1

2Osniva i izdava: Matica muslimanska Crne Gore

Redakcija: Dr Avdul Kurpejovi Ismet Hadi Sreten Vujovi Osman Grgurevi Sabrija Vuli Enisa Harovi Bajram abanovi

Glavni urednik: Osman Grgurevi

Lektor: Sreten Vujovi

Korice: Ak. slikar Ismet Hadi

Priprema za tampu: DauS - Cetinje

tampa: IVPE - Cetinje

asopis izlazi: jedanput godinje

Tira: 600 primjeraka

Cijena primjerka: prvi broj je besplatan

iro raun Matice: 520-432105-68

asopi je registrovan kod Ministarstva kulture, sporta imedija pod brojem: 05-2590/2, 04. XI 2008. godine

asopis je finansiran iz sredstava Fonda za manjine Crne Gore

3OSVITglas Muslimana Crne Gore

asopis za kulturu, nauku i drutvena pitanjaMuslimana Crne Gore

Godina I Broj 1

Podgorica, 2010.

4

5Sadraj

Dr Avdul KURPEJOVI KO SU MUSLIMANI CRNE GORE ..................................................... 9

Salko okoviUSTAVNO PRAVNO GARANTOVANJE I OSTVARIVANJENACIONALNOG IDENTITETA MUSLIMANA CRNE GORE .... 19

Dr Avdul KURPEJOVI MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE ......................................... 25

Sreten VujoviMALI NARODI U KONTEKSTU ISTORIJSKIH PROMJENA IAKTUELNIH DEAVANJA .................................................................. 33

Aleksandar ilikovPRILOG PROBLEMATICI PROUAVANJA IISTRAIVANJA ISLAMSKE UMJETNIKE KULTURE UCRNOJ GORI ........................................................................................... 43

Doc. dr Srdjan VukadinoviKULTURNI MODEL UNIVERZALIZMA I PRIPADANJA UMULTIKULTURALNOM DRUTVU ................................................ 51

Bajram abanoviZAJEDNITVO, SUIVOT I TOLERANCIJA UKNJIEVNOSTI ...................................................................................... 61

6Sabrija Vuli ZNAMENITOSTI ORIJENTALNE KULTURE U RISNU ................. 67

Zoran StanojeviISKUENJA MUSLIMANA POSLIJE BALKANSKIH RATOVAU ARHIVSKOJ GRAI DRAVNOG ARHIVA CRNE GORE ..... 73

7Uz prvi broj

Ideja o osnivanju asopisa koji bi se bavio kulturom, naukom i aktuelnim drutvenim pitanjima Muslimana u Crnoj Gori postoji jo od osnivanja Matice muslimanske 1996. godine. Bili smo svjesni, a pogotovo danas, da jedino kroz nauno istraivaki rad i izdavatvo moemo ouvati sopstvenu kulturnu batinu i nacionalni identitet. injenica da je od same ideje do izlaska iz tampe prvog broja asopisa proteklo punih petnaest godina dovoljno govori o poloaju Muslimana u Crnoj Gori u prethodnom periodu.

Skuptina Matice muslimanske Crne Gore, na Posebnoj sjednici odranoj 05. 10. 2008. godine donijela je Odluku o osnivanju asopisa OSVIT glas Muslimana Crne Gore.

Naziv asopisa simbolino oznaava kraj jednog mranog perioda za Muslimane Crne Gore i najavljuje novo svitanje. Osvit treba da oznai poetak intenzivnijeg naunoistraivakog rada na prouavanju kulturne batine, istorije i etnografije naeg naroda. elja osnivaa je da se oko asopisa okupe nauni poslenici, istoriari, knjievnici, umjetnici i drugi kulturni i javni radnici i daju doprinos prouavanju prolosti ali i aktuelnih problematika vezane za status i poloaj Muslimana u Crnoj Gori.

Osvit e biti glas Muslimana Crne Gore, ali je otvoren za sve stvaraoce koji batine vrijednosti multietninosti i humanosti bez obzira na vjeru i naciju. Oekujemo da asopis bude podstrek i za one nae intelektualce koji u prethodnom

8periodu iz razliitih razloga nijesu htjeli, ili nijesu smjeli javno govoriti i pisati o sebi, sopstvenom porijeklu i tradiciji. Sljedei brojevi asopisa bie za sve njih prilika da javno iskau svoj stav, snagom argumenata srue tabue i razbiju predrasude vezane za Muslimane. Nae vievjekovno bitisanje na ovim prostorima svedeno je na fakte iju vrijednost nanovo otkrivamo. Na nama je da sakupimo i sauvamo od zaborava sve te fragmente i da ih kroz ovaj asopis prezentiramo iroj javnosti. Osvit treba da bude svjedok naeg postojanja i trajanja i nepristrasni, ali realni posmatra nae svakodnevice.

asopis e izlaziti periodino, najmanje jednom godinje. Svaki broj donosie zanimljive priloge iz istorije, kulture, etnografije, te obraivati druga aktuelna pitanja. Redakcija je otvorena za sve ideje i sugestije koje e pomoi konanom konceptualnom oblikovanju asopisa.

Redakcija asopisa

9Dr Avdul KURPEJOVI

KO SU MUSLIMANI CRNE GORE

Veliina jednog naroda ne mjeri sebrojem, kao to se veliina ovjekane mjeri stasom. Njegova mjera jekoliina inteligencije i vrline kojuposjeduje(Viktor Igo).

Polazno utemeljenje izuavanja etnogeneze, istorije, ku lture, etnologije i nacioinalne osobenosti Muslimana Crne Gore je sadrano u saetom odgovoru na pitanje:

Ko su Muslimani zapadnog Balkana.Muslimani zapadnog Balkana su junoslovenski narod, kao

to su to i Srbi, Hrvati, Crnogorci...Nacionalno ime je Musliman. Nastalo je od arapske rijei Muslim, to znai pripadnik islama ( vjere, konfesije). U poslednjih sto godina taj pojam je dobio znaenje etnike, odnosno nacionalne oznake muslimanskog stanovnitva slovenskog porijekla u Bosni i Hercegovi, dijelovima Srbije i Crne Gore kao i drugim podrujima zapadnog Balkana.

Iako se ne zna od kada se islamizirani hriani nazivaju Muslimani, neka najnovija saznanja govore da je taj naziv datira i iz vremena turske vladavine. U Povelji sultana Murata

10

II pominje se izraz Muslomanin. U dokumentu sainjenom u Zadru neki bosanski Muslimani upisani su kao Mussolomani di Bossina. (Safet Bandovi i Semiha Kaar, Sandak Historija i injenice, u izdanju Sandakog odbora za zatitu ljudskih prava i sloboda Novi Pazar, Novi Pazar, 1994. godine).

Istaknuti nauni i kulturni radnici BiH su se saglasili, 1900. godine, da se termin Muhamedanac, kao netaan i neadekvatan, izbaci iz upotrebe i zamijeni nazivom Musliman. Od tada se u muslimanskoj tampi i publicistici upotrebljavala iskljuivo rije Musliman, to je i narod vremenom prihvatio kao svoju savremenu etniku, odnosno,nacionalnu oznaku.

Slovenski Muslimani zapadnog Balkana i Evrope su specifina i jedinstvena pojava u evropskoj istoriji, da jedan narod nastane u svom punom etnikom i nacionalnom biu na osnovu tzv. religijske inicijacije, islamske religije, civilizacije i kulture, koje su u nedostatku sopstvene nacionalne drave i jedinstvene teritorije preuzimali ulogu primarnog etnikog i nacionalnog inioca.

Na osnovu ovog, saetog, osvrta kojim se daje odgovor na postavljeno pitanje:

Ko su Slovenski Muslimani zapadnog BalkanaIstraivanjem i detaljnijom obradom dolazi se do cjelo vitijeg i pravog odgovora:

Ko su Muslimani Crne Gore Muslimani Crne Gore su jedan od slovenskih naroda

zapadnog Balkana. Oni izvode svoje porijeklo od domicilnog hrianskog stanovnitva Crne Gore koje je primilo islam za vrijeme turske vladavine.

Osmanlije dolaze na podruje dananje Crne Gore u prvoj polovini XV vijeka, a prijem islama je otpoeo nekoliko de cenija kasnije, u drugoj polovini XV vijeka, i trajao je do kraja XVII vijeka. Prijem islama nije bio nasilan, ve rezu ltat ekonomskosocijalnih, statusnih i ukupnih drutvenih pogo dnosti i privilegija koje su imali hriani prelaskom u islam.

11

Ovaj prelazak nije znaio samo prelazak u novu vje ru, ve istovremeno i promjene u nainu ivota, porodici i po rodinim odnosima, ishrani, odijevanju, komuniciranju, obi ajima, tradiciji i drugim osobenostima. To ih je sve vie udaljavalo od predaka i konstituisalo u posebnu vjersku manjinu, kasnije kulturnu, plemensku i na kraju narodnosnu, odnono nacionalnu.

Prouavanje i prezentiranje istorije, etnologije, kulture, kulturne batine i nacionalne osobenosti slovenskih Muslimana Crne Gore, neizostavno zahtijeva da se zapone od njihovog porijekla, koje se vezuje za prijem islama domicilnog hrianskog sta novnitva u vrijeme turske vladavine Crnom Gorom,. jer se istorijske naune i druge institucije Crne Gore nijesu bavile istorijom i kulturom ovog naroda, pa tako on nema svoju istoriju niti istoriografiju. Sve to se zna o Muslimanima, kao autohtonom slovenskom narodu Crne Gore, koji egzistira skoro 600. godina, napisano je uzgredno u radovima malog broja istoriara i etnografa. U tim radovima Musalimani su tretirani kao Muhamedanci, Inovjernici, sve do Danilovog zakonika 1855. godine, kada su Muslimani svrstani i u inoplemenike i time poprimili karakter plemena, kao prelaznog rjeenja ka narodnosnom identitetu.

Intenzivno i kontinuirano prouavanje i prezentiranje isto rije, kulture, kulturne batine, etnologije i nacionalne osobenosti Muslimana Crne Gore imamo tek od osnivanja Matice muslimanske Crne Gore, 1996. Tako je od 1998. godine, kada izlazi iz tampe prvo izdanje Matice, Program nacionalne afrimacije Muslimana Crne Gore, do 2010. godine realizovano devet istraivakih projekata i objavljeno isto toliko knjiga. U izdanjima Matice muslimanske obraeni su kulturni i nacionalni identitet, djelimino kulturna batina i etnoloke odlike, Muslimani Crne Gore i Slovenski Muslimani zapadnog Balkana.

Ono to nije istorijski, kulturoloki,etrnoloki i pravno sporno jeste injenica da MUSLIMANI Crne Gore izvode svoje porijeklo od domicilnog hriranskog stanovnitva koje je primilo

12

islam za vrijmje turske vladavine. Dakle preci Muslimana Crne Gore su Dukljani, Zeani, kasnije Crnogorci kao narod i nacija. Preci Muslimana Crne Gore su Dukljani (Zeani), koji su nastali od doseljenih Slovena i asimiliranih starosjednilaca Balkana. Budui Muslimani izvode porijeklo od domicilnog hrianskog stanovnitva koje je primilo islam, kasnije Crnogoraca kao naroda i nacije, to su njihovi korijeni isti. Islamizacija u Crnoj Gori i na Balkanu je bila isto to i germanizacija, maarizacija, italizacija...

Pri izuavanju znaaja religije u istorijskom evolutinom procesu kulturolokog i narodnosnog oformljenja Muslimana Crne Gore treba polaziti od toga da je religija u ranijim istorijskim epohama imala presudan uticaj na stvaranje i prihvatanje najveeg dijela kulturnih obrazaca i uobliavala ivot od roenja do smrti. Vremenom su se razlike poele ispoljavati i u onome to se prema miljenju antropologa i istoriara najsporije mijenja; u materijalnoj kulturi, strukturi porodice i fonetskom sloju govora. Sve to dovodi do brojnih i znaajnih razlika kojima je ishodite razliita religijska osobenost. Meutim, injenica je da razlike u religiji prati itava lepeza kulturnih karakteristika pod ijim uticajem se uobliava ivot pojedinaca i grupa, to se mora imati u vidu kada se govori o odnosima Muslimana sa istojezikim narodima. Nije mogue da takve i tolike razlike u religiji ostanu bez uticaja na svijest o pripadnosti osobenoj etnikoj grupi tj. posebnom narodu u odnosu na druge.

Muslimani Crne Gore imaju odreene specifinosti i osobenosti porijekla. Poto su Crnogorci u veini slovenskog porijekla, onda su to i Muslimani u Crnoj Gori. Tako se jasan odgovor na to ko su crnogorski Muslimani u etnikom pogledu nalazi u odgovoru na to ko su Crnogorci.

