P AŃ S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ

POLSKI

1 : 50 000

Arkusz ŁYSZKOWICE (592)

Warszawa, 2004

Autorzy: Dariusz Grabowski*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Małgorzata Truszel*, Iwona Walentek*,

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*

Redaktor regionalny: Albin Zdanowski*

Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* − Państwowy Instytut Geologiczny, 00-975 Warszawa ul. Rakowiecka 4

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004

Spis treści

I. Wstęp (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek) .................................................................... 4

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (D. Grabowski, I. Walentek) ......................... 4

III. Budowa geologiczna (D. Grabowski, I. Walentek) .............................................................. 6

IV. Złoża kopalin (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek) ........................................................ 9

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek) ..................... 14

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek). 15

VII. Warunki wodne (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek)................................................... 17

1. Wody powierzchniowe ............................................................................................... 17

2. Wody podziemne ........................................................................................................ 18

VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 20

1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna)........................................................................................... 20

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ............................... 23

IX. Składowanie odpadów (D. Grabowski) .......................................................................... 25

X. Warunki podłoża budowlanego (D. Grabowski, I. Walentek)............................................ 36

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek) ........................... 37

XII. Zabytki kultury (D. Grabowski, I. Walentek) ..................................................................... 41

XIII. Podsumowanie (M. Truszel, D. Grabowski, I. Walentek) .................................................... 42

XIV. Literatura......................................................................................................................... 44

I. Wstęp

Arkusz Łyszkowice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został

wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu

w 2003 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje za-

mieszczone na arkuszu Łyszkowice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000

(MGGP) (Grabowski, Walentek, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją

opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja…, 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do

Instrukcji, dotyczącym wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”.

Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor-

macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne,

ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa-

dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

W trakcie opracowywania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z Cen-

tralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urzę-

du Wojewódzkiego w Łodzi i Oddziału Zamiejscowego w Skierniewicach, Powiatowych In-

spektoratów Ochrony Środowiska w Skierniewicach, Nadleśnictw Skierniewice, Brzeziny,

Grotniki oraz SGGW Rogów, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, In-

stytutu Melioracji i Użytków Zielnych w Falentach oraz Urzędów Gmin.

Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania gospodarki zasobami

środowiska przyrodniczego na szczeblu regionalnym i lokalnym.

Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco-

wanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Łyszkowice wyznaczają współrzędne geograficzne: 19o45`-20o00`

długości geograficznej wschodniej i 51o50`-52o00` szerokości geograficznej północnej.

Omawiany teren mapy znajduje się w województwie łódzkim i obejmuje fragmenty

powiatów: łowickiego (gminy: Dmosin, Łyszkowice), skierniewickiego (gminy: Godzianów,

Lipce Reymontowskie, Słupia), Łódź Wschód (gminy: Jeżów, Rogów, Brzeziny, Dmosin,

Głowno).

Na obszarze arkusza Łyszkowice występują dwie jednostki geomorfologiczne, różniące

się ukształtowaniem powierzchni i rozkładem wysokości bezwzględnych. Według podziału

regionalnego J. Kondrackiego (1998), część północna i północno-zachodnia znajduje się

4

w mezoregionie Równina Łowicko-Błońska, natomiast południowa część należy do mezore-

gionu Wzniesień Łódzkich. Cały obszar omawianego arkusza należy do podprowincji Nizina

Środkowopolska, wchodzącej w skład prowincji Niż Środkowoeuropejski (Fig. 1).

Fig. 1 Położenie arkusza Łyszkowice na tle jednostek fizyczno-geograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 – granica makroregionu; 2 – granica mezoregionu Niż środkowoeuropejski: Niziny Środkowopolskie: Nizina Południowopolska: 318.19 Wysoczyzna Łaska; Nizina Środkowomazowiecka: 318.71 Równina Kutnowska, 318.72 Równina Łowicko-Błońska; Wzniesienia Południowomazowieckie: 318.82 Wzniesienia Łódzkie, 318.83 Wysoczyzna Rawska, 318.84 Równina Piotrkowska

Powierzchnia terenu w części północnej (obszar Równiny Łowicko-Błońskiej) jest mało

urozmaicona i wznosi się od 113 do 130 m n.p.m. Niewielkie wzgórza występują na zachód

od miejscowości Łyszkowice (Wzgórza Domaniewickie - wał o przebiegu południkowym

wznoszącym się 160 – 170 m n.p.m.) oraz na granicy z Wzniesieniami Łódzkimi (wzdłuż linii

Pszczonów, Kalenice, Kamień, Lubowidza), gdzie w morfologii terenu wyraźnie zaznacza się

krawędź o wysokości 20-30 metrów.

5

W części południowej (obszar Wzniesień Łódzkich), teren ma charakter wyżynny

o średnich wysokościach 180-200 m n.p.m., osiągając maksymalną wysokość 220 m n.p.m.

w rejonie miejscowości Krosnowy. Obszar wysoczyzny porozcinany jest dolinami utworzo-

nymi przez rzeki spływające z południa do Bzury. Największe doliny utworzyły rzeki: Mroga,

Łupia, Uchanka, Bobrówka.

Na glinach zwałowych, które dominują na omawianym terenie, utworzyły się dobre

gleby - brunatnoziemy i czarne ziemie. Gleby I-IV klasy, które stanowią około 60 % po-

wierzchni arkusza oraz położenie w sąsiedztwie dużych aglomeracji miejskich: Warszawy

i Łodzi przyczyniły się do rozwoju rolnictwa, sadownictwa oraz ogrodnictwa na omawianym te-

renie. Obszary leśne zajmują około 20 % powierzchni arkusza, tworząc zwarte kompleksy w re-

jonie Wzgórz Domaniewickich, między miejscowościami Łyszkowice a Lipce Reymontowskie,

w okolicach Przyłęku Dużego oraz wzdłuż doliny Mrogi.

Pod względem klimatycznym omawiany obszar charakteryzuje się średnimi rocznymi

temperaturami powietrza w granicach 7,6 – 8oC. Obszar cechuje się niedoborem wody, co

związane jest z małymi opadami (sumami rocznymi opadów 500-550 mm).

Największymi miastami są Łyszkowice i Lipce Reymontowskie. Łyszkowice stanowią

centrum przemysłowe omawianego regionu. Od 1976 roku istnieją tu Zakłady Farmaceutycz-

ne „Polfa”, które obecnie są modernizowane i rozbudowywane z udziałem kapitału zagra-

nicznego. Lipce Reymontowskie pełnią funkcję kulturalną. W 1998 roku powołano Fundację

im. Władysława Reymonta, której celem jest upowszechnianie literatury polskiej, a zwłaszcza

dzieł Reymonta.

Sieć komunikacyjna jest dobrze rozwinięta. Najważniejsza droga łączy Łowicz z Ło-

dzią, pozostałe drogi mają znaczenie lokalne. Sieć kolejowa ograniczona jest do rejonu połu-

dniowo-wschodniego, stanowiąc połączenie między Skierniewicami i Łodzią.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Łyszkowice znajduje się w obrębie wału kujawskiego należącego do an-

tyklinorium środkowopolskiego. W południowo-wschodniej części mapy występuje fragment

antykliny Jeżowa utworzonej ponad wysadem solnym. Tektonika solna była także przyczyną

powstania 30-40 metrowej krawędzi w podłożu mezozoicznym o orientacji równoleżnikowej

(na linii Kamień - Uchań Górny - Kalenice - Pszczonów), która w znacznym stopniu wpłynęła

na wykształcenie osadów młodszych, zwłaszcza czwartorzędowych. W trzeciorzędzie, podczas

ruchów laramijskich w podłożu mezozoicznym powstało szereg depresji i rowów tektonicz-

6

nych (np. rów Ostrołęka - Stroniewice) wypełnionych w późniejszych okresach (trzeciorzę-

dzie i czwartorzędzie) miąższymi osadami (Nowacki, 1993 a, b).

Najstarszymi utworami, stwierdzonymi w wierceniach, na obszarze arkusza Łyszkowice,

są iłowce, mułowce i piaskowce zaliczane do jury środkowej (bajos-baton). Utwory te wystę-

pują w południowo-wschodniej części omawianego terenu, bezpośrednio pod utworami

czwartorzędowymi. W północnej i zachodniej części (antyklina Jeżowa) znajdują się pia-

skowce i wapienie zaliczane do keloweju. Osady jury górnej – wapienie, wapienie oolitowe

i margle - nawiercono w północnej i zachodniej części, gdzie osiągają miąższości rzędu 500-

600 m (oksford) i około 110 m (kimeryd). Opisane osady w okolicach Głowna i Stroniewic

znajdują się pod utworami czwartorzędowymi (Nowacki, 1993 a, b).

Osady kredy i paleogenu na obszarze omawianego arkusza nie występują, ponieważ

w tym okresie, w obrębie wału kujawskiego, trwała intensywna erozja i denudacja.

Na skałach jurajskich powszechnie występują utwory młodszego trzeciorzędu, za wy-

jątkiem rejonu północno-zachodniego i południowo-wschodniego. Są to iły i piaski z wkład-

kami węgli brunatnych zaliczane do miocenu górnego oraz piaski i mułki zaliczane do plioce-

nu. Pokłady węgli brunatnych o większych miąższościach stwierdzono w okolicach Głowna

i w obrębie rowu Domaniewic. Miąższości utworów trzeciorzędowych wynoszą 10-60 m,

a maksymalnie około 90 m (w rowie Domaniewic).

Obszar arkusza Łyszkowice jest przykryty w całości utworami czwartorzędowymi (Fig.

2), które osiągają średnie miąższości 60-70 m (Wyżyna Łódzka) oraz 30-40 m (Równina Ło-

wicko-Błońska), a w obniżeniach podłoża mezozoicznego nawet ponad 100 m (w rejonie

Stroniewa i Stefanowa). W miejscach zwiększonej miąższości utwory czwartorzędowe są sil-

nie zaburzone glacitektonicznie. Utwory glacigeniczne – piaski i żwiry wodnolodowcowe, iły

i mułki zastoiskowe oraz gliny zwałowe – były akumulowane w czasie zlodowaceń połu-

dniowopolskich i środkowopolskich. Utwory piaszczysto-żwirowe wypełniające kopalne do-

liny rzeczne i rozdzielające serie glacigeniczne, są prawdopodobnie związane z akumulacją

w okresach interglacjału podlaskiego i mazowieckiego (Nowacki, 1993 a).

Największe znaczenie geologiczno-surowcowe mają utwory glacjalne związane z okre-

sem zlodowaceń środkowopolskich, zwłaszcza ze zlodowaceniem Warty, osiągające miąższo-

ści rzędu 40-60 m i pokrywające obszar całego arkusza (Nowacki, 1993 a, b). Gliny zwałowe

zajmują znaczne powierzchnie w północnej i środkowej części; z rozprzestrzenieniem tych

utworów jest związane złoże surowców ilastych ceramiki budowlanej w Kalenicach. Piaski,

żwiry i głazy akumulacji szczelinowej tworzą dużą kulminację wzgórz - tzw. Wzgórza Do-

maniewickie - w zachodniej części arkusza o rozciągłości zbliżonej do południkowej. Z opi-

7

saną strefą związane są liczne złoża kruszywa naturalnego występujące w okolicach Czatolina

i Kalenic. W części południowo-zachodniej i wschodniej licznie występują piaski i żwiry lo-

dowcowe w postaci pojedynczych wzgórz – są to jednocześnie rejony, w których wyróżniono

obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego. Dosyć duże rozprzestrzenienie w części

południowej i wschodniej terenu mają piaski wodnolodowcowe, z którymi związane są złoża

kruszywa naturalnego drobnego (m.in. w okolicach Świętych Lasek, Kołacinka, Kotulina,

Stefanowa i Podłęcza).

Fig. 2 Położenie arkusza Łyszkowice na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986)

Czwartorzęd Holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirem akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; 2 – piaski akumulacji eolicznej (częściowo plejstocen); Plejstocen: 3 – piaski ze żwirem stożków napływowych; 4 – piaski miejscami ze żwirem akumulacji rzecznej; 5 – iły i mułki akumulacji zastoiskowej; 6 – lessy spiaszczone i gliny lessowate; 7 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodow-cowej; 8 – piaski i żwiry kemów; 9 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowo-lodowcowej; 10 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; 11 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowolodowcowej; 12 – torfy, łupki, gytie i margle jeziorne.

