همایش منطقه اي

اجتماعی در -استاد و رسالت فرهنگی

عرصه دانشگاه

:تاریخ برگزاري

1386آبان ماه 21

کنندگان : برگزار

مرکز مطالعات میان فرهنگی دانشگاه آزاد اسالمی

دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگان

10فرهنگ اسالمی واحدهاي منطقه دفاتر

کمیته علمی

سمت میزان تحصیالت و نام خانوادگی نام

و رییس همایش یس دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگانیر ي جامعه شناسیادکتر رضاعلی محسنی

دبیر علمـی همـایش و سرپرسـت دفتـر فرهنـگ اسـالمی ي زبان و ادبیات فارسیادکتر تقی امینی مفرد

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی

شوراي رییس دانشگاه آزاد اسالمی واحد آزادشهر و رییس علوم تربیتیي ادکتر علی اصغر بیانی

10پژوهشی منطقه

ــر غالمرضا منتظري ــفه ادکت ــاریخ و فلس ي ت

اسالمی

و عضـو گلسـتان اسـالمی فرهنگ و ارشادمدیر کل اداره

علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگان هیات

دامغاناسالمی واحد یس دانشگاه آزادیر تاریخ يادکتر مصیب عباسی

ــارف عقل محمدمهدي پیران ــد مع ــناس ارش کارش

وعلوم سیاسی

سمنانعضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد

سمنانعضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد کارشناس ارشد ادبیات مقصود پرهیزجوان

کمیته اجرایی

سمت میزان تحصیالت نام و نام خانوادگی

و رییس همایش یس دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگانیر تخصصیي ادکتر رضاعلی محسنی

معاون پژوهشی دانشگاه آزاد اسالمی گرگان دکتراي تخصصی معصومه مازندرانی

مسئول دفتر فرهنگ نشر اسالمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگان دکتري تخصصی محمد تقی امینی مفرد

مدیر پژوهشی دانشگاه آزاد اسالمی گرگان ناسی ارشدکارش حمیدرضا پردلی

مدیر دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه آزاد اسالمی گرگان کارشناسی ارشد حمیدرضا جلیلیان

مدیر حراست دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگان کارشناس اکبر قربانی علی

ت دانشگاه آزاد اسالمی واحد گرگانمسئول دفتر ریاس کارشناس احمد یزدان پناه

روابط عمومی دانشگاه آزاد اسالمی گرگان مدیر کارشناس شبیر دائمی

پژوهش دانشگاه آزاد اسالمی گرگان سکارشنا کارشناس محمد قاسمی

پژوهش دانشگاه آزاد اسالمی گرگان سکارشنا کارشناس نقی نصراهللا نژاد

دانشگاه آزاد اسالمی گرگان کارشناس دفتر فرهنگ کارشناس محمد زمان صفایی

دي پژوهش دانشگاه آزاد اسالمی گرگانمتص دپیلم فر غالم کاظمی

ول سمعی بصري دانشگاه آزاد اسالمی گرگانئمس دیپلم هادي شایگان

محمد قاسمیطراحی جلد و صفحه آرایی :

سخنرانیمقاالت ارائه شده به صورت

3 .............................. السالم والمسلمین حسنعلی مازندرانی سخنرانی حجه

8 . اي فرآیند فرهنگ در عرصه دانشگاهنقش استادان زبان و ادبیات فارسی در ارتق

تقی امینی، حسین ابوالفضلی

21 ............................................ نقش استاد در تربیت اعتقادي دانشجویان

بهرام بختیاري سعید، حمیدرضا جلیلیان

45 ..........................................نظري بر نقش اساتید دانشگاه در تولید علم

نگین جباري

76 ....................................... رسالت استاد در اتحاد ملی و انسجام اسالمی

تقی امینی مفرد ،سادات سیدکتولی ملیحه

88 .................................... سیره شهید ثانی در هنجارشناسی تربیتی استاد

محمدي هادي علی

120 .............. رسالت استاد در تحکیم باورهاي اعتقادي و دینی دانشجویان

غالمرضا گلچین راد

مقاالت ارائه شده به صورت پوستر

143 .................................... رسالت اساتید در تربیت و آموزش دانشجویان

محمد قاسمی، ازسرتنو محسن

162 ................................... الت استاد مطهري در جنبش عدالت خواهیرس

زهرا خلفی

177 ................ ارتباط آزادي سیاسی و عدالت اجتماعی در اندیشه استاد مطهري

علی عاطفی پرویز زارعی، قربان

216 ............. رسالت استاد در تحکیم باورهاي اعتقادي و دینی دانشجویان

زهره عرب

234 ................صه دانشگاهافزاري در عر رسالت استاد در تولید علم و جنبش نرم

سوسن نریمانی، سمیه عطایی جهان تیغ

261 .......................................................... استاد و بحران هویت در جوانان

سیما مددي

278 ........................................................ اي پیرامون تهاجم فرهنگی مقاله

سوسن نریمانی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

1

مقاالت ارائه شده

به صورت

سخنرانی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

3

السالم والمسلمین حسنعلی مازندرانی سخنرانی حجه

رهبري معظم مسوول نهاد نمایندگی مقام

در دانشگاه آزاد اسالمی استان گلستان

بسم اهللا الرحمن الرحیم

نفسهم یتلوا علیهم آیاته و لقد من اهللا علی المومنین إذ بعث فیهم رسوال من ا«

»یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضالل مبین

164آل عمران

معلمی شغل انبیاست.

یــک از مقامــات بســیار ارجمنــد در اســالم مقــام معلمــی اســت. واژه معلــم در

ي داند. در آیه ست. خداوند معلمی را شغل انبیا میها ترین واژه اسالمی از مقدس فرهنگ

هو الذي بعث فی االمیین رسـوال مـنهم یتلـوا علـیهم و « سوره جمعه 2فوق و در آیه

»یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضالل مبین

بزرگ مطرح شده زیرا منت نهادن به معنی نعمـت راهنمایی مردم به عنوان نعمت

بزرگ بخشیدن است. هدف بعثت پیامبر (ص) تعلـیم و تزکیـه ( آمـوزش و پـرورش)

باشد. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

4

معلم نمونه و خوب کسی است که بتواند در راستاي همین دو ویژگی بـه تربیـت

شاگرد بپردازد.

النمله فی حجرهـا و حتـی الحـوت إن اهللا و مالئکته حتی« پیامبر (ص) فرمودند:

کنز العمال.» فی البحر یصلون علی معلم الناس الخیر

فرستند به معلمی کـه خدا و مالئکه حتی مورچه در النه و ماهی در دریا درود می

شاگردان خود را به خیر دعوت کند.

فر له دواب االرض و حتیان البحـر و معلم الخیر تستغ« فرماید: امام صادق (ع) می

همائی االرض اهللا و سف و کبیره غیره17صفحه 2بحاراالنوار ج » کل ص.

هاي زمین و ماهیان دریا و هر شـئی کوچـک و کنند کلیه جنبنده طلب مغفرت می

بزرگ در زمین و آسمان خداوند براي معلم خوب.

سالمه در اوظیفه معلم نمون

تعلیم و آموزش را مقدمه تزکیه قرار دهد. حضرت ابراهیم (ع) کعبه را ساخت دعا

ربنا و ابعث فیهم رسوال منهم یتلوا علیهم ایاتـک و « کرد یکی از فرازهاي دعا این بود.

».یعلمهم الکتاب و الحکمه و یزکیهم

« سخن از برنامه کلی پیامبران است. جمـالت به طور کلی در چهار مورد از قرآن

در تمام اینها بعد از تعلیم تزکیه » یتلوا علیهم ایاتک، یتلوا علیکم آیاتنا، یتلوا علیهم آیاته

آمده یعنی آموزش باید آمیخته با پرورش باشد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

5

شرط اول جهت انجام مأموریت بسیار ظریف و خطیر معلمی و استادي آن تذکر:

است که خود استاد یا معلم از نظر معارف اخالق در سطح عالی باشد. گفتار خود را با

عمل توام سازد تا شاگرد او را بپذیرد این از بزرگترین رموز آمـوزش اسـت (تـا معلـم

عنوان معلمی را به مرادي تبدیل نسازد هرگز شاگرد از درس به استاد نخواهد رسـید و

کونـوا « اند: ر شاگرد نخواهد داشت. امام صادق (ع) فرمودهمعلم تسلط و نفوذ معنوي ب

.78ص 2اصول کافی ج » دعاه للناس بغیر السنتکم

هـاي معلـم تقویـت روحیـات انسـانی در شـاگردان و رفـع یکی دیگر از رسالت

هاي برجسته) روحیات غیرانسانی است (چند نمونه از نقش معلم در تربیت انسان

کند: دخترکی سر کالس معلمش (با اینکـه مـادرش بـود) دسـتور ي نقل میاستاد

گوید معلم ما گفته دفتر چهل بـرگ تهیـه دهد دفتر چهل برگ بیاورد. به مادرش می می

گوید معلم ما گفته با اینکه مادرش آید می کند دخترك به خروش می کنید مادر تعلل می

همان معلمی بوده که دستور داده بود.

هجري قمـري فرزنـدش 64پس از مرگ یزید بن معاویه در سال ویه بن یزید:معا

معاویه بن یزید به خالفت رسید ولی پس چهل روز خالفت در شام بر فراز منبر رفـت

اي پدر و جد خود را غاصب خواند آنها را لعنت نمود در حـالی کـه گریـه و در خطبه

و درب خانه را به روي خود بسـت کرد خود را از خالفت خلع نمود به خانه رفت می

آمـدي معاویـه مادرش ناراحت شد گفت اي کاش خون حیض بودي و به وجود نمـی

دانسـتم کـه خداونـد داراي آتـش دوزخ اسـت. گفت دوست داشتم چنین بودم و نمی

انـد روز بعد این ماجرا از دنیا رفت. بعضـی گفتـه 40روز یا 25معاویه بن یزید بعد از

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

6

د. بنی امیه دگرگونی را در معاویه بررسی کردنـد چنـین نتیجـه گرفتنـد مسموم شده بو

معلم او عمر بن مقصوص حب علی (ع) و بغض معاویه را در او به وجود آورده بـود.

هاي زیاد زنده به گور نمودند. او را دستگیر سپس شکنجه

معروف »کثیر معلم«در عصر حکومت یزید در کوفه معلمی بود که به مختار ثقفی:

گوید خدا لعنت کنـد بود پس از ماجراي کربال روزي سرکالس پس از نوشیدن آب می

آن کسی را که بین امام حسین (ع) و آب فرات جدایی افکند. از قضـا پسـر سـنان بـن

انس ( یکی از سران لشکر یزید) و قاتالن ابا عبداهللا (ع) یکی از شاگردان کثیر معلم بود

س درس بیرون رفت و موضوع را با وضع ناهنجاري به سـمع و اعتراض کرد و از کال

دهد. این معلـم پدرش رساند. سنان به ابن زیاد گفت آن هم دستور دستگیر معلم را می

در زندان بذر انقالب ضد حکومتی بنی امیه را در دل مختار کاشت. مختار بـا وسـاطت

قیام را به دسـت گرفـت و ریزي دقیق پرچم عبداهللا بن عمر آزاد شد پس از یک برنامه

کوفه را تسخیر کرد و سرکردگان دشمن را مجازات نمود.

با آن همه کماالت علمی و فکري آن چنان تحت تاثیر عمیق اساتید استاد مطهري:

خود همانند حضرت امام خمینـی (ره) عالمـه طباطبـایی، آیـت اهللا میـرزا علـی آقـاي

دانست. امام در پاریس بود معنوي آنها می شیرازي بود که تحول و رشد خود را از نفوذ

من قریب دوازده سال در خدمت این « گویند: شهید مطهري مالقات امام رفته بودند می

ام باز وقتی که در سفر اخیر در پاریس به مالقات مرد بزرگ (امام خمینی) تحصیل کرده

حیرت مـن بلکـه و زیارت ایشان رفتم چیزهایی از روحیه او درك کردم که نه فقط بر

به ایمانم نیز اضافه کرد وقتی که بازگشتم دوستانم پرسیدند چه دیدي؟

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

7

گفتم: چهار تا آمن آمن بهدفه آمن بسبیله ، آمن بقوله و آمن به ربه .

گوید: او البالغه آیه اهللا میرزا علی آقا شیرازي می شهید مطهري در مورد استاد نهج

البالغه در اعماق جانش فـرو رفتـه بـود بـراي مـن نهج البالغه مجسم بود مواعظ نهج

محسوس بود که روح این مرد با روح امیر مومنان علی (ع) پیوند خورده است.

فرماید روحی لـه الفـداء شهید مطهري در مورد استاد دیگرش عالمه طباطبایی می

علمـی نماید زیرا این استاد در تکوین شخصیت ارادت خود را نسبت به ایشان ابراز می

و روحی ایشان نقش بسیار موثري داشته است.

مـاه مبـارك رمضـان در جمـع 19مطابق بـا 9/7/86مقام معظم رهبري در تاریخ

دانشگاهیان فرمودند: اساتید باید یکی از اهتمام هایشان، شـاگرد پـروري باشـد. ارزش

همـین طـور هاي علمیه ما هم استاد اعتبار استاد در بیرون به شاگردان اوست در حوزه

هـا دارد کـه آثـار است آن استاد آن فقیه یا اصولی یا حکیمی ارزش بیشتري در چشـم

ي او خودش را نشان بدهد. ي برجسته وجودي او به شکل شاگردان و تالمذه

توانــد آري معلـم نقــش بســیار مهمـی در تکــوین شخصــیت شـاگرد دارد او مــی

ق در رشد و تحول جامعه داشته باشد شاگردانی ممتاز و نمونه تربیت کند که اثري عمی

هاي خود را در محضـر هرگز نباید نعمت استاد خوب را از یاد برد باید بهترین فرصت

اساتید آگاه گذراند چرا که تاثیر به سزایی در سعادت انسان دارد.

السالم علیکم و رحمه اهللا برکاتهو

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

8

د فرهنگ در نقش استادان زبان و ادبیات فارسی در ارتقاي فرآین

عرصۀ دانشگاه

2، حسین ابوالفضلی1تقی امینینویسندگان:

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی -1

سمنان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی -2

چکیده

هاي استوار جامعۀ انسانی و از جمله فرهنگ به عنوان یکی از عناصر و استوانه

رود. هاي برجستۀ فرآیند توسعه جوامع به شـمار مـی و شاخصه هاي بنیادین مؤلفه

در ارتقاي رکن فرهنگ، عوامل گوناگونی مؤثرند از جملـه ایـن عوامـل، نقـش و

هــا و مراکـز آمــوزش عـالی بــه عنــوان دانشـگاه رسـالت اعضــاي هیـأت علمــی

روند که خود نیز عنصري فرهنگی به شمار می –هاي گران بهاي اجتماعی سرمایه

بسیار اثرگذار و تعیین کننده است.

ها و گرایش هـاي گونـاگون دانـش، نقـش رشته در میان اعضاي هیأت علمی

استادان گروه علوم انسانی و رشتۀ زبان و ادبیات فارسی نیز نظر گیر است که این

مقاله بر آن است تا به تبیین نقش استادان ایـن رشـته در فرآینـد ارتقـا و توسـعۀ

گاه بپردازد.فرهنگی دانش

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

9

در این نوشتار به طور موضوعی به مواردي که اسـتادان ایـن گـرایش دانـش

توانند نقش سازنده و مؤثر ایفا نمایند اشاره شده است. می

کلیدي هاي واژه

زبان و ادبیات فارسی. -فرهنگ -دانشجو -دانشگاه -استاد

علـم آمـده اسـت وش به معنی ادب، تربیت، دان در لغت )Farhang( فرهنگ

ي ویـژه، هـا به عنوان یکی از عناصر و اسـتوانه فرهنگ). فرهنگذیل واژه (معین،

آیـد. ایـن عنصـر پـر ارج از جملـه استوار و مؤثر جامعـۀ انسـانی بـه شـمار مـی

شـود. ایـن هاي بنیادین در فرآیند سنجش و ارزیابی جوامـع محسـوب مـی مؤلفه

به » استاد«داراي اجزا و مصادیقی است که عنصر ویژه و سازنده در جوامع بشري

عنوان عنصر شریف، برجسته و مؤثر فرهنگی از آن جمله است.

نقش و جایگاه ویژة استاد در پهنۀ تاریخ زنـدگی بشـر و در سـاختار فرهنـگ

جوامع بر کسی پوشیده نیست. این عنصر ارزشمند به عنوان سرمایۀ گـران بهـاي

فرهنگ بلکه در دیگر ارکان بنیـادین جامعـه نیـز اجتماعی نه تنها در رکن اساسی

اثرگذار است.

ها و مراکز آموزش عالی به عنوان عرصۀ دانش، پژوهش و فرزانگی از دانشگاه

رود. اسـتادان و اعضـاي هیـات جمله نمادهاي برجسـتۀ فرهنـگ بـه شـمار مـی

ان انـد بـه طـوري کـه عنـو نیز از عناصر محوري، پویا و اثرگذار این عرصه علمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

10

دانشگاه و شخصیت استاد به یکدیگر گره خورده و ذکر هـر یـک، آن دیگـري را

آورد. فرایاد می

بی تردید استادان دانشگاه عالوه بر بعد تخصصی در رشته و گـرایش خـاص،

داراي نقطۀ فرزانۀ برجسته و مشترك فرهنگ نیز هسـتند. وجـود چنـین گـوهر و

ر عرصـۀ دانشـگاه بـه عنـوان فرزانگـان امانتی گران بها موجب شده تا اسـتادان د

داراي رسالت به ایفاي نقش بپردازند.

گـرایش هـاي گونـاگون و چشـمگیر وهـا رشـته در میان اعضاي هیأت علمی

دانش، نقش استادان گروه علوم انسانی و رشتۀ زبان و ادبیات فارسی نیز نظرگیـر

رشته در فرآینـد ارتقـا این است که این مقاله بر آن است تا به تبیین نقش استادان

و توسعۀ فرهنگی دانشگاه بپردازد. در این نوشتار به طور موضوعی به مواردي که

ثر ایفـا نماینـد اشـاره شـده مؤ توانند نقش سازنده و استادان این گرایش دانش می

است.

توجه و تأکید شایسته بر جنبه هاي محتوایی متون ادب فارسی -1

معرفتی، فرهنگی و ارزشی در پهنۀ پهناور متون گران تجلی آموزه هاي ارزندة

سنگ ادبیات فارسی برهمگان آشکار است. این متون با بهـره گیـري از آبشـخور

آثار و معارف پر پیمان الهی، معرفتی و انسانی و منابعی چون قرآن، نهج البالغه و

هاي حکیمانه و ایرانی، سرشار از نکته متون ارزنده و معرفتی فرهنگ غنی اسالمی

و آموزه هاي فرهنگی است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

11

گردد این نکته است کـه بـا توجـه بـه آنچه در این گفتار تأکید و یادآوري می

شایسته اسـت در ، رسالت استاد ادبیات در تحلیل ساختاري و محتوایی متون ادبی

کنار تحلیل ساختاري، با نگاه و رویکـردي ویـژه بـه تحلیـل و تفسـیر مفـاهیم و

رفتی، ارزشی و فرهنگی این آثار پرداخته شود.هاي مع جنبه

با نگاهی گذرا به آثار ستارگان فروزان آسمان ادب فارسی به مفاهیم بلندي در

یکتاپرستی، خردگرایی، عدالت ورزي، حقیقـت جـویی، مهـرورزي، آزادي، ظلـم

خوریم کـه تبیـین، تحلیـل و تأکیـد آن در فرآینـد ستیزي، دانش جویی و... برمی

و ارتقاي باورهاي فرهنگی دانشجویان بسیار مؤثر خواهد بود.تحکیم

انـد و تحلیـل و این که بزرگان قلمـرو ادبیـات پـر پیمـان فارسـی چـه گفتـه

گیري از گفته هاي ارزشـمند آنهـا، موضـوعی است کـه در فــرآیند رشـد و بهره

نسـانی و هاي ارزنـدة ا تـوسعه و ارتـقاي فـرهنگی دانـشجویان به عـنوان سرمایه

بـا جـدیت بـیش از این مهـم اجتماعی بسیار مهم و حیاتی است و شایسته است

پیش پی گیري شود تا با فراهم تر کردن زمینه، دل هـاي آمـاده، بـیش از گذشـته

چنان کـه لسـان جام جم معارف و فرهنگ ناب و ارزشی را از خود طلب نمایند.

گوید : الغیب، حافظ شیرازي، می

کرد آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد ما می زم اـام جـجها دل طلب الـس

کرد ا میـب دریـمشدگان لـطلب ازگ گوهري کز صدف کون و مکان بیرون است

) 193( دیوان /

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

12

اجتمـاعی آثـار –کشف و برقراري ارتباط میان آموزه هـاي فرهنگـی -2

.ادب فارسی و متون فرهنگ اسالمی

و ظرایفی که در بسیاري از متون ادب فارسی وجـود دارد و بـا از جمله دقایق

–توان بدان رسـید وجـود نـوعی ارتبـاط میـان آمـوزه هـاي فرهنگـی تأملی می

اجتماعی آثار ادب فارسی با متون فرهنگ دین روشنایی بخش اسالم اسـت. ایـن

فرهنـگ پیوند و ارتباط که به دلیل بهره گیري شاعران و نویسندگان از آموزه هـا،

خورد به گونـه اي به وجود آمده در سطوح مختلف به چشم می و معارف اسالمی

که گاه نکته اي به صراحت بیان شده است.

هاي فراوانی بـه اصـالح ذات البـین و هاي دینی توصیه ال در آموزهـبه طور مث

ــلح ــراري ص ــالش در برق ــم ت ــه چش ــاعی ب ــردي و اجتم ــطح ف ــتی در س و آش

فرمایـد : قرآن کریم از آشتی به رفتاري شایسته یاد شده، می خورد.چنان که در می

ن ـمـ « فرمایـد : مـی ،علیه السالم ) ؛ و امیر بیان، علی،128(نساء/» الصلح خیر «

ها اشاره کـردن بـه صـلح و از برترین خیرخواهی» ضل النصح االشاره بالصلح ـاف

). بـا همـین 649، ص 1موضـوعی)، ج الکلـم ( ردر الحکـم و ر(غر آشتی است

بهـره گیـري با محمد بلخی نیز به تصریح و ،رویکرد است که موالنا جالل الدین

گوید : می» الصلح خیر « از عین عبارت شریف قرآنی

هـگانـرا اي ی راـاجـن مـا کـره چو فرموده ست حق کالصلح خیر

) 131( امینی، ص

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

13

وندهایی وجود دارد که باید بـا در موارد بسیاري نیز به شیوه هاي گوناگون، پی

کشف و برقراري این روابط به دایرة معـارف و آگـاهی هـاي فرهنگـی مخاطـب

افـزود. از - که از مقدمات و لوازم رفتارهاي بهنجار و شایسته فرهنگـی اسـت -

اجتمـاعی در میـان متـون -مصادیق این گونه پیوند میان آمـوزه هـاي فرهنگـی

:توان به موارد ذیل اشاره نمود می هنگ اسالمیادبیات فارسی و فر

گوید : می پرداخته »همنشین ثیر أت « حکیم توس در شاهنامه به تبیین

نبريـمه عـوهـت ـۀامـود جـش ذريـر بگـروشان اگـنبر فـبه ع

ی دگرـابـی نیـاهـیز ســازو ج شت گرگذري سوي انگـر بـوگ

) 63( راستگو، ص

گوید : گنجوي نیز با همین مضمون در مخزن االسرار می کیم نظامیح

دـطار شـگر و عـنـآه ـۀصـق ت که تو را یار شدـل و طبیعـعق

ندـو آن ز نفس غالیه بویت ک ندـت کـله رویـش آبـبـان ز تـک

) 64( همان، ص

سـلم، آلـه وعلیـه صلی اهللا اسالم، پیامبر گرامی ةتصریح این ابیات در فرمود

فرماید: پیشینه دارد که می

مثل الجلیس الصالح مثل العطار ان لم تصب من عطره احبـت مـن ریحـه و «

» یران ان لـم یحـرق ثوبـک بشـرره اذاك بدخانـه نمثل الجلیس السوء تصاحب ال

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

14

از بوي عطرش ، همنشین نیک چون عطر فروش است؛ اگر به عطرش دست نیابی

ین بد چون آهنگر است؛ اگر آتشـش جامـه ات را نسـوزاند، بري و همنش بهره می

). 63کند ( همان، ص می و گندناکتدودش سیاه

همکاري مؤثر استاد در فرآیند اجراي طرح هاي پژوهشی فرهنگی -3

بر کسی پوشیده نیست. به طوري کـه » پژوهش«امروزه اهمیت و جایگاه ویژة

ن یک فرآیند مطرح اسـت کـه مقولـۀ اجراي درست هر طرح و برنامه اي به عنوا

به عنوان عنصر مقدم و بنیادین این فرآیند است.» پژوهش«مهم

فرهنگ نیز به عنوان پایۀ استوار بنـاي جامعـۀ انسـانی بـراي تحکـیم، ارتقـا و

گسترش نیازمند پژوهـش اسـت. به طـوري که باید پژوهش محوري در وتوسعه

ذاران و برنامـه ریـزان حـوزة فرهنـگ عنصـر فرهنگ در دستـور کار سـیاست گ

هاي فرهنگی زمینه هـاي توجـه قرار بگیرد و با تقویت و گسترش مراکز پژوهش

گردد.تر بیشتر به این رویکرد فراهم

به طور طبیعی استاد و پژوهشگر علوم انسانی از جمله عوامل برجسته و مـؤثر

در ایـن .سـت در تقویت و گسترش دیدگاه پژوهش محوري در قلمرو فرهنـگ ا

ها در پهنۀ فرهنگ نیـز میان نقش و رسالت استادان زبان و ادبیات فارسی که سال

دانش و تجربه اندوخته اند بسیار تعیین کننده و اثرگذار است.

اهمیـت موضـوع پــژوهش محـوري در پهنــۀ پهنـاور فرهنــگ از یـک ســو و

سـو، بیـانگر ۀ پر ارزش استاد متون ادبی در موضوعات فرهنگـی از دیگـر اندوخت

جایگاه ویژة استادان این رشته و رسالت خطیري است که بر عهدة آنها نهاده شده

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

15

و کیفی مقولۀ فرهنگ در عرصۀ دانشگاه و است. بنابراین در راستاي ارتقاي کمی

اجتماع، توجه بیشتر استادان ادبیات فارسی همچون دیگر استادان علوم انسانی، به

اجتماعی امري ضروري و اجتنـاب ناپـذیر –نگی اجراي طرح هاي پژوهشی فره

است.

گیري از منابع اسـتوار و غنـی فرهنـگ و ادب فارسـی استاد این رشته با بهره

در عرصـۀ و کـاربردي هاي بنیادي قادر است تحقیقات ارزنده اي از نوع پژوهش

به عنـوان یکـی از –و کیفی پژوهش فرهنگ به دست دهد تا ضمن افزایش کمی

زمینـۀ ارتقـاي چشـمگیر فرهنـگ را در عرصـۀ –اي توسـعۀ جوامـع شاخص ه

دانشگاه و جامعه فراهم نماید.

استاد و نشست هاي تخصصی و فرهنگی و میزگردهاي دانشجویی -4

ها و مراکز آموزش عالی و موسسات فرهنگی، نشست هاي امروزه در دانشگاه

ژه است.جایگاهی وی داراي تخصصی فرهنگی و میزگردهاي دانشجویی

نشست هاي تخصصی که به طور معمول با حضور چنـد اسـتاد و پژوهشـگر

گردد فرصت مناسبی است تا مخاطب از مباحث مطرح شده و برجسته برگزار می

هـا و مراکـز آمـوزش برآیند دیدگاه هاي حاضران به نتایجی دست یابد. دانشـگاه

گونه نشست هاست. عالی نیز از جمله فضاهاي بسیار مناسب براي برگزاري این

در و پژوهشـی استاد علوم انسانی و ادبیات فارسی نیز با توجه به پیشینۀ علمی

صر نقش آفرین و سازندة این نشسـت اادبی، فرهنگی و اجتماعی از عنهاي زمینه

ها در این راه تالش نموده و با کوله باري از دانش، فرهنـگ و هاست. او که سال

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

16

، فرهنگ و فرزانگی، توفیق حضور در عرصۀ دانشگاه معرفت به عنوان نماد دانش

برنامـه و النؤومسـ یافته است غنیمتی است که باید به طور هدفمند مورد توجـه

ریزان فرهنگی دانشـگاه قـرار گرفتـه، بـا حضـور در نشسـت هـاي تخصصـی و

در ارتــقاي فرهنـگ دانــشگاه بـه گــونه اي ،میزگردهاي دانشـجویی و افاضـه

وار نـقش آفـرینی نماید. زیـرا دانـشجـویـان، ایـنشایسته و سـزا

نیازمنـد اسـتفاده وبهـره گیـري از ،هاي گران مایۀ انسانی و اجتماعی سـرمـایه

ها و تجربه هاي اسـتادان خـود در سـاختار و قالـب هـاي دیگـري چـون دانسته

هــا و میزگردهــاي دانشــجویی نیــز هســتند و بــه یقــین بســیاري از ایــن نشســت

حقیقت، دانش، فرهنگ و معرفت در ضمیر روشن خویش خطـاب بـه جویندگان

گویند: استاد می

از پــی مــا زلـــه چــــــه آورده اي ؟ از سر آن خوان که رطب خورده اي

)194، ص(نظامی

ۀ مشاورة فرهنگی دانشگاههست نقش استاد در شوراي فرهنگی و -5

ویژه استادان علوم انسانی و ادبیات فارسی به –از جمله عرصه هایی که استاد

نماینـد، عرصـۀ شـوراي ایفـا مـی ي به طور نظرگیر نقش هاي سازنده و مؤثر –

ها و مراکز آموزش عالی است. فرهنگی و مشاورة فرهنگی در دانشگاه

کند تـا اعضـاي اهمیت مشورت و ضوابط و قوانین حاکم بر شوراها اقتضا می

ها به بیان دیدگاه و بحث و بررسی پرداخته، رأي وضوعشورا در طرح و بررسی م

اهمیت نظر و رأي یک عضو در تصویب یا رد یک طرح در صحن .و نظر بدهند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

17

شورا بیانگر اهمیت جایگاه و رسالت خطیر عضو شوراست. شوراي فرهنگی هـم

به عنوان یکی از شوراهاي فعال و مؤثر در عرصۀ دانشگاه داراي جایگـاهی ویـژه

است.

استاد ادبیات فارسی با بهره مندي از مطالعات و پژوهش هاي فرهنگی و ادبـی

در جلسات به طرح، تبیین، تحلیل و تا در کنار دیگر اعضا داراي این توان هست

تفسیر طرح و برنامه هاي فرهنگی بپردازد و یا طرح و برنامه هاي نـو و ابتکـاري

به شوراي فرهنگی دانشگاه ارائه نماید.

در در کمیته هاي مشاوره اي فرهنگی نیز از دیگر رسالت هـاي اسـتاد حضور

تواند با هماهنگی و تصویب شوراي فرهنگی دانشـگاه عرصۀ فرهنگ است که می

نظر حوزة فرهنگی دانشگاه نقش آفرینی نماید. زیردر قالب مشاوران فرهنگی،

جایگاه استاد در کانون هم اندیشی حوزه فرهنگی دانشگاه -6

تــشکیل ساختـار و ترکیــب ،همیـت بهره منـدي از انـدیشه و نـظر دیگرانا

هاي گونـاگون با ماهـیت و مأموریت هاي متفـاوت را ضـروري سـاخته اسـت.

هـا احسـاس ضرورت این مهم در حوزة فرهنگی دانشگاه نیز همچون دیگر حوزه

شود. می

یـت فرهنگـی و در توانـد سـاختاري بـا ماه کانون هم اندیشی فرهنگی نیز می

تواند به نوعی زمینـۀ راستاي افزایش و ارتقاي فرآیند فرهنگ باشد.این ساختار می

را بـراي رشـد فرهنـگ در هاي تابناك اعضاي هیـأت علمـی مندي از اندیشه بهره

عرصۀ دانشگاه فراهم نماید.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

18

توانـد بـا حضـور خـویش در استاد علوم انسـانی و ادبیـات فارسـی نیـز مـی

از این نوع، قلمرو فرهنگ دانشـگاه و جامعـه را از دانـش و تجـارب هایی کانون

.خویش بهره مند نماید

حضور چشمگیر استاد در مراسم و مناسبت هاي فرهنگی دانشگاه -7

ـ از جمله برنامه راکز ـهـا و مـ ا چشـمگیر فرهنگـی کـه در دانشـگاه ـهاي نسبت

ونـاگون دینـی، ملـی و هـاي گ رگزاري مراسم و مناسبتـشود ب آموزشی، اجرا می

زرگداشت سـالروز شـهادت و ـاریخی چون جشن میالد بزرگان دین و میهن، بـت

بیعی ـبه طور طـ ؛ارك رمضان و مانند آن استـذشت ها، مراسم ویژه ماه مبـدرگ

دانشـگاه، ۀهاي فرهنگی در عرص ها و مناسبت شرکت کنندگان در این گونه برنامه

دانشـگاهی از ۀن در کنار دیگـر عناصـر جامعـ شجویاـجامعه دانشگاهی است. دان

اد به عنـوان ـشمگیر استـحضور چ ها هستند. شرکت کنندگان چشمگیر این برنامه

ـ ها نیز مـی اسبتـها و من هـامـن برنـدر ای ،ثرمـؤالگوي بسیار ـ ـت ثبت ـر مـ ـواند اث

از خود به جاي گذارد. وسازنده اي

فرهنگـی و حضـور در مراسـم و ةهـاي سـازند توجه و عنایت استاد به برنامه

تواند موجب دلگرمی، تشویق، عنایت و حضور فرهنگی دانشگاه می يمناسبت ها

از این روي شایسـته هاي فرهنگی گردد. چشمگیر و برجسته تر دانشجو در برنامه

کمـی ۀهاي ارتقا و رشد و توسع است استادان ارجمند براي فراهم تر کردن زمینه

این مهم نیز عنایتی ویژه داشته باشند.و کیفی فرهنگ به

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

19

نتیجه

آنچه به عنوان سخن آخر باید گفت بیان این حقیقت اسـت کـه بـا توجـه بـه

اجتماعی آن در –جایگاه عنصر شریف و فرهنگی استاد و رسالت خطیر فرهنگی

سیاست گـذاران از یک سو و مراکز آموزش عالی شایسته استها دانشگاه ۀعرص

ان فرهنگی در جهت ارتقاي قلمرو فرهنگ دانشـگاه بـه ایـن قابلیـت و برنامه ریز

عظیم انسانی و معنوي عنایت و توجه بیشـتري نماینـد از سـوي ۀارزنده و سرمای

اجتماعی خود بیش از پیش توجه نمـوده، –دیگر استادان نیز به رسالت فرهنگی

تاب بیشتري را در مسیر ارتقا و توسعه شدانشگاه و جامعه آهنگ حرکت فرهنگ

بخشند.

منابع

مهدي الهی قمشه اي، دار التفسیر. ۀترجم قرآن کریم، -1

آمدي عبدالواحد بن محمـد، غـررالحکم و دررالحکـم (موضـوعی)، بـه -2

.1380کوشش سید هاشم محالتی، دفتر نشر فرهنگ اسالمی،

امینی، تقی، تجلی حکمت در شاهنامه فردوسـی و تطبیـق آن بـا مفـاهیم -3

.1381گرگان، پژوهشی)، دانشگاه آزاد اسالمی (طرح اسالمی

حافظ، شمس الدین محمد، دیـوان، شـرح دکتـر خلیـل خطیـب رهبـر، -4

. 1380انتشارات صفی علیشاه،

راستگو، سید محمد، تجلـی قـرآن و حـدیث در شـعر فارسـی، سـمت، -5

1376.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

20

.1375معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیر کبیر، -6

دکتر برات زنجانی، دانشـگاه تهـران، گنجوي، مخزن االسرار، شرح نظامی -7

1372.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

21

نقش استاد در تربیت اعتقادي دانشجویان

حمیدرضا جلیلیان بهرام بختیاري سعید،نویسندگان:

واحد گرگان اعضا هیات دانشگاه آزاد اسالمی

چکیده

از آنجا که اکثریت قریب به اتفاق جمعیت کشور مـا مسـلمان و حکومـت آن

یکی از وظایف اصلی نظام تعلیم و تربیت ما خصوصا در بخش است، نیز اسالمی

آموزش عالی، اهتمام به تربیت دینی نسل جدید است.

هـاي آنهـا بـه در آموزش عالی، افراد بسیاري مشغول به کار هستند و فعالیـت

طور مستقیم یا غیر مستقیم در تربیت دینی دانشـجویان مـوثر اسـت، امـا در ایـن

نماید. الگو بودن اساتید بـراي تر می از دیگر افراد بسیار برجسته میان، نقش اساتید

آورنـدة زمینـه بـراي فعالیـت دانشجویان در کنار سایر عوامل دیگر، همه فـراهم

آموختگان نظام آموزشی سنتی و جدید، اساتید هستند. از این رو بسیاري از دانش

دانند. گیري شخصیت خود را مرهون اساتید خود می شکل

که اساتید در تربیت نسل جوان دارند، هرگاه از تربیـت با توجه به نقش مهمی

آیـد، آموزش عالی در این زمینه سخن به میـان مـی دانشجویان و کامیابی و ناکامی

است تا نقش اسـاتید در شود. در این پژوهش سعی شده ها متوجه اساتید می نگاه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

22

ن پرسش اساسی پاسـخ داده شـود تربیت اعتقادي دانشجویان بررسی شده و به ای

توانند در تربیت اعتقادي ایفا کنند؟ که: اساتید چه نقشی می

در این پژوهش سعی بر آن بوده تـا از منـابع فارسـی و التـین اسـتفاده شـود.

شناسـی، در موضـوعاتی چـون روان چنین، تالش شده تا افزون بر منابع علمی هم

(آیات و روایات) نیز استفاده شود. اسالمی علوم تربیتی و تعلیم و تربیت از منابع

کلیدي هاي واژه

محبوبیت -شناخت –ایمان -تربیت اعتقادي -استاد

مقدمه

هـا پـیش موضـوع بحـث تعلیم، تربیت و رابطه میان تعلیم و تربیـت از سـال

متفکران تربیتی در ایران وجود است. در این بحث دو پرسش اساسی مطرح بـوده

پذیر است؟ و دوم آنکه آیا در ه آیا اساسا تعلیم از تربیت جداییاست: نخست آنک

دار تعلـیم توان وظیفه تربیت را از تعلیم جدا کرده، گروهی را عهـده مقام عمل می

دار تربیت کرد؟ و گروهی دیگر را عهده

اي بر این باورند که اساسا تربیت و تعلیم از در خصوص پرسش نخست، عده

اي از تربیت نیز هست، زیـرا گونه پذیرند. از نظر اینان هر تعلیمینا یکدیگر جدایی

شـود. از دانشجو) ایجاد می تربیت تغییري است که در یکی از ابعاد وجودي فرد (

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

23

گاه بـدون تعلـیم، هـر چنـد آگاهانـه نباشـد، حاصـل سوي دیگر، تربیت نیز هیچ

) 16، ص 1379نخواهد شد. (پاك سرشت،

تواند از تربیت جدا باشد. تجربه آموزش و که تعلیم میگروهی دیگر معتقدند

دهـد کـه دانـش نشـان مـی اسـالمی و غیـر پرورش جدید در کشـورهاي اسـالمی

از تخصـص و دانـش بـاالیی آموختگان این نهاد در عین حال که در زمینه علمـی

برخوردارند، از نظر اخالقی و دینی از تربیت مطلوب برخوردار نیستند. افزون بـر

دهد که حتی آموزش دینی و اخالقی نیز به تنهایی ضرورتا بـه ن تجربه نشان میآ

هـاي دینـی و انجامد و چه بسا افرادي که از آموزش تغییر در نگرش و رفتار نمی

هـا وفـادار نیسـتند، از ایـن رو در اخالقی بر خوردارند، ولی در عمل به آن آموزه

ت.کنار تعلیم، تربیت و تزکیه نیز ضروري اس

رسد این دو نظر در واقع با یکدیگر تعارضـی ندارنـد، با وجود این، به نظر می

اي انگشت گذاشته کـه دیگـري از آن غافـل مانـده زیرا هر یک از این دو بر نکته

اي از نیـز گونـه است. درست است که هر تربیتی مستلزم تعلیم است و هرتعلیمی

به تربیت مطلـوب نیست که هر تعلیمی تربیت را به دنبال دارد، اما این بدین معنا

انجامـد. ها و رفتارهاي دینی و اخالقی مطلوب مـی جامعه و ایجاد باورها، نگرش

جدیـد عالی) بنابر نظر دسته دوم، علت عدم موفقیت آموزش و پرورش (آموزش

این است که به تعالیم اخالقی و دینی مطلـوب جامعـه توجـه نکـرده و تنهـا بـه

اسـت. یـا اگـر تعـالیم اخالقـی و دینـی را =علوم جدید) پرداختـه آموزش علوم (

آموزش داده، نارسا بوده و نتوانسته است به تغییرات مطلوب منتهی شود.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

24

هـر )1 رسد هر دو گروه در این زمینه اتفاق نظر دارند که ( بنابراین، به نظر می

جامد. اختالف، تنها ان هر تعلیم به نوعی تربیت می )2 تربیت مستلزم تعلیم است، (

شـود یـا در این است که آیا هر تعلیم به تربیت اخالقی مطلوب جامعه منجر مـی

گویند هـر تعلـیم بـه اند که می رسد در اینجا دسته دوم بر صواب به نظر می خیر؟

انجامــد. تحقــق تربیــت مطلــوب جامعــه نیازمنــد تربیــت مطلــوب جامعــه نمــی

متمایز است، از ایـن ات تربیت فنی و علمیهاي خاصی است که از اقتضائ فعالیت

بپـردازد، در تربیـت اخالقـی رو، اگر آموزش و پرورش تنها بـه بعـد فنـی علمـی

دانشجویان دچار مشکل خواهد شد.

شود که آیا در مقام عمل، تربیت مطلـوب جامعـه اکنون این پرسش مطرح می

اسـخ ایـن پرسـش بایـد در پ تواند از تعلیم جـدا باشـد؟ یعنی تربیت اخالقی، می

توان این دو فعالیت را از هم جدا کرد و براي هـر یـک، گفت: در مقام عمل نمی

اي تعیین کرد و براي مثال، از بخشی از کادر آموزشی، متصدیان و مربیان جداگانه

انتظار تعلیم و از بخشی دیگر، انتظار تربیت داشت، زیرا دانشجو، چنانکه از معلم

گیـرد، از رفتـار و مـنش او ومات آماري و فیزیکـی را فـرا مـی آمار و فیزیک معل

تواند جلوي این تاثیر را بگیرد. آموزد و کسی نمی چگونگی رفتار و منش را می

تـوان نیز مؤید این است که در مقـام عمـل نمـی تجربۀ پس از انقالب اسالمی

ر یک متصـدي تربیت را از تعلیم، و معلم و (استاد) را از مربی جدا کرد و براي ه

خاصی در نظر گرفت. افزون بر آن، خود این تفکیک آثار سوئی داشته که باید در

فرصت دیگري به تفصیل به آنها پرداخت.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

25

افرادي که در یک نهاد آموزشـی ماننـد دانشـگاه بـه آنچه که مسلم است همۀ

اشـد یـا فعالیت مشغول هستند، در تربیت نیز تأثیر دارند، خواه این تأثیر آگاهانه ب

عمدي باشد یا غیر عمدي. ناآگاهانه،

بنابراین، الزم است نقش تربیتی کادرهاي نهادهاي آموزشی مورد بررسی قـرار

گیرد. در این مقاله برآنیم که همین کار را انجام دهـیم، امـا از آنجـا کـه در میـان

ارند کار د و کادرهاي نهادهاي آموزشی، استادان بیش از دیگران با دانشجویان سر

هاي آموزشی و تربیتی بر عهدة آنان است، تنهـا بـه نقـش تربیتـی فعالیت و عمدة

پردازیم. افزون بـر آن تربیـت مطلـوب جامعـۀ مـا، قطـع نظـر از تربیـت آنان می

عمدتا همان تربیت اخالقی (دینـی) اسـت؛ از ایـن رو، در اینجـا اي و علمی حرفه

پردازیم. تقادي) میتنها به نقش استادان در تربیت اخالقی (اع

هایی که استادان در حال حاضر در تربیت به طور کلـی و تربیـت نقشه دربارة

کنند، تحقیقی انجـام نشـده اسـت و بـدین سـبب اعتقادي به طور خاص، ایفا می

اطالعاتی مستند در این زمینه وجود ندارد. بـا وجـود ایـن، بـه صـورت پراکنـده

اسـت. بـا اسـتناد بـه همـان اب بیان شـده مطالبی توسط برخی از متخصصان در ب

هـاي اسـتادان در کنیم دورنمایی کلی از وضعیت موجـود نقـش مطالب تالش می

تربیت اعتقادي به دست دهیم.

