Rehiyon III:Gitnang Luzon

Balangkas

I. Sakop at Limitasyon ng RehiyonII. Heograpiya III. Wika IV. Guhit/Linyang Panahon o “Time

Line”V. KonklusyonVI. Personal na Natutuhan

Gitnang Luzon

• Aurora

•Bataan

•Bulacan

•Nueva Ecija

•Pampanga

•Tarlac

•Zambales

Aurora

Ang kapital nito ay Baler

Ipinangalan kay Aurora Quezon, may-bahay ni Pangulong Manuel Quezon

Ito ay dating parte ng Quezon Province

1979 nang ihiwalay ang Aurora sa Quezon Province

Bataan

Ang kapital nito ay Balanga City

Battle of Bataan

Bataan Death March

Bulacan

Ang kapital nito ay Malolos

Bulaklakan

Bulak

Burak

Nueva Ecija

Ipinangalan ito sa bayan ng Ecija sa Seville, Spain

Ang kapital nito ay Palayan City

Tinaguriang “Rice Bowl of the Philippines”

Pampanga

“Pampanga” Mula sa “pangpang” o “pangpangan” = tabing ilog

Orihinal: Pampangan – “n” inalis ng mga Kastila

Kapital: San Fernando

Tarlac

Ang kapital nito ay Tarlac City

Malatarlak

Zambales

Ang kapital nito ay Iba

Zambal

Samba

Pangkat Etniko-linguistiko

Tagalog AuroraBataanBulacanNueva EcijaZambales

Kapampangan PampangaIlang bahagi ng Tarlac, Zambales at Bataan

Gabay na Tanong

Mayroon ba silang panitikan?Kung mayroon, ano ang ambag nila sa panitikang pambansa?

Ang mga Tagalog sa

Central Luzon

Tagalog

Taga-ilog

Agrikultura at Pangingisda ang mga pangunahing pinagkakakitaan ng mga Tagalog

Katoliko ang karamihan sa mga Tagalog

Literatura ng mga Tagalog

Sa Central Luzon

Bugtong

May isang bayabas

Na pito ang butas

Noong wala pang ginto

ay noon nagpalalo

Nang magpakaginto-ginto

ay saka pa sumuko

Mukha

Palay

Salawikain, kasabihan o kawikaan

Paa na ang madulas

Dila lamang ang huwag

Pag-aasawa’y di biro

Kanin bagang isusubo

Iluluwa pag napaso

Tanaga

Ang tubig ma’y malalim

Malilirip kung libdin

Itong budhing magaling

Maliwag paghanapin

Tula

Labindalawang Sugat ng Puso Francisco Balagtas

Awit

Florante at Laura

Francisco Balagtas

Maikling kwento

Sinag sa Dakong Silangan

Macario Pineda

Nobela

Elena Narciso Antonio

Sanaysay

Kadakilaan ng Diyos

Marcelo H. del Pilar

1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970

Florante at Laura ni Balagtas

Itinatag ang

Liwayway

Idineklara ang

Martial Law

Itinatag ang Aklatang Bayan

Dupluhan ni Marcelo H. del Pilar

Nagtapos ang WWII

Idineklara ang kalayaan ng Pilipinas

Ilang mga manunulat

mula sa

Central Luzon

Francisco Baltazar

aka Francisco Balagtas

Pinanganak siya sa Panginay, Bulacan

Sinasabing nag-aral siya sa ilalim ni Jose de la Cruz o Huseng Sisiw

Virgilio S. Almario

a.k.a Rio AlmaPinanganak sa Camias, San Miguel de Mayumo, BulacanNaisalin na niya ang mga likha ng mga kilalang manunulat tulad nila Nick Joaquin at Jose Rizal Itinalaga siyang dekano ng Kolehiyo ng Arte at Literatura noong 2003 Idineklara siyang National Artist for Literature noong June 2003

Macario Pineda

Pinanganak sa Malolos, Bulacan

Una siyang sumulat sa Ingles, pero mas nakilala ang kanyang mga likha sa Tagalog

Lamberto Antonio

Ipinanganak sa Cabiao, Nueva Ecija

Nagtapos siya ng kursong Political Science sa University of the East

Isa siya sa sumulat ng script sa pelikula ni Lino Brocka na Insiang

Kapampangan

Wikang kapampanganPampanga, ilang bahagi ng Tarlac, Zambales at Bataan“Pampangan”

Heograpiya3 Bahagi

1. Mabundok2. Ilog at kalapit na lugar• Rio Grande de la Pampanga,

Latian (“Swamp”) ng Candaba• Pangingisda3. Kapatagan • Pagsasaka

Wika

Pampango; KapampanganPamilya ng Malayo-Polynesia Kasulukuyang sinasalita sa Pampanga at ilang lugar sa Tarlac, Zambales at Bataanpalapantigan mula sa Devanagari Sariling ortograpiya at alpabeto – walang titik “h”

300-200 B.K.