8

9

Utwory akumulowane w interglacjale eemskim – piaski, mułki i torfy – występują

w niewielkich zagłębieniach terenu w rejonach Józefowa, Syberii i Przyłęku, gdzie osiągają

miąższości do 10 m. Natomiast utwory z okresu zlodowaceń północnopolskich to piaski

rzeczne tarasu nadzalewowego Mrogi oraz piaski eoliczne.

Najmłodszymi osadami są holoceńskie torfy, namuły i piaski rzeczne występujące

w dolinach Mrogi, Bobrówki, Uchańki i Zwierzyńca o miąższościach do 10 m.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Łyszkowice udokumentowano 14 złóż (Przeniosło (red.), 2003).

Wszystkie złoża występujące w tym rejonie to złoża powszechne - licznie występujące

w przyrodzie, łatwo dostępne, o nieskomplikowanej budowie geologicznej. Charakterystyka

poszczególnych złóż oraz klasyfikacja z uwagi na ich ochronę i ochronę środowiska przed-

stawiona została w tabeli 1.

Trzy złoża kruszywa naturalnego: „Kalenice Górne”, „Święte Laski”, „Rzeczyce„ zo-

stały wykreślone z „Bilansu zasobów kopalin” z powodu wyczerpania surowca.

Główną kopaliną na omawianym terenie jest kruszywo naturalne, które udokumento-

wano w 13 złożach. Wszystkie złoża są wieku czwartorzędowego, a osady w nich występują-

ce są pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego lub aluwialnego. Złoża wyraźnie kon-

centrują się w dwóch rejonach: w strefie Wzgórz Domaniewickich (na zachód i południe od

miejscowości Łyszkowice) oraz na południowy zachód od miejscowości Lipce Reymontowskie.

Złoża w strefie Wzgórz Domaniewickich to: „Czatolin” (Łęgosz, 1989), „Czatolin II”

(Jankowska, Załuski, 1996 a), „Albinów” (Lichwierowicz, 1989), „Kalenice” (Gradys,

1998 a; Gradys, Janicki, 1998 a; Mirowska, Miziołek, 1985), „Kalenice II” (Gradys, 1998 b),

„Kalenice III” (Gradys, Janicki, 1998 b). Pozostałe złoża: „Pszczonówka” (Michalak, Fran-

kiewicz, 1980), „Wola Drzewiecka” (Miziołek, Iwanowski, 1985 a), „Kołacinek” (Jankow-

ska, Załuski, 1996 b), „Kotulin” (Miziołek, Iwanowski, 1985 b), „Winna Góra” (Miziołek,

Iwanowski, 1983 b), „Podłęcze” (Miziołek, Iwanowski, 1983 a), „Stefanów” (Bednarczuk,

Janicki, 1997; Iwanowski, Miziołek, 1985) występują w strefie sandrów.

Większość złóż została udokumentowana w kategorii C1 uproszczoną dokumentacją

geologiczną lub kartą rejestracyjną z przypisaną umownie kategorią rozpoznania. Dokładniej

poznane zostały jedynie złoża: „Czatolin” (C1+B), „Kalenice” (C2) oraz złoże „Kalenice II”

(C2), które wydzielono ze złoża „Kalenice”.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne bilansowe

(tys. ton, tys.m3*)

Kategoria rozpoznania

Stan zagospodarowania

złoża

Wydobycie (tys. ton)

Zastosowanie kopaliny

Klasyfikacja złóż

Nr złoża

na mapie

Nazwa złoża Rodzaj kopaliny

Wiek kompleksu

litologiczno- surowcowego wg bilansu zasobów na rok 2001 (Przeniosło, 2002) Klasy

1 - 3 KlasyA - C

Przyczyny konfliktowości

złoża

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Pole I

Czatolin Pole II

p

pż

C1 + B

C1

40 403 C1+B

C1

G 210 Skb, Sd 4 B L

2 Czatolin II pż, p Q 136 C1 G 3 Skb, Sd 4 A –3 Albinów p Q 207 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A –

4 Kalenice pole Albinów-Wierzbinie pole Lachowiec

p, pż (p, pż)

(p)

Q 29 143 C2 N 0 Skb, Sd 4 4

B A

L –

5 Kalenice II p, pż Q 8 600 C2 G 21 Skb, Sd 4 B L 7 Kalenice III p, pż Q 540 C2 G 39 Skb, Sd 4 A –8 Kalenice i(ic) Q 22* C1* G 0 Scb 4 B Gl 9 Pszczonówka p, pż Q 18 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A –

11 Wola Drzewiecka p Q 58 C1* N 0 Skb, Sd 4 A –12 Kołacinek pż Q 84 C1 G 0 Skb, Sd 4 A – 13 Kotulin p Q 103 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A –14 Winna Góra p Q 105 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A –15 Podłęcze p Q 246 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A –16 Stefanów p Q 170 C1 G 2 Skb, Sd 4 A –

Kalenice Górne p, pż Q – ZWB – – – – – Święte Laski pż Q – ZWB – – – – –

10

Ręczyce pż Q – ZWB – – – – –Rubryka 3: p – piaski, pż – piaski i żwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: C*

1 – złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – B, C1, C2 Rubryka 7: złoża: G –zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z Bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej

w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Skb – surowce kruszyw budowlanych, Sd – surowce drogowe, Scb – surowce ceramiki budowlanej Rubryka 10 i 11: złoża: 3 – powszechne; A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb

Tabela 2

Charakterystyka złóż kruszywa naturalnego – podstawowe parametry jakościowe i górnicze kopaliny

Parametry górnicze Parametry jakościowe Numer złoża

na mapie

Nazwa złoża powierzchnia[m2]

grubość nad-kładu

od – do (śr.)[m]

miąższość złoża

od – do (śr.)[m]

warunki hydro-geologiczne

zawartość ziaren o φ < 2 mm

(φ < 2,5 mm)* od – do (śr.)

[%]

zawartość ziaren o φ < 4 mm (φ < 5 mm)* od – do (śr.)

[%]

zawartość pyłów mineralnych od – do (śr.)

[%]

gęstość nasypowa w stanie zagęsz-

czonym od – do (śr.)

[t/m3]

siarka całkowita w przeliczeniu na

SO3od – do (śr.)

[%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1

Czatolin pole I pole II

1 441 343 1 319 836

121 507

0,0 – 7,0

(0,8) 0,3 – 5,3

(0,9)

3,2 – 29,7

(16,2) 2,0 – 21,8

(11,3)

złoże częściowo zawodnione (lo-kalnie woda na

głębokości ok. 6 m p.p.t.)

33,4 – 100

(80,0) 43,1 – 100

(78,0)

-

(85) -

(86)

0,6 – 15,3 (3,0)

0,8 – 10,2 (2,8)

ilości śladowe

ilości śladowe

2 Czatolin II 24 989 0,2 – 0,6 (0,25)

1,7 – 4,8 (3,25) złoże suche 49,9 – 98,1

(72,25) 73,9 – 99,4

(83,8) 1,2 – 4,1 (2,89) 1,78 – 1,90

(1,83) 0,022 – 0,032

(0,027)

3 Albinów 19 016

0,3 – 2,4 (0,7)

4,2 – 7,6 (6,1)

złoże częściowo zawodnione

(woda na głębo-kości

6,5 – 8,0 m p.p.t.)

69,1 –100 (87,3)

87,1 – 100 (91,7)

0,8 – 6,0 (2,2) 1,61 – 1,88 (1,81)

0,08 – 0,1 (0,09)

Kalenice 1 739 187 pole Albinów-Wierzbinie

1 679 357

piaski 1 283 075 (1,0)

1,7 – 22,1 (9,5)

75,0 – 99,8 (85,0)* 0,4 – 5,8 (2,4) 1,60 – 2,11

(1,80) 0,001 – 0,002

piaski ze żwirem 396 282 (1,4)

2,0 – 16,0 (6,5)

woda na głębo-kości

3,0 m – 18,2 m 37,8 – 75,0 (57,8)* 0,5 – 5,2 (2,2) 1,77 – 2,12

(1,88) 0,001 – 0,009 4

pole Lachowiec piaski 59 830

(0,4) 2,6 – 13,8

(8,5)

woda na głębo-kości

3,5 m – 17,2 m

45,7 – 100 (97,5)* 0,9 – 4,0 (2,4) 1,68 – 2,11

(1,81) 0,001 – 0,003

5 Kalenice II 416 640 0,0 – 4,9 (1,2)

2,8 – 19,7 (11,5)

woda na głębo-kości

3,0 m – 18,2 m

45,7 – 99,0 (78,6) (86,7) 1,0 – 4,0 (2,3) 1,64 – 2,10

(1,84) 0,001 – 0,005

(0,002)

11

Parametry górnicze Parametry jakościowe Numer złoża

na mapie

Nazwa złoża powierzchnia[m2]

grubość nad-kładu

od – do (śr.)[m]

miąższość złoża

od – do (śr.)[m]

warunki hydro-geologiczne

zawartość ziaren o φ < 2 mm

(φ < 2,5 mm)* od – do (śr.)

[%]

zawartość ziaren o φ < 4 mm (φ < 5 mm)* od – do (śr.)

[%]

zawartość pyłów mineralnych od – do (śr.)

[%]

gęstość nasypowa w stanie zagęsz-

czonym od – do (śr.)

[t/m3]

siarka całkowita w przeliczeniu na

SO3od – do (śr.)

[%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

7 Kalenice III 27 152 0,2 – 4,6 (0,9)

8,2 – 17,2 (12,9)

częściowo za-wodnione (woda na głębokości ok.

13,0-15,6 m p.p.t.)

59,5 – 97,1 (78,8)

71,1 – 98,7 (87,5) 1,6 – 3,1 (2,3) 1,66 – 2,02 (1,81) nie oznaczono

9 Pszczonówka 7 770 0,3 – 2,2 (1,0)

6,0 – 8,0 (7,6) złoże suche 42,5 – 97,7

(66,09)* 50,85 – 99,3

(72,92)* 0,8 – 5,2 (2,13) 1,79 – 2,04 (1,92) ilości śladowe

11 Wola Drzewiecka 12 550 0,3 – 0,6 (0,4)

1,8 – 3,8 (2,6) złoże suche 75,3 – 99,7

(92,1) 88,6 – 100

(95,9) 3,6 – 10,6 (5,7) 1,63 – 1,87 (1,73) 0,183 – 0,201 (0,191)

12 Kołacinek 9 579 0,3 – 2,1 (0,9)

1,7 – 7,6 (5,3) złoże suche 40,1 – 95,1

(68,1) 53,9 – 97,3

(80,5) 0,3 – 4,3 (2,0) 1,78 – 1,94 (1,82) 0,040 – 0,075 (0,060)

13 Kotulin 7 120 - (1)

- (9) złoże suche 77,2 – 99,6

(87,6) 83,8 – 100

(91,2) 1,0 – 12,0 (5,3) 1,56 – 1,86 (1,71) 0,086 – 0,125 (0,099)

14 Winna Góra 8 990 0 – 2,4 (0,6) 6,8 – 10,0 (6,6) złoże suche 80,2 – 98,1

(88,2) 83,4 – 99,2

(92,0)* 2,2 – 5,3 (3,4) 1,74 – 1,88 (1,82) 0,091 – 0,173 (0,136)

15 Podłęcze 14 120 0 – 1,0 (0,5) (9,5) złoże suche 69,2 – 97,8 (83,9)

76,0 – 98,6 (88,5) 1,8 – 9,4 (3,6) 1,71 – 1,93 (1,84) 0,06 – 0,13

(0,09)

16 Stefanów 9 200 - (0,8)

6,0 – 10,0 (7,7) złoże suche 95,3 – 99,6

(98,7) 97,3 – 99,9

(99,4) 5,0 – 16,3 (9,7) 1,62 – 1,75 (1,66) 0,113 – 0,131 (0,122)

12

Na omawianym terenie występuje 7 złóż piaskowo-żwirowych („Czatolin”, „Czatolin

II”, „Kalenice”, „Kalenice II”, „Kalenice III”, „Pszczonówka”, „Kołacinek”) o łącznych zaso-

bach 78 840 tys. ton oraz 6 złóż piaskowych („Albinów”, „Wola Drzewiecka”, „Kotulin”,

„Winna Góra”, „Podłęcze”, „Stefanów”) o łącznych zasobach 1096 tys. ton. W sumie na ob-

szarze arkusza Łyszkowice udokumentowano 79 936 tys. ton kruszywa naturalnego.