عموما معتقدند که در دانشگاه همه مسئولیت تربیت، از جمله تربیـت اخالقـی

نگ اسـالمی). (اعتقادي)، بر عهده مجموعۀ کادر فرهنگی دانشگاه است (دفتر فره

وظیفه اصلی دیگران حتی استادان دروس دینی و قرآن، انتقال مفاهیم درسی است

شـود کـه نه تربیت دانشجویان. بدین سبب، همه تـالش اسـتادان صـرف آن مـی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

26

و حتـی شده در کتاب درسی از منـابع اسـالمی دانشجویان مفاهیم و مطالب مطرح

نمره خوبی بگیرند. از سـوي دیگـر، از اي بیاموزند که در امتحان قرآن را به گونه

سنجد، یادگیري مفـاهیم نیـز آنجا که امتحانات معموال حفظیات دانشجویان را می

گیـري و رشـد عمدتا به صورت حفظی است. در نتیجه، تربیت به معنـاي شـکل

گیرد. ها و رفتارهاي مطلوب چندان مورد توجه قرار نمی ها، باورها، ارزش نگرش

ناپذیر نظام شود، بلکه الزمۀ جدایی امر ظاهرا به کشور ما محدود نمی البته، این

تعلیم و تربیت جدیدي است که از غرب کشورهاي دیگر صادر شـده و طبیعتـی

سکوالر دارد. در خود کشورهاي غربی نیز متفکران تربیتی با این مسئله دست بـه

ت که در نظام آموزشی مشکل عمده اینجاس«گوید: گریبان هستند. آقاي تایلور می

)14،ص1982باتل و شانون،»(موجود بیشترین تاکید بر آموزش است تا پرورش.

تواند در تربیت اعتقادي ایفا کند هایی که استاد می نقش

براي دستیابی به پاسخ مطـرح شـده، الزم اسـت تصـوري روشـن از ماهیـت

قت ایمان در پرسش عقیده، ایمان و اجزاي آن داشته باشیم. در باب ماهیت و حقی

دهنـده آن مطرح است. ایمان چیست و چه ماهیتی دارد؟ مؤلفه و عناصر تشـکیل

پردازم. کدامند؟ در این قسمت به بررسی این دو پرسش می

ماهیت و حقیقت ایمان چیست؟

اي پـدر مـا "ایمان در لغت به معناي تصدیق است به این آیه توجه فرمائیـد:

را پیش کاالي خود نهادیم، آنگاه گرگ او را خـورد، رفتیم مسابقه دهیم و یوسف

)17(یوسف " کنی. ولی تو ما را هر چند راستگو باشیم، تصدیق نمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

27

کننـده، بـه کـار رفتـه اسـت. در این آیه، مومن در همین معنـا، یعنـی تصـدیق

اند، محمد بـن متکلمان مسلمان در باب ماهیت ایمان، نظریات مختلفی ابراز کرده

است که ایمان همان اقرار زبانی است. جهم بـن صـفوان معتقـد اسـت کرام قائل

ایمان، تصدیق قلبی است. بنابراین اگر کسی قلبـا وجـود خـدا را پذیرفتـه باشـد

انـد کـه گرچه، زبان اظهار کفر کند، مومن است. مشهور متکلمان و فقیهـان قائـل

) برخـی 10،ص1416ایمان تصدیق قلبی همراه با اقـرار زبـانی اسـت. (سـبحانی،

افزون بر تصدیق قلبی و اقرار زبانی، عمل بـه دسـتورات اسـالم را نیـز جزئـی از

اند. خوارج، معتزله، اباضیه و جمعی از سلف بر این باورنـد، از ایـن ایمان دانسته

رو خوارج معتقند بودند مرتکب گناه کبیره کافر است و همیشه در جهنم، گرچـه

) بیشـتر بزرگـان شـیعه 12-15داشته باشد. (همان، صقلبا به خدا و پیامبر ایمان

) 10انـد.(همان،ص مانند سید مرتضی و این میثم، ایمان را به تصدیق تفسیر کـرده

گوید: در اند. براي مثال طبرسی می برخی دیگر نیز ایمان را به معرفت تفسیر کرده

ونـد اصل ایمان عبارت است از شناخت خدا و پیـامبر او و آنچـه از جانـب خدا

آورده است و آنچه چیزي را بشناسد، آن را تصـدیق نیـز خواهـد کـرد. خواجـه

داند. وي معتقد است تصدیق نصیرالدین طوسی ایمان را تصدیق قلبی و زبانی می

قلبی کافی نیست، به دلیل آیه با آنکه به آن یقین داشتند، انکار کردند.اقرار زبـانی

)عالمـه حلی،محقـق 14(حجـرات " ومنواقل لم ت"ي هم کافی نیست، به دلیل آیه

اند.(همان) با توجه به آنچـه گفتـه طوسی و فاضل مقداد نیز همین نظر را پذیرفته

شد، از نظر شیعه حقیقت ایمان همان تصدیق قلبی است. اما اینکه آیا افـزون بـر

تصدیق قلبی، اقرار زبانی نیز جزئی از ایمان است؟ چناچـه خواجـه نصـیر گفتـه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

28

بحث قرار گرفته و رد شده اسـت. بـراي مثـال، سـید علـی خـان در بعدها محل

رساند که عـدم انکـار، شـرط گوید: استدالل شما در نهایت می جواب خواجه می

ایمان است و این غیر از مدعاي شما (خواجه نصیر) است که اقرار شـرط ایمـان

قـرار را نظر کنیم، بیان شما فقط شرطیت ا ت به عالوه اگر از این اشکال صرفاس

اي از اصحاب ماست و این غیر از مدعاي شماسـت کـه رساند که مسلک عده می

) 128،ص1376خواهد جزئیت اقرار را در مفهـوم ایمـان ثابـت کنیـد.(جوادي می

بنابراین از نظر شیعه، ماهیت و حقیقت ایمان، تصدیق قلبی است و اقرار زبـانی و

ي آن هستند. نهي تصدیق قلبی و نشا عملی و عمل حوارجی ثمره

هایی دارد؟ ایمان چه مؤلفه

تصدیق قلبـی اسـت. در در بحث قبل به این نتیجه رسیدیم که حقیقت ایمان،

خواهیم به این پرسش بپردازیم که ایمان چه عناصر و اجزایـی دارد. این بحث می

هـایی کـه اسـتاد یافتن، به پاسخ این پرسش الزم است حقیقت نقـش براي دست

در تربیت اعتقادي ایفا کند: تصدیق بررسی و معلوم شود که آیا تصـدیق تواند می

دهد، همان معرفت و شناخت است قلبی که حقیقت و ماهیت ایمان را تشکیل می

که آیات روشنگر ما بـه سویشـان یا خیر؟ منشا این بحث این آیه است و هنگامی

یقیتن داشت از روي آمد گفتند: این سحري آشکار است و با آنکه دلهایشان بدان

-14نمـل ظلم و تکبر آن را انکار کردند پس بین فرجام فسادگران چگونه است (

براساس این آیه گر چه قوم فرعون بـه پیـامبري حضـرت موسـی (ع)بقـین ).15

آوردند. برخی از علمـاي شـیعه معتقدنـد تصـدیق همـان داشتند، به او ایمان نمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

29

ه تفضیل در ایـن بـاره بحـث کـرده و ایـن معرفت است. براي مثال، شهید ثانی ب

-134ص معرفت است. (همان، نظریه را رد کرده که تصدیق چیزي غیر از علم و

اند. براي مثـال اسـتاد ). برخی دیگر میان تصدیق و معرفت تفاوت قائل شده135

گوید: فرق میان تصدیق و معرفت روشـن اسـت؛ در تصـدیق نـوعی سبحانی می

د دارد اکتسابی و اختیاري است، قابل امر و نهی است سکون و آرامش نفس وجو

شود، امـا معرفـت و شـناخت بـدون اکتسـاب هـم بدسـت می و برآن ثواب داده

شـود کـه ماهیـت ایمـان ) بدین ترتیب روشن مـی 11،ص1416آید. (سبحانی، می

همان تصدیق قلبی است و تصدیق قلبی نیز با شـناخت و معرفـت تفـاوت دارد.

) به استناد برخی آیـات بـراي تصـدیق و ایمـان دو 196-186،ص1376جوادي (

کند. نخست آنکـه ایمـان ژگی بیان کرده که آن را از شناخت و معرفت جدا می وی

اختیاري است، زیرا در برخی از آیات به ایمان، امر و از کفر نهی شده است براي

مان چیـزي اسـت ام که موید ه مثال: به این آیات توجه کنید: و بدآنچه نازل کرده

ورزد. که با شماست، ایمان آوردید و نخستین کسـی نباشـید کـه بـه آن کفـر مـی

اید به خدا و پیامبر و کتـابی کـه بـر پیـامبرش که ایمان آورده ) اي کسانی41(بقره

) روشـن 136هایی که قبال نازل کـرده، ایمـان بیاوریـد. (نسـا فرو فرستاد و کتاب

اي گیرد. دوم آنکه ایمان گرچـه گونـه ختیاري تعلق میاست که امر و نهی به امر ا

علم و معرفت را در بردارد و تمام هـویتش از سـنخ علـم و معرفـت نیسـت و از

شود. برخی از آیاتی که افزون بر آن تسلیم و خضوع در برابر حق را نیز شامل می

ایـد بر لزوم شناخت و معرفت در ایمان داللت دارند، عبارتنـد از تـا کسـی کـه ب

هالك شود، با دلیلی روشن هالك گردد و کسی که بایـد زنـده شـود، یـا دلیلـی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

30

که ابراهیم گفت: خدایا به مـن نشـان ده کـه ) هنگامی42روشن زنده بماند. (انفال

خـواهم کنی گفت: مگر ایمان نداري؟ گفت چرا؟ اما مـی چگونه مرده را زنده می

)260قلبم آرام گیرد. (بقره

شود که ایمان همراه با علم است؛ خواه علم و معرفتـی یده میاز این آیات فهم

اجمالی، چنانچه در آیه مربوطه به حضرت ابراهیم آمده است؛ یا علـم و معرفتـی

شـود کـه ي اول آمده است. از برخی آیات نیز استفاده می تفضیلی، چنانکه در آیه

ن دو آیه توجه کنیدایمان افزون بر علم از عنصر دیگري نیز برخوردار است. به ای

که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچـه نـزد آنـان اسـت. و هنگامی") 89(بقره

که کافر برایشان آمد، و در حالیکه از دیر باز (به آمدن آن کتاب و پیامبر) برکسانی

شناختند، برایشان آمد، به آن که آنچه را می جستند، هنگامی بودند، پیروزي می شده

و حـق را بـه باطـل در ") 42( بقـره "، پس لعنت خدا بر کافران بـاد. کافر شدند

این آیات داللـت دارنـد بـر " دانید، کتمان نکنید. نیامیزند و حقیقت را با اینکه می

اینکه ایمان فراتر از علم است و خضوع و خشـیت و تسـلیم را نیـز در دل خـود

عتی قلبی است که افـزون توانیم بگوئیم ایمان صن بندي کلی می دارد. در یک جمع

تـوان از آن بـه تسـلیم یـا بر بعد معرفتی و شناختی بعد دیگري نیز دارد کـه مـی

خضوع و خشیت تعبیر کرد. بنابراین اگر کسی خدا یا پیامبر را بـه زبـان تصـدیق

65کند، ولی آنها را قلبا یا در مقام عمل انکار کند مومن نیسـت خداونـد در آیـه

) 65د: ( نساء فرمای سوره نسا می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

31

آورند مگر آنکه تو را در آنچه به پروردگارت قسم که چنین نیست ایمان نمی«

اي در دلهایشان احسـاس که کرده اند، داور گردانند، سپس از حکمی اختالف کرده

»نکنند و کامال سر تسلیم فرو آورند. و تردید) ناراحتی (

ایمان در روانشناسی

تواند ابعاد و زوایـاي بیشـتري از آن را آشـکار ان میشناختی، ایم بررسی روان

شناسـی نیـز بررسـی کنـیم. کنیم این موضوع را در روان ، سعی می کند؛ از این رو

شناسـی، شود، این است کـه آیـا در روان ترین پرسشی که در اینجا مطرح می مهم

وم اساسی شناسی چند مفه همانند یا نزدیک به ایمان وجود دارد؟ در روان مفهومی

هـا، وجود دارد: شناخت، عواطف و احساسات، رفتار، نگـرش، صـفات، ریخـت

سبک زندگی و شخصیت. ایمان معادل یا نزدیـک بـه کـدام یـک از ایـن مفـاهیم

)122 – 121، ص 1377 کاویانی ( است؟

شناسی دانسته و گفتـه: در ایمان را نوعی نگرش، به معناي دقیق کلمه در روان

وانی است که حقیقتی بسـیط دارد و در هـر انسـانی ممکـن اسـت ایمان حالتی ر

ایجاد شود، ولی از حیث تحلیل عقلی داراي سه مؤلفه عقیده و شـناخت، عالقـه

قلبی و عاطفی و رفتار حوارجی است. از نظـر ایشـان، ایمـان بـه خـدا، در راس

با این اي هاي او به گونه هاي مومن قرار دارد و سایر نگرش سلسله مراتب نگرش

پذیرند. وي سپس، براي اثبات این مـدعا کـه نگرش ارتباط دارند و از آن تاثیر می

هاي ایمان مقایسه کـرده هاي نگرش را با ویژگی ایمان نوعی نگرش است، ویژگی

اند که ایمان نـوعی هاي هر دو به این نتیجه رسیده و بعد از اثبات یکسانی ویژگی

ایـن ادعـا، و اینکـه ممکـن اسـت در نگرش است. صـرفنظر از صـحت و سـقم

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

32

تـوان گفـت کـه ایمـان بـا یکسانی کامل این دو مفهوم تردید کرد، دست کم مـی

هایی که در روایات براي آن بیان شده، بـه مفهـوم نگـرش بسـیار نزدیـک ویژگی

شناسان معتقدند براي ایجاد نگرش تنها شناخت کافی نیسـت، افـزون است. روان

اطفی مثبتی نیز به متعلق نگرش داشته باشد؛ براي مثـال، بر آن باید فرد احساس ع

اگر بخواهیم نگرش مثبتی در دانشجو نسبت به کشـورش بـه وجـود آوریـم، دو

اقدام ضروري است.

هـا آشـنا کنـیم. هاي آن، تاریخ آن و خرابـی نخست آنکه او را با ایران، ویژگی

م نگـرش مثبتـی بـه ایـران در دوم آن که او را به ایران عالقمند کنیم، این دو با ه

کند. پس از اینکه نگرش مثبت در دانشجو ایجاد شد، خـود بـه دانشجو ایجاد می

خود رفتارهاي خاص مانند افتخار به ایـران و تـالش بـراي آبـادانی آن نیـز از او

شناسـان، سـه مؤلفـه ایمان از نظر روان صادر خواهد شد. بدین ترتیب باید گفت:

ی، عاطفی ( محبت ) و رفتاري.مؤلفه شناختدارد:

هـاي ایمـان گفتـه شـد، بـا آنچـه بیشـتر در شناسی درباره مؤلفه آنچه در روان

ایم، در دو نقطه مشترك و در یـک نقطـه مختلـف هاي ایمان گفته خصوص مؤلفه

هستند، نقاط مشترك این دو این است که بـر اسـاس هـر دو نظریـه، ایمـان هـم

اي رفتاري دارد. نهایـت اینکـه دانشـمندان مسـلمان اي شناختی و هم مؤلفه مؤلفه

هاي آن است. نقطه ها و نتیجه معتقدند رفتار جز و ذات ایمان نیست، بلکه از ثمره

اختالف این دو در این است که دانشمندان مسلمان معتقدند که ایمـان افـزون بـر

یـز در شناخت مؤلفه دیگري، به نام خضوع و تسلیم قلبی در برابـر شـناخت را ن

گویند ایمان افزون بر شـناخت، محبـت و شناسان می گیرد، در حالیکه روان بر می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

33

تـوان بندي کلی می دوست داشتن امر شناخته شده را نیز در بر دارد. در یک جمع

گفت ایمان چهار مؤلفه دارد: شناخت، تسلیم قلبی، محبت و رفتار.

، ولی دو مؤلفه محبت و تسـلیم مؤلفه اول شناختی و مؤلفه آخر رفتاري است

آید این است کـه اي که از مباحث گذشته به دست می قلبی، عاطفی هستند. نتیجه

ایمان سه بعد و چهار مؤلفه دارد: بعـد شـناختی (مؤلفـه شـناخت)، بعـد عـاطفی

مؤلفـه رفتـار ظـاهري). (مؤلفه دوست داشـتن و تسـلیم قلبـی) و بعـد رفتـاري (

نیـاد ایمـان اسـت. از ایـن رو ایمـان بـدون شـناخت شناخت و معرفت ریشه و ب

اجمالی یا تفصیلی، تحقیقی یا تقلیدي) ناممکن است. محبت و تسلیم بـه منزلـه (

ساقه و تنه درخت ایمان است و رفتار به مقتضاي ایمان (پایبنـدي بـه عبـادات و

طه تخلق به اخالقیات اسالمی) ثمره و نتیجه درخت ایمان است. با وجود این، راب

میان این سه یک طرف نیست، بلکه نوعی رابطه متقابـل میـان ایـن سـه بـر قـرار

است، بدین معنا که از یک سو، شناخت منشا محبت و تسلیم، و محبت و تسـلیم

منشا عمل بر طبق شناخت است و از سوي دیگر، عمـل و رفتـار مطـابق ایمـان،

تـوان ترسـیم کـرد. مـی دهد. این رابطه را محبت، تسلیم و شناخت را افزایش می

. نقـش 1 بنابراین در تربیت اعتقادي، معلمان بایـد سـه نقـش اساسـی ایفـا کننـد:

. نقـش شـکل 3. نقش ایمان آفرینی و تبدیل باور ذهنی به بـاور قلبـی 2آموزشی

دادن به رفتارهاي دانشجو.

کنـیم. نقـش سـوم در واقـع همـان دو نقش اول را به ترتیب در ذیل بحث می

در تربیت عبادي و اخالقی است در آینده مورد بررسـی قـرار خواهـد نقش استاد

گرفت.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

34

نقش آموزشی

هاي اعتقادي الزم را در اختیار مراد از نقش آموزشی این است که استاد آگاهی

شـناختی و ذهنـی، اي کـه دانشـجویان از نظـر روان دانشجویان قرار دهد. به گونه

ها به یابی به این هدف، تنها انتقال آگاهی ترا بپذیرند. براي دس اعتقادات اسالمی

ها را بفهمند و درك کنند. اکنـون ایـن دانشجویان کافی نیست، بلکه الزم است آن

تواند معارف اعتقادي را آموزش دهـد، شود که استاد چگونه می پرسش مطرح می

ایـن براي پاسـخ دادن بـه اي که دانشجویان آنها را درك کنند و بپذیرند؟ به گونه

پرسش الزم است ماهیت شناختی اعتقادي را بررسی کنیم، مؤلفه و اجـزاي آن را

هـاي بشـري هاي اعتقادي با شـناخت مشخص کنیم تا روشن شود که آیا شناخت

تفاوت دارند یا خیر. و اگر تفاوتی دارند، این تفاوت چه تاثیري در شیوه آمـوزش

تیب الزم اسـت سـه موضـوع را بدین تر گذارد؟ هاي اعتقادي بر جاي می شناخت

هـاي هـاي شـناخت هـاي اعتقـادي، اجـزا و مؤلفـه بررسی کنیم: ماهیت شـناخت

هاي دیگر. هاي اعتقادي با شناخت اعتقادي و تفاوت شناخت

ماهیت شناخت

شناخت معادل کلمه معرفت در زبان عربی است و در لغـت بـه معنـاي علـم،

، ارائـه تعریفـی دقیـق از آن با وجود ایـن رود (دهخدا)؛ آگاهی و اطالع به کار می

، 1، ج 1364چنانچه برخی (مصـباح یـزدي، -دشوار است، زیرا علم و شناخت

ترین مفاهیم اسـت و ترین و بدیهی از روشن –اند ) به درستی گفته136-137ص

تر از آن وجود ندارد که معرف آن واقع شود. عباراتی که بـه عنـوان واضح مفهومی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

35

رود نیـز تعریفـی هاي منطقی یا فلسفی به کار مـی م و معرفت در کتابتعریف عل

حقیقی نیستند. با وجود این، اگر قـرار باشـد توضـیحی دربـاره علـم و شـناخت

علم، حضور خود شـی یـا صـورت آن نـزد موجـود شود بهتر است بگوییم: داده

مجرد است.

مقبولیت و اعتبار استاد

شخصیت استاد و نقش بی نظیر او در تربیت به بر اسالمی –در فرهنگ ایرانی

طور کلی، و در تربیت دینی به طور خاص، بسیار تاکید شده اسـت. شـهید ثـانی

مثل عالم و دانشجو مثل شمع و نگین انگشتر است؛ زیرا به شـمع جـز «گوید می

) 89، ص 1377طباطبایی، »( شود. آنچه بر نگین حک شده منقوش نمی

ي از والدین در انتخاب معلـم فرزنـدان خـود در مدرسـه و بدین سبب، بسیار

هاي شخصیتی وي بسیار دانشجویان در انتخاب اساتید خود در دانشگاه به ویژگی

دهند. برخی اندیشمندان غربی نیز بر ایـن نکتـه تاکیـد دارنـد. هـریس اهمیت می

بـت تواننـد بـر دیگـران تـاثیر مث تنها افراد داراي شخصیت خـوب مـی «گوید: می

توانند از شخصیت ها هستند، نمی بگذارند. تا زمانی که افراد گرفتار هواها و منیت

خوب برخوردار شوند و کودکان این دوگانگی میـان گفتـار و رفتـار معلـم را بـه

) 14، ص 1367باتل و شانون » (کنند. خوبی درك می

اقعیت سر آموز و دانشجو از این و تاثیرگذاري شخصیت معلم و استاد بر دانش

گیرد که شخصیت معلم و رفتار و گفتار او در نظـر دانشـجویان نمونـه چشمه می

بـر شخصیت مقبول و رفتار و گفتار درست است. بدین سبب در فرهنگ اسالمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

36

این موضوع تاکید شده است که استاد و عالم دینی بیش از آنهـا بایـد بـه اصـالح

صورت اعتبار و محبوبیت در غیر اینشخصیت و رفتار و گفتار خود بپردازد، زیرا

دهد و از دست دادن این جایگـاه رفیـع بـه معنـاي از دسـت خود را از دست می

دادن توان تاثیرگذاري است.

شود ایـن اسـت کـه چگونـه و در چـه شـرایطی اکنون پرسشی که مطرح می

رسد دو شـرط بـراي شود؟ به نظر می شخصیت استاد، مقبول دانشجویان واقع می

تخصص: ». وثاقت«و »تخصص«ل به این هدف الزم است: نی

مراد این است اسـتاد در موضـوع درسـی خـود از تخصـص و آگـاهی کـافی

برخوردار باشد. استادي که نتواند موضوع درسی خود را به خوبی تـدریس کنـد،

اي بدهد، هیچ گـاه کننده هاي دانشجویان پاسخ قانع یا استادي که نتواند به پرسش

ل دانشجویان نخواهد بود.مقبو

شناختی نیز صحت مطلب فوق به اثبات رسیده اسـت. ایـن در تحقیقات روان

دهد که میزان تاثیرگذاري افراد متخصـص بـیش از افـراد غیـر تحقیقات نشان می

متخصص است، براي مثال، توصیه یک پزشک در خصوص مضـر بـودن غـذایی

تیلـور و دیگـران، صـص اسـت. ( خاص، بسیار موثرتر از توصـیه افـراد غیـر متخ

)149، ص 2000

وثاقت

در مقبولیـت یـافتن اسـتاد نـزد تخصص و تسلط بر رشته درسی عامل مهمـی

دانشجویان است. اما این عامل به تنهایی، به ویژه در مورد اساتید کافی نیسـت، و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

37

شـند افزون بر آن، وثاقت نیز الزم است. بدین معنا که دانشجویان اطمینان داشته با

کننـد. در نتیجـه اگـر دانشـجویی که اساتید تنها مطالب درست و حق را بیان مـی

افزون بر اعتقاد به تخصص استاد، اطمینان نیز داشته باشد کـه او تنهـا حقیقـت را

پذیرد؛ در غیر هاي استاد را نه تنها با ذهن بلکه با جان و دل می کند، آموزه بیان می

رود. شـاید هترین حالت از منبع ذهن فراتر نمـی صورت، پذیرش دانشجو در ب این

همین است. »سخن چو از دل برآید، بر دل نشیند«المثل که معناي این ضرب

تواند این ویژگی را کسب کند؟ بهترین راه براي جلب اعتماد استاد چگونه می

بر آن بسیار تاکید شده است؛ یعنی عامل بـودن همان است که در فرهنگ اسالمی

ع) ( هاي خود و به عبارت دیگر، عالم به عمل بودن. از حضرت علی د به گفتهاستا

کسی که خود را در جایگاه راهنما و معلـم دیگـران «روایت شده است که فرمود:

دهد، باید پیش از تعلیم دیگران به تعلیم خود بپـردازد و در نظـام تربیـت قرار می

بنابر این روایـت، » ا عمل همت گمارد.پیش از تربیت به زبان به تربیت ب دیگران،

استاد و معلم یا مربی پیش از پرداختن به تربیت دیگـران، نخسـت بایـد خـود را

تربیت کرده باشد و در تربیت دیگران پیش از زبـان، از عمـل خـود بهـره بگیـرد.

مردم را دعوت کنید اما «خوانیم: همچنین در روایت دیگري از امام صادق (ع) می

و نیـز از آن » انتان، تا مردم از شما تالش و کوشش و راستی و تقوا ببینند.نه با زب

هرگـاه عـالم بـه علـم خـود عمـل نکنـد، «حضرت روایت شده است که فرمود:

کند) چنانکه باران بر سنگ صـاف لغزد؛ (و در آنها نفوذ نمی اش بر دلها می موعظه

) 56، ص 2، ج 1403(مجلسی، » لغزد. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

38

هاي خود است؟ استادي کـه وثاقت استاد عامل بودن به آموزه چرا اولین شرط

کند، با زبان عمل و رفتـار خـود کـه مـوثرتر از هاي خود عمل نمی خود به آموزه

مـن بـه حقانیـت و درسـتی «دهـد کـه زبان گفتار است، به دانشجویان پیـام مـی

چنـین هـاي طبیعی است که دانشجویان بـه گفتـه » هاي خود اعتقادي ندارم. آموزه

افتـد، کنند و گفتار چنین استادي در قلب و جان او مـوثر نمـی استادي اعتماد نمی

هاي خود ارائـه کنـد. بـه گرچه وي هزاران دلیل منطقی براي اثبات درستی آموزه

دهد از یک سو، دیگر سخن چنین استادي دو پیام متناقض به دانشجویان خود می

اند، و از سـوي دیگـر در همـان یق صادقگوید قضایا و معارف و حقا به زبان می

گوید این قضـایا صـادق نیسـتند و زمان به زبان رفتار که موثرتر است، به آنان می

هـاي چنـین گاه دانشجویان به درسـتی آمـوزه حقیقت ندارند بدیهی است که هیچ

استادي اعتماد و اطمینان نخواهند کرد.

محبوبیت استاد

ــر شخصــیت محبوبیــت اســتاد از دیگــر شــرای ــاثیر گــذاري ب ــراي ت ط الزم ب

تـرین حالـت محـدود بـه دانشجویان است و بدون این شرط، تاثیر استاد در مهم

دهـد تـا بـه ذهن و شناخت دانشجو است. محبوبیت استاد به او این امکان را می

آسانی موانع تبدیل باور ذهنی به ایمان قلبی را از میان بردارد و بدین تربیت، بـذر

ارزشی را در روح و قلب دانشجویان به بار نشاند. باورهاي

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

39

تـري بـه دهد که در هر چه مخاطبان نگاه مثبت شناسی نشان می هاي روان یافته

کنند و احتمال بیشتري دارد کـه تر ارزیابی می گوینده داشته باشند، ارتباط را مثبت

)148، ص 2000تیلور و دیگران، نگرش خود را مطابق نظر گوینده تغییر دهند. (

گوینـد: از آنجـا شناسان در تبیین رابطه میان محبوبیت و تاثیر گذاري مـی روان

هایشان با احساساتشان هماهنگ باشد، نگـرش کنند شناخت ها تالش می که انسان

هـاي کسـانی کـه دوسـت دارنـد، تغییـر خود را به احتمال زیاد بر حسب نگرش

) 216همان منبع دهند. ( می

نخست آنکه بـه اسـتاد امکـان ن محبوبیت استاد دو کار کرد مهم دارد: بنابر ای

هاي درونی شخصیت دانشجویان نفوذ کند، دوم آنکه تاثیرگـذاري دهد در الیه می

شود که استاد چگونـه نماید. اکنون این پرسش مطرح می تربیتی استاد را آسان می

تواند محبوب دانشجویان واقع شود؟ می

عوامــل زیــر در محبوبیــت یــافتن نقــش ع) ت معصــومان (بــر اســاس روایــا

دارند: مهمی

سـه چیـز موجـب خـوانیم: مـی ع) در روایتی از امـام صـادق ( داري: دین -1

، ج 1404داري است. (محمدي ري شهري، محبوبیت است و یکی از آن سه، دین

). 469، ص 1

ردنـد و نیکـو عمـل آنان کـه ایمـان آو "البته خاستگاه این مطلب قرآن است:

(سوره مبارکه مریم، آیـه "دهد. شان را در دل مردم قرار می کردند، خداوند محبت

96(

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

40

در محبوبیت معلم دارد. رویی: این ویژگی نقش مهمی رویی و خوش گشاده -2

رویـی رویـی و گشـاده خـوانیم: بـه خـوش مـی در روایتی از امام محمد باقر ( ع)

رویـی ی او به خداست؛ اما عبـوس بـودن و گرفتـه موجب محبوبیت فرد و نزدیک

، 1، ج 1404محمـدي ري شـهري، موجب منفور شدن و دور شدن از خداست.(

) 469ص

خـویی بـر محبوبیـت تاکیـد خلق نیکو: در برخی روایات نیز بر تاثیر نیک -3

یکی از عوامل محبوبیـت را خلـق نیکـو ع ) شده است براي مثال، امیر المومنین (

)502همان منبع، ص کرده است. ( بیان

رفق و مدارا: این صفت اخالقی در محبوب شدن استاد تاثیر دارد؛ چنانکـه -4

در روایتی بر ایـن ع ) دارد. علی ( در موفقیت استاد در حرفه خود نیز نقش مهمی

)504همان منبع، مطلب تاکید کرده است. (

آمده است ع ) تی از حضرت علی (در روای تواضع و احترام به دانشجویان: -5

که تواضع در برابر دیگران و احترام قائل شدن براي آنان موجـب محبوبیـت فـرد

شود. می

در پاسخ کسی که ص) رغبتی به دنیا: پیامبر ( رعایت و انصاف و زهد و بی -6

چه عاملی موجب انسان نزد خدا و چه عـاملی موجـب محبوبیـت «از او پرسید:

اگر به آنچه نزد خدا است راغب شوي، محبوب خدا شود؟ فرمودند: می نزد مردم

» شوي. و اگر از آنچه در دست مردم است، روي گردان شوي، محبوب آنان می

به آراستگی و زیبـایی ظـاهر در روایات اسالمی آراستگی و زیبایی ظاهري: -7

لباس بپوش و خـود " روایت شده که فرمود: ع) تاکید شده است. از امام صادق (

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

41

"را بیاراي که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد؛ اما بایـد از حـالل باشـد.

افــراد زیبــا بــه دلیــل « شناســی ثابــت کــرده اســت کــه تحقیقــات مختلــف روان

تیلـور و دیگـران، ( »دهند. تر نگرش دیگران را تغییر می شان بسیار آسان محبوبیت

) 148، ص 2000

نتیجه

توجه به مطالب آورده شده در مقاله حاضر و بررسی به عمـل آمـده دربـاره با

رسد: نقش استاد در تربیت به نظر می

تغییرات به وجود آمده در نهاد آموزش عالی و نیز شرایط اجتماعی جامعه -1

مورد توجه قرار نگرفته و هنوز هم رویکردي سنتی به استاد و نقش آن بـر متـون

یعنی هنوز هم تعلیم و تربیت را تک عاملی و استاد را عامل تحقیقی حاکم است.

تواند هر نتیجه تربیتی و هر نوع تـاثیر تربیتـی را بـر بینند، عاملی که می اصلی می

دانشجویان داشته باشد. در نتیجه استاد را عامل هـر شکسـت و موفقیـت تربیتـی

ران و سایر عوامل در دانند و به همین جهت، تحقیقاتی درباره نقش تربیتی مدی می

که با تغییرات به وجود آمده، استاد را باید است، در حالی آموزش عالی انجام نشده

یکی از عوامل نظام دانشگاهی و آمـوزش عـالی دانسـت کـه بـدون همـاهنگی و

تواند کاري از پیش ببرد. پشتیبانی مناسب از جانب عوامل دیگر، نمی

تدوین کتب درسی بـیش از تربیـت اسـتاد در نظام آموزش عالی به تهیه و -2

شود بنابر این، الزم اسـت تحقیقـاتی در مـورد چگـونگی تربیـت اهمیت داده می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

42

اساتید انجام شود تا روشن شود که آیا آموزش هاي ارائه شده به آنان با انتظاراتی

که جامعه از آنان دارد، متناسب است یا خیر؟

گاهی نقــش مــوثري در تربیــت مــدیران و ســایر دســت انــدرکاران دانشــ -3

هاي تربیتی اسـاتید را تسـهیل یـا بـه توانند فعالیت دانشجویان دارند، زیرا آنان می

شود تحقیقاتی در مورد نقـش مـدیران عکس، دشوارتر کنند. بنابر این پیشنهاد می

هاي آنـان در در تربیت دانشجویان انجام شود تا زمینه براي جهت دادن به فعالیت

داف تربیتی فراهم شود.راستاي اه

هایی که اساتید در کالس و دانشگاه انجام شود در مورد فعالیت پیشنهاد می -4

هاي دقیق و تحقیقـات تجربـی صـورت بگیـرد، ایـن تحقیقـات دهند، بررسی می

دهـد و زمینـه را بـراي ارزیـابی تصویري دقیق از نوع فعالیت اساتید به دست می

آورد. دانشجویان فراهم می تر نقش اساتید در تربیت دقیق

داننـد از کلیـه کسـانی کـه خالصـانه در در پایان محققین بر خود وظیفـه مـی

کنند صمیمانه تشـکر و کسوت استادي براي تعلیم و تربیت نسل جوان تالش می

قدردانی نمایند و موارد مطروحه در مقاله را محض یادآوري نکاتی که ابتدا بـراي

تواند راه گشا باشد ارائه نمودند. براي سایرین می محققان این مقاله و بعد

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

43

منابع

اعرافی، علیرضا و سایرین، اهداف تربیت از دیدگاه اسالم، تهران، سمت، -1

1376

امـین، سیدمحسـن، ســیده معصـومان، ترجمـه حجتــی کرمـانی، تهــران، -2

1376سروش،

هـاي جدیـد در تعلـیم و تربیـت، باتل، جی ال، رابرت ال شـانون، ایـده -3

1367خانه، اسفار، ترجمه سکوتیان، فرهنگ

هـاي بخشنده، حمید، معرفت شناسی تطبیقی، قـم، مرکـز نشـر پـژوهش -4

1380صدا و سیما، اسالمی

بندورا، آلبرت، نظریه یادگیري اجتماعی، ترجمه فرهاد مـاهر، شـیراز، راه -5

1372گشا،

پاك سرشـت، تعریـف تعلـیم و تربیـت، قـم، دفتـر همکـاري حـوزه و -6

تا) (بی 1گاه، جزوه شدانش

معاونـت امـور جوادي، محسن، نظریه ایمان در عرصه کالم و قرآن، قم، -7

1367اساتید و دروس معارف اسالمی،

کوشا، محمـدعلی، جـوان در پرتـو اهـل بیـت (ع)، قـم، بوسـتان خادمی -8

1382کتاب،

شناسی اجتماعی، حـوزه و ایمان در روان کاویانی، محمد، جایگاه مفهومی -9

1377، 16ش 5ه سال دانشگا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

44

موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینـی (ره)، تعلـیم و تربیـت از دیـدگاه -10

1378، تهران، 2امام(ره)، تدوین مجتبی فراهانی، ج

11- Damon, W, "Peer Relations and Learning", International

Encyclopedia of Education, Volume 8, Second edit 1994.

12- Psychology of Education, edited by Peter K.Smith and

A.D.Pellegrini, London and New York, 2000.

13- Thomas,R.M, "Religious Education" The International

Encyclopedia of Education", Second edition, edit by Totsten Husen.

1994, volume 9.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

45

ید علمنظري بر نقش اساتید دانشگاه در تول

نگین جباري

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی کارشناس ارشد مدیریت آموزشی، عضو هیأت علمی

مقدمه

گردد و با تـاریخ کشـور تاریخچه تولید علم در ایران به روزگاران کهن بر می

ما عمیقا پیوند خورده است. در قرون متمادي گذشته در سرزمین ما به علم، عالم،

شـده اسـت و مراکـزي کـه از کتـب و اسـناد فت توجه فراوانی مـی دانش و معر

انـد کـه امـروزه همـان هـایی بـوده انـد داراي ویژگـی کـرده تاریخی نگهداري می

تـوان انعکـاس ها همچنان مورد توجه متخصصان قـرار دارنـد. حتـی مـی ویژگی

ی سـمرقندي کـ راي متقدم نیز جستجو کرد. رودعهاي ش را در دیوان مسائل علمی

در این باره سروده است:

کس نبود از راز دانش بی نیاز تا جهان بود از سر آدم فراز

راز دانش را به هر گونه زبان مردمان بخرد اندر هر زمان

بنگاشتند تا به سنگ اندر همی داشتند گرد کردند و گرامی

رودکی در ایـن شـعر بلنـد بـه راز دانـش و نگهـداري و محافظـت از آن بـه

کند. هاي مختلف اشاره می زبان

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

46

ادي نیز در دین اسالم، خوانـدن و نوشـتن و بطـور کلـی علـم از قتعاز جنبۀ ا

اي از تقـدس قـرار در هالـه جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است و مسـائل علمـی

گیرند. به همین دلیل نیز عالم از منزلـت و جایگـاه معنـوي واالیـی برخـوردار می

)7است. (

کنـد اي که پس از بعثت، بر قلب پیـامبر نـازل مـی اولین آیه خداوند متعال در

و اندیشـه دربـاره خـدا ،کر در جهان فراتر از مـاده و طبیعـت فابتدا انسان را به ت

دهد. پـس از خواند. سپس او را به اندیشه دربارة آفرینش خودش دستور می می فرا

کند. در حقیقت اره میقلم ـ اش ارش به دانش اندوزي نیز به ابزار نشر دانش ـ سف

هـاي خود را با ابزار قلم نشر دهـد و بـه نسـل هاي علمی خواهد فرآورده از او می

آینده منتقل کند. پس اسالم انسـان را هـم بـه تولیـد و هـم نشـر آن بـه دیگـران

سفارش کرده است.

در برخی از آیات، خدا پیامبران بزرگ را به شاگردي دیگران، و یادگیري علـم

ها فرا خوانده است. براي نمونـه، خداونـد بـه حضـرت موسـی (ع) ناز آو دانش

، در پـس خضـر بـرود و از او چیزهـاي یدهد، براي کشـف مجهـوالت دستور می

)9جدیدي یاد بگیرد. (

این چند نکته و مثال براي این بیان شد تا نشان داده شود که ملت ما از صدها

توانـد بـا داشته است و ملت ما مـی یم علم و دانش و کتابت را گرامی سال پیش،

تکیه بر ایمان قلبی و پیشینه تـاریخی و همتـی واال و در خـورد ایـن مسـیر گـام

بردارد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

47

بررسی روند رشد تولید علم ایران در سطح جهانی:

میـزان (ISI)آمریکـا هاي ایران در مؤسسه اطالعـات علمـی با استفاده از نمایه

میالدي مورد بررسی قـرار 2004جهانی در سال د علمیمشارکت در ایران در تول

درصـد علـوم 36/0گرفته است. سهم ایران در تولید علـم جهـان در علـوم پایـه

است. بوده درصد و علوم انسانی و هنر ناچیز 8/0اجتماعی

درصـد در تولیـد علـم 3/1صرف نظراز کشور ترکیه کـه مشـارکتی بـیش از

ورهاي مسلمان رتبۀ نخست را در تولیـد علـم جهانی دارد، اینک ایران در بین کش

هاي تهران، صنعتی شـریف، علـوم پزشـکی تهـران، تربیـت جهانی دارد. دانشگاه

درصد تولید علم در ایـران 4/6 و 9/6، 0/7 ،3/7 ،6/9مدرس و شیراز به ترتیب با

اند. ضریب تأثیر مجالتـی کـه بیشترین مشارکت را در بین مراکز دانشگاهی داشته

شود بیش از مقدار متوسط جهانی است. الت ایرانیان در آن چاپ میمقا

) 7168) هفت هزار و صد و شصت و هشـت ( 2006در سال گذشته میالدي (

توسـط دانشــمندان و پژوهشـگران ایــران بـه چــاپ رسـید و بــیش از ISIمقالـه

و پژوهشـی داخـل بـه چـاپ رسـیدند. بـه هزار مقاله نیز در مجالت علمی شش

اگر قرار باشد دانشـمندان و پژوهشـگران کشـور تصـمیم بگیرنـد تمـامی عبارتی

مقاالتشان را در مجالت داخلـی چـاپ نماینـد، صـرف نظـر از مسـائل داوري و

مراحل پذیرش مقالـه، نمایـه سـازي و ملزومـات مـادي و معنـوي چـاپ، علمی

ـ ـ پژوهشی کشور و یا شماره ضرورت دارد تعداد مجالت علمی ن هـایی کـه از ای

شود، دو برابـر گـردد. راه سـوم ایـن اسـت کـه تعـداد مجالت در سال چاپ می

دهد که در هـر حـال مـا مقاالت در هر شماره دو برابر شود. این مسائل نشان می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

48

ها استفاده کنـیم. هاي ایرانی المللی جهت اثبات توانمندي نیازمندیم از امکانات بین

اي پژوهشـی دانشـمندان و پژوهشـگران هـ یافته گذشته از آنکه در زمینه علم باید

المللی قرار گیرد تا امکان رشد ایشان مهیا گردد. کشور در بوته نقد بین

) گرایش علمی، بسـته بـه گرایشـات مختلـف 200اکنون در بیش از دویست (

توسـط پژوهشـگران و دانشـمندان ISIبین المللی در سند علمی 2760تا 10بین

هـا و در اکثر رشـته ه حکایت از جوانه زدن علمیکشور به چاپ رسیده است ـ ک

در کشور دارد و امید است در آینده با توزیع منطقی اسـتعدادها و ها علمی گرایش

دنیا شـاهد مطرح در هاي علمی اي، در اکثر رشته بر اساس مزیتهاي نسبی و منطقه

هـاي گذشـته رشد تولید علم بیش از پیش درکشور باشـیم. خوشـبختانه در سـال

باشد، نیز در کشور رشـد چشـمگیري تعداد ثبت اختراعات که معیار تولید فن می

داشته است.

