143
PEDAGOGIKA 2018, 1-son Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hay’ati: Abdullayeva Barno (bosh muharrir o‘rinbosari) Avazov Sherimmat Adilov Po‘lat Adilova Saodat Ashirboyev Samixon (bosh muharrirning birinchi o‘rinbosari) Davletov Davron Ergashev Dilshod Ergashov Maxamatrasul Fayziyeva Mahbuba Fayzullayev Saidnosir Hakimova Muhabbat Isyanov Ravil Jalolov Jamol Jo‘rayev Muhammadrasul Komilova Nodira Muminov Axrol Muslimov Narzulla Panjiyev Qurbonniyoz Qo‘ysinov Odil (bosh muharrir o‘rinbosari) Qodirova Fotima Ruziyev Erkin Safayev Nuriddin Sotiboldiyev Abduhoshim To‘rayev Samad Tolipova Jamila Tulenova Karima Urazova Marina Valiyeva Sirojiya Xankeldiyev Sher Shodmonova Shoira Muassis Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. “Pedagogika” jurnali “Pedagogik ta’lim” jurnalining vorisidir. Jurnalda pedagogika, psixologiya, o‘qitishning metod va texnologiya-lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop etiladi. Jurnalga Toshkent shahar Matbuot va axborot boshqarmasining 2014-yil 26-maydagi 02-004-sonli “Ommaviy axborot vositasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma” olingan va unga O‘zbekiston Respub- likasi Milliy kitob palatasining 2008-yil 30-iyundagi 511/S shartnomasi asosida Davriy nashrlarning Xalqaro standart- lar (ISSN) – 2010-5320 raqami taqdim etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya Komissiyasi rayosatining 2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli qarori bilan ro‘yxatga olingan. Jurnal oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, umumiy o‘rta ta’lim, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi pedagog xodimlari, ilmiy xodimlar, doktorantlar, tinglovchilar, magistratura va bakalavriat talabalari uchun mo‘ljallangan. 2018/2

PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

  • Upload
    others

  • View
    43

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 1-son

1

Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich

Tahrir hay’ati:

Abdullayeva Barno (bosh muharrir

o‘rinbosari)

Avazov Sherimmat Adilov Po‘lat Adilova Saodat Ashirboyev Samixon (bosh muharrirning birinchi o‘rinbosari) Davletov Davron Ergashev Dilshod Ergashov Maxamatrasul Fayziyeva Mahbuba Fayzullayev Saidnosir Hakimova Muhabbat Isyanov Ravil Jalolov Jamol Jo‘rayev Muhammadrasul Komilova Nodira Muminov Axrol Muslimov Narzulla Panjiyev Qurbonniyoz Qo‘ysinov Odil (bosh muharrir o‘rinbosari) Qodirova Fotima Ruziyev Erkin Safayev Nuriddin Sotiboldiyev Abduhoshim To‘rayev Samad Tolipova Jamila Tulenova Karima Urazova Marina Valiyeva Sirojiya Xankeldiyev Sher Shodmonova Shoira

Muassis Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti.

“Pedagogika” jurnali “Pedagogik ta’lim” jurnalining vorisidir.

Jurnalda pedagogika, psixologiya, o‘qitishning metod va texnologiya-lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop etiladi.

Jurnalga Toshkent shahar Matbuot va axborot boshqarmasining 2014-yil 26-maydagi 02-004-sonli “Ommaviy axborot vositasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida guvohnoma” olingan va unga O‘zbekiston Respub-likasi Milliy kitob palatasining 2008-yil 30-iyundagi 511/S shartnomasi asosida Davriy nashrlarning Xalqaro standart-lar (ISSN) – 2010-5320 raqami taqdim etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya Komissiyasi rayosatining 2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli qarori bilan ro‘yxatga olingan.

Jurnal oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, umumiy o‘rta ta’lim, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi pedagog xodimlari, ilmiy xodimlar, doktorantlar, tinglovchilar, magistratura va bakalavriat talabalari uchun mo‘ljallangan.

2018/2

Page 2: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

2

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA

ASSESSMENT – PEDAGOG KADRLAR KASBIY

KOMPETENTLIGINI BAHOLASHNING INNOVATSION

METODI SIFATIDA

Rezume. Maqolada assessment markazlari,

assessment markazlarining maqsad va vazifalari,

ularning oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining

kasbiy kompetentligini baholash va rivojlantirish

yо‘nalishlarini belgilashdagi imkoniyatlari tahlil

qilingan. Nazariy tahlillar asosida oliy ta’lim

muassasalarida assessment-markazlarining

tajribasidan foydalanish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Tayanch sо‘zlar: kasbiy kompetentlik, kvalimetriya, assessment,

assessment markazlari, assessment texnologiyalari, an’anaviy va strategik

assessmentlar.

Abstract. The article analyzes the goals and objectives of the assessment

centers, the possibilities of assessing centers in assessing the professional

competence of the teaching staff of higher educational institutions, and in

determining the directions for their development. Based on the theoretical

analysis the proposals and recommendations on the use of the experience of the

assessment centers in higher educational institutions are

worked out.

Key words: professional competence, qualimetry, assessment, assessment

centers, technology assessment, traditional and strategic assessments.

Резюме. В статье анализируются цели и задачи ассессмент центров,

возможности ассессмент центров в оценке профессиональной

компетентности педагогических кадров высших образовательных

учреждений, а также в определении направлений их развития. На основе

теоретического анализа были разработаны предложения и рекомендации

по использованию опыта ассессмент центров в высших образовательных

учреждениях.

Mirsoliyeva Muxabbat Tuxtasinovna, Bosh ilmiy-metodik markaz direktori о‘rinbosari, pedagogika fanlari nomzodi. E-mail: [email protected]

M. Mirsoliyeva

Page 3: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

3

Ключевые слова: профессиональная компетентность,

квалиметрия, ассессмент, ассессмент центры, ассессмент технологии,

традиционные и стратегические ассессменты.

ezkor о‘zgaruvchan mehnat bozorining shart-sharoitlari

mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik darajasi va uning mazmuniga bо‘lgan

talablariga ham о‘z ta’sirini kо‘rsatmoqda. Hozirgi davrda kasbiy faoliyat

samaradorligini ta’minlovchi asosiy kо‘rsatkichlar sifatida bilim, ma’lumotlilik

darajasi yoki tajribagina emas, balki ularning о‘zaro uyg‘unlashuvi asosida

shakllangan mutaxassisning kasbiy va shaxsiy kompetentligi belgilanmoqda.

Shu jumladan, barcha sohalarda bо‘lgani kabi pedagogikadagi zamonaviy

yondashuvlar mazmunida ham о‘qituvchining yangi kompetensiyalar va

kо‘nikmalarni о‘zlashtirishi, “о‘z paradigmasini о‘zgartirishi”, metakognitiv va

kreativ qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu

о‘zgarishlarni amalga oshirish esa о‘z navbatida pedagog kadrlardan yuqori

kasbiy tayyorgarlik va kompetentlikka ega bо‘lishni talab etmoqda.

Darhaqiqat, pedagog kadrlarning uzluksiz kasbiy rivojlanishini ta’minlovchi

yangi ta’limiy strategiyalarni belgilash, ilg‘or xorijiy tajribalarni о‘rganish asosida

kasbiy kompetentlikni rivojlantirishning samarali yо‘llari, shakllarini amaliyotga

keng joriy etish hamda kompetentlikning miqdoriy va sifat darajasini tahlil qilish,

baholashga xizmat qiluvchi innovatsion metodlarni ishlab chiqishga e’tibor

qaratish ta’lim sifatini oshirish uchun xizmat qiladi.

Sо‘nggi yillarda ta’lim amaliyotida keng qо‘llanila boshlangan assessment

markazlari oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlari kasbiy kompetentligini

baholashning innovatsion metodlaridan biri sifatida baholanmoqda.

Assessment markazlari – (assessment centre – mutaxassislarni baholash

markazlari) bu diagnostik metodlar majmuyi bо‘lib, guruhiy baholashning

samarali shakli sifatida keys, reproduktiv testlar, taqdimot, intervyu, suhbat,

ijodiy topshiriqlar asosida mutaxassislarning aniq bir kasbiy faoliyat doirasidagi

yutuqlari va kamchiliklarini tizimli о‘rganish va tahlil etish, ularning mazkur

faoliyat sohasidagi kompetentlik darajasini baholashga yо‘naltiriladi.

Page 4: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

4

Dastlabki assessment markazlari (1942) ishlab chiqarish va biznes sohasida

mutaxassislarning salohiyatini baholash va saralash maqsadida qо‘llanilgan1. Bu

jarayonlarda asosiy e’tibor mutaxassisning muloqotchanligi, kreativligi,

stresslarga nisbatan chidamliligi, jamoada ishlay olishi kabi ijtimoiy xulq-atvor

kо‘nikmalarini (soft skills) baholashga qaratilgan. Shu nuqtayi nazardan

tadqiqotchilar M. Armstrong, M. Smit, J. E. Hunter, R. Hunterlarning ilmiy

izlanishlarida suhbat, tavsifnoma, yо‘llanma, grafologiya, biografik о‘rganish kabi

metodlardan farqli ravishda, assessment markazlari natijalarining validliligi

yuqori baholangan2.

Bu jarayonlarda baholanayotgan ishtirokchi, ya’ni mutaxassis faoliyati

maxsus tayyorgarlikdan о‘tgan ekspert-assessor, tyutor va moderatorlar

tomonidan psixodiagnostik testlar, individual va guruhiy topshiriqlar, intervyu,

keys-stadi, ijodiy topshiriqlar, portfolio, davra stoli, SWOT-tahlil, taqdimotlar kabi

bir necha diagnostik shakl, metod va vositalarni qо‘llash asosida har tomonlama

о‘rganilishi uning natijalaridagi validlikni ta’minlashga yordam beradi.

Assessment metodining mohiyati baholanayotgan mutaxassisning kasbiy

kompetentligini namoyon qiluvchi, shuningdek, nostandart vaziyatlardagi

faoliyatini modellashtirish imkonini beruvchi topshiriqlar, vaziyatlarni yaratish

orqali belgilanadi. Shu orqali mutaxassisning ayni vaqtda faoliyat olib borayotgan

sohadagi layoqatlilik darajasi tashхis qilinadi, uning kasbiy imkoniyatlari tahlil

etiladi va rivojlantirish yо‘llari belgilanadi.

Mazkur vazifalardan kelib chiqqan holda, assessment texnologiyasining

quyidagi shakllari va turlarini ajratib kо‘rsatish mumkin bо‘ladi:

о‘tkazish shakliga kо‘ra: individual yoki jamoaviy assessmentlar;

maqsadga kо‘ra: an’anaviy assessment, ya’ni mutaxassisning

kompetentlik darajasini о‘rganish;

rivojlantiruvchi assessment, ya’ni mutaxassisning kelgusidagi kasbiy

rivojlanishi uchun yordam beradigan asosiy kompetensiyalarni aniqlash;

1Кляйнманн М. Ассессмент-центр. Современные технологии оценки персонала. – Харьков: Гуманитарный центр, 2004. – С. 128. 2Qarang: Терехова Т. А, Михайлова. Л. Л. Ассессмент-центр как метод оценки компетентности руководителя. – Иркутск: БГУЭП, 2011. – C. 21-24.

Page 5: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

5

strategik assessment: tashkiliy о‘zgarishlar, yangi g‘oyalar integratsiyasi,

innovatsion jarayonlarda samarali ishlash imkonini beruvchi yetakchi

kompetensiyalarni aniqlash;

о‘z-о‘zini anglash, mutaxassisning kuchli tomonlarini baholashga, kasbiy

rivojlanish jarayonidagi ehtiyojlarini aniqlashga yо‘naltirilgan assessment (self-

assessment)1.

Tadqiqotchi M. Klyaynmann assessment metodining tamoyillarini

quyidagicha izohlaydi2:

talablarga yо‘nalganlik, ya’ni har bir mutaxassisning faoliyatini о‘rganish,

tahlil etish va baholash unga qо‘yilgan kasbiy-malaka talablariga muvofiq holda

olib borish;

xulq-atvorga yо‘nalganlik, ya’ni о‘rganishlar jarayonida

baholanuvchining о‘zini tutishi, hamkorlikka tayyorligi, mustaqilligi;

imitatsiya, ya’ni assessment jarayonida nafaqat aniq vaziyatlar, balki

kutulmagan vaziyatlarni imitatsiya qilish asosida faoliyatni samarali tashkil etish

yо‘llarini belgilash;

ochiqlik: qiziqtirgan tomonlarni kо‘zlangan maqsad, jarayon va

metodlarning ahamiyati xususida xabardor etish;

individuallik: baholash yakunida har bir ishtirokchining о‘ziga xos xulq-

atvoriga yо‘naltirilgan tahlillarga alohida e’tibor qaratish;

tizimlilik: assessment markazlarining xodimlari va muassasaning

umumiy rivojlanish maqsadlariga muvofiq tarzda harakat yо‘nalishlarini

belgilash;

assessment metodlarini takomillashtirib borish, ya’ni baholash

jarayonida foydalaniladigan metodlarning haqqoniyligi va ishonchliligini doimiy

tahlil etib, zaruriy о‘zgartirishlarni kiritib borish;

1Терехова Т. А, Михайлова. Л. Л. Ассессмент-центр как метод оценки компетентности

руководителя. – Иркутск БГУЭП, 2011. – C. 21-24. 2Qarang: Терехова Т. А, Михайлова. Л. Л. Ассессмент-центр как метод оценки

компетентности руководителя. – Иркутск: БГУЭП, 2011. – C. 21-24.

Page 6: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

6

shaffoflik: ijodiy baholash jarayonlaridan olingan natijalar tasodifiy va

ishonchlilik darajasining yuqori bо‘lishi, aksincha, majburiy tartib har doim ham

ishonchli natijalarga olib kelmasligi kо‘zda tutiladi.

Shunday ekan, assessment markazlarida xodimlar kompetentligini

baholashga yо‘naltirilgan jarayonlarni tashkil etish va о‘tkazishda yuqorida

keltirilgan tamoyillarga muvofiq kompetensiyalarga yо‘naltirilgan,

moslashuvchan va erkin-ijodiy muhitning yaratilishi uning natijaliligini

ta’minlashdagi muhim omillardan sanaladi.

Ma’lumki, zamonaviy menejmentda assessment markazlari xizmatlaridan

foydalanish korxona, tashkilot yoki muassasaning kadrlar menejmenti borasidagi

strategiyalarini, tashkiliy o‘zgarishlarini belgilashda alohida o‘rin tutadi.

Tadqiqotchi T. Bazarovning ta’kidlashicha, assessment markazlaridan

foydalanish muassasa uchun:

kadrlarning shaxsiy salohiyatini ish sharoitlaridan ta’sirlanmagan hamda

rahbarlarning mulohazalaridan holi vaziyatlarda baholash;

barcha ishtirokchilar faoliyatiga tegishli kompetensiyalarni ularning

vakolatlari nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda baholash;

oddiy va kundalik ish muhitida nostandart vaziyatlarni yaratish orqali har

bir ishtirokchining qobiliyati, kasbiy tayyorgarligining kuchli va zaif tomonlarini

aniqlash;

yuqori salohiyatga ega bo‘lgan kadrlar zaxirasini shakllantirish va ularni

maqsadli tayyorlash imkoniyatlarini yaratadi1.

Kadrlar uchun esa assessment markazlarining xizmatlaridan foydalanish o‘z

faoliyati va salohiyatining SWOT-tahlilini amalga oshirish, kelgusi kasbiy rejalari

va hayotiy maqsadlari haqida empirik ma’lumotlarga asoslanib qaror chiqarish,

shuningdek, o‘z-o‘zini rivojlantirish yo‘nalishlarini belgilab olishiga yordam

beradi.

Ma’lumki, buyurtmachilarni baholash jarayonlaridan ko‘zlangan

maqsadlardan kelib chiqqan holda, assessment metodlari va turlari belgilanadi.

Masalan, yangi kadrlarni ishga qabul qilishda baholash jarayonlari, asosan,

1Базаров Т. Ю. Технология assessment center. http: //www.abmgroup.ru/ engine.phpc=0175.– от 18.03.2008.

Page 7: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

7

istalgan xodimning qiyofasini aniqlashga yo‘naltirilsa, xodimlarning salohiyatini

baholashda esa ularning faoliyatidagi samaradorlik, layoqatlilik va iqtidor

darajalari o‘rganiladi. Xodimlarni shaxsiy va kasbiy rivojlantirishga yo‘naltirilgan

maqsadlarda esa assessment markazlari ko‘proq ularning individual ehtiyojlari,

maxsus-kasbiy kompetensiyalarining rivojlanganlik holati tahliliga qaratiladi.

Ta’limdagi assessment markazlari amaliy kvalimetriyaning yangi

yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, yuqorida keltirilgan jihatlarga qo‘shimcha ravishda

pedagog kadrlarning ta’limdagi innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarligi, aniq

lavozim yoki kasbiy vazifalarni bajarishga bo‘lgan nazariy va amaliy tayyorgarligi,

shaxsiy sifatlarini baholashga yo‘naltiriladi. Bunda asosiy e’tibor pedagog

kadrlarning real va autentik muhitda o‘z kasbiy ko‘nikma va malakalarini

namoyon etishiga qaratiladi1.

Empirik ma’lumotlar tahlilidan ko‘rinadiki, assessment jarayonlarida

“nimani” baholash va “qanday” baholash degan savol har doim diqqat markazida

bo‘ladi. Boshqacha aytganda, maqsad aniq bo‘lmas ekan, vositalar o‘zini

oqlamaydi. Hozirgi pedagogik tadqiqotlarda kasbiy kompetentlikni baholash

metodlari va strategiyalarini o‘rganishga yo‘naltirilgan qator ilmiy izlanishlar olib

borilmoqda. Mazkur masalalarning metodologik jihatlarini tahlil etar ekanmiz,

tadqiqotchilar I. A. Zimnyaya, A. K. Markova, A. Verbisskiy, T. Bazarov,

N. Muslimov, J. Tolipovalarning ilmiy izlanishlarida pedagog kadrlarning kasbiy

kompetentligini baholashda ularning tayanch-kasbiy hamda maxsus bilimlariga

alohida e’tibor qaratish masalasi yoritiladi, ya’ni bunda pedagog kadrlarning

o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikmalaridan aniq kasbiy vazifalarni hal etishda samarali

foydalanishi, nostandart vaziyatlarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi, kreativlik bilan

bog‘liq faoliyat va xulq-atvor darajasini baholash ko‘rsatib o‘tiladi.

Shu bilan birga, pedagog kadrlarning kasbiy kompetentligini baholashda

o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan zamonaviy kasbiy malaka talablaridan kelib

chiqib, assessment jarayonlari mazmuni quyidagi aspektlar bilan bog‘liq holda

belgilanishiga e'tibor qaratish maqsadga muvofiq sanaladi:

1Nicoleta Duţăa, Georgeta Pânişoarăa, Ion Ovidiu Pânişoarăa. The Profile Of The Teaching Profession - Empirical Reflections On The Development Of The Competences Of University Teachers. 2014. Published by Elsevier Ltd.(http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/).

Page 8: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

8

− nazariy: ta'lim-tarbiya jarayonining maqsadi, tamoyillari, qonuniyatlari,

ta'limotlari, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning shakl, metod va vositalari

xususidagi bilimlar;

− texnologik: o‘quv-tarbiya jarayonini loyihalashtirish, rejalashtirish va

o‘qitishning shakl, metod va didaktik vositalarini to‘g‘ri tanlash, talabalarning

bilish motivatsiyasini shakllantirish, aniq ta'lim sharoitida pedagogik vazifalarni,

vaziyatlarni yecha olish, rejalashtirilgan ta'lim jarayonini samarali amalga oshirish

bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlar;

− innovatsion: pedagogik faoliyatni samarali tashkil etish, o‘qitish va

tarbiyalashning yangicha shakl, metod va vositalarini yaratish bilan bog‘liq amaliy

bilimlar.

Rivojlangan davlatlarning, xususan, Janubiy Koreya, AQSh, Germaniya,

Buyuk Britaniya, Xitoy tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, assessment

jarayonlarida pedagog kadrlarning mustaqil malaka oshirish shakllari (ilmiy-

amaliy anjumanlarda ishtirok etish, seminarlar, xalqaro ilmiy tadqiqot loyihalari,

tadqiqotchilik faolligi va boshqalar) natijalarini hisobga olish va sertifikatsiya

tizimi ham keng yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, pedagog kadrlarning tayanch

kompetentlik darajasi bilan bir qatorda kreativlik, kommunikativ, atrofda sodir

bo‘layotgan hodisalarga tezkorlik bilan kirishishga qaratilgan “yumshoq

kompetensiyalar”ni (soft skills) baholashga alohida e’tibor qaratiladi.

Assessment jarayonlarida pedagog kadrlar kasbiy kompetensiyalarini

baholash o‘quv mashg‘ulotlarini kuzatish, tashqi va ichki ekspertlar bahosi hamda

talabalar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnomalar asosida ochiq tarzda ijtimoiy

baholash tartibida olib boriladi. Bunda jarayon subyektlari sifatida tashqi

ekspertlar, oliy ta’lim muassasasi rahbarlari tarkibidan ichki ekspertlar,

o‘qituvchilar, talabalar ishtirok etadi. Har bir oliy ta’lim muassasasi o‘z

pedagoglarining ilmiy pedagogik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar bazasiga ega

bo‘lib, oliy ta’lim muassasasining har bir xodimi, talabasi pedagog kadr faoliyati

bilan yaqindan tanishish va baholash, uning ish natijalaridan kerakli

ma‘lumotlarni olish huquqiga ega bo‘ladi.

Page 9: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

9

Assessment natijalariga ko‘ra, har bir oliy ta'lim muassasasi o‘z pedagog

kadrlarining kasbiy kompetentligini baholash va rivojlantirishga qaratilgan

strategiyalarni ishlab chiqadi.

Shunday qilib, assessment markazlari tajribasi asosida pedagog kadrlar

kasbiy kompetentligini baholash:

pedagog kadrlar kasbiy kompetentligini diagnostika qilish va

baholashning yangi metodlari rivojlanishiga;

metakompetensiyalar va yangi ma’lumotlarning yaratilishi va

almashinishiga;

oliy ta’lim muassasasi va pedagog kadrlar o‘rtasidagi

kommunikatsiyaning samarali usullarining yuzaga kelishiga;

individuallashtirilgan va kompetensiyalarga yo‘naltirilgan muhitning

shakllanishiga;

pedagog kadrlar kasbiy kompetentligini rivojlantirishning samarali

shakllari (norasmiy va informal ta’lim, aralash ta’lim, masofaviy ta’lim, elektron

portfolio va boshqalar) amaliyotga tatbiq etilishiga, shuningdek, oliy ta’lim

muassasasi uchun pedagog kadrlar faoliyatini aniq natija va indikatorlar asosida

baholash va rag‘batlantirish mexanizmlarini takomillashtirishga olib keladi.

Bu esa o‘z navbatida, pedagog kadrlar kasbiy kompetentligini baholashga

nisbatan ijodiy yondashuvlarning amaliyotga tatbiq etilishi ularga o‘z faoliyat

ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri va ishonchli baholashga, kasbiy va shaxsiy imkoniyatlarini

yana bir bor tahlil etishga, o‘z-o‘zini kasbiy takomillashtirish va oliy ta’lim

muassasasi uchun esa kadrlar salohiyatini yanada rivojlantirish orqali ta’lim

sifatini oshirish borasidagi yangi strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi.

Page 10: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

10

KASBGA YО‘NALTIRILGAN О‘QITISH

TEXNOLOGIYALARINI LOYIHALASH

Rezume. Ushbu maqolada kasbga yо‘naltirilgan

ta’lim mazmunini ishlab chiqish va joriy etishning nazariy

muammolari yoritib berilgan.

Tayanch sо‘zlar: texnologiya, shakl, metod,

qobiliyat, ehtiyoj, qiziqish, integratsiya, didaktika.

Abctract. This article deals with the theoretical

problem of the development and implementation of the

content of professionally oriented education.

Key words: technology, form, method, ability, need, interest, integration,

didactics.

Резюме. В данной статье рассмотрены теоретические проблемы

разработки и внедрения содержания профессионально ориентированного

образования.

Ключевые слова: технология, форма, метод, способность,

потребность, интерес, интеграция, дидактика.

zluksiz ta’limning turli bо‘g‘inlarida о‘quv-tarbiyaviy faoliyatning

maqsad va vazifalari, mazmunining mohiyati, metodlari, vositalari va tashkiliy

shakllariga bog‘liq kasb-hunarga yо‘naltirish muammolari murakkab va kо‘p

tarmoqli istiqbolli tadqiqotlarni taqozo etadi.

Barcha kasblar uchun zarur va muhim bо‘lgan shaxs xislatlari mavjud bo‘lib,

bular − mehnatsevarlik, hamma kasb va mutaxassislikdagi mehnat ahliga

nisbatan hurmat-ehtirom, mehnat qilish zarurligini tushunish va anglash, о‘z

ishini rejalashtirish va nazorat qila bilish, ish joyini tо‘g‘ri tashkil qilish, ishda

tartibli va intizomli bо‘lish, irodaviylik, sabotlilik, topshiriqni bajarishning eng

oqilona usulini tanlay olish, materiallar hamda vaqtni tejash va hokazo. Ana shu

Zaripov Lochin Rustamovich, Nizomiy nomidagi TDPU kasb ta’limi metodikasi kafedrasi

о‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

L. Zaripov

Page 11: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

11

xislat va fazilatlarning hammasini bolalarda boshlang‘ich sinfdan boshlab

shakllantirish lozim1.

Bolaning kasbiy muhim xislatlarini barvaqt aniqlash keyinchalik unga

kasbni tо‘g‘ri tanlash, uni muvaffaqiyatli ravishda о‘zlashtirish, mehnatda yuksak

natijalarga erishish imkonini berishi mumkin.

Loyihalash pedagogning kasbiy faoliyati turi sifatida ishlab chiqilgan

muayyan о‘qitish texnologiyasini, о‘quv jarayoni doirasida joriy etiladigan

pedagogik tizimni didaktik ifodalashni anglatadi. О‘qituvchining konstruktiv

faoliyati о‘quv materialini saralash, ishlab chiqish, ya’ni yaratilgan loyihani

amaliyotda qо‘llash uchun moddiy asos yaratish bilan bog‘liqdir.

Kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyasi ta’lim oluvchilarda ularning

bо‘lajak kasbiy faoliyati uchun muhim shaxs sifatlarini, shuningdek, vazifasi

bо‘yicha funksional majburiyatlarni bajarishni ta’minlaydigan bilim, kо‘nikma va

malakalarni shakllantira oladigan texnologiyadir2. Buni texnologiya darslarida

kasbga yо‘naltirilgan ta’lim sifatida joriy etish misolida ham kо‘rish mumkin.

Umumiy о‘rta ta’limda texnologiya о‘quv fanining asosiy maqsadi о‘quvchilarda

texnik-texnologik va operatsion bilim, kо‘nikma, malakalarni rivojlantirish, kasb-

hunar tanlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida ijtimoiy

munosabatlarga tayyorlashdan iborat. Mehnatga muhabbatni va ishlash istagini

faqat mehnatda tarbiyalash mumkin. Shu boisdan ham texnologiya fanining

kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyasini loyihalash yо‘nalishlaridan biri

amaliy ishlardir.

Izlanishlarimizning kо‘rsatishicha, kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish

texnologiyalarini loyihalashda о‘qituvchining samarali algoritmli harakatlari

quyidagilar hisoblanadi:

− о‘qitishning tashxisli maqsadlarini aniqlash, kutilayotgan natijani

о‘lchamli kо‘rsatkichlarda ifodalash;

− kadrning bо‘lg‘usi kasbiy faoliyati kontekstida о‘qitish mazmunini

1Шарипов Ш., Давлатов К., Насриддинова Г. Касб танлашга йўллашнинг илмий-педагогик

асослари. – Тошкент: ОЎМТВ, 2008. – Б. 148. 2Базарова С. Дж. Олий таълимда касбий йўналтирилган ўқитиш технологиялари.

– Тошкент: Фан ва технология, 2006. – Б. 114.

Page 12: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

12

asoslash;

− о‘quv materialining tuzilmasi, uning axborotli hajmi, shuningdek,

elementlari о‘rtasidagi о‘zaro aloqalar tizimini aniqlash;

− о‘quv materialini о‘zlashtirishning talab etilgan hajmi va о‘quvchilarning

boshlang‘ich bilim darajasini aniqlash;

− о‘qitishning jarayonli jihatlarini ishlab chiqish: ta’lim oluvchilarning biluv

va amaliy topshiriqlar tizimi kо‘rinishida о‘zlashtirishga oid layoqatini tasavvur

qilish;

− bu tajribani egallashning maxsus didaktik imkoniyatlarini izlab topish,

individual va jamoaviy о‘quv faoliyatining tashkiliy shakli, metodi va vositalarini

tanlash;

− о‘zlashtirilgan tajribani yangi faoliyat sohasiga kо‘chirish maqsadida

«subyekt-subyekt» munosabatlari doirasida ta’lim oluvchilar bilan pedagogik

о‘zaro munosabatni tashkil etishning mantiqiyligini aniqlashtirish;

− dasturning о‘zlashtirilish sifatini nazorat qilish va baholash tizimini,

shuningdek, о‘quv faoliyatini individual tuzatish (korreksiya) usullarini tanlash1.

Taklif etilayotgan algoritmga mos holda, kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish

texnologiyasini loyihalash asoslarini qarab chiqamiz.

Zamonaviy ta’lim sharoitida kasbga yо‘naltirilgan ta’limni joriy etishda

о‘quv maqsadlarining qo‘yilishi muhim ahamiyatga ega. О‘quv maqsadlari

о‘quvchilar harakatida aniq ifodalanadigan natijalar orqali belgilanadi.

Pedagogik adabiyotlarda va ilmiy ishlarda о‘quv maqsadlari mazmun-

mohiyatiga bir qancha ta’riflar va fikrlar bildirilgan.

О‘quv maqsadlari muayyan ta’lim-tarbiya jarayoni yakunida ta’lim oluvchi

tomonidan о‘zlashtirilishi lozim bо‘lgan bilim, xatti-harakat bilan bog‘liq bо‘lgan

amaliy topshiriqlarni uddalay olish mahorati, shaxsiy fazilatlar va xulqini

belgilaydi.

О‘quv maqsadlari kо‘lamiga qarab uch xil turga ajratiladi:

− yо‘naltiruvchi о‘quv maqsadi;

1Зарипов Л. Р. Меҳнат таълимини касбга йўналтирилган ўқитиш технологиялари асосида

лойиҳалаш. Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент, –

2013. – Б. 115.

Page 13: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

13

− umumiy о‘quv maqsadi;

− aniq о‘quv maqsadi.

Yо‘naltiruvchi о‘quv maqsadi ta’lim jarayonining ustuvor yо‘nalishini

kо‘rsatadi. U ta’lim jarayoniga qо‘yilgan umumiy talablarni aniqlaydi. Demak,

kasb-hunar ta’limi bо‘yicha ta’lim maqsadlarini belgilaydi.

Umumiy о‘quv maqsadi yо‘naltiruvchi о‘quv maqsadidan kelib chiqib

belgilanadi. О‘quv maqsadi о‘quvchilar ushbu fan bо‘yicha egallashi kerak bо‘lgan

bilim, kо‘nikma va malakalar haqida tasavvur berishi kerak.

Aniq о‘quv maqsadi, odatda, о‘qituvchi tomonidan ishlab chiqilishi lozim.

Pedagogik adabiyotlarda aniq о‘quv maqsadlari mohiyatiga kо‘ra, uch sohaga

ajratilgan: 1) kognitiv, ya’ni nazariy bilimlarni о‘zlashtirish bilan bog‘liq о‘quv

maqsadi sohasi; 2) psixomotorik, ya’ni amaliy kо‘nikmalarni о‘zlashtirishga

qaratilgan о‘quv maqsadi sohasi; 3) affektiv, ya’ni xulq, о‘zini tutish, atrof-

muhitga va tevarak-atrofdagilarga munosabatlarning shakllanishi va qadriyatlarni

о‘zlashtirish bilan bog‘liq о‘quv maqsadi sohasi. Nazariy mashg‘ulotlarda kognitiv

soha bо‘yicha bilimlarni, amaliy mashg‘ulotlarda psixomotorik soha bо‘yicha

amaliy kо‘nikmalarni egallashga e’tibor qaratiladi. Affektiv soha bо‘yicha asosiy

e’tibor о‘quvchilarning kasbga qiziqishi, mehnat qilishga intilishi va mas’uliyatni

his etgan holda faoliyat kо‘rsatishiga qaratiladi.

О‘qitish texnologiyasini loyihalashning yaxlit didaktik jarayoni

natijaviyligiga bog‘liq bо‘lgan birinchi va hal qiluvchi bosqichi maqsadlilikdir. Bu

о‘qitish maqsadi pedagog tomonidan aniqlanishi zarur:

1. О‘quv faoliyati orqali, masalan, “dars maqsadi – yog‘ochga ishlov

berish”, yoki “kasbga qiziqish haqida dastlabki tashxis о‘tkazish”.

2. Mavzu mazmuni orqali, masalan, “elektromagnit induksiya hodisasini

о‘rganish” yoki “yog‘ochning tuzilishi va turlarini aniqlash kо‘nikmalarini

shakllantirish”.

3. О‘qituvchi faoliyati orqali, masalan, “ichki yonuv dvigatelining ishlash

prinsipi bilan tanishtirish”.

4. О‘quvchining intellektual, his-hayajonli, shaxsiy rivojlanishi holatidan

kelib chiqqan holda, masalan, “daraxtlarni parvarish qiluvchi kasblar tо‘g‘risida

tushuncha”, yoki “texnik yechimlarning samaradorligini aniqlash mezonlari” va

Page 14: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

14

hokazo1.

Maqsadlarni aniq ifodalashning keyingi muhim talablaridan biri

tashxislashdir. О‘quv faoliyati samarasini oshirish ta’lim oluvchilarning

boshlang‘ich bilim darajasiga bog‘liq. Darajani aniqlash bu baholashdir.

Pedagogikada har qanday baholashni о‘tkazish obyektiv pedagogik mezonlar

tizimini ishlab chiqish va baholashning maxsus tizimini qо‘llashga asoslanadi. Agar

ularni ishlab chiqishda maqsadlar tashxislovchi tarzda berilmasa, ta’lim

oluvchilarning tayyorgarlik sifatini aniq baholash mumkin bо‘lmaydi, chunki

uning (sifatning) о‘zgarishini aniqlash va о‘lchash mumkin. Barcha didaktik

masalalar aniq kо‘rinish(shakl)da ifodalanmaguncha, ularni ongli va anglab

yetilgan yechish jarayonini tashkil etish imkoniyati bо‘lmaydi.

Ta’kidlash lozimki, baholashdagi asosiy murakkablik u yoki bu о‘quv

materialida mujassamlashgan axborotlarning semantik birligini ajratishdan

iboratdir. Shu boisdan о‘quv fanlari (bо‘limlar, modullar, mavzular) mazmuni

axborotlari hajmini baholash uchun foydalaniladigan semantik birlik

tushunchasini chegaralash muhim. Chegaralash sababi о‘tkazilayotgan baholash

ishlari maqsadi bilan taqozolangan bо‘ladi. U yoki bu о‘quv fani dasturida

ifodalangan axborotlarning semantik birligi deganda, murakkab yoki sodda

tushunchalar, shuningdek, aniq ta’riflar, natijalar, qonunlar, qoidalar, voqealar,

faktlar va hokazolar tushuniladi.

Mavzu mazmunining axborotli sig‘imini baholash va aniq mashg‘ulot

maqsadi о‘quvchilarga taklif etilayotgan о‘quv materialining ruxsat etilgan

darajasini aniqlash hisoblanadi.

О‘qitish texnologiyasini loyihalashning navbatdagi bosqichi о‘quv materiali

mazmunini tuzilmalashdan iborat. Mazmunni saralash natijalari о‘quv dasturi va

rejalarida о‘z ifodasini topadi, biroq ularning mavjudligi о‘qituvchining о‘quv fani

tuzilmasi ustida ijodiy ishlashini davom ettirishni taqiqlamaydi. Bunda о‘quv

materialini tuzilmalash uchun tizimli yondashuv qо‘l keladi, chunki didaktik tizim

tuzilmasining о‘zi birmuncha turg‘un bо‘lib, uning alohida elementlari о‘rtasidagi

1Кларин М. В. Инновации в мировой педагогике. Обучение на основе исследований, игр,

дискуссий. – Рига: НПЦ Эксперимент, 1995. – C. 176.

Page 15: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

15

bog‘lanishlar fanlar mantig‘i bilan о‘quv predmetiga va о‘qitish texnologiyasi

hamda psixologik-pedagogik talablar bilan yetarlicha qat’iy aniqlangan bо‘ladi.

Zamonaviy didaktikada о‘quv materiali mazmunini о‘zlashtirish darajasini

son va sifat jihatdan aniqlashning umumiy yondashuvi haligacha ishlab

chiqilmagan. Bu tushuncha borasida qator mualliflar о‘z qarashlarini ifodalagan,

turli sondagi darajalarni taklif etishgan. Bu esa о‘z navbatida о‘qitish

texnologiyasini loyihalashda о‘qituvchidan ijodiy yondashish lozimligini

ko‘rsatadi.

Didaktik jarayonda о‘quv faoliyatining umumlashgan tuzilmasi quyidagi

komponentlardan iborat:

1. Mо‘ljalli qism. Oldinda turgan о‘quv faoliyati uning predmeti, maqsadi,

mazmuni va natijalari haqida har tomonlama axborot olishga yо‘naltirilgan

harakatlar guruhidan iborat bо‘lib, bunda о‘quvchining о‘qishga tayyor bо‘lishiga

shart-sharoit yaratiladi. Bundan tashqari, bu qismda yakuniy natijaga erishishga

mо‘ljallangan harakatlar dasturini ishlab chiqish amalga oshiriladi.

2. Bajaruvchi qism. Oldindan shakllangan dasturni joriy qiladigan

harakatlar mujassamlanadi. Bu mazmunni о‘zlashtirish jarayoni demakdir. Bu

jarayonning tayanch xalqalari: qabul qilish – fikrlash – mustahkamlash – egallash

(qо‘llash).

3. Nazoratli-rostlovchi qism. O‘qish natijalarini baholash, nazorat qilish va

tuzatishni ta’minlaydigan harakatlar tizimidir1.

1. О‘quv harakatlari tizimini loyihalashga qaratilgan omillar:

– о‘qitish maqsadlari ( ular bо‘yicha о‘quv faoliyati turi aniqlanadi);

– didaktik jarayon mazmuni (ayniqsa, uning mantiqiy tuzilmasi va taqdim

etish usuli);

Boshqa omillar (tayyorgarlikning dastlabki va talab etilgan darajasi, tashqi

shart-sharoit va boshqalar) bilvosita, yuqorida kо‘rsatilganlar orqali hisobga

olinadi.

2. О‘qish turlari uchun namunaviy bо‘lgan о‘quv harakatlari va usullari:

1Базарова С. Ж. Олий техник таълимда касбий йўналтирилган ўқитиш технологияларининг

тизимли асосланиши: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2009. – Б. 104.

Page 16: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

16

− reproduktiv. Harakatning bu turida axborotlarni qayd etish va qabul

qilish (eshitish, kuzatish, aytib turish asosida yozish va boshqalar), takrorlash,

takroriy qayta ishlab chiqish, algoritmli sо‘zlashuv, adabiyot bilan ishlash (usul

sifatida), obyektlar bilan amallar, yо‘riqnoma bо‘yicha sinov, (tayyor namuna

bilan) ishlari amalga oshiriladi. O‘quv jarayonida о‘quv harakatlarining uyg‘un

birikmasi mavjud bо‘lar ekan, aynan shu faoliyat turi uchun alohidalik kasb

etadigan harakatlar kо‘rsatiladi;

− qisman izlanuvchan. О‘quv materiallarining holatini о‘zgartirish

(transformatsiya), ma’noli(erkin) qayta tiklash, tо‘liq bо‘lmagan yо‘riqnoma

asosida namunaviy mashqlar bajarish, taqqoslash, solishtirish, tavsiya etilgan

variantlardan maqbulini tanlash, mustaqil xulosalar, о‘z harakatlarini asoslash,

xatolarini topish va tahlil qilish, materiallar tо‘plash va tayyorlash (tajriba,

ma’ruza uchun) tajribalar о‘tkaziladi;

− evristik. Axborotlarni mustaqil izlash, faoliyat vazifalarini ifodalash

(dastlabki maqsadlar bо‘yicha), bahslashish, e’tiroz bildirish, obyektni (harakatni)

baholash, algoritmni mustaqil topish mashqi, farazlarni mustaqil ilgari surish va

tekshirish, xulosalar umumlashtiriladi;

− imitatsion-modellashtiruvchi. О‘qishning bu turida о‘quv harakatlari

о‘zida aniq ishlab chiqarish vaziyatini taqlid etuvchi mutaxassisning aniq

harakatlari modelini mujassamlashtiradi1.