Dwa największe obszarowo złoża: „Czatolin” (o powierzchni 144 ha) i „Kalenice”

(o powierzchni 107 ha) zawierają ponad 85 % (69 546 tys. ton) zasobów kruszywa naturalnego

na omawianym terenie. Z uwagi na położenie w pobliżu Łodzi zasoby te stanowią naturalne

zaplecze surowcowe przemysłu budowlanego dla tego miasta. Pozostałe złoża, z wyjątkiem

„Kalenic II” (41,66 ha) mają niewielkie powierzchnie (od 0,71 ha do 2,71 ha) oraz zasoby

(średnio około 2078 tys. ton). Złoża te zaspokajają potrzeby lokalne.

Podstawowe parametry górnicze oraz parametry jakościowe złóż kruszywa naturalnego,

które udokumentowano na arkuszu Łyszkowice zostały przedstawione w tabeli 2. Kopaliny

okruchowe służą jako źródło surowca budowlanego do produkcji betonów, zapraw i wypraw

oraz dla potrzeb drogownictwa.

Na omawianym obszarze zostało udokumentowane kartą rejestracyjną jedno złoże su-

rowców ilastych ceramiki budowlanej „Kalenice” (Kociszewska-Musiał, 1984). Powierzchnia

złoża wynosi 4,73 ha, średnia miąższość kopaliny 1 m, średnia grubość nadkładu około

0,25 m. Zasoby kopaliny wynoszą 22 tys. m3. Kopalinę stanowią odwapnione gliny lodow-

cowe o następujących parametrach: zawartość margla 0,03–0,07 %, skurczliwość wysychania

5,2–7,6 %, woda zarobowa 16,2–20,7 %. Tworzywo ceramiczne wypalone w temperaturze

850oC i 950oC cechuje się nasiąkliwością 9,3–12,3 % oraz wytrzymałością na ściskanie

w granicach 0,77–1,56 kN/cm2 po wypaleniu w temperaturze 850oC i 0,52–1,26 kN/cm2 po

wypaleniu w temperaturze 950oC. Optymalną temperaturą wypału surowca ilastego występu-

jącego w złożu jest temperatura 900oC. Opisany surowiec ilasty ma zastosowanie w budow-

nictwie na potrzeby lokalne okolicznych mieszkańców (cegła pełna).

Większość z omówionych złóż jest mało konfliktowa z punktu widzenia ochrony śro-

dowiska, czyli możliwa do zagospodarowania bez większych ograniczeń. Jedynie złoża:

„Czatolin”, „Kalenice – pole Albinów-Wierzbinie”, „Kalenice II” są konfliktowe z uwagi na

położenie na obszarze leśnym oraz złoże iłów ceramiki budowlanej „Kalenice”, które znajdu-

je się na glebach chronionych.

13

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Łyszkowice eksploatowane są aktualnie następujące złoża kruszy-

wa naturalnego: „Czatolin”, „Czatolin II”, „Kalenice II”, „Kalenice III”, „Stefanów” oraz zło-

że surowców ilastych ceramiki budowlanej „Kalenice”. Eksploatacja kopalin we wszystkich

wymienionych złożach prowadzona jest w sposób uporządkowany (ważna koncesja na eks-

ploatację, wyznaczony obszar i teren górniczy, projekty zagospodarowania złoża).

Złoże „Czatolin” użytkowane jest przez Kopalnie Surowców Mineralnych KOSMIN

z Łodzi i posiada koncesję ważną do 31.12.2010 roku oraz wyznaczony teren górniczy o po-

wierzchni 292 688 m2 i obszar górniczy o powierzchni 292 688 m2. Eksploatacja prowadzona

jest dwoma poziomami o wysokości pięter do 13 m. Wydobycie w 2001 r. wyniosło

210 tys. ton. Kopalina jest uszlachetniana w zakładzie przeróbczym „Czatolin” poprzez płu-

kanie i rozfrakcjonowanie na piaski uszlachetnione (0-2 mm), żwiry jedno- lub wielofrakcyjne

(2-16 mm, 2-8 mm, 8-16 mm) i mieszanki (0-16 mm).

Eksploatacja w złożach: „Czatolin II”, „Kalenice II”, „Kalenice III” i „Stefanów” pro-

wadzona jest na znacznie mniejszą skalę (2-39 tys. ton). Użytkownikami są osoby prywatne.

Kopalina nie podlega przeróbce, sprzedawana jest bezpośrednio odbiorcy zaspokajając po-

trzeby okolicznych mieszkańców. Złoże „Czatolin II” posiada koncesję ważną do 18.11.2016

roku, o obszarze górniczym wynoszącym 24 989 m2 oraz terenie górniczym o powierzchni

32 300 m2. Złoże „Kalenice II” z koncesją ważną do 30.09.2010 r., posiada obszar górniczy

o powierzchni 150 308 m2 oraz teren górniczy o powierzchni 199 222 m2. Złoże „Kalenice

III” ma koncesję ważną do 30.12.2008 r. o obszarze górniczym wynoszącym 19 702 m2 i te-

renie górniczym o powierzchni 27 150 m2. Złoże „Stefanów” prowadzi eksploatację na pod-

stawie koncesji ważnej do 31.12.2012 r. Obszar górniczy złoża wynosi 20 325 m2; teren gór-

niczy złoża wynosi 48 976 m2.

Złoże surowców ilastych „Kalenice” obecnie jest użytkowane przez PPH CEGFOL

w Kalenicach. Eksploatacja gliny z tego złoża prowadzona jest od 1939 r. Wydobycie kopali-

ny ze złoża zawsze było niewielkie i zaspokajało lokalne potrzeby. Obecnie złoże eksploato-

wane jest okresowo z koncesją ważną do 31.12.2006 r. Obszar górniczy wynosi 18 575 m2,

a teren górniczy 18 821 m2. Surowiec ilasty jest przerabiany w cegielni sąsiadującej ze zło-

żem. Z gliny wydobywanej ze złoża wypalana jest cegła pełna.

Złoże kruszywa naturalnego „Kołacinek” użytkowane jest przez osoby prywatne

i eksploatowane jest okresowo. Złoże „Kołacinek posiada koncesję ważną do 31.07.2002 r.,

14

o obszarze górniczym wynoszącym 9579 m2 oraz terenie górniczym o powierzchni

16 400 m2.

Kruszywo naturalne eksploatowane było również ze złóż: „Albinów”, „Kalenice Gór-

ne”, „Święte Laski”, „Winna Góra”, „Pszczonówka”, i „Podłęcze”. Eksploatacja tych złóż zo-

stała zaniechana. Sporadycznie, niewielkie wydobycie kopaliny przez okolicznych mieszkań-

ców na własne potrzeby prowadzone jest na złożach: „Pszczonówka”, i „Podłęcze”. Po za-

kończeniu eksploatacji nie zostały wykonane prace rekultywacyjne. Skarpy i dna wyrobisk

zostały samoistnie porośnięte roślinnością. Nie przeprowadzenie prac rekultywacyjnych

zwłaszcza, gdy eksploatacja została zakończona niedawno sprzyja „dzikiemu” składowaniu

śmieci (np. złoże „Święte Laski”, „Winna Góra”).

W kilku miejscach prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa natural-

nego przez okoliczną ludność. Największa odkrywka znajduje się obok nieczynnego złoża

„Pszczonówka”, gdzie wydobycie piasków i żwirów prowadzi się ręcznie i mechanicznie

(koparką). W północnej części arkusza występuje kilka niedużych wyrobisk, w których wy-

dobywane są piaski i żwiry. W rejonie Woli Drzewieckiej, Lipiec Reymontowskich i Kołaci-

na eksploatuje się sezonowo na potrzeby lokalne piaski i piaski ze żwirem.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Łyszkowice był dosyć szczegółowo rozpoznany, zwłaszcza pod kątem

poszukiwań kruszywa naturalnego grubego, co zaowocowało udokumentowaniem kilkunastu

złóż oraz licznymi sprawozdaniami z przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych.

Badania surowcowe prowadzone na tym obszarze dotyczyły wyłącznie kruszywa naturalnego

i objęły przede wszystkim jego północną i południowo-zachodnią część.

Wyniki tych prac poparte analizami głębokich wierceń oraz znajomością budowy geo-

logicznej i ukształtowania powierzchni terenu, pozwoliły na wyznaczenie dziesięciu obsza-

rów perspektywicznych, dwóch obszarów prognostycznych oraz kilku obszarów o negatyw-

nych wynikach rozpoznania.

Wytypowane obszary perspektywiczne dotyczą wystąpień kruszywa naturalnego piasz-

czystego i piaszczysto-żwirowego. Zlokalizowane są głównie w północnej i północno-

wschodniej części arkusza, co jest wynikiem znacznego rozprzestrzenienia w tych rejonach

utworów lodowcowych i wodnolodowcowych.

W okolicach złóż „Czatolin” i „Kalenice” wyznaczono dwa obszary perspektywiczne

dla piasków, które mogą stanowić przyszłą bazę surowcową na potrzeby lokalne (Kędzierska,

Mirowska, 1978; Kidawski, 1968).

15

Trzy kolejne obszary perspektywiczne wytypowano pomiędzy Łyszkowicami, Pszczo-

nówką a Świętymi Laskami. Pod niewielkim nadkładem (do 0,2 m) nawiercono serie piasz-

czyste o zróżnicowanej miąższości od 4 m do 18,5 m. Występujące piaski charakteryzują się

wysokim punktem piaskowym 91-100 % (Kędzierska, Mirowska, 1978; Osendowska, Kału-

ża, 1994 b).

Nieduży obszar perspektywiczny dla piasków wyznaczono także w rejonie Zawad.

W 1971 roku prowadzono tutaj poszukiwania kruszywa piaszczysto-żwirowego, które okaza-

ło się jednak pozanormatywne. Stwierdzono natomiast utwory piaszczyste o znacznie lepszej

jakości (miąższości około 2 m) występujące pod nadkładem gleb i glin o grubości około 1 m

(Lemiesz, Kędzierska, 1981).

W południowo-zachodniej części arkusza wyznaczono dwa następne obszary perspek-

tywiczne, w których stwierdzono obecność miąższej (do 15 m) serii piaszczystej (Osendow-

ska, 1989).

W rejonie Kolonii Łyszkowice i Woli Drzewieckiej wyznaczono dwa obszary perspek-

tywiczne dla kruszywa piaszczysto-żwirowego, które osiąga tutaj miąższość 5-10 m. Nawier-

cone utwory występują pod nadkładem do 0,5 m, a punkt piaskowy wynosi 60-64 % (Kę-

dzierska, Mirowska, 1980; Łęgosz, Rosicka, 1979).

W rejonie złoża „Święte Laski” wyznaczono obszar prognostyczny nr I o powierzchni

około 16,5 ha. Występujące tutaj piaski i żwiry mają miąższość 5,8-9 m i znajdują się pod

małym nadkładem do 0,2 m (Łęgosz, Rosicka, 1979). Główne parametry jakościowe kopaliny

oraz szacunkowe zasoby przedstawiono w tabeli 3.

Obszar prognostyczny nr II został wyznaczony w rejonie Mikuły-Nadolna. Na po-

wierzchni około 4,5 ha nawiercono w 6-ciu otworach kruszywo drobne, przewarstwione

wkładkami żwirów. Miąższość serii złożowej wynosi 5,5-8 m, a grubość nadkładu 1,5-4,5 m

(Mirowska, 1984). Podstawowe parametry jakościowe kruszywa przedstawione w tabeli 3,

odpowiadają wymogom kryteriów bilansowości stawianym piaskom do zapraw budowlanych.

Ewentualne pozyskanie w przyszłości tego kruszywa może być utrudnione przez gruby nad-

kład oraz występowanie gleb chronionych IV klasy bonitacyjnej.

Liczne prace geologiczno-poszukiwawcze prowadzone na obszarze arkusza Łyszkowice

dały możliwość wyznaczenia obszarów negatywnego rozpoznania piasków i żwirów, które

znajdują się głównie w jego południowo-zachodniej części (okolice Woli Cyrusowej, Koła-

cinka, Jasienia i Syberii). W wymienionych miejscach nawiercono gliny oraz piaski pylaste i

zaglinione, a stwierdzone serie piaszczysto-żwirowe występują sporadycznie w postaci gniazd

i mają słabą jakość (Kędzierska, Mirowska, 1980; Kowalska, 1972; Lichwierowicz, 1992 a;

16

Osendowska, Kałuża, 1992 a, b, 1994 c). Podobną sytuację stwierdzono na obszarach w pół-

nocnej części arkusza (okolice Łyszkowic, Trzcianki i Płyćwii), które uznano także za nega-

tywne dla wystąpień kruszywa naturalnego grubego (Kędzierska, Mirowska, 1980; Lichwie-

rowicz, 1992 a; Łęgosz, Rosicka, 1979; Osendowska, Kałuża, 1994 a).