با گذشته بر اساس تعداد کشور ایران در حال حاضرو مقایسه کمی وضعیت علمی: 1جدول

ISI هاي پایگاه اطالعات علمی المللی و بر اساس داده اسناد نمایه شده در بعد بین

محدوده زمانی

الديسال می

تعداد مقاله

ISIO

توضیحات تعداد سال

1357تا پیروزي انقالب تا سال 78 2636 1978-1900

1986-1979 1870 8

بعد از پیروزي انقالب تا سال

تأسیس اولین دوره دکتري 1365

داخل در دانشگاه شیراز

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

49

1996-1987 2985 10

(ده) سال پس از تأسیس اولین 10

اه دوره دکتري داخل در دانشگ

شیراز

2003-1979 17177 24 بعد از پیروزي انقالب تا سال

1382

2006-2004 15572 3

(سه) سال گذشته 3در طی

میالدي رشد چشمگیر مقاالت در

هاي دکترا و اثر توسعه دوره

کارشناسی ارشد داخل کشور

شده مایهن کشورهاي ایران و ترکیه با توجه به اسناد علمی مقایسه وضعیت علمی :2جدول

ISI هاي پایگاه اطالعات علمی المللی و بر اساس داده در بعد بین

ترکیه تعداد اسناد علمی سال میالدي

ISIدر

ایران در تعداد اسناد علمی

ISIO

تسبت ترکیه به

ایران

1997 4436 735 03/6

1998 5242 1046 01/5

1999 6041 1186 09/5

2000 6223 1470 23/4

2001 7568 1798 20/4

2002 10044 2450 09/4

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

50

2003 12017 3285 65/3

2004 14958 4186 57/3

2005 16073 5414 96/2

2006 17881 7168 49/2

شود که اختالف ایـران نتیجه گرفته می 2از اطالعات موجود در جدول شماره

دو (شش) به حـدود 6انداز طی یک دهه از (ترکیه) در سند چشم ببا کشور رقی

)7() برابر کاهش یافته است.5/2و نیم (

دکتر عبدالرضا نوروزي چـاکلی، مـدیر گـروه علـم سـنجی مرکـز تحقیقـات

کشور در گفت و گو با ایسنا در تبیین وضعیت تولید علم ایران بـر سیاست علمی

هاي علـم ـ از معتبرترین پایگاه JCRو ESI, WOSاساس آخرین آمار پایگاههاي

ـ عنـوان و خاطرنشـان کـرد: بـر اسـاس (ISI)» طالعات علمـی مؤسسه ا«سنجی

آوریـل 30لغایـت 1997ژانویـه 1سـاله 10، طـی دورة ESI 1آخرین آمار پایگاه

بـوده اسـت عنوان تولید علمی 495هزار و 26ایران دارا جمهوري اسالمی 2007

ه است، روي آنها صورت پذیرفت بندي بر کشور که رتبه 145که از این نظر در بین

گیرد. جهان قرار می 41در ردة

ساله بـه ارائـه 10هاي زمانی ، بر مبناي دورهESIوي با اشاره به این که پایگاه

بنـدي علمـی ه رتبـه لـ هاي تعیـین شـده تولیـد علـم از جم آمار در قالب شاخص

کشورها بر اساس تعداد تولیدات علمی، تعداد کل اسـتنادها و نسـبت اسـتناد بـه

1 - Essential Science indicators

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

51

سـاله، کـل 10پـردازد، تصـریح کـرد: همچنـین در ایـن دوره می لمیتولیدات ع

بار مورد استناد قرار گرفتـه اسـت کـه ایـن 153هزار و 81ایران، تولیدات علمی

دهد. عـالوه جهان قرار می 48آمار کشورمان را از نظر تعداد کل استنادها در رتبه

جمهوري اسالمی یدات علمیبر این، در دهه یاد شده نسبت تعداد استنادها به تول

جهـان قـرار 133بوده است کـه بـر ایـن اسـاس، کشـورمان در رده 06/3ایران،

گیرد. می

1996ساله ژانویه 10ایران طی دوره این در حالی است که جمهوري اسالمی

بوده کـه از ایـن عنوان تولید علمی 661هزار و 21، داراي 2006تا سپتامبر سال

جهان قرار داشت. 42نظر در ردة

دکتر نوروزي چاکلی خاطر نشان کرد: در دهـه مـذکور کـل تولیـدات علمـی

بار مورد استناد قرار گرفته بود که این آمار کشـورمان را از 519هزار و 63ایران،

داد. عالوه بر این، در دهه منتهی جهان قرار می 49نظر تعداد کل استنادها در رتبه

جمهـوري ت تعداد استنادها به هر یک از تولیـدات علمـی ، نسب2006به سپتامبر

جهـان قـرار 135بوده که بـر ایـن اسـاس کشـورمان در ردة 93/2 ،ایران اسالمی

گرفت. می

ایران در جمهوري اسالمی ESIوي افزود: به این ترتیب، بر اساس آمار پایگاه

1996له ژانویـه نسبت به دوره ده سا 2007آوریل 30لغایت 1997ژانویه 1دهه

نمایـه شـده و تعـداد کـل از نظـر تعـداد تولیـدات علمـی ،2006لغایت سپتامبر

استنادها داراي یک پله صعود و از نظر نسبت استناد به هر تولید علمی، از دو پله

صعود برخـوردار بـوده اسـت. بـر ایـن اسـاس، کشـورمان در مقایسـه بـا سـایر

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

52

دات علمـی، پـس از ترکیـه و مصـر قـرار کشورهاي اسالمی، از نظر تعـداد تولیـ

گیرد. می

کشور خاطر نشان کـرد: مدیر گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی

کـه در آن (WOS Web Of Science)این در حالی است که بر اساس آمار پایگاه

هاي زمانی مختلـف و بـر امکان جست و جو و استخراج اطالعات در طول دوره

ایـران در وناگون علم سنجی وجود دارد، جمهوري اسالمیهاي گ اساس شاخص

2007 آگوست سـال 31که از اوایل ژانویه لغایت 2007ماهه اول سال هشت

هـزار و گیرد، داراي پنج را در بر می 1386شهریور 9تا 1385دي ماه 11برابر با

نمایه شده بوده است. عنوان تولید علمی 361

ایـن آمـار کشـورمان در مقایسـه بـا سـایر کشـورهاي به گفته وي، براسـاس

دهـد و پـس رتبه دوم را به خود اختصاص می از نظر تعداد تولیدات علمی اسالمی

گیرد. این در حالی است که در دورة هشت ماهـه از ترکیه و قبل از مصر قرار می

عنـوان، 325هـزار و 2عنوان، مصـر داراي 519هزار و 11یاد شده ترکیه داراي

147هـزار و 1عنـوان و عربسـتان سـعودي داراي 205هزار و 1پاکستان داراي

اند. بوده WOSنمایه شده در پایگاه عنوان تولید علمی

کشور خاطر نشـان کـرد: مدیر گروه علم سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی

1نشـریات ایـران در پایگـاه 2006و 2005هاي هاي استنادي سال مقایسه گزارش

JCR دهد تعـداد پردازد، نشان می هاي استنادي نشریات می نیز که به ارائه گزارش

1 - Jornal Cltation Reports

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

53

از سـه 2005ایران در این پایگاه نسبت بـه سـال 2006نشریات نمایه شده سال

)10(عنوان به شش عنوان افزایش یافته است.

: 86در تولید علم تا سال نقش دانشگاه آزاد اسالمی

شگاه آزاد اسالمی، نقش چشمگیر ایـن دانشـگاه یکی از مهمترین افتخارات دان

اي از و تحقیقاتی کشور و جهان است. در ذیـل بـه خالصـه هاي علمی در فعالیت

شود: در بخش پژوهشی اشاره می افتخارات کسب شده دانشگاه آزاد اسالمی

:بخش پژوهشی

ـ مقاالت علمی:

مقاله ISI :957تعداد مقاالت منتشر شده در مجالت

مقاله 1978پژوهشی: مقاالت علمی تعداد

مقاله 1416ترویجی: تعداد مقاالت علمی

مقاله 2247تعداد مقاالت ارائه شده در همایشهاي بین المللی خارج از کشور:

ـ تألیف و ترجمه:

کتاب ترجمه شده است. 795کتاب تألیف و 2137تعداد

لمللی:ا هاي ملی و بین ها و جشنواره کنفرانس ـ سمینارها،

همایش 18المللی: برگزاري همایش بین

همایش 195برگزاري همایش ملی:

همایش 386اي: برگزاري همایش منطقه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

54

همایش 177برگزاري همایش استانی:

همایش 659 :برگزاري همایش داخلی

افزاري و آزاد المللی نهضت تولید علم، جنبش نرم برگزاري نخستین کنگره بین

(RCEE 2006)اي مهندسی برق رانس منطقهاندیشی، اولین کنف

المللی و دهمین کنگره سراسري همکاریهاي دولت؛ صـنعت سومین کنگره بین

هـاي فـازي و نخسـتین ششـمین کنفـرانس سیسـتم و دانشگاه براي توسعه ملـی

کنفرانس سیستمهاي فازي در جهان اسالمی

ـ اختراعات، اکتشافات و ابداعات علمی:

اسالمی به نام دانشگاه آزاد عنوان اختراعات و ابداعات علمی 178تاکنون تعداد

ثبت شده است.

هاي تحقیقاتی: ـ طرح

طـرح تحقیقـاتی شـده و 5577تاکنون موفـق بـه انجـام دانشگاه آزاد اسالمی

باشد. طرح تحقیقاتی نیز در حال انجام می 4123

پـروژه بـر روي المللـی دارد: از جملـه انجـام ها ابعـاد بـین برخی از این طرح

10ند جهـان از مدانشـ 20توکامکهاي کوچک اسـت کـه ایـن طـرح بـا حضـور

در حال انجام است. المللی انرژي اتمی و با نظارت آژانس بین دانشگاه معتبر

المللی: بین ملی و ـ مسابقات علمی

هـا، مسـابقات اند در نمایشگاه تاکنون توانسته دانشجویان دانشگاه آزاد اسالمی

هاي چشمگیر از جمله مقام قهرمانی دست المللی به مقام نشجویی داخلی و بیندا

)، 2006یابند. برخـی از ایـن مسـابقات عبارتنـد از: مسـابقات روبوکـاپ آلمـان (

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

55

)، 2005)، نمایشگاه مخترعان و مبتکـران آلمـان ( 2005مسابقات روبوکاپ ژاپن (

)، مسابقات 2004پرتغال ( مسابقات روبوکاپ )،2005مسابقات روبوکاپ آمریکا (

)، مسـابقات رباتیـک 2004مسـابقات بـتن آمریکـا ( )، 2004روبوکاپ نیوزیلنـد (

)، نمایشـگاه مخترعـان و 2004)، مسابقات رباتیـک شـرق کانـادا ( 2004آمریکا (

)، مسـابقات بـتن آمریکـا 2003)، مسابقات رباتیک کانادا (2004مبتکران اتریش (

)، 2002)، مسابقات روبوکـاپ پرتغـال ( 2003تالیا ()، مسابقات روبکاپ ای2003(

ــتن ( ــتن (2005ســومین دوره مســابقات ب ــارمین دوره مســابقات ب )، 2006)، چه

)، نمایشـگاه و 2006المللـی اختراعـات ( مسابقات جهانی و هفتمین نمایشگاه بین

ــداعات ( ــات و اب ــابقات اختراع ــادا ( 2006مس ــک کان ــابقات رباتی )، 2005)، مس

)، مسـابقات 2006المللـی اختراعـات و ابـداعات ژنـو ( مایشگاه بینمسابقات و ن

).2006هواپیماي بدون سرنیشن و مسابقات بهترین رتبه در مقاله نویسی آمریکا (

هاي علمی، ادبی و هنري: ـ انجمن

هاي علمی، ادبی و هنري عبارتند از: هاي انجمن موفقیت

اختـراع)، 163ات ثبت شده (ایزه)، اختراعج 27المللی کسب شده ( جوایز بین

مقالـه) و 19مقـام)، کسـب مقـام درارائـه مقالـه ( 78هـاي کشـوري ( کسب مقام

)12(نشریه). 80نشریات (

: ایران نگاهی به موانع رشد پژوهش در

بـراي پـر » گیري نکنیم بدون پژوهش و مطالعه تصمیم«هدف از انتخاب شعار

م شده اسـت. اهمیـت پـژوهش و گیریها اعال رنگ کردن نقش پژوهش در تصمیم

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

56

هـر کشـور، تحقیق در دنیاي امروز به حدي است که در ارزیـابی کارنامـه علمـی

شود. در نظر گرفته می میزان ارائه مقاالت تحقیقی و پژوهشی در محافل علمی

از این رو کشورهاي صـنعتی بـراي دسـتیابی بـه علـم و صـنعت حضـور در

ر سـایه انجـام تحقیـق و پـژوهش کشـورها هاي تحقیقاتی را برگزیدنـد. د پایگاه

سازي کنند. در دنیاي امـروز توانند به جاي تغذیه از افکار دیگران، خود اندیشه می

ترین عامل در توسعه کشورها، دانایی محور شدن اقتصاد و رشد دانش فنـی اصلی

است.

فرمایند: مقام معظم رهبري در این مورد می

»در حوزه و دانشگاه شود. ارزش عمومی باید تولید فکر و نظریه به یک«

الف ـ بودجه تحقیقات

تـرین قوي پیتر بولر استاد تاریخ علوم در دانشگاه کوبینز در بلفاست، آمریکا را

گذاري را به نحو منسجم کند که بیشترین سرمایه در جهان معرفی می اقتصاد علمی

قیـت آمریکـا را تـا حـد گران، موف چیند. تحلیل کند و ثمر آن را می صرف علم می

بهترین استعدادها براي کـار گذاري بسیار عظیم براي جذب زیادي مرهون سرمایه

گـذاري در ها و وضع مقررات بـراي حمایـت از سـرمایه در مجهزترین آزمایشگاه

داند. زمینه تحقیقات می

5/301ایـن کشـور 2004بر اساس اعالم بنیاد ملـی علـوم آمریکـا، در سـال

هـا کـرد. ایـن مبلـغ از الر صرف تحقیق و توسعه در صنعت و دانشـگاه میلیارد د

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

57

گذاري کشورهاي انگلیس، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا و ژاپن هـم مجموع سرمایه

بیشتر است.

شود کـه سـهم میلیاد دالر در جهان براي تحقیق هزینه می 120هر سال حدود

سـت. بـر اسـاس آمارهـاي بانـک میلیارد دالر ا 5کشورهاي در حال توسعه تنها

برابر کشورهاي عقب افتـاده و 20جهانی میزان تحقیقات کشورهاي توسعه یافته

در حال توسعه است. در حالی که بودجه تحقیقاتی کشورهاي پیشـرفته بیشـتر از

دو درصد تولید ناخالص ملی و میانگین این رقم در کشـورهاي در حـال توسـعه

سـال در 87/0، 83م بودجه تحقیقـاتی در سـال یک درصد است. درکشور ما سه

باعث افت پژوهش در دانشگاهها درصد رسید که این امر 64/0به 85و سال 84

شده است.

، سهم پژوهش 88این در حالی است که برا ساس قانون برنامه چهارم در سال

یدرصد برسد. در زمینه تحقیقـات پزشـک 3کشور از تولید ناخالص ملی به علمی

م پژوهش و تحقیق در سبد سالمت ناچیز است. به گفتـه معـاون تحقیقـات و سه

درصـد منـابع 10فناوري وزارت بهداشت، درمـان و آمـوزش پزشـکی کمتـر از

شـود، و ایـن پژوهشی در کشورهاي در حال توسعه صرف تحقیقات پزشکی مـی

ـ 90در حالی است که این کشورها ر درصد مشکالت بهداشتی را دارند. عـالوه ب

اي که در چرخه توسعه پیشرفت کشـور قـرار این بودجه ناچیز تحقیقاتی به گونه

شود. گیرد، هزینه نمی

بر اساس اعالم وزارت علوم و تحقیقات فقط ده درصد از اعتبـارات پـژوهش

کشور به طور هدفمند و سیاستگذاري شده، هزینـه میشـود. اسـتفاده نادرسـت از

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

58

آمدن ارزش افزوده تحقیقات در کشور شده بودجه تحقیقاتی کشور موجب پایین

است.

درصد یعنی یـک چهـارم تـوان متوسـط تحقیقـاتی 25از طرف دیگر فقط از

ماند. استفاده می هاي محققان ایرانی بال شود و قابلیت کشور استفاده می

گذاري در بخش پژوهش و تحقیقات تقاضا محور، فقدان دانـش کمبود سرمایه

محققان و عدم تبیین جایگاه واقعی پژوهش بین مـدیران ارشـد بازاریابی در میان

دولتی و بخش خصوصی، از موانع موجود در امر تحقیق است. با این حال اعتبـار

درصدي تولید ناخالص ملی در بخش پژوهش و تحقیقات کشور در بودجه 26/1

ر سـال ها د اي در این حوزه باشد. براساس پیش بینی تواند حیات تازه می 86سال

درصد تولید ناخـالص داخلـی کشـور خواهـد 87/1سهم تحقیقاتی کشور 1387

و در پایـان برنامـه چهـارم 1388بود. با ادامه این روند سـهم پـژوهش در سـال

درصد تولید ناخالص داخلی خواهد رسید. 5/2توسعه به

ب ـ نقش آموزش

یـران تغییـر دانشگاه علـم و صـنعت ا دکتر علی اکبر جاللی عضو هیأت علمی

روش آموزشی از شنیداري به دیداري و شنیداري را هدف مـدارس هـزاره سـوم

ها در هزاره سوم باید گرایش پژوهش محـوري کند. بر این اساس آموزش بیان می

داشته باشد تا نتایج مطلوب و نوین به دست آید. در مدارس هزاره سوم نـوآوري

ها خواهد بود. محور اصلی آموزش ،و خالقیت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

59

،شـود در کشورهاي پیشرفته با استفاده از امر تحقیق که از سنین پایین آغاز می

گیرنـد. امـا در ایـران راه و روش درست فکر کردن وچگونه عمل کردن را فرا می

،پژوهشـگر و کنجکـاو ،نظام آموزش مبتنی بر محفوظات است و دانـش آمـوزان

بخواننـد، حفـظ کننـد و انـد کتـاب شوند. دانش آموزان عـادت کـرده تربیت نمی

کنند. در مـدارس گاه در به کارگیري افکار خود، سعی نمی امتحان بدهند ولی هیچ

نیامده اسـت در حـالی کـه تجربـه و آزمـودن ایران علوم به صورت کاربردي در

در تولید علـم و توسـعه ایفـا ها و مراکز تحقیقاتی نقش مهمی علوم در آزمایشگاه

از همان آغاز به جوانان آموزش داده شود، در آینده شاهد کند. اگر این فرهنگ می

یارافرادي با روحیه پژوهشگري خواهیم بود. دکتـر عبـاس اخـوان سـپهی، اسـتاد

هــا گــروه میکروبیولــوژي دانشــگاه آزاد در مــورد اهمیــت پــژوهش در دانشــگاه

ن شود، اما به پژهش همچو به آموزش بهاي زیادي داده می ،گوید: در کشور ما می

شود. یک کاالي لوکس نگریسته می

ها در کشورهاي مهم اروپایی و آمریکا فقـط آموزشـگاه نیسـتند. کـار دانشگاه

آموزشـگاه در اصلی دانشگاه تولید علم، تحقیق و پژوهش است، فرق دانشگاه بـا

ها اگر بخواهند در علم حرفی براي گفتن داشته باشند باید نوآوري است. دانشگاه

دنیـا از نظـر تـرین کشـور داشته باشند. چین به عنـوان پرجمعیـت نوآوري علمی

زند. ها حرف اول را می نیز پیشرفت خوبی کرده است و در بسیاري از زمینه علمی

نخبگــان چینــی روش تحقیــق و تولیــد را در کشــورهاي پیشــرفته آموختنــد، بــه

خودشـان را بـه گشتند و در آنجا تولید علم کردنـد و اکنـون دنیـا کشورشان باز

ها باید در انتقـال فنـاوري نقـش محـوري داشـته باشـند. اند. دانشگاه وابسته کرده

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

60

دانشگاهها شرایط مناسبی براي تحقیق و تربیت دانشـمندان، متخصصـان توسـعه

اي تولیـد کننـد و اطالعـات بـی طرفانـه اقتصادي و کارشناسان سیاسی فراهم می

قش نیازمند اصالح هستند. به طور سـنتی ها براي ایفاي این ن کنند، اما دانشگاه می

فناوري از کشورهاي پیشرفته به سوي کشورهاي در حال توسـعه جریـان داشـته

است.

منـابع ،در کشورهاي در حال توسعه همواره تفکر غالب این بـوده اسـت کـه

افـزایش تولیـدات کشـاورزي و :مانند ،تر اندك و تخصص براي مشکالت فوري

ی سالم اختصاص یابد. این در حالی است که بسـیاري از دسترسی به آب آشامیدن

طـرف نخواهـد در علوم و فناوري بر هاي بومی ها بدون ایجاد ظرفیت این چالش

و هاي علمـی شد. اکنون کشورهاي در حال توسعه به فکر دست یافتن به قابلیت

یافته اسـت. اند. با این روند، شیوه متعارف انتقال فناوري تغییر فناوري خود افتاده

انـد با کشورهاي توسعه یافته کـرده علمی این کشورهاي اقدام به ایجاد پیوندهاي

هاي واقعی و برابر است. که نمایانگر همکاري

که قـادر ،یک دانشگاه در سطح جهانی هکشورهاي در حال توسعه دست کم ب

یـاز ن ،و مـدیریت علـم و فنـاوري باشـد هاي علمـی رشته به آموزش و تحقیق در

هـاي شـغلی مناسـب و امکـان دارند. این کشورها باید با فـراهم کـردن فرصـت

پیشرفت براي پژوهشگران، از فرار مغزها جلوگیري کنند. همچنین با ایجاد انگیزه

براي محققان براي بکارگیري دانـش خـود در زمینـه ابـداعات و فنـاوري، انتقـال

ر ترغیب شـود. دانشـگاهها ها به بخش خصوصی کشو دانش و فناوري از دانشگاه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

61

هـایی مکمـل جامعـه تبـدیل هایی جدا از جامعه خود، به مؤسسـه باید از مؤسسه

کنند. ها به این کار کمک می شوند. ایجاد دفاتر انتقال فناوري در داخل دانشگاه

و حفـظ محـیط انتقال فناوري به رفع فقر، ایجاد ثروت، بهبود سالمت عمومی

کنـد کـه ل فناوري فقط زمانی به رفـع فقـر کمـک مـی کند. انتقا زیست کمک می

گویند هر چنـد هاي فقرا انتخاب شود. کارشناسان می ها بر اساس اولویت فناوري

ینی شـده جلـوتر بـوده، امـا ب هاي پیش شاخص زهمیشه ا» عرضه دانش«در ایران

بر اثر عوامل مختلف و کم توجهی بـه مقولـه تحقیقـات همـواره » تقاضاي بازار«

ها حرکت کرده است. بینی تر از پیش عقب

هـا کـه مبنـاي رشـد و هاي علوم انسانی در دانشگاه گذاري روي رشته سرمایه

شود نباید مـورد غفلـت قـرار گیـرد. بـراي آنکـه توسعه علوم دیگر محسوب می

ها بتوانند همه استعدادها و نخبگان را جذب کنند باید اختیـارات الزم بـه دانشگاه

کشـور مبتنـی بـر نگـاه » نقشه جامع علمـی «ود. بر این اساس تهیه آنها واگذار ش

سـاله توسـعه 20انـداز تواند دستیابی به سند چشـم می هاي علمی متوازن به رشته

کشور را سرعت بخشد.

ج ـ تحقیقات کاربردي

انداز توسـعه مسـتلزم ورود پـژوهش و تحقیـق بـه چشم تحقق اهداف برنامه

ر است. اما توزیع منابع پژوهشی ناعادالنـه اسـت و چرخه اجرایی و صنعتی کشو

ها بیـان مسـأله و نـه دولتی و بسیاري از پژوهش ،ها در کشور درصد پژوهش 95

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

62

حل مسئله است. نگرش اصولی این مسئله وجـود نـدارد و نتـایج تحقیقـات بـه

گیرد. اندازه کافی در اختیار مصرف کنندگان قرار نمی

اد بین پژوهش و صنعت میگویـد یاشاره به فاصله زدکتر اخوان در این باره با

ع مونتاژ خارج از کشورند و طراحی آنها بر اساس نیاز خـارج و قها در وا کارخانه

هـاي عدم نیاز به پژوهش انجام شده است. ایـن اسـتاد دانشـگاه انجـام پـژوهش

هـاي بـزرگ نیازمنـد کند چرا که پژوهش بنیادي، کاربردي و محدود را توصیه می

هاي کالن و حمایت هستند. ودجهب

موضوع تحقیق نیز باید بر اساس نیاز جامعه و تأثیر آن بـر مصـرف کننـدگان

هاي پژوهشی و تحقیقاتی باید راهکار رفـع هاي پژوهش انتخاب شود، طرح یافته

هـا بـراي پاسـخگویی بـه را ارائه دهند و متناسب با نیاز سنجی مشکالت عمومی

جامعه اجرا شود. بر این اساس رفع تنگناهـاي مـردم، مطالعات قشرهاي مختلف

افزایش درآمـد و اشـتغالزایی از محورهـاي اساسـی پـژوهش و تحقیقـات تلقـی

شود. می

هاي پژوهشی از هاي جامعه و کاربردي نبودن برخی از طرح عدم توجه به نیاز

هـاي انجـام مهمترین معضالت بخش پژوهش در دانشگاه است. برخـی پـژوهش

دانشگاه به رغم کیفیـت بـاالي علمـی، بـدون توجـه بـه وسط هیأت علمیشده ت

کشور ما بیشتر به نیازهاي جامعه طراحی شده و قابلیت استفاده چندانی ندارد. در

کنـد، توجه میشود و اغلب کمیت بر کیفیت اولویت پیدا مـی تعداد مقاالت علمی

نیاز، بـه تعیـین ممکن است تشخیص یک ی علمیشپژوه در حالی که با سیاست

صحیح یک موضوع تحقیق کمک کند.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

63

ند جانبـه چدانشگاه، صنعت و دولت فواید هاي بین هاي شبکه ایجاد مشارکت

کنـد و در همـان دارد. در این حالت دانشگاه اصالت آموزشی خـود را حفـظ مـی

شود. مند می حال صنعت از مزایاي نوآوري بهره

:د ـ فرهنگ تحقیق

» فرهنگ پژوهش«هاي مالی، پژوهش مستلزم حقق و حمایتعالوه بر وجود م

و ایفاي نقش در توسـعه علـم بـه نیز هست. براي تولید علم، ارائه مقاالت علمی

اسـت کـه پایـدار » تفکـر علمـی «تنهایی کافی نیست و اصل در به وجـود آوردن

ماند. می

زاري افـ نهضـت نـرم «، »ایجاد جهش علمـی «ملی مانند هاي علمی طرح آرمان

وابسته کردن حیـات کشـور و انقـالب، بـه «و » نظریه پردازي در علوم پایه« ،»علم

در کنار تجلیل از دانش و دانشمندان بـه تحقـق جامعـه پژوهشـی، » توسعه علمی

کند. و دانایی محور کمک می علمی

پیتر بولر، استاد تاریخ علوم در بلفاست به کشورهایی مثل چین، کـره جنـوبی،

کننـد توصـیه گـذاري مـی سـرمایه اپور که در زمینه تحقیقـات علمـی ژاپن و سنگ

کند به عوامل غیر مادي نیز توجه کنند. او این عوامل را تبادل افکـار و رقابـت می

کند. بولر معتقد هاي دانشگاهی بیان می جویی بین دانشجویان و محققان در محیط

دارنـد بایـد آنهـا را در هاي خود را مخفی نگـه است دانشمندان بجاي آنکه یافته

رواج اد را در محافل علمـی زها و مجالت ارائه کنند و یک سنت بحث آ کنفرانس

دهند.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

64

:کشور هم بودن متولی توسعه علمیمبه ـ

ضعف مدیریت یکی از مهمتـرین تنگناهـاي پـژوهش و تحقیقـات در کشـور

علـوم و پژوهشی نیز نامشخص است و م شود و متولی توسعه علمی محسوب می

هاي خود باید به کدام نهاد و مرجع نیست نخبگان و مخترعان براي باروري طرح

ها و استعدادهاي نیازمند مدیریت صحیح ظرفیت مراجعه کنند. جهش علمی علمی

مراکـز در متراکم موجود در کشـور اسـت. بـراي ایجـاد فضـاي پرنشـاط علمـی

انتخـاب مـدیران و دانشگاهی و تحقیقـاتی مـدیریت صـحیح ضـرورت دارد کـه

ساالري انجام شود. تخصیص بودجه و امکانات بر اساس شایسته

هـاي گیـري بـراي بکـارگیري طـرح نبود ساز و کار و فرایند مناسـب تصـمیم

پژوهشی، موجب انباشته شدن و خاك خـوردن نتیجـه تحقیقـات در بسـیاري از

ها، ارتباط مراکـز هاي دولتی شده است. کاربردي کردن پژوهش هاي اداره کتابخانه

ها و مراکز آمـوزش عـالی کشـور، کمـک بـه نـوآوري و با صنایع، دانشگاه علمی

)8(خواهد بود. حمایت از تحقیقات از جمله وظایف این مرجع علمی

هاي ایران در تولید علم جایگاه جهانی و منطق

هاي منطقه است. از نظـر جایگـاه تولیـد علـم ایران در تولید علم جزو بهترین

درصـد 14رتبه دوم و سوم منطقه را در اختیار دارد و رشد تولید علـم در ایـران

است. با این حال سـهم ایـران در تولیـد علـم جهـان نـیم درصـد و در تجـارت

الکترونیکی صفر است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

65

در منطقـه آرمان کشور ایجاد جنبش فناوري و رسیدن بـه جایگـاه اول علمـی

سال آینده باید 50ایران باید در اسالمی، است.بر اساس تأیید رهبر معظم انقالب

المللی تبدیل شود. در حال حاضر براي هر یـک میلیـون نفـر، بین قدرت علمی به

1400پژوهشگر در کشور وجود دارد. در حالی کـه اسـتاندارد جهـانی آن 1200

کشـور برتـر جهـان از نظـر 15آینده جزو سال 10نفر است. ایران قصد دارد در

د که بطور حتم قابلیت دست یافتن بـه ایـن هـدف را دارد. محصـوالت باش علمی

جـاد یهـا بسـتر مناسـبی را بـراي رسـیدن بـه اهـداف مـذکور ا خروجی دانشگاه

)8(کنند. می

عبارت است از دانشجویان فارغ التحصـیل، همحصوالت خروجی یک دانشگا

عرصـه تولیـد تولید علم در دانشگاه و کارهاي تحقیقاتی کاربردي دانشگاهی. در

المللی است. در عرصه تحقیقات کاربردي مـالك علم، مالك ما تعداد مقاالت بین

ما گسترة همکاري با صنعت است. و در عرصۀ آموزش هم مالك ما دیـد مراکـز

و صنعتی ایران و حتی خارج از ایـران بـه فـارغ التحصـیالن ایـن دانشـگاه علمی

)3(است.

تر ساز تولید علم در دانشگاهها را به اختصار کنیم عوامل بس در اینجا سعی می

بررسی کنیم.

و پژوهشی ضرورت تدوین استانداردهاي علمی

هـا در جامعـه بشـري زمینـه امروزه استانداردسـازي و رعایـت آن در تمـامی

پذیرفته شده است. با توجه به بلوغ نسبی مؤسسات آموزشی و پژوهشی دولتی و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

66

رسـد تـدوین و اصـالح ر کشـور، بـه نظـر مـی دولتـی و همچنـین صـنایع د غیر

المللـی جهـت و بین هاي بومی و پژوهشی، با لحاظ شاخص هاي علمیداستاندار

در کشور ضـروري اسـت؛ زیـرا موسسـات و کیفی تولید علم و فن افزایش کمی

هـاي ریزي و گام برداشـتن بـراي احـراز رتبـه آموزشی و پژوهشی در حال برنامه

جهانی هستند و در صورتی به این توفیق دست خواهند یافت که اي و برتر منطقه

در استانداردسازي مجموعه خویش موفق باشند و در جهت استفاده بهینه از منابع

شان تالش نمایند. چنانچه کشـور مـا بـه ایـن مرحلـه از موفقیـت مادي و انسانی

کسـب برسد، خواهد توانست در میدان رقابـت ملـی و جهـانی وارد شـود و بـا

جایگاه مورد انتظار مردم و نظام در منطقه و جهـان، در جـذب نخبگـان بـالقوه و

بالفعل موفق باشد.

براي روشن شدن بحث، مثالی از عرصه علم ورزش و تربیت بدنی ـ به عنوان

المللی شود: قهرمان و پهلوان ملی با یک قهرمان و پهلوان بین علم فردا ـ آورده می

دلیل بـراي قهرمـان و در نهایـت پهلـوان جهـانی شـدن، متفاوت است. به همین

ــت ــه رقاب ــور در عرص ــد حض ــوردن در ح ــک خ ــان و مح ــی جه ــاي ورزش ه

استانداردهاي جهانی ضروري است. پذیرفتنی نیست کسی را که در عرصـه ملـی

که در پهلوان است، پهلوان جهانی به حساب آورند. اما اگر کسی در ورزشی بومی

ي آن موجود نیست، قهرمـان و ایا میدان رقابت جهانی بر جهان ناشناخته است و

توان با اتکا به عملکرد او ابتکار عمـل را از جهانیـان ربـود و آن پهلوان شود، می

المللی و جهانی کرد و اسـتانداردهاي جهـانی را بـراي آن طراحـی ورزش را بین

هم همین نمود. چرا ما همیشه مشق بنویسیم و دیگران سرمشق. در عرصه علمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

67

داستن مصداق دارد. مسلما کشوري که بخواهد در سطح جهانی ادعاي علم و فن

اي جز تن دادن به استانداردهاي علـم جهـانی بـه ویـژه بـراي علـوم نماید، چاره

مـذهبی و توانیم مدعی علوم انسانی و علوم خـاص بـومی طبیعی را ندارد. ما می

ندارد تعیـین و تـدوین نمـاییم تـا مـالك خودمان باشیم. اما باید خودمان هم استا

عمل قرار گیرد.

هدف نهایی از داشتن اسـتاندارد علمـی، اسـتفاده بهینـه از امکانـات مـادي و

معنوي کشور در راستاي رشد و ارتقاء معنویت، ثروت، سالمت، امنیت، قدرت و

توسعه جامع کشور است. در تعریف استانداردهاي علمـی، حـداقل انتظـارات از

شــجویان دکتــرا و کارشناســی ارشــد، اعضــاي هیئــت علمــی، پژوهشــگران و دان

)7(شود. دانشمندان در هر مقطع، سال و یا دوره مشخص می

در مجـالت در شرایط فعلی گاهی معیار تولید علـم را انتشـار مقـاالت علمـی

خارجی ذکر میکنند. سؤال این است آیا انتشار مقاالت در مجالت خـارجی دلیـل

گردد؟ تلقی می شد و ارتقاء سطح علمیبر ر محکمی

ممکن است برخی از مجالت خـارجی در پـذیرش مقـاالت دقـت الزم را بـه

ی موضـوع گعمل آورند. مثل رعایت اصول علمی، برخورد منطقی با مسائل و تاز

باید توجه داشت که همـه مجـالت خـارجی اما را معیار پذیرش مقاله قرار دهند.

برخی به صـرف اینکـه ظـاهر دهند. م را به خرج نمیدر پذیرش مقاالت دقت الز

داشـته باشـد در پـذیرش و چـاپ مقالـه اقـدام مقاله جالب باشد یا صبغه علمی

کنند. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

68

اما باید توجه داشت که چاپ مقالـه در مجلـه خـارجی، هـر چنـد مجلـه در

دارد، آنچه موجب مقاله را محرز نمی گیري کند، اعتبار علمی پذیرش مقاله سخت

باشد. مقاله است طرح اندیشه تازه می اعتبار علمی

کشـور بحـث کنـیم کـه توانیم در تولید علم و ارتقاء سطح علمی وقتی ما می

اي را مـورد مطالعـه مؤلفان کتاب یا نویسندگان در رشته تخصصی موضـوع تـازه

قرار داده باشند. تازگی به این معناست که دانشمند دیگري روي این موضوع کـار

کرده است. عالوه بر تازگی موضوع طرح نظریه یا فرضیه نیزباید تـازگی داشـته ن

)5(باشد، یعنی براي اولین بار مطرح گردد.

در تعریف استانداردهاي علمی، ضروري است برخی نکات مورد توجه ویـژه

ها، کمیت و کیفیت سند علمـی، محـل و موقعیـت انجـام قرار گیرد: ماهیت رشته

علم، ماهیت می، نوع سند علمی، اخالق علمی، ماهیت بومیپژوهش و تالش عل

نـوع ارتقـاي ، المللی علم، نظري و عملی بودن، دایره، محیط و محـل انتشـار بین

مرتبه و مقطع تحصیلی.

اي باشند که موجـب رقابـت سـالم بـین افـراد و این استانداردها باید به گونه

گردنـد و بـه گسـترش جهت جـذب نخبگـان بـالقوه و بالفعـل موسسات علمی

مرزهاي دانش، علم، فن و تکنولوژي و در نهایت ارتبـاط دانشـگاه بـا صـنعت و

)7(جامعه و نهایتا رشد و ترقی کشور منجر شوند.

عوامل تولید علم در دانشگاهها

و انسجام و همبستگی بین افراد و عناصر دانشـگاه، بـه ایجـاد جـو علمـی

دهـد نماید. تحقیقات نشـان مـی شایانی میپژوهشی و آموزشی در دانشگاه کمک

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

69

و انسجام و همبستگی بین اجزاء و عناصر مختلف دانشگاه که وجود جو صمیمی

گـردد کـه بـه صـالح دانشـگاه و باعـث هایی می منجر به تبادل نظر و ایجاد ایده

پیشرفت دانشگاه است.

هـایی کـه بـا یزير دانشگاه، استادان و دانشجویان برجسته و برنامه سابقۀ علمی

گردد در ایجاد این جـو نقـش همکاري استادان و سایر مسئوالن دانشگاه اجرا می

اند. داشته

نبایـد مـورد غفلـت قـرار داد. بودجه و امکانات مناسب را در توسعۀ علمی

نگاهی به وضعیت هزینه و امکانات دانشگاههاي معروف دنیا این نکتـه را نشـان

دانشگاه با بودجه و امکانات آن ارتباط دارد. تولیـد دهد که میزان توفیقات یک می

دانش جدیـد نیازمنـد دسترسـی آسـان دانشـجویان، اندیشـمندان و محققـان بـه

اطالعات جدید و مراکز اطالعاتی و مطالعاتی است. گسترش تکنولوژي اطالعات

المللی آموزشی و تبدیل روشهاي سنتی آموزش به تکنولوژیهـاي هاي بین و شبکه

باشد. فته جهانی نیازمند صرف هزینه میپیشر

سیستم مدیریتی دانشگاه باید به صورت فرا جناحی عمل کند. اگـر محـیط

گذارد افراد دانشگاهی اعم از استادان و دانشگاه یک محیط سیاست زده باشد نمی

و تحقیقی و آموزشی دانشجویان کار اصلی خودشان را که انجام فعالیتهاي علمی

هند.است انجام د

ها باید به خواستها و نیازهـاي دانشـجویان توجـه ساختار مدیریتی دانشگاه

وفرهنگـی و فـراهم آوردن هـاي علمـی کند. تشویق دانشـجویان فعـال در زمینـه

هــاي علمـی، فرهنگــی و اجتمــاعی در دانشــگاه، از امکانـات الزم بــراي فعالیــت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

70

انشـجویان شـود و در د تواند موجب انگیـزه و نشـاط علمـی مواردي است که می

روند رشد موقعیت دانشگاه را افزایش دهد.

در دانشجویی، بستر خوبی براي توسعه علمـی هاي علمی برگزاري کنفرانس

ها ایجاد خواهد کرد. ایجاد فضـاي مناسـب بـراي انجـام کارهـاي دسـته دانشگاه

جمعی توسط دانشجویان از مواردي است که تجربه بسـیار مفیـدي را در اختیـار

هاي آینده دانشـجویان در عرصـه اجتمـاع نشجویان قرار میدهد و براي فعالیتدا

سازد. به هر حال بایـد کوشـید بـه طـرق مختلـف هاي مناسبی را فراهم می زمینه

و اجتماعی خوب و اعتماد به نفس باال در دانشجویان ایحاد روحیه و نشاط علمی

براي رفع تکلیـف، درس تبدیل خواهد شد که کرد در اینصورت دانشجو به آدمی

گیرد و سرانجام با یک روحیۀ ناامید به یـک دهد، مدرکی می میخواند، امتحانی می

دهد. کار معمولی در یک بخش اداري رضایت می

فوق برنامه دانشجویان را به توسـعه فعالیتهـا در هاي علمی از طریق فعالیت

ق فراهم کردن امکانـات تشویق نمود. این عمل از طری هاي اقتصادي و علمی زمینه

هـاي گیـرد. میتـوان پـروژه هاي عالقمند دانشجویی صـورت مـی الزم براي گروه

مختلفی را که متناسب با نیازهاي جامعه باشند تعریف کرد و بعد هـم بـراي ایـن

هاسـت کـه در گروهها از جاهاي مختلف بودجه گرفت. ایـن قبیـل کارهـا سـال

دانشگاه استنفورد تاکنون حـدود سـه هـزار شود. کشورهاي توسعه یافته انجام می

شرکت و کمپانی بزرگ از همین طریق به جامعه صنعتی صادر و صـنعت آمریکـا

کننـد. را متحول کرده است. خیلی از کشورها از این تجربه موفق الگو برداري می

ها نیز پس از موفقیت سه تا پـنج درصـد سهامشـان را بـه هر کدام از این شرکت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

71

کنند و همین مسأله به تـداوم ایـن امـر در انی به دانشگاهها واگذار میعنوان قدرد

کند. وصنعتی آن کشورها کمک می آن دانشگاهها و توسعه علمی

باید روحیـه جسـارت و خطرپـذیري را در دانشـجویان ایجـاد کـرد. یـک

ارد تحقیق دریک مسأله بزرگ میشـود، هـیج ضـمانتی ودانشجو در روز اولی که

قیق او به نتیجه برسد. در چنین شرایطی یک روحیه خطر پذیري باید ندارد که تح

پشتیبان دانشجو در امر تحقیق باشد. روحیه جسارت الزم است ولی کافی نیست.

جسارت بدون پشتوانه فکري و عملی نمیتواند به موفقیت منتهی شود. براي مثـال

مینـه هزینـه بـه حمایـت دانشـگاه در ز یک دانشجو بـراي انجـام تحقیـق علمـی

آزمایشگاه تجهیزات اینترنت، مشاوره حقوق و مادي و... نیاز دارد. دانشجویان مـا

)3(دانند چگونه باید عمل کنند. عمدتا تجربه کاري و عملی ندارند و نمی

در بحث کارآفرینی باید سعی کرد عالوه بر آموزش مطالـب کالسـیک، بـه

اقسـام شـرکتها چگونـه دانشجو یاد بدهیم بخـش خصوصـی چیسـت؟ انـواع و

توان شـرکت درسـت کـرد؟ مقـررات کـاري چیسـت؟ بیمـه هستند؟ چگونه می

چیست؟ مالیات چگونه است؟ اگر دانشجوي ما این اطالعـات را نداشـته باشـد،

رد و ایـن عـالوه بـر اتـالف یها را یاد بگ باید بیرون از دانشگاه با سعی و خطا این

ن ما را از انجام کارهـاي بـزرگ دور کنـد. وقت و سرمایه، میتواند فارغ التحصیال

گذشته است آن زمانی که ما دانشجو تربیت کنیم که بـرود و کارمنـد معمـولی در

انـد. بایـد از ند دهه قبـل آغـاز کـرده چیک اداره بشود. کشورهاي دنیا این کار را

راهکارهـاي هاي خصوصی موفق دعوت کرد تجربیات خودشان و مدیران شرکت

اي بزرگ را به دانشجویان مـا ارائـه دهنـد تـا از ایـن طریـق دانشـجو انجام کاره

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

72

ی و اجتماعی احساس کند نه عنصري جدا از اجتمـاع تخودش را در دل کار صنع

)11( و صنعت.

پدیده فرار مغزها عمدتا به خاطر شرایط اجتمـاعی و اقتصـادي مملکـت و

چه شـرایطی را بایـد وضعیت اشتغال است. باید دید عوامل فرار مغزها کدامند و

فراهم کرد که دانشجو خدمت در کشور خودش را به رفتن به کشور دیگر ترجیح

تـدارك دهد؟ ما براي نخبگان و استعدادهاي درخشان کشور برنامه منسجم علمی

ایم. باید استعدادهاي درخشان را در هر جاي مملکت کـه باشـند شناسـایی ندیده

آنها را قرار داد و ... در اختیار آنها ران مختلف وکرد، بودجه، امکانات الزم، مشاو

هـاي بیرونـی ها و کمک هاي خودشان و مشاوره تشویق کرد در همان مرکز با ایده

شرکتی تأسیس کنند و بروند در همین جامعه به کارشان ادامه دهند. خوب وقتـی

ا در کشـور این امکانات را در اختیار آنها قرار ندهیم، چه انتظاري داریـم کـه آنهـ

بمانند و چشم از امکانات زیاد کشورهاي دیگر بپوشند؟ بر اسـاس آمـار موجـود

175انـد و از ها جـذب شـده در بهترین دانشگاه % برگزیدگان المپیادهاي علمی80

% به خـارج از کشـور 92دارنده مدال المپیاد درکشور در طی دو دهه اخیر حدود

ایران بیشترین مهـاجرت ،المللی پول بین اند. بر اساس آمار صندوق مهاجرت کرده

هـاي علمـی، کشور جهان داشـته اسـت. انگیـزه 61را در میهاي عل کرده تحصیل

)3( شود. % عامل مهاجرت محسوب می90آموزشی و رفاهی بیش از

تواند در جلوگیري از فـرار مغزهـا نقـش ایفـا یکی از چیزهاي دیگري که می

دینی و ملـی را در دانشـجویان ایجـاد کنـیم، بـه هاي کند، آن است که ما دغدغه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

73

ها بتوانند، با تکیه بر ایـن حـس، بـا مشـکالت التحصیالن دانشگاه طوري که فارغ

)11( بسازند و با داشتن همتی باال با مسائل روبرو شوند.