Shunday qilib, kasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyalarini loyihalash

amaliy didaktikaga oid tadbirlarni ketma-ket va izchil amalga oshirishni taqozo

etadi. Кasbiy yо‘naltirilgan о‘qitish texnologiyalari ta’lim oluvchilarda bо‘lajak

kasbiy faoliyati uchun muhim sanalgan shaxs sifatlarini, vazifasiga kо‘ra

funksional majburiyatlarni amalga oshirishni kafolatlaydigan bilim, kо‘nikma va

malakalarni shakllantira oladigan texnologiya hisoblanib, jarayonli metodik

harakatlar tizimi va didaktik instrumentlaridan iborat bо‘ladi.

1Шарипов Ш. С. Талабалар ихтирочилик ижодкорлигини ривожлантиришнинг педагогик шароитлари (меҳнат ва касб таълими факультетлари мисолида): пед. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 2000. – Б. 137.

Page 17: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

17

MAHALLA VA OLIY TA’LIM MUNOSABATI

Rezume. Maqolada mahalla va oliy ta’lim

muassasasi munosabatlari, bu munosabatlarning

ijtimoiy mohiyati va yosh avlod ta’lim-tarbiyasidagi

ahamiyati yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: mahalla, о‘z-о‘zini boshqarish,

oila, ta’lim, tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy takomillashish.

Abstract. The article discusses the relationships

between mahalla and institutions of higher education,

the social significance, the essence and role of these relationships in the process

of education and upbringing of the younger generation.

Key words: mahalla, self-government, family, education, upbringing,

spiritual and educational improvement.

Резюме. В статье рассматриваются взаимоотношения махалли и учреждений высшего образования, социальная значимость, сущность и роль этих взаимоотношений в процессе воспитания и образования молодого поколения.

Ключевые слова: махалля, самоуправление, семья, образование, воспитание, духовно-просветительское совершенствование.

ar bir millat о‘z istiqbolini kamolga yetayotgan yoshlari timsolida

kо‘radi. Shu bois, mamlakatimizda istiqlol yillarida navqiron avlod о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng qaror toptirish, ularni turli zararli ta’sirlardan asrash, pirovardida barkamol inson sifatida tarbiyalashga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda.

Bu borada davlat idoralari bilan birga, jamoat tashkilotlari, xususan, “Mahalla” xayriya jamoat fondi, uning hududiy tuzilmalari, yurtimizda mavjud 10 mingga yaqin fuqarolar yig‘inlarining ham salmoqli hissasi bor.

Yoshlarning ma’naviy olamini yuksaltirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Hozirgidek murakkab sharoitda milliy о‘zligimiz, azaliy qadriyatlarimizga yot bо‘lgan xurujlar, ularning ongi hamda qalbini egallashga qaratilgan g‘arazli intilishlar tobora

Ishquvatov Valiqul Turdiyevich, Nizomiy nomidagi TDPU tarix fakulteti dotsenti, tarix fanlari

nomzodi. E-mail: [email protected]

V. Ishquvatov

Page 18: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

18

kuchayib borayotgani har birimizdan yanada hushyor va ogoh bо‘lishni talab etmoqda.

Barcha sohalarda jadal ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan hozirgi kunda mahallaning boshqaruv faoliyatini takomillashtirishga hamda vakolat doirasini yanada kengaytirishga katta ahamiyat berila boshlandi. U quyi hokimiyat boshqaruv organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an’analarining tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Kelajagimiz egalarining ma’nan yetuk, jismonan sog‘lom, yuksak salohiyatli, hech kimdan kam bо‘lmagan holda kamolga yetishishida oila-mahalla-ta’lim muassasasi hamkorligi muhim ahamiyatga ega.

1993-yil 2-sentabrda qabul qilingan “Fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlari tо‘g‘risida”gi Qonun qishloq, shaharcha va ovullarda hamda ular tarkibidagi mahallalarda tuziladigan fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlarining huquqiy holatini belgilab berdi. Ushbu qonunga 1999, 2013-yillarda tegishli о‘zgartirish va qо‘shimchalar kiritildi. Mahalliy о‘zini о‘zi boshqarish organlari – bevosita fuqarolar tomonidan saylanadigan organlar sifatida rais (oqsoqol) va uning maslahatchilari saylovi mamlakatimiz hayotida muhim о‘rin tutadi.

Farzandlarimizni ma’rifatli va ma’naviyatli qilish, kasb-hunar egallab, jamiyatga nafi tegadigan inson bо‘lib kamol topishida ota-onalarga mahalla va ta’lim muassasasi eng yaqin yordamchi hisoblanadi. Yoshlarimiz ma’naviyatini shakllantirishda oiladagi muhit, ona tarbiyasi, otalar о‘giti, keyinchalik mahallada, umumta’lim maktablarida, kasb-hunar kollejlari va oliy о‘quv yurtlarida beriladigan ta’lim-tarbiya muhim о‘rin tutadi.

Mustaqillik yillarida oila, xotin-qizlar, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilishga oid 50dan ortiq qonunlar, qonunosti hujjatlari qabul qilinib, bir necha xalqaro konvensiyalar ratifikatsiya qilindi.

О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 19-iyundagi “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila instituti va fuqoralarning о‘zini о‘zi boshqarish organlarining ta’lim muassasalari bilan о‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Qarori bu borada muhim huquqiy asosdir. Mazkur qaror ota-onalarning farzand tarbiyasidagi mas’uliyatini kuchaytirish, о‘quv muassasalarida ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini yaxshilashda muhim omil bо‘layotir.

Page 19: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

19

“Oila-mahalla-ta’lim muassasasi” hamkorligi konsepsiyasining joriy etilishi qisqa muddatda о‘zining ijobiy natijalarini kо‘rsatadi. Ushbu konsepsiya navqiron avlodni turli huquqbuzarliklar, ekstremizm, giyohvandlik, “ommaviy madaniyat” kabi illatlardan asrab-avaylash, bо‘sh vaqtini mazmunli о‘tkazish, ularni kasbga yо‘naltirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ayniqsa, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 3-fevraldagi yangi tahrirda qabul qilingan "Mahalla institutini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmoni bu yо‘lda muhim qadam bо‘ldi1. Uning oldingi qabul qilingan qonun va me’yoriy hujjatlardan farqi shundaki, farmonga muvofiq fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bо‘yicha Respublika kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bо‘yicha rais о‘rinbosari, shuningdek, Respublika kengashi va hududiy kengashlar huzurida yoshlar ishlari, diniy-ma’rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bо‘yicha rais о‘rinbosarlari lavozimlari joriy etildi2.

Hozirgi kunda mamlakatimizda mahallaning oila va jamoatchilik bilan bog‘liq faoliyati, boshqaruv tizimi, bajaradigan vazifalari tobora kengayib bormoqda. Uning о‘zaro qо‘ni-qо‘shnichilik munosabatlarida о‘zbeklar jamiyati uchun о‘ziga xos uyushma ekanligi e’tirof etila boshlandi. Azaldan jamiyatimizda jamoa bо‘lib yashash, kо‘pchilik fikrining ustunligiga asoslanish xalqimizning muhim xususiyatlaridan biri bо‘lib kelgan.

Xalqimiz turmush tarziga xos jamoaviy boshqaruv tizimi, о‘zaro qо‘ni-qо‘shnichilik munosabatlari tarixning uzoq davrlariga borib taqaladi. Bunday uyushqoqlik tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllanib aholi turmush tarzining о‘ziga xos etnik xususiyatlarini о‘zida aks ettirgan. Shu jihatdan olib qaraganda о‘zbeklar jamiyatining ilk an’anaviy uyushmasi, ya’ni mahallaning bugungi boshqaruv tizimi, jamiyat hayotidagi о‘rni muhim ekanligini anglash qiyin emas.

Tilimizda “qо‘ni-qо‘shni», “qо‘shnichilik” yoki «qо‘ni-qо‘shni jamoa» kabi terminlar keng qо‘llaniladi. Aslida, qо‘ni-qо‘shni deganda uy, hovli-joylari yonma-yon yoki yaqin bо‘lgan kishilar, oilalar hamda «yonma-yon turgan, bir-biriga yaqin», chegaradosh ma’nolariga ega uyushma tushuniladi. «Qо‘shnichilik» esa «qо‘ni-qо‘shnilar о‘rtasidagi о‘zaro bordi-keldi munosabatlari» tarzida izohlanadi3.

1“Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. 2017 йил 3 февраль. 2“Маҳалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. 2017 йил 3 февраль. 3Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – Москва: Русский язык, 1981. Т. 2. – Б. 644.

Page 20: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

20

Qо‘ni-qо‘shnichilik xususida hadisda ham shunday qaydlar mavjud:

“Hovlining old tomonidan qirq hovli, orqa tomonidan qirq hovli, о‘ng tomonidan

qirq va chap tomonidan qirq hovli, hammasi qо‘shni hisoblanadi” – deyiladi.

Mahalla qadimda о‘z-о‘zini boshqarishning о‘ziga xos shakli sifatida faoliyat

olib borgan. Uni boshqarish jamoatchilik asosida bо‘lgan. Ular о‘zining

yozilmagan ichki tartib qoidalariga ega bо‘lgan. U hamma uchun birdek

hisoblangan. Shu jumladan, oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan talabalar

ham mahallaning a’zosi yoki muayyan mahalladan vaqtincha chiqqan fuqarosi.

Ota-onasi shu mahallaning a’zosi bо‘lganligi uchun talaba ham o‘zining mahalla

a’zoligi huquqini saqlab qoladi. Binobarin, ta’lim olayotgan talabaga ota-ona bilan

birgalikda mahalla ham g‘amxо‘rlik qilishi, uning muammolarini hal qilishda

yordam qо‘lini chо‘zishi shartdir.

Pedagogik tadqiqotlarda oliy ta’lim va oila hamkorligi maxsus о‘rganilgan1,

lekin oliy ta’lim muassasasining mahallalar bilan aloqasi masalasi hamon tadqiq

etilmay kelinmoqda. Bu о‘rinda shunday tadqiqotlar olib borilishi о‘zini oqlashi

tо‘g‘risida qarama-qarshi fikrlar bildirilishi mumkin, chunki oliy ta’lim talabasi

balog‘at yoshiga yetib ulgurgan, ularga yana ota-ona, mahalla hamon tarbiyachi

bо‘lib qolaveradimi, ularning mustaqil harakat qilishlariga tо‘sqinlik qilib

qolmaydimi yoki mahalliy mentalitetdan kelib chiqqan holda, farzand

mahallaning a’zosi yoki vaqtincha potensial a’zosi sifatida ota-ona va mahalla

tarbiyasida bо‘lib qolaveradimi, degan oppozitiv mulohazalar bо‘lishi mumkin.

Oliy ta’limdagi kо‘p yillik pedagogik va rahbarlik faoliyatimiz oliy ta’limning ham

ota-onalar va mahallalar bilan aloqa qilishi uchun Respublikamizda ehtiyoj

mavjudligini kо‘rsatmoqda. Oliy ta’lim muassasasining ota-onalar bilan

hamkorligi maxsus о‘rganilganligi uchun biz ushbu maqolada faqat oliy ta’lim

muassasasining mahalla bilan aloqasi qay sohalarda bо‘lishi tо‘g‘risida fikr

yuritamiz.

Bugungi murakkab dunyo, ya’ni globallashuv jarayonlarida har xil “ezgu”

niqoblar ostida “ommaviy madaniyat” hayotimizga turlicha yо‘llar bilan tahdid

solayotgani sir emas. Sо‘nggi paytlarda internet tarmoqlari va mobil aloqa

1Норқулов Ҳ. Д. Олий таълим муассасасининг ота-оналар билан ҳамкорлиги // Pedagogik

ta’lim. −Тошкент, 2013. − № 6. – Б. 17.

Page 21: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

21

vositalarida turli jangari filmlar, yoshlarni soatlab о‘tirishga “majbur” qilayotgan

kompyuter о‘yinlari betо‘xtov yovuzlikni targ‘ib qilib, turli xorij seriallari ularni

fahsh hamda buzuqlik kо‘chasi sari chorlayotgani tayin. Buning ustiga turli

reklama va kliplar, yaratilayotgan jangari kinofilmlar, reklama roliklarida targ‘ib

etilayotgan turlicha kiyinish va sо‘zlashuv madaniyati, umuman, turmush

tarzimizga tо‘g‘ri kelmaydigan holatlarga yо‘l qо‘yilayotgani achinarli hol, afsuski,

talabalar orasida ham bu illatlar uchrab turmoqda. Oliy ta’lim muassasasida

jamoatchilikning kuchli ta’siri va oliy ta’lim muassasasi ta’lim rejimi tufayli

talabalardagi bu illatlar namoyon bо‘lmasligi mumkin, lekin ta’lim jarayonidan

bо‘sh vaqtlarida, ya’ni kо‘chalarda, ommaviy tomoshalarda, ba’zan mahallalarda

uning ayrim kо‘rinishlarini kuzatish mumkin. Tо‘g‘ri, Toshkent shahridagi oliy

ta’lim muassasalari bu masalalarda joylardagi mahallalar bilan ishlash imkoniyati

chegaralangan, shunga qaramasdan uning imkoniyatlari qidirilishi lozim, deb

hisoblaymiz.

Shuni ta’kidlash kerakki, jamiyat hayotiga xavf solayotgan ommaviy

madaniyat tahdidlarining eng xavfli tomoni shundaki, u tо‘satdan kirib kelmaydi.

Avvalo, juda kichik detallar, arzimas voqealar orqali odamlar e’tiborini о‘ziga

qaratadi, sekin-asta yoshlarni о‘z domiga tortadi. Yana shunisi e’tiborliki, maktab

yoshidagi bolalarning bunday harakatlarga kirib qolishi ularning bilimi

yetishmasligi orqali kо‘r-kо‘rona yuz bersa, oliy ta’lim talabasining yot g‘oya va

salbiy illatlarga duchor bо‘lishini bilimsizligi yoki tasodifiy deb bо‘lmaydi, balki u

ongli ravishda bu munosabatga kirishadi. Bunday illatdan qutqarish uchun oliy

ta’lim muassasasi uning ota-onasi va mahallani jalb qilishga tо‘g‘ri keladi. Oliy

ta’lim muassasasining ota-onalar bilan doimiy aloqasi bor. Oliy ta’lim muassasasi

ota-onalarga о‘qishdagi farzandi, ya’ni talaba tо‘g‘risida tegishli xabarlarni

yetkazib turishi izchil amalga oshirib kelinmoqda, ammo teskari aloqa birmuncha

oqsaydi. Bunday vaqtda mahalla ishonchli hamkorga aylanadi. Oliy ta’limda

uchrashi mumkin bо‘lgan negativ holatlarga quyidagilarni keltirish mumkin:

chekish;

“ommaviy madaniyat”ga ergashish;

kiyinish madaniyatiga amal qilmaslik;

bachkana bezanish;

Page 22: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

22

mashg‘ulotlarga muntazam qatnashmaslik va behuda vaqt о‘tkazish;

muomaladagi qо‘pollik;

savdogarlik;

mashg‘ulotlarda telefon о‘ynab о‘tirish;

sо‘kinish, mushtlashish;

ota-onasi kontrakt tо‘lovlari uchun berib yuborgan mablag‘ni о‘zining boshqa ehtiyojlariga ishlatib yuborish;

ba’zan yot g‘oyalarga ergashib ketish va boshqalar. Ma’naviy va ma’rifiy ishlar jarayonida yuqoridagi illatlar bilan ishlash

davomida ayrim toifa talabalarga: “Bu haqda ota-onangga xabar qilamiz”, degan

axborotimizga har 10tadan 8tasi mutlaqo e’tibor bermadi, “yashash joyi bо‘yicha

mahallaga xabar qilamiz,”− degan axborotimizga, aksincha, 8tasi bunday

qilmasligimizni iltimos qildi. Demak, mahalla talabalarimizni ham sergak ushlab

turishda о‘ziga xos tarbiya maskani rolini bajarishi mumkin ekan.

Bizning nazarimizda, oliy ta’lim muassasasi mahallalar bilan ham doimiy

aloqani о‘rnatishi yoshlarimizning ma’naviyati, xulq-atvorining jamiyat

talablariga uyg‘unligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bо‘ladi.

Mahallalarning oliy ta’lim muassasalari bilan aloqasini kо‘ngildagiday deb

bо‘lmaydi. Amaliyotda mahallalar, ta’lim olayotgan talabalar tо‘g‘risida ular bir

jinoiy ish qilib qо‘yganda, tavsifnoma berish vaqtida aralashadilar. Buni biz

Toshkent shahridagi 3ta mahallada sinab kо‘rdik, ya’ni tavsifnoma yoki

ma’lumotnoma olish lozim bо‘lgan talabalarni oldindan bilish, uning muammosi

bilan tanish emas ekan. Boshqacha aytganda, mahalladosh talabalar tо‘g‘risida

tо‘liq ma’lumotga ega emas. Bizningcha, har bir mahalla qoshidagi yoshlar bilan

ishlaydigan mutasaddilar о‘z mahallasidan turli shaharlarda bо‘lsa ham, oliy

ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan mahalladosh talabalar tо‘g‘risida tо‘liq

ma’lumot olib turishlari, bunga javoban oliy ta’lim muassasalari tarbiyachilari

mahallalarga ham u yerdan kelib ta’lim olayotgan talabalar tо‘g‘risida axborotlar

yuborib turishlari maqsadga muvofiq.

Kо‘rinadiki, oliy ta’lim muassasalari va mahalla munosabatlarini davr

talablariga kо‘ra yangi pog‘onaga kо‘tarish vaqti yetdi.

Page 23: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

23

PEDAGOGIK KASBIY REFLEKSIYANI TASHXISLASH

TALQINI

Rezume. Mazkur maqolada kasbiy refleksiya

о‘qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismi va

pedagogik mahoratni rivojlantirish asosi sifatida

o‘rganilgan. Kasbiy pedagogik faoliyatni о‘qituvchining

refleksiv pozitsiyasi nuqtayi nazaridan yondashib

tashxislash va tahlil qilish asosida uni yanada

takomillashtirishning ahamiyati kо‘rsatib berilgan.

Tayanch so’zlar: refleksiya, tashxis, pedagogik diagnostika, innovatsion

tafakkur, kasbiy refleksiya, korreksiyalash, refleksiv pozitsiya, professiogramma,

analitik qobiliyatlar.

Abstract. In this article, professional reflection is studied as a component

part of teacher's pedagogical activity and as a basis for the development of

pedagogical skills. The importance of further improvement of professional

pedagogical activity is revealed on the basis of its diagnostics and analysis from

the point of view of the teacher's reflective position.

Key words: reflexion, diagnostics, pedagogical diagnostics, innovative

thinking, professional reflection, correction, reflexive position, professiogram,

analytical skills.

Резюме. В настоящей статье профессиональная рефлексия изучена как

составляющая часть педагогической деятельности учителя и как основа

развития педагогического мастерства. Раскрыто значение дальнейшего

совершенствования профессиональной педагогической деятельности на

основе ее диагностики и анализа с точки зрения рефлексивной позиции

учителя.

Ключевые слова: рефлексия, диагностика, педагогическая диагностика, инновационное мышление, профессиональная рефлексия, коррекция, рефлексивная позиция, профессиограмма, аналитические сопособности.

Xalikov A’zam Abdusalomovich, TDPU boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi mudiri,

pedagogika fanlari nomzodi, dotsent. E-mail: xalikov_1958mail.ru

A. Xalikov

Page 24: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

24

ahonda ayni vaqtda xalqaro ilg‘or tajribalar asosida oliy ta’lim

muassasalarida bо‘lajak о‘qituvchilar pedagogik mahoratini rivojlantirishning

amaliy texnologik tizimi va pedagogik jarayonlarini takomillashtirish; pedagogik

mahoratni rivojlantirish mexanizmlarini shakllantirish; kasbiy refleksiya, о‘z-о‘zini

faollashtirish, nostandart pedagogik yechimlar, pedagogik mahorat bо‘yicha

tanlovlar hamda kо‘p darajali ta’lim tizimlarida pedagogik mahoratni

rivojlantirish dolzarb muammo sifatida e’tirof etilmoqda.

Pedagogik faoliyatda refleksiv jarayonlarni о‘rganib, ta’kidlash mumkinki,

refleksiya nafaqat pedagogik faoliyatni rejalashtirish bilan bog‘liq hodisa, balki

refleksiya asosida kasbiy faoliyatni optimallashtirish maqsadida ham qо‘llanadi.

Refleksiya asrlar davomida о‘qituvchining kasbiy faoliyatida tо‘planib kelingan

tajribalarni tashxislab, uning xulq-atvori, muloqot madaniyati, tafakkurida

yig‘ilgan eski andazalarni, kamchiliklarni bartaraf etish imkoniyatini beradi.

Refleksiyaning kasbiy qiyinchiliklarni yengishdagi rolini о‘rgangan V.

A. Metayevaning ishlari hozirgi kunning eng dolzarb tadqiqotlaridan biri sanaladi.

Olima refleksiyaning rivojlanganlik darajasi “о‘qituvchining kasbiy faoliyatidagi

qiyinchiliklarni tashxislash asosida samarali hal qilishi pedagogik mahorat

natijasida muvaffaqiyatlarga erishishiga bog‘liq”, – degan xulosaga keladi1.

Ilmiy adabiyotlar tahlili va kasbiy refleksiyani о‘qituvchi pedagogik

faoliyatining tarkibiy qismi va uning pedagogik mahoratini rivojlantirish asoslari

sifatida qarashadi hamda qayd qiluvchi eksperiment natijalari kasbiy refleksiyani

rivojlantirish usullarini izlash zaruriyati mavjudligini kо‘rsatadi. Shu sababli fanda

tashxis (diagnostika) va tashxislash (diagnozlash) tо‘g‘risida ham munozaralar

qilinadi 2.

1Метаева В. А. Рефлексия и её роль в преодолении профессиональных затруднений

педагога: дис. … канд. пед. наук. – Екатеринбург, 1996.– С. 47. 2Qarang: Краткий психологический словарь /Ред – сост. Карпенко Л. А.; Под общ.ред. Петровского А. В., Ярошевского М. Г. _ Ростов – на – Дону. 1998, – С. 106, 137, 257; Пиаже. Ж. Избранные психологические труды. Психология интеллекта. Генезис числа у ребенка. Логика и психология. – Москва: Просвещение, 1969. – С. 659; Леонтьев А. А. Деятельность. Сознание. Личность. – Москва: Политиздат, 1975. – С. 130.

Page 25: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

25

Tashxislashga, ya’ni diagnostikaga bilishning alohida usuli sifatida qarash

qabul qilingan (grekchadan tarjima qilganda, diagnosis – tanib olish demakdir1).

Biz pedagogik tashxislash sо‘zining о‘rniga pedagogik diagnostika sо‘zini

ishlatishni lozim topdik. Pedagogik diagnostika mazmun va mohiyatiga qarab

kо‘plab funksiyalarni bajaradi:

1. Pedagogik diagnostikaning tahliliy funksiyasi.

2. Pedagogik diagnostik funksiyalar.

3. Pedagogik diagnostikaning baholash funksiyasi.

4. Pedagogik diagnostikaning korreksion funksiyasi.

5. Pedagogik diagnostikaning oriyentatsion funksiyasi.

Pedagogik diagnostikaning tahliliy vazifasi о‘quv-tarbiya jarayonidagi yutuq

va kamchiliklarning kelib chiqish sabablari va oqibatlarini, ularning о‘zaro

bog‘lanishlarini aniqlash va chora tadbirlar ishlab chiqishga qaratilgan.

Pedagogik diagnostik funksiyalar о‘quvchining ta’lim olganligi,

tarbiyalanganligi va rivojlanganligini aniqlash uchun qо‘llaniladi, shuningdek,

о‘qituvchining ham kasbiy komponentlik darajasini о‘rganishda muhim ahamiyat

kasb etadi.

Pedagogik diagnostikaning baholash funksiyasi ma’muriyat tomonidan olib

borilib, alohida о‘qituvchi yoki alohida о‘quvchi faoliyatida erishgan yutuqlar va

kamchiliklar yuzasidan sifat kо‘rsatkichlarni miqdor jihatdan baholaydi.

Pedagogik diagnostikaning korreksion vazifasi о‘quv-tarbiyaviy jarayonni

о‘qituvchining pedagogik faoliyati yuzasidan korreksiyalash (tо‘g‘ri yо‘naltirish)ni

ta’minlaydi va о‘qituvchining kasbiy jihatdan о‘z-о‘zini rivojlantirish hamda

pedagogik mahoratini rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratadi.

Pedagogik diagnostikaning oriyentatsion (yо‘nalishni aniqlash)

funksiyasining maqsadi pedagogik jamoa va alohida о‘qituvchilar faoliyatida

mavjud bо‘lgan muammolarni uzluksiz hal etishni muvofiqlashtirib borishdir.

Pedagogik diagnostikaning oriyentatsion vazifasi natijalari haqidagi doimiy

xabarlar tashxislanib informatsion (axborot) vazifa ta’minlanadi.

1Краткий психологический словарь. /Ред. – сост. Карпенко Л. А. Под общ. ред. Петровского А. В., Ярошевского М. Г. − Ростов- на –Дон. 1998. – С. 286.

Page 26: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

26

Pedagogik tashxislash deganda, pedagogik tizimni, shuningdek, uning

alohida tarkibiy qismlarini tadqiq qilish metodlarining jamlanmasini tushunamiz,

ulardan foydalanish samaradorligi ma’lum tashkiliy – pedagogik shart-sharoitlar

bilan bog‘liq holda shakllanadi.

Pedagogik tashxislashning yaxlitligi uning nafaqat о‘qituvchi pedagogik

faoliyatini о‘rganishning diagnostik jihatlarini, balki aniqlangan sabab va

oqibatlarning bir-biri bilan о‘zaro bog‘lanishi asosida har bir о‘qituvchining

pedagogik qiyinchiliklarni bartaraf etishning optimal yо‘llari va vositalarini topish

imkoniyatini berdi. Konstruktiv – prognostik nuqtayi nazardan ta’minladi,

о‘qituvchi pedagogik mahoratining rivojlanish istiqbollarini belgilab, uning

faoliyat yuritish dinamikasini kuzatish orqali tanlangan mehnat shakllari

samaradorligini baholash imkoniyatini yaratdi.

О‘qituvchi pedagogik faoliyatini tashxislashning turli aspektlarini

о‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlarining soni kо‘p.

Pedagogik faoliyatni tadqiq etish mantig‘i, pedagogik tashxislashning turli

metodikalarini birlashtirish zaruriyati N. V. Kuzminaning ishlarida keng yoritilgan.

Tadqiqotning sо‘rov, kuzatish, baholash (reyting), о‘z-о‘zini baholash, juft

qiyoslash, sotsiometriya va eksperiment kabi metodlarini о‘rganar ekan, u aynan

“о‘z-о‘zini baholash, о‘z-о‘zini anglash usullaridan biri sifatida shaxsning barcha

imkoniyatlarini namoyon qilishga, uning xulqiga, xarakteriga, faoliyat sur’atiga

ta’sir etishini” ta’kidlaydi. О‘qituvchining pedagogik bilim va malakalari tizimini

tavsiflab, N. V. Kuzmina о‘qituvchining bilish va о‘rganish malakalari ichidan uning

pedagogik faoliyati uchun zarur bо‘lgan afzalliklarni va nuqsonlarni ongli ravishda

bilib tuzatish yoki takomillashtirish maqsadida tashxis qila olish qobiliyatini

ajratib kо‘rsatadi1.

О‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirishning asosiy yо‘li – bevosita

ta’lim muassasasida ilmiy asosda tashkil qilingan tadqiqotchilik ishi, deb

hisoblagan V. P. Simonov mohir о‘qituvchi shaxsi va faoliyati samaradorligini

tashxislash uchun asosiy kasbiy ahamiyatli kо‘rsatkichlarning tizimini va taxminiy

mazmunini ishlab chiqdi. U taklif qilgan metodikalar, muallifning fikricha, nafaqat

1Кузьмина Н. В. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся. // Вопросы психологии. –1984. –№1. – С. 16.

Page 27: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

27

о‘qituvchining ta’lim faoliyati, balki u bilan о‘zaro faoliyat olib boradigan

о‘quvchilarning о‘quv faoliyati samaradorligini ham aniqlash imkoniyatini beradi.

О‘qituvchining ahamiyatga molik bо‘lgan kasbiy sifatlarini tashxislash natijalarini

olim uch xil yо‘nalishda baholaydi: optimal; yо‘l qо‘yiladigan; tanqidiy daraja

bо‘yicha.

V. P. Simonovning fikricha, hamma vaqt ham ijobiy natija beravermay-

digan tekshiruvchilarning yuzaki yondashuvi о‘qituvchilarning kasbiy faoliyatini

ma’lum darajada buzadi yoki notо‘g‘ri kategoriyalaydi, ularning pedagogik

tashabbuskorligini va mustaqilligini sо‘ndiradi. Olim har bir о‘qituvchida о‘z

pedagogik faoliyatini “ishonchli va isbotli” natijalar bilan baholash va uning

natijalari hamda samaradorligi haqida gapirish malakasini rivojlantirish zarurligini

aytadi1.

Kasbiy pedagogik faoliyatni tahlil qilish va о‘z-о‘zini tahlil qilishni о‘qituvchi

faoliyati va refleksiv pozitsiyasi nuqtayi nazaridan tuzatish, takomillashtirish

maqsadida pedagogik vazifalarni hal qilishga qaratilgan pedagogik malakalar

yig‘indisi sifatida qarab, A. V. Xristeva kasbiy pedagogik faoliyat va о‘z-о‘zini tahlil

qilishning quyidagi bosqichlarini ajratib kо‘rsatadi:

mazmunli – diagnostik (tayyorlov - moslashuv) bosqich;

maqsadli loyihalashtirish (tahlil va о‘z-о‘zini tahlil qilishdan maqsadni

aniqlashtirish) bosqichi;

texnologik (kasbiy pedagogik faoliyat jarayonini va о‘z-о‘zini tahlil qilish)

bosqich;

tahlil va о‘z-о‘zini tahlil qilishning nazariy (pedagogik faoliyatning

mohiyati, natijalari bilan pedagogik faoliyat jarayoni о‘rtasidagi aloqalarning

sabab va oqibatlarini nazariy anglash) bosqichi;

faoliyatni refleksiv baholash (faoliyatni baholash va refleksiv tahlil)

bosqichi;

korreksiyalash (ijodiy bosqich bо‘lib, о‘z pedagogik faoliyatini nazariy

jihatdan anglash, baholash asosida takomillashtirish, hamkasblarining samarali

1Симонов В. П. Диагностика личности и профессионального мастерства преподавателя. – Москва: Международная педагогическая академия, 1996. – С. 103.

Page 28: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

28

pedagogik tajribalaridan ijodiy foydalanish yо‘llari va usullari belgilanadi)

bosqichi1.

О‘qituvchining ijtimoiy-psixologik shakllanishida о‘z ustida ishlashi

murakkab tizimga ega. Bunda о‘qituvchi ekstensiv, taxminiy, metodologik,

kommunikativ, psixologik hamkorlikda ijodkorlik vazifalarini bajaradi.

Olimlarning pedagogik mahorat tahliliga bu kabi chuqur yondashuvida

barcha о‘zaro bog‘langan tizimlarni birdaniga qamrab olish amalda mumkin

emas. Natijalar haddan ziyod katta hajmda, tarqoq bо‘ladi, eng asosiysi, bu holda

pedagogik mehnatning alohida bо‘g‘inlari tahliliga chuqur yondashib bо‘lmaydi.

Umuman, pedagogik faoliyat doimiy ravishda о‘z-о‘zini tahlil etish, о‘qituvchi

refleksiyasi rivojlanishining tashabbuskori bо‘la oladigan о‘ziga xos

“tezlashtiruvchi” rolini о‘ynamog‘i kerak2.

I. G. Taturning ishi endigina о‘z faoliyatini boshlayotgan о‘qituvchilar duch

keladigan tipik didaktik qiyinchiliklarga bag‘ishlangan. U didaktik qiyinchiliklarga

shunday ta’rif beradi: “Didaktik qiyinchiliklar – о‘qituvchining ta’lim jarayonidagi

qiyinchiligi bо‘lib, uni hal qilish uchun shart-sharoitlar yо‘qligi, keskinlik,

beparvolik, о‘z ishidan qoniqmaganlikning psixologik holati yoki aksincha, uni

bartaraf qilish uchun sharoitlar ta’minlangani holda pedagogik mahoratni

takomillashtirish, pedagogik “fikrlashni”, malaka va kо‘nikmalarni rivojlantirishni

ta’minlaydigan tetiklik, mobilizatsion tayyorgarlik, emotsional kо‘tarinkilik

holatining mavjud emasligi”3.

Qiyinchiliklarning pozitiv roli uning indikatorlik (hisoblovchi) vazifasi bilan

ham belgilanadi. “Indikatorlik vazifasi pedagogik mahoratning shakllanish

jarayonini tormozlovchi obyektiv omillarni ajratadi, biroq u о‘z-о‘zini baholash

tarzida subyektiv namoyon bо‘lishi, shaxs uchun faoliyatning tobora qiyin

jihatlarini aniqlab berishi mumkin”.

1Христева А. В. Формирование умений анализа профессионально-педагогической деятельности. – Магнитогорск: МГПУ, 1997. − С. 43. 2Михайлова Е. С. Коммуникативный и рефлексивный компоненты и их соотношение в структуре педагогических способностей: автореф. дис. ... канд. психол. наук. – Ленинград: 1990. – С. 18. 3Татур И. Г. Становление педагогического мастерства будущего учителя в процессе развития его рефлексивной позиции: дис. ... канд. пед. наук. – Одесса, 1989. – С. 97.

Page 29: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

29

Demak, о‘z pedagogik faoliyatini endigina boshlagan yosh о‘qituvchi aslo

jismonan va ruhan bо‘shashishi, butunlay osoyishtalikka berilishi mumkin emas.

Bu tuyg‘u psixologiya fanida relaksatsiya deb atalib, kishilarning ish faoliyatida

salbiy holatlariga beriladigan baho sifatida e’tirof etiladi.

Y. S. Turbovskiyning fikricha, kasbiy takomillashuvning salbiy “energetik

asosi” bо‘lgan qoniqmaslik hissi, rivojlanishdan tо‘xtab qolganlikni chin

kо‘ngildan his etish sanaladi. “Buyruq, chaqiriq va nazorat emas, balki aynan

о‘qituvchining о‘z faoliyatidan qoniqmaslik hissi, yuzaga kelgan pedagogik

ziddiyatni boshqacha qilishga, buning uchun yangi vositalarni izlab topishga va

uni о‘zlashtirishga ongli ravishda intilishini ta’minlaydi, qiyinchilik va ziddiyatlarni

bartaraf etishdan, shaxsan о‘zi hal qilgan tadqiqotchilik vazifasidan ijodiy

quvonish, qoniqish hissi – о‘qituvchi kasbiy komponentining asosiy manbasiga

aylanadi, aniqrog‘i, aylanishi mumkin”1.

Y. S. Turbovskiy tomonidan ishlab chiqilgan, pedagogik tajribani diagnostik

о‘rganish nazariyasi va metodikasi har bir pedagogik jamoada va jamoaning har

bir a’zosida pedagogik kasbiy faoliyat xususiyatlarini о‘rganishda yagona maqsad

uchun harakatlanishga imkoniyat beradi, bu о‘z navbatida о‘qituvchining

pedagogik mahoratini oshirish mexanizmini yaratish uchun zamin hozirlaydi. Shu

munosabat bilan pedagogik tashxis pedagogik faoliyatda erishiladigan yutuqlarni

belgilovchi xarakter kasb etganida samarali bо‘lishini ta’kidlamoqchimiz. Olimlar

tomonidan olib borilgan tajriba ishlari jarayonida shu narsa aniqlandiki,

pedagogik mahoratni tadqiq qilishning belgilovchi xarakteri bevosita

о‘qituvchining kasbiy refleksiyasiga tayanadi.

О‘qituvchining о‘z ichki imkoniyatlarini baholash diagnostika davomida har

qanday holatda ham e’tiborga olinishi lozim, – deb ta’kidlaydi A.

K. Markova, – unga ishonch bildirish kerak, uning kasbiy faoliyatiga bahoni oshirib

yoki pasaytirib qо‘yish о‘qituvchi kasbiy rivojlanishini tо‘xtatib qо‘yishi mumkin.

Ushbu о‘qituvchining individual rivojlanish mantig‘ini hisobga olish maqsadga

1Турбовской Я. С., Провоторов В. П. Диагностические основы целеполагания в образовании. – Москва: ИТО и ПРАО, 1995. – С. 76.

Page 30: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

30

muvofiqdir. О‘qituvchining yutuqlarini boshqa о‘qituvchilarning yutuqlari bilan

emas, balki о‘zining oldingi yutuqlari bilan ham taqqoslash kerak1.

Shaxsiy pedagogik faoliyatni о‘z-о‘zida tahlil qilish jarayonida о‘qituvchi

о‘zining ta’lim-tarbiyaviy faoliyati natijalari va xususiyatlarining holatini

о‘rganadi, pedagogik ziddiyatlar о‘rtasidagi sabab va oqibatli bog‘lanishlarni

aniqlaydi, о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berishni yanada takomillashtirish

yо‘llarini belgilaydi, – deb ta’kidlaydi L. Y. Pleskach. Olimning fikriga kо‘ra,

“Refleksiya – о‘z-о‘zini tahlil qilish bо‘lib, о‘z-о‘zicha belgilangan maqsadga

erishish emas, balki bilim olish, tajriba orttirish usuli, ijodga, kasbiy jihatdan

takomillashishga nisbatan rag‘batlantirishdir”2.

Ta’kidlamoqchimizki, pedagogik tashxislash qayd qiluvchi emas, balki

maqsad hosil qilishni belgilovchi (prognostik) xarakterga ega bо‘lganligida

samarali bо‘ladi, bu о‘qituvchining kasbiy refleksiyasi rivojlanishi asosida amalga

oshiriladi. Ayni paytda aynan ta’lim-tarbiya jarayonida maqsad hosil qiluvchi

tashxislash uning rivojlanish qobiliyatini ta’minlaydi.

Xulosa qilib aytilganda, о‘qituvchi tomonidan о‘z kasbiy faoliyati natijalarini

anglab yetishi uning pedagogik faoliyatni amalga oshirishini yanada

takomillashgan usullarini izlash va ularni о‘zlashtirish zaruriyatini ta’minlaydi.

Faoliyatni о‘zgartirish esa, faoliyat subyektining о‘zgarishiga olib keladi.

О‘qituvchining analitik (tahlil qilish) qobiliyatlari rivojlanishi jarayonida uning

kasbiy refleksiyasi ham rivojlanadi, bu о‘z navbatida, о‘qituvchining о‘z-о‘zini

rivojlantirish jarayonini ma’lum bir yо‘nalishga solib, uning shaxsiy ijodiy faolligini

oshiradi.

1Маркова А. К. Психология профессионализма. – Москва: Знание, 1996. – С. 106. 2Плескач Л. Е. Обучение учителей самоанализу педагогической деятельности как составная часть системы внутришкольного управления: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Москва, 1983. – С. 19.

Page 31: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

31

О НЕКОТОРЫХ ВОПРОСАХ ИЗУЧЕННОСТИ

ПРОБЛЕМЫ ИНИЦИАТИВНОСТИ У ОБУЧАЕМЫХ

Rezume. Maqolada ta’lim oluvchilarda

tashabbuskorlikni shakllantirish muammosining

О‘zbekistonda va xorijda о‘rganilganlik darajasi haqida

sо‘z yuritiladi.

Tayanch sо‘zlar: ta’lim oluvchilar,

tashabbuskorlik, shakllantirish, shaxs,ta’lim jarayoni,

ta’lim tizimi, о‘rganilganlik darajasi.

Abstract. The article contains information on the degree of study of the

problem of formation of initiative among students in Uzbekistan and abroad.

Key words: students, initiative, formation, personality, educational process,

educational system, degree of study.

Резюме. В статье излагаются сведения о степени изученности в

Узбекистане и зарубежом проблемы формирования инициативности у

обучаемых.

Ключевые слова: учащиеся, инициативность, формирование,

личность, образовательный процесс, образовательная система, степен

изученности.

настоящее время в быстроменяющихся, переменчивых

ситуациях в мировом масштабе большое значение имеет формирование у

обучаемых таких качеств, как инициативность, социальная

приспособленность, самоорганизованность, жесткая дисциплина,

наблюдательность, самостоятельность, стремление к цели, решительность.

Формирование у обучаемых инициативности служит важным критерием

развития в ускоренном темпе социально-экономической и духовно-

нравственной жизни.