Tabela 3

Wykaz obszarów prognostycznych

Numer obsza-

ru na

mapie

Po-wierzchnia

[ha]

Rodzaj kopaliny

Wiek kompleksu

litologiczno- surowcowe-

go

Parametry jakościowe

Średniagrubość nadkła-

du [m]

Grubość kompleksu

litologiczno-surowcowe-

go od - do [m]

Zasoby w katego-

rii D1 [m3]

Zastosowa-nie

kopaliny

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I 16,5 pż Q

punkt piaskowy 61,0 - 68,0 %

zawartość pyłów 2,0 - 9,0 %

0,20 5,8 – 9,0 1 221 000 Sd, Skb

II 4,5 p Q

punkt piaskowy 76,0 - 92,0 % śr. 85,4 %

zawartość pyłów 1,0 - 3,0 %

3,25 5,5 – 8,5 300 150 Skb

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, p – piaski; Rubryka 4 : Q – czwartorzęd Rubryka 9: Sd –surowce drogowe, Skb – surowce kruszyw budowlanych

Na omawianym obszarze prowadzano w latach 50-tych i 60-tych poszukiwania węgli

brunatnych. Wyniki badań okazały się negatywne, występujące pokłady węgli nie spełniały

kryteriów bilansowości (miąższość warstwy poniżej 1 metra) i znajdowały się na znacznych

głębokościach.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Łyszkowice jest odwadniany przez prawobrzeżne dopływy Bzury:

Mrogę, Bobrówkę, Uchańkę, Zwierzyniec i Skierniewkę, płynące generalnie w kierunku pół-

nocnym. W dolinie Mrogi koło Kołacinka, w dolinie Bobrówki koło Łyszkowic oraz w okoli-

cach Słupi i Zawad znajdują się niewielkie stawy rybne.

Jakość wód powierzchniowych na badanym terenie nie jest zadawalająca. O takiej oce-

nie zadecydowały głównie przekroczone normy substancji biogenicznych (azotynów

i chlorofilu „a”), podwyższone miano Coli i obecność zawiesin. Mrożyca i Mroga są dodat-

kowo odbiorcami ścieków odprowadzanych z Brzezin i zakładów farmaceutycznych w Łysz-

kowicach. Na rzece Mrodze w punkcie monitoringu w miejscowości Dmosin stwierdzono

wody trzeciej klasy czystości (Raport o stanie..., 2002).

17

2. Wody podziemne

Wody podziemne występują w trzech piętrach wodonośnych związanych z utworami

wieku czwartorzędowego, trzeciorzędowego i jurajskiego (Rodzoch, 2002). Istniejące na ob-

szarze arkusza ujęcia wód podziemnych wykorzystują przede wszystkim wody piętra czwar-

torzędowego, w mniejszym stopniu trzeciorzędowego i jurajskiego (Dobrzyński, 1984; Giłka,

1996).

W utworach czwartorzędowych występują dwa poziomy wodonośne. Pierwszy poziom,

o zwierciadle swobodnym, jest związany z serią piasków drobnoziarnistych i pylastych

o miąższości 25-35 m. Są to osady zlodowacenia północnopolskiego i holocenu. Wody wy-

stępują przeważnie w dolinach rzecznych, a także sporadycznie w zapiaszczonych partiach

glin morenowych. Istnieje zatem ścisły związek tego poziomu z geomorfologią terenu, siecią

rzeczną, a także z warunkami klimatycznymi Wydajności studzien z tego poziomu są nie-

wielkie i osiągają wartości do kilkunastu m3/h. Jakość wód jest dobra, jedynie zawartość

związków żelaza i manganu przekracza nieznacznie normy przyjęte dla wód pitnych. Mimo

niewielkiej zasobności i sezonowych wahań zwierciadła wody, poziom ten ma pewne znacze-

nie użytkowe i jest eksploatowany w gospodarskich studniach kopanych. Wody tego poziomu

od wód drugiego poziomu czwartorzędowego oddziela warstwa glin zwałowych.

Drugi poziom, o zwierciadle napiętym, występuje w piaskach średnich i drobnych, two-

rzących warstwę o miąższości 15-20 m. Studnie ujmujące wody tego poziomu mają zróżni-

cowane wydajności od 28 do 65 m3/h. Ujęcia o największych wydajnościach występują

w okolicach: Czatolina (65 m3/h), Słomkowa (63 m3/h), Drzewiec (60 m3/h), Lipiec Reymon-

towskich (60 m3/h), Słupii (55 m3/h) i Dmosina (52 m3/h). Jest to główny poziom użytkowy

na obszarze arkusza Łyszkowice. Jakość wód nie budzi żadnych zastrzeżeń, zarówno pod

względem chemicznym jak i bakteriologicznym, chociaż czasem zawierają one ponadnorma-

tywne zawartości żelaza i manganu. Wody opisanego poziomu należą do miękkich i słaboal-

kalicznych.

Wody piętra trzeciorzędowego występują na głębokości 25-45 m p.p.t. w serii piaszczy-

sto-żwirowej. Do eksploatacji ujmowana jest przeważnie górna część tego piętra, ponieważ

dolna zawiera wkładki węgli brunatnych, które mogłyby spowodować zanieczyszczenie wód

pyłem węglowym. Zwierciadło wód opisanego piętra jest napięte, a wydajności studni są

znaczne 36-72 m3/h. Studnia w Ząbkach ujmuje wody z piętra trzeciorzędowego i posiada

wydajności 62 m3/h. Wody piętra trzeciorzędowego posiadają często kontakt hydrauliczny

z wodami piętra czwartorzędowego i czasem ujmowane są wspólnie.

18

Fig. 3 Położenie arkusza Łyszkowice na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce

wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku poro-wym; 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 5 – granica GZWP w ośrodku szczeli-nowo-krasowym. Nazwa i nr GZWP, wiek ujmowanych utworów: Subniecka warszawska–215, trzeciorzęd (Tr); Subniecka warszawska (część centralna) –215A, trzeciorzęd (Tr); Zbiornik Krośniewice - Kutno–226, jura górna (J3); Dolna Chruślina–227, czwartorzęd (Q); Niecka łódzka–401, kre-da dolna (Cr1); Zbiornik Stryków–402, jura górna (J3); Zbiornik międzymorenowy Brzeziny - Lipce Reymontow-skie–403, czwartorzęd (Q); Zbiornik Koluszki - Tomaszów–404, jura górna (J3)

Piętro jurajskie, podobnie jak piętro czwartorzędowe, posiada dwa poziomy wodono-

śne. Poziom występujący płycej związany jest z wapieniami kimerydu dolnego. Jest to po-

ziom bardzo słabo wodonośny i nieposiadający więzi hydraulicznej z wodami poziomu głęb-

szego, występującymi w wapieniach oksfordu górnego. Płytszy poziom został nawiercony na

głębokości średnio około 60 m p.p.t., natomiast poziom głębszy – średnio 160-180 m p.p.t.

Największe ujęcia są zlokalizowane w Domaniewicach (44 m3/h), Mszadli Dolnej (57 m3/h)

oraz w Łyszkowicach (Zakłady „Polfa” – 66 m3/h). Wody związane z poziomem oksfordu

19

występują pod dużym ciśnieniem, są miękkie i słaboalkaliczne. Jakość tych wód jest dobra,

nie wykryto związków manganu, siarczanów i siarkowodoru.

Ujęcie zlokalizowane w Woli Drzewieckiej, posiadające wydajność 42 m3/h i ujmujące

wody drugiego poziomu czwartorzędowego, ma zatwierdzoną strefę ochrony pośredniej.

Na obszarze arkusza Łyszkowice znajdują się fragmenty trzech zbiorników wód pod-

ziemnych – GZWP – wymagające szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990). Centralną część

arkusza zajmują: zbiornik górnojurajski Koluszki-Tomaszów oraz czwartorzędowy zbiornik

międzymorenowy Brzeziny-Lipce Reymontowskie (Fig. 3). Oba GZWP nie posiadają szcze-

gółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Przez północno-wschodni skraj arkusza przebiega

granica trzeciorzędowego zbiornika Subniecka warszawska, który również nie posiada doku-

mentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone

w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie

standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października

2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie-

czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 592-

Łyszkowice zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości

pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opró-

bowanie w siatce 5x5 km.

Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po-

bierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesie-

wane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część,

której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal-

na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go-

dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spek-

trometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma

20

21

Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY

70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej

spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption

Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym

FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo-

gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych

próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen-

cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do

wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar-

tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna prób-

ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie

punktowej.

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedsta-

wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi-

kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz-

czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre-

ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 4).

Przeciętne wartości arsenu, kadmu i rtęci w glebach arkusza są identyczne z wartościa-

mi przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco niższe warto-

ści median zanotowano dla baru, chromu, cynku, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu.

Pod względem zawartości metali, wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfika-

cji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne

użytkowanie.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą-dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Zakresy zawartości w glebach na arkuszu 592-Łyszkowice

N=7

Wartość przeciętnych (median) w glebach na arkuszu 592-Łyszkowice

N=7

Wartość przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabu-dowanych Polski 4)

N=6522

Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa < 1mm, mineralizacja HCl (1:4)

Metale

Grupa A 1)Głębokość (m p.p.t.)

0,0-0,3 0-2 Głębokość (m p.p.t.)

0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12-34 21 27 Cr Chrom 50 150 500 2-3 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 13-21 18 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1 2 Cu Miedź 30 150 600 2-4 2 4Ni Nikiel 35 100 300 1-3 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6-10 9 12Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 <0,05 <0,05Ilość badanych próbek gleb z arkusza 592-Łyszkowice w poszczególnych grupach za-nieczyszczeń As Arsen 7 Ba Bar 7 Cr Chrom 7 Zn Cynk 7 Cd Kadm 7 Co Kobalt 7 Cu Miedź 7 Ni Nikiel 7 Pb Ołów 7 Hg Rtęć 7 Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 592-Łyszkowice do po-szczególnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) 7

N – ilość próbek

1) grupa A a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar-dy wynikające ze stanu faktycznego, 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta-wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie-użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów prze-mysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000

Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

22

23

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobyl-

skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu

Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze-

cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km.

Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym

przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych

w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza

mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne

z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla

punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa-

no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschod-

niej granicy opisywanego arkusza.

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promienio-

wania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w prze-

dziale od około 15 do około 40 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest

nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschod-

niego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 20 do około

50 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h. Obszar omawianego arkusza

budują utwory charakteryzujące się generalnie niską radioaktywnością. Są to głównie utwory

piaszczyste - lodowcowe i wodnolodowcowe, wykształcone na węglanowych skałach juraj-

skich - marglach, wapieniach.

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bar-

dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się

w przedziale od około 0,5 do około 2 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu

wschodniego - od około 0,2 do około 2 kBq/m2.

Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierw

iastkami prom

ieniotwórczym

i (na osi rzędnych - opis siatki ki-lom

etrowej arkusza)

24

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo-

wisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte Ustawie o odpadach oraz Rozporządzeniu

Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczą-

cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczegól-

ne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego

w nielicznych przypadkach, przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienio-

nych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania

na etapie projektowania składowisk. Ponadto w przypadkach nie ujętych aktami prawnymi

zaproponowano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria prze-

strzenne, nawiązujące do istniejących praktycznych warunków lokalizowania składowisk.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko-

wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

− wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować wyróżnionych

typów składowisk odpadów,

− warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowied-

nich władz i służb,

− wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych

typów potencjalnych składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono:

− tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk

ze względu na wymagania: przyrodnicze, geośrodowiskowe lub infrastrukturalne;

− tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające jed-

nak naturalnej warstwy izolacyjnej (w tych rejonach składowiska odpadów muszą

posiadać sztuczną barierę izolacyjną dla dna i skarp obiektu, wykonaną z odpowied-

nich materiałów gruntowych lub syntetycznych);

− tereny na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na

istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej.

Na terenach, niewyłączonych z możliwości lokalizowania składowisk odpadów, zazna-

czono także te wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako poten-

cjalne miejsca składowania odpadów, po odpowiedniej ocenie właściwości izolacyjnych dna

i skarp.

25

Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola-

cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich

obrębie wydziela się rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:

− izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom

składowania odpadów ( N, K, O);

− rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających,

z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczno-

ści publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód pod-

ziemnych, z – złóż kopalin).

Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają-

ce z występowania zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów

środowiska przyrodniczo – kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w

obrębie obszarów objętych wymienionymi ograniczeniami warunkowymi będzie wymagało

ustaleń z odpowiednimi władzami oraz zgodności z dokumentami planistycznymi dotyczą-

cymi zagospodarowania przestrzennego.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych

składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 5).

Tabela 5

Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ

składowiska miąższość [m] współczynnik filtracji [m/s] rodzaj gruntów

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 . 10-9iły, iłołupki

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie:

− warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu

− składowisk (przyjętymi w tabeli 5);

− zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod

przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jedno-

rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi-

ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedsta-

wiane na Planszy B. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie doku-

26

mentacyjnej, przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne

(Tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń. Profile te przedstawiają budowę geolo-

giczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej występującej pod

utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tab. 6 otwory (których profile wnoszą

istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na

MGP - plansza B.

Na obszarze arkusza Łyszkowice rejony, w których lokalizowanie składowisk odpadów

jest całkowicie zakazane, obejmują: dna dolin rzek (Mrogi, Bobrówki, Uchańki i Łupii) oraz

mniejszych cieków wypełnione osadami organogenicznymi (torfami i namułami) oraz pia-

skami rzecznymi, tworzącymi tarasy zalewowy i nadzalewowy (1-2 m p.k.rz), tereny bagien-

ne i podmokłe (w tym łąki na gruntach pochodzenia organicznego), teren strefy ochronnej

ujęcia wód podziemnych w Woli Drzewieckiej (środkowo-wschodnia część arkusza), frag-

menty zboczy doliny Mrogi i doliny Łupii o nachyleniu około 10°, kompleksy leśne o po-

wierzchni powyżej 100 ha (w części środkowo-północnej, środkowej i środkowo-południowej

oraz wzdłuż doliny Mrogi) wraz z terenami rezerwatów oraz zwartą i gęstą zabudowę: Łysz-

kowic, Dmosina, Lipiec Reymontowskich i Słupii.

Poza wymienionymi rejonami lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, ale preferowa-

ne są tereny posiadające naturalną warstwę izolacyjną (spełniającą wymagane kryteria prze-

puszczalności – tabela 1), której strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t. Na analizowa-

nym obszarze rolę takiej warstwy spełniają wyłącznie gliny zwałowe zlodowacenia środko-

wopolskiego (Warty), o średniej miąższości około 10 m, dlatego istnieje tu możliwość wyko-

rzystania naturalnej warstwy izolacyjnej do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obo-

jętnych. Z omawianych glin zbudowana jest wysoczyzna polodowcowa płaska (w części pół-

nocnej i środkowej) oraz falista (w części południowej). Nachylenia powierzchni wysoczyzny

dochodzą do 5 stopni, a jej stoków na ogół nie przekraczają 10° (poza fragmentami w doli-

nach Mrogi i Łupii). W części północnej i środkowej wysoczyzna tworzy zwartą formę, na-

tomiast w części południowej jest rozdzielona na kilka mniejszych płatów (Nowacki, 1990,

1993).

W obrębie obszarów preferowanych do lokalizowania składowisk wyznaczono pewne

ograniczenia warunkowe ich lokalizacji ze względu na:

− zwartą i gęstą zabudowę: Łyszkowic, Dmosina, Lipiec Reymontowskich i Słupii;

− obecność obszaru chronionego krajobrazu „Dolina Mrogi i Mrożycy” oraz Parku

Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich wraz z otuliną (w części południowej);

27

− obecność obszaru wysokiej ochrony w obrębie GZWP nr 403 (zbiornik międzymo-

renowy Brzeziny-Lipce Reymontowskie) na znacznej części badanego rejonu

(Kleczkowski, 1990);

− ochronę złoża iłów ceramiki budowlanej „Kalenice” w okolicach miejscowości Sta-

ra Wieś (na południe od Łyszkowic).

Omawiany obszar jest nierównomiernie i w wielu miejscach niedostatecznie rozpozna-

ny geologicznie – wykonano tu około 120 głębszych otworów hydrogeologicznych i badaw-

czych oraz znacznie więcej płytszych otworów surowcowych (w czasie prac badawczych

i dokumentujących liczne złoża kruszywa). Najlepiej udokumentowane są okolice Łyszkowic

i Lipiec Reymontowskich oraz północno-zachodnia część obszaru arkusza. Zmienność geolo-

giczną w obszarach preferowanych pod lokalizowanie składowisk dokumentowało jedynie

około 50 głębszych (50-150 m) otworów wiertniczych.

Warunki izolacyjności podłoża zgodne z wymaganiami dla składowisk odpadów obo-

jętnych wyznaczono w obszarach, gdzie odpowiednia miąższość glin zwałowych jest udoku-

mentowana profilem otworu wiertniczego lub przekrojami geologicznymi.

Zmienne właściwości izolacyjne podłoża, wyznaczono tam, gdzie:

− gliny zwałowe są przykryte utworami przepuszczalnymi (przeważnie piaskami

i mułkami eluwialnymi i eolicznymi, rzadziej piaskami wodnolodowcowymi), któ-

rych miąższości nie przekraczają 2,5 m;

− miąższość warstwy izolacyjnej jest niewielka (do 4 m), a poniżej występuje gruby

kompleks warstw przepuszczalnych, który na ogół jest równocześnie poziomem

wodonośnym (np. w części północno-zachodniej - w rejonie Kadzielina; w części

środkowej – między Ząbkami a Teresinem oraz w części południowo-zachodniej –

w okolicach Bielanek i Kołacina).

Cały obszar arkusza Łyszkowice, zwłaszcza w części południowej i środkowej, charak-

teryzuje się znacznym udziałem rejonów o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża.

Taki stan jest spowodowany przykryciem glin zwałowych piaskami o różnej genezie (wodno-

lodowcowej, eolicznej i eluwialnej), których miąższości wynoszą od 1 do 4 m (a więc w wie-

lu miejscach są większe niż 2,5 m). W skali tej mapy rozdzielenie piasków (o miąższości do

2 m) leżących bezpośrednio na glinach od piasków (o większej miąższości - powyżej 2 m)

jest bardzo ogólne i mało dokładne (na co wskazują m.in. niezgodności na styku z arkuszem

Skierniewice SMGP). Z tej przyczyny w każdym przypadku ewentualnej lokalizacji składo-

wiska w omawianych obszarach, należy rozpoznać szczegółowo głębokość występowania

28

stropu warstwy izolacyjnej, ponieważ może okazać się, że jest to głębokość przekraczająca

2,5 m.

Na obszarze arkusza Łyszkowice naturalne warunki ochrony jakości wód podziemnych

są zróżnicowane. Główne użytkowe piętra wodonośne występują w utworach: czwartorzędo-

wych, trzeciorzędowo-górnojurajskich i górnojurajskich. Największe rozprzestrzenienie ma

użytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędowych, związany z piaskami wodno-

lodowcowymi zlodowaceń środkowopolskich, stwierdzony na głębokości 1-15 m (w dolinach

rzecznych) oraz 15-30 m (w obszarach wysoczyznowych). W obrębie dolin (zwłaszcza Mrogi

i Uchańki) omawiany poziom jest całkowicie pozbawiony izolacji; natomiast na obszarze wy-

soczyznowym jest on izolowany utworami słaboprzepuszczalnymi, ale nie w sposób ciągły.

Trzeciorzędowo-górnojurajskie piętro wodonośne, występujące w piaskach i wapieniach na

głębokości 15-50, ma charakter poziomu użytkowego w środkowo-zachodniej części (w rejo-

nie Zawad); natomiast piętro górnojurajskie, stwierdzono na głębokościach 50-100 m, jest

ujmowane jedynie w części północno-zachodniej. Oba te piętra posiadają izolację częściową

lub całkowitą utworami słaboprzepuszczalnymi (glinami) oraz lokalnie – nieprzepuszczalny-

mi (iłami). W częściach: południowo-wschodniej, południowo-zachodniej oraz lokalnie za-

chodniej i północnej stopień zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego jest wysoki z u-

wagi na brak warstwy izolacyjnej (w dolinach: Mrogi, Uchańki i Łupii) oraz nieciągły charak-

ter tej warstwy (w rejonach wysoczyznowych). Średni stopień zagrożenia poziomu użytko-

wego wyznaczono w części północno-zachodniej (rejon Głowna) oraz w rejonie Łyszkowic

i Lipiec Reymontowskich. Jedynie w okolicach Głowna taka ocena zagrożenia wód podziem-

nych wynika z niepełnej izolacji utworami słaboprzepuszczalnymi; w pozostałych obszarach

jest związana z koncentracją obiektów przemysłowych, zagrażających wodom podziemnym.

Na pozostałej części obszaru (północno-zachodnia i wschodnia) występuje niski i lokalnie

bardzo niski stopień zagrożenia poziomów użytkowych (Oficjalska, Krawczyński, 2002).

Większa część obszarów potencjalnych do lokalizowania składowisk odpadów znajduje się

w rejonach bardzo niskiego, niskiego i średniego stopnia zagrożenia. Część z nich została jed-

nak wyznaczona w rejonach wysokiego stopnia zagrożenia – i są to przede wszystkim te ob-

szary, w których występuje zmienność właściwości izolacyjnych glin zwałowych.

Analiza wszystkich dostępnych materiałów kartograficznych (Nowacki, 1990, 1993;

Oficjalska, Krawczyński, 2002), złożowych (Kociszewska-Musiał, 1984) oraz profili wierceń

wykazała, że najbardziej sprzyjające warunki naturalne do lokalizacji składowisk odpadów

obojętnych występują w części północnej, mniej korzystne – w części środkowej, a najmniej

korzystne – w południowej. Generalnie wiąże się to z: malejącą (ku południowi i zachodowi)

29

miąższością warstwy izolacyjnej, znacznym przykryciem warstwy izolacyjnej utworami

piaszczystymi (w części środkowej i południowej) oraz z występowaniem większej ilości

ograniczeń warunkowych (w części środkowej i południowej), które należy uwzględnić przy

ewentualnej lokalizacji składowiska.

W północnej części omawianego obszaru gliny zwałowe, stanowiące warstwę izolacyj-

ną, mają średnią miąższość kilkunastu m; w pojedynczych otworach (nr 14, 23) miąższość ta

dochodzi do ponad 30 m. Są to w przewadze gliny piaszczyste, zwarte. W rejonie Długiej Wsi

(otwór 10) bezpośrednio pod gliną zwałową występują trzeciorzędowe iły – a łączna miąż-

szość warstwy izolacyjnej dochodzi do 67 m. Istnieje zatem możliwość wykorzystania tej

grubej naturalnej warstwy izolacyjnej do lokalizacji składowiska odpadów komunalnych

w bezpośrednim sąsiedztwie tego otworu, po wcześniejszym szczegółowym rozpoznaniu wa-

runków geologiczno-inżynierskich. Innym dogodnym miejscem do wykorzystania jako skła-

dowisko odpadów może zostać w przyszłości, po zakończeniu eksploatacji, wyrobisko na zło-

żu glin „Kalenice”. Dodatkowo w omawianej części obszaru arkusza przeważa niski stopień

zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego. Ograniczenia warunkowe dla lokalizacji

składowisk odpadów obojętnych wynikają przede wszystkim z obecności zwartej i gęstej za-

budowy Łyszkowic i innych miejscowości, w mniejszym stopniu – z obecności strefy OWO

dla GZWP nr 403. Poważnym utrudnieniem są natomiast płytko (0-2 m) występujące wody

gruntowe w części północno-zachodniej.

W środkowej części omawianego obszaru średnia miąższość glin zwałowych wynosi

około 10 m, a maksymalnie dochodzi do około 30 m (otwory 24 i 31). Lokalnie gliny te przy-

kryte są utworami piaszczystymi o niewielkich miąższościach. Ograniczenia warunkowe dla

lokalizowania składowisk są związane ze strefą OWO dla GZWP nr 403 oraz zwartą i gęstą

zabudową m.in. Dmosina i Lipiec Reymontowskich. Pierwszy poziom wodonośny znajduje

się na głębokości > 5 m, a większa część obszaru – w obrębie niskiego stopnia zagrożenia.

W części południowej obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów

mają najmniejsze powierzchnie, a miąższość warstwy izolacyjnej rzadko przekracza 7 m.