شـرکتها بـه توسـعه مـالی و علمـی ، هاي فناوري و مراکز رشد ایجاد پارك

اسـت. در ها تحقیق در مـورد مسـائل علمـی ن پاركکند. وظیفۀ اصلی ای کمک می

دنیا هزار پارك فناوري و چهار هزار مرکز رشد فناوري وجود دارد. در ایران نیـز

پارك فناوري ایجاد شده است. در شرایطی که صـنعت از پژوهشـگران 14حدود

کنـد مراکـز رشـد بـراي حمایـت از پژوهشـگران و صـنعتی کـردن حمایتی نمی

را از ابـزار توسـعه پایـدار توسعۀ مراکـز علمـی نا مؤثر است محققاهاي آنه طرح

)4( کند. کشورها بیان می

نتیجه

امروزه پژوهش، کلید دانایی و دستاوردهاي آن زیر بناي توسعه همه جانبـه و

تواند زمینه ساز تحقق جامعـه شود که می پایدار جوامع در حال رشد محسوب می

در این راستا باید عوامل مؤثردر تولید علم و فن را به سوي دانایی محوري باشد.

شناخت و در صدد رفع موانع تولید علم برآمد. عوامل مؤثر در تولید علـم ماننـد:

ایجاد و تقویت فرهنگ علم دوستی در جامعه، توسعه منابع انسانی پژوهشگر بـه

علمـی، عنوان رکن اساسی، توسعه مقاطع دکترا و کارشناسی ارشد، تـأمین منـابع

جهت دستیابی به پیشینیه تحقیق، توسعه هاي اطالعات علمی مجالت، کتب، پایگاه

و پژوهشی داخلـی و و کیفی مجالت علمی ها، توسعه کمی ها و آزمایشگاه کارگاه

اي کـه عـالوه بـر تـوان پوشـش چـاپ المللی کردن آنها به گونه تالش براي بین

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

74

خارجی نیز باشد و در واقع نت محققاداخل کشور، پذیراي مقاال نمقاالت محققا

مقـاالت محققـان يشرایطی ایجاد شود که بخشی از محققان داخل کشور، پـذیرا

خارجی نیز باشند و در واقع شرایطی ایجاد شود که بخشی از محققان خارجی در

و مشـخص کـردن حـداقل تیم ما بازي کنند. همچنین داشتن استانداردهاي علمی

با توجه به موقعیت خویش، مدیریت عالمانه، سیاست گذاري انتظارات از هر فرد

تواند در تولید علم مؤثر واقع شود. عدم وجود هر یک و نظارت صحیح می علمی

گردد. از این عوامل مانع تولید علم می

منابع

یـادگیري الکترونیکـی از تئـوري تـا .)1385( .فتی ،یمالو .تري ،ـ اندرسون.1

تهـران: مؤسسـه فنـاوري .زمـانی، سـیدامین عظیمـی) شـرت ع(مترجمان: .عمل

اطالعات آموزشی.

نقـــش دانشـــگاه آزاد ). 1385ایزدنشـــان، حیـــدر. بوســـتانی، فـــردین. ( -2

ه مقاالت ربع قرن فعالیـت دانشـگاه ع. مجموواحد مرودشت در تولید علم اسالمی

واحد یاسوج. . دانشگاه آزاد اسالمیآزاد اسالمی

. در توسـعه علـم نقش دانشگاه آزاد اسـالمی ). 1385ـ جوهرزاده، محصور. (3

ــگاه آزاد ــالمی. دانش ــگاه آزاد اس ــرد دانش ــرن عملک ــع ق ــاالت رب ــه مق مجموع

.واحد اهواز اسالمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

75

تولیـد علـم بـه عنـوان یـک ضـرورت اساسـی در ). 1385ـ زاهدي، اسد. (4

ی.: مجموعه مقاالت ربع قـرن فعالیـت دانشـگاه آزاد اسـالم دانشگاه آزاد اسالمی.

.واحد یاسوج دانشگاه آزاد اسالمی

5- www.korsi_ir.htm ) 1386مقاله دکتر علی شریعتمداري(

6- www.insl-org

پور ، علی اکبر صبوري و نجمه ساسان2004مقاله تولید علم ایران در سال

7- www.cgie.orgoir

مقاله: نظري بر تاریخچه تولید علم در ایران، دکتر کیانوش هفت لنگ (رئـیس

پژوهشکده ابوریجان بیرونی)

8- www.cyrusnews.com/news/2007

نگاهی به موانع رشد پژوهش در ایران

9- www.google.com

شی و نظریه پردازي در علوم دینییمجموعه گفتگو: درآمدي بر آزاد اند

10- www.dana.iau.ir

مرکز مطالعات و آموزش نیروي انسانی دانشگاه آزاد اسالمی

11- www.porseman.net

گفتگو. با اساتید دانشگاه صنعتی شریف در زمینه تولید علم در دانشگاهها

.1386ـ سخنرانی دکتر قدسی به مناسبت آغاز سال نو 12

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

76

رسالت استاد در اتحاد ملی و انسجام اسالمی

2، دکتر تقی امینی1ملیحه سادات سید کتولینویسندگان:

واحد گرگان، باشگاه ی رشته مامایی، دانشگاه آزاد اسالمیدانشجوي کارشناس -1

پژوهشگران جوان

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیئت علمی -2

چکیده

به یقین رشد و توسعۀ فراگیر و همه جانبـۀ یـک کشـور در گـرو عنایـت بـه

و هاي بسیاري است. در این چرخۀ نسبتا گسترده اتحـاد ملـی ها و مؤلفه شاخص

بـه عنـوان یـک فرهنـگ پایـدار، داراي جایگـاهی اسـت ویـژه، انسجام اسـالمی

بـه عنـوان یـک گمان، تبیین، تحکیم و ترویج اتحـاد ملـی و انسـجام اسـالمی بی

فرهنگ پویا و پایا به یک عزم و همکاري همگانی نیاز دارد که جایگاه و رسـالت

ن، ویـژه و بسـیار نظـر گیـر ها و مراکز آموزش عالی در ایـن میـا استادان دانشگاه

است.

و هاي بنیان گذار انقـالب اسـالمی مندي از فرموده این مقاله بر آن است با بهره

را بیانات مقام معظم رهبري اهمیت و ضـرورت اتحـاد ملـی و انسـجام اسـالمی

تبیین نماید. سپس به رسالت و نقش کلیدي و بسـیار مـؤثر اسـتادان دانشـگاه در

رویج این مهم بپردازد.تبیین، تحکیم و ت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

77

اینترنتی تـدوین گردیـده در مقولـۀ نقـش و –این مقاله به روش کتابخانه اي

رسالت استادان نیز نگارندگان تحلیل و پردازشی از موضوع بدست داده اند.

يکلید هاي واژه

دانشگاه. -دانشجو -استاد -انسجام -اتحاد

قدمهم

هـا و کشـورها در گـرو توجـه شـاخص رشد و توسعه فراگیر و همـه جانبـه

هاي گوناگونی است که به طور نظام مند با یکدیگر مـرتبط بـوده و مکمـل مؤلفه

به عنـوان یکدیگر است. در این چرخه نسبتا گسترده اتحاد ملی و انسجام اسالمی

یک فرهنگ پایدار، داراي جایگاهی است ویژه.

همانـا ، و انسـجام اسـالمی اتحاد ملی یعنی وحدت و یکپارچگی ملـت ایـران

هاي مسلمان با یکدیگر است. بی تردید توجـه اتحاد و همدلی و یکپارچگی ملت

که از سـوي رهبـر فرزانـۀ انقـالب، بیـان و به مقولۀ اتحاد ملی و انسجام اسالمی

درخشیده و 1386مطرح گردید و از باب اهمیت موضوع، این مهم بر تارك سال

گر ضرورت پرداختن بدان با رویکردي نو و ویژه است.آن را مزین نموده، بیان

اعتصام و چنگ زدن به ریسمان الهی، اتحاد و یکپارچگی و پرهیز از تفرقه که

در چرخـۀ رشـد، –هاي برجسته و مورد تاکید قرآن مجیـد نیـز هسـت از آموزه

امري است حیاتی. از این روي براي تحقق توسعه و تعالی کشور و جامعۀ اسالمی

ر چه شایسته تر این امر، علل و عوامل گوناگونی مؤثرند.ه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

78

ــت ــتادان و اعضــاي هئی ــوثر، نقــش اس ــل برجســته و م ــن عوام ــه ای از جمل

ها و مراکز آموزش عالی است که بـا بهـره منـدي از گـنج دانـش و دانشگاه علمی

تجربه، از توان باالي نقش آفرینی برخوردارند. این نوشتار بر آن است تا با دست

هـاي بـزرگ معمـار و بنیـان گـذار انقـالب مندي از فرموده ایۀ قرار دادن و بهرهم

و رهبر فرزانۀ انقالب در چند موضوع و مولفه به تبیـین نفـش و رسـالت اسالمی

بپـردازد و امیـد استادان دانشگاه در تحقق فرهنگ اتحاد ملـی و انسـجام اسـالمی

ین قشر فرزانه و بهـره منـدي از هاي نقش آفرینی پر ارج ا است با یادآوري مؤلفه

بـه عنـوان یـک این توان و سرمایۀ عظیم در تحقق اتحاد ملی و انسـجام اسـالمی

فرهنگ پویا و پایدار گام هایی بلند و مؤثر برداشته شود.

يضرور است يامر یمل اتحاد يسو به عوتد

وشـناخت میمسـتق صـراط مـودن یپ با تا کرده جزم را خود عزم رانیا ملت ما

ـ کـه ییهـا چالش شناخت و عالم یکنون طیشرا در خود تیموقع و گاهیجا شیپ

يکشور .میباش داشته بلند سر و آزاد یباآنها،ملت مواجهه راه داردو قرار ملت يرو

ـ اسـتفاده یخـوب بـه خودمان یمل يها تیظرف از م،یباش داشته آباد میبتـوان . میکن

مـان یا پـرچم . میباشـ داشـته دسـت در را یاجتمـاع عـدالت پرچم م،یباش شرویپ

رتیغ از برخوردار است، استعداد با ملت کی رانیا ملت. میریبگ دوش را اسالمی

، ورزد می عشق خود هنیم به دارد، مانیا قایعم اسالم به، است یمل رتیغ و ینید

اسـت قـادر ما ملت که بخشد می اعتماد و يدواریام ما به که است ییزهایچ نهایا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

79

1.کند دایپ دست خود هدف به

مؤلفـه تحقـق در توانـد مـی استاد يرهبر معظم مقام يها فرموده به تیعنا با

، يفکر يمرزها از انتیص و حفظ يبرا وحدت، اسالم به قیعم مانیا چون ییها

نفـس به اعتماد، يباور خود، ثاریا ۀیروح شیافزا و هنیم و ییایجغراف و یفرهنگ

سـازان ندهیآ و یاجتماع و یانسان میعظ يها هیسرما عنوان به انیدانشجو در... و

.دینما فایا يمؤثر اریبس نقش کشور

است یاله فیتکل کی کلمه وحدت حفظ

ـ ا در کـه ییهـا جنـاح تمامی، ها جناح تمام دیبا کلمه وحدت حفظ يبرا رانی

،یفرهنگستان تا بازار، جناح تا ارتش، جناح تا تیعلم و تیمرجع جناح از است،

ـ با نهـا یا تمـام هـا، نینش کوخ تا، ها نینش ابانیب تا، یتادانشگاه، یتانرسیدب تا دی

يروز امروز. نباشند متفرق هم با باشند، داشته روابط دیبا قوم سران و کنند تفکر

آخـر تـا د،یباشـ داشته تفرقه چنانچه اگر د،یده انجام کار تفرقه با شما که ستین

.بدتر هم نیا از و دیا نیهم

مقابـل تواند نمی یکس باشند واحد دی نیمسلم اگر، میباش دواحدی دیبا همه ما

هـم گـر ید ممالـک ، نهـا یا نـه . بکنند توانند نمی یغلط چیه، کند امیق تیجمع نیا

فرزانـه يقشر عنوان به استادان 2.میباش داشته واحد دی توانندبکنند،اگر نمی یغلط

در انیدانشجو ستۀیشا يها دگاهید ییهمگرا در تواند می رسالت يدارا و اثرگذار

.86بیانات مقام معظم رهبري در سال -1

.530ص ،1ج ،صحیفه نور، امام خمینی (ره) -2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

80

واسـطه عنـوان بـه و داشته اثرگذار ینقش یاجتماع و یفرهنگ، یاسیس يها نهیزم

.باشند انیدانشجو ژهیو به یدانشگاه ۀجامع اتحاد و ائتالف مرکز و العقد

ینید يها آموزه اساس بر اسالم یتعال ندیفرآ و استاد

ـ ید يهـا آمـوزه اسـاس بـر اسالم یتعال در دانـش و علـم هـدف نیبهتـر ین

و یاله يها آموزه اساس بر انسان يمعنو و يماد تکامل. است اسالمی يکشورها

و شـمندان یاند یشـ یاند هـم و یـی همگرا نیقی به و شود می حاصل آنها شناخت

اسالم جهان شمندانیاند اگر.است بوده مؤثر امر نیا در اسالمی يکشورها نخبگان

، کنند یمعرف جامعه به را اسالمی میتعال و قرآن فرهنگ، شهیاند در وحدت بتوانند

ـ ن یاجتماع و یاسیس مراکز و شد خواهد محقق اسالمی وحدت و انسجام آنگاه زی

میخواه اسالمی يکشورها ۀجانب همه ۀتوسع شاهد و ندیجو می تمسک امر نیا به

1.بود

از یکی عنوان بهها دانشگاه علمی ئتیه يواعضا استادان که است نیا قتیحق

و قیحقـا گسـترش و نیـی تب يبـرا یفرهنگ و یپژوهش، یعلم مراکز یاصل ارکان

ژهیـ و یگـاه یجا از اسـالم بخـش ییروشـنا نیـ د یتعـال جهـت در یاله معارف

ـ ر برنامـه مسـئووالن، است ستهیشا نیبنابرا.برخوردارند گـذاران اسـت یس و زانی

تعامـل يهـا نـه یزم کردن تر فراهم با زین کشور یعال آموزش و یدانشگاه مراکز

، استادان دست به معارف ۀافاض يبرا يساز بستر و انیدانشجو و استادان ۀستیشا

.ندینما تر فراهم را استادان فیشر رسالت انجام و ینیآفر نقش موجبات

.وزیر علوم ،سخنرانی محمد مهدي زاهدي ،WWW.Google.comسایت -1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

81

یاسالم ۀجامع اهداف يمحور پژوهش و علم به توجه تیاهم

تکامـل مراحـل الماس ظهور از قرن چهارده گذشت از پس مسلمانان و اسالم

تجربـه را خـود علمـی شرفتیپ و اعتال یآرمان ۀنقط و دیمایپ می را خود یجیتدر

ـ تک بـا مسـلمان يکشـورها شـرفت یپ و توسـعه شک یب و کند می و علـم بـر هی

موجـب خـود کـه - محـور ییدانـا گفتمان و يافزار نرم جنبش تحقق، پژوهش

حاصل - است شده آنها تیهو و غرور ختنیبرانگ و مسلمانان انسجام و وحدت

و متعهـد و متخصص يها انسان پرورش در دانشگاه گاهیجا انیم نیا در.شود می

و انیدانشـجو و اسـت بوده فراوان اریبس کردند ییافزا معرفت که ییعلما تیترب

.کنند شروع اسالمی وحدت جهت در را تالششان دیبا اسالم جهان وریغ جوانان

عنـوان بـه را اسـالم جهان تواند می اسالم جهان ینکنو نسل و جوانان يداریب

1.کند مطرح... و علمی، ياعتقاد، یاسیس يها عرصه تمام در بزرگ قدرت

جنـبش و نهضت در دانشگاه استادان و یعال آموزش مراکز وها دانشگاه نقش

ـ م به استادان است ستهیشا يرو نیا از.است آشکار کامال یپژوهش و ریذخـا زانی

و يدسـتاوردها و افتـه ی انتقـال در دانش و علم گوناگون يها عرصه در تجارب

يهـا وهیشـ يریکـارگ به با، دهیورز اهتمام انیدانشجو به شیخو ارزنده تجارب

ارتقـاء موجـب علمـی و یپژوهشـ يکارهـا در دانشجو ییراهنما چون گوناگون

رهنگف و پژوهش و علم قلمرو يها انیبن میتحک و اسالمی جامعه علمی تیوضع

.دینما ینیآفر نقش اسالمی کشور و اسالم اقتدار و، عزت، يسربلند در و شده

.همان جا -2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

82

یاجتماع جانبه همه و کامل تیامن

کـه دارد هیسـرما چهـار انسـان که است آمده حجرات سوره 12-11 اتیآ در

: باشد محفوظ و ردیگ قرار قانون نیا يدژها در دیبا آنها همه

آبرو – ناموس – مال – جان

آنهـا مـال و جـان همچـون افـراد تیثیح و آبرو که دهد می نشان اتیآ ریتعب

، یاسـالم جامعـه در خواهـد مـی اسالم.است تر مهم جهات یبعض از بلکه، است

هجـوم گریکـد ی بـه دسـت بـا درعمـل مردم تنها نه، باشد حکمفرما کامل تیامن

باشند امان در زین نآنا فکر و شهیاند نظر از باالتر آن از و زبان نظر از بلکه، نکنند

بـه را تهمـت يرهـا یت خود افکار منطقه در یحت يگرید کند احساس کس هر و

در جـز کـه سـطح نیبـاالتر در اسـت یتیامن نیا و کند نمی يریگ نشانه او يسو

.ستین ریامکانپذ مؤمن و یمذهب جامعه

ـ فرما مـی یثیحـد در) ص( اسـالم امبریپ يآبـرو و مـال و خـون خداونـد : دی

.بردن او درباره بد گمان نیهمچن و، کرده حرام گرانید به را مسلمان

ـ ثیح و مقابل طرف به تنها نه بد گمان يبـرا بلکـه کنـد مـی وارد لطمـه او تی

مـردم با يهمکار از را او که شود می سبب رایز بزرگ است ییبال زین آن صاحب

فـراهم انـزوا و غربـت از آکنده وحشتناك ییایدن و کند کنار بر یاجتماع تعاون و

.سازد

و رونق آن به و کند می جدا وانیح از را انسان یزندگ که يزیچ گرید ریتعب به

ـ ا و اسـت یجمعـ دسته يهمکار و تعاون روح بخشد می تکامل و حرکت در نی

کـه یحال در باشـد حـاکم مردم بر ینیخوشب و اعتماد که است ریپذ امکان یصورت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

83

بـرد می نیب از را تعاون يها وندیپ و کوبد می هم در را اعتماد نیا يها هیپا سؤظن

جامعـه ختگـان یفره و دانشـگاه اسـتادان 1.کنـد مـی فیتضـع را یاجتماع روح و

طـرح ياجـرا .باشند داشته مؤثر نقش یاجتماع تیامن ي ارتقا ندیفرآ در تواند می

يزگردهایم نشست در حضور، آثار فیتأل، یقیتحق مقاالت نیتدو، یپژوهش يها

و بهتر چه هر قیمصاد بروز و اجتماع و علمی مجامع در یسخنران ارائه ،یتخصص

يرفتارها و کنش در یاجتماع تیامن کامل و جانبه همه ي ارتقا ندیفرا تر ستهیشا

در اسـتاد رسـالت و نقش ریتأث قیمصاد و موارد از... و یجمع يرفتارها و يفرد

.است مهم نیا تحقق

دیرانب عقب را غرب اسالمی وحدت با

ـ تقر و تفاهم و اسالم وحدت مساله طرح با مسلمانان نیب وحدت انیمناد بی

و قـت یحق بـه یبخشـ یآگـاه و يروشـنگر بـا را جامعـه اذهـان اسالمی مذاهب

:دید توان می راحل امام شاتیفرما در را آن نمونه که کردند ییراهنما اتیواقع

غـرب مقابـل در مجتمعـا همـه و بدهنـد يبـرادر دست هم با مسلمانان همه

ـ م در و بزنند عقبش را غرب و ستندیبا ـ و آرام حکومـت کیـ خودشـان انی کی

بـه چکـدام یه، یبـاق خـودش يجـا سـر ممالـک همه.دهند لیتشک آرام اجتماع

کند تجاوز آنها به خواست ریغ اگر باشند برادر هم با همه نکنند تجاوز چکدامیه

یدولتـ چیهـ شـوند متحـد هم با نیمسلم اگر.بروند جلو و شوند ناله هم با همه

.195ص ، 26 ج ،تفسیر نمونه -2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

84

اسـتادان ژهیو به یدانشگاه جامعه است ستهیوشا دیام 1.کند غلبه آنها به تواند نمی

و مناسب يزیر برنامه با انقالب ریکب معمار و گذار انیبن يرهنمودها به تیعنا با

تهـاجم بـا مقابلـه بـه نسـبت ژهیـ و يکـرد یرو و خـور در يراهکارها از استفاده

را موقـع به و الزم اقدامات غرب يایدن یارزش ضد يفرآوردها جیترو و یفرهنگ

.ندینما یعمل

دیکن حفظ را شیخو ریذخا و دیشو متحد

اسـالم احکـام بـه عمـل چنانچه هم با نیمسلم همه) ره( ینیخم امام گفته به

– باشـد تـرکش را اسـالم ملت ما. باشند داشته روابط هم با دیبا و زندیعز بکنند

جـا هـر ، باشـد کـا یآمر، باشـد قـا یآفر، ملـت هر از باشد عجمش – باشد عربش

ـ بده هم دست به دست. میدار می زیعز را اسالم ملت ما باشد خواهد می همـه دی

.باشد قرآن به شما ياتکا دیمسلمان

و. دانـد می اسالم جهان به متعلق را خود علمی يدستاوردها تمامی اسالمی رانیا

٢.دهـد قـرار اسـالمی امت اریاخت در را آنها تا دارد یادگآم ينظر وسعت کمال با

عرصـه در بزرگـوار آن يها شهیاند از دفاع و) ره( ینیخم امام يها دگاهید نییتب

و علمـی جامعـه دوش بـر است یرسالت عنوان به یفرهنگ و يفکر گوناگون يها

ـ ا در کـه کشـور یفرهنگ مهـم و ژهیـ و اریبسـ کشـور اسـتادان گـاه یجا انیـ م نی

ـ پو بـا جامعه ي ختهیفره و فرزانه فیط نیا است ستهیشا نیبنابرا.است هـر ییای

.130ص ،1ج ،صحیفه نور -1

.128ص ،1ج ،صحیفه نور -1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

85

بـا نمـوده تـالش کشـور یفرهنگـ و یپژوهشـ ، یعلم ریذخا ییایپا در شتریب چه

ـ بن تیتقو ضمن یفرهنگ و علمی گوناگون يها عرصه در تر ریچشمگ حضور انی

يفـا یا انیانشـجو د يبرا يا ستهیشا يالگو عنوان به جامعه یفرهنگ و علمی يها

ـ ا بانشـاط و مـؤثر ، گسترده حضور چه ؛ ندینما نقش موجـب ختـه یفره قشـر نی

.شد خواهد انیدانشجو علمی و یروان، یروح يانرژ تیتقو و دلگرمی

اسالمی انسجام يالگو) ع( یعل امام

ـ ا به انسانها وصول یاله يایاول و اءیانب تمام هدف بـوده انسـجام و اتحـاد نی

ـ پ از پس) ع( یعل امام عمل و علم و است وهـا رنـج تمـام بـا ) ص( اکـرم امبری

.بود هدف نیهم بیتعق کرد تحمل که ییهایسخت

آن و خیتـار قله فراز بر است پرچمی عدل و حق نیمواز بر) ع( یعل استقامت

عقـب وجه چیه به و دینگرد خسته و سست هرگز شیخو استقامت در حضرت

ـ پا ضـامن ) ع( یعلـ يدرونـزا استقامت.ننمود ینینش يهـا عرصـه در يو يداری

و یحقـوق ، یحکـومت و یاسیس، یاجتماع و يفرد يها دانیم در او.بود گوناگون

پشـت عـدل و حق به یمتیق چیه به و ستادیا داریپا یدرست و یراست به ياقتصاد

يدعوتهـا ریتاث تحت اش یانسان لطف و رحمت و محبت از زیلبر وجود و نکرد

افتخار را یانسان استقامت و نگرفت قرار عدل و حق گذاشتن پا ریز يبرا یعاطف

.دیبخش

منت "يبرادر و وحدت " به اسالمی امت بر خداوند: دیفرما می) ع( یعل امام

تـوان هماننـد آن گزارده که در سایه آن زندگی کنند، نعمتی که هیچ ارزشی نمـی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

86

1التر بود.تصور کرد زیرا از هر ارزشی گرانقدرتر و از هر کرامتی با

نتیجه

سخن آخر این که وحدت و یکپارچگی یک ملت و انسجام قوي تر یک امت

امري است ضروري. توجه به این مولفه ي مهم بـراي توسـعه چشـمگیر و همـه

مقولـه اي اسـت اجتنـاب ناپـذیر.بنابراین بـراي جانبه کشور و نیز جامعه اسـالمی

این امر پسندیده و حیاتی بایـد رسیدن به نقطه ي مطلوب این مهم و تحقق کامل

در پی ارائه راهکارهاي جدید و بسیار دقیق بود.

از جمله راهکارهاي موثر بهره مندي از منابع پـر ارج کـه معلمـان و اسـتادان

دانشگاه و مراکز آموزش عالی کشور به عنوان مصـادیق بـارز و برجسـته ي ایـن

تا بـا سیاسـت گـذاري و برنامـه بخش، تاثیري بسزا دارند. بنابراین شایسته است

ریزي مناسب و شایسته زمینه مشارکت و استفاضه و بهـره منـدي بیشـتر از ایـن

سرمایه ي عظیم فکري، معنوي و انسانی را فراهم تـر نمـود. معلمـان، اسـتادان و

ها نیز با رویکـرد ویـژه نسـبت بـه انسـجام دانشگاه اعضاي فرزانه ي هیئت علمی

کـه در زمینـه هـاي گونـاگون ارتقـا ي ملـی و انسـجام رسالت ارزشمند خویش

را که زمینه ساز توسعه و تعـالی همـه جانبـه ي کشـور و جامعـه اسـالمی اسالمی

فراهم تر خواهد کرد، تالشی مضاعف نمایند.

397ص ،192خطبه ،حمد دشتیم ،مترجم ،نهج البالغه -1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

87

منابع

تفسیر نمونه، مکارم شیرازي، ناصر و همکاران، دارالکتب اسالمیه، چـاپ -1

.66، آذر 16

خمینی (ره)، سازمان مدارك فرهنگی انقـالب اسـالمی، صحیفه نور، امام -2

.76چاپ سوم، بهار

.85طایر فرخ پی، مصطفی دلشاد تهرانی، دفتر نشر معارف، چاپ اول، پاییز -3

نهج البالغه، ترجمه، محمد دشتی، موسسه انتشاراتی موعود اسالم، چاپ -4

.83پنجم، بهار

، خبرگزاري قرآنی ایران.Google.Com.WWWسایت -5

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

88

سیره شهید ثانی در هنجار شناسی تربیتی استاد

هادي علیمحمدي

کارشناس علوم و معارف اسالمی

چکیده

بر کسی پوشیده نیست که حوزه هـاي علمیـه از دیـر بـاز خواسـتگاه علـم و

اندیشه در کنف اخالق بوده اند. تدبر و تعمق در مسائل پیچیده علـوم و معـارف

هی، اصولی و فلسفی جز در سـایه حسـن آداب و ادب همچون مباحث فق اسالمی

نمود. تجربه حوزه علمیه در علم اخالق و شیوه هاي اخالقی کاري بس محال می

و اجتماعی به کـار بسـته انـد سـبب که بزرگان حوزه هاي علمیه در مسائل علمی

شد که به دیدگاه یکی از همین بزرگان نظري هر چند گذرا افکنده شود.

ی که به واسطه کتاب (شرح لمعه دمشقیه) در حوزه بیشـتر شـناخته شهید ثان

). ایـن منیۀ المرید فـى آداب المفیـد و المسـتفید شده است، کتابی دارد با عنوان (

پـردازد و بـه کتاب بدون تکلف و اغراق بـه نکـات اخالقـی عـالم و مـتعلم مـی

اصطالح حوزویان این کتاب آموزنده (زي طلبگی) است.

گارنده بر آن است که کاربردي بودن این کتـاب در حـال حاضـر در دیدگاه ن

حوزه علمیه، گواه بر کاربردي بـودن مباحـث و نکـات آن در محـیط دانشـگاهی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

89

خواهد بود. لذا در این مقال به نظریات آن بزرگوار که در ابعـاد و شـرایط فعلـی

دانشگاهی قابل اجراست، پرداخته خواهد شد.

کلیدي هاي واژه

-تعلـیم و تربیـت -اخـالق -حـوزه و دانشـگاه -هنجار شناسی -د ثانیشهی

رسالت دانشجو. -آداب معلمی

مقدمه

بن محمد بن جمال الدین بن تقى بـن زین الدین بن نورالدین على بن احمد

911در سـیزدهم شـوال )شهید ثـانى ( عروف بهمصالح بن مشرف عاملى جبعى،

)قسـطنطنیه ( رق د ه 965یا 966جمعه، رجب در روز و زاده شد )جبع( ق در ه

جهـان شـیعه اسـت. درخشان سـپهر علـوم یکی از ستارگان او .شهادت رسید به

تحـولی بـس عظـیم داشـته و در سایه زندگانى پربارش، بویژه فقه، اسالمى علوم

آثـار گرانبهـائى در علـوم اسـت. را براى دنیـاى اسـالم بـه ارمغـان آورده برکاتى

آثار همچون مهـر تابـان از او به جاى مانده است که هر یک از اینمختلف دینى

نمایـان اسـت و در میان تمام میراثهـاى علمـى دانشـمندان اسـالمى، برجسـته و

سازد. می نظرهاى فضالء و دانشمندان را به خود معطوف

منیـۀ المریـد یکی از آثار برجسته این مجاهد خستگی ناپذیر نگارش کتـاب (

) در آداب تعلیم و تربیت است. این کتاب کـه بـا نـام ید و المستفیدفى آداب المف

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

90

بـه فارسـی "دکتر سید محمد باقر حجتی"(آداب تعلیم و تعلم در اسالم) توسط

برگردانده شده، به پندها و اندرزهایی پیرامون اخـالق تحصـیل و تـدریس علـوم

رشـته تحریـر در باب و یک خاتمه بـه 4در یک مقدمه، )منیۀ المریدپردازد. ( می

در امـر تـدریس و آداب و وظـائف معلـم و شـاگرد آمده است. باب اول: درباره

در منـاظره و باب سوم: ، آداب فتوى و مفتى و مستفتى. باب دوم: در جلسه درس

آداب و آئین نگـارش و نگاهـدارى درباره باب چهارم: ن، آداب و آفات آ ،شرایط

درجـات و و اقسام علوم شرعى و دانشهاى اصـیل دینـى بارهدرخاتمه: و .کتاب

محصـل و بطـه بـا ترتیب و تسلسل علوم دینى در را ومراتب اهمیت علوم دینى

. اما این مقاله به بررسی باب اول آن کتاب خواهد پرداخت. با توجـه بـه دانشجو

اهمیت نظام اخالق در مراکز علمی، خصوصا در دانشگاهها تـرجیح داده شـد بـه

شیوه هاي اخالقی مورد اشاره در این کتاب با نگاه کـاربردي نگریسـته شـود. بـه

اربردي و قابل استفاده تربیتی ایـن کتـاب را بـه کوشد اصول ک واقع، این مقاله می

شیوه خالصه ارائه نماید و ضمن آن به بررسی و شیوه هاي اجرائـی آن بپـردازد.

شهید ثانی به صورت گذرا مورد بررسی قرار گرفتـه در قدم اول شخصیت علمی

است.

ی:زندگى نامه شهید ثان

امات فرهنگ و معـارف شـیعی که سینه اش ماالمال از اله فرزانه این دانشمند

محصـول کوششـهاى بـى دریـغ او در بود، علم را ضمیمه عمل کـرده اسـت تـا

نمایــان گــردد. اســالمى تحصــیالت و مطالعــات مــداومش در مــذاهب مختلــف

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

91

اسـالم اقصی نقاط جهـان به این عالم شهیرو گشت و گذارهاى متعدد ها هجرت

زبـده تـرین ، و از محضـر هاساتید بـزرگ و برجسـته اى را درك کـرد سبب شد،

شـهید نمایـد. فراوان در علوم متنـوع کسـب ییبهره ها اسالمیدانشمندان ممالک

یاتادب علوم مختلف، از قبیل: هیئت، طب، ریاضى، عرصهدر موثريثانى گامهاى

از ی شد کـه برداشت که ثمرات آن آثار پرارزش عرب، فلسفه، عرفان و سایر علوم

.است پاره اى از آنها از میان رفته، و یا شناسایى نشده او به جاى مانده، و یا

متبلور شده در فقه اسالمى این دانشمند عالی مقام اوج شکوه و عظمت علمی

،صـاحب نظـر ی فقیهـ . شخصـیتى کـم نظیـر مـى باشـد است. او در فقه شـیعی

کرده رائهکه او ا نظریاتى را ؛برخوردار از استقالل در استدالل و استنباط و اجتهاد

اصـول عقایـد بـه علمى در ارتباط با فقـه و معرکاتاست گشایشگر مشکالت و

.شمار آورد

مـوارد ذیـل توان بـه شاخص شهید ثانی به نقاط مختلف می سفرهاى علمیاز

اشاره کرد:

دانشـمند و بزرگـوار علـى بـن ) براي درك محضرمیس: هجرت به (میس .1

کتابهـاى جهـت تحصـیل ق) ه 933( ق ) تـا ه 925عبد العالى کرکى از سـال (

.عالمه حلى )قواعداالحکامو ( )ارشاداالذهان(محقق حلى، )شرایع االسالم(

سـید حسـن بـن سـید جعفـر، مؤلـف کتـاب در کرك نوح با: کرك نوح .2

کـه پیوسـته در شـد جدیـد را آنچنـان پـذیرا این استاداو ) شد.البیضاء المحجۀ(

میـثم ) قواعـد ( و کتـاب مـى کـرد، محضر بحث و مذاکرات گوناگون او شـرکت

العمـدة الجلیـۀ فـى االصـول (فقـه، و در اصول )التهذیبي (بحرانى، و نیز کتابها

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

92

ابن حاجب در نحـو )الکافیه( و کتاب -است که از مؤ لفات استاد بوده - )الفقهیه

.را بر او خواند

فیلسـوف در آنجا به محضر درس شمس الدین محمـد بـن مکـى، دمشق: .3

کـه - غایۀ القصد فى معرفۀ الفصـد ( و )الموجز شرح( یافت، و کتابهاىمحقق راه

در هیئـت و )فرغانى فصول( و نیز کتاب -در طب و از مؤ لفات همین استاد بود

در علـم )شـاطبیۀ ( سهروردى را بر او خواند و کتـاب )حکمۀ االشراق( بخشى از

ن کریم را طبق قرائـت تحصیل کرد، عالوه بر آن، قرآ نزد احمد بن جابرا قرائت ر

.بر او قرائت نمود نافع و ابن کثیر و ابى عمر و عاصم

علمـى در میـان روزگاران مصر یکى از مراکز مهم جنبشـهاى در آن مصر: .4

سـتادانى از ا رفت. شهید ثانى در ایـن سـرزمین می بالد و ممالک اسالمى به شمار

و تفسـیر از مذاهب مختلـف اسـالمى را درك کـرده بـود کـه در فقـه و حـدیث

.و کارآئى عمیقى برخوردار بوده اند تخصص

نمى توانست بـر موجـودى و ماندن در مصر و یا دمشق از آن پس حجاز: .5

ق، بـه سـوى ه 943ذخائر علمى شهید بیفزاید؛ لـذا مصـر را در هفـدهم شـوال

حجاز ترك گفت، و در این سفر به زیارت خانه خدا و انجام مراسم حج وعمـره

) موفـق مبى اکرم (صلى اهللا علیه و آلـه ) و ائمـه بقیـع (علـیهم السـال و زیارت ن

.ق به وطن خویش بازگشت ه 944گردید و در ماه صفر

، به زیارت ائمه اطهارى که مراقدشـان در عـراق )ق ه 946ر(در صف عراق: .6

بازگشـت و ) جبـع ( شعبان همانسال به موطن خود، بود موفق گردید، و در پنجم

.نجا ماندچند سال در آ

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

93

باور هاي اعتقادي و دینی دانشجو رسالت استاد در تحکیم

خوریم که منشـاء آن از ) به نکات تربیتی اعتقادي برمیمنیۀ المریدبا بررسی (

هـا و بـاب هـاي ایـن کتـاب بـر گیرد. فصل می سرچشمه آیات و روایات اسالمی

امـر سـبب اساس شیوه هاي آموزشی حوزه علمیه نگاشته شـده اسـت و همـین

گرایش مبنایی این خلقیات به مسائل دینی است. هر چند از دیدگاه ما دین همـان

آداب است.

) به عنـوان منیۀ المریدگذرد، اما هنوز( ها از نگارش این کتاب می با اینکه سال

گــردد. در کشــورهاي غیــر هــاي علمیــه تــدریس مــی کتــاب آموزشــی در حــوزه

وزشی این کتاب مورد استفاده قـرار گرفتـه اسـت. هاي تربیتی، آم نیز شیوه اسالمی

در حال حاضر به عنوان اساسنامه آموزش و پرورش در کشور ژاپن )منیۀ المرید(

)1(مورد استفاده قرار گرفته است.

ابش ابتدا به تجلیل جایگاه علـم و عـالم از دیـدگاه شهید ثانی در باب اول کت

کنـد و در پردازد. سپس احادیث نبوي پیرامون این موضوع را کنکاش می قرآن می

(علـیهم نیسخنان معصـوم رسد. نهایت به احادیث معصومین (علیهم السالم) می

اهمیـت و ارزش علـم و ،در بیان عظمت علم) تفسیرالعسکرى( السالم) از کتاب

سخن فرزانگان دیـن و دانـش دربـاره ، و کتب کهن آسمانى نظر حکماء انش ازد

از رهنمودهاى عقل و خرد در فضیلت علم و علماءو دانشجویان علم و علماء و

کند. مباحثی است که شهید بحث را با آن آغاز می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

94

در امـر تـدریس و جلسـه آداب و وظائف معلم و شاگردنوع اول: درباره

درس

:معلم و شاگرد نسبت به خودشخصی : آداب و وظائف بخش اول

نیـت رود. او شهید در نخستین گام به سراغ دو رکن اصلی تعلیم و تربیت می

نخستین « فرماید: پندارد و می را به عنوان نخستین قدم در عرصه تعلیم و تعلم می

به عنوان امر آداب و آئینهاى مربوط به معلم و شاگرد که در امر تعلیم و تعلم باید

ضرورى و قطعى مورد توجه قرار گیرد این است که در پویائى از علم و یا بذل و

معلـم و شـاگرد در . بدین سان که اعطاء آن به دیگران، داراى خلوص نیت باشند

مسیر تعلیم و تعلم در جهت هـدفى الهـى و انسـانى گـام بردارنـد، و هیچگونـه

الهى نیامیزند؛ زیرا محـور و کـانون ارزش شوائب انتفاعى و مادى را با این هدف

علم و رفتار هر کسى بر قصد و نیت است که اعمال و رفتار انسان گاهى همچون

اى فاقد ارزش و اعتبار مى شود. و گاهى نیز همین اعمال و سفال و کوزه شکسته

جهت یابى و هدف گیـرى درسـت و الهـى، هماننـد گـوهرى ، رفتار در ظل نیت

تــوان آنــرا بــه علــت گــردد کــه نمــی ان داراى ارزش و اعتبــار مــىگرانبهــا آنچنــ

»گرانمایگى، ارزیابى کرد.

هاى خود صرفا خدا بنابراین الزم است که معلم و شاگرد در اعمال و کوشش

ارشاد بندگان خدا بـه حقـایق و طاعت از فرمان او و پیراستن خویش از رذائل و

مـالك دنیائى و کم ارزش و اهدافراض اغ داده ودین را منظور نهائى خود قرار

فاعبداهللا مخلصا لـه الـدین « «خداوند متعال در این باره مى فرماید: ایشان نباشد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

95

ـ )2(» » اال هللا الدین الخالص زه اخـالص در انسانها موظفنـد کـه خـداى را بـا آمی

.دیندارى، و درونى پاالیش شده پرستش نمایند

نیت و جنـبش درونـى مـؤ مـن از «رسول اکرم (صلى اهللا علیه و آله) فرمود:

ها به وردهآها و فر اندوخته رفتار و تحرك اندام و زبانش بهتر و پرارزش تر است.

عوائـد و ،بـه عبـارت دیگـر . آیـد مدد دل و زبان و سرانگشتان آدمى بدست مـى

در سایه جنبش و کوشش درونى و به کمک زبان و به ،هاى انسان در زندگى بهره

شـد اگر احساس . رسد و فراهم مى گردد یارى تحرك اعضاء و اندام او به هم می

عالم و دانشمندى به دنیا دلبستگى شدید دارد، نسبت بـه او دربـاره دیـن و آئـین

یکپارچه تسـلیم عقائـد او .ان متهم سازیدخود بر حذر بوده و او را نسبت به دینت

دارد ، و به راستین بودن او دل نبندید، زیرا هر کسى که چیزى را دوست میدهنش

سـازد، اهتمـام و عنایـت او بـه صـیانت و و خاطر خویش را بـدان سـرگرم مـی

.)3(» گردد نگاهبانى همان چیز مبذول و محدود بوده و گرد همان مى

همراه با علوم و آگاهیهاى خویش، به تدریج و گـام بایست میمعلم و شاگرد

به گام، این آگاهیها و معارف را بکار بندند؛ زیرا اهتمام و عنایت هر فرد عاقـل و

ه علم، مصروف مـى گـردد؛ خردمند، در مراقبت و پرداختن به خویشتن و عمل ب

ولى کوششها و عنایات یک فرد عامى به نقل و روایت و گفتگو محدود اسـت. از

امیرالمؤ منین على (علیه السالم ) روایت شده است کـه پیـامبر اسـالم (صـلى اهللا

علماء و دانشمندان از دو دسته تشکیل یافته اند: دسته اى کـه «علیه و آله) فرمود:

را به کار گرفته و بر طبق آن عمل مى کنند. اینگونه دانشمندان علم و آگاهى خود

و دسته اى دیگر که بر طبق علـم خـود از عواقب سوء روز قیامت مصون هستند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

96

عمل نمى کنند. این گروه از علماء، دچار هالك و نابودى شده و به گونـه اى در

ود آنها رنـج مى شوند که دوزخیان هم از بوى بد و تعفن وج روز قیامت محشور

.)4(و آزار مى بینند.

