Seeceimiz klemens kullandmz rayn zelliine uygun olmaldr. Klemens Montaj Klemenslerin Raya Montaj Klemenslerin montaj olduka basittir. Klemensin bir aya raya taklr, sonra dier aya resim 4.9 da olduu gibi bastrlarak monte olunur. Ayrca bir eleman kullanmamza gerek yoktur. Klemensleri takarken ayn grupta olan klemenslerin yan yana dizilmesine dikkat edilmelidir.

Nihayet Plakasnn ve Klemens Durdurucunun Montaj Nihayet plakas her klemens iin zel yaplm olduundan klemense ok abuk monte olur. Plaka, en sonda kalan ak klemense taklr. Durdurucu, klemens demetinin her iki yanna da taklr. Durdurucular raya klemens gibi monte ettikten sonra iinde bulunan viday iyi skmalyz.

~ 95 ~

KONTAKTR, RLE, KORUMA ELEMANLARI VE MONTAJI KONTAKTRLER VE RLELERKontaktrlerElektrik devrelerini ap kapamaya yarayan ve uzaktan kumanda edilebilen byk gteki elektromanyetik anahtarlara kontaktr denir. Kontaktrler, bata elektrik motorlar olmak zere; kompanzasyon stma gibi elektrik tesislerinin kablo ile uzaktan kumanda edilmelerine imkn salarlar. Termik rleler ile kullanldnda ise cihazlar ve tesisleri ar yk akmlarna kar korurlar. Kontaktrler, genellikle alak gerilimde kullanlr, kumanda ettii devreyi nominal akm altnda ap kapayabildii gibi belirli orandaki ar akmlar da kesebilir.

Yaps Kontaktrn yapsnda bulunan elemanlar; Demir nve, bobin, palet ve kontaklardr.

ekil 1.1: Kontaktrn temel prensibi

Demir Nve Alternatif akm kontaktrlerinde ince silisli salardan yaplrken, doru akm kontaktrlerinde tek para yumuak demirden imal edilir. Alternatif akmda kullanlan kontaktr nvelerinde, nvenin n yzeyine alan oyuklara bakr halkalar yerletirilir. Bu bakr halkalar akmn 0 olduu noktalarda nvenin braklmasna engel olarak, titreim ve grlty ortadan kaldrr. Doru akmda kullanlan nvelerde ise bobinin enerjisi kesildii anda, nvenin paleti hemen

~ 96 ~

brakmas iin plastik pullar konulur.

ekil 1.2: Kontaktr nvesi

Bobin

alma gerilimine gre, spir says ve d grn deiir. zerinden akm getiinde nveye mknatslk zellii kazandrr.

Resim 1.2: Kontaktr bobini

Kontaklar Normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki eittir. Ana ve yardmc kontaklar ismi ile e isimlendirilir. Ana kontaklar g devresinde kullanlp akm tama kapasiteleri daha yksektir. Yardmc kontaklar ise genellikle kumanda ksmnda kullanlr. Kontaklar zerinden geen akm kapasitelerine gre eitli alamlardan meydana gelir. Genellikle sert bakr, tungstenden veya gm alamlarndan meydana gelir.

ekil 1.3: Ak ve kapal kontaklarn sembolleri

~ 97 ~

almas Demir nve zerine sarlan kontaktr bobinine gerilim uygulandnda, nve elektromknats zellii kazanarak karsndaki paleti eker. Palet zerinde bulunan hareketli kontaklar, sabit kontaklarla birleir veya ayrlr. Bu durumda normalde ak kontaklar kapanrken, normalde kapal kontaklar alr.

Resim 1.3: Ana ve yardmc kontaklarn grnm

Resim 1.4: Kontaktrn i grn

Balantemas ve Katalog Bilgileri fazl bir motorun kontaktrle kontrol emasna ait g ve kumanda balantemas aadaki ekilde grld gibidir. Kumanda devresinde balama (start) butonu ile kontaktr bobinine elektrik enerjisi gnderilir. Enerji altnda kalan bobin kontaklarna konum deitirecektir. Ak durumda olanlar kapal, kapl olanlar ise ak duruma geleceklerdir. Kumanda edilen motor, devreye enerji girii ile alma ilk kalknma akm ile almaya balar. Durdurma (stop) butonuna basnla kadar motor almaya devam edecektir. Motor almasnda herhangi bir nedenle akm artndan dolay ar akm rlesi deveye girerek yine motorun enerjisini kesebilmektedir.

~ 98 ~

ekil 1.4: Kumanda ve g devresi balanm motor

Aadaki kontaktr seim tablosundan, kontaktr seimi yapmak iin rnek verecek olursak; motor gc 55 KW olan bir devreye kontaktr seimi yaplmak istendiinde, siemens 3TA26 veya o satrda bulunan dier kontaktrlerde kullanlabilir.

Montaj Kontaktrler raya veya yzeye montaj yaplr. Yzeye montaj yaplrken markalamann dzenli bir ekilde yaplmas gerekir. Kontaktr hareket ettirmeden montaj yaplacak nokta iaretlenir. Daha sonra matkapla iaretlenen nokta delinir. Markalama ve delme ileminden sonra tornavida yardm ile kontaktr montaj aadaki ekilde grld gibi yaplr. Kontaktrn raya montaj yaplrken kontaktr belirli bir ada raya yaklatrlarak altndaki yuvann raya dikkatli bir ekilde montaj gerekletirilir.

Tablo 1.1: eitli firmalarn katalog bilgileri

Resim 1.6: Kontaktrn saca vidalanmas

~ 99 ~

Resim 1.7: Kontaktrn raya montaj

Rleler

Kk deerli bir akm ile yksek gl bir alcy altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin kullanlan elemanlara rle denir. Tamamen otomatiklemeye balayan retim aralarnda yzlerce tip ve modelde rle kullanlmaktadr. Tek kontakldan tutun 510 kontaklsna kadar geni bir model yelpazesine sahip rlelerin almas her modelde de ayndr. Tristr ve Triyak'larn imal edilmesinden sonra poplerliini kaybeden rleler yinede birok alanda halen kullanlmaktadr. Tristr ve Triyak'lara gre tek avantaj tek bir bnye iinde birden fazla anahtar kontana sahip olabildii iin birden fazla yk ayn anda aabilir veya kapatabilir hatta ayn anda baz ykleri ap bazlarn kapatabilir. Bu ilem tamamen rlenin kontaklarnn dizayn ile ilikilidir. Dezavantajlar daha fazladr. Mekanik olarak alt iin ok arza yapar. Kontaklar srekli birbirine yapp aldklar iin oluan elektrik atlamalar zamanla kontaklarn oksitlenmesine ve iletimini kaybetmesine neden olur. letime geme sresi daha uzundur. Ayrca kontaklarn ekilip braklmasnda karm olduu ses pek ho deildir.

Yaps Bobin, demir nve, palet, yay ve kontaklardan oluan rlelerin mknatsiyet oluturan bobinleri 5912243648 volt gibi gerilimlerde alacak biimde retilir. Elektronik sistemlerde ounlukla DC ile alan mini rleler kullanlr.

ekil 1.5: Rle ve sembol

almas Rle iinde bulunan demir nve zerine geirilmi makaraya ince telden ok sipirli olarak sarlm bobine akm uygulandnda, N-S manyetik alan oluur. Bu alan ise bobinin iindeki nveyi elektromknats haline getirip, paletin kontaklarnn konumunu deitirmesini salar. Akm kesilince elektromknatslk ortadan kalkar, esnek gergi yay paleti geri ekerek kontaklar ilk konumuna getirir. Kontaklardan geen akm nedeniyle birbirine temas eden yzeyler zamanla oksitlenebilir. Kontaklardaki oksitlenmeyi en az dzeyde tutabilmek iin platin ya da tungsten zerine ince gm tabakasyla kaplama yaplr. Dzgn almayan bir elektronik devrede rlelerin kontaklarnda oksitlenme olumu ise bu istenmeyen durum su zmparasyla giderilebilir. Dzelme olmazsa yeni rle kullanlr.

ekil 1.6: Rlenin yaps

~ 100 ~

Balant emas ve Katalog Bilgileri Rle balant emalarnda, aadaki ekilde grld gibi sabit ve hareketli kontaklar ile Bobin balant noktalar belirtilir.

ekil 1.7:Rlenin almas

Elektronikte ska kullanlan mini rle balantemas ve katalog bilgisi aadaki ekillerde belirtilmitir.

ekil 1.8: Rle balantemalar

Resim 1.8: Elektronikte kullanlan mini rle balantemas

~ 101 ~

Montaj Rlenin raya montaj yaplrken; tornavida ile alt blmde bulunan mekanizma da doru ekilir. Aadaki ekilde grld gibi montaj yaplr.

Tablo 1.2: Elektronikte kullanlan mini rle katalog bilgileri

Resim 1.9: Rlenin raya montaj

Resim 1.10: Rle aya ve gvdesi

Bir kumanda devresini ayarlanan sre sonunda altran veya durduran kumanda elemanlardr. Genellikle kumanda devresindeki g kontaktrlerini kontrol derler Yaps Normalde kapal ve normalde ak olmak zere iki eit kontak tipine sahiptirler. Kontak says rlenin markasna ve yapm ekline gre deiebilir. Yapm ekline gre deiik tiplerde retilirler bunlar: Pistonlu zaman rlesi Motorlu zaman rlesi Elektronik zaman rlesi almas Zaman rlelerinin alma ekillerine gre eitleri aada aklanmtr. Dz zaman rlesi: Bobini enerjilendii andan itibaren, kontaklarnn konumunu ayarlanan sre sonunda deitiren zaman rleleridir. Ayarlanan sre sonunda ak kontaklar kapanrken, kapal kontaklar alr. Rlenin enerjisi kesildiinde kontaklar ani olarak eski konumuna dner. Ters zaman rlesi: Bobini enerjilendii anda kontaklar ani olarak konum deitirir. Bobinin enerjisi kesildikten sonra, ayarlanan sre sonunda kontaklar eski konumuna dner. mpuls zaman rlesi: Bobini enerjilendii anda kontaklar konum deitiren ve ayarlanan sre sonunda, tekrar eski konumuna dnen zaman rleleridir. Yldz-gen zaman rlesi: Motorlar yldz-gen altrmada kullanlan rlelerdir. Rle enerjilendiinde nce yldz kontaktrnn bal olduu kontak hemen kapanr, ayarlanan sre sonunda yldz kontaktrn enerjilendiren kapal kontak alarak gen kontaktrnn bal olduu kontak kapanr. Flr zaman rlesi: Bobin enerjilendii anda kontaklar konum deitirir, bir sre sonra kontaklar eski konumuna dnerler. Bir sre daha bu ekilde kaldktan sonra tekrar konum deitirirler. lem bu ekilde rlenin enerjisi kesilene kadar devam eder.

Zaman Rleleri

~ 102 ~

Pistonlu Zaman Rleleri Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine, pistonlu zaman rlesi ad verilir. Ters ve dz alan iki modeli vardr. Dz zaman rlelerinde bobin enerjilenince pistonu yukar doru aslr. Piston iinde ya ya da hava olduundan hareket hemen olmaz. Belli bir zaman sonra kontaklar konum deitirir.

ekil 1.9: Pistonlu zaman rlesinin i yaps

Motorlu Zaman Rleleri Zaman gecikmesi bir motorla salanan zaman rlelerine Motorlu zaman rleleri ad verilir. erisinde bulunan senkron motor sabit bir hzla dnerken rle iindeki dilileri de dndrr. Dililer ayarlanan bir mekanizma yardmyla kontaklarn almasn veya kapanmasn salar.

Resim 1.11: Motorlu zaman rlesi ve alma prensibi

Elektronik Zaman Rleleri yaps tamamen elektroniktir. Genellikle R-C zamanlama devreleri kullanlr. Baz zaman rlelerinde zel olarak retilmi zamanlama entegreleri kullanlr.

Resim 1.12: Elektronik zaman rlesi

~ 103 ~

Balantemas ve Katalog Bilgileri Son zamanlarda kullanm alan olduka geni olan V-Otomat tipi ok zamanl zaman rlesi 1 saniye ile 60 saat aras 8 kademeli olarak ayarlanabilen ekme veya brakma gecikmesine sahip ve kk boyutlu mikroilemci zaman rlesidir. Balantemas ve katalog bilgileri aada belirtilmitir.

ekil 1.10: Zaman rlesinin devreye balanmas

Teknik bilgiler: Besleme Gerilimi (Un) (a1,a2) (a1,a3) alma Aral Kontak k alma Scakl Net Arlk

: 220V AC 5060 Hz : 24 VAC -DC : (0.81.2)xUn : 250V AC 5A : 24V AC-DC 10A : -40C+55C :75gr

Montaj Zaman rlesinin montaj raya veya yzeye yaplr. Yzeye montajda ilk nce markalama yaplr. aretlenen nokta matkapla delinerek tornavida ile zaman rlesi delinen noktaya vidalanr. Aadaki ekilde grld gibi montaj yaplr.

Resim 1.13: Zaman rlesinin montaja hazrlanmas

Resim 1.14: Zaman rlesinin sac zerine vidalanmas

Aadaki ekilde grld gibi zaman rlesinin raya montaj yaplrken belirli bir eimde zaman rlesinin alt yuvas oturtulur daha sonra st yuva taklarak montajlama ilemi sona erdirilir.

~ 104 ~

Resim 1.15: Zaman rlesinin raya montaj

KORUMA RLELERAr Akm RlesiBir motor besleme devresinde hattn bana konulan sigortalar alma karakteristikleri nedeni ile motoru deil hatt korurlar. Motorlar arzadan nce korumak iin eitli rleler kullanlr. te ar akm rlesi, ar akmlarn motor sarglarna verecei zararlar nlemek amac ile kullanlr. Ar akm koruma Rleleri motorlar, sistemleri ar akma kar korumak iin tasarlanmtr.

Yaps Bir fazl alternatif akm devrelerinde yalnzca bir iletkene, fazl devrelerde ise her faz iletkenine balanan ar akm rleleri kumanda devresindeki devreye seri bal, normalde kapal konta kumanda ederler. Ar akm rlelerinde akm ayar, rle zerinde bulunan ayar vidas ile yaplr. Motorlarn anma akmlarna gre, belirli snrlar ierisinde akm ayar yaplr.