U bivoj SFRJ po Pravopisu srpskohrvatskog jezika, Pravopisu srpskog jezika, Rjeniku srpskohrvatskog jezika, u svim rjenicima, enciklopedijama i zvaninim statistikim i drugim podacima, Muslimani su narod kao to su to Crnogroci, Srbi, Hrvati i drugi.

13

Odrednica Musliman ima dva znaenja:- oznaava pripadnika islama, islamske vjere (sinonim

je rijei Muhamedanac) vjernika, pobonika, i uvijek se pie maliom poetnmim slovom m i ima istu pravopisnu i zvaninu vanost kao i rije pravoslavac, katolik, jevrej...

- oznaava pripadnika jugoslovenskog naroda ove konfesije nastalog, uglavnom, od islamiziranog stanovnitva u srpskohrvatskoj jezikoj oblasti. (Rjenik SANU, str. 313, knjiga XIII). Dakle, oznaava etniku pripadnost. Muslimani su jugoslovenski narod etniki srodan Crnogorcima, Srbima, Hrvatima ( Leksikon Jugoslovenskog Leksikografskog zavoda). Muslimani oznaavaju etniku pripadnoat, narod, narodnost, naciju, nacionalnost i tada se uvijek pie velikim poetnim slovom M i time ima istu pravopisnu vrijednost i status kao i rijei: Srbin, Crnogorac, Hrvat, Rus, Jevrej... Prema tome, i nemusliman, tj. ateista, moe biti po nacionalnosti Musliman.

Nijesu tane tvrdnje da su Muslimani jedini narod ije ime sadri dva znaenja i time su jedinstven sluaj, jer u Izraelu i svuda u svijetu Jevreji su pripadnici vjere i istovremeno nacije. Isto tako, u Izraelu su Druzi pripadnici kako religije tako i nacionalnosti.

Slovenski Muslimani zapadnog Balkana i Evrope su spe-cifinost kao nacija. Svi drugi narodi i nacije u Evropi, samim tim i na zapadnom Balkanu su istovremeno sa donoenjem nacionalnih oslobodilakih programa, koji su imali dravotvorni karakter stvarali naciju i dravu, na principu nacijadrava, dok Slovenski Muslimani nijesu mogli tada niti mogu sada stvoriti sopsvenu nacionalnu dravu, jer nemaju jedinstvenui teritoriju. Oni su stvarali nacionalni identitet u okviru drugih drava u kojima su imali status manjinskog naroda, odnosno nacionalne manjine. Tako su Muslimani u Evropi i zapadnom Balkanu nastali kao narod i nacija na osnovu islamske religije, civilizacije i kulture koje su, u nedostatku sopstvene nacionalne drave, preuzimali ulogu primarnog etnikog i nacionalnog inioca.

Muslimani Crne Gore pripadaju izvornom bliskoistonommediteranskom evropskom stablu kulture iz kojeg su

14

nastali svi oblici kulturnog osobenog ivota koji se temelji na modernom pojmu Zapada i modernom univerzalnom poimanju ljudske slobode. Oni su od svog postanka pa i danas imali osjeaj pripadnosti svom posebnom jedinstvenom genu i entitetu, to ih je indikativno titilo i obezbjeivalo egzistenciju na ovom prostoru, na kome bili izlagani izazovima i iskuenjima egzistencijalne ugroenosti. Ovaj narod je saglasno objektivnim uslovima i mogunostima, prirodnim putem, istorijski utemeljeno i legitimno konstituisao svoj speifini kulturni i nacionalni identitet i nacionalno ime, kao politikokulturnu i nacionalnu kategoriju.

Muslimani Crne Gore imaju vlastiti istorijski evo lutivni proces kulturolokog i narodnosnog oformljenja koji traje vjekovima. Ovaj proces je utemeljen na islamskoj religiji, kulturi i civilizaciji. Kod Muslimana dolazi postepeno do prerastanja vjerskih u kulturne i kulturnih u nacionalne osobenosti, to je sluaj i kod mnogih drugih naroda i nacija. Na tim osnovama se temelji nacionalni identitet Muslimana

Za shvatanje i razumijevanje svakog identiteta, pa i nacionalnog identiteta Muslimana Crne Gore, potrebno je njegovo pojmovno odreenje i znaenje. ovjek koji je pronaao svoj identitet ima utisak da je gospodar situacije; osjea da je pronaao sebe. Neotuivo pravo svakog ovjeka je da smatra svojim sve identitete, pa prema tome i nacionalni.

Meutim, u savremenom drutvu neto se jeste promijenilo u shvatanju identiteta. Nekada se smatralo da moe postojati samo jedan nacionalni identitet, koji izluuje svaki drugi, a danas imamo ljude koji koji imaju vie nacionalnih identiteta i lijepo se osjeaju sa svima. Identitet se danas prije shvata kao neto to nastaje, to se formira, mijenja, neto to ovjek moe da izabere. Savremeni identiteti su u tom smislu suprotstavljeni tradiciji.

ovjek je nekada mogao vjerovati da u promjenljivom svijetu postoji neto to se ne mijenja, da su nacija i vjera ili pol nepromjenljivi. Savremeni ovjek vie nije siguran u to. Proces globalizacije,ponitava vjerske i nacionalne identitete, podstie

15

konformizam i dovodi do toga da ljudi slino osjeaju i misle. Ali, upravo zahvaljujui novim tehnologijama, mi moemo na globalnom nivou da afirmiemo svoju kulturu i svoj identitet, to do sada nije bilo mogue.

Muslimani Crne Gore ispunjavaju sve uslove nacionalnog identiteta predviene vaeim meunarodnopravnim i politikim dokumentima, kao i dravnim aktima kojima se priznaju i statusno odreuju narod i nacija. Nacionalni identitet ovog naroda Crne Gore je osnovna, stabilna, lako prepoznatljiva i samorazumljiva karakterna osobina. Postojanje Muslimana Crne Gore je istorijska realnost, jer se radi o originalnom etnosu, mentalitetu, kulturi, tradiciji, obiajima, osobenom individualitetu, identitetu i subjektivitetu.

Nepobitna je injenica da su Muslimani Crne Gore stvanost, a stvarnost je vanija od stanja i zabluda davne prolosti. Nauka je utvrdila da nema ni jedne injenice koja iskljuuje mogunost da se iz jednog korijena u odreenom istorijskom evolutivnom procesu formira vie nacionalnosti, pa i ako imaju isti jezik, religiju, porijeklo, ak i zajedniku dravu, kakav je bio sluaj sa Srbima i Crnogorcima. Zato onda Muslimani ne bi mogli postojati u vie drava kao to postoje i drugi narodi, zato ne mogu Muslimani u jednoj dravi da promijene nacionani identitet i nacioinalno ime, ali ne da to i nameu Muslimanima u drugim dravama, posebno onima koji nemaju isto porijeklo, istorijski evolutivni proces narodnosnog oformljenja, odnosno imaju samo zajedniku religiju, islam. Zato je bez ikakvog istorijskog, naunog i pravnog osnova tvrdnja da Muslimani kao narod vie ne postoje raspadom bive SFRJ. Oni postoje i dalje, ali nemaju istu dravu niti isto nacionalno ime, jer je u Bosni dolo dao kolektivnog nacionalnog preimenovanja Muslimana u Bonjake, sa aspiracijama da se takav stav nametne svim Muslimanima bive SFRJ, u emu se u velikoj mjeri uspjelo.

Notorna je neistina tvrdnja da Muslimani kao nacionalnost vie ne postoje, da postoji muslimanska vjeroispovijest, odno

16

sno religija. To je apsurd, jer ne postoji muslimanska, nego islamska religija.

Nosiocima velikobonjakog nacionalistikog i asimilatorskog programa smeta nepobitna injenica postojanja mu -slimanske nacije u modernom smislu, kao nacije svih Muslimana u svijetu, koja je proklamovana Poveljom Konferencije Organizacije islamskih zemalja, jer je istorijski evolutivni proces uinio svoje i doveo do odvajanja religijskog od etnikog i nacionalnog, tako su Muslimani porerasli u nacionalnost, a islamisti zadrali status vjernika, pripadnika islama.

Akteri Velikobonjakog nacionalistikog i asimilator skog programa su nelegitimno i nelegalno organizovali i pri premili donoenje sramne antimuslimanske rezolucije o navodnom vraanju tradicionalnog imena Bonjak Musli manima Crne Gore, ime je nanesen najvei zulum Mu sli manima Crne Gore u njihovoj istoriji cijelog postojanja. Ovi akteri dobro znaju da ne postoje istorijska niti druga saznanja, zvanini statistiki ili drugi podaci o tome da su se ikada u Crnoj Gori islamizirani hri ani nazivali Bonjacima, nego Turcima, Poturicama, Muhamedancima i Muslimanima. Kako je onda mogue vraati nekome neto to nikada nije imao niti je to bio.

Sadanje aktivnosti asimilatorskih bonjakih aktera, motivisane linim materijalnim i liderskim ambicijama i interesima, usmjerenene su na negiranju linog nacionalnog izjanjavanja graana u popisu stanovnitva 2003. godine kao Musliman ili kao Bonjak. Tvrdnja da se nametanjem zajednikog, nepostojeeg, dvojnog imena Bonjak/Musliman ujedinjuju Bonjaci i Muslimani i time negiraju njihova nacionalna osjeanja je najobinija prevara. Njome se eli prikriti injenica da se tako razbilo a ne ujedinilo jedinstveno muslimansko nacionalno bie na Muslimane i novonastale Bonjake. Na sve se nadovezuje agresivno atakovanje na vjekovima stvaranu, izuzetno vrije dnu i osobenu kulturnu batinu Muslimana, negiranjem, prisvajanjem i proglaavanjem bonjakom, to ima za cilj etnocid Muslimana Crne Gore.

17

Po Ustavu Muslimani Crne Gore imaju ista prava i obaveze kao i drugi autohtoni i ostali narodi i nacionalne manjine. U Preambuli Ustava iz 2007. godine su Muslimani upisani kao narod, a u Ustavu iz 1974. godine su ubrojani i imenovani kao jedan od ravnopravnih i jednakih naroda Crne Gore. Zato bi onda mijenjali svoj nacionalni identitet i prihvatali tui, bonjaki?

Matica muslimanska svojim djelovanjem, a posebno relizacijom Naunoistraivakog programa i izdavatva, zadaje teak udarac velikobonjakim asimilatorskim aktivnostima, jer naunim saznanjima, dokumentima i zvaninim statistikim i drugimn podacima, meunarodnim dokumentima o ljudskim i nacionalnim pravima i slobodama, razobliava i obezvreuje sve izmiljene argumente o tome da su Muslimani bive SFRJ Bonjaci.

Pozivam Muslimane Crne Gore, kao autohton slovenski naorod da odbace agresivnu asimilatorsku propagandu negiranja kulturnog i nacionalnog identiteta i imena i nametanja tueg, bonjakog. Vjerujem, mnogi su shvatili da su poghrijeili kada su pisali da su ono to stvarno nijesu, te da e na narednom popisu ispraviti greku i pisati ono to po nacionalnosti, jesu Muslimani i nita drugo.

Neka se prisjete mudrih rijei knjievnika Jevrema Brkovia, upuenih onim Crnogorcima koji su predali Crnu Goru Srbiji i prihvatili tui, srpski, nacionalni identitet. Te rijei glase: ovjek sa tuim nacionalnim identitetom, jeste, bie i ostae NIKO i NITA, a prije svega za onoga iji identitet uzme i njime se okiti.

Posebno pozivam intelektualce da razmisle ide li njihovo pasivno posmatranje i utanje u prilog naroda kome pripa daju, Muslimanima Crne Gore. Intelektualci koji su prihvatili bonjatvo trebaju proitati i drugu mudrost knjievnika Jevrema Brkovia, koja glasi: Rade nesretnjici da sami sebe ukinu, da sami sebe ponite, obesnae, zatru, satru. Toliko ne vole to to jesu, da hoe ono to nijesu, nesretnjici

18

Iz reenog i ukupnog stanja moe se izvesti misao i poruka Ja se za Muslimane Crne Gore najvie bojim od Muslimana

Poruka za sve Muslimane a pogotovo intelektualce iz naeg naroda bi glasila Ako danas neemo da smo ono to stvarno jesmo i zajedno, sjutra emo biti ono to nijesmo i odvojeni.

Identiteti Muslimana Crne Gore su

Nacionalnost (Etnika pripadnost) Musliman.Vjeroispovijest islamska.Maternji jezik crnogorski.Dravljanstvo crnogorsko

Svako drugaije vjersko ili nacionalno izjanjavanje i identifikovanje je pogreno i znai prihvatanje tuih identiteta.