مردى حضور على بن الحسین امام سجاد (علیه السالم) رسـید و پرسشـهائى

هـاى الزم را بـه او با آنحضرت در میان گذاشت. امام سجاد (علیه السالم) پاسـخ

اد. این مرد دوباره نزد امام بازگشت و پرسشـى از سـنخ پرسشـهاى اولیـه را در د

میان نهاد و در ادامه همان پرسشها، سؤاالتى مطرح کرد. حضرت فرمود: در کتاب

تا آنگاه که نسبت به دانسته هـاى خـویش عمـل «انجیل چنین نوشته شده است:

وع علم و آگاهى دینى که بـدان نکردید، از آنچه نمى دانید سؤال نکنید؛ زیرا هر ن

ینـده آعمل نشود، کفر و ناسپاسى و مراتـب دورى انسـان نسـبت بـه خـدا را فز

.)5(» سازد مى

ن علم و دانش به منزله درخت و عمل کردن بر طبق آن بـه مثابـه میـوه همـا

درخت است. غرض و فائده درخت بارور، فقط ثمره و میوه آن اسـت. امـا خـود

نمى تواند هـدف غـائى و منظـور نهـائى -منهاى ثمره و میوه آن -درخت میوه

. غرس و کاشتن آن را تشکیل دهد

خداوند در وصف عالم بالعمل به داستان بلعم بن باعور اشاره مى فرماید که

ه هزار قلمدان (براى نگارش سـخنانش) فـراهم بـود تـا در محضر درس او دوازد

حاضران مجلـس درس او بـا اسـتفاده از ایـن نوشـت افـزار، گفتـار علمـى او را

بنویسند. عالوه بر این که جلسه درس او، شاگردان فوق العاده زیادى را بـه خـود

خود نیز از مواهب الهى و علوم وهبى و معارف لدنى، برخوردار ،جلب کرده بود

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

97

سلسله کرامات و نشانه هائى که نمایـانگر عمـق و بوده است. خداوند متعال یک

طبـق گفتـه -جملـه گسترش مقام علمى او بود به وى مرحمت فرمود، که از آن

توانست به هنگام نظر و توجه و التفات، عرش الهـى و مى -گروهى از دانشمندان

عـال دربـاره چنـین دانشـمند مقام ملکوتى پروردگار را شهود نماید. پروردگـار مت

فمثلـه «فرمایـد: مـى -به خاطر فقدان عمـل -خارق العاده و ابرمرد علم و دانش

داسـتان بلعـم بـن بـاعور، )6(» کمثل الکلب ان تحمل علیه یلهث او تترکه یلهـث

باشد که اگر به او یورش برى، زبانش از کامش بـه درآرد و یداستان سگ مهمانند

بـاز هـم چنـین پارس کند. و یا اگر رهایش کنى و کار به کـارش نداشـته باشـى

حالتى را از خود نشان مى دهد و زبانش را از دهانش بیرون کشد. و نیز حضرت

ترسیم مـى کنـد و در باریتعالى نمودار دیگرى را درباره دانشمندان عارى از عمل

مثل الذین حملوا التوریۀ ثم لـم یحملوهـا کمثـل الحمـار « «وصف آنها میفرماید:

داستان کسانى که بار علم و آگاهى به مضامین کتاب آسـمانى )7(» » یحمل اسفارا

و کـردار آنهـا بـا به دوش مى کشند، ولى عمال زیر بار آن نمـى رونـد تورات را

ها را بـه دوش محتواى تورات توافق ندارد، همانند درازگوشى است که بار نوشته

گوید: مـراد از نـزول قـرآن، کشد. سعدى نیز از این بیان الهى الهام گرفته و مى مى

تحصیل سیرت خوبست نه ترتیل سورت مکتوب :

چون عمل در تو نیست نادانى بیشتر خوانى ندانکهچ علم

چند کتابى او بر چارپائى دانشمند نه بود محقق نه

دفتر یا است که برو هیزم آن تهى مغز را چه علم و خبر

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

98

و (مولوى ) مى گوید:

ز هو نبود علم، کان دبار باش اسفاره یحمل ایزد گفت

احمالشان تن اهل علم هاى حمالشان دل اهل علم هاى

علم چون بر گل زند بارى بود علم چون بر دل زند یارى بود

سازى سیه خوانى بگل چون چون بدل خوانى ز حق گیرى سبق

)8((ورق )

از تقصیر و کوتاهى ورزیدن در بکارگرفتن علم، منحصر بـه مطـالبى کـه قـبال

آنها یاد کردیم نیست؛ بلکه عالم عالوه بر تقصیر در عمل و رفتار بر طبق قـوانین

ـ قى که فقهاء و اصحاب فتوى تـدوین کـرده یشرع و بکار گرفتن حقا ل: انـد از قبی

ممکـن اسـت در انـواع دیگـرى از ،نماز، روزه، دعاء، قرآن و سایر انواع عبـادات

اعمالى بـر عـالم و دانشـمند چه آنکه .اعمال، گرفتار تقصیر و سهل انگارى گردد

واجب است، که از اهمیت بیشترى برخوردار بوده و شناخت و پـى جـوئى آنهـا

سـت. و آن عبـارت اسـت از واجب تر، و دقت و موشکافى درباره آنهـا مهمتـر ا

پاالیش دل و جان از رذائل اخالقى مانند: تکبر، ریاء، حسد، کینه و امثـال آنهـا از

اى که شخصیت روحى و معنوى انسان را به انحطـاط و نـابودى خویهاى ناستوده

کشاند. مى

از پیامبر گرامى اسالم (صلى اهللا اما از جهت رزق و روزي جوینده علم اینکه

خداوند متعال به ویـژه، عهـده دار رزق و «آله) روایت کرده اند که فرمود: علیه و

روزى طالب علم و دانشجو مى باشد، و روزى او را اختصاصا به طریق خـاص و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

99

متفاوت از دیگران تضمین مى کند که سایر مردم، مشـمول ایـن لطـف خـاص او

»نیستند

ه سـایر مـردم وظیفـه معلم و شاگرد در پاى بند بودن به حسن خلق نسبت ب

بیشتر و سنگین ترى دارند. آندو موظفند که تواضع و فروتنـى و رفـق و مـداراى

کامل را درباره دیگران معمـول دارنـد و در ایـن رهگـذر از بـذل تـوان و طاقـت

خویش به منظور تکمیل نفس دریغ نورزند. از معاویۀ بن وهب روایت شـده کـه

جویاى علم و دانش باشید و «نیدم که فرمود: گفت: از امام صادق (علیه السالم) ش

خویشتن را همراه آن با آمیزه حلم و بردبارى و متانت و وقار بیارائید، و نسبت به

کسى که از او علم و دانش را درخواست مى کنیـد متواضـع و فـروتن باشـید، و

همچون دانشمندان جبار و اشراف منش نباشید؛ چون طرز رفتـار باطـل و نـابحق

.)9(» ، حق شما را از میان مى بردشما

ى، علم و دانش جلوه گر است همـواره از و همه مردم نسبت به کسى که در

د لحاظ مقام و منزلت، در درجه پائین ترى قرار دارند. اگر عالم و دانشمند با وجو

علم، از مزایاى دیگرى از قبیل پارسائى و تقوى و صالح و شایستگى در گفتـار و

کردار، برخوردار باشد، توده مردم دست به اعمالى مى زنند که مباح و روا اسـت.

و اگر همان دانشمند به اعمال مباح و جائزى دست زند، توده مـردم دسـت انـدر

دانشمند مرتکب اعمال شـبهه نـاك کار اعمال شبهه ناك مى شوند. و اگر عالم و

گردد، توده مردم مرتکب اعمال حرام مى شوند. و اگـر عـالم مرتکـب محرمـات

ء امى شوند و از دیـن و مبـد گردد و به کارهاى حرام دست یازد، توده مردم کافر

.گردند و معاد، روى گردان می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

100

د باشـد. معلم و شاگرباید که همواره مورد التفات میعفت نفس و علو همت

از پادشاهان و اهل دنیـا فاصـله بگیرنـد تـا بتواننـد همانگونـه کـه اهل علم باید

پیشینیان از علم و دانش پاسدارى کرده اند، از حرمت و ارزش دانـش، نگاهبـانى

به خاطر آزمندى و گرایش به دنیا بـه ملـوك و اهـل کنند. اگر عالم و دانشمندى

که خداوند متعال وط قرار داده و به امانتىدنیا بپیوندد، خویشتن را در معرض سق

غالب دانشـمندانى کـه تجربه نشان داده که به دست او سپرده خیانت کرده است.

بـه نزدیک شده انـد حتى به خاطر هدفهاى انسانى و دینى به سالطین و اهل دنیا

بلکه ناکام گشتند. ه،هدف و مطلوب خویش نائل نشد

باید پیشتازي از آن اهل علـم مل به ظواهر احکام در قیام به شعائر اسالم و ع

اقامه نمازهاى یومیه در مساجد به صـورت جماعـت، انجـام آن در اوقـات باشد.

م با آمیـزه صـمیمیت أشریف و ساعات فضیلت اداء آن، سالم و تحیت گرم و تو

چه در آغازکردن به سالم و چه در پاسخ دادن به آن، امـر بـه نسبت به تمام مردم

وف و نهى از منکر، صبر و تحمل آزار و رنج در طریق امر به معروف و نهـى معر

از منکر، و دعوت مردم به حق.

معلم و شاگرد باید بدن و ظاهر خویش را بـیش از دیگـران نظیـف و پـاکیزه

نگاهدارند و از بویهاى ناخوش آیند بپرهیزنـد و خویشـتن را خوشـبو سـاخته و

کردن بیاراینـد. و بـاالخره در پیـروى از سـنتها و موهاى سر و صورت را با شانه

روشهاى ستوده و پسندیده و تعالیم متین و واالى دینى و اخالقى، کوشا باشند.

:بخش دوم : آداب و وظائف معلم و شاگرد در درس و سایر اشتغاالت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

101

در اشتغاالت علمـى اعـم از خوانـدن، مطالعـه، نگـارش و باید می اهالی علم

، مباحثه، مذاکره، تفکر و تدبر، حفـظ، اقـراء و امثـال آنهـا همـواره حاشیه نویسى

کوشا باشند. و مالزمـت و همبسـتگى بـا اشـتغاالت علمـى را مطلـوب خـویش

برشمرده و آنرا سرمایه زندگانى خود تلقى نماینـد. و حتـى االمکـان بـه کارهـاى

اننـد ولى در صورت عـدم امکـان مـى تو .امور دنیوى سرگرم نشوند وغیرعلمى

اشتغاالت به امور دنیوى را به قدر ضرورت و نیازهاى اولیه محدود سـازند. البتـه

باید توجه داشته باشند که اشتغاالت غیر علمى و رسـیدگى بـه ضـروریات اولیـه

دنیوى بر حسب نیازهاى روزمره زندگى آنگاه معقول اسـت کـه معلـم و شـاگرد

مربوط به آنرا اداء کرده باشند. به نیازهاى علمى خود را برآورده ساخته و وظائف

تمام وجود خویش را در اختیـار علـم قـرار ده، تـا علـم، «همین جهت گفته اند:

مقدارى از خویشتن را در اختیار تو قرار دهد و شمه اى از خود را بـه تـو عطـاء

».کند

مطرح مى سازند نباید بـه آزار رسـاندن و که پرسشهائى در معلم و یا شاگرد

را مقابـل ساختن عجز و ناتوانى و طعنه زدن به شخصـیت علمـى طـرف وانمود

بـه منظـور فراگیـرى و کسـب و پرسش شاگرد از معلم بـراى خـدا نمایند. قصد

اطالع و پرسش معلم از شاگرد نیز باید به منظـور ارشـاد بـه حقیقـت و واقعیـت

ى باشـد اما اگر هدف پرسش کننده صرفا عبارت از خودنمائى و ستیزه جوئ .باشد

و بخواهد از راه سؤ ال پیچ کردن، غلبه و پیروزى خویش و از بکارافتـادن طـرف

هـا در جـان و دل انسـان را به رخ دیگران بکشد، این روش و چنین هدف گیرى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

102

نیروهاى پست و فرومایه و عادات پلیدى را به ثمر مى رساند، عاداتى کـه خشـم

خدا را برمى انگیزد.

از یـادگیرى و اسـتفاده علمـى از افـرادى کـه در مقـام و معلم و شاگرد نباید

منصب و سن و شهرت و دیندارى و یا علوم و دانشهاى دیگر، پائین تر و پسـت

این حالت، موجـب مـى شـود کـه در چرا که .تر از آنها هستند، استنکاف ورزند

مراتب علم و آگاهى آنها رو تجارت و سوداگرى علمى خویش دچار زیان گشته،

قرار گیرند. و مشمول خشم و غضب پروردگار گذاردنقصان به

وقتی براي اهل علم حائز اهمیـت اسـت انعطاف و تسلیم بودن در برابر حق

این اشـتباه و آنگاه که در سخنان خویش دچار اشتباهى شده اند کننداحساس که

. داد بـه آسـانی بپذیرنـد و لغزش را فردى کوچکتر و کم سال تـر از آنهـا تـذکر

اعتراف به اشتباه و تسلیم شدن در برابـر حـق عـالوه بـر آنکـه داراى وجـوب و

موجب برکت و فزونى سرمایه علم و دانـش در -ضرورت دینى و اخالقى است

میان جامعه مى باشد. اصرار معلم و شاگرد در عدم پـذیرش حـق ولـو از فـردى

اه خداونـد، کوچکتر عبارت از نوعى کبر و خودبزرگ بینـى اسـت کـه در پیشـگ

سخت مذموم و نکوهیده مـى باشـد و موجـب طـرد و دورى انسـان از رحمـت

خداوند متعال مى گردد.

در مـورد درس و بایـد مـی تـدریس و یـادگیرى، آغازپیش از معلم و شاگرد

مل نمایند، و آنرا به صورت منقح و پاکیزه اى آماده سـازند أسؤال خود، دقت و ت

.صورات واهى و واژگونى درك و فهم، مصون باشندتا از شتابزدگى و لغزش و ت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

103

آن که در جلسه درس حضور یابند الزم است همیشه با معلم و متعلم قبل از

و پاکیزه از هرگونه آلودگى و پلیدى باشند. بدن و جامه خویش را نظیـف وضوء

و خوشبو سازند، و به منظور تجلیل از مقام علم و دانش، و رفاه حال حاضـران و

منشینان بهترین جامه خود را در بر کنند. ه

نوع دوم : آداب و وظائف ویژه معلم

تعلیم، اساس و بنیادى است کـه قـوام و پایـدارى دیـن و آئـین، بـر روى آن

جامعه بشـرى از طریـق تعلـیم مـى توانـد از کسـادى و افـول استوار شده است.

ى کنـد. تعلـیم، یعنـى خورشید علم و نابودى کاال و سرمایه هاى علمـى پیشـگیر

از مهمتـرین عبـادات و مؤکـدترین و ایـن انتقال اندوخته هاى علمى به دیگـران،

.واجبات کفائى است

و اذا اخذ اهللا میثاق الذین اوتوا الکتـاب لتبیننـه « خداوند متعال فرموده است:

که نبشتار آسمانى بـه آنهـا -و آنگاه خداوند از مردمى )10(» للناس و التکتمونه

پیمان گرفت و بـه آنهـا -داده شد یعنى مردمى که اهل علم و دانش دینى هستند

فرمود: باید محتواى آنرا براى مـردم تشـریح کـرده و از بیـان و بـازگو کـردن آن

.ه دیگران تعلیم دهیدیعنى آن را ب. کتمان نورزید

عالوه بر آداب و وظائفى که (درباره وظائف مشـترك میـان معلـم و شـاگرد)

بازگو نمودیم، خود معلم نیز داراى آداب و وظائف ویژه به خود مى باشند که بـه

آداب او بـا دانشـجویان. -2 آداب او با خویشـتن. -1سه بخش تقسیم مى شود:

آداب او در مجلس درس. -3

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

104

:خویشتناول : آداب و وظائف ویژه معلم نسبت به بخش

کسى که مـى خواهـد عهـده :احراز صالحیت و شایستگى در امر تعلیم -1

دار منصب تعلیم گردد باید قبال مراتب صـالحیت و شایسـتگى خـویش را بـراى

تصدى چنین مقامى در خود فراهم آورد. ایـن شایسـتگى بایـد، در تمـام مظـاهر

طرز سخن گفتن و گفتارش، نمایـانگر ،باشد، یعنى سیما و چهرهوجود او پدیدار

اهلیت و شایستگى او بـراى احـراز مقـام تعلـیم بـوده، و اسـاتید صـالح وى نیـز

یید و گواهى کنند. رسول اکرم (صـلى اهللا علیـه و آلـه) فرمـود: أصالحیت او را ت

اده نشـده اگر کسى با تکلف، نسبت به چیزى اظهار بى نیـازى کنـد کـه بـه او د «

است و به دارائى تظاهر نماید، و خویشتن را بیش از اندازه بیاراید و بالیدن آغـاز

کند، بمانند کسى است که دو جامه دروغین و فریبا را در بر مى نمایند، جامـه اى

.)11(» که الزم نبوده و متناسب با او نمى باشد

معلم باید مقام و حیثیت علم را ارج :حفظ حیثیات و شئون علم و دانش -2

نهاده و آنرا به خوارى و ابتذال و فرومایگى نکشاند، به این معنـى کـه علـم را در

اختیار افراد ناالیق و نااهل قرار ندهد، و آنرا به مکانى که منسـوب بـه شـاگرد او

برد، یعنى علم را به جائى حمل نکند که آنجا بنام شاگرد او قابل شناسـائى است ن

، علم را بـه سـوى شـاگرد نبـرد، »معلم سرخانه «است. به عبارت دیگر به عنوان

ــد علــم را از چنــین اگرچــه آن شــاگرد فــردى گرانقــدر باشــد؛ بلکــه معلــم بای

ـ فرومایگى ان و پاسـدار حرمـت و ها و ابتذال حفظ نماید؛ چنانکه پیشینیان نگاهب

آبروى علم و دانش بوده اند. و داستان آنهـا بـا خلفـاء و طبقـه اشـراف ! در ایـن

زمینه، بسیار و فراوان و مشهور مى باشد که کوشش خویش را در حفـظ حیثیـت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

105

علم بکار مى داشتند و آنرا براى تعلیم به فرزندان خلفاء و اشراف، به خانـه آنهـا

بردند. نمی

هـا و اندوختـه باید معلم، سـرمایه : ر بذل و اعطاء و انفاق علمکوشش د -3

هاى علمى خود را به افرادى که شایسته و نیازمند به علم و دانش هستند، بـذل و

انفاق کند و در نشر علم و اعطاء آن به افراد محتاج، بخل نـورزد؛ چـون خداونـد

تـا در نشـر حقـایق و متعال همانگونه که در طى مواثیق، از انبیـاء پیمـان گرفـت

از دانشـمندان ،گزارش آن به مردم، دریغ نورزند، و معارف الهى را کتمان ننمایند

نیز پیمان گرفت که در تعلیم علم به افراد نیازمند، فروگزار نکنند؛ بلکه سعى خود

را در نشر و ترویج علم، به کار گیرند. از امام صادق (علیه السالم) نقل شده است

خداوند «در نبشتارى از امیرالمؤمنین على (علیه السالم) چنین خواندم: که فرمود:

از جهال و نادانان پیمان نگرفت که پویاى دانشمندان باشند (تا از آنان معرفـت و

آگاهى کسب کنند)، مگر آنگاه که قـبال از دانشـمندان پیمـان گرفـت کـه علـم و

ـ د؛ زیـرا علـم و دانـش در آگاهى خویش را در اختیار جهال و نادانـان قـرار دهن

. (افالطون حکیم، علم را )12(» مرحله اى قبل از جهل و نادانى وجود داشته است

مى نامید و مى گفت: روح آدمى پیش از آنکه بـه بـدن تعلـق گیـرد و در » تذکر«

، اسیر زنجیر ماده و محسوسات گردد، در عالم تجرد مى زیسته است و عالم حس

در آن عالم، حقایق را بدون واسطه درك مى کرد، و چون به این عالم هبوط کـرد

در روح او نسیانى نسبت به حقایق، پدید آمـد. ولـى ایـن حقـایق بطـور کلـى از

ر خزانه ذهـن صحیفه روح او محو نشده است، بلکه با وضع مبهم و نامشخص، د

به اشباح و سایه هاى این حقایق در عالم حـس، او موجود مى باشد. وقتى انسان

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

106

مواجه گشت، متوجه و متذکر همان حقایق بازیافته پیشین مى گردد. بنابراین علم

)13(و دانش، قبل از جهل، موجود بوده است )

معلـم بـر : احتراز از مواضع تهمت و لزوم هماهنگى رفتار و گفتار معلم -4

بایـد از مخالفـت افعـال بـا اقـوالش ،فرض آنکه داراى عذر شرعى موجهى باشد

بپرهیزد یعنى نباید میان کردار و گفتارش، تهافـت و دوگـانگى و تفـاوت، وجـود

کند همواره بر طبق گفتار و امـر و نهـى خـود، عمـل داشته باشد؛ بلکه باید سعى

مثال او نمى تواند عملى را تحریم کند که خود مرتکب آن مى گـردد، و یـا .نماید

انجام عملى را واجب و حتمى االجراء معرفى نماید و خود پاى بند آن نباشـد، و

از انجام یا مردم را به انجام عملى به عنوان کار مستحب دعوت کند؛ ولى خود او

آن عمل دریغ ورزد. اگرچـه طـرز کـار و عمـل او بـر حسـب احـوال و شـرائط

شخصى زندگانى وى کامال مطابق با قانون دین باشد؛ لکن در عین حال، تضـاد و

تناقض نمائى کردار و گفتار او قابل اغماض نیست؛ اگرچه احکام و قوانین دینـى

ید در اینگونه موارد از ایجـاد لذا با بر حسب اختالف اشخاص، متفاوت مى باشد.

.شبهه و بازتابهاى نامطلوب، پیشگیرى شود

معلم باید، به مقـدار : شهامت معلم در اظهار حق، و جلوگیرى از تخلف -5

وسع و توانائى خویش، حق را بدون مجامله و سازشـکارى نسـبت بـه احـدى از

شـده و یـا در خلق اهللا اظهار کند. اگر مشاهده کـرد کسـى از حـق، روى گـردان

کیفیت طاعت او از خداوند متعال، کوتاهى و نارسائى وجود دارد، باید در مرحله

اول از طریق لطف و محبت و با عامل مهـر و نـرمش، او را نصـیحت کنـد، و در

از حربه اى عارى از لطف و ،صورتیکه عامل لطف و نرمش و مدارا، کارگر نیفتاد

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

107

مون گشتن به حـق، یـارى دهـد. اگـر ایـن با تلخکارى و خشونت، او را در رهن

وسیله نیز مؤ ثر نیفتاد، باید از او دورى کند. و اگر با فاصله گـرفتن از او و یـارى

گرفتن از عوامل مذکور فوق، هیچ اثرى مشاهده نکرد باید کامال او را نهى کرده و

ار، از از رفتار نابحق او جلوگیرى نماید تا او را بـه حـق بازگردانـد، و در ایـن کـ

به منظـور وادار سـاختن » امر به معروف و نهى از منکر«مراحل و مدارج مختلف

او در التزام و پاى بند شدن به حق بهره گیرد.

:بخش دوم : آداب و وظائف ویژه معلم با شاگردان و دانشجویان

امور مختلف و متنوعى، آداب و وظائف ویژه معلم را نسـبت بـه شـاگردان و

تشکیل مى دهد که محور همه آنها تنظیم صحیح رابطه استاد و معلـم دانشجویان

امر، مـورد هجدهمسائل مربوط به این آداب، ضمن با شاگرد و دانشجو مى باشد.

تحقیق و بررسى قرار مى گیرد:

نخستین وظیفـه اى کـه بایـد معلـم در :ایجاد خلوص نیت در شاگردان -1

ام خویش قرار دهد این است که شاگردان را رابطه با شاگردان، مورد توجه و اهتم

تدریجا و گام به گام به آداب و آئین هاى پسندیده و شیوه هاى ستوده و تمـرین

روحى نسبت به آداب دینى و حقایق و اسرار دقیق آئـین مقـدس اسـالم، آشـنا و

وادار نموده و انس و عادت به صـیانت نفـس را در تمـام شـئون آشـکار و نهـان

بارور سازد، به ویژه اگر احساس کرد که شاگردان وى از رشد عقلـى زندگى آنها

متناسبى برخوردار هستند باید سعى کند که چنین عـادات مهـم و پـرارزش را در

ها به ثمر رساند. آن

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

108

شوق و دلبستگى به علـم و دانـش ایجـاد در شاگردانباید معلم :تشویق -2

او بایـد .ماء را بـه آنـان تـذکر دهـد نماید و فضائل و ارزشها و مزایاى علم و عل

هـا و یادآور گردد که علماء و دانشمندان، وارثان انبیـاء و پیمبراننـد و بـر کرسـى

ها و پایگاههائى پایگاههائى بلند و فرازنده و درخشانى از نور، جاى دارند، کرسى

که مورد رشک انبیاء و شهداء و جانبازان راه خدا بوده و این وجودات مقدس در

این رابطه به حال آنها غبطه مى خورند.

بایـد معلـم دربـاره :لزوم مواسات و دلسوزى معلم نسبت به شـاگردان -3

شاگردان، خواهان امورى باشد که خـود نسـبت بـه آن امـور در مـورد خویشـتن

احساس عالقه و دلبستگى مى نماید، و هرگونه شر و بدى را کـه بـراى خـویش

یز نپسندد؛ زیرا اینگونه مواسات و برابراندیشى نسبت نمى پسندد براى شاگردان ن

به شاگردان، حاکى از کمال ایمان معلم و حسن رفتار و برادرى، و نمایـانگر روح

تعاون و همبستگى و دلسوزى معلم نسبت به شاگردان مى باشد.

عامـل :استفاده از روشهاى مختلف تنبیه براى منع از تخلـف شـاگردان -4

بـر معلـم، الزم و .مـؤثرترین عوامـل تعلـیم و تربیـت اسـت ازلطف و محبـت،

ضرورى است اهتمام خویش را در جهت تربیت اخالقى شاگردان به کار گیـرد و

را از اخالق بد و خویهاى ناستوده وارتکاب اعمـالى کـه شـرعا حـرام و یـا آنان

مکروه است حفظ کند، و از هرگونه رفتارى که حاالت و شخصـیت آنهـا را تبـاه

،مى سازد و یا موجب ترك اشـتغاالت علمـى و یـا اسـائه ادب آنـان مـى گـردد

جلوگیرى کند. معلم باید از پرحرفى و سـخنان بیهـوده و بـى فایـده شـاگردانش

ممانعت به عمل آورد و از معاشرت آنان با اشخاص نامناسب و اینگونه کارهـاى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

109

گیرى از سـوء رفتـار نابجا و اعمال نارا و زیان بخش جلوگیرى نماید. براى پیشـ

شاگردان و جلوگیرى از ارتکاب خالف آنان، الزم است معلـم حتـى االمکـان بـا

ایماء و اشاره و تعریض و کنایه، راه گشاى تربیـت اخالقـى شـاگردان بـوده و از

تخلف آنها جلوگیرى کند. در صورتى که ضرورت ایجاب نکند و نیـازى در کـار

به تخلف شاگرد، خوددارى نمایـد و همـواره نباشد باید از آشکارگوئى و تصریح

از عامل لطف و محبت و مهر و مودت استفاده کند، و آنـرا بـه خـاطر تخلـف و

.سوءرفتار، توبیخ نکرده و تا مى تواند از این روش استفاده ننماید

معلم نباید نسبت به شاگردان :فروتنى و نرمش معلم نسبت به شاگردان - 5

ز را در پیش گیرد و نسبت به آنها بزرگى ورزد؛ بلکه باید خویش، رفتارى تکبرآمی

بکار برد. خداوند متعال به پیامبر خـود فروتنى و نرمش را در برخورد با شاگردان

پـر و بـال )14(» » و اخفض جناحک لمن اتبعـک مـن المـؤ منـین « «مى فرماید:

خویش را براى پیروان خود (که با پایمردى خود در ایمان، بـه تـو اظهـار عالقـه

کنند) فروهشته ساز (و نسبت به آنان، متواضع و فروتن بـاش). در حـدیثى از مى

معلم و آموزگـار «پیامبر گرامى اسالم (صلى اهللا علیه و آله ) آمده است که فرمود:

س شما زمزمه محبت باشـد). در تعلـیم خـود، دشـخوار و سـختگیر باشید (و در

نباشید و مسئله تعلیم را بر مردم ناهموار نسازید؛ زیرا معلـم و آموزگـارى کـه بـا

ارزش تـر آمیزه محبت تعلیم مى دهد، از انسان دشـخوار و سـختگیر، بهتـر و بـا

)15(»است

،درس در صـورت غیبـت شـاگرد از جلسـه :تفقد از احوال دانشـجویان -6

از حـس شـفقت و دلسـوزى معلـم، و ایـن .مى باشد عیادت از وي وظیفه معلم

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

110

اگر یکى از شاگردان و یا حاضران حلقه درس اسـتاد، در جلسـه .ریشه مى گیرد

غیرعادى به نظر رسید و طوالنى گشـت، بایـد از درس حضور نیافت، و غیبت او

او و احوال او و علت غیبت او پرس و جـو کنـد. اگـر از پـرس و جـوى خـود،

اى کافى نگرفت و نتوانست راجع به او خبرى به دست آورد بایـد کسـى را نتیجه

براى اطالع خود از احوال او به خانه و محل سکونت وى بفرستد، و یا شخصا به

چنانکه رسول .که البته این کار اخیر داراى فضیلت بیشترى است -رود منزل او ب

گرامى اسالم (صلى اهللا علیه و آله) بـا اصـحاب و یـاران خـود همینگونـه عمـل

کرد، یعنى اگـر مالحظـه مـى فرمـود کـه یکـى از مالزمـان او در میـان جمـع مى

خانـه او حاضران، حضور بهم نرسانده است، شخصا به منظور احوال پرسـى بـه

رفت و از او تفقدى به عمل مى آورد. مى

معلم بایـد، راجـع بـه نـام و نسـب و :اطالع از نام و مشخصات شاگرد -7

فامیلى و شهر و احـوال و مشخصـات دانشـجویان و یـا حاضـران جلسـه درس،

اطالعاتى را کسب کرده و ترتیباتى در این زمینه فراهم آورد و بدان توجه نمایـد،

و از خداونـد . نان در جهت مصالحشان بیش از حـد معمـول دعـا کنـد و درباره آ

را مشمول لطف خویش قرار داده، و دلهـاى آنهـا را بـراى متعال بخواهد که آنان

پذیرش علم، مستعد ساخته، و آنانرا به عمل و رفتار بر طبق مـوازین علـم موفـق

گرداند.

معلـم :باشـد القاء مطالب علمـى بایـد در خـور اسـتعداد شـاگردان - 8

در بذل و توزیع محصوالت و فراورده هاى علمى و معـارف خـود، بـا بایست می

سخاوت باشد و در طرز القاء درس بر دانش پژوهان، ناهموار و دشخوار نباشـد؛

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

111

م با رفـق أبلکه باید کیفیت تدریس او هموار و دلنشین بوده و با آمیزه لطف، و تو

. باشد و مدارا و نصیحت و اندرز

: تفهیم ترتب و تسلسل منطقى اشتغاالت دینـى و علمـى بـه شـاگردان -9

معلم باید، شاگرد را از اشتغال به امور غیرضرورى و غیرواجـب، قبـل از اشـتغال

به امور ضرورى و واجب، و از اشتغال به واجب کفائى، قبل از اشتغال به واجـب

عینى، بازدارد.

:ن و رعایت اسـتعداد آنهـا کوشش در تقریب مطالب به ذهن شاگردا -10

معلم باید به شغل و حرفه تعلیم، عالقه و دلبستگى داشته باشـد، و همـه تـوان و

نیروى خویش را در تفهیم و تقریب مطالب به اذهان شاگردان، به کار گیرد، و در

این جهت اهتمام ورزد. او باید این وظیفه خطیر را بـر تمـام نیازهـا و مصـالح و

تـرجیح دهـد. ،ه تا آنجا که کار ضرورى مهمترى در میان نباشدمنافع شخصى البت

ولى اشتغال به مصـالح شخصـى و حـوائج فـردى، در حـد ضـرورت، در همـان

.محدوده نیازهاى اولیه، بالمانع است

معلـم بایـد، قواعـد کلـى : ذکر قواعد کلى علوم ضمن تـدریس آنهـا -11

ر نیست و خللـى در آن راه نمـى بردار و رخنه پذی متناسب با درس را که استثناء

یابد، و یا قواعدى را که داراى موارد استثنائى است با ذکر مستثنیات آنها در اثنـاء

درس بازگو کند

تشویق شاگردان به اشتغاالت علمى و تحـریص بـر تکـرار دروس و -12

معلم باید شاگردان را به اشتغاالت علمى در تمام :آزمایش هوش و استعداد آنها

ات تشویق کرده و اعـاده و تکـرار محفوظـات را در اوقـات مناسـب، از آنهـا اوق

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

112

درخواست کند. و راجع به مسائل مهم و مباحثى که براى آنها بیـان کـرده اسـت،

پرسش هائى را مطرح سازد. اگر مالحظه کـرد کـه شـاگردى، مسـائل و مباحـث

و علنا در عمل آوردمذکور را دقیقا به خاطر سپرده است از او احترام و تجلیل به

در صورتیکه بیم عجب و غرور و تباهى حال و مـزاج روحـى او ،حضور دیگران

م أدر میان نباشد او را مورد ستایش و تقدیر قرار دهد، و مراتب پیشرفت او را تـو

با تقدیر و احترام به همگان اعالم کند.

لـم مع :طرح مسائل دقیق و پرسش کردن از شاگردان و آزمایش هوش -13

باید، نتایج سودمند مسائل دقیق و نکات پیچیده و ناآشنا را براى یاران و شاگردان

خود مطرح سازد، و از آنها درخواست پاسخ نماید.

باید معلـم در : احترام به شخصیت شاگرد و اعتراف به اهمیت افکار او -14

ـ ارى بحث و گفتگو و مذاکره با شاگردانش، منصف باشـد. اگـر از شـاگردى، گفت

مفید و سودمند شنید به اهمیت و ارزش و سودمند بودن آن اعتـراف نمایـد، اگـر

زیرا انصاف و اعتراف به اهمیت افکار .چه آن شاگرد، فردى کم سن و سال باشد

صحیح دیگران، از برکات علم و دانش به شمار مى آید. یکـى از پیشـینیان گفتـه

سم دانش، انصاف و عدالت اسـت. برکت و فزونى علم، و آئین و راه و ر«است :

اگر کسى منصف نباشد و در طریق تعلیم و تعلم، راه انصـاف را در پـیش نگیـرد

». نمى تواند مطلبى را بفهماند و نه مى تواند مطلبى را بفهمد

معلم نبایـد در اظهـار :رعایت مساوات در التفات و محبت به شاگردان -15

ر صورتى که از لحاظ سـن و فضـیلت و د -محبت و توجه و التفات به شاگردان

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

113

تبعیض و تفـاوتى را معمـول داشـته و بـدان -دیندارى، تقریبا با هم برابر هستند

.تظاهر نماید

اگر شاگردان بـراى درس، :رعایت نوبت شاگردان در شروع به تدریس -16

به معلم مراجعه کنند و کثرت متقاضیان و مراجعان درس در حدى باشـد کـه بـه

بطوریکه پاسخ مثبت براى شروع بـه درس همـه آنهـا میسـر ، هجوم آورنداستاد

نباشد. باید تعلیم شاگردانى را بر دیگران مقدم دارد که قبال نوبت گرفته اند.

وقتـى معلـم : رعایت امتیـاز اسـتعداد و تفاوتهـاى هـوش شـاگردان -17

کـه احساس کرد که شاگردى، راه و روشى را در تحصیل خود پیش گرفته اسـت

فوق توانائى و حال و استعداد، و باالتر از شرائط و مقتضیات شخصى او است، و

به همین علت، بیم و وحشتى در معلم پدید آید که ممکن است شاگرد نسبت بـه

درس و تحصیل، دچار ضجرت خاطر و دلزدگى و نفرت گردد، باید او را به رفق

پیامبر گرامى اسـالم (صـلى و مداراى با خویشتن توصیه و سفارش کند، و سخن

آنکـه بـه علـت افـراط در بـار «اهللا علیه و آله) را براى او بازگو نماید که فرمـود:

ــد. و از آن جــدا ــاروان فــرو مــى مان کشــیدن و رانــدن مرکــوبش، از قافلــه و ک

مى گردد، نه مسافتى را طى مى کند و نه پشت و کمرى توانمند را بـراى خـود و

بلکه خود و مرکوبش، از کارافتاده و به مقصـد )16(».اردمرکوب خویش نگاه مى د

رسند. هم نمی

اگر اسـتاد و معلـم، د:عدم تقبیح علومى که معلم در آن تخصص ندار -18

ون خاصى باشـد نبایـد سـایر فقط عهده دار تدریس و یا متخصص در علوم و فن

علوم و دانشهائى را که آنها را تدریس نمى کند از نظـر دانشـجو تقبـیح و تحقیـر

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

114

کرده و آنها را زشت و بى ارزش جلوه دهد. چنانچـه ایـن نـوع تحقیـر و خـرده

گیرى غالبا از ناحیه معلمان بى سواد و کم فضل و نادان به چشم مى خورد؛ زیـرا

ه درباره آن بینش و آگاهى نـدارد و از آن در بـى خبـرى انسان نسبت به چیزى ک

بسر مى برد احساس نفرت و کینه و عداوت مى نماید (و طبق فرمـایش امیرالمـؤ

یعنـى مـردم، دشـمن ،)17(» النـاس اعـداء مـا جهلـوا ««منین على (علیه السـالم):

.»»نادانسته هاى خویش هستند

:بخش سوم : آداب و وظائف ویژه معلم در امر تدریس و جلسه درس

آراستن و پیراستن ظاهر به منظور تجلیل از مقام علم و دانش -1

دعاء و حفظ همبستگى معلم با خدا در حین شروع به انجام وظیفه -2

خدا براى توفیق در درس ادامه و استمرار این همبستگى با -3

جلوس آمیخته با وقار و نزاکت و ادب -4

تعیین و تنظیم جهت و سمت جلوس معلم در جلسه درس - 5

پاالیش قصد و هدف -6

حفظ وقار و متانت در جلسه درس -7

طرز توجه و نگاه معلم به شاگردان باید حساب شده باشد - 8

دانى از مزایاى آنهااحترام ویژه به شاگردان بافضیلت و قدر -9

تالوت قرآن و خواندن دعاء قبل از تدریس -10

استفاده از بهترین قواعد و روش تدریس و تفهیم -11

رعایت ترتب منطقى علوم و دانشها در امر تدریس -12

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

115

رعایت اعتدال و اقتصاد در بیان و توضیح مطالب -13

مصونیت معلم از عوارض مخل مزاجى و روحى -14

به فضاى جلسه درس توجه -15

رعایت مصالح شاگردان و مصالح اهم در تقدیم و تاءخیر وقت تدریس -16

رعایت تناسب صدا با محیط درس -17

احتیاط براى حفظ نظم و پاسدارى از آرامـش، و پیشـگیرى از جـدال در -18

جلسه درس

ایجاد انضباط و حس مسئولیت اخالقى در شاگردان -19

مورد کیفیت پاسخ به پرسشهاى شاگردانرفق و مدارا در -20

محبت و التفات معلم و گشاده روئى او نسبت به شاگرد تازه وارد -21

وظیفه معلم، همزمان با ورود عالم و دانشمند به جلسه درس -22

اعتراف به عجز و ناتوانى در مسائلى که بدآنها احاطه ندارد -23

تن درستذکر لغزش و اشتباه، قبل از پایان یاف -24

اعالم به پایان یافتن درس -25

باید درسها با نصایح اخالقى پایان گیرد -26

ختم جلسه درس با دعاء -27

درنگ نمودن در جلسه درس پس از پایان گرفتن آن -28

تعیین مهتر و رئیس براى شاگردان -29

دعاء به هنگام برخاستن از جلسه درس -30

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

116

« مـى خیـزد، ایـن دعـاء را بخوانـد: بـر آنگاه که معلـم از جـاى خـود ... و

)18(سبحانک اللهم و بحمدك. اشهد ان ال اله اال انت، استغفرك و اتـوب الیـک، «

ب سبحان ربک رب العزة عما یصـفون، و سـالم علـى المرسـلین، و الحمـد هللا ر

خدایا ترا تقدیس و ستایش مى کنم، گـواهى مـى دهـم کـه جـز تـو، »»العالمین

گـردم. پروردگـارى را مى معبودى دگر نیست. از تو آمرزش مى جویم و به تو باز

کنم که خداوندگار و صاحب عزت و سرفرازى اسـت، و تـو از آنچـه تقدیس مى

رسـتادگانش. سـتایش درباره ات مى گویند و وصفت مى کنند، منزهى. درود بر ف

مطلق و حمد واقعى از آن خدائى اسـت کـه پروردگـار جهانیـان اسـت. گوینـد:

رسول اکرم (صلى اهللا علیه و آله) به هنگام برخاستن از مجلـس خـویش، چنـین

سـبحان ربـک « «دعائى را مى خواند. در بعضى از روایات آمده است که سه آیـه

که -» » ین، و الحمد هللا رب العالمین رب العزة عما یصفون، و سالم على المرسل

مجلـس درس و جلسـه مـذاکره و پایـان بخـش –در طى همین دعاء آمده است

گفتگو مى باشد.

آداب مذکور گرچه به ادبیات و فضاي حوزه نزدیک است لکن، بهره بـرداري

دور این نکات در محیط هاي مدرن آموزشی نظیر دانشگاه در یک کشور اسـالمی

نیست. تعهد یک استاد وامدار معلوماتش در عرصـه دیـن و آداب اخالقـی انتظار

نیست، بلکه تعهد او به واقع، اجـراي معلومـات و دانسـته هـاي اوسـت. ناگفتـه

پیداست که ترکیب تعهد استاد با تخصصش عامل موثري براي ایجاد بسـتر منـزه

پایبندي اسـاتید رود با فرهنگی براي تربیت دانشجوي فرهیخته است. لذا امید می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

117

در محترم دانشگاهی به هنجارهـاي آموزشـی یـاد شـده، رایحـه اخـالق اسـالمی

دانشگاهها استنشاق گردد.

ارجاعات:

21/1/85سایت کتاب نیوز -1

.3، 2سوره زمر، آیه -2

اذا راءیتم العالم محبا للدنیا فاتهموه على دینکم، فان کل محـب الشـى ء « -3

).2/107. بحاراالنوار 30(منیۀ المرید، ص » یحوط ما احب

رك لعلمـه، فهـذا العلماء رجالن : رجل آخذ بعلمه، فهذا ناج. و عالم تـا « -4

هالک. و ان اهل النار لیتاذون من ریح العالم التارك لعلمـه. و ان اشـد اهـل النـار

ندامۀ و حسرة رجل دعا عبداهللا الى اهللا تبارك و تعالى فاسـتجاب لـه و قبـل منـه

فاطاع اهللا فادخله الجنۀ و ادخل الداعى، النار بترکه علمه و اتباعـه الهـوى و طـول

(منیۀ المریـد، » ع الهوى فیصد عن الحق، و طول االمل ینسى اآلخرة االمل. اما اتبا

).1/55. الکافى 36ص

التطلبوا علم ما ال تعلمون و لما تعملوا بما علمتم، فان العلم اذا لم یعمل « -5

37. 36(منیـۀ المریـد، ص » به لم یزدد صاحبه اال کفرا و لم یزدد من اهللا اال بعدا

).1/56الکافى

.175سوره اعراف، آیه -6

.5سوره جمعه، آیه -7

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

118

ـ -8 ه (مـال حسـین ) کاشـفى در تفسیر روح البیان این ابیات چهارگانه اخیر ب

)، ولى این ابیات در دفتر اول مثنوى آمده و 9/517منسوب است (رك روح البیان

از آن مولوى رومى است و عبارات مثنوى در پاره اى از کلمات با عبارات ابیـات

مذکور، تفاوت دارد.

بالحلم و الوقـار، و تواضـعوا لمـن طلبـتم منـه اطلبوا العلم و تزینوا معه « -9

. 49(منیۀ المریـد، ص » العلم. و ال تکونوا علماء جبارین فیذهب باطلکم بحقکم

، آمـده 10/141. احادیثى نیز قریب به همین مضـمون در کنزالعمـال 1/44الکافى

است ).

.187سوره آل عمران، آیه -10

، سنن ابـى 60(منیۀ المرید،ص » المتشبع بما لم یعط کالبس ثوبى زور « -11

. 8/186(کتاب االدب ). صحیح ترمذى 1799، حدیث 2/199داود

ب العلماء حتى اخذ على العلماء ان اهللا لم یاءخذ على الجهال عهدا بطل« -12

. 63(منیـۀ المریـد، ص » عهدا ببذل العلم للجهال ؛ الن العلـم کـان قبـل الجهـل

، با اختالف اندکى در تعبیر و کلمات ).10/301. و نیز کنزالعمال 1/51الکافى

.55تفسیر سوره واقعه، از نگارنده ص -13

.215سوره شعراء، آیه -14

. 69(منیۀ المرید، ص » علموا و ال تعنفوا؛ فان المعلم خیر من المعنف. « -15

. 10/249کنزالعمال

.1/92. النهایۀ 137ق.، ص ه 1314ین، ط مجمع البحر -16

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

119

. فـیض االسـالم، ص 248و 185نهج البالغه (حکم )، شرح عبـده، ص -17

1158.

.75تذکرة السامع، ص -18

منابع

قرآن کریم -1

عبده و فیض االسالمنهج البالغه، شرح -2

/ شهید ثانیمنیۀ المرید فى آداب المفید و المستفید -3

آداب تعلیم و تلم در اسالم/ دکتر سید محمد باقر حجتی -4

محمد باقر مجلسىبحار االنوار/ عالمه -5

اصول کافی/ شیخ کلینی -6

اسماعیل حقی البروسويتفسیر روح البیان/ -7

ام الدین متقی هنديعلی بن حسکنز العمال/ -8

فخرالدین طریحىمجمع البحرین/ -9

جماعه الکنانی ابنتذکره السامع/ -10

پایانه خبري کتاب نیوز -11

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

120

رسالت استاد در تحکیم باورهاي اعتقادي و دینی دانشجویان

غالمرضا گلچین راد

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی

چکیده

هـایش سـازندگی اسـت آمـوزه ، صمیمیت، برادري، زندگی و فااسالم دین ص

گـذارد و آداب اجتمـاعی صلح، سالمت، امنیت، نشاط و عدالت را به نمایش مـی

نمایـد؛ از ایـن روي ها، دوستی و محبت و قسـط راعرضـه مـی اش کرامت انسان

دوست ها را پاس داشته و دانشجویان را باید این اصول و ارزش استاد همواره می

بدارد و به افکار آنان احترام بگذارد، نیازهاي آنان را در حد توان برآورده سـازد و

با گشاده رویی وخوش رفتاري و فروتنانه پاسخ آنان را بدهد.

