протяжении всего школьного курса физики
учащиеся не встречалис с дуализмом свойств частиц, вещества и поля, с
дискретностью энергии, со свойствами ядра атома, с элементарными
частицами.
Для повышения качества усвоения материала очень важно опираться
на ранее полученные знания. Например, при изучении правил смещения
при радиоактивном распаде и при изучении ядерных реакций необходимо
широко опираться на законы сохранения массы и заряда. Перед изучением
строения атома целесообразно повторить понятие центростремительного
ускорения, законы Ньютона, закон Кулона и так далее.
Для облегчения усвоения квантовой физики необходимо в учебном
процессе широко использовать различные средства наглядности. Но число
демонстрационных опытов, которые можно поставить при изучении этого
раздела, в общеобразовательной школе очень невелико. Поэтому, кроме
эксперимента, широко используют рисунки, чертежи, графики, фотографии
треков, плакаты и диапозитивы1.
Фотоэффект, его законы занимают особое место в истории физики.
Явление фотоэффекта было одним из основных среди явлений,
исследование которых привело к созданию квантовой теории вообще и
квантовой теории света в частности.
В методике изучения фотоэффекта можно выделить несколько этапов:
1. Знакомство учащихся с самим явлением фотоэффекта. Рассказ об
истории его открытия.
2. Рассказ о поиске закономерностей этого явления. Исследования А.
Г. Столетова.
1Djo`rayev M. Fizika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Abu Matbuot-konsalt, 2015. – В. 180.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
80
3. Рассмотрение основных закономерностей фотоэффекта. Показ,
раскрытие имеющихся трудностей, таких как невозможность объяснить все
законы фотоэффекта с известных уже учащимся позиций (волновой теории
света).
4. Выдвижение гипотезы световых квантов. Рассказ о работе А.
Эйнштейна. Уравнение фотоэффекта.
5. Объяснение всех закономерностей фотоэффекта с квантовых
позиций.
6. Выводы квантовой теории о природе света.
7. Рассмотрение вакуумных и полупроводниковых фотоэлементов.
Применение фотоэффекта в технике1.
Далее рассказывают о том, что трудности в объяснении законов фотоэффекта были не единственной причиной создания новой теории. В 1900 году М. Планк для объяснения теплового излучения вынужден был высказать, на первый взгляд, нелепую идею, что тело излучает энергию не непрерывно, а отдельными порциями (квантами). Эта идея противоречила сложившимся представлениям классической физики, где процессы и величины, их характеризующие, изменяются непрерывно. Эту непонятную и поэтому мало кем принятую идею в 1905 г. А. Эйнштейн использовал для объяснения фотоэффекта и его законов. Он пошел дальше М. Планка и утверждал: свет не только испускается, но и распространяется и поглощается квантами.
Формирование представлений о фотоне, начатое при изучении фотоэффекта, продолжают при изучении последующих вопросов курса, то ест эффекта Комптона, давления света, химического действия света.
Особенно важное значение для доказательства квантовых свойств света имеет понятие об эффекте Комптона. Интересно отметить, что именно А. Комптон назвал кванты света фотонами2.
Одной из основных задач учителя при изучении темы "Световые кванты. Действия света" является ознакомление учащихся со свойствами фотона и двойственностью свойств света. При подготовке к этому уроку
1Усова А. В. Теория и методика обучения физике. – Санкт-Петербург: Медуза, 2002. –
C. 153 2Голдин Л. Л., Новикова Г. И. Введение в квантовую физику. – Москва: Наука, 1988. – C. 15.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
81
школьники повторяют как уже пройденные вопросы этой главы, так и главу “Электромагнитные волны” раздела “Электродинамика”.
Учащиеся должны уяснить, что свет проявляет и волновые и
корпускулярные свойства, то есть он обладает дуализмом свойств. Это
находит свое выражение, в частности, в формулах, определяющих
корпускулярные характеристики фотона (энергию, импульс, массу) через
частоту.
Заметим, что при некоторых условиях в типично волновом явлении
обнаруживаются квантовые свойства света. Например, эти свойства
обнаружены в известных опытах С. И. Вавилова по квантовым флуктуациям
в интерференционном поле при малых световых потоках. Свои наблюдения
флуктуации световых потоков С. И. Вавилов рассматривал как одно из
важнейших доказательств квантовых свойств излучения.
Чтобы учащиеся убедилис в этом, полезно предложит им определит
частоту, импульс, энергию фотонов различных длин волн оптического
диапазона.
В заключении можно отметить, что современное миропонимание
формируется под непосредственным влиянием основных идей физики и, в
особенности, физики XX века. Мировоззрение современного молодого
человека должно соответствовать уровню развития науки в XXI веке,
достижениям высоких технологий, в частности нанотехнологий, качественно
отличающихся от традиционных. В связи с этим преподавание элементов
квантовой теории, атомной, ядерной физики и физики элементарных частиц
должно занять достойное место в структуре курса физики
общеобразовательной школы. Знания по этим разделам должны
формироваться также тщательно, как, например, по классической механике
или молекулярной физике. Следовательно, уже в общеобразовательной
школе необходимо начинать ознакомление учащихся с элементами
квантовой, атомной, ядерной физики и физики элементарных частиц,
выводы которых формируют главные черты современной физической
картины мира, а достижения широко используются в медицине, химии,
биологии, энергетике.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
82
CHIZMA GEOMETRIYADA MASALALAR
KLASSIFIKATSIYASI
Rezume. Maqolada chizma geometriyaning
barcha mavzulariga doir nazariy materiallarni
mustahkamlashga yo‘naltirilgan va bu fanni chuqur
o‘zlashtirishga qaratilgan pozitsion, metrik hamda
aralash masalalarning tasnifi keltirilgan.
Tayanch so‘zlar: tasnif, metrik masalalar,
pozitsion, teskari, aralash, oraliq masofa, burchak
qiymati, parallellik, perpendikularlik, kesishishlik, yuza
kattaligi.
Abstract. The article gives a classification of
positional, metric and mixed problems aimed at fixing all
theoretical materials on descriptive geometry and on in-
depth study of this discipline.
Key words: classification, metric problems,
positional, inverse, mixed, distance, angle value,
parallelism, squareness, the intersection, the value of
the area.
Резюме. В статье дана классификация позиционных, метрических и
смешанных задач, направленных на закрепление всех теоретических
материалов по начертательной геометрии и на углубленное изучение
данной дисциплины.
Ключевые слова: классификация, метрические задачи, позиционные,
обратные, смешанные, дистанция, величина угла, параллельность,
перпендикулярность, пересечение, величина площади.
*Kuchkarova Dilarom Fayzullayevna, TIQXMMI сhizma geometriya va muhandislik grafikasi
kafedrasi professori. E-mail: [email protected]
*Rixsibayeva Xurshida Mirkamilovna, TIQXMMI 2-bosqich tayanch doktoranti. E-mail:
D. Kuchkarova *
X. Rixsibayeva *
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
83
a’lumki, chizma geometriya fani umummuhandislik fanlari qatoriga
kirib, barcha soha izlanuvchilari va loyihachilari, ayniqsa, texnik muhandislar
uchun zarur bo‘lgan fazoviy tafakkurni, ya’ni fazoviy tasavvur qilish va mantiqiy
fikrlash qobiliyatlarini shakllantiruvchi hamda rivojlantiruvchi fan hisoblanadi.
Insoniyat yangidan-yangi inshootlar, qasrlar, ishlab chiqaruvchi texnika,
transport vositalari hamda uy-ro‘zg‘or buyumlari va shu kabilarni ishlab chiqishga
bor salohiyatini safarbar qilib kelmoqda.
Bunday keng qamrovli ijodkorlik ishlarini amalga oshirishda yuqorida qayd
etilgan buyumlar chizmalari deb ataluvchi mavhum shakllarning ahamiyati
beqiyos kattadir. Bu, albatta, chizma geometriyaning asosiy obyekti hisoblanadi.
Bu fanning talabalar tomonidan o‘zlashtirilishi, uning har bir mavzusiga oid masalalarni yechish va mustaqil ta’lim vazifalarini bajarish orqali amalga oshiriladi. Bunda talabalar o‘tilgan nazariy ma’lumotlarni mustahkamlab, amaliyotga tatbiq qilish bilan birga, o‘zlarining fazoviy tafakkurlarini, ya’ni fazoviy tasavvur qilish va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini ham shakllantira borib, reproduktiv va produktiv masalalarni yechishga o‘rganadilar. Ularni mavzu mazmuniga oid oddiy yoki murakkab bo‘lmagan masalalar bo‘lgani uchun aralash masalalar emas deb atash mumkin. Ayrim manbalarda bunday masalalarni ta’limiy misollar deb atashga urinishlar ham bo‘lgan: “Bunday masalalar .... murakkab konstruktiv masalalarni yechishning garovidir”, – deb ta’kidlangan1.
Shuningdek, bu fanda ijodiy yondashish, izlanish, qiyoslash, mustaqil xulosalar chiqarish va masalalar yechimining variantlari kabi, talabalarning chizma geometriya va unga turdosh bo‘lgan barcha fanlardan olgan bilimlarini safarbar qilish asosida yechiladigan murakkab kreativ masalalar, ya’ni ijodiy yondashuvlar talab qiladigan masalalar ham mavjud.
Ularga ba’zi adabiyotlarda aralash2, yoki kompleks3 yoki konstruktiv4 masalalar deb qaraladi. Bu atamalardan “aralash masalalar” avvalda chop etilgan
1Уразкелдиев А., Уришев А. Чизма геометриядан конструктив масалалар тўплами ва уларни ечиш услублари. – Тошкент: ТИМИ, 2014, – Б. 2 2Арустамов Х. А. Сборник задач по начертательной геометрии. – Москва: Машиностроение, 1978 – C. 445; Хорунов Р., Акбаров А. Чизма геометриядан масалалар ва уларни ечиш усуллари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 144; Локтев О., Числов П. Сборник задач по начертательной геометрии. – Москва: Высшая школа, 1977. – C. 102. 3Кирин Е. М., Краснов М. Н. Теоретические основы решения задач по начертательной геометрии. – ПЕНЗА: ПГУ, 2007. – С. 42-139. 4Уразкелдиев А., Уришев А. Чизма геометриядан конструктив масалалар тўплами ва уларни ечиш услублари. – Тошкент: ТИМИ, 2014. – Б. 3
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
84
adabiyotlarda uchrasa, qolgan ikkitasi keyingi yillar adabiyotlarida uchraydi, lekin bu murakkab kreativ masalalar atamalari orasida aralash masalalar deb nomlanishi, qo‘yilgan masalaning mazmun va mohiyatini ko‘proq ifodalaydi. U ko‘pchilik adabiyotlarda qayd etilganidek, “... pozitsion va metrik masalalardan iborat murakkab masalalar” yoki “... murakkab kompleks masalalar konstruktiv masalalar”1 bo‘libgina qolmay, balki ularda, ya’ni bitta masalaning o‘zida chizma geometriya fanining barcha bo‘limlari mavzulariga oid materiallar asosida yechilishi ham nazarda tutiladi. Bunday masalalar asosan yakuniy nazorat va fan olimpiadalarida vazifa masalalari sifatida, ya’ni fanning uchala, umumiy, chizmani qayta tuzish va sirtlar bo‘limlari o‘qitilib bo‘lgandan so‘ng beriladi.
Shu nuqtayi nazardan, murakkab kreativ masalalarni aralash masalalar deb nomlash, ularning mazmun mohiyatlariga mos va maqsadga muvofiq bo‘ladi deb hisoblaymiz.
Tahlil qilib chiqilgan barcha adabiyotlarda keltirilganidek chizma geometriyada yechiladigan masalalar uch turga bo‘linadi: pozitsion, metrik va aralash masalalar.
1. Pozitsion masalalar va ularning klassifikatsiyasi. Ma’lumki, pozitsion masalalar deb geometrik obyekt (nuqta, to‘g‘ri chiziq, tekislik, narsa, predmet, model kabi)larning bir-biriga nisbatan joylashish vaziyat (parallellik, perpendikularlik va ustma-ust yotishlik kabi)larini va o‘zaro kesishib ular uchun umumiy bo‘lgan elementlarini aniqlash masalalariga aytiladi. Tahlil qilingan adabiyotlar va ilmiy manbalar2 asosida pozitsion masalalarning klassifikatsiyasini ishlab chiqildi (1-rasm), lekin shuni ta’kidlash lozimki, pozitsion masalalar boshqa masalalar kabi teskari bo‘lishi, ya’ni oldindan berilgan masala javobini qanoatlantiruvchi, masalada berilgan ikkinchi figuraning proyeksiyalarini aniqlashga qaratilgan masalalar ham bo‘lishi mumkin, biroq bunday pozitsion masalalar juda kam uchraydi.
2. Metrik masalalarning klassifikatsiyasi. Metrik masalalarga berilgan
geometrik figuralarning chiziqli va burchak o‘lchamlarini hamda ularni o‘zaro
oraliq masofalarini va ular orasidagi burchak qiymatlarini aniqlash masalalari
kiradi.
1Уразкелдиев А., Уришев А. Чизма геометриядан конструктив масалалар тўплами ва
уларни ечиш услублари. – Тошкент: ТИМИ, 2014. – Б. 3 2Зайцев Ю. А., Решетников М. К., Бородулина С. В. Решение метрических задач по
начертательной геометрии. – Саратов: Саратовский государственный технический
университет, 2013, – C. 20.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
85
Metrik masalalarga geometrik figuralar orasidagi qisqa masofani topish, ikki
to‘g‘ri chiziq, to‘g‘ri chiziq bilan tekislik, ikki tekislik orasidagi burchaklarni
aniqlash, o‘zaro perpendikular to‘g‘ri chiziqlar va tekisliklar qurish, berilgan sirtga
urinmalar va normallar o‘tkazish, kesim yuzalarining haqiqiy kattaliklarini
aniqlash, sirtlar yoyilmasini yasash kabi masalalar kiradi.
1-rasm Pozitsion masalalarning klassifikatsiyasi
Bunday masalalar qatoriga teskari metrik masalalar ham kiradi. Bunda
oldindan berilgan biror metrikaga va ikkinchi geometrik figuraning birinchisiga
nisbatan vaziyati aniqlanadi. Bunda faqat berilgan metrikaga asosan birgina
geometrik figurani aniqlash mumkin emas. Buning uchun qo‘shimcha shartlar
berilishi kerak.
POZITSION MASALALAR tо
'g'r
i ch
iziq
bila
n t
о'g
'ri c
hiz
iqn
ing
kesi
shu
viga
oid
tо'g
'ri c
hiz
iqn
ing
tо'g
'ri c
hiz
iqq
a
par
alle
lligi
ga v
a p
erp
end
iku
larl
igig
a o
id
parallellikka yoki perpendikularlikka
oid masalalar
kesishishlikka oid masalalar
tegishlilikka oid masalalar
tо'g
'ri c
hiz
iqn
ing
teki
slik
ka p
aral
lelli
giga
va
per
pen
dik
ula
rlig
iga
oid
teki
slik
nin
g te
kisl
ikka
par
alle
lligi
ga v
a
per
pen
dik
ula
rlig
iga
oid
tо'g
'ri c
hiz
iq b
ilan
tek
islik
va
sirt
larn
ing
kesi
shu
viga
oid
teki
slik
bila
n t
ekis
lik v
a si
rtla
rnin
g
kesi
shu
vi h
amd
a si
rtla
rnin
g о
'zar
o
kesi
shu
viga
oid
n
uq
tan
ing
tо'g
'ri c
hiz
iqd
a te
gish
ligig
a o
id
nu
qta
nin
g te
kisl
ikd
a te
gish
ligig
a o
id
tо'g
'ri c
hiz
iqn
ing
teki
slik
da
tegi
shlig
iga
oid
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
86
Yuqoridagi fikr, mulohazalar va o‘rganilgan adabiyotlar hamda ilmiy manbalar asosida metrik masalalarning klassifikatsiyasi quyidagicha ishlab chiqilgan1:
2-rasm Metrik masalalarning klassifikatsiyasi
3. Aralash masalalarning klassifikatsiyasi. Tahlil qilib chiqilgan o‘quv adabiyotlarida eng ko‘pi bilan 141tagacha2 va kamida 7ta3 aralash masalalar berilgan. Ularning tahlili bu masalalarning quyidagi masalalarga oid ekanligini ko‘rsatdi:
1Кирин Е. М., Краснов М. Н. Теоретические основы решения задач по начертательной
геометрии. – ПЕНЗА: Пензенский государственный университет, 2007. – C. 57-139. 2Арустамов Х. Ф. Сборник задач по начертательной геометрии. – Москва: Машиностроение,
1978. – С. 415-443. 3Акбаров А. Чизма геометриядан масалалар ва уларни ечиш усуллари. – Тошкент: Ўқитувчи,
1995. – Б. 144.