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

Emperyo ng

Madjaphit

1571

Maayos na

sistemakalakala

n

Pangingisda at

pagsasaka

“surplus”

Transportasyon: tubig

Alamat

Bugtong

Kasebian

Kuwentong-bayan

Awiting-bayan

BAGO ANG PANANAKOP

Naging probinsya ang

Pampanga

kalikasan pamumuh

ayPagdatin

g ng Kastila

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

1571 - 1600

Kurido

1521 HANGGANG 1600

kuriru

1571

Lumahong

1597

Paring Agustino

Sinusuportahan ang Maynila

HispanisasyonKatolisismo

1583

rebelyon

Sapilitang paggawa

gutom

1600

Unang kumbento at

kolehiyo

Panahon ng Liriko. (1601-1700)

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

Pasion

1601 HANGGANG 1700

Pagsasalin at Adaptasyon

Juan Moro-moro

1650.

Lubusang pagtanggap sa

Katolismo1603

Kapampangang sundalo ng kolonya

Banyagang

mananakop

1660

Rebelyon; F.

Maniago

troso Utang

ng Kastila

galyon

katahimikan

Hispanisasyon

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

cenaculo

Pagsasalin at Adaptasyon

1701 HANGGANG 1800

pagbabasa

Wikang kapampangan at Kastila

Panahon ng Liriko (1701-1845)1732.

Ika-1 libro

salubong

harana

awit

potei

tumaila

dalit

A. Fajardo

1790

Maynila sa pandaigdigang

kalakalan

“cash crop”: tubo

Sundalo ng Macabebe

Patriotismo

Tsinong Mestizo

ilustrado

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

Zarzuela

1801 HANGGANG 1898

Komedya

M.P. Byron

1921Ginintuang Panahon1900

Ika-1 Kooperatib

a ng manggaga

wa

Kuta ng Katipun

an Kalayaan

1915

Z. Hilario

Maladalit

J.C. Soto A.V. Tolentino

1897

“Ing Alipatpat”

Pagdating ng mga

Amerikano

kaguluhanIsyu ng mga Manggagawa

Rebolusyon

filipinisasyon

Patriotismo Wikan

g Ingles

Peryodismo

Organisyon ng mga makata

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

1801 HANGGANG 1898

1942

A. Yuzon

Yuzonian Sonnet

1930

Crissotan

Panahon ng mga

Amerikano

Tolentinuan

Relasyong Pilipino-

Amerikano

1924

Relasyong maylupa-kasama

HUKBALAHAPPanahon ng

Hapon

WWII

R. Dayrit

Z. Galan

g

KASAYSAYAN

EKONOMIYA / PULITIKA

KULTURA

PANITIKAN

MANUNULAT

1801 HANGGANG 1898

J. Gallard

o

AGTAKA

1945

Malikwatas

Zarzuela bilang

libangan

Mataas na halaga ng

pag-iimprenta

Katarungang

Panlipunan

1978Don Gonzalo

Puyat Memorial Awards

kasalukuyan

Kakulangan ng

pagsasalin

Wikang Ingles at Filipino

Kakulangan ng

mambabasa

Pagbalik ng atensyon sa

panitikan

Konklusyon

Mayroon silang sariling panitikanKailangan itong ingatan at linanginMalaki ang ambag nila sa panitikang pambansa

Personal na Natutuhan

Talasalitaan

Kaluguran daka: Mahal kita.

gatpanapun: hapon

masanting: mabuti, gwapo, magaling

pamun: goodbye

biasa: wais; maparaan

SanggunianTorres, Maria Luisa. Isang Iglap ng Lingong-likod sa Panitikang Sinasalita ng mga Kapampangan. Pag-uulat sa klase ng Pil 151 ni G. Nicanor Tiongson. 1954Calixto, Eufrosina. A Criticism of Pampango Literature. Castro, Rosalina Icban. Literature of the Pampangos. Manila: Vera-Reyes Inc., 1981.Hilario-Lacson, Evangelina. Kapampangan Writing: A Selected Compendium and Critique. Angeles City: AUF Press, 1984. CCP Encyclopedia of Philippine Art.Manila: CCP, 1994.Larawan ni M.P. Byron: http://images.google.com/imgres?imgurl=http://www.geocities.com/balen_net/images/ValenciaJose.jpg&imgrefurl=http://www.geocities.com/balen_net/biographies.htm&h=133&w=100&sz=5&hl=en&start=7&um=1&tbnid=8FocsmpYKgCtsM:&tbnh=92&tbnw=69&prev=/images%3Fq%3Dmariano%2Bproceso%2Bpabalan%26um%3D1%26hl%3Den%26safe%3Dactive%26client%3Dfirefox-a%26channel%3Ds%26rls%3Dorg.mozilla:en-US:official%26sa%3DNLarawan ni Soto: http://www.geocities.com/kapampanganx/singsing/s6_8pic.jpgLarawan ni Z. Hilario: http://www.geocities.com/balen_net/images/HilarioZoilo.jpg