باشـد بـا همـین خاتم پیـامبران حضـرت محمـد(ص) کـه اسـتاد اسـاتید مـی

م سـتیز و کفرسـوز هاي رهایی بخش وسازنده الهی رستاخیز اجتمـاعی سـت آموزه

اي که آکنده از دلهره، ناامنی و وحشـت و سـتم بـود، خود را رقم زد و در جامعه

صلح و صفا و آرامش و عـدالت را بـه ارمغـان آورد و اسـاس باورهـاي دینـی و

خداگرایی را مستحکم نمود.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

121

استاد باید با الگو قرار دادن پیامبر(ص) و أئمه معصـومین (سـالم اللـه علـیهم

ین) و عمل به سیره آنان به رسالت خود که تحکیم باورهاي اعتقادي ودینی أجمع

دانشجو است برسد.

کلیدي هاي واژه

-عالم -علم-خدامحوري-دانشجو -دینی باورهاي اعتقادي و -رسالت -استاد

زبان دانشگاه. -محبت لطف و -تربیت تعلیم و-عمل

جایگاه و مقام استاد در دین مبین اسالم:

باشد. متعال می علم عالم خلقت خود خداونداولین م

خلـق االنسـان 1اقرأباسم ربک الذي خلـق « فرماید: آن جا که در سوره علق می

)1» ( 5علم االنسان ما ال یعلم4الذي علم بالقلم3اقرأوربک األکرم2من علق

بـه آدم آن ...بخوان به نام آن خدایی که بشر را علم نوشتن به قلم آموخـت و

دانست به الهام خود تعلیم داد. را نمیچه

گوید: وبه قول احمد شوقی شاعر معاصر عرب که در این زمینه می

»سبحانک اللهم خیر معلم علمت بالقلم القرون األولی «

به وسیله قلم آدم را تعلیم دادي. و اي خدایی که بهترین معلمی منزهی

ه که به غمـزه مسـأله آمـوز صـد اسالم(ص)این معلم مکتب ندید پیامبر گرامی

مدرس شدفرموده اند:

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

122

»عابد نفع بعلمه خیرمن ألفی 2»(عالم.(

عالم و دانشمندي که از دانش اوسود برده شود از هزار عابد بهتر است.

و نیز فرموده اند:

العلم حیاه االسالم وعماد االیمان ومن تعلم علما أتم الله له أجـره مـن تعلـم «

).3»(علمه الله ما لم یعلمفعمل

بیـاموزد خـدا علم حیات وزندگی اسالم و ستون دین است. هر کـس علمـی

کند و هر کس تعلیم ببیند و بدان عمل نماید، خدا آن چه را پاداش او را کامل می

دهد. داند به او تعلیم می که نمی

لم و معلـم آیات و روایات بسیار فراوانی درباره ارزش علـم و مقـام واالي عـا

گنجد. وجود دارد که در این مجال نمی

» مداد العلماء افضل من دماءالشهداء«فرماید: امام صادق(ع) می

جوهرقلم دانشمندان از خون شهدا برتر است.

باشـد، همانگونـه کـه مقام معلم و اسـتاد در دیـن همچـون مقـام پیـامبر مـی

سالت تبلیغ برگردنش بـود، پیامبر(ص) وظیفه هدایت مردم را به عهده داشت و ر

تا مردم را به سوي فطرت و تقـرب الـی اللـه و در نهایـت بـه کمـال و سـعادت

برساند، استاد نیز فقط وظیفه ارائه طریق رادارد.

اصوالدر دین اجبار واکراه نیست،آن چنان که خداي متعال فرمود:

).4»(ال اکراه فی الدین«

اشد:بلکه فقط نشان دادن راه از چاه میب

).5»(اناهدیناه السبیل اما شاکراواماکفورا«

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

123

خواهـد سـپاس گـذار باشـد یـا مارا ه رابه انسان نشان دادیم چه این کـه مـی

ناسپاس.

تـرین استاد رسالت هدایت و تربیت دانشجو را به عهده دارد و تربیت از مهـم

شده عوامل در شکل بخشیدن به شخصیت و جهت دهی به رفتار انسان محسوب

رود. و از عوامل بنیادین رشد فردي و تکامل اجتماعی به شمار می

رسالت استاد ایجاد تحول در نگرش و اعتقادات دانشجواست البته بدون اجبار

و ایــن امــر دســت یــافتنی اســت و در آینــده دور یــا نزدیــک در رفتــار او بــروز

لی تر اسـت و کرد. تحول در گرایش هایی مثل اخالق خیلی واقع تر و عم خواهد

شود روي آن متمرکز شد اما قطعا در گرایش هـاي دیگـر هـم بایـد ایـن بلکه می

گویند بـین تحول را ایجاد کرد.البته باید به این نکته توجه کرد که روانشناسان می

شود انسان یک چیـزي را یـاد یادگیري و تغییر عمل فاصله است؛ یعنی بسیار می

رسد امـا در خزانـه ذهـنش اسـت و در یـک میگیرد ولی به سرعت به عمل ن می

موقعیت مناسبی که شرایط آماده شود آن یادگیري منجر به عمل شود. به نظر بنده

کنند آن همیشه این گونه نیست، چه بسا افرادي چیزي را یاد دارند ولی عمل نمی

فرماید: جا که علی (ع) می

) 6»(رب عالم قد قتله جهله وعلمه معه ال ینفعه«

باشد و دانش او سودي به چه بسا دانشمندي کشته شده جهل و نادانی اش می

حالش ندارد.

دانش و بینش، دو مشخصه عمده حیـات انسـانی و وجـه تمـایز آن بـا سـایر

نمودهاي حیات در پهنه گیتی هستند. با این حال، اگر این دو عنصر ارجمنـد بـه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

124

ر انسانی اثر نگذارند، حرمـت و ساحت عمل راه نیابند و بر اخالق و منش و رفتا

چون ظرفی گلین خواهد بـود کـه در کرامت انسانی شکل نخواهد گرفت و آدمی

آن جواهراتی چنـد نهـاده انـد، بـی آن کـه ظـرف کمتـرین ارزش افـزوده، یافتـه

یابـد کـه خـاك باشد.انسان آن گاه انسان است و بـه کرامـت انسـانی دسـت مـی

م آمیزد و صـنعی نـوین در قالـب اخـالق و وجودش با زالل دانش و بینش در ه

منش متعالی از آن تولد یابد. بنابر این اخالق، عصـاره همـه ارزش هـاي ذاتـی و

اکتسابی انسان و چکیده تعالیم آسمانی پیامبران الهی است.

دانش در این میدان با همه ارجمندي که دارد تنها یک ابزار وضـرورت اسـت.

ست. و اخالق عمل، مقصد و نتیجه نهایی آن.و بینش و ایمان، یک گذرگاه ا

از این رو قرآن هر چند ایمان و علم را مایـه ارزش شـمرده اسـت، امـا نگـاه

نهایی و ارزشی انسان را به ساحت عمل مربوط دانسته است:

»یرفع الله الذین آمنوامنکم والذین اوتوا العلم درجات والله بما تعملون خبیر«

هـا بـر اسـاس و برخوردارن از دانش را از میان شما انسانخداوند اهل ایمان

دهیـد، آگـاه بخشـد و خداونـد بـه آنچـه انجـام مـی درجات و مراتب، رفعت می

)7است.(

استاد با آموختن علم و دانش به دانشجو باید تمام تالشش این باشد کـه او را

به سمت عمل به اعتقادات و باورهاي دینی اش سوق دهد.

امور آموزش و پرورش (تعلـیم وتعلـم)، مسـتلزم برخـورداري از پرداختن به

اطالعاتی روز افزون و تجربه اي فزاینده است و نیز برخورداري از بینش، درك و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

125

اطالعاتی فلسفی و روانشناسی از نوع اساسی بوده و نگرشـی مبنـایی و اعتقـادي

طلبد. نسبت به یادگیرنده را می

و » محبت«و گرایش به آن درونی است و نیاز به دین به عنوان یک نیاز روانی

نیازهـاي معنـوي و فطـري محسـوب » عـزت نفـس «یا » خودپنداري«و » امنیت«

کمـال «و » عشـق وپرسـتش «، »خـداجویی «شوند، استاد بایـدعواملی همچـون می

را به عنوان عوامل اساسی و مورد نیـاز بـه گونـه اي مناسـب و مـؤثر در » گرایی

بیتی وارد سازد.برنامه درسی و تر

اگر محور اندیشه و احساسات و فعالیت هاي دینی استاد را امـوري همچـون

تشـکیل دهـد حتمـا در » کمـال گرایـی «و » پرسـتش «و » عشق «و » خداجویی «

گذارد. دانشجو تأثیر می

حس دینی و اعتقاد و باور در نهاد انسان فطري است، استاد باید این حـس را

زنده نگاه دارد. تقویت نموده وآن را

گوید: به نظـر مـن مهمتـرین آلبرت انیشتن فیلسوف و ریاضی دان برجسته می

وظیفه هنر و علم (هنرمند و عالم) است که این حس (حس مذهبی) را برانگیـزد

)8و آن را در وجود آنها که صالحیت دارند، زنده نگاه دارد. (

در شکل بخشـیدن بـه عقاید و ارزش هاي فرهنگی ومذهبی از عوامل اساسی

روانی بـه شود. نیازهاي روحی و رفتارهاي فردي و حیات اجتماعی محسوب می

استاد بایداین نیازها را به خـوبی بشناسـد بخشد، زندگی انسان معنی و اصالت می

ها را براي دانشجویان تأمین نماید. و در حد توان آن

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

126

بـر اصـول بنـا «معتقـد اسـت: -انسـان در جسـتجوي معنـی –مؤلف کتـاب

تـرین نیـروي محرکـه هـر لوگوتراپی تالش براي یافتن معنی در زنـدگی اساسـی

به عنوان نیـروي » معنی جویی« فردي در دوران زندگی اوست. به این دلیل من از

کـه » قدرت طلبـی «که روانکاوي فرویدبرآن استوار است و » لذت طلبی«متضاد با

به نظر من انسان قـادر «گوید: مه میگویم و در ادا مورد تأکید آدلر است سخن می

ها و ارزش هایش زندگی کند و یا در این راه جـان تواند به خاطر ایده است و می

)9»(ببازد

تواند با تکیـه بـر علـم وعمـل با وجود زمینه هایی این چنین مساعد استاد می

او هـا را در وبا مهربانی و عطوفت باورهاي دینی را در دانشجو تقویت نمـوده وآن

کاربردي نماید.

بنده معتقد نیستم که استاد باید حس مذهبی و گرایش به دین و کمال طلبی و

هـا در تعالی جویی و گرایش به نیایش را در دانشجو ایجاد نماید، خیر همـه ایـن

ها را آشکار نموده وزنده نگاه دارد. نهاد انسان وجود دارد، بلکه استاد باید آن

ما خـواهیم دیدکـه وضـع بشـر طوریسـت کـه «که: ویلیام جمیز معتقد است

نمایـد ره بینـد کـه بـه سـمتی کـه آن را الوهیـت مـی شخص خود را مجبور مـی

)10»(ببرد

نیاز دینی یک الگوي «اریک فروم در خصوص نیاز انسان به دین معتقد است:

توان یافت کـه جهت گیري و مرجعی است براي اعتقاد و ایمان، هیچ کس را نمی

)11»(ین نیاز باشدفاقد ا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

127

بنابر این استاد باید این سمت و سو را به طور دقیق براي دانشجو تبیین نمایـد

که به بیراه نرود و انتخابی آگاهانه و مناسب داشته باشـد و از مـذهبی سـازنده و

هـاي تعالی بخش استمداد جوید و گرنه در اسارت عقایدي مخرب و شـبه ارزش

ورطه نابودي ره میسپارد. فریبنده و گمراه کننده به

ما، الزم است استاد شرایط مطلوب جهت هـدایت دانشـجو در جامعه اسالمی

هاي اصیل توحیدي و نظام اعتقادي اسالم را فراهم آورد و با در بازشناسی ارزش

هاي مؤثر مبتنی بر دستاوردهاي روانشناسی و تربیتـی و ها وبرنامه استفاده از روش

هـایی سازي زمینـه ي متنوع وگیرا و مناسب تر، عالوه بر فراهمها استفاده از روش

هایشـات جهت درس اصول و مبانی اسالم، شـرایط الزم جهـت تقویـت گـرایش

عاطفی و تمایالت قلبی دانشجویان نسبت به اصول توحیدي را مهیاسازد.

دانش گیري از هدایت الهی و هایی آگاهانه، با بهره تواند با اتخاذ شیوه استاد می

هـاي اعتقـادي مثبـت را بشري نیازهاي فطري و روانی دانشجو به دیـن و زمینـه

تأمین نموده و از سوي دیگر بهداشت روانی، رشد و پیشرفت او را فراهم نماید.

» ایـده آل طلبـی «از مهمترین ویژگیهاي انسان که دانشجواز آن مستثنی نیست،

ب نقـش مـؤثري در جهـت تبیـین است و استاد بالحاظ این مطل» آرمان گرایی«و

تواند داشته باشد. ایده آل ها و آرمان ها و جهت دهی دانشجویان می

باشند، لـذا عقاید و ارزش هاي فرهنگی و مذهبی از عوامل مؤثر بر رفتارها می

استاد باید این امور را که در درون دانشجو قرار دارد، شکوفا نماید و آنها را زنـده

جه رفتار آنها را تغییر دهد. نگاه دارد و در نتی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

128

انسان در این زمان بیش از هر زمان دیگر به رشد فکـري و پـرورش عقالنـی

هـاي نیازمند است. استاد باید اهمیت عقـل و خردگرایـی و تـأثیرات آن در جنبـه

تـر ریزي مناسـب مختلف رشد فردي و اجتماعی و ضرورت توجه بیشتر و برنامه

قدرت تفکر را مورد مطالعه قرار دهد و دانشـجو جهت تربیت عقالنی و پرورش

را به این سو رهنمون شود.

تواند به این هدف نزدیک شود آنجـا کـه استاد با بیان جایگاه عقل در دین می

فرماید: پیامبر اسالم (ص) می

انما یدرك الخیر بالعقل وال دین لمن ال عقل له«

ارد کسـی کـه عقـل خیر و خوبی فقـط بـا عقـل قابـل درك اسـت، دیـن نـد

)12»(ندارد.

فرماید: و نیز علی(ع) در این باره می

)13»(االنسان بعقله؛ارزش انسان تا بع عقل اوست.«

این نکته را نباید از نظر دور داشـت کـه هـدف هـاي پرورشـی شـامل ابعـاد

جسمی، عقالنی، عاطفی، اجتماعی، اخالقی و معنوي بوده و نظام تربیتی کارآمـد،

که بتواند در پـرورش ابعـاد مختلـف شخصـیت انسـان و پاسـخ بـه است نظامی

نیازهاي فردي و اجتماعی از تعادل و توازن الزم بر خوردار باشد. استاد جزیی از

تواند در انجام رسالت خود موفق باشـد کـه ایـن این نظام است و در صورتی می

تی همه وظیفه نظام متشکل از محیط خانه، مدرسه، جامعه، دانشگاه و نظام حکوم

خود را به نحو احسن انجام دهند. به عنوان مثال هدف اولیه دانشگاه بایـد ایجـاد

محیطی باشد که اساتید و دانشجویان به کشف، بررسی انتقادي، حفظ، حراست و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

129

ها و باورهاي دینی بپردازند که به بقاي انسـان و بهبـود انتقال علم، تفکر و ارزش

کیفیت زندگی کمک نماید.

انشگاه باید سه هدف را دنبال نماید:د

تأمین حداکثر فرصت براي دانشجویان براي یادگیري میراث گذشتگان، بـه -1

دست آوردن تجربه و استفاده از توانایی هاي ذهنـی و خالقانـه خـویش و رشـد

خود.

تأمین اطالعات عینی و روش هاي خالق بـراي حـل مشـکالت جامعـه و -2

تصمیم گیري صحیح.

مرزهاي دانش و ایمان و باورهاي مذهبی از طریق تحقیق. توسعه-3

و فرهنگی است که اهداف متعالی دارد و با دانشگاه یک مجموعه عظیم علمی

ها روبه روست. به طور حتم تنوع استعدادها، عالیق، نگرش ها، بینش ها و ارزش

آیـد و اي مشـکالت رفتـاري، ارتبـاطی و اجتمـاعی پدیـد مـی در چنین مجموعه

سازد که داراي خـدماتی بـه استفاده از خدمات راهنمایی و مشاوره را ضروري می

تواند باشد: قرار زیر می

اول : اطالع رسانی.

دوم:کمک به خود شناسی.

سوم مشاوره فردي.

چهارم:مشاوره تحصیلی.

پنجم:آموزش مهارت هاي اجتماعی وباورهاي مذهبی.

ششم :آموزش تصمیم گیري.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

130

ی زمان تصمیم گیري هاي مهـم اسـت. دانشـگاه و اسـتاد بـه دوران دانشجوی

توانند او را در این تصمیم گیري کمک نمایند. کمک هم می

شرایط استاد موفق:

در این جا الزم است به شرایطی اشاره شود که استاد در صـورت مهیـا کـردن

ی تواند به رسالت خود عمل نموده و باورهـاي دینـی و اعتقـادات مـذهب ها می آن

دانشجویان را مستحکم نماید.

استاد باید قدرت درك و تشخیص، تجزیه و تحلیـل، اسـتدالل، مقایسـه ، -1

داوري، پیش بینی امور را در دانشجو ایجاد و تقویت نمایـد و الزمـه رسـیدن بـه

همه این امور این است که استاد خود از علم و حلم، تجربه و عمل و خـالص و

رخوردار باشد.خدامحوري الزم و کافی ب

ذات نایافته از هستی بخش کی تواند کـه شـود هسـتی بخـش پـرورش بعـد

اخالقی شخصیت از دیر باز، در میان فالسفه، اندیشـمندان و پیـامبران و رهبـران

مذهبی و اجتماعی از توجه ویژه و برجسته اي برخوردار بوده است.

ـ اط وجـود دارد. باید توجه داشت که بین رشد عقالنـی و رشـد اخالقـی ارتب

روانشناس مشهور ژان پیاژه و کهلبرگ رشد شناختی فرد را اساس رشـد اخالقـی

)14دانند.( وي می

فرهنگ مشترك، برقـراري ارتبـاط، همکـاري و تعـاون، تفـاهم و سـازگاري

اجتماعی، و نحوه ابراز مخالفت در موارد الزم و نحوه برخورد منطقی بـا نظـرات

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

131

جو بسیار مؤثر است و استاد باید در این راستا بـا مخالف در رشد شخصیت دانش

ظرافت و دقت هر چه تمام تر عمل نماید.

انسان همواره با نیازهاي متفاوتی مواجـه اسـت کـه انگیـزه هـاي رفتـار او را

دهند. بنابر این استاد باید نیازهاي او را بشناسـد و در صـورت امکـان تشکیل می

رفتار او را مطابق دلخواه بـویژه در جهـت تقویـت ها را برآورده سازد تا بتواند آن

)14باورهاي دینی و اعتقادات مذهبی تغییردهد.(

پرورش عقالنی به عنوان یکی از ضـروري تـرین و پراهمیـت تـرین هـدفها،

شـود کـه همواره بایـد مـد نظـر اسـتاد باشـد. ایـن امـر در صـورتی محقـق مـی

خنرانی و مدرس محـوري اداره هاي ما نباید بر اساس روش توضیحی، س دانشگاه

شود.

توانـد زنـدگی متفـاوتی را خلـق نمایـد، اسـتاد از آن جا که تعلیم وتربیت می

تواند رفتار دانشجو را تغییر دهد. معلـم و اسـتاد کـار آمـد آن کارآمد نیز واقعا می

نیست که تنها متخصص موضـوع باشـد. بلکـه بایـد در بیـان و انتقـال تخصـص

ی عالوه بردانش موضوعی، دانش تعلیم و تربیتی نیز داشته باشد، توانمند باشد.یعن

)15هاي مؤثرارائه اطالعات به یادگیرندگان را داشته باشد.( یعنی راه

استاد باید مشتاق تدریس بوده و عالوه بـر آن صـمیمیت و جـدیت در آن -2

داشته باشد تا تدریسش اثر گذار باشد.

باشد، مسیحا نفـس و شـیرین ی صمیمیاستاد باید رفیقی غمخوار و دوست-3

گفتار بوده و بابرخوردهاي درست، فرصت هرگونه سوال، ارائه هر نـوع شـبهه و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

132

الشـباب شـعبه مـن «یا پرسش هاي گوناگون را بـه دانشـجو بدهـد و بدانـد کـه

»الجنون؛ جوانی شعبه اي از دیوانگی است.

ن سـعادت بـه روي استاد باید با تبلیـغ منطقـی پنجـره هـاي رو بـه آسـما -4

دانشجویان بگشاید تا آفتاب معارف الهی بر پهنه دلهاي مستعد آنان پرتو افکنـد و

راه هدایت را برایشان آشکار سازد.

استاد باید سطح شناخت و بینش دینی دانشجو را باال ببرد، زیـرا آنگـاه کـه -5

قـانون « شناخت دانشجو از یک پدیده با احساس خوشایندي عجین شـود طبـق

آید. برخورد مثبت و آمادگی پدیدار شدن رفتار دلخواه و تکرار آن فراهم می» اثر

انسان فطرتا کنجکاو، حقیقت جو، دوستدار زیباییها و به دنبال خوشایندیها -6

اي از زیبـایی و نیکـویی و ارضاي نیازهاست! آنگاه که پیام وکـالم اسـتاد درهالـه

سـخی بـراي نیازهـاي روحـی و روانـی باجلوه و شـکوه ارائـه شـود و بتوانـد پا

دانشجویان باشد. بیشترین تأثیر را به همراه خواهد داشت. بدیهی است استاد باید

از اطالعات جامع، بینش عمیق و سلیقه نیکو در انتخاب موضوع یا محتواي پیـام

خود، برخوردار باشد تا دانشجو به راحتی او را بپذیرد.

قـرآن در جهـت تقویـت باورهـاي دینـی و استاد باید بـر اسـاس فـرامین -7

اعتقادات مذهبی دانشجویان از چهره متبسم و مصـمم و لسـانی لـین و مالیـم و

پرهیز از تهدید و تحقیر و لحن آمرانـه و پرخاشـگرانه در انتقـال پیامهـا و تبیـین

رسالتها برخوردار باشد و از روش الگویی غیر مستقیم براي دانشجویانش استفاده

یابد تا بـا انگیـزه و تمایـل قلبـی بـه که دانشجو در این صورت فرصت می نماید

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

133

موضوع مورد نظر استاد توجه کند و بدون کمترین فشار ذهنی و روانـی پـذیراي

پیام استاد شود و پایدارترین تغییر رفتار در او بوجود آید.

اي و الگـویی اسـت، از آنجا که مؤثرترین یادگیري هـا، یـادگیري مشـاهده -8

تواند با مزین شدن به باورهاي عمیق دینی و رفتارهـاي مـذهبی بهتـرین استاد می

الگو براي دانشجو باشد. اصـوال دانشـجو طالـب همانندسـازي بـا اسـتاد خـوب

خواهـد بـا اسـتاد باشد. وقتـی اینگونـه شـد دانشـجو بـا میـل و اشـتیاق مـی می

باشد. همانندسازي کند و بیشترین تأثیر پذیري را از او داشته

استاد باید کاري کند که اعتمـاد دانشـجو را بـه خـود جلـب نمایـد و اگـر -9

کنـد، چـون زمـانی بخواهد به ذهن او راه یابد، بایـد بتوانـد اول بـه دل او نفـوذ

تواند درست فکر کند ، که درست احساس نماید. در واقع ارتباط صحیح پلـی می

این ارتباط از راههاي زیر بدسـت ها و باورهاي دینی، که است براي انتقال ارزش

آید. می

هاي ارتباط صحیح استاد با دانشجوراه

شناخت سطح درك عقلی دانشجو.-الف

شناخت سطح درك اخالقی او.-ب

آمادگی روانی. شناخت موقعیت فعلی و-ج

اظهار نظرها. گوش دادن کامل به سخنان و-ه

شد.پذیرفتن دانشجوچنان که هست نه آن چنان که باید با-و

همدلی با او. احساس همدردي و-ز

احیاي شخصیت او.و یر انگیختن عزت نفس دانشجو-ح

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

134

اظهار محبت نسبت به دانشجو.-ط

جهت دهی مثبت به احساسات او.-ي

استاد باید زمینه شناخت خیر و شر را براي دانشجو فراهم نماید تا بسـتر -10

ایش فراهم شود.درك و تعمیق بینش صحیح دینی و پذیرش آگاهانه بر

فرماید: علی (ع) می

من لم یعرف مضره الشر لم یقدرعلی االمتناعمنه؛و من لم یعرف منفعه الخیـر «

لم یقدرعلی العمل به؛

تواند از آن خودداري کند، و کسی کسی که زیان و بدي کاري را نشناسد، نمی

)16تواند بدان عمل نماید.( که سودمندي کاري را نشناسد نمی

دهـد هاي دینی و اعتقادات مذهبی تن می زمانی انسان به پذیرش ارزشاصوال

کند کـه دالیـل و اصـولی را کـه در پذیرد و در زندگی رعایت می و آن را قلبا می

ها نهفته است را بداند. پس این دستورات و ارزش

آموزش مفاهیم و یافتن بینش صحیح یک چیز است و پذیرش و عمل بـه -11

شکل یگر. لذا آموزش دینی اگر درست انجام پذیرد تنها نصف کارآن یک چیز د

گرفته است و نصف دیگر، کاربرد عملی آن است.

استاد نباید در کالس کار را به لفاظی تمام کند و تصور شود که دانشجو چون

داند پس در هنگام عمل نیـز آن را رعایـت خواهـد کـرد البتـه مفاهیم دینی را می

وسه شیطان و هواي نفس را، که گاهی با وجـود درك و فهـم دالیـل نباید اثر وس

دارد را نادیده گرفت. مثل پزشکی که مفاسد و آثار تخریبـی فرد را از عمل باز می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

135

نوشد. عوامل اجتماعی و درونی تقویـت داند، ولی مشروبات الکلی می الکل را می

کننده و باز دارنده عمل را هم نباید از نظر دور داشت.

استاد در انجام رسالت خود باید خدامحور باشد و به معنویت بیاندیشد و -12

هر مقدار گستره معنوي خود را وسعت دهد، بارش برکات معنـوي بـر او بیشـتر

شده و زمینه هاي توفیق فـراوان تـري در جهـت اسـتحکام باورهـاي اعتقـادي و

مذهبی دانشجو به سراغش خواهد آمد.

و دل و نیکو باشد، و باید بداند سخنان او آنگاه کـه؛ سخن استاد باید قل-13

) خواهد بود که از پلکان اخالص به پـرواز در 17»(أحسن قوال ممن دعا الی الله«

) بهرمند باشد، در این صـورت 18»(ال ترید منکم جزاءاوالشکورا«آید و از رایحه

تأثیر کالمش ژرف بوده و کیمیاي انسان ساز خواهد بود.

هـا امانـت هسـتند و هاي آن استاد باید امانت دار باشد. جوانان و اندیشه -14

نباید در آنها خیانت نماید.

استاد باید شرح صدر داشته باشد تا تعلیماتش تأثیر نماید. -15

فمن یرد الله أن یهدیه یشرح صدره لالسـالم؛ «فرماید: همچنان که خداوند می

اش را بـراي پـذیرش اسـالم بـاز یـد سـینه کسی که خداوند بخواهد هدایتش نما

)19» (کند. می

شرح صدر در این آیه به معنی آمادگی قلبی براي پذیرش حق است.

استاد عالوه بر این که خود داراي شرح صدر اسـت بایـد ایـن خصـلت را در

دانشجو ایجاد نماید تا پذیرش حق برایش میسرگردد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

136

للناس حسنا؛بامردم با زبان خوش سخن قولوا «فرماید: و نیز خداوند متعال می

)20»(بگویید.

استاد باید خوب به حـرف دانشـجو گـوش بدهـد، آن چنـان کـه علـی -16

فرماید: (ع)می

»عود أذنک حسن االستماع؛گوش خودرا به خوب گوش داند عادت ده.«

استاد باید با فروتنی و تواضع با دانشجویانش برخورد نماید.-17

فرماید: اسالم(ص) می پیامبر گرامی

تواضــعوالمن تعلمونــه و ال تکونــوا جبــابره العلمــاء؛ باکســی کــه او راعلــم «

)21»(آموزي فروتن باشید، و دانشمند سرکش مباشید می

فرماید: علی (ع)می

ــت « ــر تن ــار را ب ــواري و وق ــه بزرگ ــه؛فروتنی جام ــع یکســوك المهاب التواض

)22»(پوشاند. می

فرماید: و احترام بگذارد. پیامبر (ص)میاستاد باید به دانشج-18

آموزیـد، احتـرام وقروامن تعلمونـه العلـم؛ بـه کسـی را کـه بـه او علـم مـی «

) 23»(بگذارید.

استاد نباید تعصب بی جا داشته باشد. در فرهنگ روانشناسـی و تعلـیم و -19

ه تمایل به طرفداري از یک نظریه یـا یـک قضـی «تربیت تعصب عبارت است از :

بدون بررسی درستی یا نادرستی آن که به طور ناآگاهانه در داوري شـخص تـأثیر

بـراي رسـیدن کند و نیز عالقه به برگرداندن و منحرف کردن سیر بحث علمی می

)24»(به نتایج دالخواه و مطلوب خود.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

137

تعصـب آمیـزه اي از «گویـد: دکتر علی شریعتمداري در تعریـف تعصـب مـی

)25»(ت و به طور کلی برخوردي غیر منطقی با امور.جهل، تمایل و نفر

گوید: موالنا در این راستا می

است است تا جنینی کا خون آشامی خون خواري و تعصب خامی

فرماید: اسالم(ص) در این باره می پیامبرگرامی

من تعصب أوتعصب له فقد خلع ربق االیمان من عنقـه؛ کسـی کـه تعصـب «

عصب بورزند (در صورتی که به آن تعصب راضی باشـد) رشـته بورزد یا برایش ت

)26»(ایمان را از گردنش باز کرده است.

استاد باید زبان دانشگاه را بداند زیرا زبـان دانشـگاه غیـر از زبـان جامعـه -20

)27است. یعنی زبان پژوهش و تحقیق و نظم.(

محیط و مسلط به استاد باید با نشاط و با حوصله باشد و در حیطه علمی-20

درس باشد.

استاد نباید سخت گیر باشد.-21

فرماید: اسالم(ص) می پامبرگرامی

ان الله تعالی لم یبعثنی معنتاوال متعنتاولکن بعثنی معلما میسـرا؛ خداونـد مـرا «

اشکال گیر و اشکال تراش مبعـوث نکـرده اسـت، بلکـه آموزگـار و آسـان گیـر

)28»(فرستاده است

استاد باید اجازه پرسش به دانشجو داده و پاسخی منطقـی و مسـتدل بـه -22

آنان بدهد.

فرماید: آن چنان که پیامبرخاتم حضرت محمد(ص) می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

138

العلـم خـزائن و مفتاحهـا السـؤوال فاســألوا یـرحمکم اللـه فانـه یـوجر فیــه «

أربعه:السائل و المعلم و المستمع و المحب لهم؛

و کلید آن پرسش است. بپرسید تـا خـدا شـما را رحمـت علم گنجینه هاست

کند که خدا در کار علم چهـار کـس را پـاداش مدهـد: پرسـش گـر و آموزگـار،

)29»(شنونده و کسی که دوست دار آنها باشد.

استاد باید عالم عامل باشد و علم خود را ضایع نسازد.-23

فرماید: علی (ع)می

بعه:عالم مستعمل علمـه وجاهـل الیسـتنکف أن یا جابر قوام الدین والدنیا بأر«

»یتعلم و...فاذا ضیع العالم علمه استنکف الجاهل أن یتعلم...

که به علم خـود عمـل اي جابر استواري دین و دنیا به چهار چیز است: عالمی

کند و جاهلی که از آموختن سرباز نزند و... پس هر گاه عـالم علـم خـود را تبـاه

) 30»(آموختن روي نیاورد. کند، نادان به

البته نباید حقوق متقابل اسـتاد و دانشـجو را از نظـر دور داشـت کـه در ایـن

باشد. مختصر مجال پرداختن به آن نمی

نتیجه

جوانان و دانشجویان، نسلی پرخروش و زیرك بوده که جـذب آنـان نیـاز بـه

وسـیله در ایـن راه دقت، مهارت و توجه خاص دارد. بهترین ابزار و کارآمـدترین

و لبخنـد برادرانـه اسـت. اگـر بـا زبـان آنـان صـحبت کنـیم، تواضعی صـمیمی

عاطفی و اخالقـی هاي مناسب و به جا به کار بریم و به نیازهاي فکري و استدالل

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

139

ها توجه داشته باشیم، پنجره روشـنی بخشـی دردل هـاي هـر یـک از جوانـان آن

و همواره آسمان وجودشـان سـبز و پـر ایم که از خاك تا افالك نگریسته گشوده

طراوت خواهد بود. برخورد با این قشر کارآمد و عظیم، کار دشواري نیست بایـد

و زمانی لبخندي ساده، آنان را مطیع و فرمـانبر و یاکالمی بدانیم که گاهی سالمی

نموده و براي انجام کارهاي فرهنگی و باورها و اعتقادات مـذهبی نقـش آفرینـی

کند و در نهایت استاد را در رسـالت خـود کـه تحکـیم نی در آنان ایجاد میفراوا

باشد یاري خواهد نمود. باورهاي اعتقادي و دینی دانشجویان می

منابع

,5تا1قرآن کریم:س علق،ي -1

,25141/ح9/95کنزالعمال:-2

,309ص2019نهج الفصاحه:ح -3

قرآن کریم:س بقره،ایه الکرسی-4

,3ان،يقرآن کریم:س انس-5

,104نهج البالغه فیض االسالم:حکمت-6

,11قرآن کریم:س مجادله،ي-7

,56بینم،ص آلبرت انیشتن،دنیایی مه من می-8

ــتچوي -9 ــان در جسـ ــانی چیست؟وانسـ ــل.معنی درمـ ــر ویکتورفرانکـ دکتـ

,140معنی:ص

,26ویلیام جمیز،دین وروان ص-10

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

140

,36اریک فروم:روانکاوي دین،ص-11

,53تحف العقول ص-12

,43ص 1محمد رضا حکیمی:الحیاه،ج-13

,381پاول هنري ماس وهمکاران :رشدشخصیت کودك،ص-14

40و39روانشناسی ریچارد پاردسونز:ترجمه حسن اسدزاده،ص-15

,9009و9008غررالحکم:ح-16

,33قرآن کریم:س فصلت،ي-17

,9قرآن کریم:س انسان،ي-18

,125قرآن کریم:س انعام،ي-19

,83قرآن کریم:س بقره،ي -20

,176،ص1185نهج الفصاحه:ح-21

,287،ص77بحاراالنوار:ج-22

,29338/ح10/260کنزالعمال:-23

,59دکتر علی شریعتمداري نژاد:فرهنگ علوم رفتاري،ص-24

,25:ص تعلیم وتربیت اسالمی-25

،باب تعصب.3اصول کافی:ج-26

,6،ص47نشریه معارف:شماره -27

,176،ص1185نهج الفصاحه:ح-28

,2029همان:ح-29

.718،ص372نهج البالغه:حکمت -30

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

141

مقاالت ارائه شده

به صورت

پوستر

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

142

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

143

رسالت اساتید در تربیت و آموزش دانشجویان

2، محمد قاسمی1سازمحسن تنورنویسندگان:

نواحد گرگا انشگاه آزاد اسالمیرشته گیاه پزشکی د یکارشناسدانشجوي -1

tanoorsaz_mohsen @yahoo.com

واحد گرگان نشجوي کارشناسی آمار دانشگاه آزاد اسالمیدا -2

sg_dlm @yahoo.com

چکیده

رسالت و نقش استاد در دانشگاه از اهیمت خاصی برخوردار است. از دیدگاه

اسالم نیز تربیت بر آموزش مقدم شده است. اساتید دانشگاهها در ارتباط با

ین و رسالتی عظیم بر دوش دارند. و دینی و فرهنگی، مسئولیتی سنگ مسائل علمی

آنان باید بکوشند تا استعدادهاي دانشجویان را در جهتی مثبت و همسو با هدایت

پیامبران الهی و هم جهت با دعوت و نداي فطرت بارور کرده، به تعلیم و تربیت

نوجوانان و جوانان آن چنان که شایسته است بها دهند. از نظر پروردگار عالم،

، کار خداست و نقش او در جامعه نقش پیغمبر اکرم است، نقش همۀ کار معلم

انبیاء و اوصیاء و باال خره نقش روحانیت است. اساتید دانشگاهها در تربیت و به

باشند. دارا می فعلیت رسانیدن استعدادهاي دانشجویان، مسئولیت و نقش مهمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

144

مایان معصوم از راه خداوند متعال عالوه بر وحی و تعلیمات آسمانی توسط راهن

ها را به خیر و رستگاري عقل، وجدان اخالقی، عواطف و احساسات، انسان

راهنمایی و زمینه تربیت و تزکیه آنان را فراهم ساخته است.

در هر عصري تعلیم و تربیت وابسته به انسانهایی است که مسئولیت آن را بر

رچوب آن این فعالیت عهده دارند و نیز تابع کیفیت فرهنگی است که در چا

گیرد. نقش استاد در پرورش روح اجتماعی، درك صحیح و توصیف صورت می

فرهنگی در پرورش روح اجتماعی، تعلیم و تربیت، عوامل زیست شناسی،

است که معنوي و مذهبی، پرورش روح عدالتخواهی دانشجویان از مسائل مهمی

ر صورتی امکان پذیر است که باید مورد توجه قرار گیرد. تربیت صحیح و مؤثر د

معلمان و اساتید و آنان که در این امر بزرگ نقش اساسی را در پیش دارند، ضمن

گاهی در امور مختلف مذهبی، اخالقی، تاریخی، و مسائل روانی، نقش تأثیر آ

اعمال خویش را نیز از نظر دور ندارند و با توجه به این امر خطیر، به تربیت

ن همت گمارده خود را شایسته منزلت و مقام آموزگاري خویش بیش از دیگرا

ها در دل پاك و اماده نمایند. تنها در این صورت است که با کشت بذر نیکی

امدن جامعه اي صالح فراهم خواهد شد. همچنین نقش آجوانان زمینه به وجود

اساسی استاد در جلو گیري از تعارضهاي فکري و عملی در عرصه فرهنگی و

عی بخوبی نمایان است. سعادت و خوشبختی جوانان در آینده نیز، در گرو اجتما

تربیت و آموزش صحیح اساتید در دانشگاهها خواهد بود. مدارس، آموزشگاهها

آیند که در آنجا بهترین و مراکز آموزش عالی اماکن پاك و مقدسی به حساب می

ترین ول هستند، و پاكآحاد افراد یعنی معلمان و اساتید به تدریس و تربیت مشغ

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

145

قشر از جمعیت یعنی جوانان و نوجوانان در آنجا مشغول به فراگیري علوم و

رسالت اساتید در معارف و فنون و آئین زندگی هستند. این مقاله با عنوان

در نظر دارد به مسائل و عوامل مربوط به تربیت و تربیت و آموزش دانشجویان

ازد. از این رو روش این مقاله دوناگون آن بپرآموزش در دانشگاه و جنبه هاي گ

به صورت کتابخانه اي و با مراجعه به منابع و فیش برداري از آنها صورت گرفته

است. هدف این مقاله نیز توضیح و بیان رسالت اساتید در تربیت و آموزش

باشد. دانشجویان می

کلیدي هاي واژه

زش.آمو -تربیت –دانشجو –استاد –رسالت

مقدمه

در اسالم مسأله تعلیم و تربیت از اهمیت ویژه اي برخوردار است. چنان که

در قرآن مجید نیز بدین امر تأکید شده است:

» مهملعیزکیهم وی لیهم ءایتۀ وا عتلوم ینهسوال می االمین رث فعالذي ب وه

»وامن قبل لفی ظلل مبینالکتاب و الحکمۀ و إن کان

)2(جمعه/

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

146

اوست که در میان بی سوادان فرستاده اي از خودشان بر انگیخت، تا آیات او

را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد. و آنان

امر شود که قطعا پیش از آن در گمراهی آشکاري بودند. از بیان این آیه روشن می

تربیت از امر آموزش مهم تر و مقدم تر است.

در تربیت نوجوانان و جوانان دارند. بعد از پدر و مادر، آموزگاران نقش مهمی

آموزگاران، اساتید اخالق، عالمان دینی، وعاظ و سخنوران و همه کسانی که

و دینی و خصوصا وجهه مذهبی داشته به گونه اي در ارتباط با مسائل علمی

دارند. آنان باید شفرهنگی هستند، مسئولیتی سنگین و رسالتی عظیم بر دو

بکوشند تا استعدادهاي دانش آموزان را در جهتی مثبت و همسو با هدایت

پیامبران الهی و هم جهت با دعوت ونداي فطرت بارور کرده، به تعلیم و تربیت

1نوجوانان و جوانان آن چنان که شایسته است بها دهند.

محققین نیز بر این عقیده اند که هدفهاي کلی تربیت همگانی هستند یعنی

( دانشگاهی و غیره) و تربیت غیر توان آنها را هدف هر گونه تربیت رسمی می

(تربیت خارج از محیط دانشگاهی) قرار داد و در همۀ اوضاع و شرایط رسمی

ین این هدفهاي کلی اجتماعی براي تحقق آنها امکانات الزم را فراهم ساخت. تع

باشد که هدفهاي تربیتی را دقیقا سساتی میانی یا مؤبر عهده کس و عمومی

بشناسند و با نیازهاي کنونی و آینده افراد و جامعه کامال آشنا باشند بدون اینکه

از وسایل مورد نیاز براي تحقق آن هدفها غافل و یا اولویتها را تشخیص ندهند.

.77فرهنگ تربیت، ص،عباس اسماعیلی یزدي - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

147

هدفهاي کلی و هدفهاي خاص ( یا دور ونزدیک ) ارتباط استاد یا مربی بین

کند و راهها و روشهاي رسیدن به هدفهاي تربیتی را تعین و یا کشف برقرار می

کند. می

هاي زندگی ( سیاسی، اجتماعی استاد هدفهاي تربیتی را از دیدگاه سایر جنبه

»1«کند و اقتصادي ) بررسی می

است که ذهن و فکر دانشجویان خود را مهمترین وظیفه هر آموزشگري آن«

ردان گباز کند. تعداد، بس ناچیز است و دنیاي ما این همه وسیع. ما باید به شا

خود آگاهی دهیم که حداکثر فقط از ده درصد تواناییهاي مغزي و ذهنی خود

کنند، باید به آنان بگوییم که خود جزئی از این عظمت شگرف هستند استفاده می

توانند به رازهاي آن پی ببرند. این است وظیفه اي که هر اهند میو اگر بخو

»2«»آموزشگر و مربی شایستۀ این نام بر عهده دارد

تعریف تربیت و آموزش

به » تربیت«انگلیسی است به معناي عام مترادف teachingتدریس که معادل

(شخص روند زیرا هرگونه تربیتی مستلزم یادگیري از سوي متربی کار می

بینیم به فعالیت موردتربیت ) است. ولی اگر در کاربرد متداول آن دقت کنیم، می

گیرد اطالق خاصی که به وسیله شخص معینی به نام ( معلم یا استاد) انجام می

ی و فراهم آوردن امکانهاي الزم براي یشود و منظور از آن، تحریک و راهنما می

یاد گیري است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

148

معادل کلمه انگلیسی » آموزش « س، گاهی اصطالح عالوه بر اصطالح تدری

instrauction کوشیم ودر صورتی است که می بریم و آن، هنگامی را نیز به کار می

»3«محصل (یادگیرنده) موضوع معینی را بیاموزد

مقام و منزلت معلم از نظر قرآن

از نظر پروردگار عالم، کار معلم، کار خداست و نقش او در جامعه نقش

پیغمبر اکرم است، نقش همۀ انبیاء و اوصیاء و بالخره نقش روحانیت است.

نازل شده است، سوره علق است، » ص « اولین سوره اي که بر پیغمبر اکرم

میفرماید :

»االکرم کبر لق إقرأ ون عنسن مخلق خلق اال الذي کبإاقرأ بسم ر «

) 3-1علق/(

نازل شد و در » ص «اتی است که در همان وهله اول بر پیغمبر اکرم این آی

ت رکند. میفرماید: پروردگا این آیات پروردگار عالم خود رایک معلم قلمداد می

گوید، کار معلم، کار خداست، نقش قرآن می» 1« اکرم است، براي اینکه معلم است.