METRIK MASALALAR ik
ki p
aral
lel y
oki
ayq
ash
tо
'g'r
i ch
iziq
lar
ora
sid
agi
qis
qa
mas
ofa
ni a
niq
lash
ga o
id
ikki
nu
qta
ora
sid
agi m
aso
fan
i an
iqla
shga
oid
masofalarning haqiqiy
kattaligini aniqlashga oid
masalalar
burchak qiymatini
aniqlashga oid
masalalar
yuzalarning haqiqiy kattaligini
aniqlashga oid masalalar
nu
qta
va
tо'g
'ri c
hiz
iq o
rasi
dag
i qis
qa
mas
ofa
ni
aniq
lash
ga o
id
nu
qta
va
teki
slik
ora
sid
agi q
isq
a m
aso
fan
i
aniq
lash
ga o
id
teki
slik
va
un
ga p
aral
lel t
о'g
'ri c
hiz
iq o
rasi
dag
i
qis
qa
mas
ofa
ni a
niq
lash
ga o
id
ikki
par
alle
l tek
islik
ora
sid
agi q
isq
a m
aso
fan
i
aniq
lash
ga o
id
ikki
yo
qli
bu
rch
akn
ing
yoki
ikki
tek
islik
ora
sid
agi
qiy
mat
ni a
niq
lash
ga o
id
teki
slik
va
un
ga o
g'm
a ch
iziq
ora
sid
agi b
urc
hak
ni
aniq
lash
ga o
id
ikki
kes
ish
uvc
hi y
oki
ayq
ash
tо
'g'r
i ch
iziq
ora
sid
agi
bu
rch
akn
i an
iqla
shga
oid
turl
i tek
is s
hak
l yo
ki k
esim
yu
zala
rin
ing
haq
iqiy
ka
ttal
igin
i an
iqla
shga
oid
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
87
1. O‘tkazish yoki qurishga (nuqta, to‘g‘ri chiziq, tekislik va sirtlarga) oid (tarkibida bir, ikki va undan ortiq geometrik figuralari berilgan) pozitsion, metrik va aralash masalalar;
2. Urinma tekislik (sirtlarga) o‘tkazishga oid masalalar; 3. Teskari (ya’ni javobi oldindan berilgan shart asosida yechiladigan)
masalalar. 3-rasm
Aralash masalalarning klassifikatsiyasi
Shuni ta’kidlash lozimki, teskari masalalar metrik masalalarda uchrab
tursada, pozitsion masalalarda juda kam, deyarli uchramaydi, chunki teskari
pozitsion masalalarni yechish mumkinligi deyarli nazariy va amaliy jihatlari
oxirigacha ishlab chiqilmagan.
Shunday qilib, ishlab chiqilgan klassifikatsiya chizma geometriyaning barcha
nazariy mavzulariga oid ma’ruza materiallarini amaliy mustahkamlash va bu fanni
chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi.
ARALASH MASALALAR
sirt
lard
a yo
tuvc
hi y
oki
faz
od
agi n
uq
tad
an
ber
ilgan
sir
tga
uru
nm
a te
kisl
ik о
‘tka
zish
nu
qta
dan
ber
ilgan
sh
artg
a kо
'ra
tоg'
ri
chiz
iq y
oki
tek
islik
о't
kazi
sh
tо‘g‘ri chiziq va tekislik
о‘tkazishga oid
urinma tekislik va sirt
о‘tkazishga oid
masalalar
teskari masalalar
to' g
'ri c
hiz
iqd
an b
erilg
an s
har
tga
ko'r
a
teki
slik
o't
kazi
sh
sirt
lard
a yo
tuvc
hi y
oki
faz
od
agi t
о'g
'ri
chiz
iqd
an b
erilg
an s
irtg
a u
run
ma
teki
slik
о‘t
kazi
sh
tо'g
'ri c
hiz
iqq
a p
aral
lel v
a b
erilg
an s
irtg
a
uru
nm
a te
kisl
ik о
'tka
zish
teki
slik
ka p
aral
lel v
a b
erilg
an s
irtg
a
uru
nm
a te
kisl
ik о
'tka
zish
ikki
va
uch
ta s
irtl
arga
uru
nm
a te
kisl
ik
o't
kazi
sh
bar
cha
turd
agi q
ayd
eti
lgan
ara
lash
mas
alal
arga
tes
kari
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
88
BIOLOGIYANI О‘QITISH JARAYONIDA IJODIY MUHITNI
YARATISH
Rezume. Maqolada biologiyani о‘qitish
jarayonida tayanch va xususiy biologik
kompetensiyalarni tarkib toptirish maqsadida
о‘quvchilarning ijodiy faoliyatini tashkil etish
muammolari, о‘quvchilarning bilish faoliyatini
takomillashtirish, biologiya о‘qituvchisining ijodiy
muhitni yaratish yuzasidan tayyorgarligiga doir
masalalar yoritilgan.
Tayanch sо‘zlar: tayanch va xususiy biologik kompetensiyalar, о‘qitish
jarayoni, о‘quvchilarning о‘quv-bilish faoliyati, ijodiy muhit.
Abstract. The problems of organization of students' creative activity with
the purpose of forming basic and private biological competences, as well as
questions on development of cognitive activity of pupils, readiness of biology
teachers to make a creative atmosphere in the teaching of biology are considered
in the article.
Key words: basic and private biological competences, the learning process,
educational activities of pupils, creative atmosphere.
Резюме. В статье рассмотрены проблемы организации творческой
деятельности учеников с целью формирования базовых специфических
частных биологических компетенций, а также вопросы, развития
познавательной деятельности учеников, подготовленности учителей
биологии к созданию творческой атмосферы в процессе преподавания
биологии.
Ключевые слова: базовые и специфические биологические
компетенции, процесс обучения, учебно-позновательная деятельность
учеников, творческая атмосфера.
Abdurizayeva Salima Ramatullayevna, Nizomiy nomidagi TDPU botanika kafedrasi o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]
S. Abdurizayeva
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
89
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy о‘rta va о‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining DTSni tasdiqlash tо‘g‘risida”gi 187-sonli Qarorida ta’lim-tarbiya jarayoniga kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq etish orqali о‘quvchilarda tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni tarkib toptirish belgilangan.
О‘quvchilarda tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni tarkib toptirish muammosi ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhit yaratishni taqozo etadi.
Umumta’lim maktablari biologiya fani о‘qituvchisi zamonaviy dars mazmuni, uning shakl va metodlarini tо‘g‘ri tanlay olishi, ya’ni zamonaviy texnologiyalardan foydalanish orqali о‘quvchilarning davlat ta’lim standartlari talablari bо‘yicha kompetensiyaviy yondashuvini amalga oshirishi nazarda tutiladi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida pedagogik faoliyat kо‘rsatayotgan biologiya fani о‘qituvchisi kompetensiyaviy yondashuv asosida tayyorlangan biologiya fani dasturining о‘ziga xos xususiyatlarini anglashi, zamonaviy texnologiyalardan foydalanishi, interfaol metodlarni о‘qitish jarayonida tо‘g‘ri qо‘llay olishi, о‘quvchilarda tayanch va xususiy biologik kompetensiyalarni tarkib toptirishni bilishi kerakligi zamon talabi sanaladi.
О‘quvchilarda tayanch va xususiy biologik kompetensiyalarni tarkib toptirishda о‘quvchilarning avval о‘zlashtirgan nazariy bilim, amaliy kо‘nikma va malakalarini yangi, shuningdek, kutilmagan vaziyatda ijodiy qо‘llashga yо‘naltirish, ya’ni ijodiy muhitni yaratishni talab etadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni yaratishning quyidagi ahamiyati mavjud:
− ta’limiy ahamiyati. Ijodiy muhit о‘quvchilarning fan asoslari bо‘yicha bilimlarni ongli о‘zlashtirish, о‘zlashtirgan bilim, kо‘nikma va malakalarni odatiy, tanish vaziyatlar bilan bir qatorda yangi, kutilmagan vaziyatlarda qо‘llashga zamin tayyorlab, ularning mustahkamlanishini ta’minlaydi.
− tarbiyaviy ahamiyati. О‘quvchilar muammoli savollarga javob topish jarayonida ularda topqirlik, chidamlilik, ongli intizom, qiyinchiliklarga bardosh berish, mehnatsevarlik, bajarilgan ishdan zavq olish va bilish quvonchi bilan belgilanadi;
− shaxs kamolotidagi о‘rni. О‘quvchilar shaxsidagi mavjud о‘quv mehnati kо‘nikmalari bilan bir qatorda mustaqil, ijodiy va mantiqiy fikr yuritish kо‘nikmalari rivojlantiriladi va shaxsning uzluksiz ta’lim tizimining keyingi bо‘g‘inlarida muvaffaqiyatli tahsil olishiga zamin tayyorlaydi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
90
− ijtimoiy ahamiyati. О‘quvchilarda ijodiy faoliyat tajribalarini tarkib toptirish va rivojlantirish kelgusida ularning ongli ravishda kasb tanlashi, mustaqil hayot va jamiyatda о‘z о‘rnini topishiga imkon beradi.
О‘quvchilarda ijodiy faoliyat tajribalarini tarkib toptirish va rivojlantirish ijtimoiy ahamiyatga molik jarayon bо‘lib, u ta’lim-tarbiya jarayoniga muayyan о‘zgartirishlar kiritishni talab etadi.
An’anaviy ta’limda ta’lim-tarbiya jarayonining markazida о‘qituvchi bо‘lib, uning vazifasi о‘quv materialini tayyor holatda о‘quvchilar ongiga yetkazish, о‘quvchilarning esa asosiy vazifasi tayyor holda berilgan bilimlarni eslab qolish, faktlarni yodlash, kо‘rsatmaga muvofiq amaliy ishlarni bajarish bо‘lib, bu jarayonda о‘quvchilarning ijodiy layoqatini rivojlantirish e’tibordan chetda qoladi.
О‘quvchilarning bilimlarni о‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishlari, ehtiyojlari e’tiborga olinmagan holda, barchasiga bir xil tarzda о‘qitilganligi va ularning ijodiy layoqati rivojlantirilmaganligi sababli, aksariyat hollarda о‘quvchilar о‘z о‘quv faoliyatidan qoniqmaslik va tahsil olish jarayonidan bezishiga olib keladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni vujudga keltirish orqali yuqorida qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish, ya’ni о‘quvchilarning bilimlarni о‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishlari, ehtiyojlarini e’tiborga olish, ularning faoliyatini iqtidori va ijodiy layoqatini rivojlantirishga yо‘naltirish, tahsil olish jarayonining qiziqarli hamda о‘quvchilar bilish faoliyatini faollashtirish imkonini beradi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni vujudga keltirish о‘qituvchidan muayyan tayyorgarlik kо‘rishni talab etadi, xususan:
− о‘quv materialini qayta ishlash, mazmun asosida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish yо‘llarini belgilash;
− о‘quvchilarning yangi mavzu materiallarini mustaqil о‘zlashtirishi uchun о‘quv topshiriqlar tuzish;
− darsning har bir bosqichida о‘quvchilarning bilimlarni о‘zlashtirishga
bо‘lgan qiziqishlari, ehtiyojlarini e’tiborga olish, ularning iqtidori va ijodiy
layoqatini namoyon etish uchun ijodiy topshiriqlar tuzish;
− о‘z pedagogik faoliyatini qayta kо‘rib chiqish va unga muayyan
о‘zgartirishlar kiritish;
− pedagogik muloqotda insonparvarlashtirilgan munosabatda bо‘lish,
о‘quvchining yо‘l qо‘ygan xatosini kechirish, о‘quvchi tomonidan bildirilgan har
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
91
bir fikrga hurmat nazari bilan qarash va о‘z xatosini о‘zi tо‘g‘rilash imkonini berish
yо‘llarini belgilashi lozim.
Shuningdek, ushbu jarayon о‘quvchilardan muayyan bilim, kо‘nikma va
malakalarni egallashni talab etadi, xususan, mantiqiy fikr yuritish, taqqoslash,
о‘xshashlik va farqni aniqlash, tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish va xulosa
chiqarish kabi operatsiyalar bajarish kо‘nikmalarini egallagan bо‘lishi lozim;
− ijod qilish tom ma’noda yangilik yaratish sanaladi;
− inson о‘z faoliyati orqali yakka tartibda yoki jamoaga birlashgan holda,
ijtimoiy yoki iqtisodiy ahamiyatga molik bо‘lgan yangiliklar yaratadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitning vujudga kelganligini quyidagi
omillar belgilaydi:
− o‘qitish jarayonida о‘quvchilarning avval о‘zlashtirgan bilim, kо‘nikma va
malakalarini mustaqil holda yangi, kutilmagan vaziyatlarda qо‘llash vaziyatini
vujudga keltirish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida an’anaviy о‘qitish metodlari
bо‘lgan og‘zaki bayon, kо‘rgazmali va amaliy metodlari bilan bir qatorda
о‘quvchilarning mustaqil ishini tashkil etish, muammoli, munozarali va didaktik
о‘yin texnologiyalaridan foydalanishni taqozo etadi.
− odatiy va tanish vaziyatdagi muammoni anglash va uni hal etish yо‘lini
tavsiya etish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida muammoli о‘qitish metodi
ustuvorligiga asoslanadi;
− tanish obyektning yangi xususiyatlarini topish. О‘quvchilar avval
о‘rganilgan obyektga xos yangi xususiyatlarni aniqlashga yо‘naltirilgan omilda
о‘qitish jarayonida mantiqiy metodlar ustuvorligiga tayanadi;
− tirik organizmlar organlari о‘rtasidagi aloqalar, sabab va oqibatlarni
aniqlash. Ushbu omil о‘qitish jarayonida muammoli о‘qitish va mantiqiy
metodlarni mujassamlashtirishni taqozo etadi;
− muammoli vaziyatlarni hal etish uchun turli yо‘nalishdagi variantlarni
tavsiya etish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida og‘zaki, kо‘rgazmali, muammoli
о‘qitish va mantiqiy metodlarni mujassamlashtirishni taqozo etadi;
− avval о‘zlashtirilgan bilimlarni mujassamlashtirgan holda, yangi muammoli vaziyatlarni hal etish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida og‘zaki, kо‘rgazmali, amaliy, muammoli о‘qitish va mantiqiy metodlarni mujassamlashti-rishni taqozo etadi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
92
О‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni yaratish uchun quyidagi ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim.
− о‘rganiladigan mavzu mazmunidagi asosiy tushunchalar va atamalarni aniqlash, ularning davlat ta’lim standartida tutgan о‘rnini belgilash;
− muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish yо‘llarini belgilash va shu asosda о‘quv topshiriqlarini tuzish;
− darsda ta’lim mazmuni, о‘qitish vositalari va metodlarini uyg‘unlashtirish orqali о‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, bilimlarni ongli о‘zlashtirishga erishish yо‘llarini belgilash;
− texnologik xarita asosida darsni olib borishga erishish, vaqtdan unumli foydalanish;
− zarur hollarda ta’lim-tarbiya jarayoniga muayyan о‘zgartirish kiritish uchun qо‘shimcha topshiriqlar va tarqatma materiallar tayyorlash;
− mavzu mazmuniga oid qiziqarli, shu bilan bir qatorda muammoli analogiyalardan foydalanish yо‘llarini belgilash;
Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish yuzasidan о‘tkazilgan sо‘rovnomaning tahlili shuni kо‘rsatdiki, sо‘rovnomada ishtirok etgan 100ta biologiya о‘qituvchisidan: “Sizningcha, biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish uchun metodik tavsiyalar yetarli darajadami?”− degan savolga o‘qituvchilarning 5%i yetarli, 40%i yetarli emas, 50%i qо‘shimcha metodik tavsiyalar yaratish, 5%i bu borada javob berishga qiynalishini qayd etgan. Olingan natijaga asosan biologiya о‘qituvchilari ijodiy muhitni yaratish uchun kun talablariga javob beradigan metodik tavsiyalar yaratish lozim degan xulosani keltirib chiqaradi.
“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish о‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlariga asosan fan asoslarini chuqur о‘rganishga zamin tayyorlaydi deb о‘ylaysizmi?”− degan savolga 70% о‘qituvchilarning ijobiy, 12%i yetarli darajada emas, 10%i qisman, 8%i bu savolga javob berishga qiynalishini kо‘rsatgan.
Tahlildan kо‘rinib turibdiki, biologiya о‘qituvchilarining aksariyat qismi biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratishning didaktik maqsadini tо‘g‘ri anglagan, keyingi toifa о‘qituvchilari bu borada yetarli tasavvurga ega emasliklari ma’lum bо‘ldi.
“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratishda о‘qitishning qaysi shaklidan foydalanasiz?” − degan savolga o‘qituvchilarning 15%i barcha shakllardan uzviy foydalanishi, 60%i sinfdan tashqari mashg‘ulotga e’tibor qaratishi, 12%i yakka tartibda, 13%i guruhli mashg‘ulotlarga e’tibor qaratishini bildirganlar.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
93
Shuni qayd etish kerakki, biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish muammosiga yaxlit jarayon sifatida qarash, ya’ni biologiyani о‘qitishning barcha shakllari: dars, darsdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar hamda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda ijodiy muhitni uzviy va izchil ravishda tashkil etilgandagina kо‘zlangan maqsadga erishish lozimligini nazarda tutgan holda bu borada о‘qituvchilarga metodik tavsiyalar yaratilishi bugungi kunning dolzarb muammolardan biri sanaladi.
“О‘zingizning pedagogik faoliyatingizni tahlil qilib, biologiyadan ijodiy muhitni yaratish bо‘yicha olib borayotgan ishlaringizni qanday baholaysiz?”− degan savolga о‘qituvchilarning 22%i qoniqishi, 18%i yetarli darajada, 28%i qoniqarli emas, 32%i metodik tavsiyalar yetarli bо‘lmagani uchun qiynalashini qayd etgan.