19

Salko OKOVI

USTAVNO PRAVNO GARANTOVANJE I OSTVARIVANJE NACIONALNOG IDENTITETA

MUSLIMANA CRNE GORE

Pojam nacionalnog identiteta usko je povezan sa pojmom nacije, koja predstavlja etniku grupu savremenog doba kao oblik i nain povezivanja ljudi koji je objektivno uslovljen stepenom razvoja proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa.

Nacije su se uglavnom razvijale iz naroda, ali mnogim nacijama nije prethodio samo jedan ili nekoliko naroda (npr. Sjedinjene amerike drave). Jedan od najznaajnijih perioda u istoriji razvitka nacije je perod poslije Francuske buroaske revolucije. Postoji itava lepeza razliitih stavova i teorija u vezi karakteristika i kriterijuma odreivanja nacije, ali najznaajniji najee upotrebljavani u teoriji su: Jedinstvena teritorija, zajedniko porijeklo, isti jezik, isti obiaji, istorijska sudbina i religija.

Pravo na vjerski, jeziki, kulturni, etniki i nacionalni ide n titet je jedno od osnovnih ljudskih prava. Ono ima uni ve rzalni karakter i uiva meunarodnu zatitu. Lino i neotuivo pravo svakog ovjeka je da pripada odreenom narodu, naciji ili nacionalnoj grupi.

Obzirom da se pravo na nacionalni identitet nalazi u do menu osnovnih ljudskih prava koja imaju univerzalni

20

karakter neophodno je garantovanje i omoguavanje njegovog ostvarivanja odnosno implementacija akata koji to reguliu.

Muslimanski narod Crne Gore sa de lege ferenda ispunja sve uslove nacionalnog identiteta predviene vaeim meunarodnopravnim i politikim dokumentima, kao i dravnim aktima kojima se priznaju i statusno odreuju narodi i nacije. Bez namjere in meritum obrazlaganja ovog stava samo u navesti relevantne kriterijume prema miljenju dr. Avdula Kurpejovia kao pro argumente: izvorno porijeklo, kulturni identitet, religijski identitet, zajedniki maternji crnogorski jezik; zajednika domovina i osobeni nacionalni identitet i ime.

Pravo na identitet je sloena kategorija i u sebi sadri sljedee:

Pravo na vjerski, jeziki kulturni i etniki nacinalni identitet;

Pravo samoafirmacije i priznavanja ovog prava od strane drave;

Pravo njegovanja, razvijanja, zatite i prenoenja identiteta.

Lino pravo svakog pojedinca je da smatra linimsvojim bilo koju vrstu identiteta (religijski, jeziki, kulturni i nacionalni). Proces formiranja nacionalnog identiteta muslimanskog naroda u Crnoj Gori bio je specifian, obzirom da Muslimani Crne Gore izvode svoje porijeklo od domicilnog hrianskog stanovnitva, kroz proces islamizacije.

Nacionalni identitet svakog pa i muslimanskog naroda Crne Gore je od izuzetnog znaaja, pa ne smije doi do njegovog uskraivanja ili ograniavanja. U pogledu ostvarivanja i zatite nacionalnog identiteta postoje dva aspekta: medjunarodni i unutranji. Meunarodni pravni aspekt zatite nacionalnih identiteta regulisan je meunarodnim dokumentima o ljudskim pravima i pravima pripadnika nacionalnih manjina. Unutranja pravna zatita se ostvaruje na osnovu ustava i zakonskih akata koji reguliu ovo pitanje. Na isti nain se ostvaruje nacionalni identet muslimanskog naroda Crne Gore.

21

Slijedi enumeracija najznaajnijih dokumenata sa aspekta unutranjo pravnog garantovanja, ostvarivanja i zatite nacinalnog identiteta muslimanskog naroda Crne Gore i to hronoloko istorijski:

Zakonik knjaza Danila iz 1855. godine; Ustav knjaevine Crne Gore iz 1905. godine; Ugovor o zatiti manjina kraljevine SHS iz 1920. godine; Dokumenti KPJ prije, u toku drugog svjetskog rata i

drugo zasijedanje AVNOJa; Ustav FNRJ i ustav CG iz 1946. godine; Ustav SFRJ i ustav CG iz 1974. godine; Ustav Crne Gore iz 1992. godine; Ustav Crne Gore iz 2007. godine; Zakon o Vladi Crne Gore kada je osnovano Ministarstvo

za zatitu pripadnika nacionalnih i etnikih grupa saglasno ustavu iz 1992. godine;

Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, 1998. godine;

Zakon o manjinskim pravima i slobodama iz 2006 godine;

Odluka o osnivanju Centra za ouvanje i razvoj kulture manjina iz 2001. i 2007. godine;

Odluka o osnivanju fonda za manjine, 2008. godine; Vladina strategija manjinske politike, 2008 godine. Dr.

Avdul Kurpejovi: Muslimani Crne Gore Zakonik knjaza Danila iz 1855. godine ima veliki istorijski

znaaj za ostvarivanje nacionalnog identiteta Muslimana Crne Gore, jer su njegovim odredbama Muslimani svrstani u inoplemenike, to je veoma znaajno obzirom da pleme u Crnoj Gori predstavlja prelaznu formu prema kategorijama naroda i nacije.

Veliki istorijski znaaj za ostvarivanje povoljnog statusa i nacionalnog identiteta crnogorskih Muslimana ima Berlinski ugovor. Pomenutim ugovorom vlada i knjaz su obavezani da postupaju u skladu sa njegovim odredbama koje su sadravale

22

pozitivan odnos prema stanovnitvu islamske vjere u Crnoj Gori.

Znaajne inovacije u ovom pogledu donio je i Ustav Knja evine Crne Gore iz 1905. godine. Relevantan dokument predstavlja dogovor i odluka Muslimanskih intelektualaca Bosne i Hercegovine iz 1900. godine, da se graani islamske vjeroispovijesti nacionalno izjanjavaju i identifikuju kao Muslimani islamske vjeroispovijesti.

Savez komunista Jugoslavije, sukcesor KPJ odnosno SRPJ komunista, koja je osnovana 1919. godine imao je pozitivan stav prema Muslimanima o emu svjedoi niz dokumenata u kojima su Muslimani tretirani kao narod u smislu njihovog statusa. Prezentovau neke:

Program na kongresu ujedinjenja 1919. godine; Proglas KPJ Studenti Muslimani Beogradskog uni

verziteta 1938. godine; Peta zemaljska konferencija KPJ u Zagrebu 1940. go

dine; Proglas i govor Josipa Broza Tita objavljen u Proleteru

1941 godine; Govor Josipa Broza Tita 1945. godine na dan oslobo

enja;Veliki znaaj u pogledu nacionalnog identiteta Muslimana

imaju dva pravna akta : Ustav koji je ustavotvorna skuptina FNRJ donijela 31. januara 1946. godine i ustavni zakon iz 1953. godine.

Od posebnog znaaja je i ustav iz 1974. godine koji je donesen u vremenu decentralizacije drave to je stvorilo pozitivan osnov za regulisanje svih vanijih identitetskih pitanja. Ustav utvruje da su slobode i prava ovjeka i graanina ogranieni samo jednakim slobodama i pravima drugih i interesima socijalistikog drutva. U Ustavu se kae da: Slobode i prava zajemeni ustavom ne mogu se oduzeti niti ograniiti. Sa ovog aspekta interesantna je odredba u vezi slobode izraavanja pripadnosti narodu: Svakom graaninu je zajemena sloboda izraavanja pripadnosti narodu odnosno narodnosti, sloboda

23

izraavanja nacionalne kulture i sloboda upotrebe svoga jezika i pisma.

Ustav utvruje da graanin moe da se izjanjava kome narodu pripada, kao i da se ne smije vriti pritsak ili uticaj na graanina u pogledu izjanjavanja.

Ustav Crne Gore iz 1992. godine daje primat unutranjem pravu. Odredbom lana 14 ustava predvieno je: Da se slobode i prava ostvaruju na osnovu ustava ime se Ustavu Crne Gore daje prioritet u odnosu na meunarodnopravne norme ugovornog i obiajnog karaktera.

Savremeni pravni propisi kojima je regulisan status Muslimana Crne Gore su: Ustav Crne Gore iz 2007. godine; Zakon o manjinskim pravima i slobodama u Crnoj Gori; Odluka o osnivanju fonda za manjine; Odluka o osnivanju fonda za ouvanje i razvoj kulture manjina; Vladina strategija o manjnskoj politici. Za razliku od Ustava iz 1992. godine aktuelni Ustav u lanu 17 utvruje da se prava i slobode ostavaruju na osnovu Ustava i potvrenih meunarodnih sporazuma, ime na znaaju dobijaju i meunarodno pravne norme. Ustav proklamuje jednakost graana pred zakonom bez obzira na odreenu posebnost ili lino svojstvo.

U dijelu 5 najvieg pravnog akta zajemuju se prava i slobode pripadnicima manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica (posebna manjinska prava i zatita identiteta). U tom pogledu propisano je odredbom lana 79 Ustava da se ova prava i slobode mogu koristiti pojedinano i u zajednici sa drugima.

Ustav propisuje i jemi sljedea prava i slobode: izraavanje, uvanje razvijanje, i javno ispoljavanje na

cionalne, etnike, kulturne i vjerske posebnosti; izbor,upotreba i javno isticanje nacionalnih simbola i obi

ljeavanje nacionalnih praznika; upotreba svoga jezika i pisma u privatnoj, javnoj i slu

benoj upotrebi; da se osnivaju prosvjetna, kulturna i vjerska udruenja

uz materijalnu pomo drave;

24

da se uspostavljaju i odravaju kontakti sa graanima i udruenjima van Crne Gore, sa kojima se ima zajedniko nacionalno i etniko porijeklo, kulturno istorijsko nasljee, kao i vjerska ubjeenja;

druga prava utvrena Ustavom.Odredbom lana 80 Ustava utvrena je obaveza drave

da zatiti pripadnike manjinskih naroda i drugih manjinskih na cionalnih zajednica od svih oblika nasilne asimilacije.

Za ouvanje nacionalnog identiteta Muslimana u Crnoj Gori veliki znaaj imaju institucije i udruenja koja se bave ovom problematikom. Matica muslimanska Crne Gore je prva i (za sada) jedina institucija za istoriju, kulturu, nauku i nacionalna pitanja Muslimana Crne Gore. Usvajanjem Programa nacionalne afirmacije Muslima u Crnoj Gori 1998. godine, i realizacijom niza naunoistraivakih projekata Matica muslimanska daje nemjerljiv doprinos ouvanju nacionalnog identiteta Muslimana Crne Gore.

Savjet Muslimanskog naroda Crne Gore je osnovan 2008 godine i predstavlja instituciju koja unapreuje i titi posebna prava Muslimanskog naroda Crne Gore, afirmie kulturni i nacionalni identitet, promovie i doprinosi multikulturnom i multietnikom karakteru Crne Gore, toleranciji, saradnji i razumijevanju na dobrobit svih graana Crne Gore. Matica muslimanska i Savjet muslimanskog naroda zajednikom aktivnou trebaju doprinijeti ostvarivanju zatite nacionalnog i kulturnog identiteta i ostalih interesa autohtonog muslimanskog naroda Crne Gore.

25

Dr Avdul KURPEJOVI

MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE

Matica muslimanska Crne Gore je Samostalno udruenje u oblasti kulture manjinskog muslimanskog naroda Crne Gore. Ona predstavlja prvi institucionalni nepolitiki oblik organizovanja Muslimana Crne Gore u podruju nauke, istorije, kulture, etnologije, etnografije, filozofije, umjetnosti, knjievnosti, ekonomskosocijalnih, drutvenih ljudskih i naci onalnih prava i sloboda.

Maticu muslimansku Crne Gore su, osnovali muslimanski intelektualci iz Podgorice, Pljevalja, Bara, Plava i Roaja. Matica je osnovana na Osnivakoj skuptini odranoj 06. 10. 1996. godine u Podgorici.

Na Posebnoj sjednici Skuptine Matice odranoj 05.10.2008. godine Matica je, na osnovu lana 79 Ustava i lana 9 Zakona o manjinskim pravima i slobodama prerasla i osnovana kao Samostalno udruenje u oblasti kulture manjinskog muslimanskog naroda Crne Gore. Tako je upisana u Registar Ministarstva unutranjih poslova i javne uprave i u Registar Privrednog suda u Podgorici.

lanstvo Matice muslimanske Crne Gore ine punoljetni graani muslimanske nacionalnosti kao i graani crnogorske, srpske, albanske i drugih nacionalnosti koji prihvataju njene statutarne ciljeve i zadatke. lanom Matice moe postati svaki dravljanin Crne Gore i drugih drava ako prihvata statutarne ciljeve i zadatke.

26

Po broju registrovanih lanova Matica muslimanska je, uz Maticu crnogrosku, najbrojnija, jer ima preko sedamsto lanova, veliki broj saradnika i simpatizera.