Resim 2.1: Koruma rleleri

almas Akm deeri normal snrlar iinde ise k rlesi ekili konumundadr. Akm ayarlanan deerin zerine karsa, k rlesi gecikme sresi sonunda kontan brakr ve bal olduu motor veya sistemi devreden karr.

Resim 2.2: Kontaktr ve ar akm rlesi

~ 105 ~

eitleri Ar akm rleleri yaplarna gre ikiye ayrlr. Bunlar: Termik ar akm rlesi Endirekt stmal termik ar akm rlesi Direkt stmal termik ar akm rlesi Manyetik ar akm rlesi

Balantemas Ar akm rleleri, motor devresine seri olarak balanr ve zerinden motor akm geer Motorun geici bir arza nedeniyle veya yol alma annda ektii ksa sreli ar akmlarda sarglar zarar grmez ve bu durumda rlenin devreyi amamas istenir. Bunun iinde rlenin devreyi amasn, geciktirici bir sistem ile nlenir.

Montaj Ar akm rlesi Raya veya yzeye montaj yaplr. Yzeye montaj yaplrken iaretlenmi nokta matkapla delinerek tornavida ile montaj yaplr.

ekil 2.1: Ar akm rlesinin kumanda ve g devresine balanmas

Resim 2.3: Ar akm rlesinin saca montaj

Resim 2.4: Ar akm rlesinin raya montaj

Ar akm rlesinin montaj yaplacak raya aadaki ekilde grld gibi belli bir eimde yaklatrlarak montaj gerekletirilir. faz ile alan motorlarda R-S-T fazlarndan birisi kesildiinde motor almaya devam eder. Ancak bu alma ekli son derece tehlikeli ve istenmeyen bir durumdur. nk faz ile alacak ekilde retilmi motor iki faza kald zaman ebekeden yksek akm ekmeye balar. Yksek akm ise

Faz Koruma Rlesi

~ 106 ~

sarglarstr. Isnan sarglarnn izolesi (vernik) eriyerek ksa devreye neden olur. Ksa devre ise motorun bozulmasna yol aar. Motorun iki faza kalmas durumunda veya faz geriliminin ar artmas veya azalmas durumunda ok ksa bir sre

iinde devreyi aarak motoru korurlar.

Resim 2.5: Faz koruma rlesi

Yaps Koruma rleleri genellikle elektronik olarak imal edilirler. fazl motorlarda motor sarglarndan herhangi birinin geriliminin dmesi motorun dengesiz yklenmesine neden olur. Bu durum motorda onarm zor ve maliyetli hasarlar getirir. Bu durumlarn motoru etkilememesi amacyla faz koruma rleleri kullanlr. Aadaki koruma rlesi incelendiinde balant noktalar ve modeli n grnte belirtilmitir.ekil 2.2: Faz koruma rlesi balantlar

almas R(L1)-S(L2)-T(L3) faz gerilimleri normal deerinde iken rle eker ve motor alr. Fazlardan birinin gerilimi belirtilen snr deerinin altna dt zaman veya faz kesildiinde rle brakr ve motor durur. Faz normal deerine dndnde rle eker ve motor tekrar alr. Not: PTC kullanlmad zaman PTC ular ksa devre edilmelidir. eitleri Faz koruma rleleri ikiye ayrlr. Bunlar: Faz (motor) koruma rleleri Faz srasrlesi Balantemas ve Katalog Bilgileri Kullanlan koruma rlesinin zellikleri retici firmaya gre deiebilir. Bu nedenle istenilen rlenin katalog deerleri incelendikten sonra seim yaplmaldr.

ekil 2.3: Faz koruma rlesi balants

~ 107 ~

Teknik Bilgiler Besleme Gerilimi (Un) alma Aral Kontak Gerilimi Ama Gerilimi (faz-faz aras) Geri Dn Gerilimi alma Scakl Net Arlk

: 3x380 VAC 3 Faz 50 -60Hz : (0.8-1.2)xUn : 250V AC-5A : alt: %30 VAC, st: %20 VAC : max.15V : -40C...+55C : 250 gr

Montaj Koruma rlesi montaj yaplacak raya belli bir ada yaklatrlarak tornavida yardm ile aadaki ekilde grld gibi montaj yaplr.

Resim 2.6: Faz koruma rlesinin raya montaj

Ar ve Dk Gerilim Rleleri

Ar gerilim rleleri, fazl ve tek fazl sistemlerde yksek gerilimden etkilenen elektronik kumanda devrelerinde, kontrol sistemlerinde, kompanzasyon panolarnda kondansatr gruplarnn korunmasnda ve motorlarn korunmasnda kullanlr. Dk gerilim rleleri de, fazl ve tek fazl sistemlerde dk gerilimden zarar gren elektronik kumanda, kontrol sistemlerinde, kompanzasyon panolarnda ve motorlarn korunmasnda kullanlr. Yaps Elektronik bir yapya sahiptirler. Endstride geni bir kullanm alan vardr. Elektrik motorlarnda Fazlar aras gerilim dengesizlii nedeniyle onarm zor ve maliyetli hasarlar meydana gelebilir. Gerilim Koruma Rleleri bu tr arzalara sebebiyet verecek durumlardan motoru korumak amacyla gelitirilmitir. Aadaki ekilde n yzeyinde grld gibi balant noktalar, ayar dmeleri ve alma durumunu gsteren ledler mevcuttur.

Resim 2.7: Ar ve dk gerilim rlesi

~ 108 ~

almas Ar gerilim Rlesi zerindeki st snr ayar vidas ile kontrol edilmek istenilen gerilim blgesi ayarlanr. Ani gerilim dalgalanmalarna kars oluabilecek hatal amalar, 0110 sn ayarlanabilir zaman gecikmesi ile nlenmitir. Gerilim deeri 1,5 Un 'nin stne ktnda ise gecikme devre d braklarak rlenin ani ama yapmas salanr. Gecikmeli veya ani ama sonunda fazlarn gerilimi ayarlanan alma blgesine dndnde, rle kendini otomatik olarak resetleyerek kontaklarn kapatr ve normal alma konumuna dner. eitleri Gerilim rleleri ar ve dk gerilim rleleri olmak zere iki eittir. Bir arada olan eitleri olduu gibi ayr ayr imal edilenleri de vardr. Balantemas ve Katalog Bilgileri

ekil 2.4: Ar ve dk gerilim rlesi yaps

ekil 2.5: Ar ve dk akm rlesi balant ular

Teknik Bilgiler Besleme Gerilimi(Un) alma Aral Kontak Gerilimi Dk Gerilim Snr Yksek Gerilim Snr Devreye Girme ve kma Gecikmesi Geri Dn Gerilimi alma Scakl Net Arlk

: 3x220V AC 3 Faz + 1 Ntr 50-60Hz : (0.81,2)xUn : 250 V AC -5 A, 24V AC-DC 10A : 270 370 V AC (Ayarlanabilir) : 390 490 V AC (Ayarlanabilir) : O-15 sn, (Ayarlanabilir) : max, 15V : -40C ...+ 55C : 280 gr

~ 109 ~

Montaj Ar ve dk gerilim rlelerinin Raya montaj ekilde grld gibi tornavida yardm ile yaplr.

ekil 2.6: Ar ve dk akm rlesinin raya montaj

Termistr Rlesi

Sanayide geni bir kullanm alanna sahip elektrik motorlar eitli nedenlerle ar snr. Termistr Rlesi arsnmann elektrik motorlarna zarar vermesini engellemek amacyla tasarlanmtr.

Resim 2.8: Termistr rlesi ekil

2.7: Termistr rlesinin balants

Yaps Termistr rlelerin iyaps elektroniktir. n yznde alp almadn gsteren ledler balant noktalar ve firma ismi bulunur. almas Motor sarg scakl, kullanlan PTC 'nin scaklk snrn atnda rle brakr, LED sner. Motorun arsnmas engellenmi olur. Motor sarg scakl kullanlan PTC 'nin scaklk snrnn altna dtnde rle tekrar eker, LED yanar. Motor tekrar alr. eitleri Scaklkla direnci deien elemanlara Termistr denir. Scaklkla direnci artan elemanlara PTC, scaklkla direnci azalan elemanlara NTC ad verilir. Termistrler mutlaka bir elektronik devre iinde kullanlrlar. Motor sarglarn arsdan korumak iin genellikle PTC tipi termistrler kullanlr. ekil 2.8: Termistr rlelerin balants

~ 110 ~

Balantemas ve Katalog BilgileriAadaki tabloda motor gcne gre termik ayar snrlar belirtilmitir. rnek verecek olursak: Anma gc 7,5 KW lk bir motorun termik ayar 1116 A ayarlama snr yaplmas gerekir.

Montaj Termistr rlesinin Raya montaj aadaki ekilde grld gibi tornavida yardm ile yaplr.

Tablo 2.1

Deiik ekillerde ve daha pratik montajlama sistemleri gelitirilebilir, aadaki ekilde grld gibi balantlar gruplar halinde yaplm, kumanda elemanlarnn raya montaj yaplr.

ekil 2.9: Termistr rlenin raya montaj

~ 111 ~

Resim 2.9: Deiik montajlar

Sigorta Yaps Buonlu Sigorta

Alcy besleyen hatlar, cihazlar ar yklenme ve ksa devrelere kar korumada kullanlan elemandr. Sigorta, devreye seri balanr ve zerinden anma akmndan ok akm getiinde devreyi aar. Buonlu sigortalar Gvde, Buon, Buon kapa paralarn birleiminden olumutur:

SGORTALAR

ekil 3.1: Buonlu sigorta

Gvde Gvde sigortann balanaca yere tutturulmasn salayan ksmdr. Ayrca gvde sigortay

~ 112 ~

oluturan paralarn birleiminden oluur. letken balantlarnn olduu ksmdr.

Buon Akm kesme dzeneinin bulunduu ksma buon denir. Buonlar, 6 10 16 20 25 35 50 6380100amper deerlerinde retilir. Buon u paralarn birleiminden oluur. Buon gvdesi: Telin erimesi srasnda oluan sya dayanacak ekilde porselenden yaplmtr. Sigorta teli: Deiik akm deerlerinde retilmi teldir. Kuvars kumu: Eriyen telin oluturduu scakln olumsuz etkisini azaltmak iin kullanlan maddedir. Alt ve st kapaklar: Buonun iki ucunda bulunur. Dip kontak ile st kontak arasnda iletimi salamaya yarar. Sinyal pulu: Buon iindeki ince telin u ksmna taklr. Telin kopmasyla yayl frlatma dzenei sayesinde pul yerinden frlar. Sinyal pulcuu, her akm deeri iin ayr bir renkte boyanmtr. Buonun ka amperlik olduu sinyal pulcuuna baklarak anlalr. Pul renklerinin akm karlklar yledir: Yeil:6A,Krmz: 10A,Gri: 16 A, Mavi: 20 A, Sar: 25 AA, Siyah: 35 A, Beyaz: 50 A,Bakr rengi: 63 A

Resim 3.1: Buonlu sigorta gvdesi

Buon Kapa Yaltkan blm porselenden, iletken ksm pirinten yaplan paradr. Buon kapann stnde yuvarlak bir cam bulunur. Bu cam, sigortann atmas annda sinyal pulcuunun frlayarak yaknda bulunan kiilere zarar vermemesi iin konmutur.

Resim 3.2: Buonun yaps

Resim 3.3: Buon kapa

~ 113 ~

Otomatik Sigorta Otomatik sigortalar, bal bulunduu elektrik devresini ar akm ve ksa devrelere kar korurlar. Devrenin kolayca alp kapatlmasna imkn salarlar. Herhangi bir arza durumunda devreyi aan cihaz, kol yukar kaldrlarak devreye sokulur. Koldan bamsz atrma dzeni arza devam ettii srece devreyi yeniden aacaktr. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilir. L tipi sigortalar aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken, G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanlr. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar 6 10 16 20 25 35 40 45 50 amperlik deerlerde retilmektedir. fazl motorlarn korunmasnda kullanlan otomatik sigortalarn mandallar birbirine akuple edilir. Bu sayede fazn birisinin bal olduu sigorta attnda fazn akm da kesilir.

Resim 3.4: Otomatik sigorta

Resim 3.5: eitli otomatik sigortalar

~ 114 ~

L Tipi L tipi sigortalar aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlr. L tipi sigortalar ar akm durumunda hemen atar. G Tipi G tipi sigortalar motor koruma devrelerinde kullanlr. G tipi sigortalar gecikmeli olarak devreyi aar. Motorlar kalk annda normal akmlarnn bir ka kat deerde ar akm ekerek almaya baladklarndan bu tip alclarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. 3.1.3. Bakl Sigorta Bakl sigortalar 120 KA e kadar ksa devre akmlarn kesecek gtedir. Anma gerilimleri 500 V AC ve 440 V DC anma akmlar ise 630 A e kadar olan Bakl sigortalar; trafo, kablo, alter, pano gibi birok cihaz ve tesisi ar ykleme ve ksa devreye kar emniyetle korurlar.

Sigorta Altl Sigorta buonlarnn baland malzemelerdir. Altlklarn balant yerleri klemensli veya civataldr. Elektrolitik bakrdan retilen bakl sigorta altlklarnn yayl kontaklar kendi skma ve yaylanma zelliklerine ek olarak zel elik yaylarla takviye edilmitir. Kontaklarn skma gc TSE nin ngrd deerlerde olmaldr.

Resim 3.6: NH bakl sigorta

Buon Akmn zerinden getii ksmdr. Buon, porselenden yaplm bir gvde ve bunun iki ucuna monte edilmi baklardan olumutur. Baklar, gvde iinden eriyen tel ile birbirine balanmtr.

~ 115 ~

Resim 3.9: NH bakl sigorta buonu

Sigorta Pensi Sigorta buonlarnn taklp kartlmasnda kullanlan geretir. Sigorta pensi ile sigorta sklecei zaman bu elemann zerindeki dmeye baslr. Dmeye basldnda Sigorta pensin srma dzenei alr. Dmeden el ekildikten sonra eleman geriye doru ekilecek olursa altla takl olan NH buon yerinden kar.