С первых лет независимости народ Узбекистана пришёл к выводу, что

на основе формирования у обучаемых инициативности, стремления к

Джамилова Наргиза Нуритдиновна, доцент кафедры методики дошкольного

образования ТГПУ имени Низами. E-mail: [email protected]

Н. Джамилова

Page 32: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

32

саморазвитию, самосовершенствованию достигается возвышение гордости

человека, его настоящих качеств1. На основе Закона «Об образовании»,

Национальной программы по подготовке кадров разработаны

педагогические механизмы формирования у обучаемых таких качеств, как

инициативность, дисциплинированность, деловитость, социальная

активность, трудолюбие, самостоятельность, строгость,

целенаправленность, толерантность. Создаются условия для повышения

социальной активности молодежи в процессе углубления демократических

реформ и развития гражданского общества, в организации эффективной

деятельности органов управления и государственной власти,

образовательных учреждений, молодежных и других организаций, в

осуществлении государственной молодежной политики.

Развитие всемирной педагогической науки требует выявления психолого-педагогических факторов формирования инициативности у обучаемых, совершенствования инновационных моделей формирования инициативности у обучаемых, совершенствования организационно-технологических основ акмелогических и коммуникативных парадигм формирования инициативности, разработки механизмов обеспечения непрерывности и преемственности при формировании инициативности у обучаемых, разработки локально-модульных воспитательных технологий и диагностико-коррекционной системы формирования инициативности у обучаемых с учетом национального менталитета и этнопсихологических особенностей как важного необходимого качества для формирования общеобразовательных и профессиональных компетенций у обучаемых в процессе получения ими знаний и саморазвития.

Научные исследования, направленные на воспитание инициативности у обучаемых, осуществляются в таких ведущих научных центрах и высших образовательных учреждениях мира, как Нью-Йоркская Академия Лидерства, Гамбургский университет в Германии, университет Сорбоны, Национальный фонд образовательных исследований в Великобритании, университет Южной Австралии, университет Нагойя в Японии, Центр социальных наук Сеульского национального университета, Московский государственный университет, Ташкентский государственный педагогический университет и другие. 1Каримов И. А. Узбекистан: национальная независимость, экономика, политика, идеология. – Ташкент: Узбекистан, 1993. – С. 83.

Page 33: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

33

В результате исследований, проведенных в мире по формированию инициативности у обучаемых, получен ряд научных результатов, в том числе: разработаны модели развития лидерских способностей у обучаемых (Нью-Йоркская Академия Лидерства); определены индикаторы формирования инициативности, а также таксономия практических навыков и умений у обучаемых (Гамбургский университет в Германии); разработана технология формирования системы аутопсихологических компетенций по развитию инициативности у обучаемых (университет Сорбоны); разработаны технологии организации совместной эффективной деятельности, формирования инициативности у обучаемых (Национальный фонд образовательных исследований); определена система доминантных качеств подготовки обучаемых к эффективной деятельности в различных сферах жизнедеятельности (университет Южной Австралии); усовершенствованы механизмы формирования инициативности у учащейся молодежи на основе применения в образовательной практике форм интерактивного обучения (университет Нагойя); определены аксиологические и антропологические компоненты и этнико-региональные факторы формирования инициативности у обучаемых (Центр социальных наук Сеульского национального университета); разработаны социально-педагогические технологии, интегрально-диагностическая система формирования инициативности у обучаемых (Московский государственный университет); комплекс психолого-педагогических методик по формированию данного качества у обучаемых (Ташкентский государственный педагогический университет).

В мире по формированию инициативности у обучаемых по ряду приоритетных направлений проводятся различные исследования. Например, совершенствуются педагогические механизмы обеспечения сотрудничества государственных и негосударственных организаций в формировании инициативности у обучаемых; разрабатываются технологии формирования инициативности у обучаемых; совершенствуются концептуальные основы формирования инициативности у обучаемых, а также комплекс социально-педагогического диагностического аппарата и методики формирования инициативности у обучаемых.

Методологические основы формирования инициативности у обучаемых освещены в таких трудах, как «Высокая духовность – непобедимая сила»1, «Критический анализ, жесткая дисциплина и 1Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 176.

Page 34: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

34

персональная ответственность должны стать повседневной нормой в деятельности каждого руководителя»1.

Взаимосвяз формирования инициативности у обучаемых с духовно-нравственным, эстетическим, экологическим, художественным, валеологическим, историческим мышлением в непрерывном образовании исследованы Б. Адизовым, М. Куроновым, Ш. Мардановым, О. Мусурмоновой, У. Махкамовым, С. Нишоновой, Х. Ф. Рашидовым, Д. Рузиевой, Р. Сафаровой, Б. Ходжаевым, Ш. Шариповым, Д. Шариповой, Ш. Шодмоновой, Н. Эгамбердиевой, Ф. Юзликаевым, Э. Юзликаевой2.

Психологические и акмеологические особенности формирования инициативности у обучаемых изучены учеными Б. Б. Ананьевым, А. Г. Асмоловым, Л. И. Божовичем, Э. Гозиевым, М. Давлетшиным, Н. Кузьминой, Д. Мухамедовой, З. Нишоновой, Д. Пожарским Н. Сафаевым, Г. Шоумаровым3.

1Мирзиёев Ш. Критический анализ, жесткая дисциплина и персональная ответственность должны стать повседневной нормой в деятельности каждого руководителя. – Ташкент: Узбекистан, 2016. – С. 60. 2Адизов Б. Р. Бошланғич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари: пед. фан. док ... дисс. – Бухоро, 2002. – Б. 276; Шарипов Ш. С. Ўқувчилар касбий ижодкорлиги узвийлигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти: пед. фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 2006; Марданов Ш. Қ. Педагог кадрларни таълимий қадриятлар асосида тайёрлаш ва малакасини оширишнинг педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2006. – Б. 302; Мусурмонова О. Юқори синф ўқувчилари маънавий маданиятини шакллантиришнинг педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1993. – Б. 364; Махкамов У. И. Юқори синф ўқувчиларида ахлоқий маданиятни шакллантиришнинг педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1998. – Б. 287; Нишонова С. Шарқ уйғониш даври педагогик фикр тараққиётида баркамол инсон тарбияси: п ед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1998. – Б. 288; Рашидов Х. Ф. Особенности развития среднего специального, профессионального образования в Узбекистане. – Ташкент: Фан, 2009. – Б. 287; Рўзиева Д. Олий таълим муассасаси талабаларида миллий ифтихор туйғусини шакллантиришнинг илмий-педагогик асослари: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2007. – Б. 255; Сафарова Р. Ғ. Миллий тикланиш шароитида Ўзбекистон мактабларида она тили таълими назарияси ва тарихи: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент., 1998. – Б. 255; Ходжаев Б. Умумтаълим мактаби ўқувчиларида тарихий тафаккурни модернизациялашган дидактик таъминот воситасида ривожлантириш: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2016. – Б. 312. 3Кузьмина Н. В., Пожарский Д. и др. Акмеология качества профессиональной деятельности специалиста: Санкт-Петербург: Коломна-Рязань, 2008. – С. 376; Давлетшин М. Г., Шоумаров Ғ. Б. Замонавий ўзбек оиласининг психологик хусусиятлари. – Тошкент, 1993; Нишонова З. Т. Юқори синф ўқувчиларининг ақлий фаолияти усуллари. – Тошкент, 1993; Сафаев Н. Психологические особенности национального самосознания студенческой молодёжи: дис. ... док. псих. наук. – Тошкент, 2006; Ғозиев Э. Психология (Ёш даврлар психологияси). –

Page 35: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

35

По особенностям, связанным с развитием возрастных периодов формирования инициативности у обучаемых и профессионального совершенства, велись научные исследования А. Акиловой, А. Артиковым, Р. Исяновым, Х. Касымовой, Н. Муслимовым, Д. Хикматулиевым, Т. Чабровой, Р. Юлдашевым1.

С учетом того, что был проведен ряд исследований по формированию инициативности у обучаемых, интенсификация темпов обновления и прогресса в развитии общества требует обеспечения непрерывности и преемственности при формировании инициативности у обучаемых и совершенствование педагогических механизмов формирования инициативности.

Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 224; Мухамедова Д. Г. Совершенствование социально-психологических технологий подготовки менеджера образования к инновационной деятельности: автореф. дис. … док. пед. наук. – Ташкент, 2015. – С. 87; Ананьев Б. Г. Психологическая структура личности и ее становление в процессе индивидуального развития человека// Психология личности: Хрестоматия. – Самара: БАУРАУ, 1999. − Т. 2. – С. 7-94; Асмолов А. Г. и другие. Личность как предмет психологического исследования. – Москва, 1984. – С. 274; Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте (психологическое исследование). – Санкт-Петербург: Питер, 2008. – С. 398. 1Касымова Х. И. Использование национальных традиций в нравственном воспитании детей старшего дошкольного возраста: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2001. – С. 27; Акилова А. Х. Формирование эстетических чувств у старших дошкольников на основе узбекского народного творчества: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2008. – С. 26; Чаброва Т. Л. Педагогические условия формирования духовно-эстетических качеств у детей 3-7 лет в семье: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2008. – С. 26; Артиков А. Формирование нравственной личности учащихся на основе национальных и общечеловеческих ценностей: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2000. – С. 27; Хикматулиев Д. А. Формирование профессиональной культуры учащихся на основе духовных ценностей в учебно-воспитательном процессе: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2004. – С. 27; Юлдашев Р. Г. Диагностика профессионализма учителей как фактор оптимизации системы повышения квалификации педагогических кадров: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Ташкент, 2001. – С. 27; Муслимов Н. А. Касб таълими ўқитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий-методик асослари: автореф. пед.фан. док. ... дис. – Ташкент: ТДПУ, 2007; Исянов Р. Г. Кластерный подход в формировании модульной компетентности преподавателей высших образовательных учреждений. – Ташкент: ТГПУ, 2014. – С. 69.

Page 36: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

36

MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARIDA PEDAGOGIK JARAYONLAR SAMARADORLIGINI

TA’MINLASH Rezume. Maqolada maktabgacha ta’lim

muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonining

samaradorligini ta’minlash, bu jarayonga tizimli

yondashish va uni boshqarishning amaliy masalalari

asoslangan.

Tayanch sо‘zlar: pedagogik jarayonlar, ma’naviy

va ma’rifiy tadbirlar, tarbiyaviy munosabatlar, pedagogik amaliyot, pedagogik

tajriba-sinov ishlari, uzluksiz malaka oshirish, pedagogik tizim, tarbiyachilar,

tarbiyalanuvchilar.

Abstract. The article deals with the issues of ensuring the effectiveness of

the educational process in preschool institutions, as well as practical issues of the

system approach to this process and its management.

Key words: pedagogical processes, spiritual and educational activities, educational relations, pedagogical practice, pedagogical experiment, continuous professional development, pedagogical system, educators, pupils.

Резюме. В статье рассматриваются вопросы обеспечения эффективности учебно-воспитательного процесса в дошкольных учреждениях, а также практические вопросы системного подхода к данному процессу и управления им.

Ключевые слова: педагогические процессы, духовно-

просветительские мероприятия, воспитательные взаимоотношения,

педагогическая практика, педагогический эксперимент, непрерывное

повышение квалификации, педагогическая система, воспитатели,

воспитанники.

zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev tomonidan 2016-

yil 29-dekabrda qabul qilingan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini

yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli qarori

maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini

Nazirova Go‘zal Malikovna, Nizomiy nomidagi TDPU qoshidagi PFITI tadqiqotchi-izlanuvchisi. E-mail: [email protected]

G. Nazirova

Page 37: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

37

mustahkamlash, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish,

malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash

darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim

dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual

axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratishga

qaratilganligi ta’lim tizimini tubdan isloh qilishning muhim bosqichi sifatida

alohida ahamiyat kasb etadi1.

Maktabgacha ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan turli shakllardagi

ta’lim-tarbiya va tarbiyaviy munosabatlar, ularni muvofiqlashtirish, u yerda

tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarning samaradorligi, tarbiyalanuvchilar

dunyoqarashining о‘zgarishi, tafakkurining rivojlanishi, ularda shaxsiy sifatlarning

shakllanishi va rivojlanishida о‘z ifodasini topadi.

MTMda barcha shakllarda tashkil etiladigan mashg‘ulotlar mazmuni va

tarbiyaviy jarayonlarining о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini ta’minlashda sayr va

ekskursiyalar hamda ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar muhim o‘rin tutadi, ya’ni

tarbiyalanuvchilarda zaruriy tushunchalarni shakllantirishga xizmat qiluvchi

ixtiyoriy bir mashg‘ulot jarayoni tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi ikkinchi va

uchinchi jarayonlarning tо‘ldiruvchisi sifatida, о‘z navbatida ikkinchi mashg‘ulot

jarayoni esa birinchi va uchinchi jarayonlarning aniqlashtiruvchisi va

rivojlantiruvchisi sifatida xizmat qilishi, shuningdek, ularning izchilligi va

uzviyligiga, о‘zlashtiriladigan tushunchalarning о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini

ta’minlashga e’tibor qaratish zarur2.

Demak, MTMda tashkil etiladigan turli shakllardagi ta’lim-tarbiya

munosabatlari jarayonlaridan ko‘zlangan natijalarga samarali erishishning asosiy

shartlaridan biri tarbiyalanuvchilarda shakllantirilishi zarur bo‘lgan

tushunchalarning o‘zaro bog‘liq tarzda o‘rganilishini ta’minlashdan iborat bo‘ladi.

Shunday ekan, tarbiyalanuvchilarda zaruriy tushunchalarni shakllantirish va unga

motivlashtirish jarayonlarining ahamiyati va o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib

chiqib, qo‘llaniladigan metodlar va tatbiq etiladigan yondashuvlarni tanlashda

hamda ulardan oqilona foydalanishda tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan

1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги “2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ 2707-сонли Қарори. 2Джураев Р. Х., Турғунов С. Т. Таълим менежменти. – Тошкент: Ворис, 2006. – Б. 54.

Page 38: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

38

jarayonlarning maqsadi va mazmuniga alohida e’tibor qaratish muhim

hisoblanadi.

MTMda tashkil etiladigan turli shakllardagi ta’lim-tarbiya munosabatlari

jarayonlari, pedagogik tajriba-sinov ishlari, oliy va о‘rta maxsus, kasb-hunar

ta’limi muassasalari talabalari (amaliyotchilar) uchun tashkil etiladigan pedagogik

amaliyot jarayonlari, shuningdek, tarbiyachilar uchun tashkil etiladigan uzluksiz

malaka oshirish jarayonlarining murakkab pedagogik tizim sifatidagi

xususiyatlarini inobatga olib, yaxlit tarzda MTMda tashkil etiladigan pedagogik

jarayonlar deb atash maqsadga muvofiq.

MTMda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlar komponentlari bо‘lgan turli

shakllardagi mashg‘ulotlar, tadbirlar, tarbiyaviy munosabatlar jarayonlari hamda

pedagogik amaliyot, pedagogik tajriba-sinov ishlari va uzluksiz malaka oshirish

jarayonlarining о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi pedagogik tizim samaradorligini

ta’minlashga xizmat qiladi (1-rasm).

1-rasm

MTMda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarni tizimli yondashuv

asosida tashkil etish va boshqarish loyihasi

MASHG‘ULOTLAR (ta’lim-tarbiya

jarayonlari)

PEDAGOGIK TIZIM

TARBIYAVIY

MUNOSABATLAR

JARAYONLARI

TADBIRLAR

PEDAGOGIK

AMALIYOT PEDAGOGIK

JARAYONLAR

UZLUKSIZ MALAKA

OSHIRISH

PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV

ISHLARI

MUSTAQIL TA’LIM

(о‘z-о‘zini tarbiyalash) jarayonlari)

SAMARADORLIK

Page 39: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

39

MTMda ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan jarayonlarni tashkil etish

va boshqarishda mazkur loyihada (1-rasm) keltirilgan pedagogik jarayonlarning

о‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini ta’minlash uchun tizimli yondashuvni tatbiq

etishda quyidagi о‘ziga xos xususiyatlarni inobatga olish muhim hisoblanadi:

pedagogik jarayonlar samaradorligini baholashda yaxlit tarzdagi

tarbiyaviy jarayonlarining natijaviyligiga asoslanadi;

ta’lim-tarbiya munosabatlari bir butun, yaxlit tashkiliy tizim ekanligi;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarini tashkil etuvchi ixtiyoriy

komponenti samaradorligining о‘zgarishi yaxlit tarzdagi samaradorlikka ta’sir

kо‘rsatishi;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlari komponentlari samaradorligi

kо‘p jihatdan tarbiyalanuvchilar faolligi va mustaqil faoliyatiga bog‘liqligi;

ta’lim-tarbiya jarayonlarida tarbiyalanuvchi shaxsining rivojlanishiga

tarbiyaviy munosabatlar ta’sirining muqarrarligi;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlari komponentlarining о‘zaro

bog‘liqligi va aloqadorligi;

ta’lim-tarbiya munosabatlar jarayonlarida qayta aloqani ta’minlashning

zaruriyati va uning о‘ziga xos ahamiyati;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarida tarbiyalanuvchilarda ta’lim

olishga bо‘lgan qiziqish, ya’ni ularda о‘quv motivlarini shakllantirishning

zaruriyati;

motivlashtirish jarayonlari samaradorligining ta’lim-tarbiya

munosabatlari jarayonlari natijaviyligiga ta’siri;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarida axborotlarning yangi va

ishonchli bо‘lish shartlari.

Tizimli yondashuvda mashg‘ulotlar va turli yо‘nalishlarda tashkil etiladigan

tadbirlar, mustaqil ta’lim, tarbiyaviy munosabatlar jarayonlari hamda pedagogik

amaliyot va pedagogik tajriba-sinov ishlari, shuningdek, tarbiyachilar uchun

tashkil etiladigan uzluksiz malaka oshirish jarayonlari tizimning komponentlari

hisoblanadi. Tizimni tashkil etuvchi komponentlarning о‘zaro aloqadorligi va

bog‘liqligi ularning о‘ziga xos asosiy xususiyatidan biri bо‘lib, ixtiyoriy komponent

Page 40: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

40

samaradorligining о‘zgarishi butun bir yaxlit tizimning samaradorligiga о‘z

hukmini о‘tkazadi1.

MTMda tashkil etiladigan ta’limiy muhitda tarbiyalanuvchilar faolligi va

shaxsiy sifatlarining shakllanishiga ahamiyatli ta’sir kо‘rsatuvchi omillar

vaziyatlarga kо‘ra pedagogik jarayonlarning samaradorligini ta’minlash va

rivojlantirish uchun quyidagi shartlarning bajarilishi zaruratini belgilaydi:

ta’lim-tarbiya jarayonlarida tarbiyalanuvchilarning о‘zaro munosabatlari

hamda tarbiyaviy munosabatlarini ilmiy asoslangan tamoyillar asosida

shakllantirish;

ta’lim-tarbiya jarayonlarida tarbiyalanuvchilarning boshlang‘ich

tushunchalari va о‘zi haqidagi fikrlariga ilmiy yondashish;

tarbiyalanuvchilar faoliyatining tahliliy yо‘nalishlarini, murakkab pedagogik

tizimni konseptual va dasturiy boshqarish qonuniyatlarini tarbiyachilar

tomonidan о‘zlashtirilishini ta’minlash;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarini tashkil etish va boshqarish

faoliyatini oldindan modellashtirish hamda tarbiyalanuvchilar faoliyatini

aniqlashtirish va rejalashtirish;

tarbiyalanuvchilarning boshlang‘ich tushunchalari va tayyorgarlik darajasini

aniqlash, mustaqil faoliyatga ularni oldindan tayyorlash va ilmiy-metodik

mahsulotlar bilan ta’minlash;

tarbiyalanuvchilarning qiziqishi, ehtiyoji va о‘qish-о‘rganishga moyilligini

aniqlash va motivlashtirish;

ta’lim-tarbiya munosabatlari jarayonlarida zaruriy axborotlarni tо‘plash,

ularni tahlil qilish va obyektiv baholash asosida о‘zgaruvchan vaziyatlarga kо‘ra

tarbiyalanuvchilar faoliyatini muvofiqlashtirib borish.

1Турғунов С. Т., Максудова Л. А. Педагогик жараёнларни ташкил этиш ва бошқариш.

– Тошкент: Фан, 2009. – Б. 23.

Page 41: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

41

BOSHLANG‘ICH SINF AQLI ZAIF О‘QUVCHILARNING

NOVERBAL MULOQOTI

Rezume. Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf aqli

zaif о‘quvchilarining noverbal muloqot kо‘nikmalari

rivojlanishining о‘ziga xosligi eksperimental о‘rganilib,

natijalari tahlil etilgan va noverbal muloqot

kо‘nikmalarini rivojlantirish bо‘yicha о‘yin

texnologiyalaridan foydalanish masalasi yoritilgan.

Tayanch sо‘zlar: korreksiya, aqli zaiflik, noverbal

muloqot, defektolog, pedagog, maxsus muassasa.

Abstract. This article is an experimental study of the features of the

development of non-verbal communication skills of mentally retarded pupils of

primary classes, the results are analyzed and the main aspects of the use of

gaming technologies for developing of non-verbal communication skills are

revealed.

Key words: correction, mental retardation, nonverbal communication,

defectologist, teacher, specialized institution.

Резюме. В данной статье проведено экспериментальное изучение

особенностей развития навыков невербального общения умственно

отсталых учеников начальных классов, проанализированы результаты и

раскрыты вопросы использавания игровых технологий по развитию навыков

невербального общения.

Ключевые слова: коррекция, умственная отсталость, невербальное

общение, дефектолог, педагог, специализированное учреждение.

ustaqil respublikamizda yuz berayotgan yangilanish va poklanish xalq

ta’limi tizimining mazmunini ham yangidan shakllantirish va takomillashtirishni

taqozo etadi. Bundan kо‘zlangan maqsad komil insonni tarbiyalashdir. Har bir

inson jamiyatda о‘z о‘rniga ega, shunga kо‘ra atrofidagi insonlar bilan о‘ziga xos

munosabatga kirishadi. Muloqot insonlar о‘rtasida о‘zaro munosabatni

Musayeva Nargiza Sayfullayevna, TDPU maxsus ta’lim metodikasi kafedrasi о‘qituvchisi. E-

mail: [email protected]

N. Musayeva

Page 42: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

42

о‘rnatuvchi kо‘p tarmoqli murakkab jarayondir. Muloqot jarayoni esa insonlarga

boshqa odamlarni tushunishga, ularning his-tuyg‘ularini, harakatlarini

baholashga yordam beradi, bu esa о‘z navbatida jamiyatda о‘z о‘rnini topishga

kо‘maklashadi. Xususan, muloqot insonning asosiy faoliyat turlaridan bо‘lib,

boshqa insonlar bilan munosabatga kirishish orqali о‘zini baholay olish imkonini

beradi, ya’ni shaxs sifatida shakllanishiga zamin yaratadi. Verbal nutqqa ega

bо‘lmagan bolalar kо‘p hollarda bо‘lib о‘tayotgan vaziyat, sharoitga bog‘lanib

qoladilar. Kо‘pincha ular bunday holatlarda о‘z istak va xohishlarini ifodalay

olmaydilar. Atrofdagi insonlar ularga faqatgina zaruriy sharoitlardagina

diqqatlarini qaratadilar, boshqa vaqtda esa ularga e’tibor bermaydilar. Odatda

ularning hayotiy talablarini qondirish (hojatxonaga olib borish, ovqatlantirish,

sayrga olib chiqish kabilar) uchungina ular bilan munosabatga kirishadilar. Buning

oqibatida sо‘zlasha olmaydigan insonlarni tushunish juda qiyin, kо‘pincha ular о‘z

xohish istaklarini ifodalay olish imkoniyatidan mahrum bо‘ladilar. Agar bunday

insonlar bunga kо‘nikib qolsalar, bu juda xavfli hisoblanadi. Avval bola, о‘smir,

keyin sо‘zsiz itoat qiluvchi katta insonga aylanadi, u о‘zining xohishlari, talablarini

amalga oshira olmaydi, о‘ziga bо‘lgan ishonchi bо‘lmaydi, u о‘zini qadrlamay

qо‘yadi yoki uni hech kim tushunmaganidan, о‘zi biror qarorni qabul qila

olmaganidan о‘ta agressiv bо‘lib qolishi mumkin.

Aqli zaiflikning og‘ir darajasidagi kо‘pgina bolalar og‘zaki nutqdan foydalana

olmay, imo-ishoralarni qо‘llaydilar, shuning uchun bunday bolalarni noverbal

muloqot qilish kо‘nikmalariga о‘rgatish muhim vazifalardan biridir. Agar bu

toifadagi bolalar noverbal muloqot vositalaridan foydalana olsa, hamda

о‘zgalarni shu orqali tushunsa, bu bolalarni ijtimoiy-maishiy kо‘nikmalarga

о‘rgatish osonroq kechadi. Noverbal muloqot qilish vositalari rivojlanishida turli

xil nuqsonlar oqibatida og‘zaki nutqidan mahrum bо‘lgan insonlarga о‘zgalar

bilan о‘zaro munosabatga kirisha olishiga, boshqalar ularni tushunishiga, ular

ham atrofdagilarni tushuna olishiga yordam beradi. Hattoki Konfutsiy aytib

о‘tganki, “Agar seni о‘zgalar tushunsa, bu oliy baxtdir”1.

1Лифанова Т. М. Использование средств невербального общения для формирования и коррекции социально-бытовых навыков у детей с нарушениями интеллектуального развития. // Вопросы педагогики. Москва: Институт стратегических исследований, 2016. – С. 16.

Page 43: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

43

Kichik maktab yoshi − bola hayotining о‘ziga xos mas’uliyatli bir davri. Bu

davrda yashash sharoiti keskin: oila chegarasi kо‘cha, shahar, davlatga qadar

kengayib boradi. Bola о‘zi uchun о‘zaro insoniy munosabatlar, jamoada

odamlarning faoliyati hamda turli xil muloqot doirasini ochadi. Bola kattalarning

hayotiga qо‘shilishni, u yerda faol ishtirok etishni xohlaydi. Bundan tashqari, u

mustaqil bо‘lishga intiladi. Bu yerda tengdoshlari bilan о‘zaro munosabatga

kirishish hamda ularning о‘zaro mustaqil muloqot qilish jarayonlari rivojlanib

boradi. Bolalar hayot singari doimo о‘zgaruvchan bо‘lishadi. Ularning atrof-

olamga, kattalarga, tengdoshlariga nisbatan munosabati о‘zgarib boradi1.

L. Vigotskiy2, A. Leontyev3, V. Petrova4larning ta’kidlashicha, bola atrofdagi

insonlar bilan qanchalik oson muloqotga kirisha olsa, hayotining keyingi davri,

ya’ni о‘quv, ish faoliyati va hayotida о‘z о‘rnini topishi shunchalik yengil bо‘ladi.

Aynan shu davrda atrofdagi insonlar bilan muloqot о‘rnatishga qaratilgan, о‘z

nutqini tо‘g‘ri ifodalashga bо‘lgan mas’uliyat kо‘nikmalari rivojlana boshlaydi.

Shuningdek, qonun-qoidalarga rioya etish, alohida shaxsiy va guruhli faoliyatlarni

tashkil etish, о‘zaro hamkorlikning, о‘zaro faoliyatda muloqot va munosabatning

qadrini tushunish shakllanib boradi. Aynan shu yoshda u hayoti davomida

qо‘llaydigan muloqot qilish qoidalari va me’yorlari rivojlanadi, shuning uchun

boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarining muloqot qilishdagi qiyinchiliklarini

aniqlash hamda vaqtida bola bilan korreksion ishlarni olib borish zarur. Kо‘pgina

defektologlarning ishlarida aqli zaif bolalarning muloqot qilish kо‘nikmalaridagi

muammolar kо‘rilsa-da, maxsus adabiyotlarda boshlang‘ich sinf aqli zaif

о‘quvchilarning muloqotidagi muammolari deyarli ochib berilmagan.

Shuningdek, ushbu yoshdagi aqli zaif bolalarning muloqot qilishdagi

kamchiliklarini korreksiyalash, bor imkoniyatlarini rivojlantirish va shakllantirish

bо‘yicha ilmiy-nazariy va metodik jihatlari ishlab chiqilmagan.

1Давлетшин М. Г., Дўстмуҳамедова Ш., Мавлонов М., Тўйчиева С. Ёш даврлари ва педагогик психология. ‒ Тошкент: Мусиқа, 2004. ‒ Б. 51. 2Выготский Л. С. Психология развития человека. ‒ Москва: Смысл; Эксмо, 2005. ‒ С. 52. 3Леонтьев А. А. Психология общения. ‒ Москва: Смысл, 1997. ‒ С. 108. 4Петрова В. Г., Белякова И. В. Психология умственно отсталых школьников: – Москва: Академия, 2002. ‒ С. 8.

Page 44: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

44

Ushbu muammolardan kelib chiqib, biz boshlang‘ich sinf aqli zaif

о‘quvchilarning muloqotga kirishish kо‘nikmalarining holatini о‘rganish

maqsadida tajriba-sinov ishlarini о‘tkazdik. Tadqiqot ishi doirasida boshlang‘ich

sinf aqli zaif о‘quvchilarning muloqotga kirishish kо‘nikmalarini baholashning

adekvat mezonlarini aniqlash uchun ekspert baholash amalga oshirildi. Baholash

obyektivligini ta’minlash maqsadida imkoniyati cheklangan bolalar uchun

ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat boshlang‘ich sinf о‘qituvchi-

defektologlari jalb etildi. Tadqiqotlar bazasi Toshkent shahridagi 25, 33, 36, 37,

52, 57, 66, 87, 105, 199-ixtisoslashtirilgan maktablar, Samarqand shahridagi 1-

maxsus korreksion maktab, Namangan shahridagi 47, 48, 49-ixtisoslashtirilgan

maktablarda o‘tkazildi. Bu ishda 62 nafar ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-

internat boshlang‘ich sinf о‘qituvchi-defektolog va 563 nafar aqli zaif о‘quvchilar

qatnashdi.

Baholash jarayonini standartlashtirish hamda boshlang‘ich sinf

о‘quvchilarning о‘ziga xos xususiyatlari hamda muloqotga kirishish kо‘nikmalari

rivojlanganlik mavjud holatini aniqlash maqsadida R. S. Nemov, L. B. Barayeva va

A. Zarinlar tomonidan taklif etilgan maxsus test-anketa moslashtirilgan holda

ishlab chiqildi1. Mazkur test-anketa ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat

boshlang‘ich sinf о‘qituvchi-defektologlari orasida о‘tkazildi. Test-anketani

о‘tkazishdan avval boshlang‘ich sinf defektologlariga uni tо‘ldirish bо‘yicha

kо‘rsatmalar berildi. Ular har bir о‘quvchining о‘ziga xos individual xususiyatlarini

inobatga olgan holda mos javobni doiraga olishlari sо‘raldi (1-jadval).

1-jadval

1Задумова Н. П. Логопедическая работа по средствам общения у детей с умеренной

умственной отсталостью: дисс. …канд. пед. наук. − Санкт-Петербург, 2005. − C. 37.

Page 45: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

45

Ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat о‘qituvchi-defektologlari

boshlang‘ich sinf о‘quvchilarning о‘ziga xos shaxsiy sifatlarini ifodalovchi test-

savolnoma natijalari

Savollar

Ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat

(563 nafar aqli zaif о‘quvchi)

Yuqori 10 ball

О‘rta 5 ball

Past 1 ball

1. О‘quvchingiz kattalar bilan muloqotga oson kirishadimi?

197 (35%) 186 (33%)

180 (32%)

2. О‘quvchining о‘zi kattalar bilan muloqotga kirishishga xohish bildiradimi?

203 (36%) 203 (36%)

157 (28%)

3. Notanish yoki yaxshi tanimagan insonlar bilan muloqotga oson kirishadimi?

168 (30%) 222 (39%)

173 (31%)

4. Boshqa о‘quvchilar bilan muloqotga kirishadimi?

237 (42%) 208 (37%)

118 (21%)

5. Muloqot qilishdagi tо‘siqlarni oson bartaraf eta oladimi?

135 (24%) 304 (54%)

124 (22%)

6. Kattalar bilan muloqotga kirishishga hissiy-emotsional munosabati qanday?

231 (41%) 243 (44%)

84 (15%)

7. Boshqa о‘quvchilar bilan muloqotga bо‘lgan emotsional munosabati qanday?

248 (44%) 214 (38%)

101 (18%)

8. О‘yin jarayonida о‘zini qanday tutadi? 124 (22%) 310

(55%) 129 (23%)

9. Boshqalarga nisbatan hamdardlik, rahm-shafqat bildiradimi?

214 (38%) 186 (33%)

163 (29%)

10. Boshqa о‘quvchining xohishiga javob reaksiyasi qanday, uning mehnat, о‘yin faoliyatiga qо‘shiladimi?

180 (32%) 248 (44%)

135 (24%)

11. Atrofidagilarga biron-bir narsada yordam beradimi?

186 (33%) 220 (39%)

157 (28%)

12. О‘quvchilar bilan muloqotga kirishish jarayonida nizolar keltirib chiqaradimi?

281 (50%) 180 (32%)

102 (18%)

13. Odob-axloq qoidalariga rioya etadimi? 220 (39%) 236 (42%)

107 (19%)

Page 46: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

46

Ixtisoslashtirilgan maktab, maktab-internat defektologlarining test-

savolnomaga bergan javoblaridan shu narsa ma’lum bо‘ldiki, boshlang‘ich sinf

aqli zaif о‘quvchilar ichida nutqida nuqsoni bо‘lgan yoki nutqiy rivojlanishi orqada

qolgan о‘quvchilar kо‘p uchraydi. 563 nafar boshlang‘ich sinf aqli zaif

о‘quvchilardan 224 nafarida nutq rivojlanishining orqada qolishi kuzatildi, bunday

bolalar bilan noverbal muloqot kо‘nikmalarini rivojlantirish orqali verbal muloqot

kо‘nikmalarini shakllantirishga zamin yaratiladi. Nutqiy rivojlanishi orqada qolgan

boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarni noverbal (rossolimo, amaliy topshiriqlar,

voqeaband rasmlar) metodlar yordamida tajriba-sinov ishlari о‘tkazildi.

Tadqiqotning maqsadga muvofiq ravishda quyidagi vazifalari aniqlandi:

nutqiy rivojlanishi orqada qolgan boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning

noverbal muloqot qilish kо‘nikmalarini eksperimental tekshirish metodikasini

ishlab chiqish;

nutqiy rivojlanishi orqada qolgan boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning

noverbal muloqot qilish kо‘nikmalarini eksperimental tekshirish;

nutqiy rivojlanishi orqada qolgan boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning

noverbal muloqot qilish kо‘nikmalarining о‘ziga xos tomonlarini tekshirish,

natijalarini tahlil qilish.

Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarni noverbal muloqot qilish

kо‘nikmalarini tekshirish uchun verbalizatsiya talab etmaydigan loyihaviy va

sotsiometrik testlardan, boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilar kundalik hayoti

davomida kuzatiladigan voqea-hodisalar tasvirlangan kartochkalar, maishiy

turmushida foydalaniladigan jihozlardan foydalanildi. Baholash tartibini

osonlashtirish hamda olinayotgan natijalarni qayta ishlash maqsadida tajriba-

sinov metodikasi uchun 3 ballik baholash mezoni ishlab chiqildi. Berilgan vazifani

mustaqil ravishda tо‘liq bajardi – 3 ball, berilgan vazifani yordam asosida bajardi

– 2 ball, berilgan vazifani bajara olmadi – 1 ball (2-jadval).

2-jadval

Page 47: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

47

Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarining noverbal muloqotga kirishish

kо‘nikmalarining rivojlanganlik holatini baholash natijalari

Metodikalar nomi 224 nafar ixtisoslashtirilgan maktab о‘quvchisi

Yuqori О‘rta Past О‘ta past

Rossolimo 20 (9%) 60 (27%) 144 (64%)

Amaliy topshiriqlar 18 (8%) 74 (33%) 132 (59%)

Voqeaband rasmlar 7 (3%) 16 (7%) 201 (90%)

Tajriba-sinov ishlarining ta’kidlovchi bosqich natijalaridan shunday

xulosaga kelindi, ya’ni boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilar bosh miyasining

organik buzilishi natijasida bilish jarayonlarining turg‘un buzilganligi ularning

muloqot qilish kо‘nikmalariga salbiy ta’sir kо‘rsatadi va normal tengdoshlarinikiga

nisbatan ancha orqada qolishiga olib keladi. Biz ixtisoslashtirilgan maktab,

maktab-internat о‘qituvchi-defektologlar, tarbiyachilar bilan suhbat

о‘tkazganimizda ular aqli zaif о‘quvchilarning muloqot qilish kо‘nikmalarini

shakllantirish bо‘yicha metodik qо‘llanmalar ishlab chiqilmaganligi, bu esa

bunday о‘quvchilar bilan ishlashda о‘ziga xos qiyinchiliklarni yuzaga keltirishini

ta’kidlab o‘tishdi. Shunga bog‘liq ravishda maxsus maktab, maktab-internat

muassasalarining boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilari uchun noverbal muloqot

kо‘nikmalarini shakllantirish bо‘yicha о‘yin texnologiyalarni ishlab chiqish

zaruriyati yuzaga keldi. Ta’lim berishning eng samarali yо‘li bu о‘yin

texnologiyalaridir. Didaktik, harakatli, syujetli-rolli о‘yinlar orqali о‘quvchilarda

insoniy fazilatlarga xos bо‘lgan о‘zaro muloqotga kirishish, hamkorlik va raqobat,

rahmdillik va qattiqqо‘llik kabi ijtimoiy amaliy tajribalar shakllanib boradi.

Korreksion-rivojlantiruvchi texnologiyalar aqli zaif о‘quvchilarning yosh,

individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularning muloqotga kirishish

kо‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan mazmun, о‘yin,

usullarni о‘z ichiga oluvchi, dars va darsdan tashqari shart-sharoitlarda

qо‘llaniladigan majmuyini о‘z ichiga olgan.

Tajriba-sinov ishlari ixtisoslashtirilgan maktab boshlang‘ich sinf aqli zaif

о‘quvchilari bilan olib borildi. “Nutq о‘stirish”, “Alifbe” “Ona tili”, “О‘qish”

Page 48: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

48

darslari, “Logopedik mashg‘ulotlar”, “Kuni uzaytirilgan guruh” mashg‘ulotlarida

kun mavzusidan kelib chiqqan holda о‘yin texnologiyalaridan foydalanildi.

Tajriba guruhi sifatida Toshkent shahrida 25, 37, 52, 57, 66, Samarqand

shahridagi 1; Namangan shahridagi 49-ixtisoslashtirilgan maktab va maktab

internatlarining boshlang‘ich sinf 137 nafar aqli zaif о‘quvchisi, nazorat guruhida

Toshkent shahrida 33, 36, 87, 105, 199, Namangan shahridagi 47, 48-

ixtisoslashtirilgan maktab va maktab internatlarining boshlang‘ich sinf 87 nafar

aqli zaif о‘quvchisi jalb etildi. Yakunlovchi bosqichda boshlang‘ich sinf aqli zaif

о‘quvchilarining noverbal muloqotga kirishish kо‘nikmalarini eksport baholash

uchun maxsus metodlar yordamida tekshirildi (3-jadval).

3-jadval

Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilarning noverbal muloqotga kirishish

kо‘nikmalarini ekspert baholash

О‘quvchi

lar soni

Rossolimo Amaliy topshiriqlar Voqeaband rasmlar

О‘rta Past О‘ta

past

О‘rta Past О‘ta

past

О‘rta Past О‘ta

past

TG 137 12

(9%)

62

(45%)

63

(46%)

11

(8%)

73

(53%)

53

(39%)

8

(6%)

46

(33%)

83

(61%)

NG 87 8

(9%)

23

(26%)

56

(65%)

5

(6%)

27

(31%)

55

(63%)

3

(3%)

7

(8%)

77

(89%)

Shunday qilib, tajriba-sinov ishlarida tajriba guruhlarida tadqiqot ishida

kо‘zda tutilgan maqsadga erishilgani, aqli zaif о‘quvchilarning muloqotga kirishish

kо‘nikmalari rivojlanish darajasi kо‘tarilganidan dalolat beradi. Olingan natijalar

tajriba-sinov ishlarida noverbal muloqot kо‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan

о‘yin texnologiyalarini qо‘llash yordamida tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga

nisbatan yuqori kо‘rsatkichlarga erishilganligini kо‘rsatdi. Shuningdek, tadqiqot

doirasida ishlab chiqilgan о‘yin texnologiyalarining afzalliklari hamda pedagogik-

psixologik talablarni inobatga olgan holda, ta’lim jarayonida qо‘llanilishi

boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilari muloqot kо‘nikmalarining shakllanganlik

darajasini obyektiv baholash imkonini berdi.