“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish bо‘yicha pedagogik mahoratingiz yetarli deb baholaysizmi?” − degan savolga о‘qituvchilarning 10%i yetarli, 40%i qisman, 42%i metodik tavsiyalarni kо‘paytirish lozim, 8%i javob berishga qiynalishini qayd etgan.
Ushbu natija biologiya о‘qituvchilarining о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish uchun о‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojini e’tiborga olib, metodik tavsiyalar ishlab chiqish zaruratini keltirib chiqaradi.
“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish samaradorligi nimalarga bog‘liq deb о‘ylaysiz?” − degan savolga о‘qituvchilarning 12%i о‘qituvchining ijodkorligi va izlanuvchanligiga, 50%i yetarli darajada metodik tavsiyalar yaratilishiga, 5%i ta’lim muassasasi ma’muriyatining talabiga, 23%i о‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojiga bog‘liq degan javobni keltirgan.
Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish samaradorligi, avvalo, о‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojiga, о‘qituvchi о‘quvchilarning motivlarini kuchaytira olish mahoratiga bog‘liqligini nazarda tutish lozim, sо‘rovnomalar tahlilidan kо‘rinib turibdiki, biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish yuzasidan metodik tavsiyalar yaratish muhimligini dalolatlaydi.
Demak, ijodiy muhit о‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiruvchi asosiy omil ekanligi ma’lum bо‘ladi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
94
INFORMATIKA TA’LIMIDA INTEGRATIV YONDASHUV
Rezume. Maqolada informatika va axborot
texnologiyalari fanini о‘qitishda integrativ
yondashuvdan foydalanish masalalari yoritilgan.
Tayanch so‘zlar: integratsiya, integratsion kurs,
integratsiyalashgan predmet, integratsiyalashgan
darslar, predmetlararo aloqa.
Abstract. The article is devoted to the questions of
use of integrative aproach while teachning Informatics
and information technologeis.
Key words: integration, integrative course, integrated subject, integrated
lesson, interdisciplinary contacts.
Резюме. Статья посвящена вопросам использования интегративных
подходов при преподавании курса информатики и информационных
технологий.
Ключевые слова: интеграция, интеграционный курс,
интегрируемый предмет, интегрированные уроки, межпредметные
связи.
a’lim tizimining asosiy maqsadi jamiyat uchun zarur bо‘lgan bilimli,
yuksak tafakkur yuritish qobiliyatiga ega bo‘lgan raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashdan iborat. Buning uchun yoshlarimizga davlatimiz tomonidan barcha
shart-sharoitlar yaratilgan va yaratilmoqda. Zamonaviy bilimlarni yetkazib berish
uchun zarur moddiy-texnik baza bilan birga, mos ta’lim texnologiyalarini, о‘qitish
usullari va uslublarini tanlashni davrning о‘zi talab qilmoqda. Shuningdek, davr
talablaridan kelib chiqib, informatika va axborot texnologiyalari fanini boshqa
fanlar bilan bog‘lab о‘qitish, boshqacha aytganda, fanlarni integratsiyalab o‘qitish
maqsadga muvofiq. Integratsiyani bir qancha turlarga ajratish mumkin:
tizimli integratsiya. U turli tizimlarning о‘zaro aloqadorlikdagi
jarayonidir. Bunday jarayonda tizimlarning bir-biriga mosligi va bir-birini tо‘ldirish
xususiyatlari namoyon bо‘ladi;
Usmonqulov Sherzod Usmonqulovich, Nizomiy nomidagi TDPU informatika о‘qitish metodikasi kafedrasi katta о‘qituvchisi. E-mail: [email protected]
Sh. Usmonqulov
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
95
ijtimoiy integratsiya. U nisbatan mustaqil ijtimoiy obyektlar о‘rtasida
maqbul aloqalar о‘rnatish jarayonidir;
iqtisodiy integratsiya. U о‘zaro muvofiqlashtirilgan va milliy xо‘jalik
tizimlarining birlashib ketishi, davlatlararo iqtisodiyot va siyosiy muvofiqlikka
asoslangan о‘zaro rivojlanish va tartibga solishga layoqatli jarayon hisoblanadi.
Endi ta’lim tizimida integratsiyani tahlil qilishga o‘tamiz. Ta’lim tizimida bu
atamaning turli fanlardagi bilimlarni birlashtirish, fanlarni aloqadorlikda о‘qitish
ma’nosi kelib chiqadi.
Integratsion yondashuv fanlararo bilimlarni shakllantirish, (integrativ
bilimlarni) chuqurlashtirish va kengaytirish uchun о‘rganiladi. U har xil
turlar, usullar, uslublar, fanlararo integratsiya obyektlari asosida tuziladi.
Integratsiya kurslarining sinflarga ajrati lishini turlicha amalga
oshirish mumkin. Jumladan:
maqsad va muammolar asosida;
ta’limning tabiiy-ilmiy tizimidagi vazifalari asosida;
birlashtirilayotgan fan tarmoqlari asosida;
integratsiya usullari va yо‘llari asosida;
о‘quv rejasidagi о‘rni asosida;
kursni о‘rganishga sarflangan vaqt asosida;
о‘quvchilar uchun qiyinlik darajasi asosida va boshqalar.
Ta’limda integrativ yondashuvlar muammosi qator olimlar tomonidan
o‘rganilgan. Jumladan, professor R. A. Mavlonova o‘zining tadqiqotlarida ta’limda
integrativ yondashuvlarni amalga oshirishning nazariy jihatlarini tadqiq etgan
hamda integrativ bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish asosida kasbiy
pedagogik kompetentlikni shakllantirish sirlarini o‘rgangan. Tadqiqotchi
bilimlarning integratsiyalashgan tarmog‘ida integratsiyalashning usul va
vositalari: ta’lim rejasidagi o‘qitish joyida, vaqtning hajmiga qarab shu kursni to‘la
o‘zlashtirish vaqti, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi, ko‘p maqsadli va rang-
barangligi hamda ko‘p qirraligini qayd etgan holda integrativ yondashuvning
qator yo‘nalishlarini belgilab beradi1.
1Мавлонова Р.А. Бошланғич таълимнинг интеграциялашган педагогикаси. – Тошкент:
Низомий номидаги ТДПУ, 2005. – Б. 105.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
96
Integrativ tarzda o‘quv materialni bayon etish vaqtida o‘quvchilarga
maqsadli savollar berish ham ancha yaxshi natijalar beradi, chunki bunda
savollarga mavzu bo‘yicha ikkita chegaradosh fanlar sohasiga tayangan holda
javob qaytariladi. Bunday metodik usul o‘qituvchilar o‘quvchilarning savol yoki
javoblari xarakteriga qarab, ularning materialni qanday o‘zlashtirayotganligini
bilishi, ya’ni ma’lum darajada qayta aloqani amalga oshirish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda o‘qituvchiga savol berish ko‘nikmalarini
shakllantirish, ularning o‘quv materialini samarali, muvaffaqiyatli o‘zlashtirishiga
yordam beradi, darsda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini faollashtiradi. Bu o‘rinda
I. G. Pestalotsining: “O‘z vaqtida berilmagan savol yo‘qotilgan xazinadir”,− degan
dono so‘zlarini esdan chiqarmaslik kerak1.
Deyarli, barcha fanlarni о‘qitishda informatika va axborot texnologiyalariga
oid bilimlardan foydalanish yoki, aksincha, informatika va axborot
texnologiyalarini о‘qitishda turli fanlarga oid bilimlarga tayanish mumkin. Bunga
misol qilib, pedagogika oliy ta’lim muassasalaridagi barcha ta’lim yо‘nalishlarida
о‘qitiladigan “Informatika va axborot texnologiyalari” kursida, jumladan,
“Kompyuter grafikasi va ularning turlari” mavzusidagi ma’ruza va amaliy
mashg‘ulotlarda kompyuter grafikasi, Corel Draw grafik protsessorining asosiy
imkoniyatlari, Corel Draw dasturining uskunalari paneli bilan tanishish, Corel
Draw dasturida sohani bо‘yash kabilarni keltirish mumkin. Turli uskunalar bilan
tasvirlar yaratish, sodda geometrik figuralar va turli bо‘yash (zalivka)lar
yordamida tasvirlar yaratish, egri chiziqlar yordamida tasvirlar hosil qilish, hajmga
ega tasvirlar yaratish, peretekaniya uskunasi bilan ishlash kabi laboratoriya
mashg‘ulotlarida yuqorida ta’kidlanganlarni amalga oshirish mumkin. Masalan,
«Matnlar bilan ishlash» mavzusini oladigan bо‘lsak, ularni tushuntirishda
geometriya, chizmachilik, tasviriy san’at fanlariga oid bilimlarni berishga va
tasvirlarning elementlarini tushuntirish hamda chizishda ularning xossalariga
asoslanish zarur. Aks holda, turli loyihalarning tasvirlaridagi standart shakllarni
chizishda dizayn jihatidan yuqori sifatli bо‘lgani holda, shakllarning chizmachilik
yoki geometrik xossalari jihatidan xatoliklarga yо‘l qо‘yilishi mumkin. Bu esa zarur
1Qarang: Абрамов Я. В. Песталоцци И. Г. Его жизнь и педагогическая деятельность.
Биографический очерк. Санкт-Петербург: 1893. – C. 75.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
97
fanlar yoki ulardagi mavzularni о‘qitishda integrativ yondashuv zaruratini yana bir
bor tasdiqlaydi1.
Bu borada informatika va axborot texnologiyalari fani va chizmachilik,
geometriya fanlari о‘rtasidagi о‘quv materiallariaro qanday bog‘lanishini amalga
oshirish imkoniyatlarini kо‘rib chiqish lozim. “Corel Draw dasturi interfeysini
sozlash”, “Turli uskunalar bilan tasvirlar yaratish”, “Sodda geometrik figuralar va
turli bо‘yoqlar yordamida tasvirlar yaratish”, “Egri chiziqlar yordamida tasvirlar
hosil qilish” mavzulari quyidagi holatlarda boshqa fanlarga oid bilimlarga bog‘liq
bо‘ladi. Masalan:
To‘g‘ri chiziq
To‘rtburchak
Aylana
Ko‘pbuchak
Spiral
Yulduz
Murakkab yulduz
Chizmachilik va geometriya fanlarini о‘qitishda informatika va axborot
texnologiyalari fanining imkoniyatlaridan foydalangan holda, ushbu fanlarni
о‘qitish samaradorligini oshirish mumkinligini о‘z shaxsiy tajribamizda sinab
kо‘rdik.
1Мамаражабов М., Турсунов С. Компьютер графикаси ва Web дизайн. – Тошкент: Чўлпон,
2013. – Б. 55.
сomplex star (cложная звезда) xossalari,
qo‘llanishi
to‘g‘ri chiziqning xossalari, qo‘llanish holatlari
to‘rtburchakning xossalari, qo‘llanish holatlari
aylananing xossalari, qo‘llanish holatlari
ko‘pburchakning xossalari, qo‘llanish holatlari
spiralning turlari, xossalari, qo‘llanishi
star (звезда) xossalari, qo‘llanishi
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
98
To‘g‘ri chiziq
chizish
To‘rtburchak
chizish
Aylana, ellips
chizish
Ko‘pbuchak
chizish
Spiral chizish
Yulduz chizish
Murakkab
Yulduz chizish
Corel Draw dasturidan foydalanib chizmachilik, geometriya fanlarini
о‘qitish yoki unga oid bо‘lgan о‘quv resurslarini tayyorlash talabalar tomonidan
bilimlarni о‘zlashtirish, bо‘lajak о‘qituvchining pedagogik faoliyatini
takomillashtirish, о‘quv jarayoni samaradorligining ortishiga olib keladi.
Boshqacha aytganda, bо‘lajak о‘qituvchilarda kasbiy pedagogik
kompetentlik sifatlarining shakllanishiga xizmat qiladi.
line (линия) uskunasini bosish kerak
star (звезда) uskunasini bosish kerak
polygon (многоугольник) uskunasini bosish yoki
klaviaturadan Y tugmasini bosish kerak.
complex star (cложная звезда) uskunasini bosish
kerak
circle (эллипс) uskunasini bosish yoki klaviaturadan
F7 tugmasini bosish kerak
spiral (спирал) uskunasini bosish yoki klaviaturadan
A tugmasini bosish kerak
rectangle (прямоугольник) uskunasini bosish yoki
klaviaturadan F6 tugmasini bosish kerak
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
99
MODULLI TEXNOLOGIYA − TALABALARNING
RAQOBATBARDOSHLIK
QOBILIYATINI SHAKLLANTIRISH VOSITASI SIFATIDA
(Informatika fani asosida)
Rezume. Maqolada modulli texnologiyadan
foydalanib talabalarning raqobatbardoshlik qobiliyatini
shakllantirish va o‘qitish sifatini rivojlantirish
masalalari yoritilgan.
Tayanch sо‘zlar: modulli texnologiya,
raqobatbardoshlik sifatlari, kommunikabellik, ta’lim
jarayonining samaradorligi, informatika o‘qitish.
Abstract. The article deals with the issues of forming students'
competitiveness and improving the quality of education using modular
technology.
Key words: modular technology, competitive qualities, communication
skills, the efficiency of the educational process, teaching computer science.
Резюме. В статье освещаются вопросы формирования
конкурентоспособности студентов и совершенствования качества обучения
с использованием модульной технологии.
Ключевые слова: модульная технология, качества
конкурентоспособности, коммуникабельность, эффективность
образовательного процесса, обучение информатике.
amlakatimiz miqyosida yoshlarni tarbiyalash jarayonida olib
borilayotgan ulkan о‘zgarishlar, islohotlarning asosiy bosh maqsadi har
tomonlama bilimli, yuksak axloqiy fazilatlarga ega, ma’naviy yetuk va
raqobatbardosh kadrlar tayyorlashdir. O‘zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti I. A. Karimov: “Men yoshlarimizga, mening bolalarimga qarata,
о‘rganishdan hech qachon charchamanglar deb aytmoqchiman. О‘rganish,
intilish hech qachon ayb sanalmaydi. Nimanidir bilmasang, uni о‘rganish zarur.
Nazarov Ilhom Usmonaliyevich, Nizomiy nomidagi TDPU informatika o’qitish metodikasi
kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]
I. Nazarov
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
100
Avvalambor, endi hayotga kirib kelayotgan yoshlarga nima lozim? О‘rganish,
о‘rganish va yana bir bor о‘rganish kerak. Kasb о‘rgangan, ilm о‘rgangan kishi,
о‘zbekona aytganda, hech qachon kam bо‘lmaydi”1, – deb ta’kidlagan edi.
Demokratik va huquqiy davlat rivojlanishining turli bosqichlarida butun jamiyat
a’zolari, ayniqsa, har bir shaxsga yangi majburiyatlar yuklanadi. Bu
majburiyatlardan biri inson faoliyatining barcha yo‘nalishlarida, chunonchi, ta’lim
sohasida ham sifat darajasini ko‘tarishdan iborat. Aynan ta’lim yo‘nalishi
shaxsning muhitga moslashish, uning samarali ishlashi va uyg‘un yashash
muammolarini hal etadi. Hozirgi zamon pedagogika fani o‘z oldiga vazifa sifatida
kompetentli, bilimdon, raqobatbardosh va qobiliyatli mutaxassislarni
tarbiyalashni qo‘yadi. Shu yo‘sinda tarbiyalangan shaxs esa bugungi sharoitda
raqobatbardosh mutaxassis bo‘lib yetishadi, shuning uchun raqobatbardoshlikni
o‘rta va oliy ta’limdan boshlab shakllantirish va tarbiyalab rivojlantirish maqsadga
muvofiqdir.
Hozirgi sharoitda ta’lim samaradorligini oshirish muammosi o‘ta dolzarb
mavzu hisoblanadi. Ko‘pchilik pedagoglar bu muammoni hal qilish uchun turli
yo‘llarni, jumladan, katta ustunlikka ega bo‘lgan modulli texnologiyadan
foydalanishni tаklif etadilar. Unda barcha nazariy ma’lumotlar, mustaqil,
differensiallashgan modullar, topshiriqlar va ularni egallash darajalarga ajratiladi.
Bloklarni rejalashtirish vaqtga nisbatan turli mazmunlarga mo‘ljal olishni
optimallashtirish, fanlararo aloqadorlikni yaratish imkonini beradi.
Fan materiallarini o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan va muayyan fan
kompetensiyasini egallashga yo‘naltirilgan o‘quv ma’lumotlar ketma-ketligi
to‘plamini aks ettiruvchi, bloklar va modullarga ajratiladi. Modullar bilan
ishlashda muhim o‘rinni jamiyatning hozirgi zamon talablarini qondiruvchi,
talabalarning individual xususiyatlarini hisobga oluvchi, ularning kommunikativ,
individual, texnologik va ijodiy qobiliyatini o‘stiruvchi innovatsion usullardan biri
bo‘lmish loyihalashtirilgan faoliyat egallaydi. Modulli o‘qitishni tashkil etishda
1Каримов И. А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг
олий саодатдир. Фарзандларимиз биздан кўра кучли, билимли, доно ва, албатта, бахтли
бўлишлари шарт. – Тошкент: Ўзбекистон, 2015. – Б. 240.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
101
shaxsga yo‘naltirilgan yondashishdan foydalanish, “nazarda tutish” emas, balki
shaxsiy vazifalarni “qamrab olish” va talaba intilishi asosida o‘qitishga o‘ziga xos
sharoit yaratishni ta’minlaydi. Bu esa o‘z vaqtida har bir talabaning shaxsiy
sifatlarini shakllantirish, nafaqat yangi bilimlar asosida ko‘nikma va malakani
o‘stirishga, balki professional o‘sishning yangi darajasiga olib chiqishni
ta’minlashga imkon beradi1.