Matica ima ogranke u Baru, Bijelom Polju, Petnjici, Plavu, Roajama i Tivtu, a povjerenike u Pljevljima i Ulcinju kao i u vie evropskih drava, SAD, Kanadi i Australiji.

lanovi Matice, od njenog osnivanja do danas su intelektualci, Muslimani i pripadnici drugih naroda koji svojim dje lovanjem doprinose ouvanju naeg nacionalnog identiteta i kulturne batine. Neki od njih, naalost, vie nijesu sa nama: BehudinButko Halilbegovi iz Pljevalja, Jusuf Bibezi iz Bara i Avaja Tuzovi iz Podgorice.

Matica ima svoje organe upravljanja: Predsjednika, Skuptinu, Upravni odbor, ijim radom rukovodi Generalni sekretar, Nadzorni odbor i Sud asti. Uz to Matica muslimanska po potrebi, za konkretne aktivnosti formira komisije, redakcije, odbore i druga radna tijela.

Osnovni ciljevi osnivanja Matice muslimanske Statutom Matice muslimanske su utvreni osnovni ciljevi

Matice: istraivanje, izuavanje, prouavanje i prezentacija isto

rije, kulture i kulturne batine, etnologije, osobenog istorijskog evolutivnog procesa narodnosnog oformljenja Muslimana Crne Gore;

unapreenje i afirmacija duhovnog, kulturnog i na ci onalnog identiteta i nacionalnog imena autohtonog muslima nskog naroda Crne Gore;

ouvanje nacionalnog statusa, drutvenopolitikog poloaja i ravnopravnost i na tim osnovama konstitutivnosti i dra votvornosti Muslimana Crne Gore.

Muslimani, kao autohtoni manjinski narod, imaju za cilj izgradnju demokratske, graanske, multinacionalne, multi kulturalne i multikonfesionalne evropske drave Crne Go

27

re, jer se samo u takvoj dravi obezbeuju ravnopravnost, ko nstitutivnost i dravotvornost svih graana. U tom pravcu cilj je Matice muslimanske da se ostvaruju i tite svi identiteti od negiranja, diskriminacije i asimilacije, a posebno od velikobonjake asimilacije.

Zadaci Matice muslimanske

Zadaci Matice muslimanske se izvode iz osnovnih ciljeva utvrenih njenim Statutom. Prioritetni i trajni zadaci Matice su Naunoistraivaki rad i izdavatvo kako bi se bar djelimino nadoknadilo proputeno u istoriji postojanja i trajanja muslimanskog naroda Crne Gore. Tme se daje izuzetan doprinos ouvanju kulturnog i nacionalnog identiteta. Na ostvarivanju ovog prioritetnog zadatka Matica je postigla znaajne rezultate, u izuzetno tekim i ograniavajuim uslovima djelovanja.

Od osnivanja do danas, Matica muslimanska je realizovala devet istraivakih projekata i o rezultatima istraivanja i prouavanja objavila toliko izdanja:

1. Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, 1998. godinr, autor dr Avdul Kurpejovi.

2. Kulturni identitet muslimanskog naroda u Crnoj Gori, Zbornik, 2001. godine.

3. Etnoloke odlike muslimanskog naroda u Crnoj Gori, autor: dr Avdul Kurpejovi, 2002. godine.

4. Bibliografija muslimanskog narroda Crne Gore, autor: Ljiljana Lipovina, 2004.

5. Kulturna batina muslimanskog naroda Crne Gore, Zbornik, 2006. godine.

6. Slovenski Muslimani zapadnog Balkana, autor: dr Avdul Ku rpejovi, 2006.

7. Vjerske, kulturne i etnoloke odlike tradicionalnog braka i porodice muslimanskog naroda Crne Gore, autor: dr Avdul Kurpejovi, 2007.

28

8. Muslimani Crne Gore Znaajna istorijska saznanja, do-kumenta, institucije i dogaaji, autor: dr Avdul Kurpejovi, 2008. godine

9. Matica muslimanska Informativni vodi, autori Dr Avdul Kurpejovi i Osman Grgurevi, 2010. godine.

U toku je realizacija etiri projekta: Vjersko i kulturno u nacionalnom identitetu Muslimana

Crne Gore; Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku; Kulturni i nacionalni status i poloaj Muslimana Crne

Gore; Izdavanje prvog i drugog broja asopisa OSVIT glas

Mu slimana Crne Gore U julu 2010 godine je odran nauni skup. Ouvanje kul

turnog identiteta i batine Muslimana Crne Gore. Ovo je prvi nauni skup na tu temu u istoriji Muslimana u Crnoj Gori. Na ovom naunom skupu je podneseno 18. referata iji autori su crnogroske, srpske, albanske i muslimanske nacionalnosti, to mu daje jo vei znaaj i doprinos multikulturalnosti Crne Gore.

Za kulturnu i nacionalnu afirmaciju Muslimana Crne Gore od izuzetnog je znaaja osnivanje asopisa OSVIT Glas Muslimana Crne Gore.

Sva izdanja Matice su distribuirana bibliotekama, kul turnim i naunim institucijama i nevladinim organizacijama iz zemlje i inostranstva koje se bave pitanjima zatite manjinskih prava i sloboda. Izdanja su preko Centra za iseljenike i naih povjerenika distribuirana naim sunarodnicima irom svijeta. Za najvei broj izdanja su organizovane promocije u Podgorici i drugim gradovima Crne Gore. O svim izdanjima su objavljeni prikazi u dnevnim listovima i strunim asopisima.

U realizaciji istraivakih projekata Matica muslimanska je, do kraja 2008. godine, angaovala 21 saradnika i autora i time pokazala spremnost da se to vei broj naunih radnika ukljui u naunoistraivaki rad. Naalost, finansiranje Matice

29

muslimanske za sada nije predvieno Budetom Crne Gore, tako da realizacija pojedinanih projekata zavisi od sredstava odobrenih za konkretan projekat.

Uz realizaciju ovih istraivakih projekata i izdanja Matica muslimanska je na svojim organima upravljanja usvojila etiri dokumenta o kulturnom i nacionalnom identitetu i drutvenopolitikom statusu i poloaju Muslimana Crne Gore, koja su distribuirana na odgovarajue adrese u Crnoj Gori i adrese eropskih institucija za ljudska i manjinska prava.

Ta dokumenta su: 1. Ocjene i stavovi o drutvenoekonomskom i politikom

poloaju, nacionalnom, statusu i zatiti kulturnog i nacionalnog identiteta autohtonog muslimanskog naroda u Crnoj Gori, 2002. godine;

2. Apel muslimanskom narodu Crne Gore za ouvanje nacionalnog identiteta i imena, povodom popisa stanovnitva, 2003. godine;

3. Kulturni, nacionalni i drutvenopolitiki status i poloaj Muslimana Crne Gore, 2006. godine;

4. Zatita nacionalnog i kulturnog identiteta i kulturne batine muslimanskog naroda Crne Gore, 2009. godine.

Ostvarivanje statutarnih ciljeva i zadataka Matice Objektivan prilaz analizi ostvarivanja statutarnih ciljeva i

zadataka Matice u vremenu od njenog osnivanja pokazuje da je njen doprinos izuavanju, istraivanju, ouvanju, unapreenju i afirmaciji istorije, kulture, obiaja, tradicije, etnologije i nacionalne osobenosti Muslimana bio izuzetno znaajan, jer se naune i druge institucije niti nauni radnici Crne Gore nijesu bavili, niti se sada bave, ovim pitanjem.

30

U ovom periodu Matica muslimanska je izrasla u respektabilnu nacionalnu instituciju u oblasti nauke, kulturne batine, etnologije, drutvenih i nacionalnih pitanja Muslimana Crne Gore. Matica je postala nauno i kulturno sredite i svjedoie Muslimana Crne Gore. Izuavanjem, ouvanjem, zatitom i prezentacijom kulturnoistorijskog nasljea Muslimana daje se znaajan doprinos ouvanju njihovog vjerskog, kulturnog i nacionalnog identiuteta i imena.

Matica muslimanska Crne Gore je bila i ostaje otvorena za sve koji struno i kompetentno svjedoe, razmiljamju, istrauju i rezultate svoga rada prezentiraju, uvjereni da je potvrivanje u stvaralatvu u sutiti jedina i prava potvrda trajanja. Ona je danas prepoznatljiva karika u kulturnom i naunom ivotu Crne Gore, jer uiva povjerenje kod graana, intelektualaca, naunih i kulturnih radnika i institucija.

U proteklom vremenu organi Matice su pokrenuli rjeavanje brojnih pitanja iz domena kulture i nacionalne osobenosti Muslimana:

pitanje izbornog sistema i autentine zastupljenosti Muslimana u dravnim i lokalnim organima;

usaglaavanje Zakona o manjinskim pravima slobodama sa Ustavom;

dosljedna primjena Zakona o manjinskim pravima i slobodama i Odluke o osnivanju Fonda za manjine;

podnoenja Inicijative Ministarstvu za unutranje poslove i upravu, Ministarstvu za ljudska prava i slobode i Ombudsmanu za pokretanje postupka kod Ustavnog suda zabrane korienja dvojne, asimilatorske, kombinatorike Bonjak/Musliman;

pokretanje pitanja finansijske podrke redovnoj djelatnosti Matice po lanu 9 Zakona o manjinskim pravima i slobodama i lanu 79 Ustava Crne Gore;

davanje miljenja, sugestija i prijedloga na Nacrt zakona o kulturi, Nacrt zakona o zatiti kulturnih dobara, Nacrt programa razvoja nacionalne kulture Crne Gore, Nacrtu zakona o zabrani diskriminacije;

31

razmatranju implementacije Okvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina.

Pored ovoga Matica muslimanska kontinuirano uestvuje u organizaciji manifestacija na kojima se prezentira kulturna batina Muslimana.

Matica muslimanska je dala vidan doprinos insti tu cionalnom organizovanju Muslimana time to je uspjeno organizovala pripreme i odravanje Elektorske skuptine na kojoj su izabrani lanovi Savjeta muslimanskog naroda. Matica je pripremila i uspjeno organizovala konstitutivnu sjednicu Savjeta na kojoj su izabrani organi i donesen Statut.

Meu zadacima Matice je i uspostavljanje nune saradnje i koordinacije djelovanja sa Savjetom muslimanskog naroda i drugim organima i institucijama Muslimana Crne Gore.

Saradnja sa dijasporom, saglasno finansijskim moguno stima i drugim objektivnim i subjektivnim uslovima, nije zadovoljavajua, jer se u inostranstvu nalazi znatan broj Mu slimana koji su izloeni pritiscima radi naputanja svog nacionalnog identiteta i nametanja tueg, bonjakog.

32

33

Sreten VUJOVI

MALI NARODI U KONTEKSTU ISTORIJSKIH PROMJENA I AKTUELNIH DEAVANJA

Istorija naalost na naim prostorima, esto potvruje staru naviku i potrebu da slabiji bude uvijek ugroen, onu koja sa humanim ima malo dodirnih taaka. Ovakve tenje su tokom vremena poprimile sasvim drugaiju fizionomiju, i predstavljaju elju za dominacijom iz koristoljublja, bilo o kojoj vrsti da se radi: ekonomskom, strategijskom, ali nerijetko i ksenofobinom, jako prisutnom kod nekih naroda, osobito onih koji su se vjekovima formirali preko podanike svijesti, a ona u krajnjoj liniji predstavlja neku vrstu negativnog samopotvrivanja i anahrone osvetoljubivosti, po logici naslijeenog grijeha.

Ovi odnosi bi se u istorijskom hodu mogli uslovno podijeliti u tri ravni:

1. Traganje za monim zatitnikom (i u istoriji i danas) i ideje ujedinjanja junoslovenskih naroda;

2. Interesno i profitersko ponaanje, koje u osnovi ima kompleks podanike svijesti (Napori Crnogoraca i Muslimana na ouvanju vlastitog identiteta i otpori takvim stremljenjima);

3. Neprihvatljivi odnos vlasti u savremenim prilikama prema pripadnicima malih naroda,inae najlojalnijih slojeva drutva u istoriji i danas i korijeni takvog odnosa.

Vremenu dominacije Osmanske Imperije na Balkanu, pre thodile su krupne istorijske promjene, koje su u mnogome

34

uticale na kasniji razvoj dogaaja i bitno obiljeile dalji istorijski hod, poev od promjena u okviru Rimskog Carstva, podjele Crkve na Istonu i Zapadnu, te pojave bogumilstva, koja nije bila dominantno prisutna samo na BosanskoHercegovakom podruju ve i u dananjoj Crnoj Gori. O tome postoje brojna materijalna svjedoanstva, od kojih su primjerice na Cetinju sauvana samo dva steka od ukupno pet (po nekim podacima sedam) koliko ih je bilo samo na lokaciji ispred Vlake crkve.