Resim 3.10: NH bakl sigorta pensi

~ 116 ~

Sigorta Montaj Buonlu Tip Sigorta Montaj

Markalama yaplarak matkapla iaretlenen nokta delinir. Tornavida yardm ile sigorta gvdesi vidalanr. Montaj aadaki ekilde grld gibi yaplr.

(a) (b) (c) (d) Resim 3.11: Buonlu sigorta montaj sras: (a)Markalama, (b)Delme, (c)Montaj, (d)Buon

Otomatik Sigorta Montaj Tornavida yardm ile otomatik sigortann raya montaj aadaki ekilde grld gibi yaplr.

NH Sigorta Montaj Buonlar altlklara taklrken buon baklarnn altla tam oturmasna dikkat edilmesi gerekir. Aksi takdirde iyi olmayan temas direncine, snmaya ve g kaybna neden olacak ve arzalar oluacaktr. Dier nemli bir konuda altlklarda standartlara uygun kesitlerde iletkenler kullanlmaldr. Altlklarn yan yana monte edilmesi durumunda, istee gre aksesuar olarak pertinaks speratrler ile fazlar aras izolasyonlar arttrlabilir.

Resim 3.12: fazl otomatik sigorta

~ 117 ~

Resim 3.13: NH bakl sigortann buonun taklmas

Katalog Bilgileri

Aadaki tablolarda motor gcne gre sigorta seimi yaplr. Kullanm olduka kolaydr.

Tablo 3.1: fazl motorlarda anma akmna gre sigorta seimi

~ 118 ~

rnein bir fazl devrelerde, 2,2 KW lk bir motorun sigorta seimi yaplmak istenirse sigorta seim cetveline baklarak 20A lik sigorta seimi yaplabilir.

Tablo 3.2

~ 119 ~

PLC VE MONTAJIYAPILACAK E UYGUN PLC SEMEKSistem bilgilerinin direkt olarak insan tarafndan verildii sistemlere konvansiyonel sistemler denir. Eer bilgiler bir program yoluyla verilmi ise bu durumda oluturulan sisteme otomasyon sistemi denir. Herhangi bir sistemi daha nceden belirlenmi bir duruma getirme ilemine kontrol denir. Duruma getirme veya durumu deitirme, insan mdahalesi olmadan bir program tarafndan yaplrsa yaplan ileme otomatik kontrol denir. Buna gre otomasyon, insan mdahalesi olmadan herhangi bir hareketin olumasna ve bu hareketin istenildii gibi gereklemesine verilen isimdir. PLC cihazlar, kumanda tekniinde gerekli olan tm cihazlar(zamanlayclar, sayclar, hafza birimleri vb.) bnyesinde bulundurabilen, gerek programlama konsollar gerekse bilgisayarlar zerinden program yaplabilen ve yaplan programla kontrol etmek istediimiz otomasyon sistemini otomatik olarak kontrol eden, saysal sistem esasna gre alan cihazlardr. ekil 1deki blok diyagramda gsterildii gibi PLC, sensrlerden ald bilgiyi kendine gre ileyen ve i elemanlarna gre aktaran bir mikroilemci sistemidir. Sensrlere rnek olarak, herhangi bir metali alglayan endktif sensr, PLC giriine uygun gerilim vermede kullanlan buton ve anahtarlar verilebilir. elemanlar iin PLC kndan alnan gerilimi kullanan kontaktrler, bir cismi itme veya ekmede kullanlan pnomatik silindirleri sren elektro-valflar, lambalar uygun rnektirler. PLC sistemi Analog-Digital giri/k balantlaryla birok makine ve sistemi kontrol eder ve bu amala saysal ilemleri, zamanlama, sayc, veri ileme, karlatrma, sralama, kendi bnyesinde 8-16 bit data transferi ile programlama destei salam; giri bilgilerini kullanarak, k nitelerine atayan giri-k, bellek, CPU ve programlayc blmlerinden oluan entegre sistemdir. Cihaz ierisinde ayrca ok sayda dahili (yardmcsaklayc) rleler, zaman rleleri bulunmaktadr.

PLC Tanm ve Trleri

PLC cihaznn birok tr mevcuttur. Bu eitliliin sebebi, yapacamz iin farkllndandr. Her i iin uygun PLC sememiz gerekir. Deiik firmalar tarafndan retilmi birok deiik zellikte PLCler bulunmaktadr. Her firma, deiik zellikte rettii PLClere deiik kod numaralar vermitir. Piyasada bu isme gre anlr. Aada baz firmalarn rettii deiik PLClerin zellikleri verilmitir.SIMATIC S7-200 SIMATIC S7-300 SIMATIC S7-400

CPM1A

CQM1H

~ 120 ~

C200 Alfa-CS1

MCRO CONTROLLER COMPACT PLC(FX SERS) MODULAR PLC

TWDO SERS PLCLER:

PLC icat edilmeden nce kontrol sistemleri rle ile yaplmaktayd. Rleli kontrol, aada aklanan eitli kusurlara sahiptir: Kontak kusuru Kontak anmas Birok rleyi eklemek ve kablolamak ynnden ok zor bir grev Kontrol edilen iin ieriini deitirmek ok kark ve zordur. Bu kusurlarndan tr PLC cihaznn nemi artmtr. Ayrca PLC cihazn uzaktan kontrol imkn mevcuttur. Yani internet zerinden PLC cihazl kontrol sistemini kumanda etmek mmkndr. Ayr yerlerde fabrikas bulunan tesisin kontrol sisteminin haberlemesini PLC cihaz ile yapmak mmkndr. Bu yzden gnmzde otomasyon kontrol sistemlerinde PLC kullanm hzla artmaktadr. PLCnin kullanm alanlarndan balcalar unlardr: Fabrikalarda otomasyon Asansr tesisatlar Otomatik paketleme Enerji datm sistemleri Tama band sistemleri Doldurma sistemleri Otomobil endstri sistemleri Balya presleri Al ve har makineleri Vakum tesisleri Merkezi / yardmc yalama sistemleri

PLCnin Kullanm Amac ve Alanlar

~ 121 ~

Aa ileme makineleri Kap kumanda sistemleri Hidrolik kaldrclar Gda endstrisi Laboratuar cihazlar Modem uygulamalar Elektrik tesisatlar Stok sistemleri Demir elik fabrikalar...

PLC; elektronik rle, zaman rlesi, sayc ve i balantlar ile birlikte entegre bir sistemden meydana gelmitir. Rle sisteminde, kumanda elemanlar paralel olarak ve ayn zamanda bir alma ekli ortaya koyabilirler. PLCde ise alma sras program srasna gredir(evrimli, dnml alma). Rle sisteminde kullanlan kontak says snrldr. Oysa PLCde kullanlan elemanlarn kontak saylar istenilen(sonsuz) sayda olabilir. Bir entegre sistemde sistemin alma ekli deitirilmek istendiinde rleli sistemde eitli montaj deiiklikleri ve yeni masraflar gerekmektedir. Oysa PLCde byle yeni montaj deiikliklerine ve masraflara gerek yoktur. PLC ile devre tasarmlar rleli sistemlere gre daha kolay, abuk ve daha az masrafl yaplabilmektedir. Bunun yan sra arza, bakm, devre takibi daha kolay ve hzldr. Rle sisteminde bir endstriyel kumanda ilemini gerekletirebilmek iin birok devre elemann satn almak gerekir(zaman rleleri, sayclar gibi). PLC ile yaplan sistemlerde ise birok devre eleman, cihaz bnyesinde hazr olarak bulunduundan ayrca elemanlar satn alnmasna gerek yoktur. Rle sistemi ile yaplan kumanda ve kontrol sistemleri devre elemanlarnn hacimleri nedeniyle ok yer kaplar. PLC ile yaplan sistemlerde hacim yn ile byk bir avantaj ve klme sz konusudur. Rle sistemi ile yaplan kumanda ve kontrol sistemlerinde ok kark ara kumanda balantlar bulunmaktadr. Bu nedenle arza bulmak gtr. PLC ile yaplan kontrol sistemlerinde ise ara kumanda balantlar ok azdr. nk gerekli balantlar PLC ierisinde PLC tarafndan yaplmaktadr. PLCler rle sistemlerine gre daha gvenlidir, dk g tketimi salar ve uzaktan kontrol imkn hzl ve daha az karmaktr.

PLC le Rle Sistemleri Arasndaki Farklar ve Avantajlar

PLC Paralarnn Yaps ve Fonksiyonlar

PLC, genel olarak aadaki ekilde gsterildii gibi 5 ana blme ayrlmtr: Central Prosessing Unit(CPU): Merkezi ilem birimi The Input/Output(I/O) Section: Giri/k blm The Programming Device: Programlama makinesi

~ 122 ~

Merkezi lem Birimi MB(CPU) Merkezi ilem birimleri, PLC sisteminin beyni olarak dnlebilir. Bu birimler, kumanda edilen sisteme ait yazlmn(sadece mantk yazlmnn) sakland ve bu yazlmn ilendii kartlardr. Merkezi ilemci haricinde program hafzas ve programlama cihaz balants iin bir interface(arayz) ierir. Ayrca baz modellerde baka PLC gruplar ile beraber alabilmeleri iin zel interfaceler de bulunur. stenen fonksiyonu uygun ekilde yerine getirebilmesi iin CPU'nun ilem hz, hafza kapasitesi ve ok zel zelliklerinin retimin minimum gereklerini salamas arttr. Hafza(Bellek Elemanlar) PLCde yazlm programlar deiik biimlerde saklayan, koruyan hafza birimleri mevcuttur. Bu hafza birimleri RAM, ROM, EPROM, EEPROM hafzas gibi hafzalardr. RAM hafza hem yazlp hem okunabilen geici hafza birimidir. PLCde giri/k birimleri ile ilgili bilgilerin sakland belleklerdir. ROM hafza, sadece okunabilen kalc hafzalardr. PLCde komut bilgileri ve sabitler ROMlara yklenir. EPROM hafza silinebilir, programlanabilir hafza trdr. PLC cihazlarnda yazlm olan programlar nce EPROM hafzada saklanr, buradan CPUya gnderilir. EEPROM hafza elektriksel olarak silinip yazlabilen EPROM hafzalardr. PLCde programlama cihaz veya bilgisayar ile yaplan program bu hafzada saklanr. Bu hafzaya program hafzas denir. Programlama Makinesi Programlama makinesi(operatr paneli), PLC programlamaya uygun yaps olan, ou bilgisayar formunda zel cihazdr. Operatr panelleri, genellikle bilgisayarn olmad yerlerde tercih edilir. G Kat PLC ierisindeki elektronik devrelerin almas iin gerekli olan gerilimi istenilen seviyede temin eden bir g nitesi mevcuttur. ebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V DA olan tipler mevcuttur. Bu g nitesi PLC iindeki kartlarn beslemelerini (giri k kartlar hari) salamakla ykmldr. Giri/k Blm PLC'nin giri bilgileri, kontrol edilen ortamdan veya makineden gelir. Gelen bu bilgiler iinde PLC var ya da yok eklinde deerlendirilmeye tabi tutulan sinyaller sistemin dijital girilerini oluturur. Dijital giriler, PLC ye eitli saha lm cihazlarndan gelir. Bu cihazlar, fark etmeleri gereken olay gerekletiinde PLC'nin ilgili giri bitimini 0' sinyal seviyesinden 1' sinyal seviyesine karrlar. Bylece sistemin sahada olan hadiselerden haberdar olmasn salar. Dolaysyla sistem iindeki fiziksel deiimleri PLC'nin anlayabilecei 0-1 sinyallerine dntrrler. PLC'nin giriine gelen sinyaller; basn alterlerinden ,snr alterlerinden , yaklam alterlerinden veya herhangi bir rle,kontaktr ya da otomatn yardmc kontandan gelebilir. Bir PLCnin beyni CPU ise giri/k blmleri de PLCnin gz, kula ve dilidir. I/O birimleri, giri birimi(rlesi) ile k biriminden(rlesi) oluur. Giri rlesi, sensrler tarafndan verilen komutlar iindeki elektronik rleler vastasyla CPUya gnderir. Genileme Birimleri PLCler iin tasarlanm zel modller isminden de anlalaca zere PLC nin vazifesi olmayan daha ok kiisel bilgisayarlarn grevi olan bilgi saklama uygulamalarnda kullanlr. Bu saklanacak bilgilerin CPU ierisinde sabit olarak yer almas gereksiz ve ou zaman imknszdr. Bu yzden PLC sistemi iine dahil edilen bir kart ile bilgi alnmas, alnan bu bilgilerin ilenmesi ve byk oranlarda (CPU ierisinde saklanamayacak boyutta) saklanmas salanr.Bu tr ilemlerin gerekletirilebilmesi iin zel modl ierisinde birtakm yazlmlar yaplmas gerekir.CPU bu kartlara bilgileri internal bus'' hatt zerinden eitli komutlarla gnderir. Dos ortam komutlarn altrabilir ve rnek olarak database ierisinde bilgi saklayabilir. PLC ye taklabilen bu tip kart modeli PC'ler ayrca floppy drive zerinden bilgilerin backup olarak yedeklenmesini de salarlar. Kartlarn Takld Raflar(Racks) PLC kartlarnn takld raflar(rack), PLC snflarna gre farkllklar gstermektedir. PLC grubu iinde S5-90 ve S5-95 direkt olarak rayl montaj olup herhangi bir rafa monte edilmemektedir. S5-100 kartlar submodle olarak tabir edilen elemanlar zerine monte edilmektedir. Bu elemanlar zerinde bulunan bus hatt ile haberleme salanmaktadr. Ayrca modler yapda olan bu elemanlar, montaj kolayl salamaktadr. Submodler ray zerine taklrlar. S5-100 tipi PLC'ye ait kartlar da submodller zerine vidalanmak suretiyle monte edilir. S5-115 sistemlerinde submodllerin grevlerini subrack'ler yerine getirir. Subrack'ler ray sistemine uyumlu olmayp vida montaj ile sabitlenirler. Bu elemanlarn ihtiyaca gre deiik tipleri bulunmaktadr. Baz modellere sadece giri-k kartlar taklabildii gibi

~ 123 ~

bazlarna da eitli zel modller taklabilmektedir. S5-115 sistemi subrack'lerin de ayrca baz yksek akm ekebilen kartlarn soutulabilmesi iin fan nitesi montaj da yaplabilmektedir. S5-135 ve S5-155 sistemlerinde kartlarn takld raflar, daha zellikli olup PLC de kullanlan kartlarn beslemelerini salayan g kayna da barndrmaktadr. Ayrca bu g kayna iinde soutucu fanlar bulunmaktadr.