O‘qitishda modulli texnologiyani qo‘llash va modullarni tashkil qilishga asos
sifatida fanning ishchi dasturi xizmat qiladi. Modul ko‘p holda fan mavzusi yoki
bir-biri bilan bog‘langan mavzular blokiga mos keladi, lekin mavzudan farqli
o‘laroq, modulda barcha narsa, ya’ni topshiriq, ish, talabalarning darsga
qatnashishi, ularning joriy, oraliq va yakuniy natijalari hisobga olinadi hamda
baholanadi. Modulda o‘qitishning maqsadi, vazifa va topshiriqlar, mazkur
modulning o‘rganilish darajasi, talaba egallashi lozim bo‘lgan ko‘nikma va malaka
qayd qilinishi aniq belgilangan. Bundan tashqari, modulli o‘qitishda o‘quv
materiallarini bosqichli o‘rganish ketma-ketligi, asosiy tushunchalar ro‘yxati,
egallanishi lozim bo‘lgan ko‘nikma va malaka, o‘rganganlik darajasi va o‘rganish
sifatini nazorat qilish oldindan dasturlashtiriladi.
1Андреев В. И. Педагогика: учебний курс для творческого саморазвитий. – Казань: Центр
инновационных технологий, 2003. – C. 608.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
102
Blok moduli tuzilishi:
Muammoli modul(MM). Nazariy ma’lumotlarni bayon qilish, muammoli
masalani qo‘yish bilan boshlanadi va yangi tushunchaning yuzaga kelishiga
sabab bo‘lgan birlamchi muammo ko‘rsatiladi. Muammoli modulni eng
boshidan o‘rganishga kirish o‘rganiluvchi ma’lumotlar zarurligini ko‘rsatish
imkonini beradi.
Axborotli modul(AM). Har bir blokdagi axborotli modullar asosini
ma’ruzalar tashkil etadi. Ma’lumotlarni blokli tuzulish orqali uzatish an’anaviy
o‘qitish uslubidagi sochma holatda emas, balki obyekt yoki ma’lumotlarni to‘liq
o‘rganish imkonini beradi.
Kengaytirilgan modul(KM). Bu modulda ishlash davomida nazariy
ma’lumotlarni kengaytirgan holda, chuqur o‘rganish hamda nostandart
masalalarni yechish amalga oshiriladi. Shu bilan birga, o‘rganilgan materiallarni
mustahkamlash darslari hamda barcha o‘rganiladigan mavzu bandlari bo‘yicha
bilim, ko‘nikma va malakalarni qamrab oluvchi, murakkab kompleks
topshiriqlarni bajarishni tavsiya etadigan darslar keltiriladi.
Tartibga solish moduli(TSM). Bunday ko‘rinishdagi darslar asosan muhim
axborotli blok bandlarini o‘rganishdan so‘ng o‘tkaziladi. Bu blokda muhim o‘rinni
quyidagi maqsadni ko‘zlovchi – tartibga solish va umumlashtirish darslari
egallaydi:
ayrim dalillarni anglash, o‘zlashtirish va umumlashtirish orqali talabalarda,
tizim, toifa tushunchalarini shakllantirish;
murakkab bilimlar tuzulmasini egallash;
mavzuning asosiy nazariy ma’lumotlari va yetakchi g‘oyalarini egallash.
Bilimlar korreksiyasi moduli(BKM). Bilimlarni yaxshilash modulining asosiy
vazifasi talabalar bilimidagi bo‘shliqlarni yo‘qotishdan iborat. Talabalar bilimidagi
bo‘shliqni barvaqt tashxislash, ya’ni orqada qolayotganini ogohlantirish va
talabaning darslarni yaxshi o‘zlashtira olmayotganini bartaraf etish maqsadida
maslahat1, qo‘shimcha darslar, xatoliklar ustida ishlash darslari va boshqalar
amalga oshiriladi.
1Бешенков С. А., Ракитина Е. А. Поурочные планы по учебникам – Москва: Бином.
Лаборатория знаний, 2009. – С. 349.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
103
Nazorat moduli(NM). Nazorat modulida talabalarning bilim va
qobiliyatlarini muntazam qayd qilib borish quyidagi parametrlar asosida amalga
oshiriladi:
joriy nazorat;
uy vazifalarining bajarilishini nazorat qilib borish;
tematik yoki yakuniy nazorat.
Talabalar o‘zlari uchun u yoki bu ko‘rinishdagi pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash samaradorligini va ijobiy samaralarga yetishayotganligini anglashsa, u
holda ular katta mamnuniyat bilan topshiriqlarni bajarish, darslarda bir butun
bo‘lib ishlash orqali ta’lim jarayonlariga faol kirishishga intilishadi. Modulli
texnologiya tushunchasini shakllantirish darajasi va uni qo‘llashning afzalligini
ko‘rsatish, talabalarning mazkur texnologiya bo‘yicha bilim saviyasini aniqlash
quyidagi tartibda o‘tkazilishi mumkin:
Modulli texnologiya tushunchasini shakllantirish darajasi va uni
qo‘llashning afzalligini aniqlash varaqasi
Modulli
texnologiya
nima?
Usullar tizimi, qadamlar, ta’lim-tarbiya masalalarini hal
qilish, maqsadli xulosalar qabul qilish ketma-ketligini
bajarish orqali shaxs rivojlanishini ta’minlaydi.
Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiya hisoblanib, u har bir
talaba uchun mustaqil va imkoniyatidan kelib chiqqan
holda, ta’lim trayektoriyasini tanlash imkonini beradi.
Aniq g‘oyaga asoslangan tashkillashtiruvchi va maqsadli
o‘zaro aloqadorlik tartibi, ta’lim usullari va mazmunini
aks ettiruvchi o‘qituvchi va talaba faoliyati tizimi.
Ijtimoiy darajani o‘zlashtirish va tiklashga qaratilgan fe’l-atvorni idora qilishni takomillashtiruvchi faoliyat ko‘rinishi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
104
Modulli
texnologiyani
qo‘llagan holda
o‘qitilayotgan
qaysi fanlarni
bilasiz?
Gumanitar fanlar yo‘nalishida,
fizika-matematika fanlarida,
informatika fanida,
tabiiy fanlar yo‘nalishida.
Turli fanlarda
mavjud
materiallarni
izohlashda sizga
modulli
texnologiya va
uning qaysi
bloklari taklif
etilishi mumkin?
Dars maqsadlarini aniqlashda muammoli modul,
yangi materialni izohlashda axboriy modul,
amaliy mashg‘ulotlarda kengaytirilgan modul,
nazorat ishlarida nazorat modulini.
Informatikada
modulli
texnologiya
nimalardan
tashkil topadi?
Muammoli va axboriy modul:
muammoli, axboriy, kengaytirilgan modullar,
tizimlashtirish moduli, bilimlarni korreksiyalash moduli,
nazorat moduli.
Axboriy, kengaytirilgan modullar, nazorat moduli:
axboriy, kengaytirilgan modullar, tizimlashtirish moduli,
nazorat moduli.
Informatika
kursida mavjud
materiallarni
o‘zlashtirishda
modulli
texnologiyaning
o‘rni?
Materiallar tizimlashtirilgan, puxtalik bilan tanlangan,
bilimlar o‘zlashtirilishiga nisbatan tabaqalashtirilgan.
Yakuniy nazoratga tayyorlanishning effektiv usuli.
Talabalarning o‘z natijalariga ko‘ra o‘zini baholay olish
imkoniyati mavjudligi.
Nostandart darslar orqali Informatika fanini o‘rganish
jarayoni qiziqarli bo‘lishiga olib kelishi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
105
Anketa bo‘yicha talabalar javoblari
Savol
tartibi
1- guruh 2- guruh
1. 1-3; 2-8; 3-2; 4-1 1-2; 2-6; 3-3; 4-0
2. 1-0; 2-0; 3-0; 4-14 1-0; 2-0; 3-0; 4-11
3. 1-12; 2-14; 3-13; 4-10 1-3; 2-11; 3-11; 4-8
4. 1-0; 2-0; 3-14; 4-0 1-0; 2-0; 3-10; 4-1
5. 1-9; 2-6; 3-12; 4-7 1-1; 2-4; 3-11; 4-6
Olingan ma’lumotlarga ko‘ra quyidagi xulosaga kelish mumkin.
o‘tkazilgan so‘rovnomada qatnashgan talabalarning 56%i modulli
texnologiyani to‘g‘ri ta’riflashgan, ya’ni texnologiyaning mohiyati to‘g‘ri
tushunilgan. 40% talabalar texnologiyani tushunishga yaqin, lekin modulli
texnologiyani qo‘llash maqsadi haqida yetarli aniq tasavvurga ega emas. 4%(1ta
talaba) esa mazkur texnologiyani umuman noto‘g‘ri talqin etgan.
Modulli texnologiya, asosan, Informatika darslarida qo‘llanilgan (100%
javob).
Talabalarning fikriga ko‘ra, ko‘p holda (100%) o‘qituvchilar yangi
materiallarni bayon qilishda axboriy moduldan, 96%i amaliy mashg‘ulotlarni
o‘tkazishda kengaytirilgan moduldan, 72%i nazorat ishlarida nazorat modulidan
va eng kam, ya’ni 60%i esa muammoli modulidan foydalanishgan.
Xulosa. Modulli texnologiyani qo‘llash talabalarning raqobatbardoshlilik
sifatlarini shakllantirish uchun maksimal darajada yordam beradi, chunki bu
texnologiyada talabalar bilan ishlash uchun turli ish formalari birlashgan,
chunonchi, darslarning turli formalari, loyihalar yaratish, talabalarning o‘zligini
bilishni ko‘rsatuvchi amaliy xarakterga yo‘naltirilgan masalalarni yechish
imkoniyati kengaygan.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
106
FIZIKANI TEXNOLOGIYA FANI BILAN BOG‘LAB
О‘QITISHDA EKOLOGIK MAZMUNDAGI
MATERIALLARNI TANLASH TAMOYILLARI
Rezume. Ushbu maqolada umumiy о‘rta ta’lim
maktablarida fizika fanini texnologiya bilan
integratsiyalab о‘qitish jarayonida о‘quvchilarning
ekologik bilimlarini mustahkamlash hamda ularning
atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish
masalasi yoritilgan.
Tayanch so‘zlar: integratsiya, ekologiya, sinxron, asinxron, didaktik prinsip,
biosenoz, politexnik, abstrakt, shina, elastik.
Abstraсt. In this article, the issues of reinforcing the ecological knowledge
of students, as well as changes in their attitude to the environment in the process
of integrated teaching of the discipline "Technology" with physics in general
schools, are considered.
Key words: integration, ecology, synchronous, asynchronous, didactic
principle, interrelation, biocenosis, polytechnic, abstract, tire, elastic.
Резюме. В данной статье рассмотрены вопросы закрепления
экологических знаний учеников, а также изменения их отношения к
окружающей среде в процессе интегрированного преподавания
дисциплины «Технология» с физикой в общеобразовательных школах.
Ключевые слова: интеграция, экология, синхронный, асинхронный,
дидактический принцип, биоценоз, политехнический, абстракт, шина,
эластичный.
ozirgi fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyot sharoitida yosh avlodni
tarbiyalash hamda demokratik jamiyatni barpo etishda maktabning roli har
qachongidan kо‘ra о‘sdi.
Umumiy о‘rta ta’lim maktabi о‘quvchilariga fizikani texnologiya fanibilan
bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi materiallarni tanlash prinsiplarini
о‘rgatish maqsadga muvofiq bо‘ladi. Bunda asosan ekologik mazmundagi
Muxliboyev Maxmut Qarshiboyevich, Guliston davlat universiteti musiqa va mehnat ta’limi
kafedrasi dotsenti v.b. E-mail:[email protected]
M. Muxliboyev
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
107
materiallarning о‘zaro aloqadorligi kо‘zda tutiladi. Shunday ekan, didaktika
prinsiplariga asoslangan holda, fizika va texnologiya fani dasturlari materiallariga
qо‘shimcha sifatida aloqadorlikni ta’minlash ham mumkin. О‘quv
mashg‘ulotlarida uning tizimliligi va nazariy о‘quv materiallarining amaliyot bilan
bog‘liqligi, о‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, berilayotgan
materiallarni qay darajada о‘zlashtira olishiga hamda ekologik mazmundagi
tushunchalar mohiyatini yoritib berish va tahlil qilish muhim ahamiyat kasb
etadi1.
Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda:
− ekologik mazmundagi materiallarni tanlash muhim rol о‘ynaydi. Undan
tashqari о‘quvchilarning ekologik mazmundagi nazariy bilimlarini hisobga olish
kerak. Sababi о‘quvchilarda ekologik tushunchalarning integratsiyalab
shakllanishi davrida qaysi о‘quv faniga kо‘proq taalluqli ekanligini о‘quvchi tezda
ilg‘ay olishi, ekologik tushunchalarni о‘zlashtirishda qaysi о‘quv predmeti
bilimlariga kо‘proq tayanish zarurligi nazarda tutiladi;
− ekologik mazmunda tanlab olingan integratsiyalangan xarakterdagi
materiallar fizika va texnologiya dasturlaridan chiqib ketmasligi kerak. Bu esa
ekologiyaning fizik asoslarini fizika dasturidan chiqib ketishi bilan tabiatdagi
hodisa va jarayonlarni о‘rgatishni taklif qilish maqsadga muvofiq emas deb, ba’zi
hollarda esa bunday savollarni о‘rganish, о‘quvchilarda umumekologik bilimlarni
shakllantirishda asosiy komponentlarni aniqlash uchun maqsadga muvofiq deb
yuritiladi. Masalan, biosenoz haqidagi tushunchaning mohiyatini kо‘rib chiqmay
turib, tashqi muhitni xarakterlovchi fizik hodisalarning о‘zgarishi, muhitning
buzilishi oqibatida qanday fizik jarayonlar rо‘y berishi tushunarsiz bо‘ladi;
− ekologik mazmundagi materiallarni о‘quv jarayoniga joriy qilish, fan-
texnika yutuqlarini fizika metodlaridan va didaktika prinsiplaridan foydalanishda
о‘z aksini topishi kerak. Bu о‘quvchilarni jonli mushohada yuritishga undaydi;
− ekologik mazmundagi materiallar tabiat hodisalari va jarayonlari
bо‘yicha barcha ilmiy-tadqiqot metodlarini umumlashtiruvchi kо‘rsatmalarga
yо‘naltirilgan bо‘lishi lozim. Masalan, modellashtirish metodi, analiz va sintez,
1Tolipov O‘. Q., Sharipov Sh. S., Xolmatov P. Q. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari va maktabdan
tashqari muassasalar to‘garak rahbarlari uchun namunaviy dasturlar. – Toshkent: Nizomiy
nomidagi TDPU, 2003. – B. 21.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
108
induksiya va deduksiya kabi metodlar asosida ekologiyaga doir tushunchalar bilan
bog‘liq bо‘lgan savollar о‘z о‘rnini topishi kerak;
− ekologik mazmundagi materiallar о‘quvchilarning yosh xususiyatlariga
mos bо‘lishi hamda taklif qilinayotgan ekologik tushunchalar mohiyatini yoritib
bergan bо‘lishi kerak. Ekologik tushunchalar mohiyatini chuqur va keng
qamrovda yoritishda о‘quvchilarning bilim darajalari hamda aqliy rivojlanishlarini
о‘rganish zarur. Har qanday yangi ekologik tushunchani о‘zlashtirish, asosan,
fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitish jarayonida о‘zlashtirilgan
tushunchalar mazmunini chuqurroq aniqlashda, о‘quvchilarning integratsiyalab
bilimlarini tahlil qilish, yangi ekologik tushunchalar qaysi о‘quv predmetlari
asosida shakllanishini aniqlashdan iborat;
− ekologik mazmundagi materiallarni joylashtirishda о‘quv dasturidan
chetga chiqmaslik zarur. Ortiqcha beriladigan ma’lumotlar о‘quvchilarning
zо‘riqishiga, о‘quv rejani bajarishga vaqt yetishmasligi sababli butun о‘quv
jarayoniga salbiy ta’sir etadi, shuning uchun fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab
о‘qitishda ekologik mazmundagi materiallarni optimal ravishda tanlab olish talab
qilinadi;
− fizika о‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirishda ekologik mazmundagi
qо‘shimcha materiallarning о‘zaro dialektik bog‘liqligini aks ettirishga alohida
e’tibor berish zarur. О‘qitishda ekologik mazmundagi materiallarni yakka holda,
ya’ni tabiiy hodisalarni alohida о‘rganib bо‘lmaydi;
− о‘quvchilar e’tibori ekologik mazmundagi materiallarning dialektik
bog‘liqligini ochib berishda fanning amaliyotga xizmat qilishi nuqtayi nazardan
jalb qilinadi;
− fizika о‘quv mashg‘ulotlarida integratsiyalangan ekologik mazmundagi
materiallarning tarbiyaviy xarakterga ega bо‘lishi, albatta, e’tiborga olinadi;
− ekologik mazmundagi materiallarni о‘rganish muammosiga doir ilmiy-
uslubiy adabiyotlar tahlili shuni kо‘rsatadiki, ekologik mazmundagi
materiallardan о‘quv jarayonida foydalanish, ta’limni takomillashtirishga, yangi
materialni tushuntirishga, amaliy kо‘nikma va malakalarning shakllanishiga
imkoniyat yaratadi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
109
Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi
materiallarni о‘rganish quyidagi muammolarni hal etishda muhim ahamiyatga
ega:
samaradorlikni oshirishda ekologik mazmundagi materiallardan darsda,
darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qanday uslub va shakllardan foydalanishni
aniqlash;
ekologik mazmundagi materillardan foydalanishda qaysi yо‘nalishlar
bо‘yicha о‘quvchilarning bilish qobiliyatlarini faollashtirishni hisobga olish;
ekologik mazmundagi materillardan foydalanish uslubiyatini ishlab
chiqish;
adabiyotlar, о‘quv-uslubiy qо‘llanmalar tahlilidan kelib chiqqan holda,
ekologik mazmundagi materiallar deyilganda, atrof-muhitdagi ekologik hodisalar
о‘zaro aloqadorligining fizik mohiyatini aniqlash jarayoni tushuniladi1.
Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi
materiallardan foydalanish deyilganda, quyidagi maqsadlar tushuniladi:
umumiy о‘rta ta’lim о‘quv dasturi materiallarining о‘quvchilar
tomonidan о‘zlashtirib olinishiga yordam berish;
texnik fikrlashni rivojlantirish;
politexnik dunyoqarashni kengaytirish;
maktab о‘quvchilarini kelgusida turli kasblarga ongli yо‘llashga sharoit
yaratish;
о‘quvchilarda abstrakt tafakkurni rivojlantirish;
о‘quvchilarda ekologik ongni hamda madaniyatni shakllantirish;
о‘quvchida о‘zi yashab turgan о‘lkasi tabiatiga hurmat hissini uyg‘otish;
globallashuv davrida dunyo ekologik muammolar girdobiga tushib
borayotgani haqida mustaqil fikr yuritishga о‘rgatish.
Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi
materiallardan foydalanishga nisbatan quyidagi talablarni qо‘yish mumkin:
ekologik mazmundagi materiallar mazmuni ta’lim jarayoni talablariga
muvofiq bо‘lishi, hodisalar mohiyatini ochib berish;
1Maxmudov Y. Uzluksiz ta’lim tizimida fanlararo sinxron va asinxron bog‘lanishlar(ilmiy-uslubiy
maqolalar tо‘plami). – Toshkent: Yangi nashr, 2017. – B. 68-69.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
110
ekologik mazmundagi materiallar imkoni boricha sodda va tugallangan
matnda ifodalangan bо‘lishi;
ekologik mazmundagi materiallarning haqqoniy bо‘lishi;
ekologik mazmundagi materiallar asosida tuzilgan savollar, topshiriqlar,
masala va mashqlar aniq hamda tushunarli bо‘lishi.
Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi
materiallarni tanlash quyidagi talablarga mos bо‘lishi shart:
fizika va texnologiya fani konsepsiyasi, fizika va texnologiya fani davlat
ta’lim standartlari hamda о‘quv dasturlarida ekologik mazmundagi materiallar
о‘z aksini topgan bо‘lishi;
fizika va texnologiya fani dasturlari hamda rejalarida ekologik
mazmundagi materiallar о‘z mazmunini topishi;
fan, texnika va ishlab chiqarishning hozirgi zamon yutuqlariga mos
kelishi;
tanlangan mavzular о‘quvchilar uchun tanish bо‘lgan ekologik
mazmundagi materiallar asosida bо‘lishi;
ekologik mazmundagi materiallarni tanlashda о‘quvchilar uchun
notanish bо‘lgan atamalar bо‘lmasligi;
ekologik mazmundagi materiallarni tanlashda о‘quvchilarning fizikadan
olgan nazariy, amaliy bilimlarini kengaytirishga va kasbga yо‘llashga yordam
berishi.
О‘quvchilarga fizikadan integratsiyalangan ekologik mazmundagi
materiallarning о‘quv va о‘quv-metodik qо‘llanmalarda aks ettirish metodi,
vosita va yо‘llari aniqlandi, о‘quvchilar uchun tayyorlangan didaktik materiallar
va ularning о‘ziga xos jihatlari hamda о‘qitish metodlarining tajribada sinab
kо‘rilishi amalga oshirildi.
Didaktik materiallarni о‘quvchilarga о‘rgatish metodlari dars jarayonida
va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda sinab kо‘rildi. Tadqiqot ishimizda ijobiy
natijalar bergan metod va usullarning samarali jihatlari bir necha о‘quv yillarida
takroran sinovlardan о‘tkazildi.
Fizika о‘qituvchilariga har bir mavzuni о‘tishdan oldin, mavzuning
mazmuni haqida, metod va usullarni qо‘llash tо‘g‘risida kо‘rsatmalar berib
borildi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
111
Pedagogik tajriba-sinov uchun maktablarni tanlab olishda quyidagilarga
e’tibor berildi:
− maktabda va maktablararo parallel sinflarning mavjudligi;
− pedagogik tajriba-sinov о‘tkaziladigan maktablarning fizika о‘qituvchilari
ilmiy, nazariy, metodik jihatdan zamon talablariga javob beradigan, ilg‘or, yangi
pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor bо‘lishi va ulardan darsda va
darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalana bilishi;
− maktablarning moddiy-texnik bazasi zamon talablariga javob berishi;
− materiallarni sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda о‘tkazish ishlarining
uyushtirilmaganligi.
Tanlangan didaktik materiallarni о‘rgatishda quyidagi uslublardan о‘rni
bilan foydalanib borildi: suhbat, og‘zaki bayon etish, savol-javob (teskari aloqa
tamoyili), masala yechish, laboratoriya ishlari bajarish, namoyish va tajribalar
о‘tkazish, yozma sinov ishlar olish, kuzatish, о‘lchash, grafik, sxema, jadvallar
chizish.
Tajriba-sinov natijalari. Tajriba sinflarida biz tavsiya etgan materiallar
qanchalik о‘zlashtirilganligini aniqlash uchun о‘quvchilarning og‘zaki javoblari,
yozma ish olish, masala tanlash, tuzish va yechish, laboratoriya va tajriba ishlarini
bajarishlarini kuzatish, ekskursiya natijasi bo‘yicha hisobot yozish usullaridan
foydalanildi.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ekologik ta’lim umumiy о‘rta ta’lim
maktabi ishi ekanligi, kelgusida bu borada kо‘p ishlar amalga oshirilishi lozimligi
yaqqol namoyon bо‘ladi. Bular jumlasiga:1
1. Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida ekologiya о‘quv fani asoslarini о‘qitish
bо‘yicha alohida darslik yaratilgunga qadar har bir о‘quv fani integratsiyalashgan
mavzularga ketma-ket va izchillikda ekologik mazmundagi materiallardan о‘rinli
foydalanish hamda uni kelgusida yaratiladigan darslikka kiritish.
2. Yaratiladigan integratsiyalashgan darslikka alohida ekologik
mazmundagi mavzularni kiritish.
1Turdikulov E. A. Fizika va ekologik ta’lim. – Toshkent: О‘qituvchi, 1992. – B. 89.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
112
РАЗВИТИЕ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ УМЕНИЙ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ФИЗИКИ
Rezume. Maqolada oliy ta’lim tizimida ta’lim
sifatini takomillashtirish va bo‘lajak fizika o‘qituvchilarini
tadqiqot ishlariga jalb etish bo‘yicha fikr yuritilgan.
Tayanch so‘zlar: fizika o‘qituvchisi, o‘quvchi,
o‘qitish metodikasi, o‘quv jarayonini tashkillashtirish.
Abstract. The article contains information on
improving the quality of education in the higher education system and attracting
future physics teachers to research work.
Key words: teacher of physics, student, teaching methods, organization of
educational process.
Резюме. В статье речь идёт об усовершенствовании качества
образования в системе высшего образования и привлечения будущих
учителей физики к исследовательской работе.
Ключевые слова: учитель физики, ученик, методика преподавания,
организация учебного процесса.
удрость гласит: «Познание начинается с удивления». Каждый раз
приходится все больше убеждаться в этой древней мудрости. Большая часть
учебных программ, учебников и методик все еще делают упор на усвоение
учащимися готовой информации по предмету. Ученик использует
репродуктивные, а не креативные способы деятельности, он ищет
единственный ответ, а не учится вариативности и многообразию познания.
Это приводит к ослаблению внутренней мотивации учеников,
невостребованности их творческого потенциала, развитию негативных
явлений, связанных с нежеланием детей учиться, отчуждению от школьного
обучения.
Среди отечественных исследователей-методистов крепнет понимание
необходимости создания такой модели обучения, в которой сущность
Карлыбаева Гулжахан Ермекбаевна, доцент НГПИ имени Аджинияза, кандидат педагогических наук. E-mail: [email protected]
Г. Карлыбаева
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
113
обучения не будет сводиться ни к передаче учащимся готовых знаний, ни к
самостоятельному преодолению затруднений, ни к собственным открытиям
учащихся. Она будет отличаться разумным сочетанием педагогического
управления с собственной инициативой и самостоятельностью, активностью
школьника. И только такая модель обучения, которая опирается на всю
совокупность нынешних знаний о механизмах обучения, целях и мотивах
познавательной деятельности, будет пригодной для реализации главной
цели - всестороннего и гармоничного развития личности. И если так, то
перед учителями открывается широкое поле деятельности - творить,
экспериментировать и искать идеальный вариант обучения.
Необходимы определенные качества (свойства), позволяющие
учителю физики постоянно совершенствоваться в области методики
преподавания, творчески овладевать профессией, создавать
доверительные отношения в системе «учитель - ученик», способствующие
раскрытию у школьников способностей в области физики. Причем эти
качества (свойства) найдут свое выражение в сформированном
профессиональном имидже учителя физики.
В настоящее время развитие современных технологий во всех сферах
человеческой деятельности создает необходимость в новой модели
обучения. Информационные технологии, рассматриваемые как один из
компонентов целостной системы обучения, не только облегчают доступ к
информации, открывают возможности вариативности учебной
деятельности, способствуют его индивидуализации и дифференциации, но
и позволяют по-новому организовать систему, в которой ученик или студент
был бы активным и равноправным участником образовательной
деятельности.
Воспользовавшись данными исследования Л. Р. Тицкой1, представим
результаты анализа используемых нами тактических образовательных
технологий в целях эффективного управления коммуникативным
1Тицкая Л. Р. Управленческий компонент профессиональной подготовки в системе высшего педагогического образования: дис. … канд. пед. наук. – Москва, 1998. – С. 203.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
114
образованием студентов вуза:
Образовательные технологии управления коммуникативным
образованием студентов вузов Стратегические
образовательные
технологии.
Тактические
образовательные
технологии
Доминирующая
цель – результат
Методы
предъявления
учебной
информации
студентам
Тип
доминирующей
коммуникации
студента
Лекционные
процедуры
Информационная
лекция
Проблемная лекция
Лекция вдвоем
Передать готовую
информацию
Развивать
творческое
мышление
студента, его
познавательный
интерес к языку на
основе
углубленного
изучения
материала
На основе усвоения
теоретического
материала
развивать культуру
делового общения,
актуализировать
имеющийся фонд
коммуникативных
знаний,
активизировать
мышление и
поведение будущих
специалистов
Информационный,
монологический
В форме учебной
проблемы,
диалогический
Совместный поиск
и принятие
решения
коммуникативной
задачи,
моделирование
реальной
ситуации,
связанной с
деловым
общением,
постановка
теоретических
Пассивный
Вовлеченность
обучаемого в
решение
коммуникатив-
ных задач;
поисковая и
исследователь-
ская работа
обучаемого
Совместное
решение
проблемных
коммуникатив-
ных задач,
дискуссия с
лекторами
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
115
Лекция с
запланированными
ошибками
На основе усвоения
теоретического
материала
развивать у
студентов умение
оперативно
анализировать и
решать
коммуникативные
задачи
вопросов двумя
специалистами
Интеллектуальные
игры
Поисковая
деятельность;
вовлеченность
(партисипация) в
обсуждение
найденных
ошибок
Исследовательские
процедуры
Семинар-дискуссия
Семинар-
исследование
Создать условия для
партисипации
каждого из
участников
образовательного
процесса с целью
повышения
мотивации
обучаемых, развития
их коммуникативной
компетентности
Превратить
имеющийся фонд
коммуникативных
знаний в
инструмент
творческого
освоения с целью
развития
творческого
мышления
обучаемых
Проблемный
Поиск новых
познавательных
ориентиров,
выдвижение
гипотезы,
сознание чувства
неудовлетворенно
сти уровнем
коммуникативной
компетентности
Поисковая,
исследовательск
ая деятельность,
дискутирование
Самостоятель
ное постижение
учебного
материала,
принятие
решения о
выборе способа
работы с ним,
выдвижение и
генерирование
новых идей,
самостоятельная
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
116
Игровое
проектирование
Семинар-практикум
Курсовая работа
Сформировать
практический опыт
совместного
участия в
обсуждении и
решении
актуальных
коммуникативных
проблем с целью
развития
рефлексивного
мышления
студентов вузов
Систематизировать
и закрепить
полученные
студентами
теоретические
знания, выработать
умение применять
теорию к решению
коммуникативных
задач; развивать
навык
самостоятельной
работы, а также
навык научного
экспериментирова-
ния
Развивать навык
самостоятельного
обобщения
учебного материала
в области
Проблемный.
Игровое
моделирование
содержания
реального
делового общения
Проблемный
Учебно-
познавательные
задачи на
иностранном
интерпретация
полученных
сведений
Поисковая,
исследовательск
ая деятельность,
рефлексия,
имитационное
моделирование
предметного
содержания
коммуникатив-
ной образова-
тельной
деятельности
студентов вузов
Решение
разноуровневых
коммуникатив-
ных задач,
интерпретация
полученных
данных,
рефлексия
образователь-
ной деятель-
ности обучаемых
Самостоятель -
ное решение
иноязычных
учебно-
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
117
Квалификационный
проект
коммуникации,
закрепить
полученные
умения, углубить
имеющийся фонд
коммуникативных
знаний
Систематизировать,
закрепить и
расширить
имеющийся фонд
коммуникативных
знаний, углубленно
изучить одну из
актуальных
коммуникативных
проблем
(в соответствии со
специальностью и
дальнейшим
предназначением
выпускника);
развивать
эксперименталь-
ные умения и
навыки; выявить
уровень
коммуникативной
компетентности
студента
языке
Задания на
иностранном
языке с учетом
квалификации
будущих
специалистов
познавательных
задач и заданий,
учебное
исследование,
оформление
научной работы
Выбор темы,
подбор
источников,
самостоятельное
выполнение
научного
исследования,
проведение
эксперимента,
обработка его
результатов,
оформление
работы, защита
основных
положений
исследования,
обоснование и
характеристика
предложений
проекта,
выполнение
графических
работ
Представленные в таблице образовательные технологии могут быть
использованы в целях эффективного управления коммуникативным
образованием студентов вузов.
Профессиональную готовность следует понимать как способность и
стремление учителя осуществить процесс профильного обучения. В ее
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
118
структуре можно выделить мотивационный, методический,
технологический и организационный компоненты. Рассматривая
выделенные компоненты готовности учителя к профессиональной
деятельности в условиях профильного обучения, хотим отметить, что эти
компоненты, находятся в тесной взаимосвязи. Так, например, от того,
насколько велики стремление педагога к совершенствованию
образовательного процесса и его потребности в творческой
самореализации, в осуществлении научно-исследовательского подхода к
обучению и воспитанию учащихся, зависит его выбор методов, технологий
обучения, форм организации учебного процесса. С другой стороны, владея
разнообразными методами и технологиями личностно-ориентированного,
индивидуально-дифференцированного обучения, понимая их сущность и
ценность для всех субъектов процесса образования, реальные возможности
их применения, учитель не может не испытывать потребность и стремление
в их использовании в профильном обучении1.
Иными словами, чем большим содержанием и опытом наполнен
каждый выделенный компонент для конкретного учителя, тем ярче будет
выражен его индивидуально-творческий характер профессиональной
деятельности. Отмечая важность сформированности каждого из
выделенных компонентов, мы считаем, что мотивационный компонент
является фундаментом готовности учителя к профессиональной
деятельности в условиях профильного обучения.
1Карлыбаева Г. Процессуальный подход к обучению // Технологии и методики в образовании. – Воронеж, 2010. – № 5. – С. 33-35.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
119
IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA'LIMI
ONA TILINI О‘QITISHDA TAHLIL METODINING
MOHIYATI
Rezume. Mazkur maqolada faol, erkin fikrlay
oladigan о‘quvchilar avlodini shakllantirishda grammatik
tahlilning ahamiyati yoritilgan.
Tayanch sо‘zlar: metodika, tahlil, metod, til
bо‘limlari, bosqichli-kompleksli tahlil.
Abstract. This article reveals the importance of
grammatical analysis in the formation of an active, self-
thinking generation of students.
Key words: methodology, analysis, method, sections of the language, step-
by-step complex analysis.