Page 49: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

49

OLIY TA’LIMDA AMALIY ISHLARNI BAHOLASH

MEZONLARI

Rezume. Maqolada oliy ta’limda texnologiya

fanlari bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarda talabalar

bilimini baholash mezonlari bo‘yicha takomillashtirilgan

yondashuvning afzalliklari asoslab berilgan.

Tayanch so‘zlar: mezon, me’yor, obyekt, bilim,

ko‘nikma, malaka, dizayn, model, maket, detal.

Abstract. The article substantiates the advantages

of an improved approach to the criteria for assessing

students' knowledge in practical classes on technology

disciplines in the system of higher education.

Key words: criteria, standards, object, knowledge,

ability, skill, design, model, layout, detail.

Резюме. В статье обоснованы преимущества

усовершенствованного подхода к критериям оценки

знаний студентов на практических занятиях по

дисциплинам технологии в системе высшего

образования.

Kлючевыe слова: критерий, норма, объект,

знание, умение, навык, дизайн, модель, макет,

деталь.

liy ta’lim muassasalari texnologiya ta’limi

yо‘nalishlaridagi fanlar о‘quv dasturlarida amaliy ishlar

uchun tegishli soatlar ajratilgan, ammo talabalarning

bajargan amaliy ishlarini baholashning namunaviy

Ismoilov To‘ychi Jabborovich, A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti mehnat

ta’limi va umumiy texnika fanlari kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected] Aliboyev Turg‘un Chindaliyevich, A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti mehnat

ta’limi va umumiy texnika fanlari kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected] Orishev Jamshid Bahodirovich. A.Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti mehnat

ta’limi va umumiy texnika fanlari kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

T. Ismoilov

T. Aliboyev

J. Orishev

Page 50: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

50

mezoni (me’yori) hozirgacha ishlab chiqilmagan. Ana shu muammoni ijobiy hal

qilish maqsadida amaliy mashg‘ulotlarda talabalar bilimi, kо‘nikmasi va

malakalarini hisobga olgan holda, obyektiv baholashning mezoni ishlab chiqildi.

Maqolada ana shu tavsiyalar haqidagi mulohazalar bayon qilinadi. Talabalarning

har qanday faoliyati natijasini obyektiv baholash о‘quv jarayonining muhim va

ajralmas qismi ekanligi barchaga ayon. Ularning о‘rgatuvchi, tarbiyalovchi va

nazorat qiluvchi vazifalarini bajarishda amalga oshirilgan har qanday ijodkorlik

ishini obyektiv baholash ularda mustaqillik, maqsad sari intiluvchanlik,

mehnatsevarlik, о‘z ishidan zavqlanish, muvaffaqiyatlaridan ruhlanish hamda

о‘qishga bo‘lgan qiziqishlarining ortishiga sabab bo’ladi. Shu ma’noda talabalar

amaliy ishlarini nazorat qilishda quyidagi bilimlarni hisobga olish tavsiya etiladi,

ularga: bilimlarining tо‘liqligi, chuqurligi, konkretligi, tizimliligi, tasavvur qila olishi

va mustahkamligi kiradi.

Amaliy ishlarda talabalarning bajargan original qurilma, model, maket va

boshqa texnologik sxemalarini baholashdagi mezonlariga: bilimlar (nazariy va

texnik, texnologik), kо‘nikmalar (ishni oqilona tashkil qilishi, ish joyida

operatsiyalarni tо‘g‘ri bajara olishi), malaka (buyumni tayyorlash sifati,

о‘lchamlarning aniqligi, sirtlarning tekisligi, texnik estetikasi (dizayni) va vaqt

sarflari) kiradi.

Mazkur mezonlar bо‘yicha amaliy ishlarni baholashning me’yor

(norma)larini о‘qituvchi va talabalar bilishi hamda unga amal qilishi zarur. Ana

shu baholash mezonlari bо‘yicha me’yorlar maxsus kо‘rgazma taxtasida aks etishi

maqsadga muvofiq.

Talabalarning bilimini baholash me’yorlari. Talabalarning amaliy ishga oid

bilimini о‘qituvchi ishni boshlashdan oldin sо‘rab aniqlashtirgani ma’qul. Bu juda

muhim, chunki talabaga berilgan yoki uning о‘zi tanlagan mavzudagi ijodkorlik

obyektida kо‘zda tutilgan amaliy ishni bajarish uchun undagi nazariy bilimlar qay

darajada ekanligi aniqlanadi.

Suhbat jarayonida talabalarning bilimini baholash mezoni quyidagi

me’yorlarda bо‘lishi mumkin:

86 va undan ortiq ball qo‘yish me’yori:

talaba obyektga oid о‘quv materialini tо‘liq о‘zlashtirgan;

uni о‘z sо‘zlari bilan bayon qila oladi;

Page 51: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

51

konkret misollar bilan mustaqil javob bera oladi;

о‘qituvchining qо‘shimcha savollariga tо‘g‘ri va asosli javob bera oladi.

71 va 85 ball qo‘yish me’yori:

о‘quv materialini yetarlicha о‘rgangan;

uni о‘z sо‘zi bilan bayon qilishida ba’zi kichik xatolarga yо‘l qо‘yadi;

konkret misollar bilan aniq javob bera oladi;

о‘qituvchining qо‘shimcha savollariga tо‘g‘ri va mantiqli javob bera

oladi.

55 va 70 ball qo‘yish me’yori:

о‘quv materialini tо‘liq о‘rganmagan;

uni bayon qilishda chalkashliklarga yо‘l qо‘yadi;

konkret misollar bilan javob berishda qiynaladi;

qо‘shimcha savollarga bо‘sh (chala) javob beradi.

54 va undan kam ball qo‘yish me’yori:

о‘quv materialini deyarli о‘zlashtira olmagan;

о‘z sо‘zi bilan mustaqil bayon qila olmaydi;

konkret misollar bilan javob bera olmaydi;

qо‘shimcha savollarga, deyarli, javob bera olmaydi.

Deyarli, barcha amaliy ishlarda dastlabki amaliy qadam talabalarga berilgan

(yoki о‘zlari tavsiya qilayotgan) ijodkorlik ishi (original, model, maket)ning grafik

chizmasini tasavvur qila olishi va uni tо‘g‘ri chizib ola bilish kо‘nikmasi

hisoblanadi, chunki qolgan barcha ishlar ketma-ketligi (qurilmaga kerakli detallar,

har bir detalning о‘lchami, uni tayyorlashning texnologik xaritalarini ishlab

chiqish) ana shu obyektning dastlabki tasavvurdagi yig‘ish chizmasiga oid

kо‘nikmalar asosida bajariladi.

Talabalarning amaliy ishga oid kо‘nikmalarini baholash me’yorlari:

86 - 100 ball qo‘yish me’yori:

ishni bajarish obyekti chizmasini ijodkorlik asosida tо‘g‘ri rejalashtira

oladi;

chizmachilik va texnologiya ta’limidan olgan bilimlari mustaqil va tо‘liq;

obyektning yig‘ish chizmasini tо‘g‘ri va aniq ifodalab bera oladi;

detallarning kо‘rinishi, holati va nomlarini tо‘g‘ri belgilay oladi;

71-85 ball qo‘yish me’yori:

Page 52: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

52

berilgan amaliy ish obyektining grafik chizmasini tо‘g‘ri rejalashtira oladi;

chizmachilik va texnologiya ta’limi fanidan olgan bilimlari yetarli;

amaliy ish obyektining yig‘ish chizmasini yetarli darajada ifodalab bera oladi;

detallarning kо‘rinish holati va nomlarida ba’zi noaniqliklarga yо‘l qо‘yadi.

55-70 ball qo‘yish me’yori:

berilgan amaliy ish obyekti umumiy kо‘rinishini rejalashda xatoga yо‘l qо‘yadi;

chizmachilik va texnologiya ta’limi fanidan olgan bilimlari tо‘liq emas;

amaliy ish obyektining yig‘ish chizmasini tasvirlash tushunchasi tо‘liq emas;

detallar kо‘rinishi va nomlarini belgilashda ba’zan xatolikka yо‘l qо‘yadi. 0-54 ball qo‘yish me’yori:

amaliy ish obyekti umumiy kо‘rinishini talab darajasida rejalashtira olmaydi;

ishni bajarishga oid bilimlari qisman yetarli emas;

amaliy ish obyekti chizmasi umumiy kо‘rinishini chizishda xatoga yо‘l qо‘yadi;

detallar kо‘rinishini yaxshi tasavvur qila olmaydi va belgilashda xatolikka yо‘l qо‘yadi1.

Talabalarning amaliy ishlarni bajarishdagi malakasini baholash. Har bir talabaning bajargan amaliy ishini malakasi bо‘yicha baholash о‘qituvchidan katta mas’uliyat talab qiladi, chunki unda о‘qituvchi ularning ishini bajarishdagi malakasini hamisha nazorat qilib borishi hamda bir qancha omillarni e’tiborga olishi zarur bо‘ladi. Ana shunday jiddiy nazorat tekshiruv va baholashdagi me’yorlarni, taxminan, tо‘rtta guruhga birlashtirib qarash maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Bunda ham yuqoridagidek qabul qilingan “86-100 ball”, “71-85 ball”, “55-

70 ball” va “0 -54 ball” baholash me’yorlari qо‘llaniladi. Har bir guruhga tо‘rtta

baholash darajasi ishlab chiqiladi. Bu esa ishning bajarilish sifati va

hajmi(miqdori)ni nisbiy ballar (n.b.)da ifodalashni taqozo etadi, masalan:

6,0 n.b., 1,5 n.b. va hokazo (1-jadvalda keltirilgan).

1Ismoilov T. va boshqalar. Mehnat va kasb ta’limi bakalavriat yo‘nalishlarida muhandislik fanlarini o‘qitishning dolzarb muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to‘plami. − Namangan: NamDU, 2012. – B. 123-124.

Page 53: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

53

1-jadval

Talabalarning amaliy ishlarini malakasi bо‘yicha baholash me’yorlari1

Tek

shiruv

obyekti

guruh

lari

Guruh obyektlari bо‘yicha talablarning bajarilishiga qо‘yiladigan darajalar

va ularning mezonlari

86-100 ball 71-85 ball 55-70 ball 0-54 ball

I Ishni puxta

rejalashtirgan va

ish joyiga muvofiq

tashkillashtirgan,

xavfsizlik

texnikasiga tо‘liq

rioya etadi –

5,0 n.b.

Ishni

rejalashtirish va

tashkillashtirish

da ba’zi kichik

xatoliklarga yо‘l

qо‘ygan.

Texnika

xavfsizligiga

rioya etadi –

4,0 n.b.

Ishni

rejalashtirish va

tashkil etishda

kamchiliklar

mavjud. Texnika

xavfsizligiga tо‘liq

rioya etmagan −

3,0 n.b.

Ishni

rejalashtirishi

notо‘g‘ri va tashkil

etishda jiddiy

xatoga yо‘l

qо‘yilgan. Texnika

xavfsizligiga rioya

etmagan − 2.0 n.b.

II Amaliy ishni

bajarishda

operatsiyalarni

tо‘g‘ri bajargan,

ishni mustaqil va

ijodkorlik asosida

amalga oshirgan −

7,0 n.b.

Barcha

operatsiyalarni

deyarli tо‘g‘ri

bajara olgan,

ishni mustaqil

amalga oshirgan

− 6,0 n.b.

Ba’zi

operatsiyalarni

notо‘g‘ri bajargan,

ishdagi mustaqilligi

past darajada –

4,0 n.b.

Kо‘p

operatsiyalarni

notо‘g‘ri bajargan,

ishda mustaqilligi

deyarli sezilmaydi −

1,5 n.b.

III Amaliy ish

topshirig‘ini

belgilangan

muddatda yoki

undan oldin

bajargan −

3,0 n.b.

Berilgan

amaliy ishni

belgilangan

vaqtdan 10-15%

kо‘p muddatda

kechikib

bajargan –

2,5 n.b.

Berilgan amaliy

ishni belgilangan

vaqtdan 15-20%

kо‘p muddatda

kechikib bajargan −

1,5 n.b.

Berilgan amaliy

ishni belgilangan

vaqtdan 20-30%

kо‘p muddatda

kechikib bajargan −

0,75 n.b.

1Yusupov K. va boshqalar. Mehnat va kasb ta’limi bakalavriat yo‘nalishlarida muhandislik fanlarini

o‘qitishning dolzarb muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to‘plami.

– Namangan: NamDU, 2012. – B. 124-126.

Page 54: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

54

IV Amaliy ish

obyekti (model,

maket va hokazo)

о‘rnatilgan talabni

qanoatlantiradiga

n holatda

bajarilgan,

yuzasining

silliqligi yaxshi −

3,0 n.b.

Asosiy

operatsiyalarning

bajarilishi sifati

(rezba ochish,

pachinlash va

hokazo) yaxshi –

2,0 n.b.

О‘lchamlarining

aniqliligiga rioya

etilgan − 5,0 n.b.

Amaliy ish

obyektida ba’zi

kichik nuqsonlar

mavjud holatida

bajarilgan,

sirtining g‘adir-

budurligi

seziladi –

2,5 n.b.

Asosiy

operatsiyalarni

bajarishda sal

chetga chiqish

mavjud –

1,5 n.b.

O‘lchamlarining

aniq

tayyorlanishiga

rioya etilganligi

darajasi –

4,0 n.b.

Amaliy ish

obyektini

tayyorlashda ba’zi

talablarning

buzilishiga yо‘l

qо‘yilgan,

sirtning silliqligida

nuqsonlar mavjud −

1,5 n.b.

Asosiy

operatsiyalar ba’zi

nuqsonlar bilan

bajarilgan − 1,0 n.b.

О‘lchamlarining

aniqligida chetga

chiqishlar mavjud −

2,5 n.b.

Amaliy ishda

talablarning

bajarilishida chetga

chiqishlar mavjud,

sirtning silliqligi

talabdan past –

1,0 n.b.

Operatsiyalarning

bajarilishida jiddiy

xatolarga yо‘l

qо‘yilgan − 0,5 n.b.

О‘lchamlari

noaniq

tayyorlangan−

1,5 n.b.

Ma’lumki, amaliy ish obyektlarining oddiy yoki murakkabligiga qarab uni

bajarish muddatining belgilanishi о‘qituvchidan yetarlicha tajriba talab etadi.

Talabalarning amaliy ishlarini bajarish muddati yuqoridagidek foizlarda hisobga

olish ba’zi holatlarda о‘qituvchiga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Shu bois, amaliy

ishni bajarish muddati belgilangan kunlarda qay darajada uddalaganligi(faolligi)ni

yanada samarali baholashda ularning ishini vaqtida topshirganligini tekshiruvlar

soniga qarab hisobga olish yaxshi natija beradi. Quyidagi 2-jadvalda ana shu

nazorat mazmuni keltirilgan1.

2-jadval

Ishni о‘z vaqtida bajarganligi bо‘yicha talablarning darajalari

Ishni topshirishdagi о‘rinlar Baholar

1Muslimov N. A., Sharipov Sh. S., Qo‘ysinov O. A. Mehnat ta’limini o‘qitish metodikasi, kasb

tanlashga yo‘llash. – Toshkent: «START-TRASK PRINT» XK. 2014. – B. 187-200.

Page 55: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

55

Ishni tugallab topshirganlar rо‘yxatida: 1 - 5 - о‘rinlar 6 - 18 о‘rinlar 19 - 52 о‘rinlar 53dan keyingi о‘rinlar

86-100 71-85 55-70 0-54

Amaliy ishlarning umumiy yakuniy natijasini baholash usullari. Yuqoridagi

baholash me’yorlarini belgilovchi nazorat tekshiruv materiallari asosida

о‘qituvchi talabalarning amaliy ishlarini yakuniy baholashda о‘ziga xos har xil

usullardan foydalanishi mumkin1.

Agar amaliy ishni bajarishda talabaning har bir faoliyatini chuqur tahlil etish

talab etilmasa, faqat ishning sifati asosiy mezon hisoblanadi va joriy baholash

bо‘yicha olib borilishi maqsadga muvofiq. Amaliy ishlarni darsda va darsdan

tashqari vaqtlarda bajargan hollarda esa baholashning analitik usuli samarali

hisoblanadi. Bunda oldindan baholash jadvali (3-jadval) tayyorlab olinadi.

О‘qituvchi barcha kо‘rsatkichlar darajasi bо‘yicha tekshiruv natijalarini har bir

talabaning familiyasi qarshisiga baholashning mos nisbiy ballardagi miqdori(6

n.b., 2,5 n.b. va hokazo) bо‘yicha yozib boradi.

3-jadval

Talabalarning tugallangan amaliy ishlarini baholash jadvali

tala

ba

nazorat- tekshiruv turi

nis

biy

bal

lari

(n

.b.)

nin

g ar

ifm

etik

yig'

ind

isi

bah

ola

r

ish

ni r

ejal

ash

tiri

sh m

aho

rati

va

ish

о'r

nin

i mu

vofi

q

tash

killa

shti

rish

dar

ajas

i

op

erat

siya

larn

i baj

aris

h

qo

bili

yati

va

ijod

iy h

amd

a

mu

staq

il yo

nd

ash

uvi

bel

gila

nga

n m

ud

dat

da

baj

arga

nlig

i yo

ki k

ech

ikib

baj

arga

nlig

i

talab darajasida bajarilish sifati

A B V

sirt

nin

g si

lliq

ligi

op

erat

siya

larn

ing

baj

arili

sh s

ifat

i

olc

ham

lari

ga r

ioya

qili

nga

nlig

i

5,0 5,0 4,0

7,0 6,0 4,0

2,5 1,5 1,0

2,5 2,0 1,5

2,0 2,0 1,0

5,0 4,0 2,5

24,0 21,5 14,0

5 4 3

о‘rtacha kо‘rsatkich

4,6 5,7 1,6 2,3 1,7 3,9 21,7

1Sharipov Sh. S., Muslimov N. A. Texnik ijodkorlik va dizayn. – Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU.

2007. – B. 134-137.

Page 56: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

56

3-jadvaldagi nisbiy ballar arifmetik yig‘indisi asosida yakunlovchi umumiy

baholash me’yori belgilab olinadi va shu bо‘yicha talabalarning amaliy ishlari 4-

jadvalda kо‘rsatilganidek baholanadi.

4-jadval

Talabalar amaliy ishini yakuniy baholash me’yorlari

nisbiy bal(n.b)larning

arifmetik yig‘indisi

baholash

me’yorlari

23,5-25,0

18,5-23,4

13,5-18,4

6,75-13,4

5

4

3

2

Mazkur analitik baholash talabalarning amaliy ishlarni bajarishdagi bilim,

kо‘nikma va malakalarini real baholash imkonini beradi. Nisbiy ballar miqdoridan

foydalanib har bir talabaning muvaffaqiyati yoki kamchiligi asosli ravishda ochib

beriladi. Bu talabalarning olgan bahosiga ba’zi norozilik va e’tirozlar bо‘lishining

oldini olib, yaxshi ijodkorlik muhiti yaratilishiga olib keladi. Bundan tashqari,

о‘qituvchi har bir obyekt bо‘yicha nisbiy ballarning о‘rtacha qiymatini tahlil qilishi

barobarida о‘zining tashkiliy pedagogik va metodik muvaffaqiyatlari yoki,

aksincha, kamchiliklarini obyektiv bilib olishiga imkon yaratiladi.

Page 57: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

57

ОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ

ИРРАЦИОНАЛЬНЫХ УСТАНОВОК НА

МОТИВАЦИЮ ОБУЧЕНИЯ В ЮНОШЕСКОМ

ВОЗРАСТЕ

Rezume. Maqolada irratsional ustanovkalar

(tayyorlik holati)ning o‘quv motivatsiyasiga ta’sirini

tadqiq qilish natijalari yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: ustanovka, irratsionallik,

motiv, o‘qish motivatsiyasi.

Abstract. The article presents the results of

study of the influence of irrational attitudes on

motivation for learning.

Key words: attitude, irrationality, motive,

motivation for learning.

Резюме. В статье представлены результаты

исследования влияния иррациональных установок

на мотивацию к обучению.

Ключевые слова: установка,

иррациональность, мотив, мотивация к

обучению.

ыступая на 72-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН, Президент

Республики Узбекистан Шавкат Мирзиёев в своем докладе подчеркнул:

«Воспитание здорового и гармонично развитого поколения,

целеустремленной и энергичной молодежи, способной взять на себя

ответственность за судьбу и будущее Родины, направить на это все свои

знания и потенциал — для нас жизненно важный, главный вопрос»1. В свете

данных задач психологическая поддержка развития юношей и девушек,

Богдалова Гульнора Алиевна, доцент кафедры общей психологии ТГПУ имени Низами. E-mail: [email protected] Мартьянова Валерия, студентка 4-курса педагогического факультета ТГПУ имени Низами. 1Выступление Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева на 72-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН. 19.09.2017

Г. Богдалова

В. Мартьянова

Page 58: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

58

которые находятся на этапе становления будущей взрослой жизни и активно

усваивают основы будущей профессиональной деятельности, является

стратегической задачей развития и построения гражданского общества в

Узбекистане.

Мотивация и положительное отношение к обучению является

фундаментальным условием успешного овладения знаниями и умениями

для будущей профессиональной деятельности. Более того, юношеский

период развития личности в связи с развитием абстрактного мышления и

становления жизненной перспективы, является сензитивным для развития

конструктивной установки к образованию. Однако не всегда только лишь

нахождение личности в сензитивном периоде развития и наличие условий

для обучения достаточны для развития мотивации освоения

профессиональных умений. Как показывают психологические

исследования, различные личностные образования, такие как например,

личностная тревожность, склонность к депрессии, заниженная самооценка

препятствуют эффективному обучению. Именно поэтому в проведённом

нами исследовании мы направили своё внимание на изучение влияния

иррациональных установок на мотивацию обучения в юношеском возрасте.

Впервые понятие «установки» сформулировал немецкий психолог Л.

Ланге в 1888 году, но современное общепринятое и признанное научным

сообществом понятие «установка» появилось позднее в работах Д.

Н. Узнадзе. Он понимал под установкой готовность личности реагировать

определенным образом в определенной ситуации.1 Состояние готовности

или установка позволяет человеку осуществить действие быстро и точно, то

есть более эффективно, чем неподготовленный.

Т. Бек, создавший рационально-эмотивную терапию, подчеркивает

оценочный характер когнитивных процессов личности. Согласно Т. Беку, в

организации опыта личности, в основе которого лежат классификация,

интерпретация и осмысливание окружающего мира, участвуют установки,

как «системы убеждений» о людях, событиях, ситуациях или стимулах. Эти

установки могут сильно расходиться с реальностью, содержать искажения и

являться когнитивными ошибками. Примером могут служить, например,

1Узнадзе Д. Н. Психология установки. – Санкт-Петербург: Питер, 2001. – 414. https://bookmate.com/reader/gaFYbDjD

Page 59: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

59

такие установки как: «Чтобы быть счастливым, я должен быть успешным,

богатым, известным», «Если я допускаю ошибку, то я некомпетентен», «Я не

способен жить без любви» и т. п. Эти установки часто обозначаются как

«долженствования» в том или ином виде: «Я должен уметь переносить

трудности», «Я должен уметь разрешать любые проблемы», «Я всегда

должен быть максимально эффективным» ... Подобные представления

ведут начало из неправильного обучения в процессе когнитивного развития

личности и имеют характер «автоматических мыслей», которые возникают

рефлекторно и представляются человеку правдоподобными1.

Нереалистичность установок, несоответствие их действительности, их

иррациональность искажающе влияют на восприятие и оценку себя, других

людей и окружающего мира. В связи с этими особенностями

иррациональные установки вступают в конфронтацию с реальностью,

противоречат объективно сложившимся условиям и закономерно приводят

к дезадаптации и эмоциональным проблемам личности.

Мы в нашем исследовании предположили, что иррациональные

установки могут оказывать влияние на мотивацию обучения. На наш взгляд,

изучение дисфункциональных установок как факторов, взаимосвязанных с

мотивацией обучения обеспечит комплексный подход и даст возможность

системно подойти к разработке рекомендаций по оптимизации обучения

студентов в плане создания корректирующего опыта для личности.

Для проверки нашей гипотезы было проведено исследование с

применением следующих методик:

1) «Методика диагностики мотивации учения и эмоционального

отношения к учению» Д. Спилберга. Методика выявляет 5 уровней

мотивации и эмоционального отношения к обучению: от выраженного

преобладания познавательной мотивации учения (I уровень) до резко

отрицательного отношения к учению (V уровень).

2) «Шкала дисфункциональных установок» А. Эллиса. Эта методика

включает в себя 4 шкалы, соответствующие 4 группам иррациональных

установок мышления: катастрофизация, долженствование в отношении

себя, долженствование по отношению к другим и оценочная установка.

1Бек А., Фримен А. Когнитивная психотерапия и расстройства личности. − СПб.: Питер, 2002. – С. 544.

Page 60: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

60

Объектами исследования выступили испытуемые среднего (17-20 лет)

и позднего юношеского возраста (22-24 года) в количестве 84 человек. Базу

исследования составили студенты 1 и 3 курса факультета иностранных

языков направления английского, корейского и русского языков и

литературы Ташкентского Государственного Педагогического университета

имени Низами.

Результаты, полученные при использовании методики А.Эллиса

представлены в диаграмме 1. Уровень иррациональных установок у

учащихся 1 курса составил 63%, а у учащихся 3 курса - 50%.

Диаграмма 1. Процентное распределение учащихся по методике

А.Эллиса «Методика диагностики иррациональных установок»

Полученные данные по этой методике позволяют сделать вывод о том,

что уровень иррациональных установок снижается к третьему курсу. Мы

можем выделить различные факторы, влияющие на проявление данной

конструктивной тенденции в развитии студентов. Одним из факторов

является обучение в вузе, которое в большей степени опирается на

самостоятельность студентов, что способствует получению большего опыта

по решению проблем и коррекции иррацианальных установок реальными

последствиями выборов в деятельности и действиях юношей. С другой

стороны, обучение в вузе направлено на формирование научного

мышления, приводящего к снижению иллюзий и искажений в отражении

реальности. Другим фактором является процесс взросления юношей,

который так же может явиться причиной роста рациональных установок у

студентов.

Следующий этап исследования включал в себя подсчет процентов по

установлению уровня мотивации на обоих курсах. Результаты отражены в

диаграмме 2:

0%

50%

100%

1 КУРС 3 КУРС

63% 50%

37% 50%Рациональные установки

Иррациональные установки

Page 61: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

61

Диаграмма 2. Процентное распределение учащихся 1 и 3 курса по

методике Д. Спилберга «Методика диагностики мотивации учения и

эмоционального отношения к учению»

На 1 курсе 39% испытуемых имеют средний уровень мотивации

обучения (III уровень), также 27% испытуемых относятся к IV уровню и 34%

испытуемых имеют резко отрицательное отношение к учению (V уровень).

Отметим что, I и II уровни мотивации отсутствуют. Следовательно, на этом

курсе преобладает средний уровень мотивации с несколько сниженной

познавательной мотивацией.

На 3 курсе проценты выстроились следующим образом: 1%

испытуемых имеет II уровень мотивации, 17% испытуемых относятся к III

уровню, 50% испытуемых относятся к IV уровню и 32% испытуемых имеют

резко отрицательное отношение к учению, и соответственно, низкую

мотивацию (V уровень). Следовательно, на 3 курсе преобладает сниженная

мотивация, в которой студенты переживают «учебную скуку» и имеют

отрицательное эмоциональное отношение к учению.

Полученные нами данные свидетельствуют о снижении мотивации к

обучению у студентов к третьему курсу. Тенденция снижения силы мотива

обучения и освоения выбранной специальности (то есть направленность на

приобретение знаний) в процессе обучения в вузе неоднократно

отмечалась в исследованиях. По данным А. М. Василькова и С. С. Иванова

причинами этого являются: неудовлетворительные перспективы работы,

уровня заработной платы, недостатки в организации учебного процесса,

1% 17%

39%

50%

27%

32%

34%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

3 курс

1 курс II

III

IV

V

Page 62: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

62

быта, досуга и прочего1. Марюхина В. В. объясняет тенденцию снижения

мотивации тем, что в студенческом возрасте нередки разочарования в

профессиональном и жизненном выборе, несоответствие ожиданий и

представлений о профессии с реальностью ее освоения. У тех юношей и

девушек, кто выбрал профессию не вполне продуманно, в дальнейшем

часто возникают трудности: один не справляется с учебой, другой

разочаровывается в специальности, третий сомневается в правильности

выбора вуза. Более того, было выявлено, что среди мотивов поступления у

студентов педагогической направленности преобладают, так называемые

прагматические мотивы (получение диплома, престижность факультета,

социальная значимость в обществе). Подобные типы мотивации не могут

длительно поддерживать обучение, эффективность которого базируется на

наличии познавательной мотивации2.

На наш взгляд, студенты 1 курса сильнее мотивированы на приобретение знаний по ряду причин: новизна ситуации, ощущение избранности, возникающее благодаря факту поступления, любознательность, наличие мотива самоутверждения в новом коллективе, потребности в достижении успеха, наличие познавательных мотивов. В любом случае, выявление точных причин снижения мотивации выходит за рамки целей нашего исследования и требует отдельного изучения видов, структуры и динамики мотивации обучения студентов в вузе, поэтому мы ограничимся выводом что, к сожалению, к третьему курсу у студентов педагогического вуза ослабевает мотивация обучения, и, соответственно, направленность на знания.

Сравнительный анализ особенностей мотивации у студентов с различными типами установок выявил более высокий уровень мотивации к обучению у студентов, имеющих в своем мышлении рациональные убеждения и установки, по сравнению со студентами, имеющими иррациональные установки. Данная зависимость проявилась у студентов и на 1, и на 3 курсе (диаграмма 3).

1Васильков А. М., Иванов С. С. Динамика мотивационных установок к профессии военного врача в процессе обучения в медицинском вузе // Ананьевские чтения-97: Тезисы научно-практической конференции. — СПб., 1997. 2Марюхина В. В. Мотивация студентов к обучению в педагогическом университете (на примере Тувинского государственного университета) //Вестник педагогические науки – 2014 − № 4. − C. 26-34.

Page 63: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

63

Диаграмма 3: Процентное соотношение учащихся 1 и 3 курса с

различными типами установок и соответствующим им уровнем мотивации.

Подводя итоги исследования, можно сделать выводы о том, что результаты исследования ярко показали взаимосвязь деструктивных установок с мотивацией к обучению: чем больше иррациональности в убеждениях, тем ниже мотивация и эмоциональное отношение к обучению. Безусловно, возникновение иррациональных установок связано с прошлым человека: с воспитанием, с детским опытом и с тем периодом в жизни, когда у человека еще недостаточно возможностей для критического анализа событий. Тем не менее, психологическая коррекция направленная на изменение иррациональных установок является многообещающей с точки зрения оптимизация мотивации и положительного отношения к обучению.

Таким образом, гипотеза нашего исследования была научно подтверждена. Дальнейшие исследования видятся в проведении лонгитюдного исследования влияния иррациональных установок на мотивацию обучения в студенческом возрасте.

16% 21% 26%23% 6%

8%

0%

20%

40%

60%

III IV V

1 курс

студенты с рациональными установками

студенты с иррациональными установками

7%24% 19%

1%

10%

26%

13%

0%10%20%30%40%50%60%

II III IV V

3 курс

студенты с рациональными установками

студенты с иррациональными установками

Page 64: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

64

SHAXSGA YО‘NALTIRILGAN YONDASHUVNING OLIY TA’LIMDA XORIJIY

TILLARNI О‘RGANISHDAGI AHAMIYATI

Mamatqulova Nilufar Fayzullaqulovna, O‘zDJTU o‘qituvchisi.

Rezume. Maqolada shaxsga yо‘naltirilgan ta’limda qо‘llanadigan

texnologiyalar va ulardan ingliz tilini о‘rganish jarayonida foydalanish

imkoniyatlari tо‘g‘risida sо‘z boradi.

Tayanch so‘zlar: ta’lim, shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv, kompetensiya,

kasbiy tayyorgarlik, ta’lim mazmuni, о‘qitish texnologiyalari.

Abstract. The article deals with the technologies used in personal-oriented

learning, and the possibilities of using such technologies in the study of English.

Key words: education, personality-oriented approach, competence,

vocational training, content of education, teaching technologies.

Резюме. В статье речь идет о технологиях, применяемых в личностно-

ориентированном обучении, и возможностях использования таких

технологий при изучении английского языка.

Ключевые слова: образование, личностно-ориентированный подход,

компетенция, профессиональная подготовка, содержание образования,

технологии обучения.

unyoda tilga ixtisoslashtirilgan OTM talabalarining xorijiy til

kompetensiyalarini rivojlantirish ularning kasbiy tayyorgarligining asosiy sharti

hisoblanadi. Bugungi sharoitda bо‘lajak kadrlar xorijiy til kompetensiyalarini

rivojlantirishning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish alohida ahamiyat kasb

etadi. Bо‘lajak chet tili о‘qituvchilarining xorijiy til kompetensiyalarini shaxsga

yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirish umumyevropa ta’lim standartlari

asosida tashkil etilgan1. Chet tillar о‘qitilishini yо‘lga qо‘yish, ilg‘or tajribalarga

asoslangan malakali kadrlarni tayyorlashga mamlakatimizda katta e’tibor

qaratilgan va chet til bо‘yicha о‘qituvchilarni tayyorlash milliy tizimi yaratilgan.

1Узлуксиз таълим тизимининг чет тиллар бўйича таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 8 майдаги 124 -қарори / Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2013, 20-сон, 251-модда.

Page 65: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

65

Bu borada bо‘lajak ingliz tili о‘qituvchilarining kompetensiyalarini shaxsga

yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

Dunyoda bо‘lajak chet tili о‘qituvchilarining kompetensiyalarini shaxsga

yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirishga qaratilgan quyidagi mazmundagi

ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda:

о‘qitish mazmuni va uning о‘quv-metodik ta’minoti;

ta’lim texnologiyalari;

bilimlarni nazorat qilishning obyektivligini ta’minlash;

umumyevropa standartlari talablari asosida kompetentli chet tili

о‘qituvchilarini shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirishga doir

texnologiyalarni ishlab chiqish;

dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda mustaqil ta’limni tashkil etish

bо‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etmoqda.

Hozirgi kunda О‘zbekistonda talabalarning ta’lim jarayonidagi faoliyatini oshirish

va yuksaltirishga kо‘p e’tibor qaratilmoqda, ayniqsa, til о‘rganuvchilar uchun

ta’lim kо‘nikmalarini oshirish muhim ahamiyatga ega. Shu ma’noda “shaxsning

individual ishlash qobiliyati, tanqidiy mulohaza qila olishi, qaror chiqara bilishi va

mustaqil harakat qila olish mahorati...talabalar о‘zlarining о‘rganish jarayonida

kо‘proq mas’uliyatni о‘z zimmalariga olishi kutiladi”1. Shu bilan birga, ta’lim

oluvchining ta’lim jarayonida shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvini rivojlantirishi

о‘qituvchiga ehtiyoj yо‘qligini anglatmaydi. О‘qituvchi har doim til о‘rganish

jarayonidagi holatni boshqarib boradi va nazorat qiladi.

Jahon tajribasida shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv va zamonaviy о‘qitish

metodikasi bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Ta’lim jarayonida talabalarning shaxs

sifatida rivojlanganligi ahamiyatga molikdir. Shaxsga yо‘naltirilgan

yondashuvning asosiy tamoyillaridan biri ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi,

ta’limning tarbiyaviy imkoniyatlarini oshirishdir.

1Little, D. 1991. Learner Autonomy. 1: Definitions, Issues and Problems. Dublin: Authentik. https://www.researchgate.net/publication/259874253_Learner_Autonomy_1_Definitions_Issues_and_Problems

Page 66: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

66

О‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi uni xalqaro hamjamiyatga teng

huquqli a’zo bо‘lishga, xorijiy davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnik,

madaniy aloqalarni о‘rnatishga undadi. Bunday aloqalarni о‘rnatish va

mustahkamlashda shaxsning, ya’ni bо‘lg‘usi kadrlarning xorijiy til

kompetensiyalarini mukammal egallaganlik darajasi zaruriyati shubhasizdir.

Ma’lumki, xorijiy tilni о‘rganish osonlik bilan erishiladigan jarayon emas. Bu

paytda о‘qituvchilarning shaxsga yо‘naltirilgan texnologiyalaridan unumli

foydalanib talabaga jamiyat va hayotda о‘ziga ishonchni his qildira olsa, talaba

shaxs sifatida о‘zini taniydi va olg‘a intila oladi. Ma’lumki, shaxsga yо‘naltirilgan

ta’lim texnologiyalarining turlari va mohiyati pedagogik adabiyotlardan keng о‘rin

olmoqda. Dastlab bu texnologiya О‘zbekistonda nashr qilinayotgan darslik va

qо‘llanmalarda ham о‘z aksini topgan. N. N. Azizxо‘jayeva “Pedagogik texnologiya

va pedagogik mahorat” asarida shaxsga yо‘naltirilgan texnologiyani о‘qitishning

interaktiv metodlari sirasiga kiritadi1. N. X. Avliyakulov shaxsga yо‘naltirilgan

texnologiyani mustaqil texnologiya sifatida qaraydi2.

Sh. Shodmonova, N. S. Mirsagatova, G. N. Ibragimova, M. T. Mirsoliyevalar tuzgan

“Pedagogik texnologiyalar” metodik qо‘llanmasida shaxsga yо‘naltirilgan

texnologiyani “shaxsga yо‘naltirish asosidagi muallif texnologiyasi” sarlavhasida

hamkorlik, inson-shaxs, jadallashtirish va individuallashtirish texnologiyalari

sirasida sanaydilar3. Shaxsga yо‘naltirilgan texnologiyalarga U. I. Inoyatov,

N. A. Muslimov, D. I. Rо‘ziyeva, M. H. Usmonboyevalar har tomonlama tо‘g‘ri

yondoshganlar va ular uning quyidagi turlarini asoslaydilar: muammoli ta’lim,

rivojlantiruvchi ta’lim, tabaqalashtirilgan ta’lim, hamkorlik ta’limi, modul ta’limi,

о‘yin texnologiyalari, masofaviy ta’lim, mustaqil ta’lim, dasturiy ta’lim, interfaol

ta’lim, individual ta’lim, innovatsion ta’lim4. Shaxsga yо‘naltirilgan ta’limning bu

1Азизхўжаева Н. Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Тошкент: ТДПУ, 2003. – Б. 113, 122. 2Авлиякулов Н. Х. Педагогическая технология. –Ташкент: Аloqachi, 2009. – Б. 68 – 75. 3Педагогик технологиялар. – Тошкент: Фан ва тенология, 2011. – C. 78-93. 4Qarang: Иноятов У. И., Муслимов Н. А., Рўзиева Д. И., Усмонбоева М. Ҳ. Педагогика. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2013. – Б. 198-203.

Page 67: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

67

texnologiyalaridan ingliz tilini о‘qitishda о‘z о‘rnida foydalanish maqsadga

muvofiq, jumladan:

muammoli ta’limdan ingliz tilida gapirishga о‘rgatish jarayonida

talabalarda g‘oya va fikrlarni shakllantirish, ifoda etish, muhokama qila olish

qobiliyatini rivojlantirish;

rivojlantiruvchi ta’limdan ingliz tiliga xos ajralmas sо‘z birikmalari, sо‘z

shakllari hamda sо‘z qoliplarini о‘rgatish;

tabaqalashtirilgan ta’limdan talabalarning bilim darajasidan kelib chiqib,

guruhlarni shakllantirish va tashkil etish;

hamkorlik ta’limidan о‘rganuvchining yozma nutqini rivojlantirishda

insho va xatlariga izoh berish va kamchiliklariga izoh berish;

mustaqil ta’limdan talabalarning tinglash malakasini rivojlantirish

maqsadida ularni tele va radio dasturlarni tinglashga, о‘qish malakasini

rivojlantirish maqsadida gazeta va jurnal о‘qishga va og‘zaki nutqini rivojlantirish

maqsadida til sohiblari bilan muloqot qilishga jalb qilish;

dasturiy ta’limdan rejada belgilangan asosiy va muhim til kо‘nikmalarini,

jumladan, о‘qish jarayonida matnning umumiy g‘oyasi va undagi alohida

tafsilotlarni aniqlashga о‘rgatishni shakllantirish va rivojlantirish;

interfaol ta’limdan, asosan, grammatika mavzularini tushuntirish va sо‘z

boyligini rivojlantirish uchun о‘xshash va zid ma’noli sо‘zlarni farqlashga va tо‘g‘ri

foydalanishga о‘rgatish;

individual ta’limdan grammatik qurilmalarni shakllantirish hamda leksik

birliklarni о‘zlashtirish va boyitish;

innovatsion ta’limdan tinglab tushunish va о‘qib tushunishga о‘rgatish

jarayonida e’tiborga olish kerak bо‘lgan audio yoki matnda berilgan sо‘z, ibora va

gaplarni о‘rganuvchiga innovatsion jihozlar va vositalar yordamida kо‘rsatib

berish orqali ularni tanqidiy fikrlashga о‘rgatishda foydalanish mumkin. Bu

texnologiyalarning barchasiga xos bо‘lgan xususiyatni Merilin Ueymer (Marellen

Weimer) quyidagicha keltirib о‘tadi:

1. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli dars jarayonida talabalar ma’lumotni

о‘rganishda shiddat bilan ishlashga jalb qilinadi;

Page 68: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

68

2. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish talabalarda tanqidiy fikrlay

olish qobiliyati, muaommoga yechim topish, ma’lumotlarga baho berish va tahlil

qila olish kabi muhim kо‘nikmalar rivojlantiriladi.

3. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish talabalarda nimani

о‘rganayotganini va qanday о‘rganayotganini qayta о‘ylab kо‘rib tahlil qilishga

ruhlantiradi.

4. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish talabalarda о‘rganish jarayoni

ustidan bir oz nazorat qila olish imkonini berish orqali talabalar motivatsiyasini

oshiradi, jumladan, topshiriqlar orasidan tanlash imkoni yoki vazifani topshirish

muddatini belgilash kabi imkoniyatlar berilishi nazarda tutiladi.

5. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvli о‘qitish hamkorlikda о‘rganish

imkonini beradi1.

Xulosa qilib aytganda, shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvning о‘rni oliy ta’lim

tizimida beqiyosdir. Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuv har doim talabaning

qiziqishlarini birinchi о‘ringa qо‘yadi va, shu bilan birga, hayot uchun muhim

bо‘lgan kо‘nikmalar, ya’ni talabalarda tanqidiy fikrlay olish qobiliyati, muammoga

yechim topish, ma’lumotlarga baho berish va tahlil qila olish kabi о‘rganish

jarayonidagi muhim kо‘nikmalar rivojlantiriladi.

1Maryellen Weimer. Enhancing Scholarly Work on Teaching and Learning https://www.amazon.com/Enhancing-Scholarly-Work-Teaching-Learning/dp/1119132053

Page 69: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

69

TA'LIM TIZIMI MENEJMENTI

TA’LIM TIZIMI RAHBARLARINING KASBIY

KOMPETENTLIGIGA XOS PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK

SIFATLAR

Rezume. Maqolada ta’lim tizimi rahbarlarining

kasbiy kompetentligi, bunday kompetentlikning turlari,

o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: kompetentlik, kasbiy

kompetentlik, kasbiy kompetentlik sifatlari, pedagogik-

psixologik sifatlar, kasbiy rivojlanish, ijtimoiylashuv,

baholash va nazorat.

Abstract. In the article questions of professional competence of heads of

educational system, types and characteristics of such competencies are

considered.

Key words: competence, professional competence, quality of professional

competence, psychological and pedagogical qualities, professional development,

socialization, evaluation and control.

Резюме. В статье рассмотрены вопросы профессиональной

компетентности руководителей образовательной системы, виды и

своеобразие таких компетенций.

Ключевые слова: компетентность, профессиональная

компетентность, качества профессионалной компетентности,

психолого-педагогические качества, профессиональное развитие,

социализация, оценка и контроль.

amlakatning har tomonlama rivojlanishi kadrlar salohiyatiga bog‘liq,

shuning uchun ham istiqbolda O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi

qonun” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan talablarga muvofiq

zamonga mos ravishda ta’lim tizimini boshqarishda kompetentli rahbarlarni

tayyorlash ehtiyoji kunning dolzarb masalalaridan biridir. Bozor munosabatlari

ildam ravnaq topayotgan bir paytda mehnat bozorida ustuvor o‘rin egallagan

Shonazarov Asror Maxmaisoyevich, Samarqand iqtisodiyot va servis instituti katta о‘qituvchisi.

E-mail: [email protected]

A. Shonazarov

Page 70: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

70

kuchli raqobatga bardoshli bo‘lish har bir mutaxassisdan ijtimoiy-pedagogik,

psixologik, kasbiy kompetentlikka ega bo‘lish, uni izchil ravishda oshirib borishni

taqozo etmoqda.

Ijtimoiy-psixologik kasbiy kompetentlik ta’lim tizimini boshqaruv jarayoni

uchun muhim hisoblanmoqda. Bu esa o‘z navbatida rahbar tomonidan alohida

bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zinigina emas, balki egallanishi lozim bo‘lgan

har bir mustaqil yo‘nalish bo‘yicha integrativ bilimlar, boshqaruvning ta`sirchan

usul va vositalari, boshqaruvdagi muomala madaniyati va rahbarlik faoliyatiga

doir ijodiy harakatlarning o‘zlashtirilishini nazarda tutadi.

Kompetentlikning “yaxshi biladigan inson”, “tajribaga ega bo‘lgan kishi”

kabi ma’nolarni bildirishi eski adabiyotlarda ko‘p bora izohlangan. Shu sababli

kompetentlik ta’lim jarayonida sodir bo‘ladigan turli xil vaziyatlar, kutilmagan

holatlarda rahbarning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishuvchanligi, qo‘l

ostidagilarning ruhiy holatlarini tushuna olish qobiliyatiga ega bo‘lishi,

raqobatdosh tomonlar bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, mavjud

muammolarni hal etishda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni aniq

maqsadlar asosida qo‘llay olish, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab

jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalikni anglatadi.

Kasbiy kompetentlikda pedagogik-psixologik sifatlar mutaxassis olimlar

tomonidan tadqiq etilib, o‘rganilib kelinmoqda.

N. A. Muslimov, Q. M. Abdullayeva, O. A. Qo‘ysinov, N. S. Gaipova,

N. N. Karimova, M. Qodirovlarning ta’kidlashicha, “Mutaxassislarni kasbiy

jihatdan tayyorlash borasida xorijiy mamlakatlarda amalda bo‘lgan ta’lim

mazmunini bevosita o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, G‘arb mamlakatlarida asosiy

o‘rinni mutaxassisning kompetentlik malaka darajasi egallaydi.

Respublikamizning milliy ta’lim tizimi mohiyatiga ko‘ra, ta’lim mazmunining

minimal talablari bilim, ko‘nikma va malakalarga asoslanadi”1.

V. V. Nesterov, A. S. Belkinlar “Kompetensiya ta’lim jarayonida samarali

faoliyat uchun zaruriy shart-sharoit yaratuvchi kasbiy vakolat, funksiyalar,

1Muslimov N. A. va boshqalar. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2013. – B. 8-9.

Page 71: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

71

kompetentlikni esa kompetensiyani samarali amalga oshirishni ta’minlovchi

kasbiy va shaxsiy sifatlar majmuasi”1, – deb ta’riflagan.

V. N. Vvedenskiy fikricha, “Kompetentlik – bu qandaydir shaxsiy tavsif,

kompetensiya esa aniq kasbiy yoki funksional tavsiflar majmuasi”2.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, kompetentlik tushunchasiga quyidagicha

ta’rif berish joiz deb topildi: “Kompetentlik – bu rahbarning ixtisoslik doirasida

olingan bilimlarni kengaytirib, takomillashtirib borish, zarur ijtimoiy

yangiliklardan xabardor bo‘lish, olingan axborotlarni o‘rganib boyitib borish, o‘z

boshqaruvidagilar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlarga ega bo‘lish, jamoani o‘z

ortidan ergashtira olish, yangi ma’lumotlarni izlab topish, yig‘ilgan ma’lumotlarni

qayta ishlash va o‘zining boshqaruv faoliyatida maqsadli qo‘llay bilish faoliyatidir.

Kasbiy kompetentlik – ta’lim tizimi rahbarining yangicha yondashuvlar

asosida tashabbuskorlik, tashkilotchilik, kasbiy ijodkorlik, mutaxassislik

doirasidagi bilim, ko‘nikma va malaka, hayotiy tajribalarni yuqori samaradorlikka

asoslangan holda, maqsadli yo‘naltira olish, kasbiy faoliyatni amalga oshirish

uchun zarur bo‘lgan usul va vositalarni aniq vaziyatlarda qo‘llay olish jarayoniga

aytiladi.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, rahbarlikka xos ijtimoiy-psixologik

kasbiy kompetentlik quyidagicha namoyon bo‘ladi:

1. Ijtimoiy kompetentlik komil inson sifatida ijtimoiy munosabatlarda faollik

ko‘rsatish, axloqiy sifatlar, hayotiy bilim, ko‘nikma, malakalariga ega bo‘lish,

kasbiy faoliyatda subyektlar bilan muloqotga kirisha olish, mavjud muammolarni

hal etishda samimiy bo‘lishdir.

2. Maxsus kompetentlik kasbiy-pedagogik faoliyatni samarali tashkil

etishga tayyorlanish, ta’limiy, tarbiyaviy hamda rivojlantiruvchi vazifalarni

oqilona hal qilish, kasbiy-pedagogik faoliyati natijalarini real baholash, olingan

bilim, ko‘nikma va to‘plangan malakalarni izchil rivojlantirib borish bo‘lib, ushbu

kompetentlik negizida psixologik, uslubiy, informatsion, kreativ, kvalimetrik,

innovatsion va kommunikativ kompetentlik ahamiyatlidir.

1Нестеров В. В., Белкин А. С. Педагогическая компетентность: - Екатеринбург: Учебная книга. 2003. – C. 186. 2Введенский В. Н. Моделирование профессиональной компетентности педагога // Педагогика. – Москва, 2003. - № 10. – С. 51-55.

Page 72: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

72

Yuqorida keltirilgan kompetentlik tushunchalari o‘zida quyidagi mazmun va

mohiyatni aks ettiradi:

psixologik kompetentlik – ta’lim jarayonini amalga oshirish mobaynida

zamonaviy ta’lim tizimi rahbari sog‘lom psixologik muhitni yarata olishi,

pedagoglar, ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni

tashkil etishi, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglay olishi va

bartaraf eta olishi;

metodik kompetentlik – ta’lim jarayonini metodik tomondan samarali va

oqilona tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to‘g‘ri belgilash,

pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan usul va vositalarni maqsadga muvofiq tanlay

olish, ijodiy yondashuvlar asosida ta’lim vositalarini samarali qo‘llay olish,

sog‘lom ruhiy pedagogik-psixologik muhitni yaratish, samarali o‘qitishni yo‘lga

qo‘ya olish;

informatsion kompetentlik – tezkor axborot muhitida zarur, ta’lim

jarayoni uchun muhim, kerakli, foydali ma’lumotlarni izlash, yig‘ish, ularni

alohida-alohida saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o‘rinli, samarali

foydalana olish;

kreativ kompetentlik – ta’lim jarayonini boshqarishda pedagoglar

faoliyatiga tanqidiy baho bera olish, jamoadagilarning sifatli faoliyat olib

borishlari uchun ijodiy yondashuvning bo‘lishi, rahbar o‘zining ijodkorlik

malakalariga egaligini namoyish eta olish;

innovatsion kompetentlik ta’lim jarayonini sifat jihatdan

takomillashtirish, doimiy ravishda ta’lim sifatini yaxshilashga xizmat qiluvchi

yangiliklarni kiritib borish, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga

doir yangi g‘oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotda samarali qo‘llay olish;

kommunikativ kompetentlik pedagogik jarayonning barcha

ishtirokchilari, jumladan, o‘qituvchilar va o‘quvchilar bilan samimiy muloqotda

bo‘lish, ularni tinglay olish qobiliyatiga ega bo‘lish, ichki ruhiy kechinmalarini his

eta olish, xatti-harakatlari va qiziqishlariga tushunishi hamda ijobiy ta’sir ko‘rsata

olish.

3. Rahbarga xos shaxsiy kompetentlik izchillikka asoslangan kasbiy o‘sishga

erishish, o‘z ustida tinimsiz mehnat qilib, bilim, ko‘nikma va malaka darajasini

Page 73: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

73

oshirib borish, kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon qilishni

anglatadi.

4. Texnologik kompetentlik kasbiy-pedagogik bilim, ko‘nikma va

malakalarni boyitadigan zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalarni

o‘zlashtirish, ta’lim jarayonini ro‘yobga chiqarishda zamonaviy usul va

vositalardan oqilona foydalanish, texnika va texnologiyalarni aniq maqsadli

qo‘llay olishdir.

5. Ekstremal kompetentlik pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi va uning

ishtirokchilarni favqulodda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, zilzilalar, texnologik jarayon

ishdan chiqsa)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda, oqilona qaror qabul qilish,

ularning xavfsizligini ta’minlash yuzasidan tezkor choralar ko‘rish va to‘g‘ri

harakatlanish malakasiga egalik qilishni bildiradi.

Darhaqiqat, barchaga ma’lumki, o‘qituvchi yoshlarni g‘oyaviy-siyosiy

jihatdan chiniqtirib, tabiat, jamiyat, tafakkur taraqqiyoti qonuniyatlarini

o‘rgatadi, ularni mehnat faoliyatiga tayyorlab kasb-hunar egallashlarida

ko‘maklashadi va jamiyat uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni hal

etadi. Ana shu mas’uliyat zamonaviy ta’lim tizimi rahbarlaridan o‘z kasbining

mohir ustasi bo‘lishini, o‘quvchilarga tarbiyaviy-psixologik ta’sir ko‘rsatib,

ularning qiziqishi, qobiliyati, iste’dod, e’tiqodi va amaliy ko‘nikmalarini har

tomonlama rivojlantirish yo‘llarini izlab topadigan kasb egasi bo‘lishini talab

etadi. Buning uchun rahbar ijtimoiy-psixologik tomondan o‘z ustida doimiy

ishlashi, jamoasidagilarga g‘amxo‘rlik qilishi, unga shart-sharoitlar yaratishi,

ilmiy-metodik yordam ko‘rsatishi, o‘qituvchining ijodiy tashabbuskorligini

oshirishi lozim.

Ta’lim tizimi rahbarlariga xos kasbiy faoliyatni tashkil etishda muhim

ahamiyatga ega bo‘lgan kompetentlikning asosiy elementlari davlat ta’lim

standartlarida o‘z ifodasini topgan.

Kompetentlik tushunchasi nafaqat aniq bilim va ko‘nikmalar, balki aniq

strategiya, mos emotsiya va munosabat, shuningdek, butun bir tizimni

boshqarish mexanizmi mavjud ekanligi talab etiladigan murakkab amaliy

masalalarni hal etish bilan bog‘liq. U o‘z ichiga nafaqat kognitiv tashkil etuvchini,

Page 74: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

74

balki qadriyatli yo‘nalganlikning motivatsion, etik, ijtimoiy va axloqiy tizimlarini

ham oladi1.

Ijtimoiy kasbiy kompetentlikni tadqiq qilish mobaynida ta’lim tizimi

rahbarlarining kasbiy-ijodiy faoliyati, ularning hayotiy pozitsiyalari, ruhiy holatlari

quyidagicha tahlil qilindi:

boshqaruvga oid amaliy ko‘nikma va hayotiy malakalar integratsiyasi;

rahbarning boshqaruvda ijodiy faoliyatni samarali tashkil qilish uchun

zamonaviy usul va vositalarni ishlab chiqishi;

kasbiy ijodkorlik va boshqaruvga doir tendensiyalardan xabardor bo‘lish;

boshqaruvchi o‘zi va jamoadagilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirishi;

boshqaruvchi xarakterga xos shaxsiy sifatlarning yetarli darajada kreativ

yondashuvlar asosida takomillashib borishini ta’minlashi;

ta’lim jarayoni ishtirokchilari noan’anaviy darslarni tashkil etishlarini

qo‘llab-quvvatlash va shart-sharoitlarni yaratib berish;

ta’lim jarayonini tashkil etish hamda o‘qitish qoidalariga mos keluvchi

maqsad va vazifalarni qo‘ya bilishi;

boshqaruv jarayonini tashkil etishda jamoaning yosh xususiyatlarini va

ruhiy holatlarini hisobga ola bilishi;

didaktik talablarni to‘g‘ri qo‘ya bilishi.

Toshkent shahar A. Avloniy nomidagi Xalq ta`limi xodimlari malakasini

oshirish va qayta tayyorlash institutiga malaka oshirishga mamlakatimizning turli

viloyatlaridan kelishgan 119 nafar maktab direktorlari o‘rtasida “Siz o‘zingizni

umumta’lim maktablarini boshqarishda kompetentlikka ega rahbarman sifatida

tasavvur qila olasizmi?” deb nomlangan so‘rovnoma o‘tkazildi. Sinaluvchilarga 5

daqiqa vaqt ajratildi. So‘rovnoma natijalari quyidagi jadvalda (1-jadval) berildi.

1Temurov S. Y. Bo‘lajak matematika o‘qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishning

nazariy asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2014. – B. 13.

Page 75: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

75

1-jadval

Sinaluvchilar

Kompetentlikka ega rahbarman deb o‘zini tasavvur qilgan rahbarlarning foiz ko‘rsatkichlari:

Baholash mezonlari asosida 100 ballik reyting tizimida baholanishi:

O‘z-o‘ziga yuqori kompetentlikka egaman deb o‘ylovchi maktab direktorlari.

81%

76 b

Kompetentlik to‘g‘risida o‘zlarining tasavvurlariga egaligi past bo‘lgan maktab direktorlari.

19%

56 b

Yuqoridagi jadvaldan kelib chiqadigan bo‘lsak, agar boshqaruv jarayoniga

qo‘yiladigan baho 71 balldan yuqori bo‘lsa, rahbarning zamonaviy ta’lim tizimiga

moslik darajasi, boshqaruvga oid munosabatlari ham yuqori ekanligidan dalolat

beradi.

Agar boshqaruv jarayoni sustkashlik asosida qurilgan bo‘lsa, boshqaruvda

samaradorlik bo‘lmaydi. Rahbarning boshqaruvdagi roli past bo‘ladi. Zamonaviy

rahbar ta’lim tizimidagi boshqaruvida va uni zamonaviylashtirishda pedagogik va

psixologik, g‘oyaviy-siyosiy hamda ijodiy jihatdan o‘z mazmun-mohiyatiga ega

bo‘lgandagina ko‘zlagan maqsadlariga erisha oladilar.

Xulosa qilib aytganda, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu tadqiqot

jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi-yoshlardagi bilish faoliyatini bevosita

boshqarishda bu boradagi muammolarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Shuningdek, zamonaviy kompetentli rahbar o‘z kasbiga oid bilimlarini doimo

takomillashtirib, namuna sifatida boyitib borishni, o‘z jamoasiga o‘zini ko‘rsata

oladigan darajada yuksak ma’naviyatli, yangi axborotlarni o‘rganishni, muhim

ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta

ishlash va o‘z faoliyatida qo‘llay bilishni taqozo etadi.

Page 76: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

76

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA'LIMI

ФОРМИРОВАНИЕ ПОНЯТИЙ О КВАНТОВЫХ

ЯВЛЕНИЯХ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЕ

Rezume. Maqolada umumta’lim maktablari

o'quvchilarida kvant hodisalari haqidagi tushunchalarni

shakllantirish bo‘yicha metodik tizimning mohiyati ochib

berilgan.

Tayanch so‘zlar: maktab, kvant fizikasi, fotoeffekt,

shakllantirish, mikroolam, dars, qonun.

Abstract. The article reveals the essence of

methodical system of formation of the concepts of

quantum phenomena at secondary school pupils.

Key words: school, quantum physics, photoeffect, formation, microcosm,

lesson, law.

Резюме. В статье раскрыта сущность методической системы

формирования понятий о квантовых явлениях у учеников

общеобразовательных школ.

Ключевые слова: школа, квантовая физика, фотоэффект,

формирование, микромир, урок, закон.

овременный школьник – это будущий гражданин XXI века. Ему

предстоит жить и творить в условиях стремительно развивающихся высоких

технологий, новых отраслей науки и техники. Главная задача

общеобразовательной школы – воспитать, развить и обучить молодого

человека так, чтобы он не только уверенно ориентировался в быстро

изменяющемся окружающем мире, но и мог влиять на происходящие

вокруг события.

Учебная деятельность должна строиться на фундаменте теоретических

обобщений, на основе принципа взаимосвязи системы научных знаний и

методов познания природы – эмпирических и теоретических. Курс физики в

средних образовательных школах строится на базе таких уровней

Matjanov Nurjan Sultamuratovich, старшый преподаватель Нукусского государственного

педагогического института им. Ажинияза. E-mail: [email protected]

Н. Матжанов

Page 77: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

77

теоретического обобщения как понятия, законы и идеи физической картины

мира. Они согласованы с принципами развивающего обучения и личностно-

ориентированного подхода, которые направлены на развитие мышления

каждого обучающегося, воспитание его нравственных качеств и

формирование мировоззрения1.

Развитие физики – это эволюция, «рост идей». Квантовая физика

является более высокой ступенью познания, нежели классическая физика.

Она установила, что многие классические представления ограничены.

Однако введение основ квантовой физики в программу

общеобразовательной школы - сложная методическая задача. Малая

наглядность квантовомеханических объектов (частица - волна), сложность

математического аппарата, необычность ее исходных идей и понятий

создают методические трудности. Поэтому вопросы квантовой физики

очень осторожно вводят в школьный курс.

Стандарт образования по физике в общеобразовательной школе

предусматривает изучение элементов квантовой физики в заключительном

разделе курса. Опыт преподавания по учебникам нового поколения

показывает, что понятие о квантовых явлениях формируется фрагментарно.

Такой подход не обеспечивает вовлечения учащихся в активную учебную

деятельность. В современных учебниках и методических пособиях для

общеобразовательной школы отсутствует системное ознакомление

учащихся со свойствами фотона, методами его исследования и историей

открытия.

Таким образом, возникает ряд противоречий:

­ между необходимостью ознакомления учащихся с определенным

объемом содержания учебного материала о квантах как одним из ведущих

понятий современной физической картины мира и традиционной

структурой изучения атомной физики в конце курса общеобразовательной

школы;

1Baydedayev A., Mamadazimov M., Djorayev M. va boshqalar. Maktabda fizika va astronomiya

o‘qitish. Metodologik va dunyoqarash aspektlari. –Toshkent: O`qituvchi, 1994. – В. 30.

Page 78: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

78

­ между требованием организации продуктивных и творческих видов

учебной деятельности при изучении вопросов современной физики;

­ между возможностью использования современных

информационно-коммуникационных технологий обучения и отсутствием

методики формирования понятия об квантовых явлениях с использованием

этих технологий.

Из данных противоречий вытекает такая проблема исследования, как

определение и обоснование методической системы формирования понятия

о квантовых явлениях в общеобразовательной школе.

Основными познавательными задачами этого раздела являются

ознакомление учащихся со специфическими законами, действующими в

области микромира, завершение формирования представлений о строении

вещества.

Раздел "Квантовая физика" решает важные задачи политехнического

образования. При его изучении учеников знакомят с устройством и

принципом действия фотоэлементов, с примерами их использования в

технике, физическими основами спектрального анализа, ядерным

реактором и применением ядерной энергии в мирных целях, с

использованием радиоактивных изотопов в промышленности,

сельскохозяйственном производстве, в науке, медицине.

Материал раздела предоставляет большие возможности для

организации самостоятельной деятельности учащихся. Полезно широко

использовать периодическую систему Менделеева и предложить им на ее

основе самостоятельно раскрыть состав ядер некоторых элементов,

рассчитать для них дефект масс, энергию связи, удельную энергию связи и

тому подобное. Оценочные расчеты различных параметров микромира,

широко используемые в этом разделе, могут быть содержанием

самостоятельной деятельности учащихся в школе и дома, а анализ

полученных в них результатов послужит хорошей школой для развития

мышления учащихся. Этой же цели служит решение задач, которые в

данном разделе носят по преимуществу тренировочный характер и требуют

акцента на анализе полученных данных: полезно сопоставлять энергию

связи ядер с энергией связи других систем, например, молекул;

Page 79: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

79

кинетическую энергию α-частиц с энергией теплового движения молекул;

плотность ядерного вещества с известными плотностями различных

веществ и тому подобное. Результаты этого анализа позволяют

выпускникам школ лучше понять порядок величин в микромире, осмыслить

своеобразие микромира.

Квантовую физику изучают в конце школьного курса физики, причем

изучают впервые. Нигде на протяжении всего школьного курса физики

учащиеся не встречалис с дуализмом свойств частиц, вещества и поля, с

дискретностью энергии, со свойствами ядра атома, с элементарными

частицами.

Для повышения качества усвоения материала очень важно опираться

на ранее полученные знания. Например, при изучении правил смещения

при радиоактивном распаде и при изучении ядерных реакций необходимо

широко опираться на законы сохранения массы и заряда. Перед изучением

строения атома целесообразно повторить понятие центростремительного

ускорения, законы Ньютона, закон Кулона и так далее.

Для облегчения усвоения квантовой физики необходимо в учебном

процессе широко использовать различные средства наглядности. Но число

демонстрационных опытов, которые можно поставить при изучении этого

раздела, в общеобразовательной школе очень невелико. Поэтому, кроме

эксперимента, широко используют рисунки, чертежи, графики, фотографии

треков, плакаты и диапозитивы1.

Фотоэффект, его законы занимают особое место в истории физики.

Явление фотоэффекта было одним из основных среди явлений,

исследование которых привело к созданию квантовой теории вообще и

квантовой теории света в частности.

В методике изучения фотоэффекта можно выделить несколько этапов:

1. Знакомство учащихся с самим явлением фотоэффекта. Рассказ об

истории его открытия.

2. Рассказ о поиске закономерностей этого явления. Исследования А.

Г. Столетова.

1Djo`rayev M. Fizika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Abu Matbuot-konsalt, 2015. – В. 180.

Page 80: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

80

3. Рассмотрение основных закономерностей фотоэффекта. Показ,

раскрытие имеющихся трудностей, таких как невозможность объяснить все

законы фотоэффекта с известных уже учащимся позиций (волновой теории

света).

4. Выдвижение гипотезы световых квантов. Рассказ о работе А.

Эйнштейна. Уравнение фотоэффекта.

5. Объяснение всех закономерностей фотоэффекта с квантовых

позиций.

6. Выводы квантовой теории о природе света.

7. Рассмотрение вакуумных и полупроводниковых фотоэлементов.

Применение фотоэффекта в технике1.

Далее рассказывают о том, что трудности в объяснении законов фотоэффекта были не единственной причиной создания новой теории. В 1900 году М. Планк для объяснения теплового излучения вынужден был высказать, на первый взгляд, нелепую идею, что тело излучает энергию не непрерывно, а отдельными порциями (квантами). Эта идея противоречила сложившимся представлениям классической физики, где процессы и величины, их характеризующие, изменяются непрерывно. Эту непонятную и поэтому мало кем принятую идею в 1905 г. А. Эйнштейн использовал для объяснения фотоэффекта и его законов. Он пошел дальше М. Планка и утверждал: свет не только испускается, но и распространяется и поглощается квантами.

Формирование представлений о фотоне, начатое при изучении фотоэффекта, продолжают при изучении последующих вопросов курса, то ест эффекта Комптона, давления света, химического действия света.

Особенно важное значение для доказательства квантовых свойств света имеет понятие об эффекте Комптона. Интересно отметить, что именно А. Комптон назвал кванты света фотонами2.

Одной из основных задач учителя при изучении темы "Световые кванты. Действия света" является ознакомление учащихся со свойствами фотона и двойственностью свойств света. При подготовке к этому уроку

1Усова А. В. Теория и методика обучения физике. – Санкт-Петербург: Медуза, 2002. –

C. 153 2Голдин Л. Л., Новикова Г. И. Введение в квантовую физику. – Москва: Наука, 1988. – C. 15.

Page 81: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

81

школьники повторяют как уже пройденные вопросы этой главы, так и главу “Электромагнитные волны” раздела “Электродинамика”.

Учащиеся должны уяснить, что свет проявляет и волновые и

корпускулярные свойства, то есть он обладает дуализмом свойств. Это

находит свое выражение, в частности, в формулах, определяющих

корпускулярные характеристики фотона (энергию, импульс, массу) через

частоту.

Заметим, что при некоторых условиях в типично волновом явлении

обнаруживаются квантовые свойства света. Например, эти свойства

обнаружены в известных опытах С. И. Вавилова по квантовым флуктуациям

в интерференционном поле при малых световых потоках. Свои наблюдения

флуктуации световых потоков С. И. Вавилов рассматривал как одно из

важнейших доказательств квантовых свойств излучения.

Чтобы учащиеся убедилис в этом, полезно предложит им определит

частоту, импульс, энергию фотонов различных длин волн оптического

диапазона.

В заключении можно отметить, что современное миропонимание

формируется под непосредственным влиянием основных идей физики и, в

особенности, физики XX века. Мировоззрение современного молодого

человека должно соответствовать уровню развития науки в XXI веке,

достижениям высоких технологий, в частности нанотехнологий, качественно

отличающихся от традиционных. В связи с этим преподавание элементов

квантовой теории, атомной, ядерной физики и физики элементарных частиц

должно занять достойное место в структуре курса физики

общеобразовательной школы. Знания по этим разделам должны

формироваться также тщательно, как, например, по классической механике

или молекулярной физике. Следовательно, уже в общеобразовательной

школе необходимо начинать ознакомление учащихся с элементами

квантовой, атомной, ядерной физики и физики элементарных частиц,

выводы которых формируют главные черты современной физической

картины мира, а достижения широко используются в медицине, химии,

биологии, энергетике.

Page 82: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

82

CHIZMA GEOMETRIYADA MASALALAR

KLASSIFIKATSIYASI

Rezume. Maqolada chizma geometriyaning

barcha mavzulariga doir nazariy materiallarni

mustahkamlashga yo‘naltirilgan va bu fanni chuqur

o‘zlashtirishga qaratilgan pozitsion, metrik hamda

aralash masalalarning tasnifi keltirilgan.

Tayanch so‘zlar: tasnif, metrik masalalar,

pozitsion, teskari, aralash, oraliq masofa, burchak

qiymati, parallellik, perpendikularlik, kesishishlik, yuza

kattaligi.

Abstract. The article gives a classification of

positional, metric and mixed problems aimed at fixing all

theoretical materials on descriptive geometry and on in-

depth study of this discipline.

Key words: classification, metric problems,

positional, inverse, mixed, distance, angle value,

parallelism, squareness, the intersection, the value of

the area.

Резюме. В статье дана классификация позиционных, метрических и

смешанных задач, направленных на закрепление всех теоретических

материалов по начертательной геометрии и на углубленное изучение

данной дисциплины.

Ключевые слова: классификация, метрические задачи, позиционные,

обратные, смешанные, дистанция, величина угла, параллельность,

перпендикулярность, пересечение, величина площади.

*Kuchkarova Dilarom Fayzullayevna, TIQXMMI сhizma geometriya va muhandislik grafikasi

kafedrasi professori. E-mail: [email protected]

*Rixsibayeva Xurshida Mirkamilovna, TIQXMMI 2-bosqich tayanch doktoranti. E-mail:

[email protected]

D. Kuchkarova *

X. Rixsibayeva *

Page 83: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

83

a’lumki, chizma geometriya fani umummuhandislik fanlari qatoriga

kirib, barcha soha izlanuvchilari va loyihachilari, ayniqsa, texnik muhandislar

uchun zarur bo‘lgan fazoviy tafakkurni, ya’ni fazoviy tasavvur qilish va mantiqiy

fikrlash qobiliyatlarini shakllantiruvchi hamda rivojlantiruvchi fan hisoblanadi.

Insoniyat yangidan-yangi inshootlar, qasrlar, ishlab chiqaruvchi texnika,

transport vositalari hamda uy-ro‘zg‘or buyumlari va shu kabilarni ishlab chiqishga

bor salohiyatini safarbar qilib kelmoqda.

Bunday keng qamrovli ijodkorlik ishlarini amalga oshirishda yuqorida qayd

etilgan buyumlar chizmalari deb ataluvchi mavhum shakllarning ahamiyati

beqiyos kattadir. Bu, albatta, chizma geometriyaning asosiy obyekti hisoblanadi.

Bu fanning talabalar tomonidan o‘zlashtirilishi, uning har bir mavzusiga oid masalalarni yechish va mustaqil ta’lim vazifalarini bajarish orqali amalga oshiriladi. Bunda talabalar o‘tilgan nazariy ma’lumotlarni mustahkamlab, amaliyotga tatbiq qilish bilan birga, o‘zlarining fazoviy tafakkurlarini, ya’ni fazoviy tasavvur qilish va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini ham shakllantira borib, reproduktiv va produktiv masalalarni yechishga o‘rganadilar. Ularni mavzu mazmuniga oid oddiy yoki murakkab bo‘lmagan masalalar bo‘lgani uchun aralash masalalar emas deb atash mumkin. Ayrim manbalarda bunday masalalarni ta’limiy misollar deb atashga urinishlar ham bo‘lgan: “Bunday masalalar .... murakkab konstruktiv masalalarni yechishning garovidir”, – deb ta’kidlangan1.

Shuningdek, bu fanda ijodiy yondashish, izlanish, qiyoslash, mustaqil xulosalar chiqarish va masalalar yechimining variantlari kabi, talabalarning chizma geometriya va unga turdosh bo‘lgan barcha fanlardan olgan bilimlarini safarbar qilish asosida yechiladigan murakkab kreativ masalalar, ya’ni ijodiy yondashuvlar talab qiladigan masalalar ham mavjud.

Ularga ba’zi adabiyotlarda aralash2, yoki kompleks3 yoki konstruktiv4 masalalar deb qaraladi. Bu atamalardan “aralash masalalar” avvalda chop etilgan

1Уразкелдиев А., Уришев А. Чизма геометриядан конструктив масалалар тўплами ва уларни ечиш услублари. – Тошкент: ТИМИ, 2014, – Б. 2 2Арустамов Х. А. Сборник задач по начертательной геометрии. – Москва: Машиностроение, 1978 – C. 445; Хорунов Р., Акбаров А. Чизма геометриядан масалалар ва уларни ечиш усуллари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 144; Локтев О., Числов П. Сборник задач по начертательной геометрии. – Москва: Высшая школа, 1977. – C. 102. 3Кирин Е. М., Краснов М. Н. Теоретические основы решения задач по начертательной геометрии. – ПЕНЗА: ПГУ, 2007. – С. 42-139. 4Уразкелдиев А., Уришев А. Чизма геометриядан конструктив масалалар тўплами ва уларни ечиш услублари. – Тошкент: ТИМИ, 2014. – Б. 3

Page 84: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

84

adabiyotlarda uchrasa, qolgan ikkitasi keyingi yillar adabiyotlarida uchraydi, lekin bu murakkab kreativ masalalar atamalari orasida aralash masalalar deb nomlanishi, qo‘yilgan masalaning mazmun va mohiyatini ko‘proq ifodalaydi. U ko‘pchilik adabiyotlarda qayd etilganidek, “... pozitsion va metrik masalalardan iborat murakkab masalalar” yoki “... murakkab kompleks masalalar konstruktiv masalalar”1 bo‘libgina qolmay, balki ularda, ya’ni bitta masalaning o‘zida chizma geometriya fanining barcha bo‘limlari mavzulariga oid materiallar asosida yechilishi ham nazarda tutiladi. Bunday masalalar asosan yakuniy nazorat va fan olimpiadalarida vazifa masalalari sifatida, ya’ni fanning uchala, umumiy, chizmani qayta tuzish va sirtlar bo‘limlari o‘qitilib bo‘lgandan so‘ng beriladi.

Shu nuqtayi nazardan, murakkab kreativ masalalarni aralash masalalar deb nomlash, ularning mazmun mohiyatlariga mos va maqsadga muvofiq bo‘ladi deb hisoblaymiz.

Tahlil qilib chiqilgan barcha adabiyotlarda keltirilganidek chizma geometriyada yechiladigan masalalar uch turga bo‘linadi: pozitsion, metrik va aralash masalalar.

1. Pozitsion masalalar va ularning klassifikatsiyasi. Ma’lumki, pozitsion masalalar deb geometrik obyekt (nuqta, to‘g‘ri chiziq, tekislik, narsa, predmet, model kabi)larning bir-biriga nisbatan joylashish vaziyat (parallellik, perpendikularlik va ustma-ust yotishlik kabi)larini va o‘zaro kesishib ular uchun umumiy bo‘lgan elementlarini aniqlash masalalariga aytiladi. Tahlil qilingan adabiyotlar va ilmiy manbalar2 asosida pozitsion masalalarning klassifikatsiyasini ishlab chiqildi (1-rasm), lekin shuni ta’kidlash lozimki, pozitsion masalalar boshqa masalalar kabi teskari bo‘lishi, ya’ni oldindan berilgan masala javobini qanoatlantiruvchi, masalada berilgan ikkinchi figuraning proyeksiyalarini aniqlashga qaratilgan masalalar ham bo‘lishi mumkin, biroq bunday pozitsion masalalar juda kam uchraydi.

2. Metrik masalalarning klassifikatsiyasi. Metrik masalalarga berilgan

geometrik figuralarning chiziqli va burchak o‘lchamlarini hamda ularni o‘zaro

oraliq masofalarini va ular orasidagi burchak qiymatlarini aniqlash masalalari

kiradi.

1Уразкелдиев А., Уришев А. Чизма геометриядан конструктив масалалар тўплами ва

уларни ечиш услублари. – Тошкент: ТИМИ, 2014. – Б. 3 2Зайцев Ю. А., Решетников М. К., Бородулина С. В. Решение метрических задач по

начертательной геометрии. – Саратов: Саратовский государственный технический

университет, 2013, – C. 20.

Page 85: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

85

Metrik masalalarga geometrik figuralar orasidagi qisqa masofani topish, ikki

to‘g‘ri chiziq, to‘g‘ri chiziq bilan tekislik, ikki tekislik orasidagi burchaklarni

aniqlash, o‘zaro perpendikular to‘g‘ri chiziqlar va tekisliklar qurish, berilgan sirtga

urinmalar va normallar o‘tkazish, kesim yuzalarining haqiqiy kattaliklarini

aniqlash, sirtlar yoyilmasini yasash kabi masalalar kiradi.

1-rasm Pozitsion masalalarning klassifikatsiyasi

Bunday masalalar qatoriga teskari metrik masalalar ham kiradi. Bunda

oldindan berilgan biror metrikaga va ikkinchi geometrik figuraning birinchisiga

nisbatan vaziyati aniqlanadi. Bunda faqat berilgan metrikaga asosan birgina

geometrik figurani aniqlash mumkin emas. Buning uchun qo‘shimcha shartlar

berilishi kerak.

POZITSION MASALALAR tо

'g'r

i ch

iziq

bila

n t

о'g

'ri c

hiz

iqn

ing

kesi

shu

viga

oid

tо'g

'ri c

hiz

iqn

ing

tо'g

'ri c

hiz

iqq

a

par

alle

lligi

ga v

a p

erp

end

iku

larl

igig

a o

id

parallellikka yoki perpendikularlikka

oid masalalar

kesishishlikka oid masalalar

tegishlilikka oid masalalar

tо'g

'ri c

hiz

iqn

ing

teki

slik

ka p

aral

lelli

giga

va

per

pen

dik

ula

rlig

iga

oid

teki

slik

nin

g te

kisl

ikka

par

alle

lligi

ga v

a

per

pen

dik

ula

rlig

iga

oid

tо'g

'ri c

hiz

iq b

ilan

tek

islik

va

sirt

larn

ing

kesi

shu

viga

oid

teki

slik

bila

n t

ekis

lik v

a si

rtla

rnin

g

kesi

shu

vi h

amd

a si

rtla

rnin

g о

'zar

o

kesi

shu

viga

oid

n

uq

tan

ing

tо'g

'ri c

hiz

iqd

a te

gish

ligig

a o

id

nu

qta

nin

g te

kisl

ikd

a te

gish

ligig

a o

id

tо'g

'ri c

hiz

iqn

ing

teki

slik

da

tegi

shlig

iga

oid

Page 86: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

86

Yuqoridagi fikr, mulohazalar va o‘rganilgan adabiyotlar hamda ilmiy manbalar asosida metrik masalalarning klassifikatsiyasi quyidagicha ishlab chiqilgan1:

2-rasm Metrik masalalarning klassifikatsiyasi

3. Aralash masalalarning klassifikatsiyasi. Tahlil qilib chiqilgan o‘quv adabiyotlarida eng ko‘pi bilan 141tagacha2 va kamida 7ta3 aralash masalalar berilgan. Ularning tahlili bu masalalarning quyidagi masalalarga oid ekanligini ko‘rsatdi:

1Кирин Е. М., Краснов М. Н. Теоретические основы решения задач по начертательной

геометрии. – ПЕНЗА: Пензенский государственный университет, 2007. – C. 57-139. 2Арустамов Х. Ф. Сборник задач по начертательной геометрии. – Москва: Машиностроение,

1978. – С. 415-443. 3Акбаров А. Чизма геометриядан масалалар ва уларни ечиш усуллари. – Тошкент: Ўқитувчи,

1995. – Б. 144.