Peryodismo1907-19161907: “Ing Emañgabiran”Hal. “Ing Balen” (Ang Bansa), “Ing Katimawan” (Kalayaan), “Alipatpat” (Alitaptap)PampanitikanKastila at Kapampangang wikaHindi nagtatagal

Kuriru Hango sa kastilang “corrido”Mayroong = o <12 na pantig bawat linyaHal. Corrido King Bye nang Keralanan ning Prinsipe king Imperio Francia ila ning Princesa Adriana king Kayaria’ning Antioquia (Corrido tungkol sa Buhay ni Prinsipe Felix ng Kaharian ng Espanya at ng Emperatris Valeriana ng Kaharian ng Persia)

Bugtong Bugtoñgan Sa lamayan at kasal Hal. Metung a butil a pale

Sakup ne ing mabilug a baleSulu

(Isang butil ng bigas Sakop ang buong bahay.)

Lampara

Tumaila / tumaylaWali cung piquilik quilikmamitang calarung itik –panayan mucu pang manikbaca tang tumud manasic.

Little sister (or brother) I am carryingasking for the white of duck’s eggwait till I come the stairsso that in planting rice we’ll have good fate

kasebian

Pampublikong salu-salo tulad ng lamay at kasalHal. Ing asung balabaluktut

Butul man e akapulut(Isang asong nakabaluktot buong araw

Hindi makahahanap ng buto)

Awiting-bayanBasulto/basultu – inaawit ng mga pastol sa bukid; pataludtod; kompetisyon tuwing pista

Hal. “O Caca, O Caca”(O Brother, O Brother)

Pamuri – mula sa “buri” = gusto; uri ng awit ng pag-big

Hal. “Aruy! Katimyas na Nitang Dalaga” (Ay! Kaakit-akit ang Naturang Dalaga)

Pang-obra – awit sa pagtatrabahoHal. “Bye Ning Kasamak” (Ang Buhay ng

Magsasaka)

Awiting-bayanPaninta – mula sa “sinta” = minamahal / pag-ibig; para sa pamilya at kaibigan

Hal. “Ecu Pa Kelingwan” (Hindi Ako Nakalimot)

Karagatan – panitikan at patulang laro tuwing lamay

Bulaklakan – laro kung saan may dalawang grupo – lalaki at babae

Diparan - sawikain

Awiting-bayanDuplo – tagisan ng galing sa pagtula at ng kaalaman sa kultura

Sapatya – mula sa “tapatio”- isang Mehikanong sayaw- tagisan sa pagtula

Goso – mabagal at may tiyak na aral; tuwing Todos Los Santos (Nob. 1)-kasama ang gitara, biyolin at tambourine- Hal. Apu kung makibale O grandowner of the houseMaki manuk lalam bale With a hen under your dwellingBuri ke sang pakisabi I request that tonight I shall get itDaunan ke potang bengi. To offer fro All Soul’s Day.

E mu ne sa daraunan Please don’t offerIng manuk kung pakamalan The hen that I dearly loveSeli ke pang aduang dalan I have just bought it for two hundred

pesosKang Marianung baritaklan. From worthless Mariano.

Kurido

“corrido”

Isinalin mula sa kastilang “corrido”

Hango sa mga banyagang alamat at tula

Hindi inaawit o sinasayaw

Panggagaya

Hal. “Conde Irlos”, “Aring Palmarin”

Juan (Juan’s Adventures)

Kauna-unahanPaggamit ng lokal na lugar, eksenaMaikling-kuwento

BukambibigTema: ordinaryong pamumuhay ng isang tao sa Pilipinas

Moro-moroCumidya o KumidyaMula sa kastilang “comedia” Melodrama na kinatatampukan ng mga Muslim at Kristiyanong tauhanpataludtod at may musikaPaggamit ng imahinasyonNabigyan daan sa kauna-unahang entabladong pagpapalabas sa kapampangan

Potei

Kikimut Tulad ng carillo ng TagalogDulang gumagamit ng anino ng mga tauhang kahoy (“shadow play”)

Pasion

Mula sa KastilaKauna-unahang pagsasalin sa Kapampangan (Rev. P. Banda)Puni – isang pampublikong aktibidad