Резюме. В данной статье раскрыто значение грамматического разбора
в формировании активного, самостоятельно мыслящего поколения
учащихся.
Ключевые слова: методика, анализ, метод, разделы языка,
ступенчатый-комплексный разбор.
amiyat to‘xtovsiz rivojlanmoqda, insonning jamiyat talablariga mos
ravishda tafakkuri ham izchil taraqqiy etib bormoqda. Texnikaning tobora
rivojlanishi bilan yoshlarning kompyuter savodxonligi, internet orqali tayyor
ma’lumotlarni olib, о‘zi bilganicha tahlil qilishi bir tomondan yaxshi, ammo bu
ularda ona tilining qonuniyatlarini teran anglash faoliyatiga biroz bо‘lsa ham,
salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Shu bois, ona tili darslaridan olingan bilimlar,
ya’ni ular nutqi va ongini rivojlantirishning asosi ekanligini anglata olishimiz lozim.
Ona tili fanining vazifasi о‘quvchilarda nutq madaniyatini shakllantirish va undan samarali foydalanish, bilim, kо‘nikma hamda malakalarini rivojlantirishdan iborat ekanligi ma’lum. Buning uchun о‘quvchilarga tilning fonetika, leksikologiya va grammatika bо‘limlaridan puxta bilim berish asosiy vazifa bо‘lib hisoblanadi.
Duysabayeva Dilbar Uskanovna, TDPU rus adabiyoti va uni о‘qitish metodikasi kafedrasi katta
о‘qituvchisi. E-mail: d.duysabayeva@gmail. com
D. Duysabayeva
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
120
Har bir mavzu bo‘yicha berilgan bilimni mustahkamlash va о‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun berilgan ko‘plab misollardan til birliklarini
qanday aniqlab oladi, degan savol har doim e’tiborga olinishi lozim. О‘qituvchi
uchun eng samarali, eng foydalisi bu о‘quvchining mustaqil fikrlay olishi, til
о‘rganishi va ma’lum bir asarning mazmun-mohiyatini tо‘liq anglay olishini
ta’minlay oladigan usulni tо‘g‘ri tanlashi muhimdir. Bunday samarali natija
beradigan usullarning biri tahlil metodidir.
Til materiallarining ichki strukturasi va qonuniyatlarini o‘rganadigan о‘qitish
vositasi tahlil metodi deb ataladi. Metodika tarixida tahlil metodining ilmiy
ahamiyatini kо‘rsatib bergan olim K. D. Ushinskiy deya ta’kidlanadi.
Qozoq tilini о‘qitishda metodist olim A. Yermekov о‘z ilmiy ishlarida
о‘quvchilarning savodxonligini orttirish va gap tuzish kо‘nikmasini rivojlantirishda
grammatik tahlilning ahamiyatini alohida ta’kidlab о‘tadi1.
Til о‘rganish yoki о‘rgatish jarayonida amaliy metodlar, ularning orasida
tahlil metodining о‘rni haqida metodist olim, professor A. Isabayev ham о‘z ilmiy
ishlarida alohida to‘xtalgan.
A. Isabayev tahlil metodini aniqlovchi va tushuntiruvchi tahlillar deb ikki
guruhga taqsimlab, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlillarni
tushuntiruvchi tahlillar deb kо‘rsatadi. Metodist olimning fikricha, ona tili fanidan
nazariy materiallarni yaxshi anglab, olingan bilimni mustahkamlab, о‘quvchida
ma’lum bir kategoriya va mavzu haqida tushuncha hosil qilish maqsadida
qо‘llaniladigan tahlil metodlari о‘quvchilar bilimini sinash, tekshirish uchun ham
qо‘llaniladi2.
Ona tilini о‘qitishda professor B. Tо‘xliyev: ”Sо‘zga umumiy tahlil yasash
egallagan bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va umumlashtirish, qolaversa,
bilim, kо‘nikma va malakalarning amaliy tatbiqi darajasini nazorat qilish uchun
mo‘ljallangan, lekin grammatik tahlilning о‘zi davlat ta’lim standartida
1Ермеков А. Грамматикалық талдау. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу педагогика
баспасы, 1958. – Б. 56. 2Исабаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Ташкент: Ўзбекистон, 2003. – Б. 75.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
121
kо‘rsatilgan barcha talablarni amalga oshirish uchun kifoya qilmaydi”1, – deb izoh
beradi. Hozirgi davrda lingvistik tahlil turlari, ularni amalga oshirish usullari,
bizning nazarimizda, biroz e’tibordan chetda qolmoqda, sababi lingvistik
tahlilning dolzarbligi, ahamiyati va uni rivojlantirish usullari, texnologik tomondan
uslubiy yо‘llarini kо‘rsatib berish tо‘laligicha о‘z yechimini topmagan.
Ona tili darslarida tahlilning statistik, matematik, bosqichli-kompleksli
turlari rivojlanib, keng qо‘llanilib kelinmoqda. Oliy ta’lim dasturida о‘qitiladigan
ona tili darslarida ham tahlil metodi orqali talabalarga faqat til bо‘limlarida
о‘rganiladigan masalalarni chuqur tushunishi va tushuntirish maqsadida emas,
balki nazorat shakli sifatida ham foydalanish samarali natija beradi deb
hisoblaymiz.
Amaliy darslarda о‘tilgan har bir mavzuga alohida bosqichli tahlil va
kompleksli tahlil usullaridan foydalanish orqali talabalarning til bо‘limlarini qay
darajada egallaganini bilib borish mumkin. Masalan, fonetika bо‘limida tovush va
harf о‘tilgan bо‘lsa, о‘rganuvchiga sо‘zlar tarkibida tovush va harflarning soni har
xil bо‘lishi sabablari, masalan, oю - oйу; роль - рол tahlil qilish orqali
tushuntiriladi. Sо‘zdagi bо‘g‘in soni va sо‘zni ikkinchi qatorga kо‘chirib yozishda
bо‘g‘inning ahamiyati tо‘g‘risida tahlilni amalga oshirish orqali kо‘nikma hosil
qilinadi.
Fonetika bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna
(tahlil obyekti - gap tarkibidagi sо‘z yoki sо‘zlar):
tovush va harf soni(sо‘zlarning aytilishi va yozilishi);
unli va undoshlarga tasnif;
bо‘g‘in, bо‘g‘in turlari va bо‘g‘in kо‘chirish usullari;
urg‘u;
singarmonizm;
assimilatsiyaga tasnif.
1Тўхлиев Б. ва бошқалар. Ўзбек тилини ўқитиш методикаси. – Тошкент: Янги аср авлоди,
2006. – Б. 66.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
122
Bosqichli-kompleksli tahlil namunasi asosida misol tahlili:
Ас – адамның арқауы.
сөзде 7 әріп (harf), 7 дыбыс (tovush) бар;
7 дыбыстың 3-еуі дауысты (unli), 4-еуі дауыссыз (undosh)
фонемалар;
3 дауысты(unli): а2 – вокал, жуан, ашық, езулік;
ы - вокал, жуан, қысаң, езулік;
дауыссыз(undosh): д – консонант, ұяң, эксплозив, денталь;
м – консонант, үнді, эксплозив, билабиаль;
н – консонант, үнді, эксплозив, альвеоляр;
ң – консонант, үнді, фрикатив, веляр.
буынға (bo‘g‘in) бөлу тәсілі: а-дам-ның
1б. – ашық буын, формуласы А;
2б. – бітеу буын, формуласы ВАВ;
3б. – бітеу буын, формуласы ВАВ;
тасымал(bo‘g‘in ko‘chirish): адам-ның
екпін (urg‘u): адам – көмекші екпін, -ның – негізгі екпін;
лингвалды сингармонизмге негізделген: адам – түбірі жуан
болып, -ның – қосымшада жуан жалғанған;
прогрессивті ассимиляцияға негізделген: адам – түбірдің соңғы
дыбысы үнді болып, -ның – қосымша да үндіден жалғанған.
Kо‘rsatilgan bosqichli-kompleksli tahlil namunasida ona tili darslarida talaba
bitta sо‘zni tahlil qilishi orqali fonetika bо‘limida qanday bilim, kо‘nikma va
malakaga ega ekanligini aniqlash mumkin, chunki bitta sо‘zni tahlil qilish uchun
fonetika bо‘limidagi har bir mavzuni tо‘liq о‘zlashtirgan bо‘lishi lozim.
Tilning qolgan bо‘limlarida ham bosqichli-kompleksli tahlil usulini qо‘llash
yaxshi natija beradi.
Leksika bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna (tahlil obyekti –
gap tarkibidagi sо‘zlarning ma’nolari):
sо‘zning asosiy lug‘aviy yoki nominativ ma’nosi;
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
123
sо‘zning shakl va ma’no munosabatiga kо‘ra turlari (polisemiya,
omonim, sinonim, antonim, tabu, evfemizm, disfemizm);
sо‘zlarning birikmalar hosil qilish bilan bog‘liq ma’nosi (sо‘zlarning erkin
ma’nosi, frazeologik bog‘langan ma’no va sintaktik shartli ma’no)
sо‘zning lug‘at tarkibidagi qatlami (о‘z va о‘zlashgan qatlam);
sо‘zlarning qо‘llanish darajasiga(aktiv va passiv) kо‘ra qatlami.
Morfologiya bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna (tahlil
obyekti – gap tarkibidagi sо‘zlar):
− sо‘z tarkibi tahlili;
− morfologik tuzilishi tahlili;
− sо‘zning leksik va grammatik ma’nosi;
− umumiy grammatik ma’nosi;
− kategoriyaga oid grammatik ma’nosi;
− grammatik savol berish orqali sо‘z turkumiga tegishligi;
− sо‘z turkumlari turlari tahlili.
Sintaksis bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna (tahlil obyekti
– gap va sо‘z birikmalari):
gapning intonatsiyasi va mazmuniga kо‘ra turlari (sо‘roq, darak va
boshqalar);
gapning tuzilishiga kо‘ra turlari;
gap bо‘laklari;
sо‘z birikmalari;
sо‘zlarning bog‘lanish turlari;
sо‘zlarning bog‘lanish usullari tahlili.
Tahlil uchun matn tanlash ham alohida e’tiborni talab etadigan jarayondir.
Sо‘zlarni alohida emas, balki uning gap tarkibi, sо‘z birikmalari, kontekstdagi
ma’nolari, grammatik xususiyatlarini tо‘g‘ri ilg‘ash orqali ularning emotsional-
ekspressiv va boshqa funksiyalari, ma’nosini tushunish – tilni (nutq)
rivojlantirishning, о‘quvchining nutq madaniyatini oshirish, fikrlash qobiliyatini
kengaytirishning asosiy shartlaridan biri.
Bunday maqsadga erishish yо‘li uzoq bо‘lishi mumkin. Avval yengil
misollardan boshlangan tahlillar bora-bora murakkablashib, tilning grammatik
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
124
modellarini organib, ongli ravishda ularni til birliklariga ajrata olgan о‘quvchilar
ona tilini о‘qib о‘rganish, olgan bilimini mustahkamlay oladi.
Til o‘qitish jarayonida tahlil uchun beriladigan didaktik materiallar, asosan,
fonetik qonuniyatlari, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi, so‘z birikmalari bo‘yicha alohida-
alohida gap shaklida berilishi ko‘proq uchraydi. To‘g‘ri, ularning ham nutq rivojida
ahamiyati yо‘q emas, ammo tahlil uchun olingan misollar “ot chopadi, it qopadi”
emas, balki mazmunli, bolaning yosh xususiyatiga mos, tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo‘lgan badiiy asarlardan mavzuga doir misollar tanlanishi kerak.
Tahlil uchun olingan matn nutq о‘stirishga xizmat qilishi lozim. Buning
uchun matn adabiy til normalariga rioya qilingan, mazmuni axloqiy va estetik
tarbiya bera oladigan bо‘lishi shart.
Leksik tahlil orqali о‘quvchi sо‘z boyligini oshirish, sо‘zlarni nutqda о‘rinli
qо‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. Grammatik
tahlil tilning bir bо‘limi bilan chegaralanmasligi lozim, masalan sо‘z ustida ishlash,
uning ma’nosini tahlil qilish murakkab jarayon bо‘lib, faqat leksika bо‘limida
emas, balki grammatika, orfografiya va uslub bilan birgalikda olib borilishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, ona tilini о‘rgatish va о‘rganishda samarali
qо‘llaniladigan tahlil metodi о‘quvchilarning fikrlash qobiliyatining ortishi, nutqiy
faoliyat turlarini egallashi va savodli yozish kо‘nikmalarining shakllanishiga
yordam beradigan vosita sifatida xizmat qiladi.
Bilimni о‘zlashtirish bilan bir qatorda, uni yodda saqlash, undan
foydalanish, takrorlab turish muhim ahamiyatga ega. Ona tilidan olingan bilim
xotiradan kо‘tarilmasligini ta’minlaydigan samarali metod – tahlil metodi
ekanligini e’tiborga olishimiz zarur.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
125
SAN'AT VA JISMONIY MADANIYAT TA'LIMI
ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ КОНТРОЛЬ ЗА ФИЗКУЛЬТУРНО-
ОЗДОРОВИТЕЛЬНОЙ РАБОТОЙ СЕЛЬСКИХ
ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ
Rezume. Maqolada qishloq umumta’lim
maktablarida faoliyat yurituvchi jismoniy madaniyat
fani o‘qituvchilarining sog‘lomlashtirish ishlarining
tashkil qilinishini pedagogik nazorat qilish natijalari
keltirilgan.
Tayanch so‘zlar: monitoring, sotsiologik so‘rov,
jismoniy status, valeologiya, sog‘liqni saqlovchi texnologizatsiya, jismoniy
madaniyat va sog‘lomlashtirishga oid ishlar, pedagogik tajriba.
Abstract. The article discusses the results of the pedagogical control over
the organization of sports and health-improving activities by subject teachers
working in rural educational institutions.
Key words: monitoring, sociological survey, physical status, valeology,
health saving technologization, sports and health-improving activities,
pedagogical experiment.
Резюме. В статье рассматриваются результаты педагогического
контроля за организацией физкультурно-оздоровительной работы
учителями-предметниками, работающими в сельских
общеобразовательных учреждениях.
Ключевые слова: мониторинг, социологический опрос, физический
статус, валеология, здоровьесберегающая технологизация,
физкультурно-оздоровительная работа, педагогический эксперимент.
ктуальной проблемой системы народного образования Республики
Узбекистан является повышение качества подготовки педагогических
кадров по физическому воспитанию, осуществляющих физкультурно-
оздоровительную работу в сельских общеобразовательных учреждениях.
Решение данной проблемы во многом связано с модернизацией
Усманов Баходир Хабибуллаевич, старший преподаватель факультета физической культуры Наманганского государственного университета. E-mail: [email protected]
Б. Усманов
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
126
содержания образования и внедрением инновационных педагогических
технологий в учебный процесс по физическому воспитанию с учетом
влияния региональных факторов1.
Оздоровительная направленность занятий по физической культуре в
режиме учебного дня вызывает необходимость поиска новых
инновационных педагогических технологий с учетом региональных
факторов сельской местности, с постоянной коррекцией учебного процесса
с целью обеспечения мониторинга объема физических нагрузок различного
уровня двигательной подготовленности, предъявляемых к школьникам, а
также мониторинга состояния здоровья школьников.
Здоровьесберегающая технологизация учебного процесса в системе
образования представляет собой новое направление в педагогической
науке, занимающееся конструированием обучающих систем,
проектированием учебных процессов, обеспечивающих решение
поставленных перед работниками сферы физического воспитания и
массового спорта задач по оздоровлению подрастающего поколения.
Экспериментальные научные исследования, проводимые на
протяжении многих лет педагогическим коллективом кафедры теории и
методики физического воспитания по проблеме сельского физического
воспитания и спорта, дают основание считать, что попытки реанимировать
физкультурно-оздоровительную, рекреационную и спортивно-массовую
работу старыми организационными формами и методами не дают
положительного результата2.
1Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан № 46 от 15.02.2000г. “О государственной программе “Здоровое поколение” // Спорт еженедельник. – Ташкент. 2000. – №7. – С.1; Юнусов Т. Т., Юнусова Ю. М., Кудратов Р. К. “Алпомиш” ва “Барчиной” махсус тестлари – саломатлик гарови // Ўзбекистон аҳолиси саломатлиги ва жисмоний тайёргарлик даражасини аниқлашда махсус тестлар бўйича услубий қўлланма. – Тошкент: ЎзДЖПИ, 2004. − Б. 46. 2Исмоилов Т. У. Бошланғич синфларда жисмоний тарбия – соғламлаштириш тадбирларининг педагогик хусусиятлари: aвтореф. дис. ...канд. пед. наук. – Тошкент. 2011 – Б. 23; Кучма, В. О проблемах сохранения здоровья школьников // Современная школа и здоровье. – М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. – С. 33-35; Шарипова Д., Мусурманова А., Таирова М. Формирование здорового образа жизни. − Ташкент: УзГос ИФК, 2005. – С. 179.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
127
К сожалению, занятия физической культурой в сельских
образовательных учреждениях, по-прежнему, имеют направленность на
решение задач, отражаемых только показателями выполнения
школьниками зачетных нормативов, предусмотренных учебной
программой.