METRIK MASALALAR ik

ki p

aral

lel y

oki

ayq

ash

'g'r

i ch

iziq

lar

ora

sid

agi

qis

qa

mas

ofa

ni a

niq

lash

ga o

id

ikki

nu

qta

ora

sid

agi m

aso

fan

i an

iqla

shga

oid

masofalarning haqiqiy

kattaligini aniqlashga oid

masalalar

burchak qiymatini

aniqlashga oid

masalalar

yuzalarning haqiqiy kattaligini

aniqlashga oid masalalar

nu

qta

va

tо'g

'ri c

hiz

iq o

rasi

dag

i qis

qa

mas

ofa

ni

aniq

lash

ga o

id

nu

qta

va

teki

slik

ora

sid

agi q

isq

a m

aso

fan

i

aniq

lash

ga o

id

teki

slik

va

un

ga p

aral

lel t

о'g

'ri c

hiz

iq o

rasi

dag

i

qis

qa

mas

ofa

ni a

niq

lash

ga o

id

ikki

par

alle

l tek

islik

ora

sid

agi q

isq

a m

aso

fan

i

aniq

lash

ga o

id

ikki

yo

qli

bu

rch

akn

ing

yoki

ikki

tek

islik

ora

sid

agi

qiy

mat

ni a

niq

lash

ga o

id

teki

slik

va

un

ga o

g'm

a ch

iziq

ora

sid

agi b

urc

hak

ni

aniq

lash

ga o

id

ikki

kes

ish

uvc

hi y

oki

ayq

ash

'g'r

i ch

iziq

ora

sid

agi

bu

rch

akn

i an

iqla

shga

oid

turl

i tek

is s

hak

l yo

ki k

esim

yu

zala

rin

ing

haq

iqiy

ka

ttal

igin

i an

iqla

shga

oid

Page 87: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

87

1. O‘tkazish yoki qurishga (nuqta, to‘g‘ri chiziq, tekislik va sirtlarga) oid (tarkibida bir, ikki va undan ortiq geometrik figuralari berilgan) pozitsion, metrik va aralash masalalar;

2. Urinma tekislik (sirtlarga) o‘tkazishga oid masalalar; 3. Teskari (ya’ni javobi oldindan berilgan shart asosida yechiladigan)

masalalar. 3-rasm

Aralash masalalarning klassifikatsiyasi

Shuni ta’kidlash lozimki, teskari masalalar metrik masalalarda uchrab

tursada, pozitsion masalalarda juda kam, deyarli uchramaydi, chunki teskari

pozitsion masalalarni yechish mumkinligi deyarli nazariy va amaliy jihatlari

oxirigacha ishlab chiqilmagan.

Shunday qilib, ishlab chiqilgan klassifikatsiya chizma geometriyaning barcha

nazariy mavzulariga oid ma’ruza materiallarini amaliy mustahkamlash va bu fanni

chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi.

ARALASH MASALALAR

sirt

lard

a yo

tuvc

hi y

oki

faz

od

agi n

uq

tad

an

ber

ilgan

sir

tga

uru

nm

a te

kisl

ik о

‘tka

zish

nu

qta

dan

ber

ilgan

sh

artg

a kо

'ra

tоg'

ri

chiz

iq y

oki

tek

islik

о't

kazi

sh

tо‘g‘ri chiziq va tekislik

о‘tkazishga oid

urinma tekislik va sirt

о‘tkazishga oid

masalalar

teskari masalalar

to' g

'ri c

hiz

iqd

an b

erilg

an s

har

tga

ko'r

a

teki

slik

o't

kazi

sh

sirt

lard

a yo

tuvc

hi y

oki

faz

od

agi t

о'g

'ri

chiz

iqd

an b

erilg

an s

irtg

a u

run

ma

teki

slik

о‘t

kazi

sh

tо'g

'ri c

hiz

iqq

a p

aral

lel v

a b

erilg

an s

irtg

a

uru

nm

a te

kisl

ik о

'tka

zish

teki

slik

ka p

aral

lel v

a b

erilg

an s

irtg

a

uru

nm

a te

kisl

ik о

'tka

zish

ikki

va

uch

ta s

irtl

arga

uru

nm

a te

kisl

ik

o't

kazi

sh

bar

cha

turd

agi q

ayd

eti

lgan

ara

lash

mas

alal

arga

tes

kari

Page 88: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

88

BIOLOGIYANI О‘QITISH JARAYONIDA IJODIY MUHITNI

YARATISH

Rezume. Maqolada biologiyani о‘qitish

jarayonida tayanch va xususiy biologik

kompetensiyalarni tarkib toptirish maqsadida

о‘quvchilarning ijodiy faoliyatini tashkil etish

muammolari, о‘quvchilarning bilish faoliyatini

takomillashtirish, biologiya о‘qituvchisining ijodiy

muhitni yaratish yuzasidan tayyorgarligiga doir

masalalar yoritilgan.

Tayanch sо‘zlar: tayanch va xususiy biologik kompetensiyalar, о‘qitish

jarayoni, о‘quvchilarning о‘quv-bilish faoliyati, ijodiy muhit.

Abstract. The problems of organization of students' creative activity with

the purpose of forming basic and private biological competences, as well as

questions on development of cognitive activity of pupils, readiness of biology

teachers to make a creative atmosphere in the teaching of biology are considered

in the article.

Key words: basic and private biological competences, the learning process,

educational activities of pupils, creative atmosphere.

Резюме. В статье рассмотрены проблемы организации творческой

деятельности учеников с целью формирования базовых специфических

частных биологических компетенций, а также вопросы, развития

познавательной деятельности учеников, подготовленности учителей

биологии к созданию творческой атмосферы в процессе преподавания

биологии.

Ключевые слова: базовые и специфические биологические

компетенции, процесс обучения, учебно-позновательная деятельность

учеников, творческая атмосфера.

Abdurizayeva Salima Ramatullayevna, Nizomiy nomidagi TDPU botanika kafedrasi o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

S. Abdurizayeva

Page 89: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

89

zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy о‘rta va о‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining DTSni tasdiqlash tо‘g‘risida”gi 187-sonli Qarorida ta’lim-tarbiya jarayoniga kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq etish orqali о‘quvchilarda tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni tarkib toptirish belgilangan.

О‘quvchilarda tayanch va fanga doir xususiy kompetensiyalarni tarkib toptirish muammosi ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhit yaratishni taqozo etadi.

Umumta’lim maktablari biologiya fani о‘qituvchisi zamonaviy dars mazmuni, uning shakl va metodlarini tо‘g‘ri tanlay olishi, ya’ni zamonaviy texnologiyalardan foydalanish orqali о‘quvchilarning davlat ta’lim standartlari talablari bо‘yicha kompetensiyaviy yondashuvini amalga oshirishi nazarda tutiladi.

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida pedagogik faoliyat kо‘rsatayotgan biologiya fani о‘qituvchisi kompetensiyaviy yondashuv asosida tayyorlangan biologiya fani dasturining о‘ziga xos xususiyatlarini anglashi, zamonaviy texnologiyalardan foydalanishi, interfaol metodlarni о‘qitish jarayonida tо‘g‘ri qо‘llay olishi, о‘quvchilarda tayanch va xususiy biologik kompetensiyalarni tarkib toptirishni bilishi kerakligi zamon talabi sanaladi.

О‘quvchilarda tayanch va xususiy biologik kompetensiyalarni tarkib toptirishda о‘quvchilarning avval о‘zlashtirgan nazariy bilim, amaliy kо‘nikma va malakalarini yangi, shuningdek, kutilmagan vaziyatda ijodiy qо‘llashga yо‘naltirish, ya’ni ijodiy muhitni yaratishni talab etadi.

Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni yaratishning quyidagi ahamiyati mavjud:

− ta’limiy ahamiyati. Ijodiy muhit о‘quvchilarning fan asoslari bо‘yicha bilimlarni ongli о‘zlashtirish, о‘zlashtirgan bilim, kо‘nikma va malakalarni odatiy, tanish vaziyatlar bilan bir qatorda yangi, kutilmagan vaziyatlarda qо‘llashga zamin tayyorlab, ularning mustahkamlanishini ta’minlaydi.

− tarbiyaviy ahamiyati. О‘quvchilar muammoli savollarga javob topish jarayonida ularda topqirlik, chidamlilik, ongli intizom, qiyinchiliklarga bardosh berish, mehnatsevarlik, bajarilgan ishdan zavq olish va bilish quvonchi bilan belgilanadi;

− shaxs kamolotidagi о‘rni. О‘quvchilar shaxsidagi mavjud о‘quv mehnati kо‘nikmalari bilan bir qatorda mustaqil, ijodiy va mantiqiy fikr yuritish kо‘nikmalari rivojlantiriladi va shaxsning uzluksiz ta’lim tizimining keyingi bо‘g‘inlarida muvaffaqiyatli tahsil olishiga zamin tayyorlaydi.

Page 90: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

90

− ijtimoiy ahamiyati. О‘quvchilarda ijodiy faoliyat tajribalarini tarkib toptirish va rivojlantirish kelgusida ularning ongli ravishda kasb tanlashi, mustaqil hayot va jamiyatda о‘z о‘rnini topishiga imkon beradi.

О‘quvchilarda ijodiy faoliyat tajribalarini tarkib toptirish va rivojlantirish ijtimoiy ahamiyatga molik jarayon bо‘lib, u ta’lim-tarbiya jarayoniga muayyan о‘zgartirishlar kiritishni talab etadi.

An’anaviy ta’limda ta’lim-tarbiya jarayonining markazida о‘qituvchi bо‘lib, uning vazifasi о‘quv materialini tayyor holatda о‘quvchilar ongiga yetkazish, о‘quvchilarning esa asosiy vazifasi tayyor holda berilgan bilimlarni eslab qolish, faktlarni yodlash, kо‘rsatmaga muvofiq amaliy ishlarni bajarish bо‘lib, bu jarayonda о‘quvchilarning ijodiy layoqatini rivojlantirish e’tibordan chetda qoladi.

О‘quvchilarning bilimlarni о‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishlari, ehtiyojlari e’tiborga olinmagan holda, barchasiga bir xil tarzda о‘qitilganligi va ularning ijodiy layoqati rivojlantirilmaganligi sababli, aksariyat hollarda о‘quvchilar о‘z о‘quv faoliyatidan qoniqmaslik va tahsil olish jarayonidan bezishiga olib keladi.

Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni vujudga keltirish orqali yuqorida qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish, ya’ni о‘quvchilarning bilimlarni о‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishlari, ehtiyojlarini e’tiborga olish, ularning faoliyatini iqtidori va ijodiy layoqatini rivojlantirishga yо‘naltirish, tahsil olish jarayonining qiziqarli hamda о‘quvchilar bilish faoliyatini faollashtirish imkonini beradi.

Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni vujudga keltirish о‘qituvchidan muayyan tayyorgarlik kо‘rishni talab etadi, xususan:

− о‘quv materialini qayta ishlash, mazmun asosida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish yо‘llarini belgilash;

− о‘quvchilarning yangi mavzu materiallarini mustaqil о‘zlashtirishi uchun о‘quv topshiriqlar tuzish;

− darsning har bir bosqichida о‘quvchilarning bilimlarni о‘zlashtirishga

bо‘lgan qiziqishlari, ehtiyojlarini e’tiborga olish, ularning iqtidori va ijodiy

layoqatini namoyon etish uchun ijodiy topshiriqlar tuzish;

− о‘z pedagogik faoliyatini qayta kо‘rib chiqish va unga muayyan

о‘zgartirishlar kiritish;

− pedagogik muloqotda insonparvarlashtirilgan munosabatda bо‘lish,

о‘quvchining yо‘l qо‘ygan xatosini kechirish, о‘quvchi tomonidan bildirilgan har

Page 91: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

91

bir fikrga hurmat nazari bilan qarash va о‘z xatosini о‘zi tо‘g‘rilash imkonini berish

yо‘llarini belgilashi lozim.

Shuningdek, ushbu jarayon о‘quvchilardan muayyan bilim, kо‘nikma va

malakalarni egallashni talab etadi, xususan, mantiqiy fikr yuritish, taqqoslash,

о‘xshashlik va farqni aniqlash, tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish va xulosa

chiqarish kabi operatsiyalar bajarish kо‘nikmalarini egallagan bо‘lishi lozim;

− ijod qilish tom ma’noda yangilik yaratish sanaladi;

− inson о‘z faoliyati orqali yakka tartibda yoki jamoaga birlashgan holda,

ijtimoiy yoki iqtisodiy ahamiyatga molik bо‘lgan yangiliklar yaratadi.

Ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitning vujudga kelganligini quyidagi

omillar belgilaydi:

− o‘qitish jarayonida о‘quvchilarning avval о‘zlashtirgan bilim, kо‘nikma va

malakalarini mustaqil holda yangi, kutilmagan vaziyatlarda qо‘llash vaziyatini

vujudga keltirish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida an’anaviy о‘qitish metodlari

bо‘lgan og‘zaki bayon, kо‘rgazmali va amaliy metodlari bilan bir qatorda

о‘quvchilarning mustaqil ishini tashkil etish, muammoli, munozarali va didaktik

о‘yin texnologiyalaridan foydalanishni taqozo etadi.

− odatiy va tanish vaziyatdagi muammoni anglash va uni hal etish yо‘lini

tavsiya etish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida muammoli о‘qitish metodi

ustuvorligiga asoslanadi;

− tanish obyektning yangi xususiyatlarini topish. О‘quvchilar avval

о‘rganilgan obyektga xos yangi xususiyatlarni aniqlashga yо‘naltirilgan omilda

о‘qitish jarayonida mantiqiy metodlar ustuvorligiga tayanadi;

− tirik organizmlar organlari о‘rtasidagi aloqalar, sabab va oqibatlarni

aniqlash. Ushbu omil о‘qitish jarayonida muammoli о‘qitish va mantiqiy

metodlarni mujassamlashtirishni taqozo etadi;

− muammoli vaziyatlarni hal etish uchun turli yо‘nalishdagi variantlarni

tavsiya etish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida og‘zaki, kо‘rgazmali, muammoli

о‘qitish va mantiqiy metodlarni mujassamlashtirishni taqozo etadi;

− avval о‘zlashtirilgan bilimlarni mujassamlashtirgan holda, yangi muammoli vaziyatlarni hal etish. Ushbu omil о‘qitish jarayonida og‘zaki, kо‘rgazmali, amaliy, muammoli о‘qitish va mantiqiy metodlarni mujassamlashti-rishni taqozo etadi.

Page 92: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

92

О‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida ijodiy muhitni yaratish uchun quyidagi ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim.

− о‘rganiladigan mavzu mazmunidagi asosiy tushunchalar va atamalarni aniqlash, ularning davlat ta’lim standartida tutgan о‘rnini belgilash;

− muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish yо‘llarini belgilash va shu asosda о‘quv topshiriqlarini tuzish;

− darsda ta’lim mazmuni, о‘qitish vositalari va metodlarini uyg‘unlashtirish orqali о‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, bilimlarni ongli о‘zlashtirishga erishish yо‘llarini belgilash;

− texnologik xarita asosida darsni olib borishga erishish, vaqtdan unumli foydalanish;

− zarur hollarda ta’lim-tarbiya jarayoniga muayyan о‘zgartirish kiritish uchun qо‘shimcha topshiriqlar va tarqatma materiallar tayyorlash;

− mavzu mazmuniga oid qiziqarli, shu bilan bir qatorda muammoli analogiyalardan foydalanish yо‘llarini belgilash;

Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish yuzasidan о‘tkazilgan sо‘rovnomaning tahlili shuni kо‘rsatdiki, sо‘rovnomada ishtirok etgan 100ta biologiya о‘qituvchisidan: “Sizningcha, biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish uchun metodik tavsiyalar yetarli darajadami?”− degan savolga o‘qituvchilarning 5%i yetarli, 40%i yetarli emas, 50%i qо‘shimcha metodik tavsiyalar yaratish, 5%i bu borada javob berishga qiynalishini qayd etgan. Olingan natijaga asosan biologiya о‘qituvchilari ijodiy muhitni yaratish uchun kun talablariga javob beradigan metodik tavsiyalar yaratish lozim degan xulosani keltirib chiqaradi.

“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish о‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlariga asosan fan asoslarini chuqur о‘rganishga zamin tayyorlaydi deb о‘ylaysizmi?”− degan savolga 70% о‘qituvchilarning ijobiy, 12%i yetarli darajada emas, 10%i qisman, 8%i bu savolga javob berishga qiynalishini kо‘rsatgan.

Tahlildan kо‘rinib turibdiki, biologiya о‘qituvchilarining aksariyat qismi biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratishning didaktik maqsadini tо‘g‘ri anglagan, keyingi toifa о‘qituvchilari bu borada yetarli tasavvurga ega emasliklari ma’lum bо‘ldi.

“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratishda о‘qitishning qaysi shaklidan foydalanasiz?” − degan savolga o‘qituvchilarning 15%i barcha shakllardan uzviy foydalanishi, 60%i sinfdan tashqari mashg‘ulotga e’tibor qaratishi, 12%i yakka tartibda, 13%i guruhli mashg‘ulotlarga e’tibor qaratishini bildirganlar.

Page 93: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

93

Shuni qayd etish kerakki, biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish muammosiga yaxlit jarayon sifatida qarash, ya’ni biologiyani о‘qitishning barcha shakllari: dars, darsdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar hamda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda ijodiy muhitni uzviy va izchil ravishda tashkil etilgandagina kо‘zlangan maqsadga erishish lozimligini nazarda tutgan holda bu borada о‘qituvchilarga metodik tavsiyalar yaratilishi bugungi kunning dolzarb muammolardan biri sanaladi.

“О‘zingizning pedagogik faoliyatingizni tahlil qilib, biologiyadan ijodiy muhitni yaratish bо‘yicha olib borayotgan ishlaringizni qanday baholaysiz?”− degan savolga о‘qituvchilarning 22%i qoniqishi, 18%i yetarli darajada, 28%i qoniqarli emas, 32%i metodik tavsiyalar yetarli bо‘lmagani uchun qiynalashini qayd etgan.

“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish bо‘yicha pedagogik mahoratingiz yetarli deb baholaysizmi?” − degan savolga о‘qituvchilarning 10%i yetarli, 40%i qisman, 42%i metodik tavsiyalarni kо‘paytirish lozim, 8%i javob berishga qiynalishini qayd etgan.

Ushbu natija biologiya о‘qituvchilarining о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish uchun о‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojini e’tiborga olib, metodik tavsiyalar ishlab chiqish zaruratini keltirib chiqaradi.

“Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish samaradorligi nimalarga bog‘liq deb о‘ylaysiz?” − degan savolga о‘qituvchilarning 12%i о‘qituvchining ijodkorligi va izlanuvchanligiga, 50%i yetarli darajada metodik tavsiyalar yaratilishiga, 5%i ta’lim muassasasi ma’muriyatining talabiga, 23%i о‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojiga bog‘liq degan javobni keltirgan.

Biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish samaradorligi, avvalo, о‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojiga, о‘qituvchi о‘quvchilarning motivlarini kuchaytira olish mahoratiga bog‘liqligini nazarda tutish lozim, sо‘rovnomalar tahlilidan kо‘rinib turibdiki, biologiyani о‘qitishda ijodiy muhitni yaratish yuzasidan metodik tavsiyalar yaratish muhimligini dalolatlaydi.

Demak, ijodiy muhit о‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiruvchi asosiy omil ekanligi ma’lum bо‘ladi.

Page 94: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

94

INFORMATIKA TA’LIMIDA INTEGRATIV YONDASHUV

Rezume. Maqolada informatika va axborot

texnologiyalari fanini о‘qitishda integrativ

yondashuvdan foydalanish masalalari yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: integratsiya, integratsion kurs,

integratsiyalashgan predmet, integratsiyalashgan

darslar, predmetlararo aloqa.

Abstract. The article is devoted to the questions of

use of integrative aproach while teachning Informatics

and information technologeis.

Key words: integration, integrative course, integrated subject, integrated

lesson, interdisciplinary contacts.

Резюме. Статья посвящена вопросам использования интегративных

подходов при преподавании курса информатики и информационных

технологий.

Ключевые слова: интеграция, интеграционный курс,

интегрируемый предмет, интегрированные уроки, межпредметные

связи.

a’lim tizimining asosiy maqsadi jamiyat uchun zarur bо‘lgan bilimli,

yuksak tafakkur yuritish qobiliyatiga ega bo‘lgan raqobatbardosh kadrlar

tayyorlashdan iborat. Buning uchun yoshlarimizga davlatimiz tomonidan barcha

shart-sharoitlar yaratilgan va yaratilmoqda. Zamonaviy bilimlarni yetkazib berish

uchun zarur moddiy-texnik baza bilan birga, mos ta’lim texnologiyalarini, о‘qitish

usullari va uslublarini tanlashni davrning о‘zi talab qilmoqda. Shuningdek, davr

talablaridan kelib chiqib, informatika va axborot texnologiyalari fanini boshqa

fanlar bilan bog‘lab о‘qitish, boshqacha aytganda, fanlarni integratsiyalab o‘qitish

maqsadga muvofiq. Integratsiyani bir qancha turlarga ajratish mumkin:

tizimli integratsiya. U turli tizimlarning о‘zaro aloqadorlikdagi

jarayonidir. Bunday jarayonda tizimlarning bir-biriga mosligi va bir-birini tо‘ldirish

xususiyatlari namoyon bо‘ladi;

Usmonqulov Sherzod Usmonqulovich, Nizomiy nomidagi TDPU informatika о‘qitish metodikasi kafedrasi katta о‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

Sh. Usmonqulov

Page 95: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

95

ijtimoiy integratsiya. U nisbatan mustaqil ijtimoiy obyektlar о‘rtasida

maqbul aloqalar о‘rnatish jarayonidir;

iqtisodiy integratsiya. U о‘zaro muvofiqlashtirilgan va milliy xо‘jalik

tizimlarining birlashib ketishi, davlatlararo iqtisodiyot va siyosiy muvofiqlikka

asoslangan о‘zaro rivojlanish va tartibga solishga layoqatli jarayon hisoblanadi.

Endi ta’lim tizimida integratsiyani tahlil qilishga o‘tamiz. Ta’lim tizimida bu

atamaning turli fanlardagi bilimlarni birlashtirish, fanlarni aloqadorlikda о‘qitish

ma’nosi kelib chiqadi.

Integratsion yondashuv fanlararo bilimlarni shakllantirish, (integrativ

bilimlarni) chuqurlashtirish va kengaytirish uchun о‘rganiladi. U har xil

turlar, usullar, uslublar, fanlararo integratsiya obyektlari asosida tuziladi.

Integratsiya kurslarining sinflarga ajrati lishini turlicha amalga

oshirish mumkin. Jumladan:

maqsad va muammolar asosida;

ta’limning tabiiy-ilmiy tizimidagi vazifalari asosida;

birlashtirilayotgan fan tarmoqlari asosida;

integratsiya usullari va yо‘llari asosida;

о‘quv rejasidagi о‘rni asosida;

kursni о‘rganishga sarflangan vaqt asosida;

о‘quvchilar uchun qiyinlik darajasi asosida va boshqalar.

Ta’limda integrativ yondashuvlar muammosi qator olimlar tomonidan

o‘rganilgan. Jumladan, professor R. A. Mavlonova o‘zining tadqiqotlarida ta’limda

integrativ yondashuvlarni amalga oshirishning nazariy jihatlarini tadqiq etgan

hamda integrativ bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish asosida kasbiy

pedagogik kompetentlikni shakllantirish sirlarini o‘rgangan. Tadqiqotchi

bilimlarning integratsiyalashgan tarmog‘ida integratsiyalashning usul va

vositalari: ta’lim rejasidagi o‘qitish joyida, vaqtning hajmiga qarab shu kursni to‘la

o‘zlashtirish vaqti, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi, ko‘p maqsadli va rang-

barangligi hamda ko‘p qirraligini qayd etgan holda integrativ yondashuvning

qator yo‘nalishlarini belgilab beradi1.

1Мавлонова Р.А. Бошланғич таълимнинг интеграциялашган педагогикаси. – Тошкент:

Низомий номидаги ТДПУ, 2005. – Б. 105.

Page 96: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

96

Integrativ tarzda o‘quv materialni bayon etish vaqtida o‘quvchilarga

maqsadli savollar berish ham ancha yaxshi natijalar beradi, chunki bunda

savollarga mavzu bo‘yicha ikkita chegaradosh fanlar sohasiga tayangan holda

javob qaytariladi. Bunday metodik usul o‘qituvchilar o‘quvchilarning savol yoki

javoblari xarakteriga qarab, ularning materialni qanday o‘zlashtirayotganligini

bilishi, ya’ni ma’lum darajada qayta aloqani amalga oshirish imkoniyatiga ega

bo‘ladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda o‘qituvchiga savol berish ko‘nikmalarini

shakllantirish, ularning o‘quv materialini samarali, muvaffaqiyatli o‘zlashtirishiga

yordam beradi, darsda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini faollashtiradi. Bu o‘rinda

I. G. Pestalotsining: “O‘z vaqtida berilmagan savol yo‘qotilgan xazinadir”,− degan

dono so‘zlarini esdan chiqarmaslik kerak1.

Deyarli, barcha fanlarni о‘qitishda informatika va axborot texnologiyalariga

oid bilimlardan foydalanish yoki, aksincha, informatika va axborot

texnologiyalarini о‘qitishda turli fanlarga oid bilimlarga tayanish mumkin. Bunga

misol qilib, pedagogika oliy ta’lim muassasalaridagi barcha ta’lim yо‘nalishlarida

о‘qitiladigan “Informatika va axborot texnologiyalari” kursida, jumladan,

“Kompyuter grafikasi va ularning turlari” mavzusidagi ma’ruza va amaliy

mashg‘ulotlarda kompyuter grafikasi, Corel Draw grafik protsessorining asosiy

imkoniyatlari, Corel Draw dasturining uskunalari paneli bilan tanishish, Corel

Draw dasturida sohani bо‘yash kabilarni keltirish mumkin. Turli uskunalar bilan

tasvirlar yaratish, sodda geometrik figuralar va turli bо‘yash (zalivka)lar

yordamida tasvirlar yaratish, egri chiziqlar yordamida tasvirlar hosil qilish, hajmga

ega tasvirlar yaratish, peretekaniya uskunasi bilan ishlash kabi laboratoriya

mashg‘ulotlarida yuqorida ta’kidlanganlarni amalga oshirish mumkin. Masalan,

«Matnlar bilan ishlash» mavzusini oladigan bо‘lsak, ularni tushuntirishda

geometriya, chizmachilik, tasviriy san’at fanlariga oid bilimlarni berishga va

tasvirlarning elementlarini tushuntirish hamda chizishda ularning xossalariga

asoslanish zarur. Aks holda, turli loyihalarning tasvirlaridagi standart shakllarni

chizishda dizayn jihatidan yuqori sifatli bо‘lgani holda, shakllarning chizmachilik

yoki geometrik xossalari jihatidan xatoliklarga yо‘l qо‘yilishi mumkin. Bu esa zarur

1Qarang: Абрамов Я. В. Песталоцци И. Г. Его жизнь и педагогическая деятельность.

Биографический очерк. Санкт-Петербург: 1893. – C. 75.

Page 97: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

97

fanlar yoki ulardagi mavzularni о‘qitishda integrativ yondashuv zaruratini yana bir

bor tasdiqlaydi1.

Bu borada informatika va axborot texnologiyalari fani va chizmachilik,

geometriya fanlari о‘rtasidagi о‘quv materiallariaro qanday bog‘lanishini amalga

oshirish imkoniyatlarini kо‘rib chiqish lozim. “Corel Draw dasturi interfeysini

sozlash”, “Turli uskunalar bilan tasvirlar yaratish”, “Sodda geometrik figuralar va

turli bо‘yoqlar yordamida tasvirlar yaratish”, “Egri chiziqlar yordamida tasvirlar

hosil qilish” mavzulari quyidagi holatlarda boshqa fanlarga oid bilimlarga bog‘liq

bо‘ladi. Masalan:

To‘g‘ri chiziq

To‘rtburchak

Aylana

Ko‘pbuchak

Spiral

Yulduz

Murakkab yulduz

Chizmachilik va geometriya fanlarini о‘qitishda informatika va axborot

texnologiyalari fanining imkoniyatlaridan foydalangan holda, ushbu fanlarni

о‘qitish samaradorligini oshirish mumkinligini о‘z shaxsiy tajribamizda sinab

kо‘rdik.

1Мамаражабов М., Турсунов С. Компьютер графикаси ва Web дизайн. – Тошкент: Чўлпон,

2013. – Б. 55.

сomplex star (cложная звезда) xossalari,

qo‘llanishi

to‘g‘ri chiziqning xossalari, qo‘llanish holatlari

to‘rtburchakning xossalari, qo‘llanish holatlari

aylananing xossalari, qo‘llanish holatlari

ko‘pburchakning xossalari, qo‘llanish holatlari

spiralning turlari, xossalari, qo‘llanishi

star (звезда) xossalari, qo‘llanishi

Page 98: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

98

To‘g‘ri chiziq

chizish

To‘rtburchak

chizish

Aylana, ellips

chizish

Ko‘pbuchak

chizish

Spiral chizish

Yulduz chizish

Murakkab

Yulduz chizish

Corel Draw dasturidan foydalanib chizmachilik, geometriya fanlarini

о‘qitish yoki unga oid bо‘lgan о‘quv resurslarini tayyorlash talabalar tomonidan

bilimlarni о‘zlashtirish, bо‘lajak о‘qituvchining pedagogik faoliyatini

takomillashtirish, о‘quv jarayoni samaradorligining ortishiga olib keladi.

Boshqacha aytganda, bо‘lajak о‘qituvchilarda kasbiy pedagogik

kompetentlik sifatlarining shakllanishiga xizmat qiladi.

line (линия) uskunasini bosish kerak

star (звезда) uskunasini bosish kerak

polygon (многоугольник) uskunasini bosish yoki

klaviaturadan Y tugmasini bosish kerak.

complex star (cложная звезда) uskunasini bosish

kerak

circle (эллипс) uskunasini bosish yoki klaviaturadan

F7 tugmasini bosish kerak

spiral (спирал) uskunasini bosish yoki klaviaturadan

A tugmasini bosish kerak

rectangle (прямоугольник) uskunasini bosish yoki

klaviaturadan F6 tugmasini bosish kerak

Page 99: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

99

MODULLI TEXNOLOGIYA − TALABALARNING

RAQOBATBARDOSHLIK

QOBILIYATINI SHAKLLANTIRISH VOSITASI SIFATIDA

(Informatika fani asosida)

Rezume. Maqolada modulli texnologiyadan

foydalanib talabalarning raqobatbardoshlik qobiliyatini

shakllantirish va o‘qitish sifatini rivojlantirish

masalalari yoritilgan.

Tayanch sо‘zlar: modulli texnologiya,

raqobatbardoshlik sifatlari, kommunikabellik, ta’lim

jarayonining samaradorligi, informatika o‘qitish.

Abstract. The article deals with the issues of forming students'

competitiveness and improving the quality of education using modular

technology.

Key words: modular technology, competitive qualities, communication

skills, the efficiency of the educational process, teaching computer science.

Резюме. В статье освещаются вопросы формирования

конкурентоспособности студентов и совершенствования качества обучения

с использованием модульной технологии.

Ключевые слова: модульная технология, качества

конкурентоспособности, коммуникабельность, эффективность

образовательного процесса, обучение информатике.

amlakatimiz miqyosida yoshlarni tarbiyalash jarayonida olib

borilayotgan ulkan о‘zgarishlar, islohotlarning asosiy bosh maqsadi har

tomonlama bilimli, yuksak axloqiy fazilatlarga ega, ma’naviy yetuk va

raqobatbardosh kadrlar tayyorlashdir. O‘zbekiston Respublikasining birinchi

Prezidenti I. A. Karimov: “Men yoshlarimizga, mening bolalarimga qarata,

о‘rganishdan hech qachon charchamanglar deb aytmoqchiman. О‘rganish,

intilish hech qachon ayb sanalmaydi. Nimanidir bilmasang, uni о‘rganish zarur.

Nazarov Ilhom Usmonaliyevich, Nizomiy nomidagi TDPU informatika o’qitish metodikasi

kafedrasi katta o‘qituvchisi. E-mail: [email protected]

I. Nazarov

Page 100: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

100

Avvalambor, endi hayotga kirib kelayotgan yoshlarga nima lozim? О‘rganish,

о‘rganish va yana bir bor о‘rganish kerak. Kasb о‘rgangan, ilm о‘rgangan kishi,

о‘zbekona aytganda, hech qachon kam bо‘lmaydi”1, – deb ta’kidlagan edi.

Demokratik va huquqiy davlat rivojlanishining turli bosqichlarida butun jamiyat

a’zolari, ayniqsa, har bir shaxsga yangi majburiyatlar yuklanadi. Bu

majburiyatlardan biri inson faoliyatining barcha yo‘nalishlarida, chunonchi, ta’lim

sohasida ham sifat darajasini ko‘tarishdan iborat. Aynan ta’lim yo‘nalishi

shaxsning muhitga moslashish, uning samarali ishlashi va uyg‘un yashash

muammolarini hal etadi. Hozirgi zamon pedagogika fani o‘z oldiga vazifa sifatida

kompetentli, bilimdon, raqobatbardosh va qobiliyatli mutaxassislarni

tarbiyalashni qo‘yadi. Shu yo‘sinda tarbiyalangan shaxs esa bugungi sharoitda

raqobatbardosh mutaxassis bo‘lib yetishadi, shuning uchun raqobatbardoshlikni

o‘rta va oliy ta’limdan boshlab shakllantirish va tarbiyalab rivojlantirish maqsadga

muvofiqdir.

Hozirgi sharoitda ta’lim samaradorligini oshirish muammosi o‘ta dolzarb

mavzu hisoblanadi. Ko‘pchilik pedagoglar bu muammoni hal qilish uchun turli

yo‘llarni, jumladan, katta ustunlikka ega bo‘lgan modulli texnologiyadan

foydalanishni tаklif etadilar. Unda barcha nazariy ma’lumotlar, mustaqil,

differensiallashgan modullar, topshiriqlar va ularni egallash darajalarga ajratiladi.

Bloklarni rejalashtirish vaqtga nisbatan turli mazmunlarga mo‘ljal olishni

optimallashtirish, fanlararo aloqadorlikni yaratish imkonini beradi.

Fan materiallarini o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan va muayyan fan

kompetensiyasini egallashga yo‘naltirilgan o‘quv ma’lumotlar ketma-ketligi

to‘plamini aks ettiruvchi, bloklar va modullarga ajratiladi. Modullar bilan

ishlashda muhim o‘rinni jamiyatning hozirgi zamon talablarini qondiruvchi,

talabalarning individual xususiyatlarini hisobga oluvchi, ularning kommunikativ,

individual, texnologik va ijodiy qobiliyatini o‘stiruvchi innovatsion usullardan biri

bo‘lmish loyihalashtirilgan faoliyat egallaydi. Modulli o‘qitishni tashkil etishda

1Каримов И. А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг

олий саодатдир. Фарзандларимиз биздан кўра кучли, билимли, доно ва, албатта, бахтли

бўлишлари шарт. – Тошкент: Ўзбекистон, 2015. – Б. 240.

Page 101: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

101

shaxsga yo‘naltirilgan yondashishdan foydalanish, “nazarda tutish” emas, balki

shaxsiy vazifalarni “qamrab olish” va talaba intilishi asosida o‘qitishga o‘ziga xos

sharoit yaratishni ta’minlaydi. Bu esa o‘z vaqtida har bir talabaning shaxsiy

sifatlarini shakllantirish, nafaqat yangi bilimlar asosida ko‘nikma va malakani

o‘stirishga, balki professional o‘sishning yangi darajasiga olib chiqishni

ta’minlashga imkon beradi1.

O‘qitishda modulli texnologiyani qo‘llash va modullarni tashkil qilishga asos

sifatida fanning ishchi dasturi xizmat qiladi. Modul ko‘p holda fan mavzusi yoki

bir-biri bilan bog‘langan mavzular blokiga mos keladi, lekin mavzudan farqli

o‘laroq, modulda barcha narsa, ya’ni topshiriq, ish, talabalarning darsga

qatnashishi, ularning joriy, oraliq va yakuniy natijalari hisobga olinadi hamda

baholanadi. Modulda o‘qitishning maqsadi, vazifa va topshiriqlar, mazkur

modulning o‘rganilish darajasi, talaba egallashi lozim bo‘lgan ko‘nikma va malaka

qayd qilinishi aniq belgilangan. Bundan tashqari, modulli o‘qitishda o‘quv

materiallarini bosqichli o‘rganish ketma-ketligi, asosiy tushunchalar ro‘yxati,

egallanishi lozim bo‘lgan ko‘nikma va malaka, o‘rganganlik darajasi va o‘rganish

sifatini nazorat qilish oldindan dasturlashtiriladi.

1Андреев В. И. Педагогика: учебний курс для творческого саморазвитий. – Казань: Центр

инновационных технологий, 2003. – C. 608.

Page 102: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

102

Blok moduli tuzilishi:

Muammoli modul(MM). Nazariy ma’lumotlarni bayon qilish, muammoli

masalani qo‘yish bilan boshlanadi va yangi tushunchaning yuzaga kelishiga

sabab bo‘lgan birlamchi muammo ko‘rsatiladi. Muammoli modulni eng

boshidan o‘rganishga kirish o‘rganiluvchi ma’lumotlar zarurligini ko‘rsatish

imkonini beradi.

Axborotli modul(AM). Har bir blokdagi axborotli modullar asosini

ma’ruzalar tashkil etadi. Ma’lumotlarni blokli tuzulish orqali uzatish an’anaviy

o‘qitish uslubidagi sochma holatda emas, balki obyekt yoki ma’lumotlarni to‘liq

o‘rganish imkonini beradi.

Kengaytirilgan modul(KM). Bu modulda ishlash davomida nazariy

ma’lumotlarni kengaytirgan holda, chuqur o‘rganish hamda nostandart

masalalarni yechish amalga oshiriladi. Shu bilan birga, o‘rganilgan materiallarni

mustahkamlash darslari hamda barcha o‘rganiladigan mavzu bandlari bo‘yicha

bilim, ko‘nikma va malakalarni qamrab oluvchi, murakkab kompleks

topshiriqlarni bajarishni tavsiya etadigan darslar keltiriladi.

Tartibga solish moduli(TSM). Bunday ko‘rinishdagi darslar asosan muhim

axborotli blok bandlarini o‘rganishdan so‘ng o‘tkaziladi. Bu blokda muhim o‘rinni

quyidagi maqsadni ko‘zlovchi – tartibga solish va umumlashtirish darslari

egallaydi:

ayrim dalillarni anglash, o‘zlashtirish va umumlashtirish orqali talabalarda,

tizim, toifa tushunchalarini shakllantirish;

murakkab bilimlar tuzulmasini egallash;

mavzuning asosiy nazariy ma’lumotlari va yetakchi g‘oyalarini egallash.

Bilimlar korreksiyasi moduli(BKM). Bilimlarni yaxshilash modulining asosiy

vazifasi talabalar bilimidagi bo‘shliqlarni yo‘qotishdan iborat. Talabalar bilimidagi

bo‘shliqni barvaqt tashxislash, ya’ni orqada qolayotganini ogohlantirish va

talabaning darslarni yaxshi o‘zlashtira olmayotganini bartaraf etish maqsadida

maslahat1, qo‘shimcha darslar, xatoliklar ustida ishlash darslari va boshqalar

amalga oshiriladi.

1Бешенков С. А., Ракитина Е. А. Поурочные планы по учебникам – Москва: Бином.

Лаборатория знаний, 2009. – С. 349.

Page 103: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

103

Nazorat moduli(NM). Nazorat modulida talabalarning bilim va

qobiliyatlarini muntazam qayd qilib borish quyidagi parametrlar asosida amalga

oshiriladi:

joriy nazorat;

uy vazifalarining bajarilishini nazorat qilib borish;

tematik yoki yakuniy nazorat.

Talabalar o‘zlari uchun u yoki bu ko‘rinishdagi pedagogik texnologiyalarni

qo‘llash samaradorligini va ijobiy samaralarga yetishayotganligini anglashsa, u

holda ular katta mamnuniyat bilan topshiriqlarni bajarish, darslarda bir butun

bo‘lib ishlash orqali ta’lim jarayonlariga faol kirishishga intilishadi. Modulli

texnologiya tushunchasini shakllantirish darajasi va uni qo‘llashning afzalligini

ko‘rsatish, talabalarning mazkur texnologiya bo‘yicha bilim saviyasini aniqlash

quyidagi tartibda o‘tkazilishi mumkin:

Modulli texnologiya tushunchasini shakllantirish darajasi va uni

qo‘llashning afzalligini aniqlash varaqasi

Modulli

texnologiya

nima?