PLC Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar

PLCnin g nitesi, PLC iindeki kartlarn g sarfiyatna gre maksimum k akm temin edebileceimiz bir gerilim deerinde olmaldr. Giri/k birimi says, sistemimizin ihtiyacn uzun vadede de karlayabilmelidir. Basit bir sistem iin(rnein bir elektrikli kapnn otomasyonu, bir sulama sisteminin otomasyonu, bir yzme havuzu vb.) 24 I/O(giri/k birimi) yeterlidir. CPU cinsi sistemimizin byklne ve ihtiyacna bal seilmelidir. Bunun iin piyasada her retici firmann kk, orta ve byk sistemlere gre PLCleri mevcuttur. Ek giri/k birimi eklenme zellii uzun vadeli seimler iin nemlidir. Eer sistemimiz srekli byyorsa ek giri/k birimi eklemeye msait PLC sememiz gerekir. PLCnin kurulumu, kablolamas ve programlamas basit olmaldr. PLC zerinde alma durumunu rahatlkla takip edebilmeliyiz. Zamana ynelik uygulamalara izin vermelidir(rnein havuzun gece 22de almasnn kesilmesini istiyorsak bu saatte otomatik olarak almay durduran bir nite). Ayarlama zellii kolay olmaldr. Bakm ve arza tehisi kolay yaplabilmelidir. Uzaktan eriime imkn tanmaldr. Yaptmz programn doru alp almadn test etmek kolay olmaldr.

PLC CHAZINA GR VE IKI ELEMANLARINI BALAMAPLC alma gerilimleri ne kadar i eleman kontrol edeceine bal olarak deiir. CPUsu da buna gre zellik kazanr. Btn PLClerin alma mant ayndr. Fakat CPU ve yazlm farkllklarndan tr komutlar ve ifadeler farkl olur. Aada Siemens S7-200 PLCnin besleme balants anlatlacaktr. Okulunuzda farkl bir marka PLC varsa buna benzer bir uygulamay bu PLC iin de mantk yrterek yapabilirsiniz. Aadaki ekillerde S7-200 PLCnin DA ve AA modelleri iin enerji balantlar gsterilmitir. Herhangi bir elektrikli cihaz sker veya yerine takarken enerji balantsnn kapal olduundan emin olmamz gerekir. PLCleri de sker veya yerine takarken gerekli emniyet koullarna uymamz ve enerjinin bal olmadndan emin olmamz gerekir.

PLC Besleme Balants

Alglayclar, fiziksel ortam ile endstriyel amal elektrik/elektronik cihazlar birbirine balayan bir kpr grevi grrler. Bu cihazlar endstriyel proses srecinde kontrol koruma ve grntleme gibi ok geni bir kullanm alanna sahiptirler. Endstride en sk kullanlan alglayclar iin llen byklkler ve k byklklerine ait bilgiler aadaki tabloda verilmitir.

PLC Giri Elemanlar ve PLCye Balantlar

~ 124 ~

Temasl Alglayc Temasl alglayclar bildiimiz kumanda kontrol elemanlardr.Kontaktrler Kontaktrler, byk akmlarda alan i elemanlarnn kumandasn yapan elektromekanik alterlerdir. PLC ile kontaktr kumandas yapmak iin: PLC k geriliminin kontaktr alma gerilimiyle ayn olmas veya Ayn deilse kontaktr rlenin kontaklar zerinden kontrol etmemiz gerekir. Bunun iin rle kontak akmnn kontaktrn bobin akmyla ayn olmas gerekir. Piyasada 4 KW gcnden 450 KW gcne kadar eitli gte kontaktr bulunur. Anma akmlar 6 A ile 2500 A arasnda deiir. alma gerilimleri AA veya DA olabilir. Btn kontaktrleri PLC cihaz ile kontrol etmek mmkndr. Fakat PLC k gerilimi sadece AAda kontaktr gerilimini karlar. Yani sadece k gerilimi AA olan PLClerle kontaktrleri dorudan kontrol edebiliriz.

Resim 2.1: Endstride kullanlan kontaktr eitleri

alterler Anahtarlar Tesislerde elektrik retim noktalarnn ( trafo ve jeneratr ) kna ve elektrik datm sistemindeki enerji tketim noktalarnn giriine kurulan kompakt alterler, birtakm ek donanmlar ilave edilerek otomasyon sistemine entegre edilir. Son yllarda zellikle otomasyon sistemine kolayca entegre edilebilecek ekilde retilen kompakt alterler, son derece gvenli ve her trl ihtiyaca cevap verecek niteliktedirler. Birbirinin ayn birka kesme nitesinden oluurlar. Ksa devre durumunda bunlarn i tasarm, zellikle de dner kontak hareketi, son derece hzl kontak tepmesine ve bunun sonucu olarak da ksa devre akmnn snrlanmasna yol aar.

~ 125 ~

Kalc Tip alterler Kalc tip alterlere en iyi rnek paket(pako) alterlerdir. Paket alter, birbirinin ayn olan, birden fazla kontak yuvalarnn bir mil zerinde arka arkaya sralanmasndan meydana gelen ve bir eksen etrafnda dnebilen alterlerdir. Kk gl motorlara kontaktr ve rlelerle kumanda etmektedirler.

Resim 2.2: Bir alterin i yaps

Butonlar Butonlar, kumanda ve otomasyon sistemlerinde devrenin almasn balatmak ve durdurmak amac ile kullanlan devre elemanlardr. Yaplar ve alma ekilleri asndan iki eittir: Bir yollu butonlar Start(balatma) butonu: Normalde ak olan konta, butona baslnca kapanr. Buton zerindeki basn kalktnda yay aracl ile tekrar alarak normal konumuna dner. Stop(durdurma) butonu: Normalde kapal olan konta, butona baslnca alr. Buton zerindeki basn kalktnda yay aracl ile tekrar kapanarak normal konumuna dner. ki yollu butonlar(jog butonu) Hem start hem de stop butonu gren butondur. Mekanik Snr Anahtarlar Hareketli sistemlerde bir hareketin durdurulup baka bir hareketin balatlmasnda kullanlan ve sistemin hareketli eleman tarafndan altrlan kumanda elemanna snr denir. Mekanik tip snr anahtarlar, pimli ve olmak zere ikiye ayrlr.

Resim 2.4: eitli buton resimleri

anahtar makaral

~ 126 ~

Temassz AlglaycManyetik Temassz Alglayclar Manyetik temassz alglayclar, yaklam anahtar olarak da ifade edilirler. Pnomatik silindirlerin piston kolunun konum alglamas ve dner silindirlerin dnem asnn alglanmas gibi ilemler iin kullanlrlar. Manyetik alglayclar; 3 ulu olup bunlardan ikisi besleme ular, nc u ise sinyal ucudur.

Endktif Temassz Alglayclar Endktif temassz alglayclar ile sadece iletken olan malzemeler alglanabilir. Metal eidine gre alglama mesafesi deiir.

Kapasitif Temassz Alglayclar Kapasitif temassz alglayclar birok nesneye tepki gsterdikleri iin endktif temassz alglayclara gre daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Kapasitif sensrler tm metalleri alglad gibi metal olmayan cam, plastik, kt, tahta, ya, su gibi maddelere kar da duyarldrlar.

Optik Temassz Alglayclar Optik sensrler, kumanda kontrol uygulamalarnda k yolu ile eitli malzemelerin byk mesafelerde de alglanmalarnda kullanlr. Genel olarak alc ve verici olmak zere iki blmden oluur. Bunun dnda fiber-optik temassz alglayc olarak da yaplmaktadrlar. Fiber-optik sensrler zellikle uydu teknolojisinde ok sk kullanlmaktadr.

~ 127 ~

a) Optik sensr

b) Fiber-optik sensr Resim 2.9

c) Sembol

Ultrasonik Temassz Alglayclar Optik sensrler ne kadar hatasz alglayc gibi grnse de dezavantajlar vardr. Bunlardan bazlar uzun mesafelerde alglama zorluu ekmeleri, koyu renkli cisimleri alglamada glk ekmeleridir. Optik sensrler, bu yzden genellikle hareketli cisimleri alglamakta kullanlmaktadr. Bu a kapatmak iin lazer sensrler bulunmusa da lazer sensrn de fiyatnn ykseklii ayr bir dezavantaj oluturmutur. Bu sakncalardan dolay ultrasonik sensrler kullanlmaya balanmtr. Ultrasonik temassz alglayclar piezoelektrik malzemeden oluurlar.

a) Ultrasonik sensr

Pnomatik Temassz Alglayclar Basnl hava ile alanlarna pnomatik temassz alglayc denir. Dier ismi de pnomatik duyargadr. Bu duyargalarda nemsiz, iyi filtre edilmi, yasz hava kullanlmaldr. Alc verici tip duyarga, kesilebilir jet duyarga, refleks duyarga, geri basn duyargas gibi eitleri vardr. Pnomatik sensrler daha ok robotlarda karmza kmaktadr. Aada eitli pnomatik temassz alglayclar grlmektedir.

b) Giyim endstrisinde kullanmak iin yaplm ultrasonik sensr devresi Resim 2.10

Resim 2.11. eitli pnomatik temassz alglayc

Temassz Alglayclar Elektrik Kontrol Devrelerine Balarken Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar

~ 128 ~

Btn temassz alglayclar hem doru akmda hem de alternatif akmda alabilir. alma gerilimine dikkat etmemiz gerekir. zerinde yazl deerlere bakarak alma artlarn bilmemiz gerekir. Alglayclarn sinyal kndan(3. utan) alnan sinyal dorudan selenoid valf bobinine balanmamaldr. nk alglaycnn sinyal k akm kapasitesi valf bobinlerini besleyecek seviyede deildir. Temassz Alglayclarn Seiminde Kullanlan Kriterler Alglaycnn alglad cisimleri iyi bilmemiz gerekir. Alglama mesafesini bilmemiz gerekir. alma geriliminin kullanlan gerilimle ayn seilmesine zen gsterilmelidir. Ebad kullanm yerine uygun seilmelidir. Maliyeti, genel maliyete gre makul seviyede olmaldr. Temasl ve Temassz Alglayclar ile Uygulamalar Aada konuyu daha iyi kavrayabilmeniz iin PLC ile ilgili deiik uygulama rnekleri verilmitir. Bu rnekleri nce kendi banza yapmaya alnz. Anlamadnz yerlerde nce arkadanza yine anlayamadysanz retmeninize sorunuz. Uygulamalar Siemens marka S7 200 CPU 212 PLC cihazlaryla verilmitir. PLClerde yazlm programlarn iki ekilde yapmak mmkndr. Bunlar Statement List Editor(STL) (komut listesi) ve Ladder(merdiven) komutlardr. PLC komut yazlmlarnda kumanda devresi, devrelere ayrlarak numaralandrlmtr. Ancak klasik kumanda devrelerinde kumanda devresi bir btn olarak izilebilir. Ayn yntem S7 200 CPU PLClerde uygulanamaz. Bu PLClerde ekli ayr devreler hlinde izme zorunluluu vardr. rnein devre 1, devre 2, devre 3... gibi. Devreler, programlarn yapsalln salarlar. Her ayr akm devresini ayr bir devreye yerletirirseniz, uzun programlar izlemek kolay olur.

PLC uygulamalar yaparken dikkat edilmesi gereken nemli noktalardan birisi, giri elemanlarnn hepsinin ya ak ya da kapal kontakla gsterilme zorunluluudur. Bu durum PLCnin markasna gre deiir, fakat genelde btn giri elemanlar ak kontakla gsterilir. Bu modldeki uygulamalarda

~ 129 ~

kullanlan S7 200 PLClerin de giri elemanlar(sensrler) normalde ak kontakla gsterilir. Bunun sebebi PLClerde program yazarken zaten kontan konumunu ifade etmemizdir. PLC bilgileri lojik olarak iledii iin kapal olarak ifade ettiimiz konta lojik 1, ak olarak ifade ettiimiz konta lojik 0 olarak kabul eder. Aadaki rnekler dikkatlice yaplrsa bu durum daha iyi anlalacaktr.

Resim 2.12. S7 200 CPU 212 PLC nden grn

Siemens marka S7 200 PLC cihazlarnn programlamas STEP 7- Micro/WIN programyla yaplr. PLC programnn kullanm yledir: Yeni bir program oluturmak: Dosya(File) mensnden Yeni(New) seeneini sein ya da ara ubuu zerindeki New Project(yeni proje) ikonuna tklayn ve listeden CPU tipini seiniz. Tamam butonunu tklatnz. Bir projeyi kaydetmek: Dosya mensnden Farkl Kaydeti sein ya da ara ubuu zerindeki Save Project(projeyi kaydet) semboln tklaynz. Projeyi saklamak istediiniz dizini ift tklayarak seiniz. Dosya ad(file name) ksmndaki *.* iareti yerine proje ismini yaznz. Tamam(OK) butonunu tklaynz. Devre bal oluturmak: Devre(Network) yazan yeri ift tklaynz. Devre bal metnini giriniz(en fazla 127 karakter) Tamam(OK) butonunu tklaynz. CPUyu alma konumuna getirmek: PLC zerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz. CPU(PLC) mensnden RUN ya da STOPu seiniz veya ara ubuunda ilgili sembol tklaynz.

ekil 2.3. S7 200 CPU 212 PLC balants

~ 130 ~

Projeyi CPUya yklemek: CPU modunu STOPa getiriniz. Yklenecek projeyi anz. Proje mensnden Ykleyi(Download) seiniz ya da ara ubuu zerinden ilgili sembol tklaynz. Yklemek istediiniz proje bileenlerinin yanndaki kutular iaretleyiniz. Yklemeyi balatmak iin tamam butonunu tklaynz. Uygulama 1: Bir Butonla Bir Ykn altrlmas Ara Gereler 1 adet PLC 1 adet lamba lem Basamaklar Devreyi PLC program yardmyla tasarlaynz. Program derlemek(doruluunu kontrol etmek) iin ara ubuu zerindeki ilgili sembol tklaynz veya CPU(PLC)>Derle(Compile) mensn seiniz. PLC zerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz. Dosya(File) mensnden Ykleyi(Download) seiniz ya da ara ubuu zerinden ilgili ikonu tklaynz. Program altrmak iin CPU(PLC) mensnden RUN seiniz veya ara ubuu zerinden ilgili butonu tklaynz. Devrenin almasn gzleyiniz. Program durdurmak iin CPU(PLC) mensnden STOP seiniz veya ara ubuundan ilgili butona tklaynz. Program PLCye ykleyiniz ve altrnz. Q0.0 kna lamba balaynz. PLC programn altrnz. Devrenin almasn gzleyiniz.