جمله قرآن را سبک هاي انسانی است. این او، نقش انبیاء و نقش همۀ کتاب

اولین دعوت پیامبران نیز این بود: قولو الاله االاهللا تفلحوا: بگویید »4«نشمارید

خدایی یگانه نیست تا رستگار گردید. خداوند نیز انگیزه بعثت رسوالت را

نماید: دعوت به عبادت اهللا و اجتناب از طاغوت معرفی می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

149

»ۀ ری کل امثنا فعب لقد ن وم منهفم ا الطغوتبوجتنو وا اللهدوال أن أعبس

هدي اهللا ومنهم من حقت علیه ظلله فسیروا فی األرض فانظروا کیف کان عقبتۀ

»المکذبین

) 36نحل/(

قدمه براي و این دعوت به عبادت خداي یگانه و اجتناب از طاغوت اولین م

فراهم شدن زمینه به فعلیت رسانیدن استعداد خدا گونه شدن(خلیفه خدا شدن)

براي انسان است. که استادان دانشگاه در تربیت و به فعلیت رسانیدن این امر

باشند. دارا می براي دانشجویان، مسئولیت و نقش مهمی

نیاز به تعلیم و تربیت در عصر کنونی

تربیت وابسته به انسانهایی است که مسئولیت آن را بر در هر عصري تعلیم و

عهده دارند و نیز تابع کیفیت فرهنگی است که در چارچوب آن این فعالیت

شود، گیرد. بنابراین چنانچه امروزه از یک بحران تربیتی صحبت می صورت می

ش پی ينگر بحران بشري و نظام زندگی وي است ؛ که از نسلهااطبیعتا این امر بی

رسد که در عصر ما به حد اعالي خود وجود خود را اعالم کرده بود و به نظر می

رسیده باشد.

تواناییها و ضعفهاي جوانان بازتابی است از تواناییها و ضعفهاي بزرگساالن،

زیرا نسل جوان از سالهاي اول زندگی خانوادگی گرفته تا دوران مدرسۀ ابتدایی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

150

اي راهی را که از طرف نسلهاي گذشته ترسیم فهو متوسطه و باالخره آموزش حر

گیرند. شده است در پیش می

حال اگر چنانچه در پایان این راه زنان و مردان جوان به قولی که در دوران

بچگی داده بودند عمل نکنند و به آنچه قرار بود برسند نایل نشوند و اگر چنانچه

ها با انسانهایی است که هیچ نوع روح آنها خالی و بی محتوا باشد نتیجۀ تماس آن

مفهوم و هدف عمیقی براي زندگی خود ندارند و شکل ثابتی براي شخصیت

خود به دست نیاورده اند و همچنین نتیجۀ رویارویی با فرهنگی است که با

آن نیز تاب مقاومت در برابر هرج و مرج و اغتشاش حاکم هاي هارزشترین پدید

»5«بر محیط را ندارند.

ش استاد در پرورش روح اجتماعی نق

محصلین در منظور از پرورش روح اجتماعی آنستکه افراد، مردم و اختصاصا

آموزشگاهها و مدارس، طوري آموزش ببینند و پرورش بیابند که براي سازگاري

با اجتماع و ایفاي نقش اجتماعی آماده شوند.

دین بر فطرت متکی امتیاز دین بر ایجاد تشکل اجتماعی آنست که تعالیم

شود ارتباطات با نرم است، رهبري اجتماعی از طریق اعتقاد به نبوت برگزیده می

»6«خوئی و بر مبناي حسن نیت است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

151

درك صحیح و توصیف تعلیم و تربیت و نقش استاد

درك صحیح و عمیق این واقعیات زمانی مفهوم و روشن میشود که آن را از

سی قرار دهیم : تعلیم و تربیت عبارت است از کمک نظر چهار نظر مورد برر

براي رشد، انطباق با جامعه، هدایت صحیح در زمینۀ فرهنگی و باالخره بیدار

کردن بشر براي درك رسالت و مفهوم زندگی خویش. متناسب با هر مرحله اي

گیرد، از رشد انسان یکی از عوامل بر دیگري پیشی گرفته و در اولویت قرار می

ی هر چهاز فرایند باید به طرز صحیحی انجام گیرد، زیرا یکی دیگري را ول

کند ودر عین اینکه رعایت سلسله مراتب در اینجا از اهمیت خاصی تکمیل می

»7«برخوردار است.

کمک براي تربیت قوا و استعدادهاي بالقوه

و اگر انسان بخواهد تعلیم و تربیت را با عنوان کمک براي رشد تعریف کند

در عین حال مفهوم تربیت را تاحد بال مصرفی تنزل ندهد، و در این صورت

توان ذات بشري و تربیت وي را به این شرح تعریف کرد : می

کلیۀ صفات و رفتارهاي اساسی که انسان در قالب یک شخصیت کامل از

دهد از روز اول بالقوه در نهاد وي وجود دارد. وي با یک سلسله خود نشان می

آید که در مراحل مختلف رشد خصوصیات روحی و ذهنی مشخص به دنیا می

استعدادها، و رفتارهاي آن فرد به هاي معین اخالقی، طبیعی به صورت پدیده

آیند. نقشی که تربیت بر عهده دارد این است که روند این رشد مرحلۀ فعل در می

قبت و نظارت و روحی را از تاثیرات مضر خارجی حفظ کند و با مرا جسمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

152

کامل موجبات جریان طبیعی آن را فراهم کند بنابر این نظریه، هدف نهایی رشد و

به وي داده شده است. شکل غایی معنویات انسان از طریق زیر بنایی ارثی قبال

کاري که تعلیم و تربیت باید انجام دهد این است که نظیر هر باغبانی، فقط

رشد بال اراده و بالانقطاع درونی را به بهترین روشهاي صحیحی را به کار گیرد تا

»8«وجهی حمایت کند.

انطباق

در نگاه یک استاد که جامعه و اجتماع را یک اصل میداند، خواهد گفت که

تربیت و تعلیم هدفش آنستکه فرد را به عنوان عضو مفیدي براي خدمت به

آورد را طوري فراهم می جامعه آماده سازد، لذا برنامه آموزشی و محتواي درسها

ی را بگذراند و درسهایی یشود برنامها که جامعه بدان نیاز دارد و فرد موظف می

را بخواند که کاربرد آنها مورد نیاز جامعه است. در این صورت فرد یاد گیرنده و

رشد استعدادهاي یاد گیرنده براي خود او مطرح نیست، ایفاي نقش عضویت

شود و وجود فرد چنین نگرشی به جامعه اصالت داده می اجتماعی مطرح است. با

از بعد دیگر موضوع، این »9«کند. براي جامعه و بخاطر جامعه منزلت پیدا می

اندازد که به حقوق فردي و مساله معلمان و اساتید و مدیران را به این فکر می

ه نمایند و بهره هر کدام را نیکو بازشناسی کنند، و حقوق اجتمائی آگاهانه تر توج

»10«حق را بشناسند و دفاع بی دلیل ننمایند در دفاع از حق واقعا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

153

پرورش معنوي

گیرد، با این هدف است هرجایی که تعلیم و تربیت به طور صحیح صورت می

نه که روح و ذهن بشر نیرومند شود.روند حیات بشري در هر جایی با دو زمی

پست و عالی پایه گذاري شده است که اولی عبارت است از یک زندگی واال و با

عظمت، حیات پست و حیوانی را که در تنگناي شهوات قرار دارداسیر و منکوب

کند نقش استاد در پرورش روحی و معنوي در اصلی ترین شکل خود این هدف

ذیرش ارزشهایی کند که در کند که روح انسان در حال رشد را آماده پ را دنبال می

»11«شود. قالب آثار فرهنگی نسلها به وي منتقل می

نان آتربیت صحیح و مؤثر در صورتی امکان پذیر است که معلمان و اساتید و

که در این امر بزرگ نقش اساسی را در پیش دارند، ضمن اگاهی در امور مختلف

اعمال خویش را نیز از نظر مذهبی، اخالقی، تاریخی، و مسائل روانی، نقش تأثیر

دور ندارند و با توجه به این امر خطیر، به تربیت خویش بیش از دیگران همت

گمارده خود را شایسته منزلت و مقام آموزگاري نمایند. تنها در این صورت است

مدن جامعه آماده جوانان زمینه به وجود آها در دل پاك و که با کشت بذر نیکی

1اهد شداي صالح فراهم خو

کمک براي یک زندگی با هدف

توانست کلیه وظایف همان طوري که کمک براي رشد و انطباق با جامعه نمی

تربیتی را به هدف برساند، تعلیم وتربیت فرهنگی هم به تنهایی قادر به انجام این

.77 فرهنگ تربیت، ص،عباس اسماعیلی یزدي -1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

154

توانند انسان در امر مهم نیست.حتی هر سه فرایند فوق الذکر نیز مجموعا نمی

را با مفهوم غایی زندگی وي آشنا کنند و دقیقا نیز نکته اساسی در حال رشد

توانند انسان را همین جاست : نه طبیعت، نه اجتماع ونه فرهنگ هیچکدام نمی

»12«آنچنان حمایت کنند که بتواند بر زندگی معنوي خود مسلط شود.

دست جوان به این نیازمند است که تجربیاتی از درك خالق مستور خود به

آورد تا او رادر برابر شکستهاي ظاهري و باطنی حفظ نماید.الزمه این فرایند این

است که این تجربیات براي خود مربی نا آشنا و بیگانه نباشد و خود وي نیز راه

مذهبی خود را قاطعانه مشخص کرده باشد.

نقش اساسی استاد در جلو گیري از تعارضهاي فکري و عملی در عرصه

و اجتماعی فرهنگی

اهمیت نقش استاد در عرصه فرهنگی و اجتماعی تا حدي است که امام

فرماید: علی(ع) در نهج البالغه می

کسی که خود را رهبر مردم قرار داد، باید پیش از آن که به تعلیم دیگران «

پردازد، خود را بسازد. و پیش از آن که به گفتار تربیت کند، با کردار تعلیم دهد،

آن کس که خود را تعلیم دهد و ادب کند، سزاوار به تعظیم است از ان که زیرا

1دیگري را تعلیم دهد ادب بیاموزد.

نقش استاد در حوزه تعلیم و تربیت و اجتماع که خود جزعی از آن است این

است که تغیر متناسب با زندگی فرد و ارتباط آن را با جامعه بشناسد و ورشها و

.73نهج البالغه، حکمت/ محمد دشتی - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

155

یدان اجتماعی آنها را در یابد و بداند براي تغیر سریع و هاي فکري و م شیو

پیشرفته جامعه اش چه منابع انسانی، موجود و ضروري هستند. زیرا خوشبختی

جوانان در آینده به کیفیت تغیرات اجتماعی، مادي، ذهنی و عاطفی در محدوده

اجتماع بستگی دارد.

فرهنگ در عرصه اجتماعی

است که انتقال آن از نسل قدیم » زبان«و عمدتا » رهنگف« رابطۀ عمده نسلها

»14«به نسل جدید تنها از راه آموزش و پرورش و مربیان مجرب امکان پذیراست.

شود و شامل فرهنگ به واکنشهاي انسان براي ارضاي نیازهایش اطالق می

دهد. یوسایل و ابزارهایی است که انسان براي رفع این نیازها مورد استفاده قرار م

او را تشکیل » شخصیت«به بیان دیگر، همچنان که هر فرد مشخصاتی دارد که

» 15«شوند او نامیده می» فرهنگ «میدهند، هر اجتماعی هم مشخصاتی دارد که که

وظیفه و نقش استاد در عرصه اجتماعی و فرهنگی این است که فرهنگهاي

د به خوبی تحلیل کند و با بین که آثار سوء آن را در جامعه کنونی می قدیمی

فرهنگ معاصریا فرهنگی که فعال بر جامعه حکم فرماست و در قدیم و جود

نداشته آشنا باشد و جوانان و در کل اجتماع را براي داشتن فرهنگ آینده یاري و

راهنما یی کند زیرا هدفهاي تربیتی از یک طرف، باید تغیرات اجتماعی و

نند، و از طرف دیگر، امکانات رشد و تکامل افراد فرهنگی را تسریع و هدایت ک

»16«جامعه را تامین کنند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

156

گوید به حافظه خود اعتماد نکن، به کتاب رجوع کن. مراکز آموزشی دنیا می«

»17«» گویند به کتاب نگاه بکن اما در موارد مهم به حافظه خویش متکی باش می

و دانشگاهیانامر به معروف و نهی از منکر در بین اساتید

مدارس، آموزشگاهها و مراکز آموزش عالی اماکن پاك و مقدسی به حساب

آیند که در آنجا بهترین آحاد افراد یعنی معلمان و اساتید به تدریس و تربیت می

مشغول هستند، و پاکترین قشر از جمعیت یعنی جوانان و نوجوانان در آنجا

آئین زندگی هستند.شاید با یک دید مشغول به فراگیري علوم و معارف و فنون و

و تربیتی سراپایش امر به معروف و کلی و خوش بینانه کسی بگوید مراکز علمی

نهی از منکر است ودر آن مکان جایی براي ارتکاب گناه و منکرات و جود ندارد.

شوند در حکم تعالیم علمی، تخصصی و تربیتی که توسط اساتید آموزش داده می

و نهی از منکر هستند. امر به معروف

کند که در هر مرحله اي از زندگی که اما وقتی انسان با این دید نگاه می

کند و هست نیاز به خود سازي و در مرحله بعد نیاز به دگر سازي دارد تالش می

پردازد. به این امر خطیر و مهم می

نکر دست بر هر گاه اساتید و دبیران از انجام فریضه امر به معروف و نهی از م

دارند و وظیفه خود را آموزش علوم و صنایع و پزشکی بر حسب تخصص

بدانند، در این صورت معلوم نیست که فارغ التحصیالن چگونه از ابزار علم در

»18«بهره خواهند برد. راه خدمت به جامعه انسانی و اسالمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

157

تعقل در تعلیم و تربیت

قوه و بالفعل داراست مدرسه تی که بالاجهان با همه وسعت و امکان

براي تعلیم وتربیت و آزمایشگاه بزرگی براي آزمون همگانی است. هر عظیمی

آزمون و تعلیم و تربیتی مستلزم تسهیالت فراوان و امکانات آموزشی و تربیتی

فرماید: کنت کنزا بسیار است. در حدیث قدسی وارد شده که خداي مهربان می

فخلقت الخلق لکی اعرف. من گنجی نهان بودم، دوست مخفیا فأجبت أن اعرف

داشتم که شناخته گردم، از این رو انسان را آفریدم تا شناخته شوم. (بحار:

)و بالمآل رشد و تعالی انسان بنا گردیده، براي تحقق این 6بیان ح 78/199

مقصود جمیع مایحتاج وي را در صحنه عالم انسانیت و پهنه گیتی به ارمغان

ه است. خداوند متعال عالوه بر وحی و تعلیمات آسمانی توسط راهنمایان آورد

ها را به خیر و معصوم از راه عقل، وجدان اخالقی، عواطف و احساسات، انسان

1رستگاري راهنمایی و زمینه تربیت و تزکیه آنان را فراهم ساخته است.

و کمبود نقطه ضعف اساسی بشر و ریشه بسیاري از انحرافات، نقصان عقل

اقدامات الزم در جهت رشدو تربیت آن است. پس یکی از اهداف و مسولیت

هاي پیامبران احیا و پرورش عقل و تفکر و جهل زدایی و تالش در راه زایل

2نمودن پرده هاي تاریک جهل بوده است.

از عوامل مهم و اساسی در تعلیم و تربیت تعقل یا تفکر است. بسیاري از

شرق و غرب براي تضعیف آداب، سنن، اعتقادات دینی و مذهبی تهاجماتی که

137فرهنگ تربیت، ص،عباس اسماعیلی یزدي -1

.138ص ،همان - 2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

158

باشد. در حوضه اتخاذ کرده اند نتیجه عدم تفکر و آگاهی می جوامع اسالمی

کند، بلکه به ارزیابی آن فرد نه تنها آنچه را که ارائه شده است درك می علمی

کند. پردازد و نسبت به درستی یا نادرستی آن نیز قضاوت می می

تعلیم و تربیت واقعی در هر دوره از تحصیل و در هر مرحله اي از رشد در

شنود مورد خواهد یا می کند تا آنچه را که می مربی یا استاد به فرد کمک می

تحلیل قرار دهد.دالئل یا مدارك یک نظر یا یک فرضیه یا یک تصمیم را بررسی

»19«کند و آنگاه در مورد موضوع مورد بحث قضاوت نماید.

پرورش روح عدالتخواهی

واژه عدل را به معنی گذاشتن هر چیز در جاي خود، حد متوسط میان افراط و

تفریط، دادگري، حد اعتدال، تقسیم کردن به طور مساوي، مساوات در امکانات

»20«انصاف و... در کتابهاي لغت ضبط کرده اند.

اجتماعی را اساتید و مربیان اگر خودشان به عدالت عمل کنند و حقوق

رعایت نمایند و میان دانشجویان و محصلین تبعیض قائل نشوند، اثر بارزي در

نهند، اساتید عالوه بر عمل به ایجاد خوي دادگري، در فراگیران بر جاي می

عدالت، از راه پند و اندرز و شناساندن قوانین و تصویر و ترسیم مواردبی عدالتی

اد نمایند.توانند شاگردان را ارش مردم، می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

159

نتیجه

در هر عصري عده اي از افراد در جامعه و جود دارند که در برابر اجتماع

خود داراي احساس مسئولیت بیشتر، آگاهی و علم مورد نیاز براي راهنمایی و

آموزش هستند. آنها که تعدادشان نیز از سایر افراد جامعه کمتر است تعلیم و

دانند.که نقش مربی یا استاد را ایفا یف خود میتربیت را به عنوان سرلوحۀ وظا

کنند. می

نقش استاد در دانشگاهها به عنوان آخرین حلقه آموزش حرفه اي به جوانان

باشد. شناخت استاد در برابر نیازهاي جامعه به اي می داراي اهمیت فوق العاده

هستند. آموزد که خود آنها نیز جزوي موثر در این طبیعت شگرف دانشجویان می

آموزش با هدف خود باوري در دانشجویان زمینه اعتماد به نفس و اعتکاي به

نماید. این زمینه اي است که جوان با آموزشات همه خویش را در آنها تقویت می

جانبه از قبیل آموزشات اجتماعی، فرهنگ صحیح، عدالتخواهی و... مسیري

شناسی را برگزیند و صحیح در عرصۀ خودشناسی، معرفت و در نهایت خدا

نسلی نو با تمام مقتضیا ت زمانی با فرهنگ و جامعه و مذهب خویش را بر

گزیند.

پی نوشت

.252-253ولفگانگ برزنیکا، نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز، صص .1

.266همان، .2

.268-269همان، صص .3

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

160

.10آیه ا... مظاهري، ویژگیهاي معلم خوب، ص .4

.136یم و تربیت در جهان امروز، ص ولفگانگ برزنیکا، نقش تعل .5

.93محمد حسن آموزگار، اخالق و تربیت اسالمی،ص .6

.157ولفگانگ برزنیکا، نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز، ص .7

.158همان، ص .8

.20محمد حسن آموزگار، اخالق و تربیت اسالمی، ص .9

.24همان، ص .10

.164 ولفگانگ برزنیکا، نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز،ص .11

.167همان، ص .12

.37علی اکبر شعاري نژاد، فلسفۀ آموزش و پرورش، ص .13

.265همان، ص .14

.288- 289همان، صص .15

.223همان، ص .16

.318همان، ص .17

.176-177محمد حسن آموزگار، اخالق و تربیت اسالمی، صص .18

.48علی شریعتمداري، تعلیم و تربیت اسالمی، ص .19

.48می، ص محمد حسن آموزگار، اخالق و تربیت اسال .20

.55همان، ص .21

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

161

منابع

، انتشـارات 1375آموزگار، محمد حسن، اخالق و تربیت اسالمی، تهـران : .1

ایران. انجمن اولیاء و مربیان، جمهوري اسالمی

، انتشـارات مسـجد مقـدس 1382اسماعیلی یزدي، عباس، فرهنگ تربیت، .2

جمکران.

ترجمۀ مهـر آفـاق برزنیکا، ولفگانگ، نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز، .3

، مرکز نشر دانشگاهی.1371بایبوردي، تهران :

، مؤسســه 1366شــریعتمداري، علــی، تعلــیم و تربیــت اســالمی، تهــران : .4

انتشارات میر کبیر.

، مؤسسـه 1383شعاري نژاد، علی اکبر، فلسفۀ آموزش و پرورش، تهـران : .5

انتشارات امیر کبیر.

، مؤسسه انتشـاراتی تحقیقـاتی 1384نهج البالغه، ترجمه محمد دشتی، قم: .6

امیر المؤمنین(ع).

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

162

رسالت استاد مطهري در جنبش عدالت خواهی

زهرا خلفی

دزفول دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی

چکیده

هـا خواهـان آن بـوده انـد. عدالت آزمانی است که تمام انسانها در تمام دوران

و رسیدن به این آرزو که غایت آمال بشر و ها همیشه جهت تحقق بخشیدن انسان

نهایت خواستۀ عدالت خواهان است، تالش نموده و تا پـاي جـان کوشـیده انـد.

گـذاري بـه شخصـیت انسـانها و گسترش عدالت و اجـراي آن بـه مفهـوم ارزش

هـاي کرامت بخشیدن به مرتبۀ واالي انسانی است. چـون انسـان برتـرین آفریـده

توان ارزش و کرامت او را ریشه دارتـر کـرد و ي عدالت میخداوند است، با اجرا

مقام خلیفۀ اللهی او را بر قامتش برازنده تر نشان داد.

دین اسالم مأمور اجراي قرآنی اسـت کـه بلنـدترین آیـۀ خـود را بـه امـوري

گیرد، به امـوري کـه از ضـایع اختصاص داده که در اجتماع و بین مردم انجام می

گیري کند و عدالت و قسط را میـان آنـان رواج دهـد. چـون شدن حق مردم جلو

ها و طمع ورزیهـا و سـتم بیشتر اختالفات بین افراد اجتماع ناشی از سوء استفاده

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

163

کاریهاي افراد سودجو و منفعت طلب است و قـرآن بـراي اجـراي عـدالت، ایـن

دهد. ترازوي خدا بر زمین، به انسانها هشدار می

مورد عدالت و مساوات این است کـه تبعـیض هـایی اندیشۀ استاد مطهري در

شوند باید محـو نـابود گردنـد و ها و عادات و یا زور و ظلم ناشی می که از سنت

هایی که ناشی از اسـتعداد و شایسـتگی و کوشـش و فعالیـت افـراد اما آن تفاوت

م است باید محفوظ بماند. امکانات اجتماعی باید براي همه به طور مساوي فـراه

ها، امتیازات افراد نسـبت بـه یکـدیگر و تقـدیم و شود و آنگاه با توجه به قابلیت

تأخیر آنان مشخص گردد.

هاي خود بـه در جامعۀ متعال و عدالت گستر، هر فرد در پرتو لیاقت و قابلیت

رسد. کمالی که در خور اوست می

خـود را در ها، باید حـق و تکلیـف براي نجات مسلمانان از احجافات و ظلم

اسالم بشناسیم و به مبناي حقوق اجتماعی اسالم پی بـرده و آن را چـراغ روشـن

راهنما و هدایت خود قرار دهیم.

مقدمه

هـا خواهـان آن بـوده انـد. عدالت آزمانی است که تمام انسانها در تمام دوران

ر و انسانها همیشه جهت تحقق بخشیدن و رسیدن به این آرزو که غایت آمال بشـ

نهایت خواستۀ عدالت خواهان است، تالش نموده و تا پـاي جـان کوشـیده انـد.

گسترش عدالت و اجراي آن بـه مفهـوم ارزش گـذاري بـه شخصـیت انسـانها و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

164

هـاي کرامت بخشیدن به مرتبۀ واالي انسانی است. چـون انسـان برتـرین آفریـده

ریشه دارتـر کـرد و توان ارزش و کرامت او را خداوند است، با اجراي عدالت می

مقام خلیفۀ اللهی او را بر قامتش برازنده تر نشان داد.

دین اسالم مأمور اجراي قرآنی اسـت کـه بلنـدترین آیـۀ خـود را بـه امـوري

گیرد، به امـوري کـه از ضـایع اختصاص داده که در اجتماع و بین مردم انجام می

رواج دهـد. چـون شدن حق مردم جلوگیري کند و عدالت و قسط را میـان آنـان

ها و طمع ورزیهـا و سـتم بیشتر اختالفات بین افراد اجتماع ناشی از سوء استفاده

کاریهاي افراد سودجو و منفعت طلب است و قـرآن بـراي اجـراي عـدالت، ایـن

دهد. ترازوي خدا بر زمین، به انسانها هشدار می

برقـرار اي کـه عـدالت ترین امور زندگی است. در جامعه قسط و عدل، واجب

باشـد، رسد و کسـی محـروم و مظلـوم نمـی است، و خیرات آن به همۀ افراد می

توانند رشد کنند و به مقامات عالی بشري برسند. قسـط و انسانها بهتر و بیشتر می

عدل مقدمۀ واجب براي کمال نهایی انسان است.

دن خداوند در قرآن کریم عدالت را یکی از اهـداف ارسـال پیـامبران و فرسـتا

فرماید : لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتـاب کند و می کتاب معرفی می

سورة حدید). 25والمیزان لیقوم الناس بالقسط... (آیۀ

هـاي اسـتاد مطهـري در مـورد دادگسـتري و عـدالت در این مقاله از اندیشـه

باشد، استفاده شـده وصیات واال و ملکات عالیۀ انسانی میخواهی که یکی از خص

است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

165

اندیشۀ عدالت خواهانۀ استاد مطهري را در موارد مختلف بـدین گونـه مـورد

دهیم : بررسی قرار می

معنی عدل از نظر استاد مطهري

معنی عدل اینست که خداوند فیض و رحمت و هم چنین بال و نعمت خـود «

دهد، و در نظام آفرینش از نظر فیض و هاي ذاتی و قبلی می تحقاقرا بر اساس اس

» 1رحمت و بال و نعمت و پاداش و کیفر الهی نظم خاصی برقرار است.

نظریۀ استاد مطهري در مقابله با اندیشۀ کلیسایی در مورد عدالت و حقـوق

مردم :

در مقابل خداوند هاي کلیسایی که مسؤولیت استاد مطهري در مقابله با اندیشه

گوید که مکلف و موظـف داند و می را موجب سلب مسؤولیت در مقابل مردم می

بودن در برابر خداوند کافی است و مردم هیچ حقی ندارند و عدالت همان اسـت

گوید : دهد و حق اهللا موجب سقوط حق الناس است، می که حکمران انجام می

ود اینست کـه اعتقـاد و ایمـان بـه خداونـد ش ها دیده نمی آنچه در این فلسفه«

پشتوانۀ عدالت و حقوق مردم، تلقی شود.

حقیقت اینست که ایمان به خداوند از طرفی زیربناي اندیشۀ عدالت و حقـوق

تـوان وجـود ذاتی مردم است و تنها با اصل قبول وجود خداونـد اسـت کـه مـی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

166

هـا و ل از فرضـیه حقوق ذاتی و عـدالت واقعـی را بـه عنـوان دو حقیقـت مسـتق

2».قراردادها پذیرفت، و از طرف دیگر، بهترین ضامن اجراي آنهاست

نظریۀ استاد مطهري در مقابله با اندیشۀ بعضی از دانشمندان اروپایی قـرون

جدید در مورد اجراي عدالت و حقوق مردم :

استاد مطهري در مقابله با اندیشـۀ خطرنـاك و گمـراه کننـدة میـان بعضـی از

انشمندان اروپایی در قرون جدید که در گـرایش گروهـی بـه ماتریالیسـم سـهم د

بسزایی دارند و مسؤولیت در برابر خدا را مستلزم عدم مسؤولیت در برابـر خلـق

» عـدل «و بـه » حق«دانند و ایمان و اعتقاد به ذات احدیت که جهان را به خدا می

ۀ اندیشۀ حقوق ذاتی و فطري تلقی برپا ساخته است به جاي اینکه زیربنا و پشتوان

کند آن را ضد و مناقض آن دانسته و بالطبع حق حاکمیت ملی را مسـاوي بـا بـی

گوید: دانند، می خدایی می

از نظر اسالم، درست امر به عکس آن اندیشه است، کتـاب نهـج البالغـه کـه «

داست و قبل از هر چیزي کتاب توحید و عرفان است و در سراسر آن سخن از خ

خورد، از حقوق واقعی تودة مردم و موقع شایسـته و همه جا نام خدا به چشم می

ممتاز آنها در برابر حکمران و اینکه مقام واقعی حکمـران امانـت داري و نگهبـان

3».حقوق مردم است، غفلت نشده بلکه سخت بدان توجه شده است

سـورة 25ب و آیـۀ سورة احزا 46و 45نظر استاد مطهري در مورد آیات

کند، چیست؟ حدید که هدف اساسی انبیاء را مشخص می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

167

استاد مطهري در مورد آیـات مـذکور کـه اهـداف ارسـال پیـامبران را معلـوم

گوید : سازند، می می

یکی اینکه هدف اساسی انبیاء دو چیز است : توحید و برقراري عدالت. اولی «

مربوط اسـت بـه ارتبـاط انسـانها بـا میمربوط است به ارتباط انسان با خدا، و دو

یکدیگر. مطلب دوم اینکه مسألۀ عـدالت، تنهـا یـک آرزو و خیـال نیسـت، یـک

رود، یعنی سنت الهی است و خدا عدالت را واقعیتی است که دنیا به سوي آن می

در نهایت امر بر دنیا حاکم خواهد کـرد و بـر ایـن دنیـا قرنهـا و قرنهـا ـ کـه مـا

در است، شاید میلیونها سـال، و شـاید صـدها میلیـون سـال ـ بشـر دانیم چق نمی

حکومت خواهد کرد اما یک بشر بالغ، یک بشر انسان واقعی....

نظریۀ استاد مطهري در مورد عدالت خواهی فطري بشر :

نظر استاد مطهري همان نظر اسالم است که عدالت خواهی را در وجود بشـر

ب تربیت شود و زیردست مربی کامل قرار گیرد، بـه داند و اگر بشر خو فطري می

شود. واقعـا عـدالت جمـع را بـر رسد که خودش واقعا عدالت خواه می جایی می

دارد، دهد و همین طور که زیبایی را دوست مـی منفعت فردي خودش ترجیح می

عدالت را هم دوست دارد.

حسـب نهـاد خـودش گویند بشـر بـه استاد مطهري در مقابل با افرادي که می

عدالت خواه نیست و زور باید عدالت را به او تحمیل کند و یا عقلش باید برسـد

به جایی که منفعت خودش را در آن بداند و یا ابزار تولید، خود به خـود عـدالت

گوید : ، می]نظریۀ مارکسیسم[کند را برقرار می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

168

ت خواه بوده اند، در دهیم که افرادي عادل و عدال ما مواردي به شما نشان می«

کرده است؛ برخالف منافع فردي خودشـان، صورتی که منافعشان هم ایجاب نمی

عدالت، ایده، هدف و آرزوشان بوده است، بلکه عدالت را در حـد یـک محبـوب

هـاي دوست داشته اند و خودشـان را فـداي راه عـدالت کـرده انـد. اینهـا نمونـه

ها نشان داده اند که بشر را ند. این نمونهبشرهاي کامل در عصرهاي گذشته بوده ا

توان در مسیر عدالت انداخت تا آن طور بشود؛ حال اگـر در حـد آنهـا نشـود می

تواند بشود. ولی نمونۀ کوچکش می

هـا را باطـل علی بن ابی طالب خودش یک نمونه اي است که همۀ این فلسفه

راد بشـر کـه در تمـام کند؛ علی و دست پروردگان علـی و عـدة زیـادي از افـ می

زنـیم شـاید در بعضـی ها بوده اند. حال وقتی ما مثال به حضرت امیـر مـی دوران

آید که علی یک فرد منحصر است. نه، این جور نیست، اآلن هم در میان اذهان می

متدینین واقعی افراد بسـیار زیـادي هسـتند کـه عـدالت را واقعـا دوسـت دارنـد،

هاي آینده هم چنین خواهد رد و چه پیوندي! بشر دورهنهادشان با عدالت پیوند دا

4».بود

نظریه و توضیحات استاد مطهري در مورد این سخن حضرت علی (ع) که

فرمود :

دهـد، امـا جـود جریانهـا را از عدل جریان کارها را در مجراي خود قرار می«

گوید : می». کند مجراي اصلی خارج می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

169

تـوان اداره کـرد، پایـۀ سـازمان اجتمـاع سان نمـی جامعه را هرگز با جود و اح

عدالت است، احسان و جودهاي حساب نشده و اندازه گیري نشـده کارهـا را از

کند. مدار خود خارج می

شنوند علی، مظهر کامل جود و سـخا، عـدل را از بسیاري از مردم ابتدا که می

د بـاالتر باشـد،.... شود عدل از جو کنند که چطور می جود برتر دانسته، تعجب می

کرده ایم و آن جنبۀ اخالقی و جنبۀ ما تاکنون به عدل و جود از یک جنبه نگاه می

فضیلت شخصی و نفسانی قضیه بوده و البته از ایـن جهـت مطلـب همـان طـور

است. اما جنبۀ دیگر مهم است و آن جنبۀ اجتمـاعی قضـیه اسـت، و مـا تـاکنون

کرده ایم اینست کـه ایم و علت اینکه کمتر فکر میکرده کمتر از این جنبه فکر می

مدت زیادي نیست کـه بشـر بـه ارزش مطالعـات اجتمـاعی پـی بـرده و قـوانین

اجتماعی را شناخته، در سابق کم و بـیش بعضـی از مفکـرین عالیقـدر مـا توجـه

هـاي اند اما به صورت علوم مدونی نبوده است، لهذا در قضایا فقط به جنبـه داشته

کرده اند. اخالقی و فردي آنها نگاه می

حضرت علی (ع) که فرمود : 15توضیحات استاد مطهري در مورد خطبۀ

».فان فی العدل سعۀ و من ضاق علیه العدل، فالجور علیه اضیق «

عدالت بیش از هر چیز دیگر گنجـایش دارد کـه همـه را راضـی کنـد، یگانـه

تواند همه را در خود جمع کند و زمینۀ رضایت عموم واقع ت وسیعی که میظرفی

گردد عدالت است، اگر کسی در اثر انحراف طبیعت و در اثر حرص و آز، به حق

خود و حد خود قانع نباشد و قناعت به حق، بر او فشار بیاورد، جور و ظلم به او

شود، یکی فشـار وارد می ح آدمیبیشتر فشار خواهد آورد. زیرا دو نوع فشار به رو

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

170

آورند، تنه ایست که دیگري به وضعطه ایست که عوامل محیط و اجتماع وارد می

آورد، حـبس و زنـدانی زند، ضربه و شلاقی است کـه دیگـري وارد مـی انسان می

است که دیگري او را گرفتار کرده است. یک نوع دیگر فشـارها و ضـعطه هـایی

آید مثل فشـار حسـد، فشـار کینـه، فشـار وارد می آدمیاست که از داخل روح بر

انتقام جویی، فشار حرص و آز و طمع. اگر عدالت اجتماعی برقرار شود از لحاظ

توانـد بـه حـق آید. زیرا در آن صورت کسـی نمـی عوامل خارجی تأمین پدید می

توانـد روح او را تنگـی و فشـار قـرار دیگري تجاوز کند، از این جهت کسی نمی

هد و اما اگر عدالت برقرار نشد و میدان، میدان زور و ظلـم و غـارت و چپـاول د

شد، آنها که تحت فشار عوامل روحی حرص و طمع هستند، مطامع شـان بیشـتر

گیرنـد و رنـج شود و بیشتر تحت فشار قـوي ایـن عاملهـا قـرار مـی تحریک می

بیشـتر او را برند. پس کسی که محیط عدالت بـر او فشـار آورد، محـیط ظلـم می

5فشارد. می

: نظر استاد مطهري در مورد جامعۀ بی طبقۀ اسالمی

اسالم به طور مسلم با اینکه دینی است اجتمـاعی و بـراي جامعـه شخصـیت

قایل است، حیات و ممات قایل است، سعادت و شقاوت قایل است، مصلحت و

اسـت و مفسده قایل است، به تقـدم مصـلحت جامعـه بـر مصـلحت فـرد قایـل

امتیازات طبقاتی را لغو کرده است؛ با همۀ اینها در عین حال نظام اجتماعی اسالم

گیرد، فرد را از نظر شخصی در مقابل حقوق و امتیازات واقعی افراد را نادیده نمی

گویـد فـرد هـیچ کـاره شمارد. مانند برخی مفکرین جهان نمـی اجتماع ناچیز نمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

171

امعه ذیحق است نه فرد، جامعه مالک اسـت است، هر چه هست جامعه است، ج

نه فرد، جامعه اصیل است نه فرد، به طور مسلم حقوق اختصاصـی قایـل اسـت،

مالکیت اختصاصی قایل است. براي فرد اصالت و استقالل قایل است؛ عـدالت را

داند کـه داند که فرد در جامعه به کلی نابود بشود، عدالت را به این می به این نمی

یط یک مسابقۀ صددرصد کامل، همیشه فراهم باشد و به حکم این مسابقه که شرا

گیرد، امتیازات و حقوق اختصاصی در میدان، کار و تکلیف و فضیلت صورت می

به افراد اعطا شود.

البته آن چیزي که به هیچ وجه قابل تردیـد نیسـت ایـن اسـت کـه اسـالم بـا

ل و تقوي و علم و جهـاد در راه حـق امتیازها و تفاوت گذاشتن که مربوط به عم

نیست به شدت مبارزه کرده، نـه تنهـا در دسـتورهاي خـود مبـارزه کـرده، عمـل

پیشوایان بزرگ دین این طور بوده است.

جامعۀ بی طبقۀ اسالم، یعنی جامعۀ بی تبعیض، یعنی جامعـه اي کـه امتیـازات

امتیازات و مکتسـبات موهوم در آن بی اعتبار است، نه جامعۀ بی تفاوت که حتی

6شود. ها و استعدادها نیز در آن اجبارا نادیده گرفته می و لیاقت

با توجه به بیانات عدالت خواهانۀ استاد مطهري که بر اساس شریعت و آیـین

هاي حقوق بشـر کـه در آن اهـداف آرمـانی است و نیز با توجه به اعالمیه اسالمی

رد و مجموعه قوانین از مقابله و برخورد بـا عدالت، مفهوم مشخص و روشنی ندا

ها و اصول اخالقی در امان نیستند، بخشی از سخنان راشد غنوشی کـه نـام ارزش

باشـد، تونس آمده و از روشنفکران دینـی تـونس مـی او همتاي نام جنبش اسالمی

کنیم : ذکر می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

172

جوي اینها همه در حالی است که غرب هم چنان تشنه و سرگشته در جست«...

بایست نظام قانونی حکومت نمایـان ارزش هایی بنیادین براي جامعه است که می

گر آن باشد و بدانها احترام گزارد. اما این جستجو، جست و جـویی بـی حاصـل

پیچیده و مبهم است، و زند مفهومی است؛ چه، قانون طبیعی که غرب از آن دم می

ن و به رغم آن که قادر نیسـت بـه هاي حقوق بشر نیز به رغم صوري بود اعالمیه

شایستگی همۀ ابعاد وجودي انسان را در برگیرد، عمـدتا کـارکرد و ارزش آن بـه

شود و این خود سبب آن است که آرمان عدالت که هـدف گري محدود می توجیه

هر قانون گذاریی است مفهوم و محتواي مشخص و روشـنی نداشـته باشـد و از

اري و مجموعۀ قـوانین نیـز از تعـارض و برخـورد بـا دیگر سوي روند قانون گذ

ها و اصول اخالقی درامان نباشد و همۀ حکومت را در خدمت طرف قـوي ارزش

بـا تر که خود مالک تشریع قوانین است قرار دهد. اما در برابر، حکومـت اسـالمی

تکیه بر شریعت و آیین اسالم، مجموعـه اي از متـون، اهـداف و مفـاهیم و درون

هاي ارزشمند و پرباري را براي حکومت و هـم چنـین معیارهـاي روشـنی را همای

7».براي عدالت در اختیار دارند

: نظر استاد مطهري در مورد علت پیشرفت نهضت اسالمی

و با سرعت فوق العاده اي جهـانگیر شـد و جـاي اسالم در مدت بسیار کمی

اطر یک سلسـله دسـتورهاي سـادة خودش را در دنیا باز کرد، چرا؟ آیا تنها به خ

گماشت، امکان نداشـت اخالقی بود؟ اگر اسالم به اصالحات اجتماعی همت نمی

از دستورهاي اخالقی خود نتیجه بگیرد، اسالم منادي عدل و منادي حق و منادي

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

173

هـا جهـانی نوبـه وجـود آورد. آزادي و مساوات و الغاء امتیازات بود، به این دلیل

هم که دید از ناحیۀ مسخ شدن و زیر و رو شدن همین مسأله لطمات و خساراتی

بود.

آري در اسالم حقوق محترم است، عـدالت کـه حفـظ حقـوق اسـت مقـدس

ترین عامل پیشـرفت نهضـت است، محترم شمردن اسالم حقوق و عدالت را مهم

بود. اسالمی

: نظر استاد مطهري در تأثیر عدالت در رفتار عمومی

دالت در رفتار مردم هم تـأثیر دارد، زیـرا وقتـی کـه در عقایـد و بود و نبود ع

» قل کل یعمـل علـی شـاکلته « اخالق تأثیر داشت، قهرا در اعمال هم تأثیر دارد.

کند و عقیده دارد و مطابق حاالتی که در روحـش هر کس مطابق آنچه که فکر می

او است.در روح کند، ریشۀ اعمال آدمی هست، عمل می

نظر استاد در مورد عدالت یا مساوات :

معنی عدالت این نیست که همۀ مردم از هر نظر در یک حـد و یـک مرتبـه و

یک درجه باشند، جامعه خود به خود مقامـات و درجـات دارد و در ایـن جهـت

بنـدي بندي و درجـه مثل پیکر است، وقتی که مقامات و درجات دارد، باید تقسیم

ي عدالت اینست که تفاوت هایی که خواه و ناخواه در اجتماع هست شود، مقتضا

تابع استعداد و لیاقت و هنرنمایی مالك تقدم و تأخر قرار گیرد، مقتضاي عـدالت

این نیست که هنرمند و بی هنر را به یک چشم ببینند و فرقی بین بااستعداد و بـی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

174

دالتی اسـت، و آن جـور استعداد نگذارند، این جور مساواتها عین ظلـم و بـی عـ

تفاوتها که بر مبناي لیاقـت و اسـتعداد یـا فعالیـت و کـار اسـت عـین عـدالت و

دادگستري است.

عدالت این است که در شئون اجتماعی و در راه اسـتفاده از حقـوق اجتمـاعی

شرایط دقیق یک مسابقۀ کامل نسبت به همۀ مزایاي اجتماع فـراهم شـود و طبـق

ل شود، معنی مساوات و به یک چشم دیدن و همه را برابر یک مسابقه شرایط عم

در نظر گرفتن هم این است که هـیچ مالحظـۀ شخصـی در کـار نباشـد، از نظـر

مالحظات شخصی همه علی السویه باشند. از نظر مالحظات طبقـاتی همـه علـی

السویه باشند.

ا هاي پیشرفتۀ دنیا، کوشش شـان ایـن اسـت کـه عـدالت و مسـاوات ر جامعه

برقرار کنند، تا هر اندازه که توفیق یافته اند. این طور نیست که بین بـا اسـتعداد و

بی استعداد، باهوش و کودن، فعال و بی حال، باشخصیت و بی شخصیت، امین و

غیرامین، خادم و خائن، به نام عدل و مساوات فرق نگذارند، مساوات این نیست،

8ها عین ظلم و ستمگري است. ذاشتنعدالت این نیست، این جور تفاوت نگ

جامعۀ عادل و متعال از نظر استاد مطهري چیست؟

اي کـه قـانون مسـاوات بـر آن حکـم فرماسـت، جامعۀ عادل و متعال، جامعه

کند و ثانیا با عـدالت جامعه اي که اوال امکانات مساوي براي همۀ افراد فراهم می

ر رسول اکرم و از نظـر امکانـات مسـاوي کند. جامعه اي که مطابق دستو رفتار می

هـاي شـانه باشـند، و از نظـر کسـب امتیـازات، همه کاسنان المشط مانند دندانـه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

175

ان اکـرمکم « و مصـداق » هل یستوي الذین یعلمون والـذین الیعملـون « مصداق

نـوا و عملواالصـالحات کالمفسـدین ام نجعل الذین آم« و مصداق » عنداهللا اتقیکم

9باشند.» فی االرض ام نجعل المتقین کالفجار

نتیجه

اندیشۀ استاد مطهري در مورد عدالت و مساوات این است کـه تبعـیض هـایی

شوند باید محـو نـابود گردنـد و ها و عادات و یا زور و ظلم ناشی می که از سنت

تفاوت هایی که ناشی از استعداد و شایسـتگی و کوشـش و فعالیـت افـراد اما آن

است باید محفوظ بماند. امکانات اجتماعی باید براي همه به طور مساوي فـراهم

شود و آنگاه با توجه به قابلیت ها، امتیازات افراد نسبت بـه یکـدیگر و تقـدیم و

تأخیر آنان مشخص گردد.