Występujące tu gliny są bardziej zwietrzałe i w znacznej części przykryte utworami piaszczy-

stymi. Dodatkowym utrudnieniem są ograniczenia warunkowe dla lokalizowania składowisk

odpadów, wynikające z ochrony przyrody i wód podziemnych. W tej części obszaru arkusza

przeważa wysoki stopień zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego.

Poza obszarami predysponowanymi do lokalizowania składowisk odpadów istnieje tu

kilkanaście wyrobisk (piaskowni i żwirowni), powstałych głównie w wyniku eksploatacji złóż

kruszywa naturalnego. Po wykonaniu odpowiednich sztucznych izolacji dna i skarp tych

30

obiektów można będzie w przyszłości wykorzystać niektóre z nich jako miejsca składowania

odpadów obojętnych lub innych niż obojętne i niebezpieczne. Zdecydowana większość tych

wyrobisk znajduje się jednak w granicach obszarów chronionych lub/oraz w obrębie strefy

OWO.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio-

nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji

lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych

i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó-

łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny

odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów

i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych,

których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydroge-

ologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospoda-

rowania terenu dla składowiska odpadów.

Tabela 6

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów preferowanych pod lokalizację składowisk odpadów

Profil geologiczny

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu-jącego pod warstwą izola-

cyjną [m p.p.t.]

Archiwum i numer otwo-

ru

Numer otworu

na mapie dokumen-tacyjnej B strop

warstwy [m.ppt]

litologia i wiek warstwy

Miąższość warstwy izo-

lacyjnej

[m] zwierciadło nawiercone

zwierciadło ustalone

3 4 5 6 7 8 9

BH 5920073 1

0,0 10,0 10,3 13,0

Glina zwałowa Piasek drobny Glina Piasek drobny Q

10,0 10,0 7,0

BH 5920075 2

0,0 5,2 6,0

12,5 12,7 21,7 22,3 22,7 23,2 27,5 30,0

Glina zwałowa Piasek gliniasty Glina zwałowa Piasek drobny Glina zwałowa Piasek drobny Glina zwałowa Piasek drobny Glina zwałowa Piasek średni Glina zwałowa Q

12,5 27,5 12,5

BH 5920072 3

0,0 3,8 4,1

Glina Żwir Glina zwałowa z otoczakami Q

3,8 3,8 3,4

31

Profil geologiczny

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu-jącego pod warstwą izola-

cyjną [m p.p.t.]

Archiwum i numer otwo-

ru

Numer otworu

na mapie dokumen-tacyjnej B strop

warstwy [m.ppt]

litologia i wiek warstwy

Miąższość warstwy izo-

lacyjnej

[m] zwierciadło nawiercone

zwierciadło ustalone

3 4 5 6 7 8 9

BH 5920084 4

0,0 0,3 5,0 5,3

12,0 18,0 28,0

Gleba Glina piaszczysta Piasek drobny Glina piaszczysta Glina ciężka Glina piaszczysta Piasek różny Q

27,4 28,0 8,6

BH 5920064 5

0,0 2,0 3,2 5,5

17,2 34,0

Piasek drobny Glina piaszczysta Piasek gliniasty Glina piaszczysta Glina zwałowa Piasek średni Q

15,2 34,0 8,4

BH 5920086 6

0,0 0,3 3,0 4,5 5,0

15,0 24,0 28,0

Gleba Glina piaszczysta Glina pylasta Piasek średni Glina piaszczysta Glina zwałowa Piasek średni Glina zwałowa Q

14,2 4,524,0 4,59,0

BH 5920079 7

0,0 15,8 17,2

Glina piaszczysta Piasek drobny Glina piaszczysta Q

15,8 15,8 3,5

BH 5920071 8

0,0 0,9 4,8 5,4

13,2 16,0 18,2

Piasek gliniasty Glina piaszczysta Piasek Glina piaszczysta Piasek różny ze żwirem Glina piaszczysta Piasek różny ze żwirem Q

11,7 4,813,2 4,8

BH 5920085 9

0,0 0,3 7,6 8,0

10,0 13,0 16,0 19,0

Gleba Glina Piasek gliniasty Glina Pył Pył ilasty Piasek drobny Glina piaszczysta Q

9,7 16,0 7,5

Gleba Glina zwałowa Glina zwałowa z otoczakami QBH

5920059 10*

0,0 0,3 4,5

37,5 67,5 75,0

Ił Węgiel brunatny Piasek drobny Tr

67,2 67,5 4,6

BH 5920015 11

0,0 0,3 1,8

17,4

Gleba Glina piaszczysta Glina zwałowa z otoczakami Piasek różny z otoczakami Q

17,1 17,4 0,8

Glina piaszczysta Glina zwałowa z otoczakami Żwir gliniasty Glina zwałowa z otoczakami Ił warwowy Węgiel brunatny Glina ciężka Q

BH 5920024 12

0,0 2,5 8,0

12,0 38,0 46,0 54,0 58,0 61,0

Margle ilaste Wapienie J

8,0 58,0 6,0

32

Profil geologiczny

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu-jącego pod warstwą izola-

cyjną [m p.p.t.]

Archiwum i numer otwo-

ru

Numer otworu

na mapie dokumen-tacyjnej B strop

warstwy [m.ppt]

litologia i wiek warstwy

Miąższość warstwy izo-

lacyjnej

[m] zwierciadło nawiercone

zwierciadło ustalone

3 4 5 6 7 8 9

CAG 13

0,0 7,0 9,0

19,0

Glina zwałowa Piasek Glina zwałowa Piasek drobny z otoczakami Q

7,0 b.d. b.d.

BH 5920047 14

0,0 0,5

36,0

Piasek średni Glina zwałowa z otoczakami Piasek drobny Q

35,5 36,0 9,6

BH 5920029 15

0,0 0,2

12,0

Gleba Glina zwałowa Piasek różny Q

11,8 12,0 1,6

BH 5920036 16

0,0 5,0

22,0

Glina zwałowa piaszczysta Glina zwałowa z otoczakami Piasek drobny Q

22,0 22,0 10,0

CAG 63436 17

0,0 0,5 1,5 5,5

12,5

Gleba piaszczysta Piasek średni Glina piaszczysta Glina zwałowa piaszczysta Piasek drobny ze żwirkiem Q

11,0 b.d. b.d.

CAG 14730

(wierc. 7) 18 0,0

0,2 Gleba Glina marglista Q 1,9 b.d. b.d.

BH 5920041 19

0,0 0,3 2,0

14,0 17,0

Gleba Glina piaszczysta Glina zwałowa z otoczakami Piasek drobny Glina zwałowa z otoczakami Q

13,7 14,0 9,0

BH 5920027 20

0,0 0,5 4,5 8,0

Gleba Glina ciężka Piasek pylasty Glina zwałowa z otoczakami Q

4,0 4,5 4,0

BH 5920033 21

0,0 0,5 4,0

Gleba Glina piaszczysta Piasek różny Q

4,0 4,0 3,5

BH 5920023 22

0,0 0,4 2,5 3,5

10,0 14,0

Piasek gliniasty Glina zwałowa z otoczakami Piasek gliniasty Glina Piasek gliniasty Glina Q

9,6 10,0 6,7

BH 5920061 23

0,0 0,3

31,6 33,0

Gleba Glina zwałowa Pył Piasek drobny Q

31,3 33,0 5,9

BH 5920098 24

0,0 3,0

29,5

Glina piaszczysta Glina piaszczysta z otoczakami Piasek średni Q

29,5 29,5 10,3

BH 5920074 25

0,0 0,4 1,2 2,0

12,0 12,5 14,0

19,0

Gleba Piasek pylasty Piasek drobny Glina piaszczysta Glina zwałowa Piasek drobny Piasek różny z otoczakami i żwi-rem Glina zwałowa Q

10,5 14,2 13,2

33

Profil geologiczny

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu-jącego pod warstwą izola-

cyjną [m p.p.t.]

Archiwum i numer otwo-

ru

Numer otworu

na mapie dokumen-tacyjnej B strop

warstwy [m.ppt]

litologia i wiek warstwy

Miąższość warstwy izo-

lacyjnej

[m] zwierciadło nawiercone

zwierciadło ustalone

3 4 5 6 7 8 9

CAG 63395 26

0,0 0,4 2,0 7,0

Gleba piaszczysta Piasek ze żwirem, zagliniony Glina piaszczysta ze żwirem Piasek średni ze żwirkiem Q

5,0 b.d. b.d.

BH 5920080 27

0,0 0,3 1,0 7,7 9,6

11,8 14,0 22,0

Gleba Piasek pylasty Glina piaszczysta Piasek średni z otoczakami Piasek różny z otoczakami Piasek średni z otoczakami Piasek średni Piasek drobny Q

6,7 16,5 16,5

BH 5920030 28

0,0 7,8 8,3

19,0

Glina zwałowa z otoczakami Żwir gliniasty Glina zwałowa Piasek drobny Q

7,8 7,8 4,5

CAG 29 0,0 4,0

Glina zwałowa Piasek drobny Q 4,0 b.d. b.d.

CAG 30 0,0 1,0 6,5

Piasek drobny Glina zwałowa Piasek drobny Q

5,5 b.d. b.d.

BH 5920088 31*

0,0 1,5

32,5 37,0 45,3 67,0 67,3

Profil nieznany Glina ilasta Pył piaszczysty Pył Piasek pylasty Glina zwałowa Piasek drobny Q

31,0 67,3 35,6

CAG 63043 32

0,0 0,2 1,7

14,3 17,4 20,2

Gleba piaszczysta Piasek bardzo drobny, zagliniony Glina piaszczysta ze żwirem Glina zwałowa z otoczakami Mułek ilasty Piasek średni Q

20,0 b.d. b.d.

BH 5920094 33

0,0 10,0 11,0 13,0 23,0

Glina piaszczysta Głazy narzutowe Żwir z otoczakami Piasek pylasty Piasek pylasty Q

10,0 23,0 23,0

BH 5920008 34

0,0 0,3 1,0 5,0 8,0

10,0 27,0

Gleba Piasek różny z otoczakami Glina piaszczysta Piasek drobny Piasek średni Piasek drobny Piasek pylasty Q

4,0 20,0 20,0

BH 5920020 35

0,0 0,3 3,0 5,8 9,0

30,0 42,5 45,0 58,0 59,0

Gleba Glina piaszczysta Glina zwałowa z otoczakami Otoczaki w glinie Glina zwałowa z otoczakami Żwir gliniasty z otoczakami Pył piaszczysty Glina zwałowa z otoczakami Piasek gliniasty drobny Piasek średni Q

5,5 58,0 16,0

34

Profil geologiczny

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu-jącego pod warstwą izola-

cyjną [m p.p.t.]

Archiwum i numer otwo-

ru

Numer otworu

na mapie dokumen-tacyjnej B strop

warstwy [m.ppt]

litologia i wiek warstwy

Miąższość warstwy izo-

lacyjnej

[m] zwierciadło nawiercone

zwierciadło ustalone

3 4 5 6 7 8 9

BH 5920062 36

0,0 0,3

12,0 12,4 12,8 14,7

Gleba Glina Pył Piasek drobny Żwir Ił Q

11,7 12,5 12,5

BH 5920060 37

0,0 0,5 5,0

18,5

Gleba Glina piaszczysta Piasek różny ze żwirem Piasek drobny, zapylony Q

4,5 18,5 18,5

CAG 2240 38*

0,0 1,5 6,7

Piasek drobny Glina zwałowa Iły Q

6,0 b.d. b.d.

CAG 44621 39

0.0 6,8 7,9

12,3

15,0

Glina Piasek pylasty i różny Glina zwałowa Piasek drobny z domieszką róż-nego Piasek gruby ze żwirem Q

6,8 b.d. b.d.

BH 5920011 40

0,0 0,4

21,0 22,0 24,0 27,0 30,0 35,0 40,0

Gleba Glina piaszczysta z otoczakami Piasek średni Glina Żwir drobny z otoczakami Żwir gruby z otoczakami Głazy narzutowe Piasek gruby ze żwirem Żwir z otoczakami Q

20,6 36,7 36,7

Objaśnienia: BH – Bank HYDRO; CAG – Centralne Archiwum Geologiczne; b.d. – brak danych Q - czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, J – jura * - otwory wiertnicze zlokalizowane również na MGP - plansza B

Wyznaczone na mapie obszary mogą być uwzględniane przy typowaniu wariantów lo-

kalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków

zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi-

ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in-

westycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za-

sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do-

brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Innym elementem

niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym

są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach oma-

wianej warstwy tematycznej mapy.