~ 131 ~

Uygulama 2: Bir Motorun Srekli altrlmasnn Programlanmas Ara Gereler 1 adet PLC 1 adet kontaktr 1 adet 3 fazl asenkron motor lem Basamaklar Devreyi PLC program yardmyla tasarlaynz. Program derlemek(doruluunu kontrol etmek) iin ara ubuu zerindeki ilgili sembol tklaynz veya CPU(PLC)>Derle(Compile) mensn seiniz. PLC zerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz. Dosya(File) mensnden Ykleyi(Download) seiniz ya da ara ubuu zerinden ilgili ikonu tklaynz. Program altrmak iin CPU(PLC) mensnden RUN seiniz veya ara ubuu zerinden ilgili butonu tklaynz. Devrenin almasn gzleyiniz. Program durdurmak iin CPU(PLC) mensnden STOP seiniz veya ara ubuundan ilgili butona tklaynz. Devredeki Q0.0 kn q0.1 olarak deitiriniz.

~ 132 ~

Program PLCye ykleyiniz ve altrnz. PLC kndaki deiiklii gzleyiniz. Q0.0 kna kontaktr balaynz. Kontaktrn g kontaklarna motor balayarak PLC programn altrnz. Devrenin almasn gzleyiniz.

ekil 2.5: fazl asenkron motorun

srekli almasna ait PLC balants

~ 133 ~

Termistrler (NTC-PTC) Termistrler otomasyon sistemlerinde ok sk kullanlrlar. Termistrlerin iki eidi bulunmaktadr:

NTC(Negatif Is Kat Sayl Termistr): Isndka direnci azalan eididir. Sembol

termistr

PTC(Pozitif Is Kat Sayl Termistr): Isndka direnci artan eididir. Sembol

termistr

Basn Alglayclar Basn alglayclarla i basn, darbe, balistik lmler, patlama, iten yanmal motorlar, ok ve patlama dalgalar, yksek iddetli ses ve dier akustik ve hidrolik prosesler gibi 0,001 psi'den 100 psi'ye kadar dinamik basn lmleri yaplabilir. Piyasada deiik amalar iin kullanlan basn alglayclar mevcuttur. Kullanm alanlarndan balcalar: Endstriyel pompa basnc izlenmesi Hidrolik ve pnomatik basn hatt izlenmesi Ak kaynakl titreimler Darbeler, dalgalanmalar, su darbesi, kavitasyon Akustik Yksek iddetli ses Uu testleri Trblans Valf dinamii

PLC k Elemanlar ve Balant zelliklerik Kontroll Lambalar Direkt ka balanan lambalardr. Yani i eleman olarak lambann kendisi kullanlr. Seilen lambann alma gerilimiyle PLC k gerilimi ayn olmaldr. Bir de lambann zerinden geirecei akm deeri k deerinden byk olmaldr. Bu gibi durumlarda lamba, kontaktr zerinden srlr. Kk Motorlar Kk motorlara PLClerle dorudan yol verilebilir. zellikle endstride byk kullanm alan bulunan fazl asenkron motorlar, PLC ile rahatlkla kontrol edilerek deiik uygulamalar yaplabilir. Bunun dnda servo motorlar, step motorlar src devreleri zerinden ve niversal motorlar, frasz DA motorlar vb. PLC ile kontrol edilebilmektedirler. Selenoidler Pnomatik g birimi ile elektrik birimi arasnda koordinasyon oluturan sistemlere selenoid denir. PLC ile elektropnomatik sistemlerin kumandasn yapabilmek iin PLClerin klarna selenoid valf balanr. Selenoid valf yukarda tanmlanan koordinasyonu klarna elektropnomatik silindirler balayarak salayan elemanlardr. Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasnda kullanlan selenoid valflerin yapsna gre deiik ardk kumanda yntemleri kullanlmaktadr. Kullanlan valf yapsna gre kumanda yntemleri: Tek bobin uyarl yay geri dnl valflerin kullanlmas hlinde PLC ile kumanda. ift bobin uyarl impuls valflerin kullanlmas hlinde PLC ile kumanda.

~ 134 ~

Yukarda verilen uygulama rneklerini yaptysanz Siemens marka S7 200 PLClerin giri ve klarnn adreslenmeleri ve ifade edilileri hakknda fikir sahibi olmusunuzdur. Bu PLC iin anlatlanlar, alma mant ayn olan dier PLClere de uyarlanabilir. Bunun iin bol bol uygulama yapmanz gerekir. Aada S7 200 PLClerin belli bal komutlar ve ne ifade ettikleri anlatlmtr. Bu bilgiler, program yaparken iinize yarayacaktr. LD Komutu: Hat ama ve hatta ak kontak balama ilemini yerine getiren komuttur. Format: LD n Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V (bit) STL Gsterimi: LD I 0.0 LADDER gsterimi:

Giri ve klarn Adreslenmeleri ve fade Edilileri

LDN Komutu: Hat ama ve hatta kapal kontak balama ilemini yerine getiren komuttur. Format: LDN n Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V STL Gsterimi: LDN I 0.0 LADDER gsterimi:

AND Komutu: Ak kontaklar seri balama ilemini yapan komuttur. Format: A n Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V STL Gsterimi: LD I 0.0 A I 0.1 LADDER gsterimi:

AND DEL Komutu: Kapal kontaklar seri balama ilemini yerine getiren komuttur. Format: AN n Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

STL Gsterimi: LDN I 0.0 AN I 0.1

LADDER Gsterimi:

OR Komutu: Ak kontaklar paralel balama ilemini yerine getiren komuttur. Format: O n Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V STL Gsterimi: LD I 0.0 O I 0.1 LADDER Gsterimi:

OR DEL Komutu: Ak kontak ile kapal konta paralel balama ilemini yerine getiren komuttur. Format: O n Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

~ 135 ~

STL Gsterimi: LD I 0.0 O I 0.1

LADDER Gsterimi:

SET Komutu: Belirli bir adresten balayan belirli sayda biti 1(set) yapar. Set edilebilecek nokta says 1-255 arasndadr(CPU 210 hari). S BIT Sembol: Operantlar: S_BIT(bit): I,Q,M,SM,S,T,C,V N (bayt) : IB, QB, MB, SMB, SB, VB, AC, Sabit, *VD, *AC rnek: LD = S R I 0.0 Q2.0 Q2.1,1 Q2.2,1

RESET Komutu: Belirli bir adresten balayan belirli sayda biti 0(reset) yapar. Reset edilebilecek nokta says 1-255 arasndadr(CPU 210 hari). Sembol: rnek: LD = S R I 0.0 Q2.0 Q2.1,1 Q2.2,1

R

Q1.0,3

SET ve RESET komutlar PLC teknolojisinde mhrleme yerini tutar. Bir set k veya hafza biti R komutu gelinceye kadar srekli set kalr. Eer hem set bobini hem de reset bobini ayn anda 1 ise sonra gelen ilemin ncelii vardr. S ve Rnin altndaki rakam ka adet k bobininin set veya reset edileceini ifade eder. rnein bu rakamlar 3 olsayd Q0.0, Q0.1, Q0.2 k rleleri ayn anda set veya reset edilecekti. Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasnda genelde kullanlan komutlar SET ve RESET komutlardr. END Komutu: Kullanc programn bitirmek iin kullanlan komuttur. Sembol: END

Yardmc Rle Yardmc rleler harici k konta olmayan, yani yk balanamayan ancak programn amaca uygun olarak alabilmesi iin zorunlu hllerdeki durumlarda kullanlr. Kullanlma amac programn daha kolay tasarlanmasdr. S7 200 PLClerde yardmc rleler M harfiyle gsterilir. rnek: LD = LD I0.0 M0.0 M0.0

=

Q0.3

~ 136 ~

Zaman rleleri: Zaman rleleri retilen PLClerin markalarna ve serilerine gre deiik zellikler tamaktadr. S7 200 CPU 212 serisinde iki ayr trde zaman rlesi bulunmaktadr. TON: ekmede gecikmeli zaman rlesi yani dz zaman rlesidir. S7 200 CPU 212 PLC cihaz T32 ile T63 ksaltmalarna sahip 32 zaman rlesi ierir.

Sembol:

S7 200 CPU 212 Zaman taban TXX 1 ms T32 10 ms T33..T36 100 ms T37...T63 (150x100=15 s zaman ayar yapar)

TONR: ekmede gecikmeli kalc tip zaman rlesidir. Bu tip zaman rlesinin daha nce aklanandan pek fark yoktur. Dierinden fark, zaman rlesi girii(IN) 0 yaplsa bile zaman sfrlanmaz; yani deerini korur, giri(IN) yeniden 1 yaplrsa sayma ilemi kald yerden devam eder. S7 200 CPU 212 Zaman taban 1 ms 10 ms 100 ms TXX T0 T1..T4 T5...T31

Sembol:

(500x10= 5 s zaman ayar yapar) Sayclar Giriine verilen 1 ve 0 n belirli saysndan sonra kn 1 yapan elemanlardr. Sayma ilemi yukar olduu gibi aa da olabilir. Endstride, otomasyon sistemlerinde sayclara genellikle optik, endktif ve kapasitif sensrler kumanda ederler. Sayclar, S7 200 CPU 212....224 serilerinde C ile gsterilir. CTU: Yukar sayc(counter up) : I3.0 sensrnn lojik olarak her 1 oluunda yukar sayc 0dan balayarak srekli ilerler. PVye hangi deer verilmi ise o deere geldiinde kn 1 yapar. k konta baka bir devrede kullanlarak o devrenin almas ya da durmas salanm olur. Herhangi bir anda resete(I 3.1) baslrsa hem sayma ilemi hem de sayc k 0 olur. PV deerinin maksimum deeri 32767dir. CTD: Aa sayc(counter down) : Aa saycnn sayma ilemini yapabilmesi iin LD giriine ok ksa sreli pals(1) uygulanr. I1.1 sensr kapatld an CD giriinin her 1 yaplnda yani I1.0 sensrnn her kapatlnda, PVye verilen deerden balayarak geriye 0a doru saymaya balar. Sayc 0 a

~ 137 ~

geldii an k 1 yapar. PV deeri en fazla 32767 olabilir. CTUD: Yukar aa sayc Bu sayc, istenildiinde yukar istenildiinde aa sayma yapabilmektedir. CU girii 1 ve 0 yaplarak yukar sayma, CD girii 1 ve 0 yaplarak da aa sayma yaptrlabilir. Sayma ilemi, ister yukar isterse aa olsun sayc PV deerine geldiinde sayc k konum deitirir. R giriine 1 verildiinde sayc k sfrlanr. PV deeri en fazla 32767 olabilir.

PLCL KONTROL DEVRELERNN ZMlk iki renme faaliyetinden aldnz bilgilere dayanarak bir PLC montajn rahatlkla yapabilecek dzeye gelmi olmanz lazmdr. Yalnz bu uygulamalar yapmak bir teknik eleman iin yeterli olmamaktadr. Bir de yapm olduunuz uygulamalar btn teknik elemanlarn anlayaca bir dille izim olarak ifade etmeniz gerekir. Bu izimleri yapabilmeniz iin ncelikle teknik resim norm ve kurallarn iyi bilmeniz gerekir. Aada iki balk hlinde inceleyeceimiz PLC izim yntemlerini reneceksiniz. Giri Elemanlarnn Besleme ve PLC Balantlarnn izimi Giri elemanlarn izerken dikkat etmemiz gereken noktalar vardr. Bunlar yle sralanabilir: izimi yaplacak giri eleman, izeceimiz sayfann yapsna uygun yerletirilmelidir. Yatayda paralel izgiler stten balanarak aa doru srayla izilmelidir. Dey paralel izgiler sadan balanarak sola doru izilmelidir. k Elemanlarnn Besleme ve PLC Balantlarnn izimi k elemanlarn izerken dikkat etmemiz gereken noktalar da giri elemanlarn izerken dikkat etmemiz gereken noktalarla ayndr. Aada k elemanlarnn sembolleri grlmektedir:

~ 138 ~

Plc MontajBalant emas ve Katalog Bilgileri Aada bir Siemens marka eitli S7 200 CPU 212 PLC cihaznn balant emalar ve buna ait katalog bilgileri verilmitir. Atlyenizdeki imknlara gre bu balantlardan uygun olanlarn devrelerinizde yapabilirsiniz.Siemens S7 200 CPU 212 PLC cihaznn katalog bilgileri: Giri says: 8(I)...(0.0-0.7) k says: 6(Q)...(0.00.5) Zamanlayc says:64(C)...(063)(Aa-yukar) Program kapasitesi:2048 word Yardmc rle sayc: 128 (M)...(0.0dan 15.7ye kadar) Dijital giri-k says:(I0.0dan I0.7ye kadar)(Q0.0dan Q0.5e kadar) Ek modl eklenemez.

~ 139 ~

ekil 3.1: AC24 V, 8 sensr ile 6 ykn kontrol

ekil 3.2: DC 24 V, 8 sensr ile 6 ykn kontrol

~ 140 ~

Yukardaki balantlar, giri elemanlar(sensrler) ve k elemanlar(ykler) tek kaynaktan beslenecekse; aadaki balantlar, giri elemanlar(sensrler) ve k elemanlar(ykler) deiik gerilim kaynaklarndan beslenecekse yaplr.