Awit

Hal. “Kasulatang Gintu” (Gold Inscription) at “Napun Ngeni at Bukas” (Kahapon, Ngayon at Bukas) ni A. Tolentino

Zarzuela

Dulang inaawitMula sa Kastila – Alejandro Cubero; 1880

M.P. ByronMariano Proceso Pabalan Byron1862-1904; Bacolor, Pam. Kauna-unahang komedya at zarzuela – “Managpé” o “Ing Managpi” (Ang Mananagpi)Filipinisasyon ng mga dulang Kapampangan– “Ama ng Modernong Dula sa Kapampangan”Dula: Apat Ya Ing Junio (Ang Ika-apat ng Hunyo)Salin sa kapampangan ng “Huling Paalam” ni RizalNaging katipunero

J.C. SotoJuan Crisostomo Soto; Crissot1867-1918, Bacolor, Pam.Mandudula, makata, direktor, manunulat ng maikling kuwentoSundalo, gerilya50 dula: 20 zarzuela, 3 trahedya, 8 komedya; hal. “Sigalut” (Trouble) Maikling kuwento: “Lidia”Salin ng Noli Me Tangere sa KapampanganObra Maestra: “Perla, Zafiro, Rubi” (Pearl, Sapphire, Ruby), “Sulu”Tula: “Ing Bandera” (The Flag)Kaunaunahang kapampangang makataPinakadakilang Kapampangang Dramatista at Manunulat

A.V.Tolentino1875-1915; Guagua, Pam. Mandudula, makataPinakadakilang Kapampangang NobelistaNobela: “Ing Buak nang Ester” (Ang Buhok ni Ester)“Daclat Kayanakan”(Daan para sa Kabataan)Isa sa 10 kauna-unahang Katipunero Naniniwala na kailangan ng pambansang wika – Tagalog Nakasusulat sa Tagalog, Kapampangan at Kastila Itinatag ang El Parnaso Filipino

Z. Hilario1892-1963; San Fernando, Pam. Don IlungMandudula, makataAmanung Kapampangan “Bayung Sunis” – pagpupugay sa mga bayani at manulat ng PampangaTema: pagkamakabayan, lokal na industriya, masa, kababaihanMaladalit - Sunis a sakdal: “rime” sa huling dalawang pantig

A. FajardoFr. Jorge Anselmo Fajardo1785-1845“Ama ng Panitikang Kapampangan”Unang manunulat na sumulat sa wikang bernakular Cumidya: 1845 –Comedia Heroica de la Conquista de Granada o Sea Vida de Don Gonzalo de Cordoba Llamado El Gran Capitan (Heroic Comedy of the Conquest of Granada on the Life of Don Gonzalo de Cordoba Called the Grand Captain)

A. Yuzon1906-1979; Guagua, Pam. MakataTimawang kawatasan (blank verse) – “Yuzonian Sonnet”Temang makabayanObra maestra: pag-ibig – “Buri Ku King Abaw Mu”(Gusto Kong Malaman Mo)“Ari Ning Crissotan”(Hari ng Crissotan) - Crissotan – 1926 – balagtasan sa KapampanganTagapagsalin sa kapampangan ng mga klasikong gawaPangulo at tagapagtatag ng United Laureates International

J. Gallardo1918-1986; Candaba, Pam.Makata, mandudulaHUKBALAHAPTagapagtatag ng AGTAKA (Aguman Ding Talasulat Kapampangan o Society of Kapampangan Writers)Malikwatas – “mahiwagang tula” – ang isang tula ay nagkakaroon ng iba’t ibang anyo sa pamamagitan ng pagpapalit ng puwestp ng mga berso

R. Dayrit

1913-?Barbero ng Magalang, Pam.MakataTula: “Makananu Yung Milapit Ing Tau King Dyos” (Paano ang Tao’y Maging Malapit sa Diyos)

Z. Galang1895-1959; Bacolor, Pam.Paggamit ng Ingles at Kastila sa pagsusulat sa kapampanganKaunaunahang romantikong nobela – “A Child Sorrow” - , libro ng mga maikling kuwento – “Tales of the Philippines” - , libro ng mga sanaysay – “Life and Sorrow” - , antolohiya ng mga maikling kuwento – “The Box of Ashes and Other Stories” lahat sa wikang Ingles ng isang Pilipino

Organisasyon

Amanung Kapampangan – baguhin ang ortograpiyang Kapampangan at itaguyong ang wikang pambansa; Z. HilarioOrganisasyong makata: “Munag-munag” (Takipsilim), “Tagimpan Ning Talasulat” (Pangarap ng Manunulat), “Aslag” (Sinag)