35

Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego

użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Łyszkowice Mapy hydrogeolo-

gicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Oficjalska, Krawczyński, 2002 ). Stopień zagrożenia

wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale,

przyjmując następujące kryteria oceny:

− stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach

o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich

spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych,

− stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności

poziomu głównego wód podziemnych,

− stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej

dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń

lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń,

− stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie-

czyszczeń,

− stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej

odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest

funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono-

śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na po-

wierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów

tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska

odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

W ramach prac nad Mapą geologiczno-gospodarczą Polski dokonano oceny warunków

podłoża budowlanego dla obszaru arkusza Łyszkowice. Z oceny zostały wyłączone rejony

występowania: złóż, lasów, gruntów rolnych I-IVa klasy bonitacyjnej, łąki na glebach pocho-

dzenia organicznego, obszary prawnie chronione oraz tereny zwartej zabudowy. Wydzielono

dwa obszary:

− o warunkach korzystnych dla budownictwa, do których zaliczono: grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz niespoiste średniozagęszczone i zagęsz-

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP

realizowanych od 2000 roku

36

czone, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 metry.

− o warunkach niekorzystnych dla budownictwa, do których zaliczono grunty orga-

niczne oraz spoiste plastyczne i niespoiste w stanie luźnym, gdzie zwierciadło wód

gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 metry, obszary podmokłe i

zabagnione, jak również obszary zmienione w wyniku działalności człowieka (eks-

ploatacja kopalin).

Na arkuszu Łyszkowice warunki niekorzystne dla budownictwa związane są z:

− dolinami rzek i ich dopływów, gdzie często występują grunty organiczne (namuły

i torfy) oraz grunty niespoiste (piaski i żwiry) tarasów zalewowych, w których po-

ziom wód gruntowych znajduje się na ogół na głębokości nieprzekraczającej

2 m p.p.t. Opisane miejsca znajdują się w dolinach Mrogi, Bobrówki, Uchańki

i Zwierzyńca;

− obszarami obniżeń oraz terenów podmokłych, gdzie poziom wód gruntowych wy-

stępuje na głębokości do 2 m p.p.t. – są to północne rejony arkusza;

− obszarami pagórków i wzgórz akumulacji szczelinowej, gdzie z uwagi na występo-

wanie perspektywicznych zasobów kruszywa naturalnego oraz istnieniem wielu od-

krywek i wyrobisk, tereny te nie mogą być wykorzystane w celach budowlanych.

Opisane obszary znajdują się w rejonie Czatolina i Kalenic. Niekorzystne warunki

budowlane występują również w dolinach rzeki Mrogi w południowo-zachodniej

części arkusza, gdzie znaczne spadki terenu predysponują do ruchów masowych.

Na pozostałych obszarach arkusza Łyszkowice panują warunki korzystne dla budownic-

twa – są to powierzchnie wysoczyzn morenowych, zbudowanych z małoskonsolidowanych

glin zwałowych moreny dennej zlodowacenia środkowopolskiego (Warty) oraz równin san-

drowych, na których przeważają grunty spoiste (gliny piaszczyste i pylaste) i grunty niespo-

iste średniozagęszczone.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Łyszkowice jest zasobny w obiekty i obszary przyrodnicze podlegające

prawnej ochronie. Duże powierzchnie zajmują gleby chronione (w klasach I-IVa) występują-

ce przede wszystkim w części północnej i południowo-wschodniej. W dolinach Mrogi, Bob-

rówki i Uchańki znaczne obszary zajmują łąki na glebach pochodzenia organicznego.

Lasy państwowe na terenie arkusza Łyszkowice należą do czterech nadleśnictw: Skier-

niewice, Brzeziny, Grotniki i SGGW Rogów. Występują w dużych kompleksach zlokalizo-

37

wanych w części północno-wschodniej (Czatolin, Kalenice, Pszczonówka, Lipce Reymon-

towskie), południowej (Przyłęk Mały, Przyłęk Duży) oraz w zachodniej (wzdłuż doliny Mro-

gi). Lasy w okolicach Lipiec Reymontowskich i Pszczonówki oraz w rejonie Przyłęku Duże-

go i Małego są lasami ochronnymi, głównie o funkcjach wodochronnych i glebochronnych.

Na obszarze opisywanego arkusza istnieją następujące formy ochrony przyrody: park

krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, pięć

rezerwatów przyrody oraz pojedyncze pomniki przyrody żywej i użytki ekologiczne (Tabela 7).

Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, którego fragment występuje w południowo-

zachodniej części arkusza wraz z niewielkim fragmentem otuliny, został utworzony w 1996

roku na powierzchni 10 748 ha. Na terenie parku występują interesujące formy rzeźby – doli-

ny, jary, parowy – oraz fragmenty lasów naturalnych i wartościowe obiekty przyrodnicze.

W południowo-zachodniej części arkusza (tereny gmin: Brzeziny, Dmosin i Rogów)

znajduje się fragment obszaru chronionego krajobrazu Mrogi i Mrożycy, który powstał

w 1997 roku na powierzchni 16 660 ha.

W południowo-zachodniej części mapy znajdują się także fragmenty dwóch zespołów

przyrodniczo-krajobrazowych: „Doliny Mrogi” i „Górnej Mrożycy”. Pierwszy z nich został

utworzony w 1997 roku ze względu na ochronę przyrody i wartości krajobrazowe przełomowej

doliny rzecznej na krawędzi Wzniesień Łódzkich. Na obszarze tego zespołu występują głębokie

parowy, źródła, zabagnienia, głazy narzutowe oraz interesująca szata roślinna (m.in. buk na

granicy zasięgu). Podobne walory krajobrazowo-przyrodnicze posiada „Górna Mrożyca”

utworzona w 1998 roku. Ochronie podlega tutaj malownicza dolina meandrującej Mrożycy ze

źródłami i łąkami oraz bogata flora – m.in. lasy bagienno-olszowe.

Rezerwaty leśne „Doliska” i „Zimna Woda” są zlokalizowane w południowej części ar-

kusza (okolice miejscowości Przyłęk Duży). Rezerwat „Doliska” o powierzchni 10 ha został

utworzony w 1954 roku w celu zachowania dla potrzeb naukowych i dydaktycznych lasu

mieszanego z udziałem jodły będącej poza granicą swego naturalnego zasięgu. W istniejącym

drzewostanie rezerwatu dominują jodły, dęby i sosny.

Rezerwat „Zimna Woda” o powierzchni 17,5 ha został utworzony w 1954 roku w celu

ochrony starodrzewu dębowego ze znacznym udziałem dębu bezszypułkowego oraz domieszką

sosny. W środkowej części arkusza występują dwa kolejne rezerwaty leśne „Bukowiec”

i „Kwaśna Buczyna”. Rezerwat „Bukowiec” o powierzchni 6,6 ha utworzono w 1958 roku.

Celem ochrony jest stanowisko naturalnego buka występującego poza granicą zasięgu gro-

madnego. Rezerwat leśny „Kwaśna Buczyna” o powierzchni 14,4 ha utworzono w 1998 roku

w celu ochrony kwaśnej buczyny niżowej.

38

Tabela 7

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Gmina Lp. Forma

ochrony Miejscowość Powiat

Rok zatwierdzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6 Łyszkowice 1 R Retniowiec Łowicz

1997 L – „Źródła Borówki” (22)

Łyszkowice 2 R Zacisze Łowicz 1998 L – „Kwaśna Buczyna” (14,4)

Łyszkowice 3 R Gajki Łowicz 1958 L – „Bukowiec” (6,6)

Rogów 4 R Przyłęk Duży Łódź Wschód 1954 L – „Doliska”

(10) Rogów 5 R Przyłęk

Duży Łódź Wschód 1954 L – „Zimna Woda” (17,5)

Dmosin 6 P Dmosin Łódź Wschód

1985 Pż – lipa drobnolistna

Łyszkowice 7 P Bobrowa Łowicz 1997 Pż – 5 lip drobnolistnych

Dmosin 8 P Nagawki Łódź Wschód 1972 Pż – dąb szypułkowy

Lipce Reymontowskie 9 P Lipce Reymontowskie Skierniewice 1985 Pż – 4 wiązy górskie

Dmosin 10 P Kołacinek Łódź Wschód 1986 Pż – lipa szerokolistna

Dmosin 11 P Kołacinek Łódź Wschód 1986 Pż – lipa szerokolistna

Dmosin 12 P Kołacin Łódź Wschód

1986 Pż – lipa drobnolistna

Dmosin 13 P Kołacin Łódź Wschód 1990 Pż – klon pospolity

Łyszkowice 14 U Bobrowa Skierniewice 1997 bagno (0,54)

Łyszkowice 15 U Bobrowa Skierniewice 1997 ciek wodny

Brzeziny 16 Z Łódź Wschód 1997 „Dolina Mrogi” (493)

Dmosin, Rogów 17 Z Łódź Wschód

1998 „Górna Mrożyca” (105)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż – pomnik przyrody żywej,

rodzaj rezerwatu: L – rezerwat leśny

Na południe od Pszczonowa znajduje się rezerwat leśny „Źródła Borówki” o po-

wierzchni około 22 ha. Obejmuje on obszar źródliskowy rzeki Borówki i ma na celu zacho-

wanie zbiorowisk leśnych: grądu, boru mieszanego i sosnowego – oraz swoistych cech krajo-

brazu.

Wyróżnione pomniki przyrody żywej składają się przeważnie z pojedynczych drzew,

głównie lip.

39

W okolicach miejscowości Bobrowa występują dwa użytki ekologiczne, będące stano-

wiskami lęgowiska dzikiego ptactwa wodnego i wierzby purpurowej.

Fig. 5 Położenie arkusza Łyszkowice na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch-

Falniowska, 1999)

System ECONET 1 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 39k–Bzury, 42k–Rawki; 2 – biocentra i strefy bu-forowe o znaczeniu krajowym; 3 – obszary węzłowe o znaczeniu krajowym: 11K–obszar Puszczy Bolimowskiej; System CORINE 4 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim, o powierzchni powyżej 100 ha: 269–Dolina Bzury, 269a–stawy rybne Walewice, 274–stawy Łowicz-Mysłaków, 283–Stawy Psary, 284–stawy rybne Okręt i Rydwan, 288–Puszcza Boli-mowska, 300–Dolina Rawki.

W obrębie arkusza Łyszkowice nie występują żadne obszary ani ostoje podlegające

ochronie w ramach krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) oraz programu

CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999), (Fig. 5).

40

Tabela 8

Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / NATURA 2000 NATURA 2000 Numer

(Fig. 5) Nazwa ostoi Powierzchnia[ha] Typ Motyw

wyboru Status ostoi Gatunki Ilość

siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8

269 Dolina Bzury 8318 W, T, M Pt IBA* Pt -

269 a Stawy Rybne Walenice 723 W Pt IBA* Pt 1 - 5

274 Stawy Łowicz-Mysłaków 100 W Pt IBA* Pt -

283 Stawy Rybne Psary 485 W Pt IBA* Pt 1 - 5

284 Stawy Rybne Okret i Rydwan 1876 W, L, R Pt IBA* Pt, Ss -

288 Puszcza Bolimowska 11 165 L Fa, Kr - Rb, Pt, Ss 6 – 15

300 Dolina Rawki 2791 R, W Sd, Fa, Kr - Rb, Pt, Ss 6 - 15

Wykaz używanych skrótów: Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych; Rubryka 4: L – lasy, T – tereny podmokłe, W – wody śródlądowe, M – murawy i łąki, R – tereny rolnicze; Rubryka 5: Sd – siedlisko, Fa – fauna, Pt – ptaki, Kr – krajobraz; Rubryka 6: IBA* - ostoja ptasia o znaczeniu europejskim, która w opracowaniu Gromadzkiego i in. (1994) nie została uwzględniona lub nie przyznano jej europejskiego znaczenia.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Łyszkowice istnieją bardzo liczne stanowiska archeologiczne. Nie-

stety, bardzo złe zachowanie materiału zabytkowego (silnie zerodowane ułamki ceramiki

i znaczne ich rozdrobnienie) w powiązaniu z brakiem wyraźnie czytelnych cech technolo-

giczno-typologicznych, powodowało niejednokrotnie trudność przy próbach ustaleń chrono-

logicznych. Znaleziono głównie fragmenty ceramiki z okresów: rzymskiego, kultury łużyc-

kiej i przeworskiej oraz związanej z osadnictwem wiejskim XIII-XVIII wieku. Słaby stan za-

chowania, przy ich niewielkim nagromadzeniu w obrębie pojedynczych stanowisk, był powo-

dem zaznaczenia na mapie tylko jednego stanowiska archeologicznego – fragmenty ceramiki

ze śladami osadnictwa neolitycznego – w rejonie miejscowości Kolonia Lubiankowska.