Montaj Aada bu modldeki uygulamalarda kullandmz S7 200 CPU 212 PLC cihaznn montajyla ilgili balant resimleri verilmitir. Siz de yapacanz PLC montajlarnda, montajn yapacanz PLC markas hangisi olursa olsun bu rneklere gre uygulamalar gerekletirebilirsiniz. Bu uygulamalarn miktar, ekli, ls, arl tamamen okulunuzdaki atlye imknlaryla gerekleecektir. Bu yzden yapacanz uygulamalarda kafanza taklan sorular kaynakada belirtilen dokmanlardan ve internetten ayrca retmeninizden faydalanarak cevaplayabilirsiniz. Unutmayn ki aratrmadan hibir baar gereklemez.

~ 141 ~

Resim 3.1: alan S7 200 PLC

Resim 3.2: rnek bir giri balants

~ 142 ~

Resim 3.3: PLC uygulama panolar

Resim 3.4: PLC pano grn

~ 143 ~

BUTONLAR, LM CHAZLARI VE MONTAJI Paket alterler ALTERLER

Yaps ok konumlu, bir eksen etrafnda dndrlebilen, arka arkaya dizilmi bakalitten yaplm disk eklindeki birok dilimden oluur. Dilimlerde kontaklar bulunur. stenen kontak saysn elde edebilmek

iin uygun saydaki dilim arka arkaya dizilir. almas Paket alter zerindeki kolun evrilmesi ile alr. Kolun evrilmesi ile bakalit dilimler dner. zerlerindeki kontaklar konum deitirir.

Bir Fazl (kutuplu) Paket alter Balant Diyagram

Uygulamas Paket alter balant diyagramlar resimdeki gibi gsterilir. Resimde 0 konumunda kontaklar ak 1 konumunda kontaklar kapal pozisyonu alr ve akm geiine izin verir. Uygulamada bir fazl paket alterler her trl ama kapama ilerinde 1 fazl motorlara yol vermede kullanlabilir. Ayrca kumanda devrelerinde buton yerine kullanlabilir. Montaj Paket alter montajnda dikkat edilecek hususlar unlardr: Elektrik olan ortamlarda almaynz, almadan nce elektrii kesiniz. Montaj iin delik tespitlerini dzgnce yapnz. aretlenen yerleri matkap kullanma kurallarna gre dzgnce deliniz. Metal ortamdaki apaklar tel fra ile temizleyiniz. Paket alter delik tespit yerlerinden skca tespit ediniz. Kablo balant vidalarn dzgnce sknz. Lehim yapmaynz. Kablo pabucu kullannz.

ekil 1.1:Bir fazl paket alter balant diyagram

Resim 1.2: Bir fazl paket alter

~ 144 ~

ekil 1.2: Pano alt alter montaj

ekil 1.3: Pano st alter montaj

Resim 1.3: alterin kolunun sklmesi

~ 145 ~

~ 146 ~

Resim 1.16: stten markalama Resim

1.17: Markalanm hali

Resim 1.18: Matkap ile delme

Resim 1.19: alter delik tespiti

Resim 1.24: Skalann taklmas

Resim 1.25: Sktrmann taklmas

~ 147 ~

Dahlender Paket alterBalant Diyagram

ekil 1.4: Dahlender paket alter balant diyagram

Uygulamas

ekil 1.5: Dahlender paket alter uygulama balants

Balant diyagramnda Dahlender paket alter kolu 1 konumuna getirildiinde 3-4 ,910,15-16 kontaklar kapanarak Dahlender motorun U V W ular enerjilenir ve motor dk devirle , alter kolu 2 konumuna getirildiinde 1-2,5-6,7-8,11-12,13-14 kontaklar kapanarak Dahlender motorun Z X Y ular enerjilenir ve motor yksek devirle dner. Uygulamada L1,L2,L3 ularna R,S,T faz balanr. U,V,W,Z,X,Y ular Dahlender motorun ayn adl ularna balanr. Paket alter 1 konumuna getirildiinde motor dk devirde, 2 konumuna getirildiinde yksek devirle dner. Montaj Montajnda 1.3.3teki montaj ynergesi burada da aynen geerlidir. Montaj yapmak iin 1.3.3teki montaj tekrar gzden geiriniz.

~ 148 ~

Voltmetre KomitatrBalant Diyagram

ekil 1.6: Voltmetre komitatr balant diyagram

Voltmetre komtatr

Uygulamas alter kolu L1-N konumuna getirildiinde 1-2 ve 11-12 kontaklar kapanarak faz ntr aras voltaj lm yaplr. L1-L3 konumuna getirildiinde 1-2 ve 7-8 kontaklar kapanarak R-T fazlar aras voltaj lm yaplr. L2-L3 konumuna getirildiinde 5-6 ve 7-8 kontaklar kapanarak S-T aras voltaj lm yaplr. L1-L2 konumuna getirildiinde 3-4 ve 9-10 kontaklar kapanarak R-S fazlar aras voltaj lm yaplr. Montaj Montajnda 1.1.3.3teki montaj ynergesi burada da aynen geerlidir.Montaj yapmak iin 1.1.3.3te montaj tekrar gzden geiriniz.Resim 1.29 da voltmetre Komitatr montajl hali ve Resim 30 montaj bitmi iken pano iinden alter arka grn grlmektedir.

Fazl Asenkron Motorun Enversr Paket alter le Devir Ynnn DeitirilmesiBalant Diyagram

ekil 1.7: Enversr paket alter balant diyagram

~ 149 ~

Uygulanmas Paket alter kolu soldaki 1 konumuna getirildiinde 1-2 ,7-8 ve 9-10 kontaklar kapanarak motora ileri ynde yol verilmi olur. Dier ynde hareket ettirmek iin ilk nce alter kolu 0 konumuna getirilir. Daha sonra alter kolu sadaki 1 konumuna getirilir. Bu durumda 3-4,5-6 ve 9-10 kontaklar kapanr ve motora geri ynde yol verilmi olur. Burada sadaki 1 konumunda alter kontaklar ile aslen faz sras deitirilmektedir. Montaj Montajnda 1.1.3.3teki montaj ynergesi burada da aynen geerlidir. Montaj yapmak iin 1.1.3.3te montaj tekrar gzden geiriniz.

Fazl Asenkron Motora Paket alter ile Yol Verme Balant Diyagram

ekil 1.8: fazl asenkron motora paket alterle yol verme balant diyagram

Uygulamas fazl kk gl Asenkron motorlara paket alterlerle direk yol verilebilir. alter kolu 0 konumunda iken 1-2,3-4,5-6 kontaklar aktr. alter kolu 1 konumuna getirildiinde kontaklar kapanarak motor ular olan u , v, w ularna 3 faz uygulanm olur. Montaj Montajnda 1.1.3.3teki montaj ynergesi burada da aynen geerlidir. Montaj yapmak iin 1.1.3.3teki montaj tekrar gzden geiriniz.

Yldz gen Paket alterlerYldz gen Paket alter

Resim 1.32: Yldz gen paket alter kontaklar

Resim 1.31: Yldz gen paket alter

~ 150 ~

Paket Tip Yldz gen alter le Otomatik alterin Karlatrlmas Yldzdan gene gei sresi paket tip yldz gen alterlerle kumanda da; alteri yapan kiinin becerisine baldr.alteri kullanann dikkatsizlii ve dalgnl eitli tehlikeler dourur. Paket tip yldz gen alter ile uzaktan kumanda yaplamaz. Paket tip yldz gen alter devresine koruma rleleri balanamaz. Paket tip yldz gen alter ile motorlara dinamik frenleme yaplamaz. Paket tip yldz gen alter ile motorun kumandasnda; motor alrken enerji kesilip geldiinde motor gende alr. Bu durum sakncaldr.Resim 1.33: Yldz gen paket alter kontaklar

Paket Tip Yldz gen alter emasnn izimi

ekil 1.9: Paket tip yldz gen alter balant emas

Fazl Asenkron Motora Yldz gen Paket alter le Yol Verme Paket tip yldz gen alter de yldz gen altrlacak motor ilk nce alter kademesi yldz konumuna alnarak motor yol alana kadar yaklak 4-5 saniye kadar bu konumda altrlr. Daha sonra kullanc tarafndan gen konumuna alnarak motor gende altrlr. Montaj Montajnda 1.3.3teki montaj ynergesi burada da aynen geerlidir. Montaj yapmak iin 1.3.3te montaj tekrar gzden geiriniz.

zengili alterler

Yaps Kollu alterler, alak gerilim datm panolarnda toplam pano ykn ap kapayabilecek elektriksel ve mekanik zelliklere sahiptir. Tablo ve panolarn arka veya yan tarafna taklr. Kontaklar gm kaplanmtr. Gvdesi ise dkm ve sacdan yaplmtr.

Resim 1.34: zengili (kollu) alter

~ 151 ~

almas alterlerin kumanda ilemi tablo nnden sklp taklabilen 180 hareketli zengili bir kol yardmyla salanmaktadr. alter zerinde bulunan kol sayesinde devreyi manuel olarak ap kapatr. Termik manyetik alterin retilmesi ile kullanm olduka azalmtr. Balant emas Montaj Montaj iin alter gvdesi arkasndan pano da taklaca yere markalanr. Matkapla delme ilemi bitince alter panoya monte edilir

ekil 1.10: Kollu alter balants

Resim 1.35: zengili alter kontaklar

Resim 1.36: alterin monte edilmi hali

Kompakt alterler (Termik Manyetik alterler)

Resim 1.37: Kompakt alter

Yaps Gvde ve Kapak: Kompakt alterlerin gvde ve kapak yaps cam elyaf takviyelipolyester reinesinden yaplmtr Sabit ve Hareketli Kontaklar: Sabit kontan gm konta hareketli kontaa gre daha yumuak yapdadr. Hareketli kontak bombeli yapdadr ve serttir. Bylece sabit kontak zerinde iz yapar ve gei direnci en az olur. Kontaklar gm ve alamlarndan yaplr. Sabit kontak gmkarbon, hareketli kontak gm-volfram, nikel kullanlr. Seperatr: Seperatr, ark sndrmek iin kullanlr. Hareketli kontak sabit kontaktan ayrlrken sabit kontaktan hareketli kontaa doru akm kar. Bu akmn scakl yzlerce dereceyi bulur. Buradan anlalr ki ark bir an nce sndrmek gerekir. Ark, ark boynuzlar vastasyla paralanarak sndrlr

almas Kompakt alterler,zerinde termik ve manyetik koruma bulunan alak gerilim devre kesicileri snfna girer. Devre kesiciler normal devre artlarnda devreyi amaya ve kapamaya normal olmayan devre artlarnda (ksa devre ve ar akm) devreyi kesmeye yarayan mekanik bir koruma dzeneidir. ekil 1.11de kompakt alterin alma dzenei grlmektedir. Ar akm nominal akmdan byk olan akmdr. Her devrenin ve devredeki her elemann zerinde tayaca akmlara nominal akm denir.Devreyi ar akmlardan korumak iin kompakt alterlerde termik koruma devreye girer. Termik koruma, bimetal ad verilen scaklk karsnda uzama katsaylar farkl iki metalin preslenmesi ile oluur. Uzama katsays fazla olan, uzama katsays az olana doru bklr ve perdeye temas ederek sistem atrlr. Bylece devre korunmu olur. Ksa devre akm: Faz-faz aras veya faz-toprak aras temas olursa devreden byk bir akm geer. Ohm yasasna gre V=I.R , I=V/R olur. Temas annda R(diren)0 olur.I=V/R ifadesinde Ryi yerine yazarsak akmn ok byk olduu grlr. Bu akm devrede byk tahribatlara yol aar. Devreleri ksa

~ 152 ~

devre akmlarndan korumak iin manyetik koruma devreye girer. Ksa devre akmna maruz kalnrsa IEC(uluslar aras elektrik komisyonu) 60947-2ye gre alterler 30ms ierisinde devreyi amas gerekir.

ekil 1.11: Kompakt alterin almas

Limitr zellii: Sabit kontaa yatay u formu verilerek yaplr. Bylece sabit kontan oluturduu manyetik alann yn ile hareketli kontan manyetik alannn yn zt olur.(Resim 1.38). Bylece hareketli kontak sabit kontaktan daha hzl ayrlr. Sonuta kompakt alterler daha hzl zamanda trip konumuna gelir. Bylece devreden en az akm gemi olur. Limitr zellii devreden geen akm %75 orannda snrlar.

~ 153 ~

Balant emas

ekil 1.12: Kompakt alter balant emas

Resim 1.39: Kompakt alter balants

Kompakt alterler ektikleri akm deerinin byklne gre sisteme baralar ya da kablolar ile balanr. Resim 39da baralar ile sisteme balanm kompakt alter grlmektedir. Ayrca ekil 12de grld gibi ebekeden gelen 3 faz kompakt alter girilerindeki kontaklara balanr ve klar da kontaklardan sisteme verilir. Montaj Montajn yaplaca pano kapana kompakt alter konularak montaj deliklerinden markalanr(iaretlenir.). Resim 40 ve 41de grlmektedir. aretli yerler matkap ile delinir. Resim 42de grlmektedir. Kapak panodaki yerine monte edildikten sonra Resim 43teki gibi tespit edilir. Montajn bitmi hali Resim 44de grlmektedir.

~ 154 ~

KUMANDA DEVRE KONTROL ELEMANLARI ButonlarRle ve kontaktrleri altran ve durduran kumanda elemanlardr.

Yaps Yap olarak basma aparat,yay ve kontaklardan oluur. Ani temasl ve kalc tipleri vardr. Ani temasl butonlarda, buton zerindeki basn kalktnda kontaklar eski konumuna dner. Kalc tiplerde ise basn kalksa da buton kontaklarnn konumu deimez. Snflandrlmas Bir Yollu Butonlar Start(balatma-altrma) butonu: Butona baslnca normalde ak olan konta kapanr. Buton zerindeki basn kalktnda kontaklar tekrar eski konumuna dner (Resim 2.3).

Resim 2.3: Start butonu yaps ve kontak sembol

Stop (durdurma) butonu: Butona basnca normalde kapal kontak alr.Buton zerindeki basn kalknca kontaklar tekrar eski konumuna dner (Resim 2.4).