Dolaskom Turaka na Balkan ugroene drutvene grupe, nakon puno stradanja vide ansu da prelaskom u Islam uivaju zatitu jedne mone imperije, a samim tim poinje raanje novog etnosa iz korpusa domicilnog stanovnitva (Muslimana), koji kroz dugo istorijsko trajanje postaje neto osobeno, i razvija se paralelno sa drugim narodima na ovim prostorima, pri emu ne treba zanemariti i druge razloge islamiziranja stanovnitva, to bi svakako zahtijevalo duu i multidisciplinarnu elaboraciju.

Oko bogumla danas postoje mnoga sporenja, od njihove negacije do prisvajanja njihovog nasljea. Treba imati u vidu da je ovo uenje nastalo u X vijeku a razvijalo se sve do XV vijeka meu Slovenima na Balkanu i da su kako Istona tako i Zapadna crkva estoko gonile bogumile, koji su na vie Sabora proglaeni jereticima, njihove knjige su spaljivane i zabranjivane, a organizovano je protiv njih i nekoliko vojnih pohoda. Prisutna je teza o masovnom prelasku bogumila u islam, a nju zastupaju uglavnom bonjaki autori. Bogumilstvo je malo istraeno na teritoriji dananje Crne Gore, premda postoje brojni dokazi o njihovom prisustvu, ak i na podruju Stare Crne Gore. Moda bi dijelom u ovakvom istraivakom radu trebalo traiti objanjenje specifinosti crnogorskog pravoslavlja, umnogome razliitog od onog prisutnog u ostalim junoslovenskim podrujima, a koje je sve do Mitrofana Bana imalo sasvim drugaija obiljeja od onih ve uobiajenih, poev od uea crkvenih velikodostojnika u ratovima, bitkama, do naina oblaenja i dekreta iz novijeg vremena da crnogorski svjetenici moraju poeti nositi brade i mantije.

35

Iskustvo Crnogoraca moglo bi se primijeniti i na ostale male junoslovenske narode. Naime, Crna Gora je u vrijeme dolaska i prisustva Otomanske Imperije na Balkanu uvijek traila monog zatitnika, prvo u zabludi o pokroviteljstvu majke Rusije do ideje o ujedinjenju junoslovenskih naroda u kojoj su veliki narodi vidjeli ansu za pliano proirenje svoje teritorije i svog politikog uticaja. Te zablude su Crnu Goru i njene narode skupo kotale, pa smo tako radi jedinstva uveli srpski jezik, a da bi Crnogorci zaista prihvaltili takvu zajednicu, bilo je neophodno da nesporni autoritet meu Crnogorcima, Petar II Petrovi Njego ugradi kosovski mit u svoje najpoznatije djelo, kako bi zajedno sa ostalima, koji su (izuzev Crnogoraca) uestvovali u kosovskoj bici, i imali ovaj mit u svom nasljeu i Crnogorce okupio oko zejednike ideje.

Posljedice ovakvog razmiljanja su bile kobne i dalekosene, jer ih i danas trpe svi koji ive na podruju Crne Gore, izuzev onih koji su se svojevoljno po ne znam koji put priklonili monijemu i veemu i na tome istrajavaju. Da bi bilo jasnije koliko je namjera ujedinjenja bila iskrena, ili su se u njoj opet probudili hegemonistiki apetiti, najslikovitije govori geografska karta jednog od njenih propagatora, Vuka Strefanovia Karadia, koji podruje Srbije, Crne Gore i Bosne imenuje Srbi, Hrvate SrboHrvati, Slovence SrboSlovenci, Makedononce i Grke Srbo Maedonjani i Grci i djelove Ruminije Bes Arabija ili Bela Srbija, te u krilatici Srbi svi i svuda. Dakle u konstalaciji ovakvih ideja niko nije siguran jer manji potok u vei uvire, kod uvora gubi svoje ime. Uz sve ovo trebalo je ukorijeniti i tezu o zajednikom porijeklu, premda najnovija nauna istraivanja dokazuju da su preci Crnogoraca zapravo porijeklom iz pribaltike Poljske, o emu postoje brojni dokazi, poev od velikog broja toponima i danas prisutnih i u Poljskoj i u Crnoj Gori do jezikih i antropolokih osobenosti stanovnika Crne Gore.

Moni zatitnici su uglavnom bili to samo deklarativno, a esto su se pretvarali u svoju deklarativnu suprotnost u sluajevima kada su njihovi interesi bili ugroeni. Oiti primjeri

36

su za ovo dolazak Dolgorukova u Crnu Goru u vrijeme epana Maloga, prijetnja Miloa Obrenovia da e zajedno sa turskom vojskom doi pokoriti Crnu Goru, do 1918. godine i Bijelog terora na ovim prostorima, gdje su se na istoj strani nali crnogorski Muslimani, stanovnici Malesije i Crnogorci, okupljeni oko jedine ideje koja im je kao malim narodima mogla garantovati uslove opstanka a to je drava Crna Gora. I u najnovije vrijeme vraanjem suverenosti Crne Gore, ovi narodi su dokazali na djelu svoju lojalnost matinoj dravi.

Ni taj asimilatorski pokuaj, iskljuujui, naravno najnoviji rat nije nastao iz niega ve je brino pripreman poev od Naertanija Nikole Garaanina, gdje se sasvim programski pravosljavlje mijenja terminom srpstvo, a kasnije hrianstvo terminom svetosavlje. Ovom najnovijem meteu je prethodio svakako nepostojei Memorandum SANU.

Crnogorski Muslimani su uglavnom sve do propasti Otomanske Imperije bili poteeni asimilatorskih tenji, budui su kao pripadnici Islama uivali zatitu mone carevine, za razliku od Bonjaka islamske vjere, koje su u pojedinim razdobljima Hrvati nazivali najrasnijim odnosno najboljim Hrvatima, slino Srbima koji su Crnogorce posmatrali na isti nain, pa su tako Muslimani bili So Hrvatstva a Crnogorci So Srpstva.

Valja napomenuti da u najnovije vrijeme po pitanju ekskluziviteta termina Bonjak samo za pripadnike Islama postoji negodovanje meu bosanskohercegovakim intelektualcima, kojima se na taj nain uskrauje pravo na kompletno kuturnoistorijsko nasljee Bosne i Hercegovine, zavisno od toga kojem etnosu pripadaju. Tako Mea Selimovi i recimo Aleksa anti vie ne pripadaju svim stanovnicima Bosne i Hercegovine na isti nain, premda i jedan i drugi u svom stvaralatvu imaju bitna obiljeja svog podneblja. U takvoj samodovoljnosti nekim narodima postaje tijesno u vlastitoj dravi, pa trae kopu izvan njenih granica, povezujui se po osnovu religijskog, a zanemarujui pritom itav niz karakteristika koji ini sloeno narodnosno, odnosno nacionalno bie. U ovom sluaju pjesma Alekse antia Ostajte ovdje bi se mogla gotovo podjednako

37

uputiti svim stanovnicima Bosne i Herceovine, ali u sasvim drugaijem kontekstu koji ne bi oznaavao poziv prognanima da ostanu na svojim vjekovnim ognjitima, ve poziv asimilatorima da nastave njegovati vlastite vrijednosti na svojim ognjitima, a zaborave tue i svojatanje onoga to im ne pripada.

Reklo bi se da se Crnogorci nalaze na dobrom i sigurnom putu nacionalnog otrjenjenja sa svim potekoama sa kojima se susrijeu u najnovije vrijeme, poev od negiranja nacionalnog identiteta, do uskraivanja elementarnog ljudskog prava, prava na svoju vjekovnu crkvu, koja je osobito u vrijeme postojannja vladikata sauvala istorijsko i kulturno nasljee i pamenje, dovodei svoj narod do samosvijesti o vlastitom biu.

Nakon najnovijeg rata, sasvim drugaija situacija je sa crnogorskim Muslimanima, koji svoje porijeklo vode od domicilnog hrianskog stanovnitva i koji su u svojoj tradiciji sauvali svoje korijene, svjesni da su kroz dugi istorijski hod oformljeni kao zaseban etnos sa specifinim karakteristikama, i da nijesu strano tijelo u Crnoj Gori, ve autohtoni i dravotvorni narod i da svojim biem, specifinostima i postojanjem samo obogauju multietniki, multikulturni i multireligijski prostor jedine domovine Crne Gore.

Jedan dio crnogorskih Muslimana je u najnovije vrijeme pokleknuo pred pritiskom bonjatva, to se moe razliito posmatrati i tumaiti, ak i nai opravdanje u velikim stradanjima pripadnika islama u najnovijem ratu, ali se namee pitanje: Je li ovo samo poetak hoda po mukama ije naslage Crnogorci vjekovima trpe preko imaginarnog srpstva i tek su na poetku izlaska iz ovog paklenog lavirinta u kome bi Arijadnina nit mogla da bude senzibilnost meunarodne zajednice, i koja bi se pozabavila svim ovdanjim traumama i specifinostima, odbacujui tezu kako e u Evropskoj Uniji prestati biti vano narodnosno odnosno nacionalno odreenje. Mogli bi se sloiti sa takvom tezom, ali samo u sluajevima kakve imamo kod evropskih naroda, kod kojih je proces nacionalnog oformljenja ve odavno zavren, pa ovakve tenje u XXI vijeku za mnoge koji povrno posmatraju sav specifikum

38

Balkana, mogu djelovati anahrono. Meutim, ostaje injenica koja se ne smije zanemariti, da je ovaj proces kod nas poeo i mora biti doveden do kraja, svielo se to kome ili ne.

Znamo takoe da slina, konfuzna vremena, mnogo koriste za lov u mutnom, ali se svakako treba zapitati: to nakon toga? Da li se na taj nain moe kupiti toliko eljena stabilnost na Balkanu? Da li se ova stabilnost moe postii time to e se izvorni graani Crne Gore okrenuti nekom novom centru i to e isti sa nivoa naroda svesti sebe same na nivo nacionalne manjine druge drave. Stoga imponuje izjava jednog islamskog velikodostojnika, koji kae da je Crna Gora njegova matina drava, jer u njoj ostvaruje sva svoja prava i sudbina njegove porodice je vezana za nju, a Albanija samo zemlja porijekla, koju takoe treba potovati jer se samo na bazi uzajamnog potovanja mogu graditi dobri meudravni, multietniki, multikulturni i multireligijski odnosi. Oni takvi mogu biti samo ako se na najkvalitetniji nain meusobno proimaju i nadopunjuju.

U sluaju Muslimana Crna Gora je i jedno i drugo; ona je i matina drava i zemlja porijekla. Kako se i putem koje magije moe osloniti u svom razvoju, na drugaije, tue kulturno nasljee i drugaiji jezik, kada znamo da crnogorski Muslimani za svoj maternji jezik priznaju crnogorski, a za svoju domovinu Crnu Goru. Zato postoji nada da e Crnogorci kao veinski narod uspjeti da dovedu do kraja svoje nacionalno otrjenjenje i konstituisanje, a kao takvi bi u daljem toku to isto mogli garantovati i onima koji imaju manje snage i mogunosti, uzimajui u obzir vlastito mukotrpno iskustvo.

U razliitim istorijskim razdobljima, koja su obilovala najrazliitijim opasnostima mali narodi su se po nekom nepisanom pravilu priklanjali veem najsrodnijem, tako da bi se o takvoj pojavi moglo govoriti i iz ugla tzv. kompleksa malog naroda.

itav niz najrazliitijih institucija danas djeluje u Crnoj Gori i bori se da ouva svoj nacionalni i kulturni identitet, poev od Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, Crnogorskog

39

PEN Centra, Crnogorskog drutva nezavisnih knjievnika, Matice Crnogorske, Matice Muslimanske Sluh za ovakvu vrstu djelatnosti ponajmanje imaju crnogorski politiari, koji najee ostvaruju trule kompromise, a nipodatavaju rad institucija, koje na najkvalitetniji nain doprinose kako afirmaciji crnogorskog drutva, tako i jaanju crnogorske drave.

Raduje nedavni potez Srbije i otvaranje filijale Matice Srpske u Crnoj Gori, sa razloga to je do sada bilo prisutno svojatanje crnogorskih institucija kao srpskih, a ovo je izgleda osim diplomatskih predstavnitava, reklo bi se prvi potez od strane srpske intelektualne elite, koji povlai jasnu crtu izmeu dviju nacionalnih institucija, Matice Srpske i Matice Crnogorske. Ne elimo biti maliciozni pa pomiljati kako je ovaj gest samo elja za prisustvom kako bi se potiranje crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta moglo obavljati na licu mjesta a ne sa distance, preko dravne granice, kao to je bio sluaj sa iskazom jednog srpskog akademika prilikom formiranja CANU: Sad imamo akademe da ukine crnogorsko kape! Vjerujemo, dakle da je ovo dobronamjeran signal iz nama susjedne drave Srbije. Hoe li takvih signala biti i sa drugih strana, ostaje da se vidi.