Występujące na opisywanym terenie zabytkowe budowle są związane przede wszyst-

kim z dwoma miejscowościami – Lipcami Reymontowskimi i Łyszkowicami. Łyszkowice

zostały założone w XIII wieku na terenach dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich i z uwagi na

swoje położenie wśród lasów, nad rzeką Bobrówką, miały znaczenie militarne. Pod koniec

XIV wieku wieś lokowano według prawa niemieckiego, a w XV wieku powstał w Łyszkowi-

cach folwark, pod którego zarządem znajdowało się 11 wsi. W XVII wieku, z uwagi na panu-

jący tutaj zdrowy mikroklimat, Łyszkowice stały się letnią rezydencją arcybiskupią. W tym

41

okresie, dzięki staraniom arcybiskupów, odrestaurowano istniejące budynki, a na miejscu ist-

niejącego budynku „Podkowa”, zbudowano murowany pałac-rezydencję. W okresie rozbiorów

Łyszkowice zostały nadane bratu cara – Wielkiemu Księciu Konstantemu – i przez prawie pół

wieku były siedzibą administracji Księstwa Łowickiego. W XIX wieku i na początku XX,

folwark w Łyszkowicach zasłynął z hodowli dobrej rasy koni pociągowych oraz produkcji

wyrobów wełnianych.

Wieś Lipce Reymontowskie została założona około połowy XIV wieku przez arcybi-

skupa gnieźnieńskiego i do czasów rozbiorów należała do arcybiskupów, podobnie jak Łysz-

kowice. Po III rozbiorze Polski tereny wsi zostały zagarnięte przez Prusy. Największego roz-

głosu nadał Lipcom Władysław Reymont w swojej powieści „Chłopi”.

W Łyszkowicach z zabytkowych budowli wpisanych do rejestru znajdują się: murowa-

ny budynek mieszkalny tzw. „Podkowa” z około 1830 roku razem z oborami „Podkowy”

i mydlarnią „Podkowy”, drewniany budynek mieszkalny z końca XIX wieku oraz drwalnia

i gorzelnia powstałe około 1903 roku.

W Lipcach Reymontowskich zachowały się następujące budynki wpisane do rejestru

zabytków: drewniana kaplica cmentarna z końca XVII wieku, murowany neogotycki kościół

p.w. Znalezienia Świętego Krzyża z końca XIX wieku, drewniany budynek mieszkalny

z 1870 roku oraz murowany domek dróżnika w stylu klasycystycznym z około 1880 roku.

W Pszczonowie zachował się kościół parafialny p.w. Św. Doroty z II połowy XV wie-

ku, przebudowany w XIX wieku oraz drewniane budynki mieszkalne z końca XIX wieku.

W Słupi na uwagę zasługuje drewniany kościół z dzwonnicą z II połowy XVII wieku

zlokalizowany na skarpie doliny rzecznej.

Na obszarze arkusza, w okolicach Łyszkowic, Lipiec Reymontowskich i Słupi znajduje

się też kilka pomników pamięci narodowej upamiętniających wydarzenia z okresu walk

w czasie II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Łyszkowice dominuje gospodarka rolna i sadownictwo. Jest to re-

gion stanowiący zaplecze spożywcze dla znajdujących się w pobliżu dużych aglomeracji

miejskich – Warszawy i Łodzi. Większe miejscowości – Łyszkowice, Lipce Reymontowskie,

Dmosin – pełnią funkcję ośrodków o charakterze usługowo-handlowym. Największym

ośrodkiem przemysłowym są modernizowane i rozbudowywane przy udziale kapitału nie-

mieckiego dawne zakłady farmaceutyczne „Polfa” w Łyszkowicach, w których znajdzie za-

trudnienie okoliczna ludność.

42

Na opisywanym terenie udokumentowano kilkanaście złóż kruszywa naturalnego, któ-

rych zasoby w pełni zaspokajają potrzeby miejscowej ludności oraz są rezerwą dla budownic-

twa w Łodzi. Intensywna eksploatacja piasków i żwirów jest prowadzona w północnej części

terenu. W części południowej wydobycie w większości udokumentowanych złóż zostało

z różnych przyczyn zaniechane. Wszystkie aktualnie eksploatowane złoża posiadają ważne

koncesje.

Wyznaczone obszary perspektywiczne i prognostyczne dla kruszywa naturalnego mogą

stanowić rezerwę na długie lata w przypadku wyczerpania zasobów złóż udokumentowanych.

Głównym wodonośnym poziomem użytkowym są wody w piaszczystych utworach

czwartorzędowych, w mniejszym stopniu w wapieniach jurajskich.

Tereny predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych, z uwagi na

naturalną warstwę izolacyjną złożoną z glin zwałowych zlodowacenia Warty, zostały wyzna-

czone na całym obszarze arkusza Łyszkowice, ale największe rozprzestrzenienie obszary wy-

soczyznowe mają w części północnej i środkowo-wschodniej. W wymienionych częściach

miąższości glin zwałowych są również największe (średnio 20-30 m) i lokalnie dochodzą do

około 50 m, w odróżnieniu od części południowej, w której grubość warstwy izolacyjnej nie

przekracza 10 m. Zdecydowana większość wyznaczonych obszarów posiada dodatkowe

ograniczenie dla lokalizowania składowisk odpadów związane z ochroną zbiorników wód

podziemnych i obiektów przyrodniczych oraz bliskością zwartej i gęstej zabudowy mieszkal-

nej. Na znacznych obszarach, zwłaszcza w części południowej, gliny zwałowe stanowiące na-

turalną barierę izolacyjną są bardziej piaszczyste i lokalnie przykryte osadami piaszczystymi,

w wyniku czego właściwości izolacyjne takiej warstwy są zmienne.

Obszar arkusza Łyszkowice, ze względu na niezaprzeczalne walory przyrodniczo-

krajobrazowe, może w przyszłości stanowić zaplecze dla turystyki i rekreacji. Atrakcyjne wy-

poczynkowo miejsca, zwłaszcza dla mieszkańców pobliskiej Łodzi, związane są dolinami

rzeki Mrogi i Mrożycy oraz obszarem Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Są to do-

skonałe tereny do uprawiania turystyki pieszej i wodnej.

Rozwój gospodarczy omawianego terenu w dalszym ciągu powinien koncentrować się

na działalności rolnej, sadowniczej oraz usługowo-handlowej w miastach. Z uwagi na duże

walory przyrodnicze i krajobrazowe należy dążyć do rozwoju bazy turystycznej, jak również

ochrony prawnej istniejących parków i rezerwatów.

43

XIV. Literatura

BEDNARCZUK B., JANICKI T., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1

złoża kruszywa naturalnego „Stefanów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

DOBRZYŃSKI W., 1984 –Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej w kat. B z utworów

trzeciorzędowych w Łyszkowicach. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warsza-

wa.

DYDUCH-FALNIOWSKA A. (red.), 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Inst.

Ochr. Przyr. PAN, Kraków.

GIŁKA A., 1996 – Aneks do uproszczonej dokumentacji hydrogeologicznej ujęcia wód pod-

ziemnych z utworów jurajskich w Łyszkowicach. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

GRABOWSKI D., WALENTEK I., 2000 – Mapa geologiczno–gospodarcza Polski 1:50 000,

arkusz Łyszkowice. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GRADYS A., 1998 a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoża kruszywa

naturalnego i piasków budowlanych „Kalenice”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

GRADYS A., 1998 b – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego

(piasku i piasku ze żwirem) „Kalenice II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

GRADYS A., JANICKI T., 1998 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2

złoża kruszywa naturalnego i piasków budowlanych „Kalenice”. Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GRADYS A., JANICKI T., 1998 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża

kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze żwirem) „Kalenice III”. Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali

1:50 000. Państw. Inst. Geol., 2002.

IWANOWSKI K., MIZIOŁEK E., 1985 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego

(piasku) „Stefanów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JANKOWSKA B., ZAŁUSKI A., 1996 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1

złoża kruszywa naturalnego – piasku ze żwirem „Czatolin II”. Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

44

JANKOWSKA B., ZAŁUSKI A., 1996 b – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża

kruszywa naturalnego – piasku ze żwirem „Kołacinek” w Kołacinku. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KĘDZIERSKA I., MIROWSKA I., 1978 – Projekt nr 1 dla określenia warunków występowa-

nia serii piaszczysto-żwirowej na terenie woj. skierniewickiego. Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KĘDZIERSKA I., MIROWSKA I., 1980 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla określenia

warunków występowania utworów piaszczysto-żwirowych na terenie województwa

skierniewickiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KIDAWSKI B., 1968 – Orzeczenie z badań geologicznych za złożami kruszywa naturalnego

w południowej części Wału Domaniewickiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge-

ol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych

(GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony. AGH, Kraków.

KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., 1984 – Karta rejestracyjna złoża odwapnionej gliny lodow-

cowej w Kalenicach. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

KOWALSKA M., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za złożami kru-

szywa naturalnego w powiecie skierniewickim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

LEMIESZ I., KĘDZIERSKA I., 1981 – Surowce użyteczne gminy Dmosin i możliwości ich

wykorzystania. Arch. Polgeol., Zakład w Łodzi.

LICHWIEROWICZ I., 1989 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Al-

binów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LICHWIEROWICZ I., 1992 a – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mineralnych, wy-

robisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Łyszkowice. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LICHWIEROWICZ T., 1992 b – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mineralnych,

wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Brzeziny. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska.

Wyd. Fundacja ICUN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol.

Warszawa.

45

ŁĘGOSZ B., ROSICKA E., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za zło-

żami kruszywa naturalnego w rejonie Łowicza z określeniem zasobów w rejonie

Pszczonowa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ŁĘGOSZ B., 1989 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Czatolin”

w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

MICHALAK Z., FRANKIEWICZ CZ., 1980 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalne-

go (piasku i piasku ze żwirem) dla celów drogowych – „Pszczonówka”. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MIROWSKA I., 1984 - Sprawozdanie z badań geologicznych prowadzonych w celu rozpo-

znania złoża kruszywa naturalnego „Mikuły-Nadolna”. Centr. Arch. Geol. Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

MIROWSKA I., MIZIOŁEK E., 1985 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa natural-

nego i piasków budowlanych „Kalenice”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.,

Warszawa.

MIZIOŁEK E., IWANOWSKI K., 1983 a – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego

(piasku z domieszką żwiru) dla budownictwa ogólnego „Podłęcze”. Centr. Arch. Ge-

ol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MIZIOŁEK E., IWANOWSKI K., 1983 b – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego

(piasku) dla budownictwa ogólnego „Winna Góra”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol., Warszawa.

MIZIOŁEK E., IWANOWSKI K., 1985 a – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego

(piasku) dla celów budownictwa ogólnego „Wola Drzewiecka”. Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MIZIOŁEK E., IWANOWSKI K., 1985 b – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego

(piasku) dla budownictwa ogólnego „Kotulin”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge-

ol., Warszawa.

NOWACKI K., 1993 a – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali

1:50 000, arkusz Łyszkowice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

NOWACKI K., 1993 b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz

Łyszkowice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OFICJALSKA H., KRAWCZYŃSKI J., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50

000 wraz z objaśnieniami arkusz Łyszkowice. CAG PIG Warszawa.

46

OSENDOWSKA E., 1989 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa natural-

nego (pospółki) przydatnego dla celów drogowych występujących w promieniu 25

km od miejscowości Stryków – Nowodolna – Adrespol – Gołygów. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1992 a – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mi-

neralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Dmosin.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1992 b – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mine-

ralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Rogów.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1994 a – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mi-

neralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Domanie-

wice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1994 b – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mi-

neralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Maków.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1994 c – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców mi-

neralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie Ingsurmin gminy Słupia.

Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PRZENIOSŁO S. (red.), 2003 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg

stanu na 31.XII.2001 r.

RAPORT o stanie środowiska w województwie łódzkim za lata 1999-2001. Biblioteka Moni-

toringu, Łódź 2002.

RODZOCH A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łyszkowice.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów

jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź-

dziernika 2002 r. , poz. 1359.

RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ZWB, 1991 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego mineralnego – piasku ze żwi-

rem „Święte Laski”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ZWB, 1991 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Kalenice Górne”. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

47

ZWB, 1995 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża kruszywa natu-

ralnego „Kalenice Górne”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

48