Resim 2.4:Stop butonu yaps ve kontak sembol

ki Yollu Butonlar Ayn anda hem start hem stop butonu grevini grr. Normalde ak ve normalde kapal olmak zere 2 konta vardr. Butona basldnda normalde kapal kontak alr ve normalde ak kontak kapanr. Buton zerindeki basn kalktnda kontaklar eski konumlarna dner(resim 2.5).

Resim 2.5: ift yollu buton yaps ve kontak sembol

Buton zerinde Yazan Yabanc Terimlerin Anlamlar

~ 155 ~

ekil 2.1: Buton zerinde yazan yabanc terimlerin grnm

NGLZCE Start altrma Stop Durdurma On alr Of Durur Hand Elle Kumanda Auto Otomatik Kum. Forward leriye Rewerse Geriye Jog Faslal Down Aaya Up Yukarya Reset Yerine Getirme.

ALMANCA Ein alr Aus Durur Auf zerinde Ab Ayrma Schnell Hzl Langsham Yava Links Sola Rechts Saa Bremsen Frenleme Unten Aaya Oben Yukarya

FRANSIZCA Marche altrma Arret Durdurma TALYANCA Marcia altrma Fermio Durdurma

Krmz Yeil

Durdurma Balatma

Montaj

Tablo 2.1: Yabanc dil ifadeleri ve Trkedeki karlklar

ekil 2.2: Butonlarn pano ya da kutu montaj

~ 156 ~

Kumanda butonlar pano ya da kutuya monte edilebilir. ekil 2.2 A:Pano yada kutu kapa buton kapaklarnn geecei ekilde delinir. C: Buton kafalar Bdeki buton plakalarndan geirilerek Adaki buton iin delinmi alandan geirilir. D:Buton arka skma kelepeleri buton kafalarna tespit edilir. E:Pano ya da kutu sabitleme vidalar ile sabitlenir. Sinyal Lambalar Bir kumanda devresinin alp almadn gsteren kumanda devre elemandr. Yaps Sinyal lambalar elektrik panolarna monte edilecek ekilde yaplr.Lambann renkli cam ve neon veya akkor telli lambann bulunduu gvde blm bulunur. Renkli cam montajda panonun n blmnde, lambann bulunduu gvde blm ise panonun arka blmnde kalr. almas Sinyal lambalarn bir kumanda devresinde altrmak iin devrede kullanlan elemanlarn kontaklarna seri balamamz gerekir.ekil 14te rnek bir sinyalizasyon devresi gsterilmitir.Bu devrede motor almaz iken M kontaktr nn kapal kontaklarna seri bal olan L1 lambas sar renkli yanar. Start butonuna bastmzda M kontaktr alp normalde ak konta kapanacak. Normalde kapal konta ise alacaktr. Bylece motor srekli almaya geerek; sar renkli L1 lambas snecek ve yeil renkli L2 lambas yanacaktr. Motordan ar akm getiinde ise ar akm rlesi alarak devrenin enerjisini kesecek L2 lambas snecek, L1 lambas yanacak ayn anda ar akm rlesi normalde ak kontan kapatarak L3 lambas krmz renkte yanacaktr.

Kullanld Yerler Kumanda devrelerinde devre dorulama ve iaretlemesinde kullanlr. aretlemedeki ama, iletme personelinin dikkatinin ekilmesidir. Dorulama ise gerekleen olayn olup olmadnn bildirilmesidir. aretleme ileminde krmz, yeil, sar ve mavi renkli sinyal lambalar kullanlr. Dorulama ileminde yeil, mavi, ve beyaz renkler kullanlr. Montaj Montaj yaplacak sinyal lambas alnr (Resim 2.5). Gvde ile cam blm birbirinden ayrlr (Resim 2.6). Cam blm panonun n blmnden taklr (Resim 2.7). Gvde pano arkasndan n deki cam blme taklr (Resim 2.8). Gvde panoya skca sabitlenir (Resim 2.9). Sar renkli sinyal lambas alnr (Resim 2.10). stteki ynergeler aynen tekrarlanr ve montaj yaplr (Resim 2.11). Krmz renkli sinyal lambas alnr (Resim 2.12). stteki ynergeler tekrarlanarak 3 ayr renkli lambann montaj tamamlanm olur (Resim 2.13).

ekil 2.3: rnek sinyalizasyon devresi

~ 157 ~

~ 158 ~

Snr Anahtarlar Hareketli sistemlerin hareketli eleman tarafndan altrlan, bir hareketin durdurulup baka bir hareketin balatlmasn salayan kumanda elemanna snr anahtar denir.

Yaps Snr anahtarlarnn normalde ak ve normalde kapal kontaklar vardr. Kontaklar ani temasl veya kalc tip olabilir. Ayrca hareketin algland mekanik makara, pim ya da mknats vardr.Mekanik Tip Mekanik tip snr anahtarlar makaral ve pimli tip olmak zere 2ye ayrlr. Pimli tip snr anahtarlarnda kontaklarn konum deitirmesine anahtarda bulunan hareketli bir pim salamaktadr (Resim 61). Makaral tip snr anahtarlarnda ise bu pimin ucunda bir makara bulunmaktadr. Kontaklarn konum deitirmesine makarann hareketi alglamasn salar (Resim 2.14).

Resim 2.14: Makaral tip snr anahtar Manyetik Tip

Resim 2.15: Pimli tip snr anahtar

Pim ya da makara yerine bu tip snr anahtarlarnda sabit mknats bulunur. Makinenin almas srasnda kontak ve mknats karlkl geldiklerinde, kontak alarak veya kapanarak konum deitirir.

Kullanld Yerler Genellikle asansrlerde kat kontaklar, vin gibi cihazlarn snrl almalar, takm tezgahlarnn tablo vs. belirli noktalar arasnda hareket ettirilmelerinde snr anahtarlar kullanlr. Montaj Snr anahtarn makine hareketini sonlandracak noktaya tespit edilmesi gerekir. Snr anahtarn takacamz yer iaretlenir. Matkapla iaretlenen yerler delinir. Kontak balantlar iin anahtar st vidas sklr. Kontak balantlar yaplr (Resim 2.16). Matkapla delinen yerlere anahtar 2 vidas ile tutturulur.(Resim 2.17)

Resim 2.16: Kontak iin st vida skm

~ 159 ~

Resim 2.17: Anahtarn iki vida ile sabitlemesi

L ALETLER l Aleti eiminde Dikkat Edilecek Noktalar l aletlerinin seiminde yaplacak lmeye uygun olan l aletinin seilmesi nemlidir. Neyin llecei tespit edilmelidir. lmn hangi tr akmda yaplaca (AC-DC) belirlenmelidir. llecek birimin deerine gre lme alan ayarlanmal ona gre l aleti seilmelidir. Aletin cinsine gre seri mi yoksa paralel mi baland kontrol edilmelidir. Anolog l aletlerinde l aletinin sfr ayarnn yaplm olmasna dikkat edilmelidir.

Yaps Akm lerler. Bu lm doru akm (DC) veya alternatif akm (AC) lm olabilir. Anolog ampermetreler yaplar itibaryla dner bobinli, dner mknatsl veya elektrodinamik trleri vardr. Dner bobinli ve dner mknatsl ampermetreler sadece DC lm yapabilir. Elektrodinamik ampermetreler hem DC hem AC lm yapabilmektedir. Dner bobinli l aletleri kuvvetli sabit bir mknats alannn ierisinde dnen bir bobinden oluur. inden l akm geen bir bobin sabit mknatsn N ve S kutuplar arasnda dner. Akm yn deitirirse aletin dnme momenti de yn deitirir. Bu yn deitirme ok hzl olursa (saniyede 50 defa) aletin gstergesi bu hzl deiimi izleyemediinden olduu yerde titrer. Onun iin bu tip l aletleri sadece DC de kullanlr. Ayrca bu tip l aletlerinin sfr noktas ortadadr. Dner mknatsl l aletlerinde ise elektromknatsn kutuplar arasna, gstergesi bulunan kk bir sabit mknats yerletirilir. Aletin bobininden akm geirildiinde mknats ubuu ve ona bal gsterge, elektromknatsn kutuplar arasnda dnerek kadran zerinde llen bir deeri gsterir.Gsterge dner bobinli l aletlerinde olduu gibi akm ynnn deimelerini takip edemeyeceinden AC de olduu yerde titrer. Onun iin bu tip l aletleri ayn zamanda DC de kullanlr. Elektrodinamik l aletleri esas itibariyle birbirine seri bal biri sabit, dieri hareketli iki bobinden meydana gelmitir. Bir bobin dierinin ierisine bir gsterge ile birlikte yerletirilmitir. Bu tip l aletlerinde her iki bobinden geen akmn yn, ayn zamanda deiirse alan yn de deiir fakat dndrme kuvvetinin yn deimez. Bu nedenden dolay bu tr l aletleri hem DCde hem de ACde kullanlr. eitleri Anolog ve dijital tipleri vardr. alma prensiplerine gre farkl ampermetreler bulunmaktadr. 3.2.1. Yaps blmnde bu konudan detayl olarak bahsetmitik. Resim 3.1 de anolog bir ampermetre Resim 3.2de ise dijital ampermetreler grlmektedir.

Ampermetreler

Devreye Balanmas Ampermetreler devreye seri balanr. nk ampermetrenin amac ,bir elektrik devresinden ka amper getiini lmektir. Alcdan geen akm ayn zamanda ampermetreden de getiinden alet,alc ile arka arkaya balanmaldr.ekil 3.1de 3 fazl bir devrede ampermetrenin devreye balanmas, ekil 3.2de ise 1 fazl bir devrede ampermetrenin devreye balanmas grlmektedir.

~ 160 ~

DC ampermetrelerde balant ular + ve olarak tespit edilmitir.Ters balanrsa ampermetre bobini ters ynde dnmeye zorlayacandan ampermetre zarar grebilir. Seri yerine paralel balant olursa i direnleri kk olduundan lm bobinlerinden ok yksek akm geeceinden ampermetre bobini yanar.

Montaj Ampermetre montaj ile voltmetre, frekansmetre, cosfimetre ve wattmetre montaj ynergesi ayndr. Panoda l aletinin arka blm geecek ekilde yer alr. Bu alan alandan l aleti nden arkaya doru yerletirilir (Resim 3.3 ve Resim 3.4). Pano arkasndan apraz iki sktrma aparat l aletine taklr ve somun ile sabitlenir (Resim 3.5 ve Resim 3.6). l aletinin montaj bittikten sonra kablo balants yaplr (Resim 3.7).

~ 161 ~

Yaps Gerilim lerler. Voltmetreler elektrik devrelerinde iki nokta arasndaki potansiyel fark (gerilim) llmesine yarayan l aletleridir. Voltmetreler yap olarak ampermetrelerin yaps konusunda anlatlan l aletleri yapsnda retilir. Voltmetre bobini i direnci yksek olmaldr. Onun iin ince telli ve ok spirli sarlr. eitleri eit olarak gnmzde dijital ve anolog olmak zere voltmetreler vardr. Resim 3.8de anolog voltmetre Resim 3.9da dijital voltmetreler grlmektedir. DC ve AC modelleri vardr. Ayrca bir fazl ve fazl devrelere gre retimleri vardr.

Voltmetreler

Devreye Balan Voltmetreler bir gerilim kaynann 2 ucuna dorudan balanr. Yani voltmetreler elektrik devresine paralel balanr. Devrenin ular arasndaki U gerilimini volt (V) olarak gsterir. Voltmetreler devreye seri olarak balanmaz. Balanrlarsa voltmetre direnci byk olduundan devre geriliminin byk blm voltmetre direnci zerinde der. Kalan gerilim de alclarn normal alma gerilimlerinden kk olduundan alclar salkl almaz. Voltmetre devreye baland devrede lme alanndan daha byk lmlere maruz braklmamaldr.

~ 162 ~

DC Anolog voltmetre devreye balanrken + ve ularn balantsna dikkat etmek gerekir.Ters balanrsa ibre ters sapmak isteyecek; fakat mekanik snrlamadan dolay dnemeyeceinden alet bobinleri zarar grecektir. ekil 3.3te bir fazl bir devrede voltmetrenin devreye balanmas ekil 3.4te ise fazl bir devrede fazl voltmetrenin devreye balanmas grlmektedir.

ekil 3.3: Bir fazl devrede voltmetre balants

ekil 3.4: fazl bir devrede voltmetre balants

Montaj Montaj ynergesi yukarda ampermetrelerin montaj blmyle ayndr. Ltfen oray tekrar gzden geiriniz.

FrekansmetrelerYaps Alternatif akm devrelerinde devre frekansn hertz len cihazlara frekansmetre denir. Dilli frekansmetreler yap olarak dier l aletlerinden farkldr. Dilli frekansmetrenin ierisinde bir elektromknats ve buna bal metal levhalar vardr. Levha kalnlklar birbirinden farkldr. Dolaysyla titreim frekanslar birbirinden farkl olmaktadr. Levhalarn titreim frekanslar bir ncekine gre 0,5 Hz. Kadar farkl olacak ekildedir. Her levhann ucunda beyaz bir plaka bulunur. En byk titreimi yapan dile gre okuma yaplr.eitleri Dilli Frekansmetre: Yaps stte anlatlan bu tr frekansmetreler halen frekans lmnde kullanlmaktadr (Resim 3.10). Anolog Frekansmetre: Yap olarak ampermetreler yapsnda anlatlan elektro dinamik l aletleri trne girerler (Resim 3.11). DijitalFrekansmetreler: Elektronik malzemelerden oluturulan frekansmetrelerdir (Resim 3.12).

Devreye Balan Devreye paralel balanr. Balantlar olduka kolaydr. ekil 3.5de frekansmetrenin devreye balants gsterilmitir. Frekansn lmek istediimiz devrede faz ve ntr ucundan birer u alarak frekansmetremizin ularna balarz.