Dravni elnici se oigledno prema najlojalnijim strukturama crnogorskog drutva odnose ignorantski, po logici: Oni su pouzdani uvari naih vrijedniosti, da vidimo to emo sa ovima drugima? Meutim, ostaje upitanost da li te druge treba i dalje potpomagati na vlastitu tetu, na tetu stabilnosti vlastite drave u kojoj dobar dio opozicionog promiljanja nije borba protiv politikih ideja, ve borba protiv vlastite drave. Tako je bilo mogue da neki poslanik po osnovu kontinuiranog djelovanja protiv vlastite drave ostvari pozamanu nacionalnu penziju nacije koju ne priznaje i tu se dolazi do apsurda: Ne priznajem naciju, ali njen novac je dobrodoao! Bilo bi svrsishodnije da se ova sredstva upotrijebe onamo gdje bi dala rezultat za dobrobit svih graana Crne Gore, a ne u svrhu negiranja svega to postoji na crnogorskim prostorima, a to se ne uklapa u bilo koju vrstu velikodravnog projekta.

40

U ovom smislu napori Matice Muslimanske, mada i mnogih crnogorskih institucija djeluju esto kao Sizifov posao, od koga se ne odustaje uz vjerovanje da e ideja doivjeti svoju punu valorizaciju na nain kako bi to zaista trebalo. Ovo nije prvi put da u da u turbulentnoj balkanskoj stvarnosti od drveta ne vidimo cijelu umu.

Djelatnost protiv vlastite drave u svakoj civilizovanoj dravi ima najteu i najsramniju, i najstroe sankcionisanu krivinopravnu odrednicu, koja nema sinonima, pa se jasno i bez kompleksa naziva veleizdajom ili izdajom dravnih ili nacionalnih interesa. Crna Gora je stoga, valjda jedina drava na svijetu, koja ovakvu djelatnost imenuje opozicionim politikim djelovanjem, premda su i preko medija prisutni brojni i nepobitni dokazi da su neke strukture plaenike agenture drugih drava, a neke kao primjerice Srpska pravoslavna crkva, sasvim otvoreno govori o tome u ijem interesu radi, protiv ega se bori, naruavajui svojom eparhijskom podjelom ak i dravne granice Crne Gore i bez imalo zazora naruava teritorijalnu cjelokupnost kako Crne Gore tako i susjednih nam drava.

Na ovom tegobnom putu otrjenjenja Crna Gora je imala tu sreu da su mnogi koji su sva, esto tragina deavanja, posmatrali sa pristojne distance odmjeravajui kojem e se carstvu prikloniti dospjeli na suverenistiku stranu, koja bi Crnoj Gori i njenim graanima trebala garantovati makar minimum nacionalnog i graanskog dostojanstva. No, isto tako je mogue da takvi djelatnici u nekom moguem drugaijem politikom odnosu snaga odaberu i drugaiju poziciju, koja im se radi mira u kui nudi, u sluaju da se nalaze na kljunim pozicijama, a sa kojih mogu imati i ulogu onoga koji odluuje.

Krilatica da Revolucija jede svoju djecu se uvijek iznova potvruje, jer oni koji stoje na ispravnim pozicijama, esto postaju neugodni svjedoci vremena.

Moda je ovim prostorima zaista sueno da se ideje koje mogu voditi samo dobru i mirnom suivotu ponu realizovati tek nakon to doe pravo vrijeme odnosno kada

41

nas okolnosti prisile na akciju i kada konano shvatimo da se u drutvo civilizovanih naroda ne moe ii sa retrogradnim idejama koje su jo uvijek, moda vie nego ikada prisutne na balkanskoj sceni, samo to ih je tee prepoznati zato to nijesu propraene zveckanjem oruja.

No jedno je sigurno. Meunarodna zajednica osjea svu teinu gorkog nasljea na Balkanu, no kako se ono voljno prenosi na religijski teren onda ona ima potpuno pravo kazati da e u tu problematiku ulaziti tek onda kada se bude zadiralo u problematiku ljudskih prava i sloboda. Krugovi koji jo nijesu odustali od suludih imperijalnih elja koriste oprobanu metodu zamjene termina odnosno teza, a Evropa nema vremena da zajedno sa nama ili uporedo sa nama koraa blatnjavim srednjovjekovnim putevima i da nam dokazuje kako se po tim obrascima ne moe graditi savremeno i ii u korak sa modernim svijetom.

Na nama je, dakle, da jednom ponemo nazivati stvari pravim imenima, da detektujemo mogua devijantna i tetna ponaanja, da ih kao takve odstranimo iz zdravog drutvenog tkiva. Crna Gora ima sve potrebne mehanizme da prepozna i da djeluje onako kako bi djelovala bilo koja drava u svijetu kada se negira njeno bie, ne potuju njeni simboli, koje je veina usvojila, pojedini graani svode na nivo graana drugog reda, radi na uruavanju dravnog ugleda i to se sve finansira dobrim dijelom iz dravnog budeta.

Odavno je reeno da je Istorija uiteljica ivota. Ona oigledno ove prostore nije niemu nauila, ili ih je nauila suprotno svojoj osnovnoj namjeni, pa onda nije ni udno ukorijenjeno miljenje da na balkanskim prostorima ne moe dugo vladati mir i da smo stoga osueni na periodine nerede, ratove, zloine

Gdje je tu naa slobodna volja i kako objasniti potomstvu da smo mogli a nijesmo htjeli biti tvorci vlastite sudbine ili makar bitnije uticati na njen tok!

42

43

Aleksandar ILIKOV

PRILOG PROBLEMATICI PROUAVANJA I ISTRAIVANJAISLAMSKE UMJETNIKE

KULTURE U CRNOJ GORI

Simptomatian podatak predstavlja injenica da se u veini kompleksnih analiza, studija i sinteza posveenih vievjekovnoj kulturno umjetnikoj batini Crne Gore, potpuno neopravdano podcjenjuje, pa ak i gotovo elimie, znaaj i kvalitet razvoja islamske umjetnike kulture. Rije je o istorijsko umjetnikim dostignuima koja pokrivaju dug period od druge polovine XV vijeka pa sve do savremenog doba bezmalo polovinu hronologije dravne istorije. esto izreena miljenja o Crnoj Gori kao kulturnom prostoru na kome se prepliu uticaji Istoka i Zapada po pravilu se odnose na umjetnost Srednjeg i Novog vijeka stvaranog u okrilju dvije velike hrianske konfesije Pravoslavlja i Katolianstva. Sama injenica da najveim dijelom sadanje dravne teritorije od Primorja, preko centralnih pa do sjevernih oblasti vjekovima vlada mona Otomanska imperija koja preferira i razvija modele umjetnikog izraavanja razliite od onih svojstvenim velikim hrianskim konfesijama, svjedoi o neminovnosti uea jednog specifinog kulturno umjetnikog korpusa u kreiranju geneze domicilne istorije umjetnosti. O bitnim karakteristikama islamske umjetnike kulture Crne Gore, nedavno se osvrnuo u dnevnoj tampi ugledni novinar, publicista i knjievnik Rajko

44

Cerovi, piui izvanredan tekst o njenom znaaju, kvantitetu i kvalitetu elementima o kojima ira javnost tako malo zna, ak i u okviru dijela populacije islamske vjeroispovijesti.

U pokuaju najosnovnije analize islamske umjetnike kulture Crne Gore osvrnimo se na neke od bitnih karakteristika u domenu arhitekture, likovne i primijenjene umjetnosti. Uspostavljajui pravnu i politiku vlast na osvojenim prostorima tokom XVI i XVII vijeka, otomanski vladari irom Crne Gore formiraju specifine orjentalne gradske ambijente. Rije je o kasabama gradskom prostoru sa arijom, damijom, hanom, sahat kulom i tvravom. Najivopisniji dio kasaba predstavljala je arija orjentalni trgovako zanatski dio sa duanima, hanovima i drugim javnim objektima. U neposrednoj blizini arija graeni su reprezentativni objekti poput damija, medresa, sahat kula i turbeta. ivopisne kasabe sa kaldrmisanim ulicama, magazama, doksatima, avlijama i e drvanima, vjekovima su egzistirale na prostoru Crne Gore Roaje, Plav, Gusinje, Berane, Bijelo Polje, Niki, Spu, Podgorica, Ulcinj, Bar, Hercegnovi... Nakon osloboenja Crne Gore od otomanske okupacije, tokom druge polovine XIX vijeka, ovi dragocjeni arhitektonski kompleksi ubrzano propadaju nekad usljed ratnih razaranja, esto namjernom devastacijom tako da ih danas bolje moemo sagledati preko starih fotografija ili izvanrednih crtea slikara Rasima Hadrovia i knjievnika Zuvdije Hodia, nego na osnovu sauvanih materijalnih ostataka. ak i takav reprezent islamske urbane arhitekture kakva je podgorika Stara Varo, decenijama se devastira i sve vie gubi spomeniki identitet. Za takvo stanje nijesu krivi samo zub vremena i nagla moderna urbanizacija ve i stanje svijesti dijela crnogorskih graana i relevantnih institucija. U sluaju Stare Varoi, autor ovih redova bio je nevoljni svjedok izricanja otunih miljenja pojedinih, na alost, strunjaka koji smatraju islamsku kulturnu batinu stranim importom, nevanim i nepotrebnim akterom u korpusu stvaranja i ouvanja kulturne batine Crne Gore. Prema tom nebuloznom rezonu, sve to nije pravoslavno hriansko i u znaku pan slovenstva trebalo bi

45

u Crnoj Gori minimizirati i unititi. Zapitajmo se to bi onda trebalo initi sa ilirskim gradinama, djelima grke i rimske antike, umjetnikom kulturom iz vremena vladavine Mletake Republike i Austrougraske monarhije. Navedenim miljenjima, sa stanovita istorije umjetnosti i zdravog morala, primitivno politizovanim i nacional ovinistikim, suprostavlja se stav razvijenog svijeta prema arhitektonskim djelima orjentalne konotacije. Dovoljno je samo pomenuti koliko za turistiku privredu Bosne i Hercegovine, pa i Balkana, znae prelijepe Sarajevska i Mostarska arija. Ovi atraktivni spomenici islamske umjetnike kulture visoko su rangirani kao predmet panje meu desetinama hiljada najprobirljivijih turista iz visokocivilizovanih evropskih i svjetskih sredina. Na alost, Crna Gora je, to spletom istorijskih okolnosti, to sopstvenim nemarom i destrukcijom, nepovratno liena ovog izuzetno znaajnog i zanimljivog dijela arhitektonske batine.

Damija ( arapski : gami; turski: cami onaj koji skuplja, koji okuplja svijet) uobiajeni je naziv za muslimansku bogomolju. Prvu damiju podigao je Muhamed, osniva Islama, 622. godine. Sastojala se od ozidanog dvorita sa malim natkrivenim dijelom. Iz osnovnog prototipa razvija se struktura svetilita sa velikim dvoritem pod arkadama i dvoranom za molitve, esto sa mnogo stubova (haram). U enterijeru molitvenog prostora na kibla zidu, okrenutom u pravcu Meke, nalaze se mihrab (molitvena i kultna nia ) i mimbar ( uzdignuta propovjedaonica sa stepenitem). Ve od VIII vijeka nezaobilazan element damijske strukture ini i minare vitka, visoka kula sa jednom ili vie galerija, sa koje mujezin poziva vjernike na molitvu. Damija sa kupolom definitivno se ustanovljava u XIV vijeku pod uticajem vizantijskog graditeljstva. Za manje muslimanske bogomolje uobiajen je naziv moeja ( arapski: mesgid mjesto gdje se klanja).