Usullar tizimi, qadamlar, ta’lim-tarbiya masalalarini hal

qilish, maqsadli xulosalar qabul qilish ketma-ketligini

bajarish orqali shaxs rivojlanishini ta’minlaydi.

Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiya hisoblanib, u har bir

talaba uchun mustaqil va imkoniyatidan kelib chiqqan

holda, ta’lim trayektoriyasini tanlash imkonini beradi.

Aniq g‘oyaga asoslangan tashkillashtiruvchi va maqsadli

o‘zaro aloqadorlik tartibi, ta’lim usullari va mazmunini

aks ettiruvchi o‘qituvchi va talaba faoliyati tizimi.

Ijtimoiy darajani o‘zlashtirish va tiklashga qaratilgan fe’l-atvorni idora qilishni takomillashtiruvchi faoliyat ko‘rinishi.

Page 104: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

104

Modulli

texnologiyani

qo‘llagan holda

o‘qitilayotgan

qaysi fanlarni

bilasiz?

Gumanitar fanlar yo‘nalishida,

fizika-matematika fanlarida,

informatika fanida,

tabiiy fanlar yo‘nalishida.

Turli fanlarda

mavjud

materiallarni

izohlashda sizga

modulli

texnologiya va

uning qaysi

bloklari taklif

etilishi mumkin?

Dars maqsadlarini aniqlashda muammoli modul,

yangi materialni izohlashda axboriy modul,

amaliy mashg‘ulotlarda kengaytirilgan modul,

nazorat ishlarida nazorat modulini.

Informatikada

modulli

texnologiya

nimalardan

tashkil topadi?

Muammoli va axboriy modul:

muammoli, axboriy, kengaytirilgan modullar,

tizimlashtirish moduli, bilimlarni korreksiyalash moduli,

nazorat moduli.

Axboriy, kengaytirilgan modullar, nazorat moduli:

axboriy, kengaytirilgan modullar, tizimlashtirish moduli,

nazorat moduli.

Informatika

kursida mavjud

materiallarni

o‘zlashtirishda

modulli

texnologiyaning

o‘rni?

Materiallar tizimlashtirilgan, puxtalik bilan tanlangan,

bilimlar o‘zlashtirilishiga nisbatan tabaqalashtirilgan.

Yakuniy nazoratga tayyorlanishning effektiv usuli.

Talabalarning o‘z natijalariga ko‘ra o‘zini baholay olish

imkoniyati mavjudligi.

Nostandart darslar orqali Informatika fanini o‘rganish

jarayoni qiziqarli bo‘lishiga olib kelishi.

Page 105: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

105

Anketa bo‘yicha talabalar javoblari

Savol

tartibi

1- guruh 2- guruh

1. 1-3; 2-8; 3-2; 4-1 1-2; 2-6; 3-3; 4-0

2. 1-0; 2-0; 3-0; 4-14 1-0; 2-0; 3-0; 4-11

3. 1-12; 2-14; 3-13; 4-10 1-3; 2-11; 3-11; 4-8

4. 1-0; 2-0; 3-14; 4-0 1-0; 2-0; 3-10; 4-1

5. 1-9; 2-6; 3-12; 4-7 1-1; 2-4; 3-11; 4-6

Olingan ma’lumotlarga ko‘ra quyidagi xulosaga kelish mumkin.

o‘tkazilgan so‘rovnomada qatnashgan talabalarning 56%i modulli

texnologiyani to‘g‘ri ta’riflashgan, ya’ni texnologiyaning mohiyati to‘g‘ri

tushunilgan. 40% talabalar texnologiyani tushunishga yaqin, lekin modulli

texnologiyani qo‘llash maqsadi haqida yetarli aniq tasavvurga ega emas. 4%(1ta

talaba) esa mazkur texnologiyani umuman noto‘g‘ri talqin etgan.

Modulli texnologiya, asosan, Informatika darslarida qo‘llanilgan (100%

javob).

Talabalarning fikriga ko‘ra, ko‘p holda (100%) o‘qituvchilar yangi

materiallarni bayon qilishda axboriy moduldan, 96%i amaliy mashg‘ulotlarni

o‘tkazishda kengaytirilgan moduldan, 72%i nazorat ishlarida nazorat modulidan

va eng kam, ya’ni 60%i esa muammoli modulidan foydalanishgan.

Xulosa. Modulli texnologiyani qo‘llash talabalarning raqobatbardoshlilik

sifatlarini shakllantirish uchun maksimal darajada yordam beradi, chunki bu

texnologiyada talabalar bilan ishlash uchun turli ish formalari birlashgan,

chunonchi, darslarning turli formalari, loyihalar yaratish, talabalarning o‘zligini

bilishni ko‘rsatuvchi amaliy xarakterga yo‘naltirilgan masalalarni yechish

imkoniyati kengaygan.

Page 106: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

106

FIZIKANI TEXNOLOGIYA FANI BILAN BOG‘LAB

О‘QITISHDA EKOLOGIK MAZMUNDAGI

MATERIALLARNI TANLASH TAMOYILLARI

Rezume. Ushbu maqolada umumiy о‘rta ta’lim

maktablarida fizika fanini texnologiya bilan

integratsiyalab о‘qitish jarayonida о‘quvchilarning

ekologik bilimlarini mustahkamlash hamda ularning

atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish

masalasi yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: integratsiya, ekologiya, sinxron, asinxron, didaktik prinsip,

biosenoz, politexnik, abstrakt, shina, elastik.

Abstraсt. In this article, the issues of reinforcing the ecological knowledge

of students, as well as changes in their attitude to the environment in the process

of integrated teaching of the discipline "Technology" with physics in general

schools, are considered.

Key words: integration, ecology, synchronous, asynchronous, didactic

principle, interrelation, biocenosis, polytechnic, abstract, tire, elastic.

Резюме. В данной статье рассмотрены вопросы закрепления

экологических знаний учеников, а также изменения их отношения к

окружающей среде в процессе интегрированного преподавания

дисциплины «Технология» с физикой в общеобразовательных школах.

Ключевые слова: интеграция, экология, синхронный, асинхронный,

дидактический принцип, биоценоз, политехнический, абстракт, шина,

эластичный.

ozirgi fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyot sharoitida yosh avlodni

tarbiyalash hamda demokratik jamiyatni barpo etishda maktabning roli har

qachongidan kо‘ra о‘sdi.

Umumiy о‘rta ta’lim maktabi о‘quvchilariga fizikani texnologiya fanibilan

bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi materiallarni tanlash prinsiplarini

о‘rgatish maqsadga muvofiq bо‘ladi. Bunda asosan ekologik mazmundagi

Muxliboyev Maxmut Qarshiboyevich, Guliston davlat universiteti musiqa va mehnat ta’limi

kafedrasi dotsenti v.b. E-mail:[email protected]

M. Muxliboyev

Page 107: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

107

materiallarning о‘zaro aloqadorligi kо‘zda tutiladi. Shunday ekan, didaktika

prinsiplariga asoslangan holda, fizika va texnologiya fani dasturlari materiallariga

qо‘shimcha sifatida aloqadorlikni ta’minlash ham mumkin. О‘quv

mashg‘ulotlarida uning tizimliligi va nazariy о‘quv materiallarining amaliyot bilan

bog‘liqligi, о‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, berilayotgan

materiallarni qay darajada о‘zlashtira olishiga hamda ekologik mazmundagi

tushunchalar mohiyatini yoritib berish va tahlil qilish muhim ahamiyat kasb

etadi1.

Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda:

− ekologik mazmundagi materiallarni tanlash muhim rol о‘ynaydi. Undan

tashqari о‘quvchilarning ekologik mazmundagi nazariy bilimlarini hisobga olish

kerak. Sababi о‘quvchilarda ekologik tushunchalarning integratsiyalab

shakllanishi davrida qaysi о‘quv faniga kо‘proq taalluqli ekanligini о‘quvchi tezda

ilg‘ay olishi, ekologik tushunchalarni о‘zlashtirishda qaysi о‘quv predmeti

bilimlariga kо‘proq tayanish zarurligi nazarda tutiladi;

− ekologik mazmunda tanlab olingan integratsiyalangan xarakterdagi

materiallar fizika va texnologiya dasturlaridan chiqib ketmasligi kerak. Bu esa

ekologiyaning fizik asoslarini fizika dasturidan chiqib ketishi bilan tabiatdagi

hodisa va jarayonlarni о‘rgatishni taklif qilish maqsadga muvofiq emas deb, ba’zi

hollarda esa bunday savollarni о‘rganish, о‘quvchilarda umumekologik bilimlarni

shakllantirishda asosiy komponentlarni aniqlash uchun maqsadga muvofiq deb

yuritiladi. Masalan, biosenoz haqidagi tushunchaning mohiyatini kо‘rib chiqmay

turib, tashqi muhitni xarakterlovchi fizik hodisalarning о‘zgarishi, muhitning

buzilishi oqibatida qanday fizik jarayonlar rо‘y berishi tushunarsiz bо‘ladi;

− ekologik mazmundagi materiallarni о‘quv jarayoniga joriy qilish, fan-

texnika yutuqlarini fizika metodlaridan va didaktika prinsiplaridan foydalanishda

о‘z aksini topishi kerak. Bu о‘quvchilarni jonli mushohada yuritishga undaydi;

− ekologik mazmundagi materiallar tabiat hodisalari va jarayonlari

bо‘yicha barcha ilmiy-tadqiqot metodlarini umumlashtiruvchi kо‘rsatmalarga

yо‘naltirilgan bо‘lishi lozim. Masalan, modellashtirish metodi, analiz va sintez,

1Tolipov O‘. Q., Sharipov Sh. S., Xolmatov P. Q. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari va maktabdan

tashqari muassasalar to‘garak rahbarlari uchun namunaviy dasturlar. – Toshkent: Nizomiy

nomidagi TDPU, 2003. – B. 21.

Page 108: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

108

induksiya va deduksiya kabi metodlar asosida ekologiyaga doir tushunchalar bilan

bog‘liq bо‘lgan savollar о‘z о‘rnini topishi kerak;

− ekologik mazmundagi materiallar о‘quvchilarning yosh xususiyatlariga

mos bо‘lishi hamda taklif qilinayotgan ekologik tushunchalar mohiyatini yoritib

bergan bо‘lishi kerak. Ekologik tushunchalar mohiyatini chuqur va keng

qamrovda yoritishda о‘quvchilarning bilim darajalari hamda aqliy rivojlanishlarini

о‘rganish zarur. Har qanday yangi ekologik tushunchani о‘zlashtirish, asosan,

fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitish jarayonida о‘zlashtirilgan

tushunchalar mazmunini chuqurroq aniqlashda, о‘quvchilarning integratsiyalab

bilimlarini tahlil qilish, yangi ekologik tushunchalar qaysi о‘quv predmetlari

asosida shakllanishini aniqlashdan iborat;

− ekologik mazmundagi materiallarni joylashtirishda о‘quv dasturidan

chetga chiqmaslik zarur. Ortiqcha beriladigan ma’lumotlar о‘quvchilarning

zо‘riqishiga, о‘quv rejani bajarishga vaqt yetishmasligi sababli butun о‘quv

jarayoniga salbiy ta’sir etadi, shuning uchun fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab

о‘qitishda ekologik mazmundagi materiallarni optimal ravishda tanlab olish talab

qilinadi;

− fizika о‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirishda ekologik mazmundagi

qо‘shimcha materiallarning о‘zaro dialektik bog‘liqligini aks ettirishga alohida

e’tibor berish zarur. О‘qitishda ekologik mazmundagi materiallarni yakka holda,

ya’ni tabiiy hodisalarni alohida о‘rganib bо‘lmaydi;

− о‘quvchilar e’tibori ekologik mazmundagi materiallarning dialektik

bog‘liqligini ochib berishda fanning amaliyotga xizmat qilishi nuqtayi nazardan

jalb qilinadi;

− fizika о‘quv mashg‘ulotlarida integratsiyalangan ekologik mazmundagi

materiallarning tarbiyaviy xarakterga ega bо‘lishi, albatta, e’tiborga olinadi;

− ekologik mazmundagi materiallarni о‘rganish muammosiga doir ilmiy-

uslubiy adabiyotlar tahlili shuni kо‘rsatadiki, ekologik mazmundagi

materiallardan о‘quv jarayonida foydalanish, ta’limni takomillashtirishga, yangi

materialni tushuntirishga, amaliy kо‘nikma va malakalarning shakllanishiga

imkoniyat yaratadi.

Page 109: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

109

Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi

materiallarni о‘rganish quyidagi muammolarni hal etishda muhim ahamiyatga

ega:

samaradorlikni oshirishda ekologik mazmundagi materiallardan darsda,

darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qanday uslub va shakllardan foydalanishni

aniqlash;

ekologik mazmundagi materillardan foydalanishda qaysi yо‘nalishlar

bо‘yicha о‘quvchilarning bilish qobiliyatlarini faollashtirishni hisobga olish;

ekologik mazmundagi materillardan foydalanish uslubiyatini ishlab

chiqish;

adabiyotlar, о‘quv-uslubiy qо‘llanmalar tahlilidan kelib chiqqan holda,

ekologik mazmundagi materiallar deyilganda, atrof-muhitdagi ekologik hodisalar

о‘zaro aloqadorligining fizik mohiyatini aniqlash jarayoni tushuniladi1.

Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi

materiallardan foydalanish deyilganda, quyidagi maqsadlar tushuniladi:

umumiy о‘rta ta’lim о‘quv dasturi materiallarining о‘quvchilar

tomonidan о‘zlashtirib olinishiga yordam berish;

texnik fikrlashni rivojlantirish;

politexnik dunyoqarashni kengaytirish;

maktab о‘quvchilarini kelgusida turli kasblarga ongli yо‘llashga sharoit

yaratish;

о‘quvchilarda abstrakt tafakkurni rivojlantirish;

о‘quvchilarda ekologik ongni hamda madaniyatni shakllantirish;

о‘quvchida о‘zi yashab turgan о‘lkasi tabiatiga hurmat hissini uyg‘otish;

globallashuv davrida dunyo ekologik muammolar girdobiga tushib

borayotgani haqida mustaqil fikr yuritishga о‘rgatish.

Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi

materiallardan foydalanishga nisbatan quyidagi talablarni qо‘yish mumkin:

ekologik mazmundagi materiallar mazmuni ta’lim jarayoni talablariga

muvofiq bо‘lishi, hodisalar mohiyatini ochib berish;

1Maxmudov Y. Uzluksiz ta’lim tizimida fanlararo sinxron va asinxron bog‘lanishlar(ilmiy-uslubiy

maqolalar tо‘plami). – Toshkent: Yangi nashr, 2017. – B. 68-69.

Page 110: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

110

ekologik mazmundagi materiallar imkoni boricha sodda va tugallangan

matnda ifodalangan bо‘lishi;

ekologik mazmundagi materiallarning haqqoniy bо‘lishi;

ekologik mazmundagi materiallar asosida tuzilgan savollar, topshiriqlar,

masala va mashqlar aniq hamda tushunarli bо‘lishi.

Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab о‘qitishda ekologik mazmundagi

materiallarni tanlash quyidagi talablarga mos bо‘lishi shart:

fizika va texnologiya fani konsepsiyasi, fizika va texnologiya fani davlat

ta’lim standartlari hamda о‘quv dasturlarida ekologik mazmundagi materiallar

о‘z aksini topgan bо‘lishi;

fizika va texnologiya fani dasturlari hamda rejalarida ekologik

mazmundagi materiallar о‘z mazmunini topishi;

fan, texnika va ishlab chiqarishning hozirgi zamon yutuqlariga mos

kelishi;

tanlangan mavzular о‘quvchilar uchun tanish bо‘lgan ekologik

mazmundagi materiallar asosida bо‘lishi;

ekologik mazmundagi materiallarni tanlashda о‘quvchilar uchun

notanish bо‘lgan atamalar bо‘lmasligi;

ekologik mazmundagi materiallarni tanlashda о‘quvchilarning fizikadan

olgan nazariy, amaliy bilimlarini kengaytirishga va kasbga yо‘llashga yordam

berishi.

О‘quvchilarga fizikadan integratsiyalangan ekologik mazmundagi

materiallarning о‘quv va о‘quv-metodik qо‘llanmalarda aks ettirish metodi,

vosita va yо‘llari aniqlandi, о‘quvchilar uchun tayyorlangan didaktik materiallar

va ularning о‘ziga xos jihatlari hamda о‘qitish metodlarining tajribada sinab

kо‘rilishi amalga oshirildi.

Didaktik materiallarni о‘quvchilarga о‘rgatish metodlari dars jarayonida

va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda sinab kо‘rildi. Tadqiqot ishimizda ijobiy

natijalar bergan metod va usullarning samarali jihatlari bir necha о‘quv yillarida

takroran sinovlardan о‘tkazildi.

Fizika о‘qituvchilariga har bir mavzuni о‘tishdan oldin, mavzuning

mazmuni haqida, metod va usullarni qо‘llash tо‘g‘risida kо‘rsatmalar berib

borildi.

Page 111: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

111

Pedagogik tajriba-sinov uchun maktablarni tanlab olishda quyidagilarga

e’tibor berildi:

− maktabda va maktablararo parallel sinflarning mavjudligi;

− pedagogik tajriba-sinov о‘tkaziladigan maktablarning fizika о‘qituvchilari

ilmiy, nazariy, metodik jihatdan zamon talablariga javob beradigan, ilg‘or, yangi

pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor bо‘lishi va ulardan darsda va

darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalana bilishi;

− maktablarning moddiy-texnik bazasi zamon talablariga javob berishi;

− materiallarni sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda о‘tkazish ishlarining

uyushtirilmaganligi.

Tanlangan didaktik materiallarni о‘rgatishda quyidagi uslublardan о‘rni

bilan foydalanib borildi: suhbat, og‘zaki bayon etish, savol-javob (teskari aloqa

tamoyili), masala yechish, laboratoriya ishlari bajarish, namoyish va tajribalar

о‘tkazish, yozma sinov ishlar olish, kuzatish, о‘lchash, grafik, sxema, jadvallar

chizish.

Tajriba-sinov natijalari. Tajriba sinflarida biz tavsiya etgan materiallar

qanchalik о‘zlashtirilganligini aniqlash uchun о‘quvchilarning og‘zaki javoblari,

yozma ish olish, masala tanlash, tuzish va yechish, laboratoriya va tajriba ishlarini

bajarishlarini kuzatish, ekskursiya natijasi bo‘yicha hisobot yozish usullaridan

foydalanildi.

Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ekologik ta’lim umumiy о‘rta ta’lim

maktabi ishi ekanligi, kelgusida bu borada kо‘p ishlar amalga oshirilishi lozimligi

yaqqol namoyon bо‘ladi. Bular jumlasiga:1

1. Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida ekologiya о‘quv fani asoslarini о‘qitish

bо‘yicha alohida darslik yaratilgunga qadar har bir о‘quv fani integratsiyalashgan

mavzularga ketma-ket va izchillikda ekologik mazmundagi materiallardan о‘rinli

foydalanish hamda uni kelgusida yaratiladigan darslikka kiritish.

2. Yaratiladigan integratsiyalashgan darslikka alohida ekologik

mazmundagi mavzularni kiritish.

1Turdikulov E. A. Fizika va ekologik ta’lim. – Toshkent: О‘qituvchi, 1992. – B. 89.

Page 112: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

112

РАЗВИТИЕ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ УМЕНИЙ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ФИЗИКИ

Rezume. Maqolada oliy ta’lim tizimida ta’lim

sifatini takomillashtirish va bo‘lajak fizika o‘qituvchilarini

tadqiqot ishlariga jalb etish bo‘yicha fikr yuritilgan.

Tayanch so‘zlar: fizika o‘qituvchisi, o‘quvchi,

o‘qitish metodikasi, o‘quv jarayonini tashkillashtirish.

Abstract. The article contains information on

improving the quality of education in the higher education system and attracting

future physics teachers to research work.

Key words: teacher of physics, student, teaching methods, organization of

educational process.

Резюме. В статье речь идёт об усовершенствовании качества

образования в системе высшего образования и привлечения будущих

учителей физики к исследовательской работе.

Ключевые слова: учитель физики, ученик, методика преподавания,

организация учебного процесса.

удрость гласит: «Познание начинается с удивления». Каждый раз

приходится все больше убеждаться в этой древней мудрости. Большая часть

учебных программ, учебников и методик все еще делают упор на усвоение

учащимися готовой информации по предмету. Ученик использует

репродуктивные, а не креативные способы деятельности, он ищет

единственный ответ, а не учится вариативности и многообразию познания.

Это приводит к ослаблению внутренней мотивации учеников,

невостребованности их творческого потенциала, развитию негативных

явлений, связанных с нежеланием детей учиться, отчуждению от школьного

обучения.

Среди отечественных исследователей-методистов крепнет понимание

необходимости создания такой модели обучения, в которой сущность

Карлыбаева Гулжахан Ермекбаевна, доцент НГПИ имени Аджинияза, кандидат педагогических наук. E-mail: [email protected]

Г. Карлыбаева

Page 113: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

113

обучения не будет сводиться ни к передаче учащимся готовых знаний, ни к

самостоятельному преодолению затруднений, ни к собственным открытиям

учащихся. Она будет отличаться разумным сочетанием педагогического

управления с собственной инициативой и самостоятельностью, активностью

школьника. И только такая модель обучения, которая опирается на всю

совокупность нынешних знаний о механизмах обучения, целях и мотивах

познавательной деятельности, будет пригодной для реализации главной

цели - всестороннего и гармоничного развития личности. И если так, то

перед учителями открывается широкое поле деятельности - творить,

экспериментировать и искать идеальный вариант обучения.

Необходимы определенные качества (свойства), позволяющие

учителю физики постоянно совершенствоваться в области методики

преподавания, творчески овладевать профессией, создавать

доверительные отношения в системе «учитель - ученик», способствующие

раскрытию у школьников способностей в области физики. Причем эти

качества (свойства) найдут свое выражение в сформированном

профессиональном имидже учителя физики.

В настоящее время развитие современных технологий во всех сферах

человеческой деятельности создает необходимость в новой модели

обучения. Информационные технологии, рассматриваемые как один из

компонентов целостной системы обучения, не только облегчают доступ к

информации, открывают возможности вариативности учебной

деятельности, способствуют его индивидуализации и дифференциации, но

и позволяют по-новому организовать систему, в которой ученик или студент

был бы активным и равноправным участником образовательной

деятельности.

Воспользовавшись данными исследования Л. Р. Тицкой1, представим

результаты анализа используемых нами тактических образовательных

технологий в целях эффективного управления коммуникативным

1Тицкая Л. Р. Управленческий компонент профессиональной подготовки в системе высшего педагогического образования: дис. … канд. пед. наук. – Москва, 1998. – С. 203.

Page 114: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

114

образованием студентов вуза:

Образовательные технологии управления коммуникативным

образованием студентов вузов Стратегические

образовательные

технологии.

Тактические

образовательные

технологии

Доминирующая

цель – результат

Методы

предъявления

учебной

информации

студентам

Тип

доминирующей

коммуникации

студента

Лекционные

процедуры

Информационная

лекция

Проблемная лекция

Лекция вдвоем

Передать готовую

информацию

Развивать

творческое

мышление

студента, его

познавательный

интерес к языку на

основе

углубленного

изучения

материала

На основе усвоения

теоретического

материала

развивать культуру

делового общения,

актуализировать

имеющийся фонд

коммуникативных

знаний,

активизировать

мышление и

поведение будущих

специалистов

Информационный,

монологический

В форме учебной

проблемы,

диалогический

Совместный поиск

и принятие

решения

коммуникативной

задачи,

моделирование

реальной

ситуации,

связанной с

деловым

общением,

постановка

теоретических

Пассивный

Вовлеченность

обучаемого в

решение

коммуникатив-

ных задач;

поисковая и

исследователь-

ская работа

обучаемого

Совместное

решение

проблемных

коммуникатив-

ных задач,

дискуссия с

лекторами

Page 115: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

115

Лекция с

запланированными

ошибками

На основе усвоения

теоретического

материала

развивать у

студентов умение

оперативно

анализировать и

решать

коммуникативные

задачи

вопросов двумя

специалистами

Интеллектуальные

игры

Поисковая

деятельность;

вовлеченность

(партисипация) в

обсуждение

найденных

ошибок

Исследовательские

процедуры

Семинар-дискуссия

Семинар-

исследование

Создать условия для

партисипации

каждого из

участников

образовательного

процесса с целью

повышения

мотивации

обучаемых, развития

их коммуникативной

компетентности

Превратить

имеющийся фонд

коммуникативных

знаний в

инструмент

творческого

освоения с целью

развития

творческого

мышления

обучаемых

Проблемный

Поиск новых

познавательных

ориентиров,

выдвижение

гипотезы,

сознание чувства

неудовлетворенно

сти уровнем

коммуникативной

компетентности

Поисковая,

исследовательск

ая деятельность,

дискутирование

Самостоятель

ное постижение

учебного

материала,

принятие

решения о

выборе способа

работы с ним,

выдвижение и

генерирование

новых идей,

самостоятельная

Page 116: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

116

Игровое

проектирование

Семинар-практикум

Курсовая работа

Сформировать

практический опыт

совместного

участия в

обсуждении и

решении

актуальных

коммуникативных

проблем с целью

развития

рефлексивного

мышления

студентов вузов

Систематизировать

и закрепить

полученные

студентами

теоретические

знания, выработать

умение применять

теорию к решению

коммуникативных

задач; развивать

навык

самостоятельной

работы, а также

навык научного

экспериментирова-

ния

Развивать навык

самостоятельного

обобщения

учебного материала

в области

Проблемный.

Игровое

моделирование

содержания

реального

делового общения

Проблемный

Учебно-

познавательные

задачи на

иностранном

интерпретация

полученных

сведений

Поисковая,

исследовательск

ая деятельность,

рефлексия,

имитационное

моделирование

предметного

содержания

коммуникатив-

ной образова-

тельной

деятельности

студентов вузов

Решение

разноуровневых

коммуникатив-

ных задач,

интерпретация

полученных

данных,

рефлексия

образователь-

ной деятель-

ности обучаемых

Самостоятель -

ное решение

иноязычных

учебно-

Page 117: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

117

Квалификационный

проект

коммуникации,

закрепить

полученные

умения, углубить

имеющийся фонд

коммуникативных

знаний

Систематизировать,

закрепить и

расширить

имеющийся фонд

коммуникативных

знаний, углубленно

изучить одну из

актуальных

коммуникативных

проблем

(в соответствии со

специальностью и

дальнейшим

предназначением

выпускника);

развивать

эксперименталь-

ные умения и

навыки; выявить

уровень

коммуникативной

компетентности

студента

языке

Задания на

иностранном

языке с учетом

квалификации

будущих

специалистов

познавательных

задач и заданий,

учебное

исследование,

оформление

научной работы

Выбор темы,

подбор

источников,

самостоятельное

выполнение

научного

исследования,

проведение

эксперимента,

обработка его

результатов,

оформление

работы, защита

основных

положений

исследования,

обоснование и

характеристика

предложений

проекта,

выполнение

графических

работ

Представленные в таблице образовательные технологии могут быть

использованы в целях эффективного управления коммуникативным

образованием студентов вузов.

Профессиональную готовность следует понимать как способность и

стремление учителя осуществить процесс профильного обучения. В ее

Page 118: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

118

структуре можно выделить мотивационный, методический,

технологический и организационный компоненты. Рассматривая

выделенные компоненты готовности учителя к профессиональной

деятельности в условиях профильного обучения, хотим отметить, что эти

компоненты, находятся в тесной взаимосвязи. Так, например, от того,

насколько велики стремление педагога к совершенствованию

образовательного процесса и его потребности в творческой

самореализации, в осуществлении научно-исследовательского подхода к

обучению и воспитанию учащихся, зависит его выбор методов, технологий

обучения, форм организации учебного процесса. С другой стороны, владея

разнообразными методами и технологиями личностно-ориентированного,

индивидуально-дифференцированного обучения, понимая их сущность и

ценность для всех субъектов процесса образования, реальные возможности

их применения, учитель не может не испытывать потребность и стремление

в их использовании в профильном обучении1.

Иными словами, чем большим содержанием и опытом наполнен

каждый выделенный компонент для конкретного учителя, тем ярче будет

выражен его индивидуально-творческий характер профессиональной

деятельности. Отмечая важность сформированности каждого из

выделенных компонентов, мы считаем, что мотивационный компонент

является фундаментом готовности учителя к профессиональной

деятельности в условиях профильного обучения.

1Карлыбаева Г. Процессуальный подход к обучению // Технологии и методики в образовании. – Воронеж, 2010. – № 5. – С. 33-35.

Page 119: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

119

IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA'LIMI

ONA TILINI О‘QITISHDA TAHLIL METODINING

MOHIYATI

Rezume. Mazkur maqolada faol, erkin fikrlay

oladigan о‘quvchilar avlodini shakllantirishda grammatik

tahlilning ahamiyati yoritilgan.

Tayanch sо‘zlar: metodika, tahlil, metod, til

bо‘limlari, bosqichli-kompleksli tahlil.

Abstract. This article reveals the importance of

grammatical analysis in the formation of an active, self-

thinking generation of students.

Key words: methodology, analysis, method, sections of the language, step-

by-step complex analysis.

Резюме. В данной статье раскрыто значение грамматического разбора

в формировании активного, самостоятельно мыслящего поколения

учащихся.

Ключевые слова: методика, анализ, метод, разделы языка,

ступенчатый-комплексный разбор.

amiyat to‘xtovsiz rivojlanmoqda, insonning jamiyat talablariga mos

ravishda tafakkuri ham izchil taraqqiy etib bormoqda. Texnikaning tobora

rivojlanishi bilan yoshlarning kompyuter savodxonligi, internet orqali tayyor

ma’lumotlarni olib, о‘zi bilganicha tahlil qilishi bir tomondan yaxshi, ammo bu

ularda ona tilining qonuniyatlarini teran anglash faoliyatiga biroz bо‘lsa ham,

salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Shu bois, ona tili darslaridan olingan bilimlar,

ya’ni ular nutqi va ongini rivojlantirishning asosi ekanligini anglata olishimiz lozim.

Ona tili fanining vazifasi о‘quvchilarda nutq madaniyatini shakllantirish va undan samarali foydalanish, bilim, kо‘nikma hamda malakalarini rivojlantirishdan iborat ekanligi ma’lum. Buning uchun о‘quvchilarga tilning fonetika, leksikologiya va grammatika bо‘limlaridan puxta bilim berish asosiy vazifa bо‘lib hisoblanadi.

Duysabayeva Dilbar Uskanovna, TDPU rus adabiyoti va uni о‘qitish metodikasi kafedrasi katta

о‘qituvchisi. E-mail: d.duysabayeva@gmail. com

D. Duysabayeva

Page 120: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

120

Har bir mavzu bo‘yicha berilgan bilimni mustahkamlash va о‘quvchilarning

o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun berilgan ko‘plab misollardan til birliklarini

qanday aniqlab oladi, degan savol har doim e’tiborga olinishi lozim. О‘qituvchi

uchun eng samarali, eng foydalisi bu о‘quvchining mustaqil fikrlay olishi, til

о‘rganishi va ma’lum bir asarning mazmun-mohiyatini tо‘liq anglay olishini

ta’minlay oladigan usulni tо‘g‘ri tanlashi muhimdir. Bunday samarali natija

beradigan usullarning biri tahlil metodidir.

Til materiallarining ichki strukturasi va qonuniyatlarini o‘rganadigan о‘qitish

vositasi tahlil metodi deb ataladi. Metodika tarixida tahlil metodining ilmiy

ahamiyatini kо‘rsatib bergan olim K. D. Ushinskiy deya ta’kidlanadi.

Qozoq tilini о‘qitishda metodist olim A. Yermekov о‘z ilmiy ishlarida

о‘quvchilarning savodxonligini orttirish va gap tuzish kо‘nikmasini rivojlantirishda

grammatik tahlilning ahamiyatini alohida ta’kidlab о‘tadi1.

Til о‘rganish yoki о‘rgatish jarayonida amaliy metodlar, ularning orasida

tahlil metodining о‘rni haqida metodist olim, professor A. Isabayev ham о‘z ilmiy

ishlarida alohida to‘xtalgan.

A. Isabayev tahlil metodini aniqlovchi va tushuntiruvchi tahlillar deb ikki

guruhga taqsimlab, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlillarni

tushuntiruvchi tahlillar deb kо‘rsatadi. Metodist olimning fikricha, ona tili fanidan

nazariy materiallarni yaxshi anglab, olingan bilimni mustahkamlab, о‘quvchida

ma’lum bir kategoriya va mavzu haqida tushuncha hosil qilish maqsadida

qо‘llaniladigan tahlil metodlari о‘quvchilar bilimini sinash, tekshirish uchun ham

qо‘llaniladi2.

Ona tilini о‘qitishda professor B. Tо‘xliyev: ”Sо‘zga umumiy tahlil yasash

egallagan bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va umumlashtirish, qolaversa,

bilim, kо‘nikma va malakalarning amaliy tatbiqi darajasini nazorat qilish uchun

mo‘ljallangan, lekin grammatik tahlilning о‘zi davlat ta’lim standartida

1Ермеков А. Грамматикалық талдау. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу педагогика

баспасы, 1958. – Б. 56. 2Исабаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Ташкент: Ўзбекистон, 2003. – Б. 75.

Page 121: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

121

kо‘rsatilgan barcha talablarni amalga oshirish uchun kifoya qilmaydi”1, – deb izoh

beradi. Hozirgi davrda lingvistik tahlil turlari, ularni amalga oshirish usullari,

bizning nazarimizda, biroz e’tibordan chetda qolmoqda, sababi lingvistik

tahlilning dolzarbligi, ahamiyati va uni rivojlantirish usullari, texnologik tomondan

uslubiy yо‘llarini kо‘rsatib berish tо‘laligicha о‘z yechimini topmagan.

Ona tili darslarida tahlilning statistik, matematik, bosqichli-kompleksli

turlari rivojlanib, keng qо‘llanilib kelinmoqda. Oliy ta’lim dasturida о‘qitiladigan

ona tili darslarida ham tahlil metodi orqali talabalarga faqat til bо‘limlarida

о‘rganiladigan masalalarni chuqur tushunishi va tushuntirish maqsadida emas,

balki nazorat shakli sifatida ham foydalanish samarali natija beradi deb

hisoblaymiz.

Amaliy darslarda о‘tilgan har bir mavzuga alohida bosqichli tahlil va

kompleksli tahlil usullaridan foydalanish orqali talabalarning til bо‘limlarini qay

darajada egallaganini bilib borish mumkin. Masalan, fonetika bо‘limida tovush va

harf о‘tilgan bо‘lsa, о‘rganuvchiga sо‘zlar tarkibida tovush va harflarning soni har

xil bо‘lishi sabablari, masalan, oю - oйу; роль - рол tahlil qilish orqali

tushuntiriladi. Sо‘zdagi bо‘g‘in soni va sо‘zni ikkinchi qatorga kо‘chirib yozishda

bо‘g‘inning ahamiyati tо‘g‘risida tahlilni amalga oshirish orqali kо‘nikma hosil

qilinadi.

Fonetika bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna

(tahlil obyekti - gap tarkibidagi sо‘z yoki sо‘zlar):

tovush va harf soni(sо‘zlarning aytilishi va yozilishi);

unli va undoshlarga tasnif;

bо‘g‘in, bо‘g‘in turlari va bо‘g‘in kо‘chirish usullari;

urg‘u;

singarmonizm;

assimilatsiyaga tasnif.

1Тўхлиев Б. ва бошқалар. Ўзбек тилини ўқитиш методикаси. – Тошкент: Янги аср авлоди,

2006. – Б. 66.

Page 122: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

122

Bosqichli-kompleksli tahlil namunasi asosida misol tahlili:

Ас – адамның арқауы.

сөзде 7 әріп (harf), 7 дыбыс (tovush) бар;

7 дыбыстың 3-еуі дауысты (unli), 4-еуі дауыссыз (undosh)

фонемалар;

3 дауысты(unli): а2 – вокал, жуан, ашық, езулік;

ы - вокал, жуан, қысаң, езулік;

дауыссыз(undosh): д – консонант, ұяң, эксплозив, денталь;

м – консонант, үнді, эксплозив, билабиаль;

н – консонант, үнді, эксплозив, альвеоляр;

ң – консонант, үнді, фрикатив, веляр.

буынға (bo‘g‘in) бөлу тәсілі: а-дам-ның

1б. – ашық буын, формуласы А;

2б. – бітеу буын, формуласы ВАВ;

3б. – бітеу буын, формуласы ВАВ;

тасымал(bo‘g‘in ko‘chirish): адам-ның

екпін (urg‘u): адам – көмекші екпін, -ның – негізгі екпін;

лингвалды сингармонизмге негізделген: адам – түбірі жуан

болып, -ның – қосымшада жуан жалғанған;

прогрессивті ассимиляцияға негізделген: адам – түбірдің соңғы

дыбысы үнді болып, -ның – қосымша да үндіден жалғанған.

Kо‘rsatilgan bosqichli-kompleksli tahlil namunasida ona tili darslarida talaba

bitta sо‘zni tahlil qilishi orqali fonetika bо‘limida qanday bilim, kо‘nikma va

malakaga ega ekanligini aniqlash mumkin, chunki bitta sо‘zni tahlil qilish uchun

fonetika bо‘limidagi har bir mavzuni tо‘liq о‘zlashtirgan bо‘lishi lozim.

Tilning qolgan bо‘limlarida ham bosqichli-kompleksli tahlil usulini qо‘llash

yaxshi natija beradi.

Leksika bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna (tahlil obyekti –

gap tarkibidagi sо‘zlarning ma’nolari):

sо‘zning asosiy lug‘aviy yoki nominativ ma’nosi;

Page 123: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

123

sо‘zning shakl va ma’no munosabatiga kо‘ra turlari (polisemiya,

omonim, sinonim, antonim, tabu, evfemizm, disfemizm);

sо‘zlarning birikmalar hosil qilish bilan bog‘liq ma’nosi (sо‘zlarning erkin

ma’nosi, frazeologik bog‘langan ma’no va sintaktik shartli ma’no)

sо‘zning lug‘at tarkibidagi qatlami (о‘z va о‘zlashgan qatlam);

sо‘zlarning qо‘llanish darajasiga(aktiv va passiv) kо‘ra qatlami.

Morfologiya bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna (tahlil

obyekti – gap tarkibidagi sо‘zlar):

− sо‘z tarkibi tahlili;

− morfologik tuzilishi tahlili;

− sо‘zning leksik va grammatik ma’nosi;

− umumiy grammatik ma’nosi;

− kategoriyaga oid grammatik ma’nosi;

− grammatik savol berish orqali sо‘z turkumiga tegishligi;

− sо‘z turkumlari turlari tahlili.

Sintaksis bо‘limida bosqichli-kompleksli tahlil uchun namuna (tahlil obyekti

– gap va sо‘z birikmalari):

gapning intonatsiyasi va mazmuniga kо‘ra turlari (sо‘roq, darak va

boshqalar);

gapning tuzilishiga kо‘ra turlari;

gap bо‘laklari;

sо‘z birikmalari;

sо‘zlarning bog‘lanish turlari;

sо‘zlarning bog‘lanish usullari tahlili.

Tahlil uchun matn tanlash ham alohida e’tiborni talab etadigan jarayondir.

Sо‘zlarni alohida emas, balki uning gap tarkibi, sо‘z birikmalari, kontekstdagi

ma’nolari, grammatik xususiyatlarini tо‘g‘ri ilg‘ash orqali ularning emotsional-

ekspressiv va boshqa funksiyalari, ma’nosini tushunish – tilni (nutq)

rivojlantirishning, о‘quvchining nutq madaniyatini oshirish, fikrlash qobiliyatini

kengaytirishning asosiy shartlaridan biri.

Bunday maqsadga erishish yо‘li uzoq bо‘lishi mumkin. Avval yengil

misollardan boshlangan tahlillar bora-bora murakkablashib, tilning grammatik

Page 124: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

124

modellarini organib, ongli ravishda ularni til birliklariga ajrata olgan о‘quvchilar

ona tilini о‘qib о‘rganish, olgan bilimini mustahkamlay oladi.

Til o‘qitish jarayonida tahlil uchun beriladigan didaktik materiallar, asosan,

fonetik qonuniyatlari, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi, so‘z birikmalari bo‘yicha alohida-

alohida gap shaklida berilishi ko‘proq uchraydi. To‘g‘ri, ularning ham nutq rivojida

ahamiyati yо‘q emas, ammo tahlil uchun olingan misollar “ot chopadi, it qopadi”

emas, balki mazmunli, bolaning yosh xususiyatiga mos, tarbiyaviy ahamiyatga ega

bo‘lgan badiiy asarlardan mavzuga doir misollar tanlanishi kerak.