Научно-технический прогресс, освободив людей от тяжелого
физического труда, выявил негативный фактор, связанный со снижением
двигательной активности подрастающего поколения и его отрицательное
воздействие на функциональные системы организма. Проведенные нами
социологические исследования выявили в большинстве сельских
образовательных учреждениях наличие слабой материально-спортивной
базы с неполным комплектом спортивного оборудования, отсутствие
специалистов, имеющих высокую квалификацию по физическому
воспитанию1.
Мониторинг результатов педагогического тестирования уровня
двигательных способностей и состояния здоровья учащейся молодежи,
проживающей в сельской местности, проведённого совместно с
представителями медицинских учреждений, позволил обнаружить
воздействие на процесс проведения физкультурно-оздоровительных
мероприятий региональных неблагоприятных экологических факторов,
связанных с влиянием гипертермии окружающей среды в весенне-летний
период. Это дает основание для акцентированного подхода к изучению
данной актуальной проблемы.
Выявлено, что возможности школы, используемые с целью
оздоровления подрастающего поколения, реализуются недостаточно
эффективно, о чем свидетельствуют прогрессирующие среди школьного
контингента сельской местности отставания в физическом развитии и
двигательной подготовленности. Более того, нарастание различных форм
отклонений в состоянии здоровья детей вызывает тревогу и настоятельно
1Комков, А. Г. Социологические основы формирования здорового образа жизни и физической активности детей школьного возраста // Теория и практика физической культуры. – 2004. – № 1. – С. 40-46.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
128
требует поиска инновационных подходов к совершенствованию системы
сельского школьного физического воспитания.
Проводимые физкультурно-оздоровительные и спортивно-массовые
мероприятия по традиционной схеме, осуществляемые в сельских
образовательных учреждениях, в силу ряда объективных причин не
приносят ощутимого прогрессирующего результата.
На основе проведенных мониторинговых исследований и результатов
социологического опроса специалистов сельского школьного физического
воспитания было выявлено, что одной из эффективных форм занятий
физической культурой в режиме учебного дня общеобразовательной школы
являются мероприятия физкультурно-оздоровительной направленности.
При всей значимости урока физической культуры, как основного средства
физического воспитания в школе, главенствующая роль в приобщении к
ежедневным занятиям физическими упражнениями принадлежит
внеклассной физкультурно-оздоровительной и спортивно-массовой работе.
Следует отметить, что более половины общеобразовательных школ
Республики Узбекистан расположены в сельской местности и почти 60%
сельского населения проживают на селе, что определяет актуальность
изучаемой проблемы.
Кадровая политика государства направлена на подготовку
квалифицированных учителей физической культуры, которые обязаны
решать задачи по ликвидации обнаруженных негативных факторов,
связанных с большой текучестью педагогических кадров на селе и
накладывает огромную ответственность на факультеты физического
воспитания для решения проблемы обеспечения педагогического процесса
специалистами в сфере физической культуры и детского спорта1.
Социологические исследования методом анкетирования,
проведенные с учителями физической культуры, работающих в сельских
общеобразовательных школах, позволили выявить отдельные факторы
1Ханкельдиев Ш. Х. Мониторинг физического статуса детей как фактор здорового образа жизни // Материалы республиканской научно-практической конференции. – Фергана: ФарДУ, 2011. – Б. 14-16.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
129
данной профессии. Возраст учителей, преподающих в сельских
образовательных учреждениях Ферганской области, составил от 22 до 30
лет, что составляет – 17% учителей, от 30 до 40 лет – 26%, от 40 до 50 лет –
35%, 50 лет и выше – 22%.
Педагогический стаж работы в сельской общеобразовательной школе
только приступивших к педагогической деятельности - 7%, до 5 лет – 24%, 5-
10 лет – 26%, от 10 до 20 лет – 17%, от 20 до 30 лет – 14%, выше 30 лет – 12%
учителей.
На вопрос «Почему Вы решили выбрать профессию учителя
физической культуры?» ответили следующим образом: «Привлекла работа
с детьми» – 16%, «По наставлению родителей» – 4%, 34% – стремились
получить высшее образование, 9% – убеждены в способностях к данной
профессии, где в основном это были студенты, имеющие спортивные
разряды по избранным видам спорта в период их обучения в вузе, 6% –
«Привлекла престижность профессии», 29% – желание служить в органах
внутренних сил и 2% имели другие мотивы.
Проводить физкультурно-оздоровительную работу со школьниками в
системе образовательных учреждений только представителями
физкультурной профессии считаем не целесообразным и рекомендуем
привлечение к данной работе всего педагогического коллектива школы.
Анализ анкетных данных позволил выявить, что большинство
учителей-предметников имеют высшее образование (92%) и, естественно,
полученные ими теоретические знания и практические навыки на занятиях
физической культурой в период обучения в вузе позволяют им принимать
активное участие во всех физкультурно-спортивных мероприятиях школы.
Интерес представлял вопрос оценки учителями-предметниками своих
знаний, умений в физкультурно-оздоровительной деятельности,
позволяющих определить свой уровень вузовской подготовки по
физическому воспитанию в связи с данной практической работе в школе.
Высокие показатели были лишь у 7% молодых учителей, как выяснилось они
ранее занимались избранным видом спорта, достаточный показатель – 38%,
удовлетворительный – 34%, недостаточный – 21%. На вопрос «Что мешает
Вашему участию в физкультурно-оздоровительной работе с учениками?»
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
130
ответили следующим образом: «Неуверенность в своих спортивных
способностях» – 21%, «Слабая материально-спортивная база школы» – 19%,
«Недостаточное количество практических навыков ведения физкультурно-
оздоровительной работы» – 12%, «Неудовлетворенность заработной платой
– 17%», «Неприятие сельского взрослого населения в отношении участия
женского коллектива молодых учителей в физкультурно-оздоровительной
работе» – 22% и 9% учителей не смогли сформулировать причину своего
отказа.
На основании полученных результатов устного опроса учителей-
предметников было выявлено, что лишь 18% из них в состоянии разработать
комплекс утренней гигиенической гимнастики, 23% - провести
физкультурные минутки в классе во время уроков, 6% - могут определить
параметры состояния своего здоровья, 9% - провести педагогическое
тестирование физического развития и двигательной подготовленности с
анализом полученных результатов у школьников, провести уроки
физической культуры в школе - 8%, организовать физкультурно-
оздоровительные и спортивные мероприятия – 15%, провести беседы о
здоровом образе жизни – 21% . ( Рис.1)
Рис. 1 Результаты анкетного опроса учителей-предметников,
работающих в сельской общеобразовательной школе
На вопрос «Что необходимо для ведения физкультурно-
оздоровительной работы в школе?» получены ответы: «Знание и умение
23
6
98
15
211
2
3
4
5
6
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
131
реализовать воспитательные, образовательные и оздоровительные задачи
физической культуры» – 35%, «Знание теоретических и методических основ
физической культуры» – 26%, «Умение организовывать и проводить занятия
с физическими упражнениями» – 18%, «Умение объективно оценивать
физическое развитие и двигательную подготовленность школьников» – 21%.
Проведенное анкетирование учительского коллективов, работающих
в сельских образовательных учреждениях, позволили определить их
отношение к собственному здоровью, где 84% опрошенных учителей-
мужчин указали на отсутствие вредных привычек в виде курения, 37%
учителей иногда выполняют физические упражнения в режиме учебного
дня, что доставляет им радость, желание вести активный образ жизни и
воспитывать у учеников потребность в занятиях физическими
упражнениями. 19% опрошенных изъявляли желание повысить свои
теоретические знания в сфере физкультурно-оздоровительной
деятельности и 3% учителей указали, что занятия физической культурой не
влияют на их здоровье.
Регулярный мониторинг физкультурно-оздоровительной работы в
сельской общеобразовательной школе, основанный на результатах
проведенного анкетного опроса учителей-предметников, позволил выявить
достоверные результаты, позволяющие совершенствовать работу по
физическому воспитанию в системе народного образования.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
132
YOSH TADQIQOTCHILAR MINBARI
FIZIKA O‘QITISHDA PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Rezume. Maqolada fizika o‘qitish jarayonida
“Bahr-u bayt” texnologiyasidan foydalanish tajribasi
yoritilgan.
Tayanch so‘zlar: pedagogik texnologiya,
o‘quvchi, yoshlar, o‘qitish usullari, interfaol metodlar,
o‘qituvchi faoliyati.
Abstract. The article focuses on the experience of using the "Bahr-u bayt"
and "Logic game" technologies in the teaching of physics.
Key words: pedagogical technologies, pupils, youth, teaching methods,
interactive methods, teacher activity.
Резюме. В статье речь идет об опыте применения технологий “Бахр-у
байт” и “Логическая игра” в преподавании физики.
Ключие слова: педагогические технологии, ученик, молодежь,
методы обучения, интерактивные методы, деятельность учителя.
a’lumki, pеdagogik tеxnologiya o‘quvchilarni o‘qitish, o‘rgatish va
ularni har tomonlama rivojlantirish qonun-qoidalarini o‘z ichiga olgan pеdagogik
tadbirlar tizimidan iborat. Ta’limni tеxnologiyalashtirishning asosi ta’lim
oluvchilar, uning samaradorligini oshirish va ta'lim oluvchilarni bеrilgan
muddatlarda hamda ajratilgan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o‘quv
natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to‘liq boshqarish g‘oyasini tashkil
etishdir.
Har bir fanda bo‘lgani kabi fizika fanida ham bir qator yangiliklar,
o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bu esa pedagoglardan faqat an’anaviy dars
usullaridan foydalanmasdan o‘qitishning yangicha, noan’anaviy usullaridan
foydalanishni talab qiladi. Fizika fanini o‘qitishning qiziqarli va afzallik
tomonlaridan biri shundaki, bunda o‘quvchilar fizik hodisa va jarayonlarni
kundalik hayotda ko‘rib, kuzatib borishlari mumkin bo‘ladi. Biz bu jihatdan
Rahmonova Gulchehra Zokirjon qizi, Nizomiy nomidagi TDPU fizika va astronomiya yo‘nalishi 2-kurs magistranti. E-mail: [email protected]
G. Rahmonova
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
133
o‘quvchilarning fizikadan nazariy va amaliy bilimlarini baravar rivojlantirib
borishda foydalanishimiz mumkin. Fizika darslarida o‘quvchilar ma’ruza darsida
olgan bilimlarini amaliy masala yechish darslarida yanada yaxshiroq tushunib
olsalar, laboratoriya darslarida esa egallagan bilimlarini hayotda qo‘llanilish
jarayonining guvohi bo‘ladilar1. Hozirgi kunda har bir sohada, xususan, ta’limda
innovatsion texnologiyalardan foydalanish dolzarb masala hisoblanadi. Quyida
izohlanayotgan pedagogik texnologiya esa o‘quvchilarning darsda faolligini
ta’minlashga va ularning qiziqishlarini oshirishga yordam beradi.
O‘qituvchilar dars jarayonida bir qancha pedagogik texnologiyalar va
interfaol metodlardan foydalanib kelishmoqda. Biz hozirgacha o‘qitish
texnologiyalarining bir qancha turlari bilan tanishmiz. Bu texnologiyalarning
“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Baliq skeleti”, “BBB” texnologiyasi, “Insert jadvali”,
“Nilufar guli”, “Fikrlay olasanmi”, “Klaster” kabi turlari mavjud. Albatta, bunday
texnologiyalardan foydalanib, darslarni tashkil qilish uning qiziqarli va samarador
bo‘lishiga xizmat qiladi.
Fizik “Bahr-u bayt” texnologiyasi. Ushbu texnologiyani 8-9-sinf o‘quvchilari,
shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kolleji o‘quvchilari uchun ham
qo‘llash mumkin, chunki bu vaqtda ular anchagina fizik tushunchalar bilan
tanishgan bo‘ladilar. Bunda sinf o‘quvchilari ikki yoki uchta guruhga ajratiladi,
shundan so‘ng o‘qituvchi bitta fizik asbob nomini aytadi, masalan, dinamometrni
aytishi mumkin. Birinchi guruh o‘quvchilari esa o‘sha so‘z qanday harf bilan
tugallangan bo‘lsa, shu harf bilan boshlanadigan asbob nomini aytishlari kerak.
Masalan, r harfi bilan boshlanadigan asbob – reostat, ikkinchi guruh o‘quvchilari
esa t harfi bilan davom ettiradilar, masalan, termometr. Shu tarzda davom
ettiriladi, qaysidir guruh topa olmay to‘xtab qolsa, 5 soniya vaqt beriladi, shundan
so‘ng topa olmagan guruh o‘z-o‘zidan o‘yinni tark etadi. Bu texnologiya
o‘quvchilarni birgalikda guruh bo‘lib ishlashga o‘rgatadi, bundan tashqari ulardan
tez fikrlash va chaqqonlikni ham talab qiladi. Fizik “Bahr-u bayt”ni quyidagi
turlarda ham o‘tkazish mumkin.
1M. Djorayev. Fizika va astronomiya o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2015. –
B. 84.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
134
1. Fizik terminlar bahr-u bayti. Bunda o‘quvchilar o‘yinda barcha fizik
terminlardan foydalanishlari mumkin. Masalan quyidagicha: tezlik-kuch-chig’iriq-
qarshilik-…
2. Fizik kattaliklar bahr-u bayti. Bahr-u baytning ushbu turida o‘quvchilar
faqat fizik kattaliklar nomini aytadilar. Masalan: zichlik-kuch-chastota-aylanish
davri-… . Bu usulning afzallik taraflaridan biri shundaki, kattalik va uning birligini
chalkashtiradigan o‘quvchilar ularni farqlashni o‘rganadilar.
3. Fizik kattaliklarning birliklari o‘rtasidagi bahr-u bayt. O‘quvchilar bunda
fizik kattaliklar, birliklardan, terminlar va tushunchalardan foydalanadilar,
masalan, kilogramm-metr-radian-nyuton-… .
4. Fizik o‘lchov asboblari o‘rtasidagi bahr-u bayt. Ushbu o‘yinda o‘quvchilar
faqat fizik asboblar nomini aytadilar. Masalan, ampermetr-rezistor-reostat-
termometr-… .
Ushbu texnologiya o‘quvchilarni birgalikda guruh bo‘lib ishlashga o‘rgatadi,
bundan tashqari ulardan tez fikrlash va chaqqonlikni ham talab qiladi.
Shunday qilib, hozirgi davr ta’lim berish jarayonini quyidagi asosiy jihatlar
bilan ifodalash mumkin:
o‘qituvchining faoliyati nafaqat ilmiy-amaliy asosda, balki ijodiy artistik
asosda ham amalga oshirilishi lozim;
o‘qituvchilarga bo‘lgan talab ham sezilarli darajada oshmoqda va endi
ular nafaqat ilmiy, balki ma’rifiy va amaliy bilimlarni ham puxta egallashlari zarur
bo‘lmoqda.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
135
XOTIRA VA QADRLASH
USTOD YODI
anijon aka Abdurahmonov davlat va jamoat
arbobi, yurtimizda nahv ilmi bo‘yicha ilmiy maktab yaratgan,
fanimizning, oliy ta’limning jonfido darg‘alaridan biri,
akademik, fan arbobi edi. Farg‘ona pedagogika institutining
o‘zbek tili va adabiyoti fakultetini imtiyozli diplom bilan
tugatgan G‘. Abdurahmonov dastlab shu dargohda
muallimlik qildi, Samarqand davlat universitetida nomzodlik
ishini yakunladi, uzoq yillar O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot
institutining til tarixi bo‘limini boshqardi.
Filologiya fanlari doktori, professor G‘anijon Abdurahmonov umr bo‘yi
(1925-2016) o‘qib, o‘rganib, bilganlarini shogirdlariga yuqtirib-o‘tkazib yurdi,
o‘zbek tilining sintaktik xususiyatlarini uzluksiz tadqiq etdi. O‘rta va oliy maktablar
uchun darsliklar bitdi. Olim Farg‘ona davlat pedagogika instituti, Toshkent davlat
Chet tillar institutlarining rektori, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vaziri kabi muhim vazifalarni bajargan yillarda ham bir soniyaga bo‘lsa-da
ilmiy ijoddan forig‘ bo‘lmadi. Natijada 1950-yili “Hozirgi zamon o‘zbek tilida
substantivatsiya” mavzusida nomzodlik, 1960-yilda esa “Hozirgi zamon o‘zbek
tilida qo‘shma gap sintaksisi asoslari” mavzusida doktorlik dissertatsiyalarini
himoya qildi, professorlik unvoniga erishdi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining
haqiqiy a’zosi etib saylandi. Uzluksiz izlanishlar, muntazam ijodiy mehnat hosilasi
o‘laroq, turli yillarda 165 nomdagi jami 380 bosma taboq hajmdagi ilmiy ishlari
o‘zbek va rus tillarida nashr etildi. “Исcледование по старотюркскому
синтаксису” (XI век), “O‘zbek xalqining va tilining shakllanish tarixi”, “Navoiy
tilining grammatik xususiyatlari”, “Milliy tillarning taraqqiyoti”, “Qadimgi turkiy
til”, “O‘zbek tili sintaksisi”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, “O‘zbek tilida qo‘shma gap
sintaksisi haqida”, “Stilistik normalar haqida”, “Qo‘shma gap”, “Грамматический
очерк староузбекского языка” singari fundamental tadqiqotlar shular
jumlasidandir. O‘sha yillari G‘. Abdurahmonovning rahbarligi va say-harakati
tufayli “Devonu lug‘atit turk” o‘zbek va rus tillarida nashr etildi, asarning turkiy
tillar tarixini o‘rganishda muhim bo‘lgan birinchi “Indeks lug‘ati” tuzildi. Umuman,
G‘. Abdurahmonovning qadimgi turkiy til, xususan, XI asr turkiy yodgorliklarining
til xususiyatlarini o‘rganishdagi xizmatlari beqiyosdir. Hatto olim “O‘rxun Enasoy”
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
136
yozuv yodgorliklari tilining sintaktik xususiyatlari xususida ham maxsus ilmiy
tadqiqot yozgan.