~ 163 ~

Montaj Montaj ynergesi yukarda ampermetrelerin montaj blmyle ayndr. Ltfen oray tekrar gzden geiriniz.

ekil 3.5: Frekansmetre devreye balanmas

Cosfimetreler

Yaps G katsaysn len cihazlara cosfimetre denir. Anolog bir fazl cosfimetrelerde sabit olan bir akm bobini ierisine manyetik eksenleri birbirine gre dik olan iki gerilim bobini apraz olarak hareket edebilecek ekilde yerletirilmitir. fazl anolog cosfimetrelerde ise hareketli olan gerilim bobini, 120 olacak ekilde apraz olarak birbirine balanr. Dijital olan cosfimetre ler elektronik elemanlardan yaplmtr. eitleri Bir fazl ve fazl anolog ve dijital tipleri vardr. Resim 3.13de anolog cosfimetre resim 3.4te dijital cosfimetre grlmektedir.

Resim 3.13: Anolog cosfimetre

Resim 3.4: Dijital cosfimetre

Devreye Balan Cosfimetreler devreye ekil 3.6 ve ekil 3.7deki ekilde balanrlar. Bu aletlerin akm bobinleri devreye seri gerilim bobinleri devreye paralel balanr. Genellikle gncel cosfimetrelerde balant emas aletin arkasnda verilmitir. Ya da aletle birlikte gelen katalogda verilmitir.

ekil 3.6: Cosfimetre balants

ekil 3.7: Detayl cosfimetre balants

Montaj Montaj ynergesi yukarda ampermetrelerin montaj blmyle ayndr. Ltfen oray tekrar gzden geiriniz.

~ 164 ~

Wattmetreler

Yaps G lerler. Anolog wattmetre, kaln kesitli telden az sarml olarak akm bobini,ince kesitli telden ok sarml gerilim bobini nve ve ibre dzeneinden meydana gelir. Resim 3.8de anolog wattmetrenin yaps grlmektedir. Dijital wattmetreler ise elektronik devre elemanlarndan oluturulur.

eitleri Anolog ve dijital wattmetre olarak retilir. Pano tipi ve laboratuvar tipi modelleri vardr. Resim 3.15de anolog wattmetre Resim 3.16da dijital wattmetre grlmektedir.

Resim 3.8: Anolog wattmetre yaps

Resim 3.15: Anolog wattmetre

Resim 3.16: Dijital wattmetre

Devreye Balan Akm bobinleri devreye seri gerilim bobinleri devreye paralel balanr. Bir de llecek gcn byklne gre byk gl alclarn gc llecekse akm bobini nce gerilim bobini sonra balanr. Kk gl alclarn gc llecekse gerilim bobini nce akm bobini sonra balanr. ekil 3.9da anolog bir wattmetrenin ekil 3.10da ise dijital bir wattmetrenin devreye balants grlmektedir.

Montaj Montaj ynergesi yukarda ampermetrelerin montaj blmyle ayndr.Ltfen oray tekrar gzden geiriniz.

~ 165 ~

Sayalar Tanm Kullandmz veya harcadmz elektrik enerjisinin miktarn len aralara elektrik sayac denir. Evde ya da i yerinde kullandmz elektrikli alet says arttka sayacn ibresi daha hzl dner. Elektrik sayalar harcanan enerjiyi dorudan kilowatt-saat olarak gsterir. Yaps Anolog lm yapan indksiyonlu sayalar G ve U biiminde elektro mknats ,alminyum disk ve sabit mknatsdan oluur. Alminyum disk elektro mknats kutuplar arasnda serbeste dnebilecek ekilde yataklandrlmtr. Elektro mknats kutuplar arasnda dolaan disk zerinde bir akm indklenir. zerinden akm geen disk,iinde bulunduu alann etkisi ile dnme hareketi yapar. Diskin devri devir sayacna iletilir. Dijital olarak retilen elektrik sayalar ise elektronik devre elemanlarnda oluturulmutur. Dijital sayalar zerinde LCD panel,ar butonu,sfrlama butonu, led sinyal klar,optik haberleme ara yz bulunur. Btn sayalarn klemens balant plakas nnde mhr yada kilit blm bulunur. Bu blm elektriki tarafndan gerekli balant yapldkdan sonra elektrik kurumu uzman tarafndan mhrlenir veya kilitlenir. Bir daha saya elektrik kurumu uzman harici kimse tarafndan alamaz. eitleri Anolog ve dijital eitleri vardr. Anolog olarak aktif enerji len bir fazl sayalar (Resim 3.17), anolog aktif/reaktif enerji len sayalar (Resim 3.19), dijital olarak da aktif enerji len elektronik sayalar (Resim 3.18), aktif/reaktif enerji len elektronik sayalar (Resim 3.20)

vardr.

Balant ekilleri Elektrik sayalar bir fazl balantsnda faz sayacn 1 numaral ucuna girer. 3 numaral ucundan yke gider. Ntr ucu 4 numaral uca girer. 6 numaral utan yke gider(ekil 3.11).

~ 166 ~

ekil 3.12: fazl elektrik sayacnn balants

Elektrik sayalar fazl balantsnda her bir faz girdii ucun yanndaki utan karak yke balanr (ekil 3.12). Aktif/reaktif sayalarda 2 tr balant vardr. Bunlardan birincisi akm trafolu balantdr. Bu balantda farkl olarak ebekeden ekilen akm yksek deerlerde olduu iin akm trafosu ile bu akm llebilecek deerlere indirgenip o ekilde saya balants yaplr(ekil 13).

Orta gerilim hcrelerinde ebekeden ekilen gerilim yksek deerlerde olduu iin gerilim trafosu yardmyla saya balants yaplr. ekil 3.14de akm ve gerilim trafolu aktif/reaktif saya balants grlmektedir.

ekil 3.13: Aktif/reaktif saya akm trafolu balants

Montaj Elektrik sayalar genellikle panolara monte edilir. Daha nce anlatlan kompakt alterin montajndaki ilem aynen uygulanr. Saya balants yaplacak pano zerine konularak montaj deliklerinden iaretlenir. aretlenen yerler matkap altrma kurallarna gre delinir. Delinen yerlerden uygun cvata somun ile saya panoya tutturulur. Elektrik balants yaplr ve klemens kapa kapatlr.

~ 167 ~

Yaps Akm transformatr; normal kullanma artlarnda primer akm belli bir oran dahilinde dren ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark sfr derece olan bir l transformatrdr. Rlelerin ve l aletlerinin yksek gerilim sisteminden yaltmn da salar. Devreye seri olarak balanan sarglarna primer; rle ve l aletlerini besleyen sarglarna sekonder denir. Primer devre akmnn sekonder devre akmna blnmesi akm trafosunun dntrme orann belirtir. Akm transformatrleri sac nve zerine sarlr. Nve ile bobin enerji hatt birbirinden iyi izole edilmesi gerekir. lme yaplmayaca zaman sekonder ularnn ksa devre edilmesi gerekir. Aksi halde oluacak yksek gerilimden dolay tehlikeli sonular oluabilir. eitleri Alak gerilim devrelerinde kullanlan akm transformatrleri, sargl veya baral olarak yaplp kullanlrlar. Sargl akm transformatrleri genellikle portatif tip de imal edildikleri gibi kademeli olarak yaplr (Resim 3.21). Primerden geen akm deeri bydke bunun sargs transformatr nvesinin ortasndan geen bir hat barasdr. Byle transformatrlere bara tipi akm transformatrleri denir.Genellikle sabit yerlerde kuru ve yal olarak kullanlr (Resim 3.22).

Akm Trafolar

Resim 3.21: Sargl akm trafosu

Resim 3.22: Baral akm trafosu

Seimi Akm trafolarnn seiminde devreden geecek primer akmnn deeri, toprak rlesi akm deeri ve ar akm rlesinden geecek akm deerleri nemlidir. Akm trafosunun seimini en iyi ekilde bir rnekle aklayacak olursak;RNEK: Bir ENH zerinde 800 KVA kurulu gcnde trafolar vardr. Hattn en byk g kullanma katsays (diversite) % 62,5 olarak belirlenmitir. Kullanlacak akm trafolarn 34,5 kV ve 15 kV iin belirleyiniz. ZM: Srekli ekilen en byk g: N=%62,5x800 =500kVA 34,5 kV gerilime gre hat akm : I1=500/34,5x1,73=8,37Amp. 15 kV gerilime gre hat akm : I2 =500/15x1,73=19,2 Amper KK 34,5 kV iin hat akm 8,37 amper hesapland iin izelge 1de en byk deer 10 amperdir. 10 amperin akm trafosu karl 20/5 ve ar akm rlesi ayar kademesi karl ise bundan sonraki kademeler akm trafosunun anma akmnn stnde almasna neden olur. Ayrca akm trafolar devreye seri bal olduklar iin hattn ksa devre akmlar etkisindedir ve termik, dinamik kuvvetler akm trafosunu bozabilir. Bu bakmdan duyarl bir ar akm ayar olana yannda akm trafolarnn ksa devre akmlarna da dayanmas gerekir. Tablo. 2de 15/5 akm trafosu ar akm rlesine hem daha geni bir ayar olana salar hem de hat ksa devresinde termik ve dinamik tesislere dayanabilir. 15/5 Akm trafosu seildiinde rlenin kademesi 9 amper hat akmn karlayabilmektedir ve toprak rlesine de (Tablo 1) 2,7 amperden 10,5 amper toprak kaak akm deerine kadar ayar olana vermektedir. KK 15 kV luk ise: Yukardaki rnekte verilen ENH ve KK 15 kV luk ise her hat akm 19, 2 amper olarak hesaplanmt, tablo 2de en yakn byk deer 20/5 akm trafosunun 5 ayar kademesi iin 20 grnyorsa da en uygun akm trafosu seimi 40/5tir ve ayar kademesi 3 olacaktr. Toprak rlesi de (Tablo 1) 7,2 28 amper aras hata akm ayar olana verilmektedir.

~ 168 ~

Ar akm ve toprak rlelerinin duyarl grld gibi akm trafosu seimine baldr. Ancak akm trafosu seilirken hattn ksa devre akmlar ve termik dinamik etkilerden az zarar grecek bir seim yapmaldr. Toprak Rlesi Ayar Kademeleri AKIM TR. 10/5 15/5 20/5 30/5 40/5 50/5 75/5 100/5 ARPAN 2 3 4 6 8 10 15 20 0,9 1,8 2,7 3,6 5,4 7,2 9 13,5 18 1,5 3 4,5 6 9 12 15 22,5 30 2 4 6 8 12 16 20 30 40 2,5 5 7,5 10 16 20 25 37,5 50 3 6 9 12 20 25 30 45 60 3,5 7 10,5 14 24 30 35 52,5 70 -amper --------

Tablo 3.1: Toprak rlesi ayar kademesi

Akm Trafosu arpan Olarak Ar Akm Rlesi Hat Akmlar AKIM TR. 10/5 15/5 20/5 30/5 40/5 50/5 75/5 100/5 ARPAN 2 3 4 6 8 10 15 20 2 4 6 8 12 16 20 30 40 3 6 9 12 18 24 30 45 20 4 8 12 16 24 32 40 60 80 5 10 15 20 30 40 50 75 100 6 12 18 24 36 48 60 90 120 7 14 21 38 42 56 70 105 140 -amper --------

Tablo 2.2: Akm trafosu olarak ar akm rlesi hat akmlar

Montaj Bara tipi akm trafosunun montajnda trafo 2 ucunda bulunan cvata yerlerine gre l alnr. Baralar alnan llere gre delinir (Resim 3.23). Baralar panoya yerletirildikten sonra akm trafosu zerinde bulunan 2 u cvata ile baralara sabitlenir (Resim 3.24).

Resim 2.23: Barann delinmesi

Resim 3.24: Baralara akm trafolarnn monte edilmi hali

~ 169 ~

Gerilim Trafolar Yaps Gerilim transformatr; yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren ve primerle sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir transformatrdr. Rle ve l aletlerinin dk gerilimle almasn salar. Gerilim l transformatrnn sekonder taraf (v kk) daima topraklamaldr. Topraklama tehlikeli temas gerilimine kar can ve mal emniyetinin salamas bakmndan zorunludur. Primer ve sekonder tarafa (ksa devreye kar koruma ) sigorta konulur. Toprak hattna kesinlikle sigorta konmaz. Akm transformatrlerinde olduu gibi gerilim transformatrlerinde de primer ve sekonder sarglar vardr. Tek fark gerilim trafolarnn primer sarglar ince telli ve ok sarml, sekonder ise yine ince telli ve az sarmldr. Primer ular (U-V) gerilimi llecek devreye, sekonder ular da (u-v)l aletine balanr. Gerilim trafolar bir ve fazl olarak imal edilirler. eitleri Gerilim trafolar kullanlaca yere gre dahili ve harici, yaltmlarna gre kuru ve yal eitleri vardr. Yksek gerilimde kullanlan yal tipler,metal tankl olup, primer girileri de porselen izolatrlerle yaltlr (Resim 3.25).

Resim 3.25: Yksek gerilim gerilim trafosu

Resim 3.26: Orta gerilim gerilim trafosu

Seimi Gerilim trafolar primere balanacak gerilim deerine gre seilir. Primer gerilimin sekonder gerilimine oranna dntrme oran denir. rnein etiketinde 34,5/0,1 KV yazan bir gerilim trafosunun dntrme oran 345dir. Gerilim trafosu sekonderine bal l aletinde okuduumuz deeri bu oranla arparsak gerek gerilim deerini bulmu oluruz. Bu rnee bal olarak bir gerilim trafosu seeceimiz zaman primer ve sekonder gerilimi biliyorsak dntrme oranna gre bir gerilim trafosu seeriz. Montaj Gerilim trafosunun alt ayaklarna panoya montaj ayaklarndan panoya konulaca yere iaretlenir. aretlenen yerler matkap altrma kurallarna uygun olarak matkapla delinir. Delinen yerlere gerilim trafosu montaj ayaklar monte edilir.

~ 170 ~

KOMPANZASYON CHAZLARI VE MONTAJI KOMPANZASYON SSTEMLERGnmzde btn lkeler, yer st ve yeralt enerji kaynaklarn da en verimli ekilde kullanma yollarn aratrmaktadr. Bugn tm insanln en zorlu ihtiya maddesi haline gelen elektrik enerjisi yaygn olarak retilmektedir. retilen enerjinin ekonomik olmas iin, santralden en kk alcya kadar datmnda en az