Tahlil uchun olingan matn nutq о‘stirishga xizmat qilishi lozim. Buning

uchun matn adabiy til normalariga rioya qilingan, mazmuni axloqiy va estetik

tarbiya bera oladigan bо‘lishi shart.

Leksik tahlil orqali о‘quvchi sо‘z boyligini oshirish, sо‘zlarni nutqda о‘rinli

qо‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. Grammatik

tahlil tilning bir bо‘limi bilan chegaralanmasligi lozim, masalan sо‘z ustida ishlash,

uning ma’nosini tahlil qilish murakkab jarayon bо‘lib, faqat leksika bо‘limida

emas, balki grammatika, orfografiya va uslub bilan birgalikda olib borilishi zarur.

Xulosa qilib aytganda, ona tilini о‘rgatish va о‘rganishda samarali

qо‘llaniladigan tahlil metodi о‘quvchilarning fikrlash qobiliyatining ortishi, nutqiy

faoliyat turlarini egallashi va savodli yozish kо‘nikmalarining shakllanishiga

yordam beradigan vosita sifatida xizmat qiladi.

Bilimni о‘zlashtirish bilan bir qatorda, uni yodda saqlash, undan

foydalanish, takrorlab turish muhim ahamiyatga ega. Ona tilidan olingan bilim

xotiradan kо‘tarilmasligini ta’minlaydigan samarali metod – tahlil metodi

ekanligini e’tiborga olishimiz zarur.

Page 125: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

125

SAN'AT VA JISMONIY MADANIYAT TA'LIMI

ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ КОНТРОЛЬ ЗА ФИЗКУЛЬТУРНО-

ОЗДОРОВИТЕЛЬНОЙ РАБОТОЙ СЕЛЬСКИХ

ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ

Rezume. Maqolada qishloq umumta’lim

maktablarida faoliyat yurituvchi jismoniy madaniyat

fani o‘qituvchilarining sog‘lomlashtirish ishlarining

tashkil qilinishini pedagogik nazorat qilish natijalari

keltirilgan.

Tayanch so‘zlar: monitoring, sotsiologik so‘rov,

jismoniy status, valeologiya, sog‘liqni saqlovchi texnologizatsiya, jismoniy

madaniyat va sog‘lomlashtirishga oid ishlar, pedagogik tajriba.

Abstract. The article discusses the results of the pedagogical control over

the organization of sports and health-improving activities by subject teachers

working in rural educational institutions.

Key words: monitoring, sociological survey, physical status, valeology,

health saving technologization, sports and health-improving activities,

pedagogical experiment.

Резюме. В статье рассматриваются результаты педагогического

контроля за организацией физкультурно-оздоровительной работы

учителями-предметниками, работающими в сельских

общеобразовательных учреждениях.

Ключевые слова: мониторинг, социологический опрос, физический

статус, валеология, здоровьесберегающая технологизация,

физкультурно-оздоровительная работа, педагогический эксперимент.

ктуальной проблемой системы народного образования Республики

Узбекистан является повышение качества подготовки педагогических

кадров по физическому воспитанию, осуществляющих физкультурно-

оздоровительную работу в сельских общеобразовательных учреждениях.

Решение данной проблемы во многом связано с модернизацией

Усманов Баходир Хабибуллаевич, старший преподаватель факультета физической культуры Наманганского государственного университета. E-mail: [email protected]

Б. Усманов

Page 126: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

126

содержания образования и внедрением инновационных педагогических

технологий в учебный процесс по физическому воспитанию с учетом

влияния региональных факторов1.

Оздоровительная направленность занятий по физической культуре в

режиме учебного дня вызывает необходимость поиска новых

инновационных педагогических технологий с учетом региональных

факторов сельской местности, с постоянной коррекцией учебного процесса

с целью обеспечения мониторинга объема физических нагрузок различного

уровня двигательной подготовленности, предъявляемых к школьникам, а

также мониторинга состояния здоровья школьников.

Здоровьесберегающая технологизация учебного процесса в системе

образования представляет собой новое направление в педагогической

науке, занимающееся конструированием обучающих систем,

проектированием учебных процессов, обеспечивающих решение

поставленных перед работниками сферы физического воспитания и

массового спорта задач по оздоровлению подрастающего поколения.

Экспериментальные научные исследования, проводимые на

протяжении многих лет педагогическим коллективом кафедры теории и

методики физического воспитания по проблеме сельского физического

воспитания и спорта, дают основание считать, что попытки реанимировать

физкультурно-оздоровительную, рекреационную и спортивно-массовую

работу старыми организационными формами и методами не дают

положительного результата2.

1Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан № 46 от 15.02.2000г. “О государственной программе “Здоровое поколение” // Спорт еженедельник. – Ташкент. 2000. – №7. – С.1; Юнусов Т. Т., Юнусова Ю. М., Кудратов Р. К. “Алпомиш” ва “Барчиной” махсус тестлари – саломатлик гарови // Ўзбекистон аҳолиси саломатлиги ва жисмоний тайёргарлик даражасини аниқлашда махсус тестлар бўйича услубий қўлланма. – Тошкент: ЎзДЖПИ, 2004. − Б. 46. 2Исмоилов Т. У. Бошланғич синфларда жисмоний тарбия – соғламлаштириш тадбирларининг педагогик хусусиятлари: aвтореф. дис. ...канд. пед. наук. – Тошкент. 2011 – Б. 23; Кучма, В. О проблемах сохранения здоровья школьников // Современная школа и здоровье. – М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. – С. 33-35; Шарипова Д., Мусурманова А., Таирова М. Формирование здорового образа жизни. − Ташкент: УзГос ИФК, 2005. – С. 179.

Page 127: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

127

К сожалению, занятия физической культурой в сельских

образовательных учреждениях, по-прежнему, имеют направленность на

решение задач, отражаемых только показателями выполнения

школьниками зачетных нормативов, предусмотренных учебной

программой.

Научно-технический прогресс, освободив людей от тяжелого

физического труда, выявил негативный фактор, связанный со снижением

двигательной активности подрастающего поколения и его отрицательное

воздействие на функциональные системы организма. Проведенные нами

социологические исследования выявили в большинстве сельских

образовательных учреждениях наличие слабой материально-спортивной

базы с неполным комплектом спортивного оборудования, отсутствие

специалистов, имеющих высокую квалификацию по физическому

воспитанию1.

Мониторинг результатов педагогического тестирования уровня

двигательных способностей и состояния здоровья учащейся молодежи,

проживающей в сельской местности, проведённого совместно с

представителями медицинских учреждений, позволил обнаружить

воздействие на процесс проведения физкультурно-оздоровительных

мероприятий региональных неблагоприятных экологических факторов,

связанных с влиянием гипертермии окружающей среды в весенне-летний

период. Это дает основание для акцентированного подхода к изучению

данной актуальной проблемы.

Выявлено, что возможности школы, используемые с целью

оздоровления подрастающего поколения, реализуются недостаточно

эффективно, о чем свидетельствуют прогрессирующие среди школьного

контингента сельской местности отставания в физическом развитии и

двигательной подготовленности. Более того, нарастание различных форм

отклонений в состоянии здоровья детей вызывает тревогу и настоятельно

1Комков, А. Г. Социологические основы формирования здорового образа жизни и физической активности детей школьного возраста // Теория и практика физической культуры. – 2004. – № 1. – С. 40-46.

Page 128: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

128

требует поиска инновационных подходов к совершенствованию системы

сельского школьного физического воспитания.

Проводимые физкультурно-оздоровительные и спортивно-массовые

мероприятия по традиционной схеме, осуществляемые в сельских

образовательных учреждениях, в силу ряда объективных причин не

приносят ощутимого прогрессирующего результата.

На основе проведенных мониторинговых исследований и результатов

социологического опроса специалистов сельского школьного физического

воспитания было выявлено, что одной из эффективных форм занятий

физической культурой в режиме учебного дня общеобразовательной школы

являются мероприятия физкультурно-оздоровительной направленности.

При всей значимости урока физической культуры, как основного средства

физического воспитания в школе, главенствующая роль в приобщении к

ежедневным занятиям физическими упражнениями принадлежит

внеклассной физкультурно-оздоровительной и спортивно-массовой работе.

Следует отметить, что более половины общеобразовательных школ

Республики Узбекистан расположены в сельской местности и почти 60%

сельского населения проживают на селе, что определяет актуальность

изучаемой проблемы.

Кадровая политика государства направлена на подготовку

квалифицированных учителей физической культуры, которые обязаны

решать задачи по ликвидации обнаруженных негативных факторов,

связанных с большой текучестью педагогических кадров на селе и

накладывает огромную ответственность на факультеты физического

воспитания для решения проблемы обеспечения педагогического процесса

специалистами в сфере физической культуры и детского спорта1.

Социологические исследования методом анкетирования,

проведенные с учителями физической культуры, работающих в сельских

общеобразовательных школах, позволили выявить отдельные факторы

1Ханкельдиев Ш. Х. Мониторинг физического статуса детей как фактор здорового образа жизни // Материалы республиканской научно-практической конференции. – Фергана: ФарДУ, 2011. – Б. 14-16.

Page 129: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

129

данной профессии. Возраст учителей, преподающих в сельских

образовательных учреждениях Ферганской области, составил от 22 до 30

лет, что составляет – 17% учителей, от 30 до 40 лет – 26%, от 40 до 50 лет –

35%, 50 лет и выше – 22%.

Педагогический стаж работы в сельской общеобразовательной школе

только приступивших к педагогической деятельности - 7%, до 5 лет – 24%, 5-

10 лет – 26%, от 10 до 20 лет – 17%, от 20 до 30 лет – 14%, выше 30 лет – 12%

учителей.

На вопрос «Почему Вы решили выбрать профессию учителя

физической культуры?» ответили следующим образом: «Привлекла работа

с детьми» – 16%, «По наставлению родителей» – 4%, 34% – стремились

получить высшее образование, 9% – убеждены в способностях к данной

профессии, где в основном это были студенты, имеющие спортивные

разряды по избранным видам спорта в период их обучения в вузе, 6% –

«Привлекла престижность профессии», 29% – желание служить в органах

внутренних сил и 2% имели другие мотивы.

Проводить физкультурно-оздоровительную работу со школьниками в

системе образовательных учреждений только представителями

физкультурной профессии считаем не целесообразным и рекомендуем

привлечение к данной работе всего педагогического коллектива школы.

Анализ анкетных данных позволил выявить, что большинство

учителей-предметников имеют высшее образование (92%) и, естественно,

полученные ими теоретические знания и практические навыки на занятиях

физической культурой в период обучения в вузе позволяют им принимать

активное участие во всех физкультурно-спортивных мероприятиях школы.

Интерес представлял вопрос оценки учителями-предметниками своих

знаний, умений в физкультурно-оздоровительной деятельности,

позволяющих определить свой уровень вузовской подготовки по

физическому воспитанию в связи с данной практической работе в школе.

Высокие показатели были лишь у 7% молодых учителей, как выяснилось они

ранее занимались избранным видом спорта, достаточный показатель – 38%,

удовлетворительный – 34%, недостаточный – 21%. На вопрос «Что мешает

Вашему участию в физкультурно-оздоровительной работе с учениками?»

Page 130: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

130

ответили следующим образом: «Неуверенность в своих спортивных

способностях» – 21%, «Слабая материально-спортивная база школы» – 19%,

«Недостаточное количество практических навыков ведения физкультурно-

оздоровительной работы» – 12%, «Неудовлетворенность заработной платой

– 17%», «Неприятие сельского взрослого населения в отношении участия

женского коллектива молодых учителей в физкультурно-оздоровительной

работе» – 22% и 9% учителей не смогли сформулировать причину своего

отказа.

На основании полученных результатов устного опроса учителей-

предметников было выявлено, что лишь 18% из них в состоянии разработать

комплекс утренней гигиенической гимнастики, 23% - провести

физкультурные минутки в классе во время уроков, 6% - могут определить

параметры состояния своего здоровья, 9% - провести педагогическое

тестирование физического развития и двигательной подготовленности с

анализом полученных результатов у школьников, провести уроки

физической культуры в школе - 8%, организовать физкультурно-

оздоровительные и спортивные мероприятия – 15%, провести беседы о

здоровом образе жизни – 21% . ( Рис.1)

Рис. 1 Результаты анкетного опроса учителей-предметников,

работающих в сельской общеобразовательной школе

На вопрос «Что необходимо для ведения физкультурно-

оздоровительной работы в школе?» получены ответы: «Знание и умение

23

6

98

15

211

2

3

4

5

6

Page 131: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

131

реализовать воспитательные, образовательные и оздоровительные задачи

физической культуры» – 35%, «Знание теоретических и методических основ

физической культуры» – 26%, «Умение организовывать и проводить занятия

с физическими упражнениями» – 18%, «Умение объективно оценивать

физическое развитие и двигательную подготовленность школьников» – 21%.

Проведенное анкетирование учительского коллективов, работающих

в сельских образовательных учреждениях, позволили определить их

отношение к собственному здоровью, где 84% опрошенных учителей-

мужчин указали на отсутствие вредных привычек в виде курения, 37%

учителей иногда выполняют физические упражнения в режиме учебного

дня, что доставляет им радость, желание вести активный образ жизни и

воспитывать у учеников потребность в занятиях физическими

упражнениями. 19% опрошенных изъявляли желание повысить свои

теоретические знания в сфере физкультурно-оздоровительной

деятельности и 3% учителей указали, что занятия физической культурой не

влияют на их здоровье.

Регулярный мониторинг физкультурно-оздоровительной работы в

сельской общеобразовательной школе, основанный на результатах

проведенного анкетного опроса учителей-предметников, позволил выявить

достоверные результаты, позволяющие совершенствовать работу по

физическому воспитанию в системе народного образования.

Page 132: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

132

YOSH TADQIQOTCHILAR MINBARI

FIZIKA O‘QITISHDA PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Rezume. Maqolada fizika o‘qitish jarayonida

“Bahr-u bayt” texnologiyasidan foydalanish tajribasi

yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: pedagogik texnologiya,

o‘quvchi, yoshlar, o‘qitish usullari, interfaol metodlar,

o‘qituvchi faoliyati.

Abstract. The article focuses on the experience of using the "Bahr-u bayt"

and "Logic game" technologies in the teaching of physics.

Key words: pedagogical technologies, pupils, youth, teaching methods,

interactive methods, teacher activity.

Резюме. В статье речь идет об опыте применения технологий “Бахр-у

байт” и “Логическая игра” в преподавании физики.

Ключие слова: педагогические технологии, ученик, молодежь,

методы обучения, интерактивные методы, деятельность учителя.

a’lumki, pеdagogik tеxnologiya o‘quvchilarni o‘qitish, o‘rgatish va

ularni har tomonlama rivojlantirish qonun-qoidalarini o‘z ichiga olgan pеdagogik

tadbirlar tizimidan iborat. Ta’limni tеxnologiyalashtirishning asosi ta’lim

oluvchilar, uning samaradorligini oshirish va ta'lim oluvchilarni bеrilgan

muddatlarda hamda ajratilgan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o‘quv

natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to‘liq boshqarish g‘oyasini tashkil

etishdir.

Har bir fanda bo‘lgani kabi fizika fanida ham bir qator yangiliklar,

o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bu esa pedagoglardan faqat an’anaviy dars

usullaridan foydalanmasdan o‘qitishning yangicha, noan’anaviy usullaridan

foydalanishni talab qiladi. Fizika fanini o‘qitishning qiziqarli va afzallik

tomonlaridan biri shundaki, bunda o‘quvchilar fizik hodisa va jarayonlarni

kundalik hayotda ko‘rib, kuzatib borishlari mumkin bo‘ladi. Biz bu jihatdan

Rahmonova Gulchehra Zokirjon qizi, Nizomiy nomidagi TDPU fizika va astronomiya yo‘nalishi 2-kurs magistranti. E-mail: [email protected]

G. Rahmonova

Page 133: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

133

o‘quvchilarning fizikadan nazariy va amaliy bilimlarini baravar rivojlantirib

borishda foydalanishimiz mumkin. Fizika darslarida o‘quvchilar ma’ruza darsida

olgan bilimlarini amaliy masala yechish darslarida yanada yaxshiroq tushunib

olsalar, laboratoriya darslarida esa egallagan bilimlarini hayotda qo‘llanilish

jarayonining guvohi bo‘ladilar1. Hozirgi kunda har bir sohada, xususan, ta’limda

innovatsion texnologiyalardan foydalanish dolzarb masala hisoblanadi. Quyida

izohlanayotgan pedagogik texnologiya esa o‘quvchilarning darsda faolligini

ta’minlashga va ularning qiziqishlarini oshirishga yordam beradi.

O‘qituvchilar dars jarayonida bir qancha pedagogik texnologiyalar va

interfaol metodlardan foydalanib kelishmoqda. Biz hozirgacha o‘qitish

texnologiyalarining bir qancha turlari bilan tanishmiz. Bu texnologiyalarning

“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Baliq skeleti”, “BBB” texnologiyasi, “Insert jadvali”,

“Nilufar guli”, “Fikrlay olasanmi”, “Klaster” kabi turlari mavjud. Albatta, bunday

texnologiyalardan foydalanib, darslarni tashkil qilish uning qiziqarli va samarador

bo‘lishiga xizmat qiladi.

Fizik “Bahr-u bayt” texnologiyasi. Ushbu texnologiyani 8-9-sinf o‘quvchilari,

shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kolleji o‘quvchilari uchun ham

qo‘llash mumkin, chunki bu vaqtda ular anchagina fizik tushunchalar bilan

tanishgan bo‘ladilar. Bunda sinf o‘quvchilari ikki yoki uchta guruhga ajratiladi,

shundan so‘ng o‘qituvchi bitta fizik asbob nomini aytadi, masalan, dinamometrni

aytishi mumkin. Birinchi guruh o‘quvchilari esa o‘sha so‘z qanday harf bilan

tugallangan bo‘lsa, shu harf bilan boshlanadigan asbob nomini aytishlari kerak.

Masalan, r harfi bilan boshlanadigan asbob – reostat, ikkinchi guruh o‘quvchilari

esa t harfi bilan davom ettiradilar, masalan, termometr. Shu tarzda davom

ettiriladi, qaysidir guruh topa olmay to‘xtab qolsa, 5 soniya vaqt beriladi, shundan

so‘ng topa olmagan guruh o‘z-o‘zidan o‘yinni tark etadi. Bu texnologiya

o‘quvchilarni birgalikda guruh bo‘lib ishlashga o‘rgatadi, bundan tashqari ulardan

tez fikrlash va chaqqonlikni ham talab qiladi. Fizik “Bahr-u bayt”ni quyidagi

turlarda ham o‘tkazish mumkin.

1M. Djorayev. Fizika va astronomiya o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2015. –

B. 84.

Page 134: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

134

1. Fizik terminlar bahr-u bayti. Bunda o‘quvchilar o‘yinda barcha fizik

terminlardan foydalanishlari mumkin. Masalan quyidagicha: tezlik-kuch-chig’iriq-

qarshilik-…

2. Fizik kattaliklar bahr-u bayti. Bahr-u baytning ushbu turida o‘quvchilar

faqat fizik kattaliklar nomini aytadilar. Masalan: zichlik-kuch-chastota-aylanish

davri-… . Bu usulning afzallik taraflaridan biri shundaki, kattalik va uning birligini

chalkashtiradigan o‘quvchilar ularni farqlashni o‘rganadilar.

3. Fizik kattaliklarning birliklari o‘rtasidagi bahr-u bayt. O‘quvchilar bunda

fizik kattaliklar, birliklardan, terminlar va tushunchalardan foydalanadilar,

masalan, kilogramm-metr-radian-nyuton-… .

4. Fizik o‘lchov asboblari o‘rtasidagi bahr-u bayt. Ushbu o‘yinda o‘quvchilar

faqat fizik asboblar nomini aytadilar. Masalan, ampermetr-rezistor-reostat-

termometr-… .

Ushbu texnologiya o‘quvchilarni birgalikda guruh bo‘lib ishlashga o‘rgatadi,

bundan tashqari ulardan tez fikrlash va chaqqonlikni ham talab qiladi.

Shunday qilib, hozirgi davr ta’lim berish jarayonini quyidagi asosiy jihatlar

bilan ifodalash mumkin:

o‘qituvchining faoliyati nafaqat ilmiy-amaliy asosda, balki ijodiy artistik

asosda ham amalga oshirilishi lozim;

o‘qituvchilarga bo‘lgan talab ham sezilarli darajada oshmoqda va endi

ular nafaqat ilmiy, balki ma’rifiy va amaliy bilimlarni ham puxta egallashlari zarur

bo‘lmoqda.

Page 135: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

135

XOTIRA VA QADRLASH

USTOD YODI

anijon aka Abdurahmonov davlat va jamoat

arbobi, yurtimizda nahv ilmi bo‘yicha ilmiy maktab yaratgan,

fanimizning, oliy ta’limning jonfido darg‘alaridan biri,

akademik, fan arbobi edi. Farg‘ona pedagogika institutining

o‘zbek tili va adabiyoti fakultetini imtiyozli diplom bilan

tugatgan G‘. Abdurahmonov dastlab shu dargohda

muallimlik qildi, Samarqand davlat universitetida nomzodlik

ishini yakunladi, uzoq yillar O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot

institutining til tarixi bo‘limini boshqardi.

Filologiya fanlari doktori, professor G‘anijon Abdurahmonov umr bo‘yi

(1925-2016) o‘qib, o‘rganib, bilganlarini shogirdlariga yuqtirib-o‘tkazib yurdi,

o‘zbek tilining sintaktik xususiyatlarini uzluksiz tadqiq etdi. O‘rta va oliy maktablar

uchun darsliklar bitdi. Olim Farg‘ona davlat pedagogika instituti, Toshkent davlat

Chet tillar institutlarining rektori, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim vaziri kabi muhim vazifalarni bajargan yillarda ham bir soniyaga bo‘lsa-da

ilmiy ijoddan forig‘ bo‘lmadi. Natijada 1950-yili “Hozirgi zamon o‘zbek tilida

substantivatsiya” mavzusida nomzodlik, 1960-yilda esa “Hozirgi zamon o‘zbek

tilida qo‘shma gap sintaksisi asoslari” mavzusida doktorlik dissertatsiyalarini

himoya qildi, professorlik unvoniga erishdi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining

haqiqiy a’zosi etib saylandi. Uzluksiz izlanishlar, muntazam ijodiy mehnat hosilasi

o‘laroq, turli yillarda 165 nomdagi jami 380 bosma taboq hajmdagi ilmiy ishlari

o‘zbek va rus tillarida nashr etildi. “Исcледование по старотюркскому

синтаксису” (XI век), “O‘zbek xalqining va tilining shakllanish tarixi”, “Navoiy

tilining grammatik xususiyatlari”, “Milliy tillarning taraqqiyoti”, “Qadimgi turkiy

til”, “O‘zbek tili sintaksisi”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, “O‘zbek tilida qo‘shma gap

sintaksisi haqida”, “Stilistik normalar haqida”, “Qo‘shma gap”, “Грамматический

очерк староузбекского языка” singari fundamental tadqiqotlar shular

jumlasidandir. O‘sha yillari G‘. Abdurahmonovning rahbarligi va say-harakati

tufayli “Devonu lug‘atit turk” o‘zbek va rus tillarida nashr etildi, asarning turkiy

tillar tarixini o‘rganishda muhim bo‘lgan birinchi “Indeks lug‘ati” tuzildi. Umuman,

G‘. Abdurahmonovning qadimgi turkiy til, xususan, XI asr turkiy yodgorliklarining

til xususiyatlarini o‘rganishdagi xizmatlari beqiyosdir. Hatto olim “O‘rxun Enasoy”

Page 136: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

136

yozuv yodgorliklari tilining sintaktik xususiyatlari xususida ham maxsus ilmiy

tadqiqot yozgan.

O‘tgan asrning 90-yillari boshlarida G‘. Abdurahmonov Nizomiy nomidagi

Toshkent davlat pedagogika instituti (universiteti)ga rektor qilib tayinlandi.

G‘. Abdurahmonov iqtidorli xodimlarni e’zozlaydigan, qaysi muassasaga

rahbar bo‘lsa, o‘sha dargohning obodligini, kelajagini o‘ylab zahmat chekadigan

jonfido arbob edi. Chunonchi, besh yillik faoliyati davomida ustoz pedagogika

institutining moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlashga erishdi, o‘sha

yillari pedagogika instituti hamma jihatdan mamlakat oliy o‘quv yurtlari orasida

peshqadam bo‘ldi. Institut hovlisida 2ta, Muqumiy ko‘chasida 3ta 9 qavatli

talabalar uyi, professor-o‘qituvchilar uchun turar joy binosini qurdirishga

muvaffaq bo‘ldi. Hozir bu manzilgohlarda yashayotgan talaba-yu muallimlar

ustozning nomini eslab yurishadi.

Xalqimizda “shogirdsiz ustoz – mevasiz daraxt” degan naql bor. Ustoz G‘.

Abdurahmonov turkiy til tarixini o‘rganish bo‘yicha maktab yaratibgina qolmay,

ana shu yo‘nalishning vorislarini tarbiyalashga ham alohida e’tibor berdi. U

kishining bevosita rahnamoligida 30dan ziyod yoshlar o‘zbek tili tarixi, hozirgi

o‘zbek tili, qiyosiy grammatika yo‘nalishlari bo‘yicha nomzodlik va doktorlik

dissertatsiyalarini himoya qilishgan. Ayni kunda ular ilmiy muassasa hamda oliy

o‘quv yurtlarida faoliyat ko‘rsatib, peshvolari an’anasini muvaffaqiyat bilan

davom ettirishmoqda.

Akademik G‘. Abdurahmonov tinim bilmas ilm kishisi edi. Ustod umrlarining

oxirigacha bir zumga ham ijoddan, izlanishdan to‘xtamagan. Oxirgi yillarda

Toshkent davlat sharqshunoslik institutining professori vazifasida ishlagan olim

shogird va kasbdoshlari bilan hamkorlikda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”

dostoning asl matnini ruscha va o‘zbekcha tabdillari bilan 4 kitob qilib nashr

etilishiga erishdi. Bu nashr mukammal so‘z boshi, har jihatdan tugal izoh va

ko‘rsatkichlar bilan ta’minlangan. Asarning ushbu nusxasi kelajak ilmiy

tadqiqotlar uchun tayanch manbaa bo‘la oladi.

Atoqli olim xalqaro turkologlari e’tirof etgan jahoniy shuhrat sohibi edi,

shuning uchun ham ustoz 2000-yili Turkiya Til qurumining haqiqiy a’zosi etib

saylangan, qirq yildan ziyod vaqt davomida Turkiyada har yili bo‘lib o‘tadigan

turkiyshunoslarning an’anaviy xalqaro anjumanlarida muntazam ravishda

Page 137: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

137

ma’ruzalari bilan qatnashib keldi. “Tуркoлогия” jurnalining tahrir hay’ati a’zosi

edi, Xelsinki, Moskva, Sankt-Peterburg, Boku, Ashxobod shaharlarida o‘tkazilgan

turkshunoslar anjumanlarida o‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etgan. Ustozning

o‘zbek tili tarixi, uning rivojlanishi jarayonlari haqidagi muhim tadqiqotlari

o‘zining ilmiy mohiyatini hamon saqlab kelmoqda.

Zamon allomasi, o‘zbek tilshunosligining sohibqadami G‘anijon

Abdurahmonov oramizda yo‘q, ammo u kishi yaratgan tadqiqotlar, yozgan

kitoblar, nashr ettirgan manbalar soha xodimlariga hamon asqotmoqda, yosh

avlod bu ustoz qalamini yerda qoldirmayapti. Demak, domlaning xotiralari

hamisha boqiydir.

Professor, Hamidjon Homidiy

FAN FIDOYISI, YETUK FAYLASUF OLIM, USTOZ

( J. Tulenov tavalludining 90 yilligiga bag‘ishlanadi)

asrning 60-yillari oxiri, 70-yillar boshlarida Nizomiy nomidagi

Toshkent davlat pedagogika institutining falsafa

kafedrasida о‘z mehnat faoliyatini boshlagan

hamkasblarim qatori men о‘zimni omadli, baxtli shogird,

deb hisoblayman va uzoq yillar davomida Erkin Yusupov,

Jondor Tulenovdek taniqli ustozlardan hayot va ilm

saboqlarini olganim bilan faxrlanaman.

Ustoz Jondor Tulenov 1972-yildan to umrlarining

oxirigacha falsafa kafedrasini boshqardi va faylasuf

kadrlarni yetishtirish borasida samarali faoliyat olib

bordi. Shuning natijasi о‘laroq falsafa kafedrasi respublika ijtimoiy kafedralari

orasida ilmiy salohiyati uzluksiz о‘sib borayotgan kafedra sifatida tan olindi.

Ustozning jо‘shqin hayoti, serqirra ilmiy ijodiy faoliyati jamiyat uchun, xalq

uchun ezgulik yо‘lida sidqidildan qilingan mehnat hech qachon zoye ketmasligi,

insonning yuksak maqomga erishuvining muhim omili ekanligini kо‘rsatdi. Ustoz

nimagaki erishgan bо‘lsa, hammasiga о‘zining bilimi, mehnatsevarligi tufayli

Page 138: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

138

erishdi. Oddiy dehqon oilasidan chiqqan inson taniqli faylasuf olim,

О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi

Davlat mukofoti laureati, falsafa fanlari doktori, professor, О‘zbekiston

Respublikasi Fanlar akademiyasining akademigi darajasiga yetdi. U nafaqat

О‘zbekiston va Qozog‘istonda, balki butun Markaziy Osiyoda va hamdо‘stlik

mamlakatlarida ham о‘z bilimi va sermahsul faoliyati tufayli yetuk faylasuf

olim−ustoz sifatida obrо‘ qozondi.

Ustozning yirik faylasuf olim, “faylasuflarning ustozi” darajasiga yetishida

uning shaxsiga xos xislatlar, о‘z maqsadini amalga oshirishdagi qat’iyatlilik va

sobitqadamlik muhim omil bо‘ldi. Ilmiy izlanish inson ma’naviy faoliyatining

shunday murakkab shakliki, u olimdan о‘zini ilm yо‘liga batamom bag‘ishlashini,

ilmiy izlanish uning uchun birinchi hayotiy ehtiyojga aylanishini talab etadi. Shu

bois ham Jondor Tulenovning hayoti va faoliyatini “ilmga baxshida umr” sifatida

tan olish lozim bо‘ladi.

Ustoz о‘gitlari hamon yodimizda: ilm bilan muntazam shug‘ullanish, о‘z

ustida ishlash, bilimini muttasil oshirib borish orqaligina inson muayyan natijaga

erishishi mumkin. Mazkur о‘git ustozning qо‘l ostida ishlagan barcha tadqiqotchi

yoshlar uchun dasturul amal bо‘ldi.

Ustoz ilmiy ijodiy faoliyatining yana bir qirrasi ilmiy izlanishni, ijtimoiy

hayotdagi jarayonlar va о‘zgarishlarni jamiyat manfaatlari bilan о‘rinli bog‘lay

olganida, deb hisoblayman. Zotan, fan oqibat natijada ijtimoiy hayot talablaridan

kelib chiqadigan muammolar tadqiqi bilan shug‘ullanadi. Olimning ilmiy

izlanishlari ijtimoiy taraqqiyot manfaatlariga qay darajada xizmat qilishi bilan

qadrlidir. Bu ustoz Jondor Tulenovning falsafaga о‘ziga xos munosabatida о‘z

ifodasini topdi.

Jondor Tulenov XX asr Markaziy Osiyo falsafasi taraqqiyotiga о‘z hissasini

qо‘shgan sermahsul olim hisoblanadi. Ustoz asarlarida falsafa fanining kо‘plab

muammolari о‘z yechimini topganligini alohida ta’kidlash joiz. Bular: falsafa

fanining mohiyati, falsafa tarixi, borliq falsafasi, jamiyat falsafasi, ong falsafasi,

dialektika, fan metodologiyasi. Shuningdek, hozirgi zamon ijtimoiy

taraqqiyotining dolzarb falsafiy muammolari uning asarlarida о‘ziga xos tahlil

etilgan. Ustozning dastlabki falsafiy asarlari dialektika nazariyasiga bag‘ishlangan.

Bular: “Dialektika va ilmiy bilish”(Toshkent, “Fan”, 1979.); “Dialektika va hozirgi

Page 139: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

139

zamon” (Toshkent, “Fan”, 1988.); “Dialektika ilmiy bilish metodologiyasi sifatida”

va hokazo.

Olimning 1991-yilda nashrdan chiqqan “Falsafa” o‘quv qo‘llanmasi uzoq

vaqt davomida о‘qituvchi va talabalar uchun muhim manba sifatida xizmat qildi.

Mustaqillikning qо‘lga kiritilishi shu davrda kechayotgan ijtimoiy jarayonlarni

falsafiy tahlil qilish zaruratini keltirib chiqardi. Bu yangi mafkura yakkahokimligi

ta’siridan xoli bо‘lgan “Falsafa” darsligining nashr qilinishiga olib keldi.

Olim faoliyatining muhim tomonlaridan biri ijtimoiy hayotda bо‘ladigan

о‘zgarishlarning falsafiy tahlilini berishdan iborat bо‘ldi. Bu uning qator asarlarida

о‘z ifodasini topdi. Jumladan, olimning “Hayot falsafasi” (1993) kitobida falsafa

fanining mohiyati, uning mafkura va siyosat bilan aloqadorligi, falsafaning inson

dunyoqarashining shakllanishidagi о‘rni masalalari talqin etildi. Unda falsafaning

mohiyatida hayotni anglash yotishi asoslandi. Falsafaning О‘zbekiston

mustaqillikka erishishi va uni mustahkamlashda о‘tmishdan qolgan ma’naviy

merosning о‘rni, ustozning 1998-yilda nashr qilingan “Qadriyatlar falsafasi”

monografiyasida о‘z ifodasini topdi.

“Ta’lim tо‘g‘risidagi qonun” va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ning qabul

qilinishi mamlakatimizda yangi ta’lim tizimini joriy etishga olib keldi. Respublika

oliy ta’limining ikki bosqichli tizimi (bakalavriat va magistratura) joriy qilindi. Olim

magistratura uchun Davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqishda faol ishtirok etdi;

magistratura ta’limi uchun “Fanning falsafiy muammolari”, “Ilmiy ijod

metodologiyasi” о‘quv kurslari alohida kitob sifatida chop etildi.

Olim faoliyatining muhim yо‘nalishlaridan biri faylasuf kadrlarni yetishtirish

hisoblanadi. Ustoz falsafa sohasida ilmiy pedagogik kadrlarni tayyorlash borasida

ibratli ishlarni amalga oshirdi. Respublika Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

buyrug‘i bilan 1977-yili Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutida

falsafa fani bo‘yicha tashkil etilgan ixtisoslashgan Ilmiy Kengash nafaqat

О‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo respublikalari hamda Ozarbayjon uchun falsafa

sohasida ilmiy pedagogik kadrlarni tayyorlashga katta hissa qо‘shdi.

Jondor Tulenov butun hayotini falsafa fani rivojiga, uni yoshlar ongiga

singdirishga, yuksak malakali faylasuf kadrlarni tayyorlashga baxshida etgan yirik

olim va ziyokor inson hisoblanadi.

Page 140: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

140

Ustoz falsafa fani doirasida о‘z ilmiy maktabini yarata olgan. Bu maktab

falsafaning “Ontologiya, bilish nazariyasi va mantiq” muammolari bilan

shug‘ullanuvchi tadqiqotchilarni о‘z atrofiga birlashtirdi. Ustoz Jondor Tulenov

rahbarligida ushbu ixtisoslik bо‘yicha 10dan ortiq fan doktorlari va 100ga yaqin

fan nomzodlari tayyorlandi. Bu mutaxassislar hozirda О‘zbekiston, Rossiya,

Qozog‘iston, Qirg‘izistonning turli shaharlarida barakali ijod qilib kelmoqdalar,

ustozdan olgan bilimlarini talaba va yosh tadqiqotchilarga yetkazmoqdalar.

Olimning faoliyati va yozgan asarlari hozirga qadar faylasuflar uchun о‘rganilishi

lozim bо‘lgan manbalar sifatida foydalanilmoqda. Bu ustozning yodi mangulikka

daxldor ekanligidan dalolat beradi.

Professor, Sirojiya Valiyeva.

Page 141: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

141

M U N D A R I J A

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,

PEDAGOGIK INNOVATIKA

Mirsoliyeva Muxabbat Assessment – pedagog kadrlar kasbiy

kompetentligini baholashning

innovatsion metodi sifatida………………2

Zaripov Lochin Kasbga yо‘naltirilgan о‘qitish

texnologiyalarini loyihalash……………..10

Ishquvatov Valiqul Mahalla va oliy ta’lim мunosabati……………………………………..17 Xalikov A’zam Pedagogik kasbiy refleksiyani

tashxislash talqini……………………………23

Джамилова Наргиза О некоторых вопросах изученности

проблемы инициативности у

обучаемых……………………………………..31

Nazirova Go‘zal

Maktabgacha ta’lim muassasalarida

pedagogik jarayonlar samaradorligini

ta’minlash……………………………………….36

Musayeva Nargiza Boshlang‘ich sinf aqli zaif

о‘quvchilarning noverbal

muloqoti………………………………………….41

Ismoilov To‘ychi

Aliboyev Turg‘un

Orishev Jamshid

Oliy ta’limda amaliy ishlarni baholash

mezonlari………………………………………..49

Богдалова Гульнора Мартьянова Валерия Особенности влияния иррациональных установок на мотивацию обучения в юношеском возрасте……………….57 Mamatqulova Nilufar Shaxsga yо‘naltirilgan yondashuvning oliy ta’limda xorijiy tillarni о‘rganishdagi ahamiyati….64

TA'LIM TIZIMI MENEJMENTI

Shonazarov Asror

Ta’lim tizimi rahbarlarining kasbiy

kompetentligiga xos pedagogik-

psixologik sifatlar……………………….69

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY

FANLAR TA’LIMI

Matjanov Nurjan

Формирование понятий о квантовых явлениях в общеобразовательной школе……………………………………...76 Kuchkarova Dilarom

Rixsibayeva Xurshida

Chizma geometriyada masalalar klassifikatsiyasi…………………………..82 Abdurizayeva Salima

Biologiyani о‘qitish jarayonida

ijodiy muhitni yaratish……………….88

Usmonqulov Sherzod

Informatika ta’limida integrativ

yondashuv……………………….………..94

Page 142: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

142

Nazarov Ilhom

Modulli texnologiya – talabalarning

raqobatbardoshlik qobiliyatini

shakllantirish vositasi sifatida

(informatika fani asosida)………….....99

Muxliboyev Maxmut

Fizikani texnologiya fani bilan bog‘lab

о‘qitishda ekologik mazmundagi

materiallarni tanlash tamoyillari……106

Карлыбаева Гулжахан

Развитие исследовательских умений будущих учителей физики…….......112

IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI

Duysabayeva Dilbar

Ona tilini о‘qitishda tahlil metodining

mohiyati………………………………………..119

SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI

Усманов Баходир

Педагогический контроль за

физкультурно-оздоровительной

работой сельских

общеобразовательных

школ……………………………………….125

YOSH TADQIQOTCHILAR MINBARI

Rahmonova Gulchehra

Fizika o‘qitishda pedagogik

texnologiyalardan foydalanish…132

XOTIRA VA QADRLASH

Hamidjon Homidiy

Ustod yodi………….……………………135

Sirojiya Valiyeva

Fan fidoyisi, yetuk faylasuf olim,

ustoz ( J. Tulenov tavalludining

90 yilligiga bag‘ishlanadi)……...…137

Page 143: PEDAGOGIKA 2018, 1-son 2018/2 - new.tdpu.uznew.tdpu.uz/uploadfiles/5841_359_2018-2.pdfPEDAGOGIKA 2018, 1-son 1 Bosh muharrir: Sharipov Shavkat Safarovich Tahrir hayati: Abdullayeva

PEDAGOGIKA 2018, 2-son

143

MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION

OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

TASHKENT STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY

NAMED AFTER NIZAMI

PEDAGOGICA

(scientific-theoretical and methodical journal)

№ 2

РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН

МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ

ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ

УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ

ПЕДАГОГИКА

(научно-теоретический и методический журнал)

№ 2

Mas’ul kotib – Durdona Xudoyarova

Muharrirlar – Saodat Adilova, Zaxira Xidraliyeva

Sahifalovchi – Sunnatilla Ismoilxonov

Nashr ko‘rsatkichlari:

Yakka obunachilar uchun – 1076, Tashkilotlar uchun – 1077

Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan. Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.

2018-yil 18-aprel bosishga ruxsat etildi. 98-buyurtma.

Adadi – 300 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.

Bichimi 70x1001/16 “Calibri” garniturasi.

Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.

100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani,

Yusuf xos Hojib ko‘chasi, 103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64

Web-sayt: www.tdpu.uz

E-mail: [email protected]