O‘tgan asrning 90-yillari boshlarida G‘. Abdurahmonov Nizomiy nomidagi
Toshkent davlat pedagogika instituti (universiteti)ga rektor qilib tayinlandi.
G‘. Abdurahmonov iqtidorli xodimlarni e’zozlaydigan, qaysi muassasaga
rahbar bo‘lsa, o‘sha dargohning obodligini, kelajagini o‘ylab zahmat chekadigan
jonfido arbob edi. Chunonchi, besh yillik faoliyati davomida ustoz pedagogika
institutining moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlashga erishdi, o‘sha
yillari pedagogika instituti hamma jihatdan mamlakat oliy o‘quv yurtlari orasida
peshqadam bo‘ldi. Institut hovlisida 2ta, Muqumiy ko‘chasida 3ta 9 qavatli
talabalar uyi, professor-o‘qituvchilar uchun turar joy binosini qurdirishga
muvaffaq bo‘ldi. Hozir bu manzilgohlarda yashayotgan talaba-yu muallimlar
ustozning nomini eslab yurishadi.
Xalqimizda “shogirdsiz ustoz – mevasiz daraxt” degan naql bor. Ustoz G‘.
Abdurahmonov turkiy til tarixini o‘rganish bo‘yicha maktab yaratibgina qolmay,
ana shu yo‘nalishning vorislarini tarbiyalashga ham alohida e’tibor berdi. U
kishining bevosita rahnamoligida 30dan ziyod yoshlar o‘zbek tili tarixi, hozirgi
o‘zbek tili, qiyosiy grammatika yo‘nalishlari bo‘yicha nomzodlik va doktorlik
dissertatsiyalarini himoya qilishgan. Ayni kunda ular ilmiy muassasa hamda oliy
o‘quv yurtlarida faoliyat ko‘rsatib, peshvolari an’anasini muvaffaqiyat bilan
davom ettirishmoqda.
Akademik G‘. Abdurahmonov tinim bilmas ilm kishisi edi. Ustod umrlarining
oxirigacha bir zumga ham ijoddan, izlanishdan to‘xtamagan. Oxirgi yillarda
Toshkent davlat sharqshunoslik institutining professori vazifasida ishlagan olim
shogird va kasbdoshlari bilan hamkorlikda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”
dostoning asl matnini ruscha va o‘zbekcha tabdillari bilan 4 kitob qilib nashr
etilishiga erishdi. Bu nashr mukammal so‘z boshi, har jihatdan tugal izoh va
ko‘rsatkichlar bilan ta’minlangan. Asarning ushbu nusxasi kelajak ilmiy
tadqiqotlar uchun tayanch manbaa bo‘la oladi.
Atoqli olim xalqaro turkologlari e’tirof etgan jahoniy shuhrat sohibi edi,
shuning uchun ham ustoz 2000-yili Turkiya Til qurumining haqiqiy a’zosi etib
saylangan, qirq yildan ziyod vaqt davomida Turkiyada har yili bo‘lib o‘tadigan
turkiyshunoslarning an’anaviy xalqaro anjumanlarida muntazam ravishda
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
137
ma’ruzalari bilan qatnashib keldi. “Tуркoлогия” jurnalining tahrir hay’ati a’zosi
edi, Xelsinki, Moskva, Sankt-Peterburg, Boku, Ashxobod shaharlarida o‘tkazilgan
turkshunoslar anjumanlarida o‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etgan. Ustozning
o‘zbek tili tarixi, uning rivojlanishi jarayonlari haqidagi muhim tadqiqotlari
o‘zining ilmiy mohiyatini hamon saqlab kelmoqda.
Zamon allomasi, o‘zbek tilshunosligining sohibqadami G‘anijon
Abdurahmonov oramizda yo‘q, ammo u kishi yaratgan tadqiqotlar, yozgan
kitoblar, nashr ettirgan manbalar soha xodimlariga hamon asqotmoqda, yosh
avlod bu ustoz qalamini yerda qoldirmayapti. Demak, domlaning xotiralari
hamisha boqiydir.
Professor, Hamidjon Homidiy
FAN FIDOYISI, YETUK FAYLASUF OLIM, USTOZ
( J. Tulenov tavalludining 90 yilligiga bag‘ishlanadi)
asrning 60-yillari oxiri, 70-yillar boshlarida Nizomiy nomidagi
Toshkent davlat pedagogika institutining falsafa
kafedrasida о‘z mehnat faoliyatini boshlagan
hamkasblarim qatori men о‘zimni omadli, baxtli shogird,
deb hisoblayman va uzoq yillar davomida Erkin Yusupov,
Jondor Tulenovdek taniqli ustozlardan hayot va ilm
saboqlarini olganim bilan faxrlanaman.
Ustoz Jondor Tulenov 1972-yildan to umrlarining
oxirigacha falsafa kafedrasini boshqardi va faylasuf
kadrlarni yetishtirish borasida samarali faoliyat olib
bordi. Shuning natijasi о‘laroq falsafa kafedrasi respublika ijtimoiy kafedralari
orasida ilmiy salohiyati uzluksiz о‘sib borayotgan kafedra sifatida tan olindi.
Ustozning jо‘shqin hayoti, serqirra ilmiy ijodiy faoliyati jamiyat uchun, xalq
uchun ezgulik yо‘lida sidqidildan qilingan mehnat hech qachon zoye ketmasligi,
insonning yuksak maqomga erishuvining muhim omili ekanligini kо‘rsatdi. Ustoz
nimagaki erishgan bо‘lsa, hammasiga о‘zining bilimi, mehnatsevarligi tufayli
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
138
erishdi. Oddiy dehqon oilasidan chiqqan inson taniqli faylasuf olim,
О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Davlat mukofoti laureati, falsafa fanlari doktori, professor, О‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasining akademigi darajasiga yetdi. U nafaqat
О‘zbekiston va Qozog‘istonda, balki butun Markaziy Osiyoda va hamdо‘stlik
mamlakatlarida ham о‘z bilimi va sermahsul faoliyati tufayli yetuk faylasuf
olim−ustoz sifatida obrо‘ qozondi.
Ustozning yirik faylasuf olim, “faylasuflarning ustozi” darajasiga yetishida
uning shaxsiga xos xislatlar, о‘z maqsadini amalga oshirishdagi qat’iyatlilik va
sobitqadamlik muhim omil bо‘ldi. Ilmiy izlanish inson ma’naviy faoliyatining
shunday murakkab shakliki, u olimdan о‘zini ilm yо‘liga batamom bag‘ishlashini,
ilmiy izlanish uning uchun birinchi hayotiy ehtiyojga aylanishini talab etadi. Shu
bois ham Jondor Tulenovning hayoti va faoliyatini “ilmga baxshida umr” sifatida
tan olish lozim bо‘ladi.
Ustoz о‘gitlari hamon yodimizda: ilm bilan muntazam shug‘ullanish, о‘z
ustida ishlash, bilimini muttasil oshirib borish orqaligina inson muayyan natijaga
erishishi mumkin. Mazkur о‘git ustozning qо‘l ostida ishlagan barcha tadqiqotchi
yoshlar uchun dasturul amal bо‘ldi.
Ustoz ilmiy ijodiy faoliyatining yana bir qirrasi ilmiy izlanishni, ijtimoiy
hayotdagi jarayonlar va о‘zgarishlarni jamiyat manfaatlari bilan о‘rinli bog‘lay
olganida, deb hisoblayman. Zotan, fan oqibat natijada ijtimoiy hayot talablaridan
kelib chiqadigan muammolar tadqiqi bilan shug‘ullanadi. Olimning ilmiy
izlanishlari ijtimoiy taraqqiyot manfaatlariga qay darajada xizmat qilishi bilan
qadrlidir. Bu ustoz Jondor Tulenovning falsafaga о‘ziga xos munosabatida о‘z
ifodasini topdi.
Jondor Tulenov XX asr Markaziy Osiyo falsafasi taraqqiyotiga о‘z hissasini
qо‘shgan sermahsul olim hisoblanadi. Ustoz asarlarida falsafa fanining kо‘plab
muammolari о‘z yechimini topganligini alohida ta’kidlash joiz. Bular: falsafa
fanining mohiyati, falsafa tarixi, borliq falsafasi, jamiyat falsafasi, ong falsafasi,
dialektika, fan metodologiyasi. Shuningdek, hozirgi zamon ijtimoiy
taraqqiyotining dolzarb falsafiy muammolari uning asarlarida о‘ziga xos tahlil
etilgan. Ustozning dastlabki falsafiy asarlari dialektika nazariyasiga bag‘ishlangan.
Bular: “Dialektika va ilmiy bilish”(Toshkent, “Fan”, 1979.); “Dialektika va hozirgi
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
139
zamon” (Toshkent, “Fan”, 1988.); “Dialektika ilmiy bilish metodologiyasi sifatida”
va hokazo.
Olimning 1991-yilda nashrdan chiqqan “Falsafa” o‘quv qo‘llanmasi uzoq
vaqt davomida о‘qituvchi va talabalar uchun muhim manba sifatida xizmat qildi.
Mustaqillikning qо‘lga kiritilishi shu davrda kechayotgan ijtimoiy jarayonlarni
falsafiy tahlil qilish zaruratini keltirib chiqardi. Bu yangi mafkura yakkahokimligi
ta’siridan xoli bо‘lgan “Falsafa” darsligining nashr qilinishiga olib keldi.
Olim faoliyatining muhim tomonlaridan biri ijtimoiy hayotda bо‘ladigan
о‘zgarishlarning falsafiy tahlilini berishdan iborat bо‘ldi. Bu uning qator asarlarida
о‘z ifodasini topdi. Jumladan, olimning “Hayot falsafasi” (1993) kitobida falsafa
fanining mohiyati, uning mafkura va siyosat bilan aloqadorligi, falsafaning inson
dunyoqarashining shakllanishidagi о‘rni masalalari talqin etildi. Unda falsafaning
mohiyatida hayotni anglash yotishi asoslandi. Falsafaning О‘zbekiston
mustaqillikka erishishi va uni mustahkamlashda о‘tmishdan qolgan ma’naviy
merosning о‘rni, ustozning 1998-yilda nashr qilingan “Qadriyatlar falsafasi”
monografiyasida о‘z ifodasini topdi.
“Ta’lim tо‘g‘risidagi qonun” va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ning qabul
qilinishi mamlakatimizda yangi ta’lim tizimini joriy etishga olib keldi. Respublika
oliy ta’limining ikki bosqichli tizimi (bakalavriat va magistratura) joriy qilindi. Olim
magistratura uchun Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqishda faol ishtirok etdi;
magistratura ta’limi uchun “Fanning falsafiy muammolari”, “Ilmiy ijod
metodologiyasi” о‘quv kurslari alohida kitob sifatida chop etildi.
Olim faoliyatining muhim yо‘nalishlaridan biri faylasuf kadrlarni yetishtirish
hisoblanadi. Ustoz falsafa sohasida ilmiy pedagogik kadrlarni tayyorlash borasida
ibratli ishlarni amalga oshirdi. Respublika Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
buyrug‘i bilan 1977-yili Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutida
falsafa fani bo‘yicha tashkil etilgan ixtisoslashgan Ilmiy Kengash nafaqat
О‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo respublikalari hamda Ozarbayjon uchun falsafa
sohasida ilmiy pedagogik kadrlarni tayyorlashga katta hissa qо‘shdi.
Jondor Tulenov butun hayotini falsafa fani rivojiga, uni yoshlar ongiga
singdirishga, yuksak malakali faylasuf kadrlarni tayyorlashga baxshida etgan yirik
olim va ziyokor inson hisoblanadi.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
140
Ustoz falsafa fani doirasida о‘z ilmiy maktabini yarata olgan. Bu maktab
falsafaning “Ontologiya, bilish nazariyasi va mantiq” muammolari bilan
shug‘ullanuvchi tadqiqotchilarni о‘z atrofiga birlashtirdi. Ustoz Jondor Tulenov
rahbarligida ushbu ixtisoslik bо‘yicha 10dan ortiq fan doktorlari va 100ga yaqin
fan nomzodlari tayyorlandi. Bu mutaxassislar hozirda О‘zbekiston, Rossiya,
Qozog‘iston, Qirg‘izistonning turli shaharlarida barakali ijod qilib kelmoqdalar,
ustozdan olgan bilimlarini talaba va yosh tadqiqotchilarga yetkazmoqdalar.
Olimning faoliyati va yozgan asarlari hozirga qadar faylasuflar uchun о‘rganilishi
lozim bо‘lgan manbalar sifatida foydalanilmoqda. Bu ustozning yodi mangulikka
daxldor ekanligidan dalolat beradi.
Professor, Sirojiya Valiyeva.
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
141
M U N D A R I J A
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,
PEDAGOGIK INNOVATIKA
Mirsoliyeva Muxabbat Assessment – pedagog kadrlar kasbiy
kompetentligini baholashning
innovatsion metodi sifatida………………2
Zaripov Lochin Kasbga yо‘naltirilgan о‘qitish
texnologiyalarini loyihalash……………..10
Ishquvatov Valiqul Mahalla va oliy ta’lim мunosabati……………………………………..17 Xalikov A’zam Pedagogik kasbiy refleksiyani
tashxislash talqini……………………………23
Джамилова Наргиза О некоторых вопросах изученности
проблемы инициативности у
обучаемых……………………………………..31
Nazirova Go‘zal
Maktabgacha ta’lim muassasalarida
pedagogik jarayonlar samaradorligini
ta’minlash……………………………………….36
Musayeva Nargiza Boshlang‘ich sinf aqli zaif
о‘quvchilarning noverbal
muloqoti………………………………………….41
Ismoilov To‘ychi
Aliboyev Turg‘un
Orishev Jamshid
Oliy ta’limda amaliy ishlarni baholash
mezonlari………………………………………..49
Богдалова Гульнора Мартьянова Валерия Особенности влияния иррациональных установок на мотивацию обучения в юношеском возрасте……………….57 Mamatqulova Nilufar Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvning oliy ta’limda xorijiy tillarni о‘rganishdagi ahamiyati….64
TA'LIM TIZIMI MENEJMENTI
Shonazarov Asror
Ta’lim tizimi rahbarlarining kasbiy
kompetentligiga xos pedagogik-
psixologik sifatlar……………………….69
MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY
FANLAR TA’LIMI
Matjanov Nurjan
Формирование понятий о квантовых явлениях в общеобразовательной школе……………………………………...76 Kuchkarova Dilarom
Rixsibayeva Xurshida
Chizma geometriyada masalalar klassifikatsiyasi…………………………..82 Abdurizayeva Salima
Biologiyani о‘qitish jarayonida
ijodiy muhitni yaratish……………….88
Usmonqulov Sherzod
Informatika ta’limida integrativ
yondashuv……………………….………..94
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
142
Nazarov Ilhom
Modulli texnologiya – talabalarning
raqobatbardoshlik qobiliyatini
shakllantirish vositasi sifatida
(informatika fani asosida)………….....99
Muxliboyev Maxmut
Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab
о‘qitishda ekologik mazmundagi
materiallarni tanlash tamoyillari……106
Карлыбаева Гулжахан
Развитие исследовательских умений будущих учителей физики…….......112
IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI
Duysabayeva Dilbar
Ona tilini о‘qitishda tahlil metodining
mohiyati………………………………………..119
SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI
Усманов Баходир
Педагогический контроль за
физкультурно-оздоровительной
работой сельских
общеобразовательных
школ……………………………………….125
YOSH TADQIQOTCHILAR MINBARI
Rahmonova Gulchehra
Fizika o‘qitishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish…132
XOTIRA VA QADRLASH
Hamidjon Homidiy
Ustod yodi………….……………………135
Sirojiya Valiyeva
Fan fidoyisi, yetuk faylasuf olim,
ustoz ( J. Tulenov tavalludining
90 yilligiga bag‘ishlanadi)……...…137
PEDAGOGIKA 2018, 2-son
143
MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION
OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
TASHKENT STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY
NAMED AFTER NIZAMI
PEDAGOGICA
(scientific-theoretical and methodical journal)
№ 2
РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН
МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ
ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ
УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ
ПЕДАГОГИКА
(научно-теоретический и методический журнал)
№ 2
Mas’ul kotib – Durdona Xudoyarova
Muharrirlar – Saodat Adilova, Zaxira Xidraliyeva
Sahifalovchi – Sunnatilla Ismoilxonov
Nashr ko‘rsatkichlari:
Yakka obunachilar uchun – 1076, Tashkilotlar uchun – 1077
Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan. Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.
2018-yil 18-aprel bosishga ruxsat etildi. 98-buyurtma.
Adadi – 300 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.
Bichimi 70x1001/16 “Calibri” garniturasi.
Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.
100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani,
Yusuf xos Hojib ko‘chasi, 103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64
Web-sayt: www.tdpu.uz
E-mail: [email protected]