Islamsku arhitekturu u Crnoj Gori, kada je rije o graevinama sakralnog tipa, reprezentuje jedan izuzetan spomenik kulture iji kvalitet daleko prevazilazi lokalne granice. Medju brojnim damijama podignutim u vrijeme turske okupacije

46

Balkana, u Crnoj Gori najveu panju privlai Husein paina dzamija u Pljevljima. Istorijski izvori upuuju da je ova raskona gradjevina podignuta izmeu ezdesetih i sedamdesetih godina XVI vijeka, kao zadubina, u svom vremenu uglednog, Husein pae Boljevia, porijeklom iz oblinjeg istoimenog pljevaljskog sela. Prilikom posjete Pljevljima 1664. godine, slavni islamski putopisac Evlija elebija, pominje da se u gradu nalazi deset damija, istiui meu njima kao carsku i najljepu Husein painu. U svom opisu elebija posebno istie divan izradjen minaret i plavu visoku kupolu flankiranu sa est polukupola i trijem sa tri kupole i etiri mramorna stuba . Putopisac dalje navodi da je u raskonu graevinu dopremljen iz Aleksandrije alem kamen visok koliko i ovjek, vrijedan 10.000 dukata. Zavravajui, oduevljen ljepotom i ukrasom gradjevine, svoj opis elebija posebno istie predstavom slike Kabe ( aba Sveti kamen u Meki ) na crnoj kadifi protkanoj zlatom uporedjujui rad sa najboljim djelima Manija i Behzada, slavnih persijskih slikara i gravera. Arhitektonska plastika i nain zidanja Husein paine damije ukazuju na mogunost da su na njenom stvaranju uestvovali kako orjentalni, tako i primorski neimari. Unutranjost damije posjeduje slikani dekor koji se smatra unikatnim na prostorima centralnog Balkana. Prefinjena, uglavnom biljna, ornamentika upuuje na najbolje tradicije islikavanja islamskih gradjevina preuzetih iz persijskog poimanja dekorativnog slikarstva. uvena damija je u prolosti posjedovala bogatu biblioteku od koje se do danas, meu skromnim knjinim fondom, sauvao Kuran na persijskom jeziku sa briljantnim minjaturnim slikarstvom koje se moe pripisati nekoj od najboljih persijskih skriptorija XVI vijeka.

Izuzetno znaajnim za prouavanje i istraivanje islamskog graditeljstva u Crnoj Gori moe se smatrati rad Bajra Agovia koji se potrudio da, prije desetak godina, objavni knjigu Damije u Crnoj Gori . Pomenuto tivo informie nas o injenici da danas na crnogorskoj teritoriji aktivno uestvuje u vjerskom ivotu preko sto damija izgraivanih u razliitim

47

vremenskim periodima. Meu njima ima i onih starih vie vjekova: kanjevia damija iz XVI.v., Omerbaia damija iz 1662., damija u Gornjim Muriima iz 1602., damija u Velikom Ostrosu iz 1680., damija urjan iz 1682. optina Bar; damija Zaimovia iz 1625., Hajdar paina damija iz XVIII.v. optina Berane; Carska damija iz 1471., Redepagia damija iz 1774., damija u Martinoviima iz 1800., Vezirova damija iz 1745., eki damija iz 1687., damija u Gornje Vusanje iz 1710. optina Plav; damija Rizvanija iz 1609., damija Hadi Zekerija iz 1607., Hadialijina damija iz 1763. optina Pljevlja; Starogradska damija iz XV vijeka, Osmanagia damija iz XVII.v., damija u Dinoi iz 1770., Dreevia damija iz XVIII.v. optina Podgorica, damija Sultan Murata II iz 1629, Donja Kuanska damija iz 1779. optina Roaje; damija Bregut iz 1783., damija Ljamina iz 1689., damija Meraja iz XVII.v., damija Namazgjah iz 1728., Paina damija iz 1719. optina Ulcinj i dr.

I sada impozantan broj damija u odnosu na veliinu prostora i brojnost stanovnitva Crne Gore, u prolosti je bio vei o emu svjedoe materijalni i arhivski podaci. Tako su na prostoru barske optine unitene ili ruinirane stare graevine: Sultan Selimova damija iz 1574., damija Sultana Murata II iz 1559. i damija Sultana Ahmeta III iz 1730. Interesantna je sudbina damije Londe u Starom Baru koja je nastala prenamjenom prostora stare crkve Sv. ora da bi kasnije bila poruena. I na prostoru Berana danas ne egzistiraju dvije damije : u samom gradu iz 1883. i bogomolja u Haremima iz 1903. Vei broj starih damija nepovratno je uniten u bjelopoljskoj optini. Medju njima vrijedi pomenuti: damiju u Bihoru iz XVI.v., Hajdar painu damiju u Raduliima iz XVIII.v., Haznadar Mehmed aginu damiju iz XVII.v., stare damije u Ivanju, Zatonu, ahoviima i Tomaevu. Vie starih islamskih graevina ne postoji danas i u nikikoj optini: Donjogradska damija iz 1703.; Paina damija iz XVII.v., Hadidanuina damija iz XVIII.v. i damija u Nudolu iz 1817.g. Stare damije u Turiji, Nizamska ispod Visitora, u Gornjoj Ranici i Noviima,

48

nekada su egtzistirale na plavskoj teritoriji. Vei broj starih damija, od kojih mnoge precizno nedatirane, uniten je tokom i nakon drugog svjetskog rata na prostoru Pljevalja: drvene damije Bubiina i Musluk, Prkos damija u evarima, damija u Arap mahali, damija na Jaliji, damij u Mijakoviima, damija u Planjskom iz 1693., damije u Buhriima, Strahovom dolu, Gracu, Raiima, Praici, Boljaniima, Petinama, Lever Tari, urevia Tari, Odaku, Hoevini, Podborovi i Borinama. Dvije stare graevine iz XV. vijeka Mehmed hanova damija iz 1472. i Hadrovia na Medunu, iz 1467.g. nekada su postojale na prostoru optine Podgorica u okviru koje su nestale i Glavatia damija iz 1593., te bogomolje u Golubovcima, Gorianima, Berislavcima i Tuzima. Medju islamskim objektima ulcinjske optine pominju se arhitektonska djela koja danas ne postoje damija na Marinare iz XVIII.v., damija Meraja iz 1779.g. i damija na Meterizima.

Ko su bili ktitori ovog velikog graevinarskog opusa sakralnog tipa, navodi Bajro Agovi u knjizi posveenoj damijama u Crnoj Gori: po nalogu sultana graene su damije u Bihoru, Roaju, Plavu, Medunu, Podgorici, Obodu, Spuu, Nikiu, Nerceg Novom, Risnu, Baru i Ulcinju. Oblasni namjesnici (sandak begovi, pae i veziri) gradili su damije u Plje vljima, Herceg Novom, Nikiu, Bijelom Polju, Ulcinju i dr. Mnoge su damije izgraivanje trokovima lokalnih feudalaca (begova, spahija, viih slubenika, bogatih trgovaca, zanatlija). Po manjim gradovima, mahalama i selima, izraivane su bratstvenike i plemenske damije a ponegdje i cjelokupnog muslimanskog stanovnitva .

Po pitanju svetovne arhitekture, islamsko graditeljstvo razvijalo se u Crnoj Gori preko niza zanimljivih modela. Gradili su se mostovi, tvrdjave, odbrambene kule, medrese, hanovi, sahat kule, hamami, barutane i dr. Od tog velikog graditeljskog blaga, rijetko istraivanog i prouavanog, nije se mnogo sauvalo u autentinom obliku. Pravi graditeljski biser islamske arhitekture svjetovnog karaktera u Crnoj Gori nesumnjivo predstavlja Redepagia kula u Plavu. Rije je o

49

jednom od najinteresantnijih primjera islamske odbrambeno stambene arhitekture na Balkanu. Potie iz XVII.v. a njeni su graditelji bili iz ugledne muslimanske porodice Redepagi ijem se pripadniku Hasanu pripisuju zasluge za izgradnju trospratne masivne kule sa debelim zidovima i pukarnicama. Od bogatog islamskog naslijea u Herceg Novom plijene izgledom starogradska Kanli kula nekada turski zatvor i jedan od simbola grada Sahat kula na njegovom ulazu.

Poput devastacija kompletnih kasaba i mnogi drugi znaajni objekti islamskog graditeljstva svetovnog karaktera propali su, zapustjeli ili potpuno uniteni pomenimo primjer vee turske tvrave na lokaciji takozvanog Nemanjinog grada u Podgorici. Kanonom lien mogunosti likovnog prikazivanja ljudske figure u vjerskim objektima, islamski umjetniki koncept, pored arhitekture i nefiguralnog zidnog slikarstva, izuzetnu panju posveuje razvoju primijenjene umjetnosti. Preko Balkana, June Italije i panije islamski stvaraoci unose na zapadnoevropske prostore fantastine vjetine primjenjivane u cijenjenim umjetnikim zanatima obrada tekstila, duborez, staro zlatarstvo. Sporadino prouavana, uglavnom preko manjih etnolokih rasprava i studija, islamska primijenjena umjetnost u Crnoj Gori nedovoljno je valorizovana i istraivana. Tokom vievjekovne otomanske vlasti u znaajnim politikim, administrativnim i kulturnim centrima Pljevlja, Bijelo Polje, Niki, Podgorica, Bar, Ulcinj, Herceg Novi. svakako su postojale brojne radionice u kojima su vrijedni majstori stvarali izvanredna djela oliena u izradi nakita posebno filigran, ivenju i ukraavanju odjee i obue, ivopisnog duboreza, umjetnikog ukraavanja oruja i drugih upotrebnih metalnih predmeta. Nedostatak strunjaka i minoran nivo kvantiteta do sada obavljenih istraivanja razlog je to se o ovom dijelu islamske kulturne batine Crne Gore veoma malo zna.

Kompleksna problematika istraivanja i prouavanja islamske umjetnike kulture u Crnoj gori, zahtijeva mnogo slo enije i ozbiljnije analize od primarnih kratkih opservacija kakve posjeduje dosadanje izlaganje u ovom tekstu. Pored

50

navedenog samo pomenimo nedovoljna etnoloka, muzikoloka i istraivanja knjievnog nasljea islamske konotacije nasljea u kome figurira i tako izuzetna pripovjedaka linost poput balkanskog Homera Avda Meedovia ije su vrijednosti jo u prvoj polovini XX.v. zapazili sofisticirani i visokocivilizovani Britanci.

U odgovoru na pitanje kako i na koji nain pristupiti kompletnoj naunoj obradi, prezemtaciji i valorizaciji islamskog umjetnikog naslijea u Crnoj Gori navedimo primjer Italije, zemlje razvijene i visokokvalitetne umjetnike kulture. 1979. godine u zemlji, srcu katolianstva, objavljena je, na 763 strane, kapitalna, bogato ilustrovana, monografija veeg formata pod nazivom Gli Arabi in Italia cultura, contatti e tradizioni, iji su autori Francesko Gabrieli i Umberto Scerrato. Upravo obimna monografija, tipa italijanske u kojoj su sabrani svi kvaliteti islamskog naslijea na Apeninskom poluostrvu, neophodna je za osvjetljavanje svih aspekata i vrijednosti isla mske umjetnike kulture u Crnoj Gori. Taj kompleksni i obiman posao, kome prethode niz dugogodinjih istraivanja specijalista raznih profila istoriara, istoriara umjetnosti, arheologa, etnologa, lingvista, muzikologa, knjievnika moe se realizovati samo uz nesebinu dravnu potporu. Drava Crna Gora sa svojim releventnim institucijama, kao reprezent multikonfensionalnog i multietnikog drutva, u kulturnoj je i moralnoj obavezi da budui rad na projektu izrade monografije pod nazivom Islamska umjetnika kultura u Crnoj Gori, finansijski bezrezervno podri.

51

Doc. dr Sran VUKADINOVI

KULTURNI MODEL UNIVERZALIZMA I PRIPADANJA U MULTIKULTURALNOM

DRUTVU

Saetak. Dva suprotna pojma, odjeka ili koncepta kao to su univerzalizam i pripadanje u modernom svijetu dobijaju posebno znaenje u jedinstvu raznolikosti. Iako su univerzalizam i pripadanje s filozofskog stanovita dva sasvim oprena pojma oni se s aspekta modernog politikog miljenja pretpostavljaju kao sredinji pojmovi. Univerzalizam se odnosi na optu zamisao ovjeanstva po kojoj su ljudi prirodno jednaki te dijele iste vrednote i prava. Pripadanje se odnosi na egzistiranje razliitih kultura, grupa ili zajednica zbog ega su posebne vrednote i tvore ukorijenjenje u razlikama naina i kvaliteta ivota. U modernom drutvu univerzalizam se protivi hijerarhiji razliitosti i djeluje protiv nje. Ne moe se pripadati hijerarhijski nadreenoj ili podreenoj skupini samo zato to se razliito po nekim identitetskim svojstvima. Moderna drutva do 9oih godina XX vijeka karakterie model multikulturalizma, dok su poslednje godine drugog i prve treeg milenijuma period konstituisanja interkulturalizma kao modela egzistiranja razliitosti na uzajamnim interaktivnostima. Globalizacija i modernizacija na svjetsku pozornicu sve vie izvode razliitosti i sueljavaju ih. Razumijevanje i tumaenje razliitosti pojedinca, grupe, drutva i svijeta artikulue se u mnogostrukim znaenjima i simbolima. U multikulturalnom drutvu to je predstavljalo razliitostri liene interakcije. Crnogorsko drutvo kao sastavni dio drutava Jugoistone Evrope ambijent je u kojemu se u tranzicijskom razdoblju preispituje relacija univerzalizma i pripadanja u duhu preovlaujueg shvatanja jedinstva razlika i interkulturalne komunikacije u modernom svijetu.

52

1. Univerzalizam i pripadanje u vremenu

Progres koji se odvija u vremenu povezan je sa kon stituisanjem neke fundamentalne vrijednosti drutva. Postoji vie objektivnih pokazatelja u kojima se izraava progres u razliitim sferama drutvenog bitisanja. Na prvi pogled bi mo glo izgledati da je utvrivanje progresa po pojedinim drutveno strukturnim segmentima relativno jednostavna stvar i da iskljuivo zavisi od konstatovanja objektivnih pokazatelja drutvenog napretka. Meutim, procjena odreenog kretanja u drutvu kao progresivnog, a koje se uvijek odvija u vremenu, ukljuuje i odredjeno ire drutveno gledanje koje e u svojoj procjeni osim objektivnih konkretnih pokazatelja tretirati i kvalitet gledita s kojeg se odreena pojavnost odredjuje kao progres. Relativnost procjene progresa naroito je prisutna u zbivanjima i drutvenim fenomenima koji su u odreenom, konkretnom vremenu u opasnosti da se lociraju u sferu politike ili bar blizu nje. Ako se odreeni vitalni drutveni fenomen smjesti u sferu politikoga,onda je to jedan od naina da u njegovu procjenu progresivnoga uee uzmu vanvrijednosni drutveni parametri. Zapravo, takvi pokazatelji imaju u svojoj biti, jedino, vrijednosnu procjenu koja slui ne kao mjera opte progresivnosti, ve kao indikator napretka drutva za odreenog pojedinca ili skupinu, politikog lidera ili politiko partijsku grupaciju. Fundamentalne vrijednosti meuetnike pomirljivosti i tolerancije koje se manifestuju u crnogorskom drutvu na razmeu dva milenijuma, s jedne strane, mogu se odrediti kao pozitivno smisaone ili progresivne, a s druge, s obzirom na subjektivne dimenzije tumaenja drutvenog razvitka mogue ih je politizovati to vodi smjeru promjena u vie pravaca. Upravo u drugom segmentu tumaenja lei opasnost da u sluaju kada nema progresa u istom smjeru postavlja se pitanje : Koliki je taj hod progresa uopte? Raznolikosti kao segmenti progresa u ovoj drutvenoj pojavnosti imaju samo jedan drutveni smjer, a to je njihovo jedinstvo.

53

Univerzalizam i pripadanje ili jedinstvo i raznolikost svo jim meusobnim proiimanjem konstituiu dinamiku drutvenu cjelinu. Takva cjelina kao opotost uzima jedinstvo koje je nadreujue svemu pojedinanom i posebnom ili raznolikom. Razliitost se po svome postanku, razvoju i djelo vanju moe razumjeti samo iz prostora jedinstvenosti. Raznoliko kao odvojivo od univerzalizma nema svoju samosvojnu opstoj nost.

Posebno dostignue razvojnosti jedinstva i raznolikosti, odnosno univerzalnog i pripadajueg predstavlja multikulturalizam. Multikulturalni model jedinstva razliitostri u svome drutvenom biu sadri i multietninost i multirasnost. U njegovoj generikoj sutini prisutno je egzistiranje razliitosti naroda, kultura i vjera. Narodi ivei jedni pored drugih, kulture trajui jedna pored druge, a vjere prakticirajui se jedna pored druge, tvorile su univerzalizam razliitosti. Nijesu trpjeli ni narodi, ni kulture, ni vjere. Nijesu se ni mijenjale ni transformisale na tetu jednih, drugih ili treih.

Jedinstvo razliitosti ispoljeno u multikulturalizmu, multi etninosti, multirasnosti i multireligioznosti ne suava ni jednu dimenziju univerzalizma. Naprotiv omoguava stalnu artikulaciju i afirmaciju kulturnih vrijednosti i elemenata kvaliteta ivota. Drutveni ambijent egzistiranja univerzalizma i pripadanja kao jedinstva i raznovrsnosti prua istovjetne mogunosti za razvoj svima posebnostima.

2. Jedinstvo i raznolikosti u postmoderni Univerzalizam i pripadanje u svakom vremenu su u kri

zi, a vrhunac krize dogaa se u postmoderni. Ovaj fenomen moe se objasniti stavovima dvojice autora Frensisa Fukujame i Semjuela Hantingtona budui da oba autora svoje koncepcije grade na pojmovima univerzalizam (prvi) i multikulturalizam (drugi).

U svom djelu Kraj istorije i poslednji ovjek Fukujama pokazuje da je univerzalno u istoriji, odnosno u vremenu kratkog i dugog trajanja mogue. Zapravo, Fukujama uvia

54

dileme koje se javljaju izmeu racionalnog i iracionalnog. Ra cionalno je ono to se dogaa na univerzalnoj i jednakoj osnovi, a ta univerzalna i jednaka osnova je individualni identitet ljudskih bia. Zadnje godine drugog milenijuma dovele su do uruavanja totalitarnih reima koji su isticali kolektivno ispred individualnog. Racionalno je ono to se odnosi na slobodnog pojedinca, odnosno priznanje ljudskog dostojanstva je dnak nain, dok je iracionalno ono to se odnosi na lanove odreene grupe. Poznat je primjer da neke drave za svoje graane priznaju samo lanove odreene nacionalne grupe. Takvo priznanje je iracionalno.

Meutim, racionalno i iracionalno je vano u konstituisanju drutvenih momenata i vrijednosti na razmeu dva milenijuma. Kultura razlika koju Fukujama naziva kulturni relativizam u novom milenijumu je sve vanija. Ono to je bila karakteristika prve polovine XX stoljea, a to je da se kulturne razlike ispoljene u kulturnom relativizmu protive homogenizaciji ovjeka, t.j. univerzalnoj istoriji ovjeka, na poetku treeg milenijuma se uskladjuje. Univerzalizam koji je glavna znaajka moderne ne uskladjuje se, odnosno ne protivi se kulturnom relativizmu kao glavnoj znaajki postmoderne .1

Iracionalno priznanje, kolektivni identitet i kulturni relativizam mogu se uskladiti s racionalnim priznanjem, indi vidualnim identitetom i s univerzalizmom u ambijentu je dnog drugog modela drutva koje nije multikulturalno ve interkulturalno.

S druge strane za razliku od Fukujame, Hantington koji zastupa zapadni univerzalizam po kome je zapadna civilizacija jedina univerzalna (to je stajalite moderne), zastupa multikulturalizam po kome je svaka civilizacija razliita i koja se (civilizacije) integriu u jedinstvu razlika, zapravo zastupa stanovite postmoderne.

Univerzalizam i multikulturalizam imaju egzistenciju u jedinstvu razlika, a te razliitosti promoviu fundamentalne vrijednosti istog smjera.

1 Mile Babi, Kriza univerzalizma u postmoderni, Forum Bosne, Sarajevo, 2oo2, 16, str.18 19.

55

3. Okvir funkcionisanja drutva u jedinstvu i razliitostima

Jedan od osnovnih teorijskih i empirijskih problema u sociologiji tokom njenog razvoja je problem odreenja i utvrivanja definicijskog okvira drutva. Nije to problem samo sociologije ve je to vorno pitanje i drugih drutvenih nauka. Veliki je broj autora koji su na razliite naine i utvrujui razliite polazne i granine principe prilazili definicijskom odreenju organizovane zajednice ljudi kakvo je drutvo i njihovoj meusobnoj povezanosti. Takav poduhvat je naroito teko napraviti u razdoblju koje karakteriu veoma dinamina drutvena zbivanja, a koja su preticala mogua predvianja dogaaja. Poslednjih desetak godina XX vijeka je upravo takav period.

Elemente, njihove veze i odnose u drutvima Jugoistone Evrope u pomenutom razdoblju bitno determiniu razliite nacionalne i etnike grupe. Vrijednosne razlike meu njima ine jedinstvo drutva. Sklad u drutvenim odnosima mogue je ostvariti meusobnim upoznavanjem i razmjenom razliitih obiljeja kvaliteta ivota grupacija koje egzistiraju u odreenom prostornom realitetu. Mnogi autori razmatrajui ova obiljeja govore o multikulturalnom modelu drutva. Uzimajui u obzir i crnogorsko drutvo, kao i druga drutva u okruenju, moe se rei da multikulturalizam nije oblik egzistiranja drutva koji obiljeava poetak treeg milenijuma, ve je to interkulturalni model.

U prvoj deceniji treeg milenijuma u crnogorskom drutvu egzistira veliki broj nacionalnih i etnikih grupa. Ovakva injenica sama po sebi ukazuje da je rije o multikulturalnom drutvu u kome medjusobno ive i djeluju jedan pored drugog tri religiozna i kulturna tipa. Multikulturalni momenti u crnogorskom drutvu ukazuju da razliite nacionalne i etnike grupe ive jedna pored druge i da ih veinska populacija tolerie. Meutim, u takvom drutvenom modelu nema interakcije izme u grupa. Nema razmjene ivotnog iskustva, stila ivota i

56

vrijednosti. Samim inom egzistiranja vie nacionalnih i etnikih grupa nije sporno i da je bive jugoslovensko drutvo bilo multikulturalno. A upravo u tome multikulturalnom drutvu uinjeni su i veliki zloini prema manjinskim narodima. Nije bilo interakcije meu razliitim grupama i zato je ovo drutvo puklo po nacionalnim avovima. Razlike meu grupama se moraju razvijati kao vrhunske vrijednosti koje ine jedinstvo jednog drutva, u ovom sluaju crnogorskog. injenica je da nacionalno homogena drutva u kojima nacionalne i etnike manjine nemaju znaajnijeg udjela u populacionoj strukturi lake rjeavaju brojna pitanja koja su u vezi sa ouvanjem nacionalnog i etnikog identiteta manjinskih naroda. Nasuprot tome drutva u kojima ove grupacije znaajnije uestvuju u ukupnoj demografskoj strukturi, a Crna Gora je takvo drutvo, mnogo tee rjeavaju probleme nacionalnog i etnikog identiteta, koji u pojedinim sluajevima prevazilazte okvire regulative meunarodnim konvencijama, a i sopstvenim iskustvomn. Mnoge od ovih grupacija ne zaboravljaju u svojoj nacionalnoj i etnikoj svijesti da su se tui geostrategijski interesi na Balkanu prelamali na njihovu tetu. Aveti prolosti na kraju XX vijeka ponovo lebde nad Balkanom i zbog toga multikulturalni model predstavlja skokovito reeno bjelosvjetsku iluziju, budui da pojam bijeli svijet u nekima od junoslovenskih jezika posjeduje specifino znaenje (enja za boljim L.Veljak) . Pokazalo se da su tendencije ka multikulturalnom drutvu na kraju XX vijeka predstavljale samo simptom jedne nadolazee krize, bolnog prilagoavanja, i to ne bez otpora, jednom mnogo drugaijem i pluralistikom drutvu 2.

Radi toga je interkulturalizam kao teorijski i praktini model razliit od multikulturalizma mnogo prijemiviji za egzistiranje manjinskih naroda, kao i nacionalnih i etnikih grupacija u crnogorskom drutvu. Njegovim se zaivljavanjem tei kvalitetnijoj zajednici u kojoj manjinske grupacije nee biti ni potpuno integrisane niti potpuno asimilovane. Svaka e

2 Andrea Semprini , Multikulturalizam, Clio , Beograd, 1999, str. 124.

57

zadrati svoje specifinosti i svoju samosvjesnost. U takvom drutvenom modelu postojae interakcija medju veinskim narodom, manjinskim narodima, nacionalnim i etnikim grupacijama za razliku od multikulturalnog drutva, pri emu e se meusobno razmjenjivati razliite vrijednosti. Multikulturalni model drutva je egzistirao do poetka devedesetih godina, da bi u posljednjoj deceniji drugog milenijuma bio prevazien interkulturalnim modelom.

Interkulturalnim modelom se prevazilaze podjele. Jer, svaka podjela na osnovu razlika predstavljala bi zloin prema jedinstvenosti, odnosno prema univerzalizmu. Formula bogatstva razlikama je model za podijeljena drutva. Razliite kulture, razliiti pojedinci i razliite grupe ne treba da ive jedni pored drugih, ve jedni sa drugima. Interkulturalizam prihvata uticaje i proimanja. U takvom procesu i modelu drutva svi dobijaju. Kada jedna kultura utie na drugu ini je bogatijom, a ne asimilira je. To je put egzistencije u crnogorskom drutvu na razmeu dva milenijuma, i put ivota u Jugoistonoj Evropi. To je put kojim ne mogu ii raznolikost bez jedinstva, niti jedinstvo bez razlika. To je put kojim se prevazilaze i pogibljeni haos, kao i pogibljena tiranija. Kroz model multikulturalnog, odnosno interkulturalnog drutva iznova se preispituju i raspravljaju univerzalizam i raznolikosti.