هاي خود بـه گستر، هر فرد در پرتو لیاقت و قابلیتدر جامعۀ متعال و عدالت

رسد. کمالی که در خور اوست می

براي نجات مسلمانان از احجافات و ظلم ها، باید حق و تکلیـف خـود را در

اسالم بشناسیم و به مبناي حقوق اجتماعی اسالم پی بـرده و آن را چـراغ روشـن

راهنما و هدایت خود قرار دهیم.

پانوشت ها

63نایی با علوم اسالمی، کالم، عرفان، ص آش -1

124سیري در نهج البالغه، ص -2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

176

128و 127همان کتاب، صص -3

230، 229، 223، 222سیري در سیرة ائمۀ اطهار (ع)، صص -4

15، 14، 10، 9بیست گفتار، صص -5

115همان کتاب، ص -6

121در حکومت اسالمی، بخشی از ص هاي عمومی آزادي -7

112، 110، 109، 92، 65ص بیست گفتار، بخشی از ص -8

114همان کتاب، ص -9

منابع

در حکومت اسالمی، راشـد غنوشـی، متـرجم حسـین هاي عمومی آزادي -1

1381و فرهنگی، تهران، چاپ اول، صابري، شرکت انتشارات علمی

آشنایی با علوم اسالمی، کالم، عرفان، مرتضی مطهري، انتشارات صدرا -2

محمد کاظم محمدي، محمد دشتی، نشـر المعجم المفهرس، نهج البالغه، -3

1374امام علی (ع)، چاپ چهارم،

1358بیست گفتار، مرتضی مطهري، انتشارات صدرا، چاپ پنجم، خرداد -4

سیري در سیرة ائمۀ اطهار (ع)، مرتضی مطهري، انتشارات صـدرا، چـاپ -5

1382بیست و سوم،

، چـاپ دهـم، سیري در نهج البالغه، مرتضی مطهـري، انتشـارات صـدرا -6

1373

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

177

ارتباط آزادي سیاسی و عدالت اجتماعی در اندیشه استاد شهید مطهري

2، قربان علی عاطفی1پرویز زارعینویسندگان:

دانشجوي دوره دکتري جامعه شناسی در دانشگاه آذربایجان باکو و دبیر دبیرستانهاي -1

واحد آستارا – شهرستان و مدرس دانشگاه آزاد اسالمی

کارشناسی فرهنگی و مدرس دانشگاه آزاد –ارشد رشته جامعه شناسی کارشناسی -2

واحد آستارا – اسالمی

چکیده

سیاسی در اندیشه شهید مطهري چنان بـه –آزادي سیاسی و عدالت اجتماعی

هم پیوسته هستند و باهم ارتباط دارند که هیچ کدام از آنها در اندیشـه ایشـان نـه

باشند. در نوشـتار حاضـر اندیشـه و که مکمل هم میتنها با هم ضدیت ندارند بل

–تفکر شهید مطهري در زمینه نسبت و ارتباط آزادي سیاسی و عدالت اجتمـاعی

سیاسی با تکیه بـر دیـدگاه اسـالم و قـرآن و آیـات و روایـا و احادیـث وارده در

بررسـی شـده و در ضـمن راستاي تحقق آزادي سیاسی و عدالت خواهی اسالمی

سی اهمیت و ضرورت دو مقوله گسـترده آزادي، آزادي سیاسـی، مبـانی، معنا شنا

هـاي اجرایـی ها و اقسام آن و نیز عدالت، عدالت اجتماعی، مبانی، ضـمانت مولفه

آن و در نهایت ارتباط بین این دو با نتیجـه گیـري مـورد تجزیـه و تحلیـل قـرار

گیرد. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

178

کلیدي هاي واژه

–قـرآن احادیـث و روایـات –سیاسـی -عدالت اجتمـاعی -آزادي سیاسی

ارتباط آزادي سیاسی و عدالت اجتماعی از دیدگاه شهید مطهري.

اجتماعى در اندیشه سیاسى شهید مطهرى عدالت و سیاسى آزادى ارتباط

سیاسـى، در هـر اندیشـه سیاسـى، -لت اجتماعى مبانى آزادى سیاسى و عدا

معرفت شناختى، هستى شناختى، غایت شناختى، انسان شـناختى متناسب با مبانى

هاى اندیشه است. اندیشه سیاسى مطهرى، رکنى از نظام دانش و روش شناختى آن

نظرى و عملى وى است. شهید مطهرى با تبیین سنجیده مبانى یاد شـده و لحـاظ

اجتمـاعى را -اى آزادى سیاسـى اجتماعى، بـه گونـه -عدالت سیاسى مقتضیات

نباشد. کند که با عدالت به هیچ روى در تعارض تصویر مى

سیاسى و نحوه ابتناى -چیستى و چگونگى آزادى سیاسى و عدالت اجتماعى

آن بر مبانى یاد شده، رسالت اصلى این نوشتار است.

دو رکن مثبت و منفى آزادى خواهى

عصیان و تمرد .1

تسلیم و انقیاد .2

مفهومى است اثباتى، بـه معنـاى عصـیان و تمـرد در برابـر هـر مـانع » آزادى«

ومحدودیتى براى تکامل انسان؛ که همین معنا خاستگاه ارتباط آزادى و شـجاعت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

179

-به مفهوم صـحیح آن؛ یعنـى دفـاع از حیثیـت انسـانى -رابطه آزادى و جهاد و

است.

عنـوان امـرى تر موجـود، بلکـه بـه لحاظ کردن آزادى نه به عنوان امرى پیش

عصیان و تمرد بـه وضـوح بایسته تحصیل است که نیازمندى ناگزیر آن به روحیه

؛ پـس در حقیقـت، روح ]1[) گردد: (فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن باهللا آشکار مى

آزادى یک روح اثباتى است.

باشد نیازمند به عصـیان و تمـرد و انسان از آن رو که مسؤول ساختن خود مى

د شـور نیز تسلیم و انقیاد است؛ وگرنه صرف برطرف کـردن مـانع، بـدون وجـو

کند. وعشقى براى حرکت کفایت نمى

که مشتمل بر دو رکن مثبت و منفـى آزادى خـواهى » ال اله الا الله«کلمه طیبه

است شعار انسان به لحاظ مسؤول بودن وى است. دو مؤلفه این شعار، کـامال بـه

و عصیان نباشد، این ایجـاب باشند؛ تا آن سلب و هم پیوسته و تفکیک ناپذیر مى

تسلیم هم پدید نمى آید و نیز به عکس، آن نفى و سلب که عبارت است از روح

بـه » الـا اللـه «آزادى واقعى، بدون اتکا به آن اثبات و ایمان میسور نیست و نیز تا

عنوان تکیه گاهى عظیم براى روح بشـر اتخـاذ نشـود، نـه تنهـا دعـوى آزادى و

تردیـد چنـان باشد، بلکـه بـى وغ نمىسلب چیزى جز در نفى و عصیان و تمرد و

]2[اى جز اسارت نیست. آزادى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

180

دو مؤلفه منع آزادى

هـاى خـارج کـردن رقیـب از صـحنه ماننـد حـبس، وهاتخاذ هر یک از شی .1

.... و هاى فکرى، اجتماعى، سیاسى تبعید،... در راستاى منع آزادى

هر گونه استثمار و بهره کشى با استفاده از زور و حیله از طریـق تبلیغـات، .2

فرهنگ سازى، دانش و... در راستاى منع فعالیت آزاد فرد به نفع خود، یا باالتر از

]3[، جهت دادن به نیروى فرد در راستاى منافع کانونهاى قدرت. آن

اقسام آزادى

آزادى بر دو قسم است؛ معنوى و اجتماعى. به عبارت دیگر، انسان نیازمند بـه

دو نوع فضاى باز است: درونى و بیرونى.

با توجه به این که شهید مطهرى آزادى را به دو قسم معنوى واجتماعى تقسیم

هـاى فـردى، اجتمـاعى و سیاسـى کرده، مراد وى از آزادى اجتماعى، انواع آزادى

است.

و تحجـر و آزادى فکر اسـت از خرافـات و اوهـام، تعصـب . آزادى معنوى:1

وحیـوانى. فکـر آزاد، منطقـى آزادى اراده است از تعلقـات و وابسـتگیهاى پسـت

ــى ــالى دارد. م ــد و اراده آزاد، تع ــى ]4[اندیش ــه دارد: یک ــوى دو مؤلف آزادى معن

اى است در روح بـه نـام اى است در باطن به نام قوه عقل و دیگرى فرشته فرشته

]5[یا اراده انسانى. اراده اخالقى

آزادى معنوى و حریت، ام الفضائل (مادر همه فضیلتها) است. چه، همه رذائل

تـرین نـوع آزادى، از ایـن رو، مهـم ]6[اجتماعى، ریشه در اسارت معنـوى دارد؛

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

181

آزادى معنوى؛ یعنى آزاد نگاه داشـتن وجـدان و عقـل و ]7[آزادى معنوى است.

]8[روح و یعنى تزکیه نفس و تقوا.

با این که اسالم در فلسفه نظرى خود، طبیعت نفسانى انسان را شـریر بالـذات

(= فرمان دهنـده بـه بـدى و شـر)، ]9[» أمارة بالسوء«داند ولى قرآن با تعبیر نمى

خواهد بفهماند که احساسات نفسانى بشر، آنگاه که سـر بـه طغیـان بـر آورد، مى

رانـد؛ تسـلط و اسـتیالیى بسـیار همانند قدرتى جابر، مسلط و دیکتاتور فرمان مى

]10[جابرانه بر همه استعدادهاى عالى انسان.

آزادى معنوى، از دیدگاه قرآن و حدیث

(ویهه هلهتخذ ان اأفرأیت م)]11[

» اى آن کس که هواى نفسش را [ همچون ] خداى خود گرفت؟ آیا دیده«

تواند خـود باشد، نمى کسى که من حقیقى اش گرفتار و اسیر هواى نفسش مى

را برده وبنده ندانسته، ادعاى آزاد بودن از خود نماید.

ع نفسه فاوبقها و رجـل الدنیا دار ممر ال دار مقر و الناس فیها رجالن: رجل با«

]21[». فأعتقها ابتاع نفسه

اى است که از آن بگذرند، نه جایى که در آن به سر برند و مـردم در دنیا خانه

نـداخت و اند: یکى آنکه خـود را فروخـت و خـویش را بـه تبـاهى ا آن دو گونه

]31[دیگرى آن کس که خود را خرید و آزاد ساخت.

توان جز از راه دین، ایمان، نبوت، انبیا و کتابهاى آسمانى آزادى معنوى را نمى

]41[کرد. تأمین

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

182

شک، هیچ مکتبى به اندازه دین، در راه مبارزه با عوامل سلب آزادى معنـوى بى

انهایى چنـان دیـن، انسـ ]15[توفیق نداشته اسـت. -از راه مبارزه با هواپرستى -

سپارد و همواره با موانع رشـد و کند که تن به مانعهاى آزادى نمى آزاده تربیت مى

کنند. تعلیمات انبیا همه در راستاى آزاد کردن احساسات تکامل خویش مبارزه مى

ارزشهاى اخالقى بـدون پشـتوانه مـذهب، ]61[انسانى از تمایالت حیوانى است.

گردد. اش روشن مى اعتبارى در حکم اسکناس بدون پشتوانه است که زود بى

از سویى قوام زندگى اجتماعى بشر، بر اساس محترم شمردن پیمانها، میثاقهـا،

ن جنبـه قراردادها و وفاى به عهد است و نیز احترام به عهد و پیمان، یکى از ارکا

باشد و از دیگر سو تنها این مذهب بوده است که همـواره انسانى تمدن بشرى مى

هاى اخالقى و توانسته است نقش بى بدیل خود را به عنوان پشتوانه محکم ارزش

]71[انسانى به خوبى ایفا کند.

همچنین یکى از شرایط پیدایش تمـدن، آزادى فکـر بـه معنـاى واقعـى کلمـه

گونـه است؛ یعنى مالزم بودن فکر با عدم تعصب یـا تسـاهل و بـه لحـاظ همـین

]81[ریزى کند. آزادى اندیشه بود که اسالم توانست چنان تمدن عظیمى را پى

پنج ویژگى است که اگر در انسانى جمع نباشـد، « ]19[امام صادق(ع) فرمود:

که جامع همه آن خصـلتها و -آن انسان اصال قابل معاشرت نیست. پنجمین آنها

]02[». زاد منشى یا حریت ضمیر استآ -ویژگیها است

آزادى تفکر و تبادل نظریـه و آزادى اراده افـراد اسـت در . آزادى اجتماعى: 2

. در عین حال چون انسانیت انسـان ]12[ حدود قانون و مصالح فردى و اجتماعى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

183

]، بـراى آزادى اراده باشد، آزادى فکرى [صرف وابسته به فکر و اندیشه [تنها] نمى

]22[انسانى کافى نیست.

اجتماعى، رهایى افراد است از قید و بندها و محدودیتهاى پدیـد آینـده آزادى

]32[از طرف دیگر افراد.

در صورت رعایت نشدن آزادى فرد از سوى دیگر اعضاى جامعه، فـرد دچـار

است. ها و اسارت اجتماعى محدودیت

هاى آزادى معنوى و آزادى اجتماعى مؤلفه

هاى راستین آزادى بخشى . انگیزه1

گـر در تحقـق یـا عـدم هاى آزادى بخشى، داراى نقشى تعیین چگونگى انگیزه

است. تحقق آزادى

عمل مقدسى نیست که سـرپوش مقاصـد پلیـد واقـع نشـده امروزه دیگر هیچ

عناوینى چون مؤسسات فرهنگى، بهداشتى، تعاونى و امداد، مذهبى و ]42[باشد.

همان گونه که امروزه آزادى، شـعار همـه ]52[حقوق بشر، تبشیر، اعالمیه جهانى

شـود، هر جا به ظاهر از حقى حمایت مـى ]62[انقالبها و اختناقها گردیده است.

]72[سرشار. طمعى است بدون تردید در راستاى

هاى تخدیر توده مردم بهره امروزه این طبقه آزادى کش است که از انواع شیوه

گیرد: ابزارهاى گوناگون و جهان گیر تبلیغاتى، سیاسى، نظامى، اقتصادى و... و مى

ترین هنر قرون جدید؛ یعنى نفاق و دورویى، جوفروشى و گندم نمایى، همنیز از م

دى و هجوم به شیوه چنگیز و تیمـور و گـرفتن قیافـه معصـوم عیسـوى و محمـ

]82[شیرین! خوراندن ماده تلخ در کپسول

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

184

بـه » عاشقم بر همه عالم کـه همـه عـالم از اوسـت «با خاستگاه آزادى بخشى

ـتمنمـا ع لیـهزیـز عع کمن انفسول مسر جائکم لحاظ رحمۀ للمؤمنین بودن (لقد

آزادى بـه جهـت پـذیرش اصـل ]29[حریص علـیکم بـالمؤمنین رؤف رحـیم)؛

؛ آزادى بـر مبنـاى حقیقـت و دلسـوزى، بـا ]30[(خیرکم للناس خیـرکم ألهلـه)

گرفـت؟ تـوان سـراغ خاستگاه عاطفه انسانى و الهى را در کجا جز مکتب انبیا مى

]31[

نکته قابل توجه در نهضت آزادى بخش انبیا، تأکید آنها بر صـداقت اسـت در

]23[برابرتأکید دیگران بر نفاق.

. اقتدار کافى2

قولـوا ال الـه إلـا اللـه «شخصیت آزادى خواه باید قادر باشد بـا نـدایى ماننـد

ارزش انسان را از حد یک ماشین، تا اوج ایمان به (انی جاعل فی األرض » تفلحوا

) باال برده، ایمان به خدا و انسـانیت را در ]43[ (و لقد کرمنا بنی آدم ]33[خلیفۀ)

ـوا لـهسرشت انسان نهادینه سـاخته، از مقـام انسـانى شایسـته نـداى الهـى (فقع

دم زند: کسى که انسانها را از علو مرتبـه وجـودى خـویش آگـاه ]53[ساجدین)

ساخته، یادآور گردد که واال گشتن انسان در پیش چشم فرشتگان تـا آن حـد کـه

گردید صـرفا بعـد از شایسته فرمان الهى مبنى بر خضوع فرشتگان در پیشگاه وى

آنى بود که خداى سبحان اسماء را به انسان آموخت نه پیش از آن؛ به یقین چنین

باشد. قدرتى تنها در اختیار پیامبران مى

انسان را از سـویى بـه سـتیزه » قولوا ال اله الا الله تفلحوا«پیامبر اسالم با شعار

خوانـد و از دیگـر انى و نفس اماره فرا مـى جویى در برابر هر امر طاغوتى و شیط

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

185

سو به تسلیم در برابر مظاهر الهى. از همین روست که در تاریخ بشـر هـیچ کـس

به اندازه پیامبر گرامى(ص)، در راستاى آزادى بشر به معناى واقعى کلمه و نجات

ترین نقشهاى انبیـا، از برجسته ]63[انسان از بردگى و بندگى، نقش نداشته است.

مبارزه پیوسته ایشان با استبدادها، اختناقها و نیز درگیرى ایشان بـا مظـاهر طغیـان

]37[بوده است.

کى از وجوه بارز نهضت انبیا قدرت و تسلط بر از بین بـردن مرکـز همچنین ی

ضد آزادى در درون خود بشر بلکه باالتر، ایجاد مرکز ارزشـهاى واالتـر از آزادى؛

]83[باشد. یعنى عواطف انسانى در نهاد بشر مى

دانـد کـه در آن دیگـر هـیچ اى مـى ین اسالم، جامعه آرمانى را، نه آن جامعهد

داند کـه مبتنـى اى مى آزارى نبوده و کسى را با کسى کارى نباشد، بلکه آن جامعه

باشد بر محبت، صمیمیت، برادرى، گذشت، همدلى، همروحى و عواطف انسانى.

رابطه میان فکر و عقیده

آزادى عقیده، یکى از اقسام آزادى اجتماعى است. شـهید مطهـرى در تعریـف

هر دو قسم آزادى معنوى و اجتماعى آزادى فکر را یکى از دو مؤلفه مهـم آن دو

برشمرده است:

ز تعلقات و وابسـتگیهاى آزادى فکر از خرافات + آزادى اراده ا :آزادى معنوى

حیوانى.

آزادى فکر (و تبادل نظر) + آزادى افـراد در حـدود قـانون و آزادى اجتماعى:

مصالح فردى اجتماعى.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

186

آنچه باید آزاد باشد، عقیده مبتنى بر اسـتدالل و انتخـاب شـده بـا اراده آزاد از

هـاى رسـانه تعلقات ووابستگیهاى حیوانى و نیز آزاد از سـلطه حـاکم مسـتبد یـا

هاى مبتنى بر خرافـات؛ زیـرا چنـین عقایـدى بـه تمامت خواه و... است نه عقیده

لحاظ مالیم بودن با غرایز وشهوات فرد از سـویى و بـر اثـر تبلیغـات فرهنـگ و

ها، نـه تفکـر گونه عقیده دانش مسلط از دیگر سو، شکل گرفته است.خاستگاه این

ت، تحمیل و فریـب دیگـران، بلکـه دانـش آزاد و مستقل از تعلقات حیوانى، عاد

ها و مراکز تحصیل بوده، از همه وجوه منفى یـک عقیـده برخـوردار مسلط رسانه

باشد. چـه، مـثال عقیـده کسـى کـه از بـت سـاخته دسـت خـویش، حاجـت مى

در ]39[تواند باشـد؟ خواهد، چه چیزى جز یک انجماد تقلیدى کورکورانه مى مى

چنین حالتى الزمه احترام به حق طبیعى و حیثیت ذاتى انسان، نه رها دانستن وى

توانـد زمینـه و کارى به کار او نداشتن، بلکه جایز شمردن هر عملى است که مـى

بـت شـکنى رشد استعدادهاى طبیعى او را فراهم سازد و... از همین روسـت کـه

ابراهیم، بت سوزانى موسى، بت فرو ریختن محمـد(ص)، همـه در راسـتاى آزاد

گونـه کـه گردد. اسالم همان سازى نیروهاى تکامل بخش وجود انسان ارزیابى مى

داند، فرو کوبیدن بت و گوساله سـامرى امحاء و نابود کردن پول تقلبى را الزم مى

]04[شمارد. را نیز الزم وضرورى مى

در حاالت تلفیق گوناگون وجوه فکر خرافـى یـا آزاد و اراده حیـوانى و اسـیر

تـوان عقیـده سیاسى یا آزاد از هر دو نیز به حسب هر مورد مى -روابط اجتماعى

بى نمـوده، متناسـب بـا مـورد، بـر حاصل، نتایج وخاستگاه آن را بررسى و ارزیـا

حسب این که زمینه آگاهى براى فرد معتقد وجود داشته یا نه، شخص آگاهانـه و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

187

با اراده آن عقیده را انتخاب کرده است یا خیر و... نسـبت بـه حـدود آزادى آن و

چگونگى برخورد شایسته با فرد یا گروه داراى آن عقیده داورى کرد.

آزادى فکر یا عقیده؟

اى است ناشى از عقل انسان؛ انسان از طریق تفکر؛ اعـم از اسـتدالل تفکر، قوه

کند. کشف مى -تا حدودى که برایش مقدور باشد -یا تجربه است که حقایق را

]14[

عقیده، که به معناى تبعیت و وابستگى است، ممکن است صرفا تقلیدى یا بـر

]42[اساس عادت بوده و هیچ مبناى فکرى نداشته باشد.

آنچه بشـر ]34[هاى اجتماعى، آزادى عقیده و تفکر است. ع آزادىیکى از انوا

باید در آن آزاد باشد، نه اعتقادهاى فاقد کوچک ترین ریشه فکرى و انجمادهـاى

زادى بشر است و هم عین روحى منتقل شده از نسلى به نسل بعد که هم مزاحم آ

]44[اسارت وى بلکه تفکرى است مبتنى بر منابع معتبر معرفتى.

باشـد، آزادى در رکـود، مسـاوى جمـود مـى عقیده به این معنا، نوعى رکود و

ى باقى مانـدن در زنـدان، بـه شـخص بسـته در است با دادن آزادى به زندانى برا

زنجیـرى جسـمى، حالـت زنجیر، براى ماندن در بند، با این تفاوت که زنـدانى و

]54[کند، اما زندانى و زنجیرى روح، نه. خود را حس مى

کند: مى قوق بشر، آزادى را بر اصل حیثیت ذاتى مبتنىاعالمیه جهانى ح

اساس آزادى، عدالت و صلح جهانى، شناسایى حیثیـت ذاتـى کلیـه اعضـاى «

]46[» است. خانواده بشرى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

188

ت ذاتى انسـان، محتـرم شـمرده شـدن در فلسفه اروپایى، الزمه احترام به حیثی

ها، تمایالت، پسندها و انتخابهاى هر انسان است؛ چون هر انسانى محترم خواسته

اى هم که انتخاب کند، محتـرم اسـت حتـى اگـر آن عقیـده، است، پس هر عقیده

ترین عقاید در نسبت با مقـام و شـأن انسـان متعارض ترین و ترین، موهن سخیف

انسان. نع از آزادى تفکرباشد و در حقیقت ما

از نظر فلسفه اروپایى، اگر انسانهایى، گاوپرستى یا عورت پرستى یا هر عقیـده

سخیف دیگرى برگزینند، بر همه انسـانهاى دیگـر الزم اسـت کـه بـه آن عقیـده

احترام کنند.

انسان از آن جهت محترم است کـه بـه -مطابق آنچه ما گفتیم -در حالى که

کنـد پـس در واقـع آنچـه محتـرم اسـت، تکاملى طبیعى سیر مىسوى یک هدف

تکامل است، نه صرف عقیده فرد حتى به بهـاى راکـد مانـدن و در زنجیـر قـرار

گرفتن استعدادهاى تکاملى وى. از همین رو در اسالم، هم تفکر آزاد اسـت، هـم

رفتـه نیسـت. عقیده مبتنى برتفکر، اما آزادى عقیده غیر مبتنى بر تفکـر، هرگـز پذی

اى، آزادى بردگـى، اسـارت و قـرار داشـتن چه، در حقیقت معنـاى چنـین آزادى

زنجیر بر دست و پاى اندیشه و عمل است. بنابراین، حق با انبیـا بـوده کـه بـا آن

کردنـد و در همـان راسـتا، گونه آزادى برده ساز و اسارت بخشـى... مبـارزه مـى

]74[کوبیدند. ىهاى ذهنى و عینى بت پرستان را فرو م بت

گردد، هر چند هم فرد نسبت به آن آنچه به عنوان عقیده و باور فرد مطرح مى

تعصب ورزد و عالقه نشان دهد، نه تنها لزوما با آزادى اراده و انتخاب بـه دسـت

باشد به هاى فاسد حاکم مى بر اثر تحمیل محیط یا تلقین دستگاه نیامده، بلکه غالبا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

189

که پـس از عـادت بـه صـورت -عنوان یک تکیه گاه اعتقادى براى فریفتن مردم

سان که عـادت بـه تریـاك و شود، همان عقیده، مورد انس و عالقه ایشان واقع مى

]84[کند. هروئین، تولید انس و عالقه مى

مبانى آزادى

مقصود ما از لزوم آزاد بودن طبیعت، نه اراده، بایسـتگى آزادى مطلـق طبیعـت

که آزادى اراده بایـد هـدایت شـده و در در راستاى کمال یابى آن است، در حالى

اراده را ناشـى از هـدفى در ، زیرا اگـر خواسـت و ]49[جهت رشد طبیعت باشد

اراده ضـعیف، غیـر روشـن یـا ]05[تواند منشأ حقـى باشـد. طبیعت ندانیم، نمى

توانـد طبیعـت را بـه یابد، نـه مـى محدود و تحت قیمومیت، نه خودش کمال مى

توانـد اراده فـرد را کمال خویش برساند. از همین رو مصلحت فرد واجتمـاع مـى

باید اراده و انتخاب فـرد محدود نماید. البته در مواردى و به لحاظ مصالحى حتما

، چـه در ایـن مـوارد ]51[ آزاد باشد مانند آزادى انتخاب وکیل و نماینده مجلـس

آزادى اراده نه تنها بر ضد طبیعت نیست کـه اصـال مصـلحت طبیعـت صـرفا بـا

]25[شود. تواند تأمین که مىآزادى اراده است

از نظرما، منشأ حقیقت ذاتـى انسـان، قائـل بـودن بـه مـأموریتى اسـت غـایى

مأموریتى تکوینى نه تشریعى از سوى طبیعت براى انسـان. ریشـه آزادى، حقـوق

وى، ریشـه ]53[ ستعداد طبیعـى انسـان و امکـان اسـتعدادى طبیعى انسان است. ا

اى طبیعى است، نه قابـل مطالعـه حقوق طبیعى اوست. امکان استعدادى، نه پدیده

سـائل تجربـى و اى است فلسفى ومستقل از م تجربى. به همین دلیل، آزادى مسأله

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

190

اى خـاص عملى؛ یعنى خاستگاهش حیثیت ذاتى انسان، قرار داشتن وى در مرتبه

از وجود و داشتن مأموریتى تکوینى از سوى طبیعت است در راستاى تکامل وى.

جایزنبودن منع و جلوگیرى یعنى سلب آزادى که در حقیقت ایجاد سد در مسـیر

بـا لحـاظ هـدفى تکـاملى از سـوى تکامل یعنى همان هدف طبیعت است را تنها

توان تبیین کرد و اساسا حقوق را جز از طریق طبیعـت آن طبیعت براى انسان، مى

]54[توان توجیه کرد. هم با شناسایى اصل علت غایى نمى

یعى مغایرتى ندارد، بلکه اگر حقـوق طبیعـى را حقوق الهى انسان با حقوق طب

گیـرد؛ و جنبه غایى دهیم و طبیعت را هدفمند بدانیم، نام حقوق الهى به خود مـى

یابیم که حقوق طبیعى غیر الهى و فاقد غایت، بى معنـا اصال اگر دقت کنیم در مى

]55[باشد. مى

آیـد، آن را از حقـوق در فلسفه اروپا، هرگاه سخن از حقوق الهى به میان مـى

کنند، در حالى طبیعى و فطرى تفکیک کرده، آن را جز به نحو تشریعى تصور نمى

که حقوق طبیعى بر دو قسم است: حقـوق طبیعـى بـى هـدف و حقـوق طبیعـى

توانـد طبیعى و غایى به میان نیاید، حقوق نمى هدفمند. اصال تا پاى هدف و سیر

معنایى داشته باشد و نیز اگر اصل توحید در میان نباشد، تکامل و تعقیـب هـدف

]57[زیرا ایمان به خدا پایه اصلى آزادى است. ]65[گردد؛ بى معنا مى

از نظر فلسفه اجتماعى اسالم، این تنهـا اعتقـاد بـه خداسـت کـه حـاکم را در

سـازد و افـراد را در برابـر قـدرت حـاکم بـر کشـور مقابل اجتمـاع مسـؤول مـى

ى ایشان بـه عنـوان یـک وظیفـه نماید واستیفاى حقوق را برا برخوردار از حق مى

]85[کند. الزم شرعى معرفى مى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

191

از دیدگاه اسالم، ریشه حیثیت ذاتى بشر، آیـاتى نظیـر (و لقـد کرمنـا بنـی آدم

باشد، از ) مى]16[ )؛ (فقعوا له ساجدین]60[)؛ (انی جاعل فی األرض خلیفۀ ]59[

همین رو اولین رکن و مبناى اولى و اهـم آزادى، خـدا و دومـین رکـن و مبنـاى

ثانوى ومهم آزادى، انسان است؛ خدا به عنوان غایـت و آرمـان نهـانى انسـانها و

تکیه گاهى براى رهایى از هر قیـد و منـع، و انسـان بـه عنـوان موجـودى داراى

و نیز به عنـوان موجـودى کـه ]62[ رت الهى خویشبرترین استعداد کمال در فط

-باشد از وجـود روح قدسـى و ارزشـهاى معنـوى در سرشـت خـویش آگاه مى

. ونیز واقف است به کرامت ذاتـى و عـزت نفـس -]36[(نفخت فیه من روحی)

باشد به مقام جانشینى خدا و خلیفۀ اللهى خویش و نیز خـود را خود و مؤمن مى

ربک مخاطب به خطاب کرامت بخش و امیدآفرین (یا أیها اإلنسان انک کادح الى

داند، نـه تنهـا حکومـت هـیچ قـدرتى غیـر از قـدرت الهـى و مى ]46[فمالقیه)

تابد، بلکه در راستاى آزاد سازى قدرتهاى همسو با آن را بر وجود خویش بر نمى

تـدا بـه آزاد خویش و دیگران از اسارت و بردگى همه مظاهر مادى و دنیوى، با اق

تمام عمر، با تمـام اشـکال بردگـى و بنـدگى درونـى ]56[مردانى چون على(ع)،

ها و رسوم ضـد آزادى، آزادگـى ستیزد، بدین امید که روزى همه آیین وبیرونى مى

ات فـردى، اجتمـاعى و سیاسـى انسـان و جامعـه و عدالت از تمام ساحتهاى حی

رخت بربندد.

شود و بالقوه اخالقى، متـدین، حقیقـت جـو، هر کسى بالفطره انسان متولد مى

صـورت بـالقوه برخـوردار بـوده، باشد؛ از تمام ارزشها به زیبایى دوست و آزاد مى

تـا رشـد همانند نهال درختى است که باید به او آب و نور و لوازم دیگر رسـاند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

192

هـر مولـودى بـر فطـرت « ]76[؛ »کل مولود یولد علـى الفطـرة « ]66[نماید؛ زیرا

. ]86[» گردد مى اسالمى متولد

در نظریه فطرت، مسیر انسان را یک مقدار همـان فطـرت اولیـه خـود انسـان

نماید و یک مقدار هم جامعه؛ البته خـود جامعـه هـم از نـوعى فطـرت تعیین مى

زیرا از سویى این نوعیت انسان است که مسیر روح جمعـى ]69[کند. پیروى مى

کند و از دیگر سو همین روح جمعى به نوبه خود در خدمت فطـرت را تعیین مى

باشد تکیه گاه روح جمعـى، روح فـردى و بـه عبـارت دیگـر، فطـرت انسانى مى

هاى انسانى نیـز ذات باشد، جامعه انسان است و چون انسان نوع واحد مى انسانى

خداوند انسـانها را بـالطبع نیازمنـد بـه هـم ]70[و طبیعت و ماهیتى یگانه دارند.

ن وسیله زمینـه زنـدگى بـه هـم پیوسـته ومایل به پیوستن به هم قرار داده و به ای

اجتماعى را فراهم نموده است، لذا زندگى اجتماعى انسان امرى طبیعى است، نـه

]71[صرفا قراردادى و انتخابى، یا اضطرارى و تحمیلى.

، بـا تقـدم بخشـیدن جامعـه شناسـى انسـان بـر جامعه شناسى قـرن نـوزدهم

روانشناسى او، همه ویژگیهاى انسان را ناشى از کارکرد عوامل پیچیـده اجتمـاعى

هاى فطرى و غریزى انسان را نفى کرد. برشمرده، وجود جنبه

با توجه به نقش آفرینى فطریات انسان و تلقى از آزادى به عنوان تنها یکـى از

، باید نسبت به تأمین دو رکن ]27[ یاز براى رشد و تکاملسه رکن اساسى مورد ن

دیگر؛ یعنى تربیت وامنیت نیز اهتمام کافى مبذول داشت.

همان گونه که یک باغبان، بر اساس شناخت راه رشد و کمـالى کـه . تربیت:1

یعت براى گل یا گیاه معین شده، آنها را در همان مسیر طبیعى و به یک معنا در طب

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

193

تربیت انسان نیز باید هم سـان بـا در نظـر ]73[دهد، فطرى خودشان پرورش مى

؛ زیرا تربیت انسان، چیـزى جـز پـرورش ]47[پذیرد گرفتن فطریات وى صورت

]57[باشد. دادن استعدادهاى واقعى وى نمى

ر ندیـدن و احسـاس امنیـت از ناحیـه سعادت انسان، نه در گرو آزا . امنیت:2

دیگران، که در سـایه محبـت، صـفا، یگـانگى، صـمیمیت، عالقـه بـه سرنوشـت

توانـد تحقـق گیرى انسانها از یکدیگراست کـه مـى یکدیگر، تعاون، مؤاخاة وبهره

]76[یابد.

ابراین، برخوردارى از عامل رشد و تربیت و نبود عامل نا امنـى، مهـم تـر از بن

]77[است. عامل آزادى

زادى فردىهاى آ گستره

و » انسـان «، »جهان«ساحتهاى آزادى و اراده و انتخاب انسان، سه میدان است:

]78[». جامعه«

هاى گسترده آزادى فردى میدان

. قلمرو تأمین رشد و تکامل فرد.1

اى و سلیقه و انتخاب فرد در امور شخصى وسـلیقه هاى رعایت ذوق عرصه .2

(امورى که خوبى آنها نسبى است و وابسته به پسند فـرد؛ ماننـد انتخـاب لبـاس،

و خالصه امورى که نا مطبوع بودن شان نقض غـرض همسر، معاش، مسکن و...

چه گاه انگیزه دستیابى به آنها تأمین خوشى و لذت آنى است. -باشد، مى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

194

که کمال بودن آنها فرع بـر ایـن اسـت کـه انسـان آنهـا را آزادانـه مواردى .3

انتخاب کند؛ مانندخصلتهاى تربیتى: امانت، راستى و عدالت؛ زیرا خوبى اخالقـى

ندارد. با اجبار سازگارى

مواردى که الزمه رشد اجتماعى و پیشرفت و تکامل فرد، انتخاب و اراده و .4

؛ ماننـد انتخـاب وکیـل نماینـده ]79[باشـد ىگر مـ میل آزادانه خود شخص تعیین

مجلس صالح؛ چه نتیجه نامطلوب تحمیل وکیل حتى اگر وکیل صالح هـم باشـد

اجتمـاعى فـرد -فعلیت نیافتن استعداد اجتماعى، تجربه اجتماعى و عقل تجربى

شد. با مى

مواردى که یک مرجع معتبر تشخیصى مافوق تشخیص خـود فـرد هماننـد .5

دین براى تعیین تکلیف فرد وجود نداشته باشد.

هاى اجبار ناپذیر، به لحاظ ارادى نبودن پیدایش فراگـرد آنهـا؛ ماننـد حیطه .6

و فکر محبت، ایمان

خـود شـخص اى دیگر بـر عقیـده مواردى که مرجحى براى تحمیل عقیده .7

باشد. وجود نداشته

موارد برخورد تفکرات منطقى، که شاید این قسم، مهـم تـر از همـه اقسـام .8

]08[پیشین باشد.

موارد تحدید و مرزبندى آزادى

آزادى فرد، مخل آزادى دیگران یا سلب کننده آزادى ایشان باشد. .1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

195

آزادى فرد برخالف مصالح عالیه اجتماع باشد؛ مانند مـوردى کـه کسـى در .2

کشتى نشسته باشد و بخواهد از آزادى خود سوء استفاده کرده، کشتى را سـوراخ

ها نوامیس، اخـالق، فرهنـگ و ادى بخواهند با استفاده از انواع آزادىنماید، یا افر

اى را به انحطاط کشانند؛ در چنین مواردى است که دولت حـق دارد تاریخ جامعه

به نفع مصالح عالیه اجتماع، آزادى فرد را محدود نماید؛ البته این گونـه اقـدامات

چنـین تصـمیمى اتخـاذ در صورتى قابل عمل است که خود ملت، دربـاره خـود

گونـه نموده باشد؛ یعنى قدرت دولت ناشـى و منبعـث از ملـت باشـد؛ زیـرا ایـن

تصمیم سازى، از نوع تصمیم گیرى ناشـى از اراده اخالقـى خـود فـرد، در برابـر

]18[باشد. هاى نفسانى خویش مى خواسته مشتهیات و

تعریف عدالت اجتماعى

عدالت عبارت است از تعامل متناسـب بـا هـر کـس و هـر چیـز بـه حسـب

و میزان فعالیتش و خالصه دادن حق هر صاحب ]82[ استعداد، لیاقت، شایستگى

حقى.

عدالت اجتماعى به معناى فراهم شدن امکان بهره منـدى همـه افـراد از سـهم

بالقوه خویش در جامعه، بر مبنـاى اسـتحقاق وبـردن مسـابقه عمـل و صـالح در

زندگى، مساوات در جعل و اجراى قانون؛ فراهم نمودن شرایط الزم و رفع موانـع

جهت وضـع قـانون، باشد. عدالت اجتماعى از براى همگان به صورت یکسان مى

لحاظ قانونى امکانات مساوى براى پیشرفت و طى مدارج ترقى توسط همگان، و

باشد. هاى غیر طبیعى مى جایز نبودن ایجاد مانع براى افراد، به بهانه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

196

اهمیت عدالت

ن مقدسات بشر است. الاقل در میان مقدسات اجتمـاعى؛ از تری عدالت، مقدس

تربـوده، تـأمین کننـده همـه آن قبیل آزادى، دموکراسى و مساوات، از همه مقدس

همـاره بشـر و امـرى مـافوق انسـانى اسـت کـه باشد. عدالت، آرمان مقدسات مى

ن، انسانها، از هیچ گونه فداکارى ممکن، در راسـتاى برقـرارى آ شایسته است همه

]83[دریغ ننمایند.

اسالم به عدالت فوق العـاده اهمیـت داده، آن را اصـلى بسـیار حیـاتى و یـک

وظیفه اجتماعى کامال نقش آفرین دانسته، آن را به منزله رکن وپایه جامعه انسانى

د. کن ارزیابى مى

بایستگى حاکمیت عدالت، بر ابعاد گوناگون جامعه، به مثابه ضـرورت تعـادل

. اعتدال و استوارى یک جامعه سالم، مستلزم وجـود ]48[ براى بدن و روح است

بـه نسـبتى معـین و نیـز همیـارى و عوامل متفاوت بسیار؛ نقش آفرینى هر عامل

]85[است. هماهنگى میان آن عوامل

فقدان و نبود عدالت اجتمـاعى در جامعـه، بـه لحـاظ مقـررات وقـوانین غیـر

نه قـانون و بـه طـور کلـى عادالنه مبتنى بر تبعیضات و امتیازها، عدم اجراى عادال

ها که در محرومان ایجاد نکرده و باعـث کینه ها و نظام اجتماعى ناسالم، چه عقده

چه آشفتگیهاى روحى و چه جنایات اخالقى که نمـى گـردد! اگـر در جامعـه بـه

لحاظ برخوردارى افراد از حقوق، مواهب، امکانات، مناصـب، احترامـات، القـاب

منـد گردنـد و و کسانى از کشتى کشتى نعمت بهـره ]68[و... تعادل برقرار نباشد

را محرومـان ، قهـ ]78[دیگرانى بـا دریـا دریـا محنـت دسـت بـه گریبـان باشـند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

197

الفـت اجتمـاعى رخـت بـر برخورداران را به چشم دشمن نگریسـته، وحـدت و

]88[بندد. مى

هـا در جامعـه، ناشـى از غفلـت هاى اجتماعى و نـابرابرى خاستگاه ناهموارى

مسؤول ساختن خـویش و نوان فردى مختار و آزاد وانسان از منزلت خویش به ع

باشد که رسالت مبارزه با ستمگریها بـد کرداریهـا و عوامـل سـوء جامعه خود مى

]89[دارد. اجتماعى را بر دوش خویش

ضمانتهاى اجراى عدالت اجتماعى

. فطرت1

در نهاد بشر، گرایش به عدالت وجود داشـته، عـدالت خـواهى انسـان صـرفا

ى مبتنى است بر ساختمان روحى وى. از همین رو اگر انسان تحت آمـوزش مربـ

عدالت خـواه گشـته، رعایـت عـدالت کامل قرار گرفته، خوب تربیت شود، واقعا

]09[اجتماعى را بر کلیه منافع خویش ترجیح خواهد داد.

به لحاظ همین مطابقت عدالت با فطرت و عقل سلیم اسـت کـه وجـدان هـر

عدالت -یر مطامع، شخصى ظالم باشد حتى اگر خودش عمال تحت تأث -انسانى

گردد؛ (قد خاب من حمل ظلمـا)؛ را خوب دانسته، ظالم گرفتار عذاب وجدان مى

]92[» گردد. هر کسى که بار ستمى برداشته باشد نومید مى« ]19[

. دین2

گوى پیامبران، هدف اصلى همه رسوالن الهـى را دو امـر قرآن به عنوان سخن

داند: بس مهم مى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

198

دعوت به خدا و پرستش او و تـرك پرسـتش غیـراو البتـه ایـن عصـیان و .1

تند. تسلیم، و تمرد و اطاعت توأمان هس

برقرارى روابط عادالنه در بـین مـردم نسـبت بـه هـدف اول، قـرآن از هـر .2

برد سرلوحه تعلیمات وى را خداپرسـتى وتـرك پرسـتش غیـر پیامبرى که نام مى

نماید: مى ونسبت به هدف دوم، رسالت همه را برقرارى عدالت معرفى

أنزلنا م و ناتیلنا بالبسلنا رسأر لقد) (طسبالق الناس قومیالمیزان ل و تابالک مهع

]39[

انبیا، هم معیارهاى قانون عادالنه را بیان کرده اند وهـم راهکارهـا و الگوهـاى

]49[اجراى عادالنه آن را.

دیــن اســالم، بــه عنــوان یــک مکتــب و فلســفه اجتمــاعى، هــم مســتقیما بــه

قانون،حقوق،عدالت،حکومت وسیاست نظر دارد،هم افـراد را بـراى یـک زنـدگى

سازد. اجتماعى عادالنه و همدالنه مهیا مى

ت؛ چه تحت عنوان فلسفه اجتماعى و قانون، چه بـه هاى پاك انسانی تمام میوه

عنوان اخالق، برآمده از دین، ایمان وفطرت الهى انسان هستند. در حقیقت هر دو

پایه حسن روابط اجتماعى؛ عدالت و محبت و به دیگر سخن قـانون و عواطـف،

باشند. فرد مؤمن عادل، هم به حقوق وحدود خویش بر و بارهاى درخت دین مى

باشد، هم صـادق اسـت و امـین و هـم نع است وهم پاسدار حقوق دیگران مىقا

]59[عطوف. ایثارگر و

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

199

مبانى عدالت

ایمان به خداوند، زیربناى اندیشه عدالت و حقوق ذاتى و فطرى مـردم، و نیـز

باشد. تنها با پـذیرش هسـتى ذات حقوق مى براى اجراى عدالت و بهترین ضامن

توان وجود حقـوق ذاتـى و برپا ساخته مى» عدل«و » حق«احدیت که جهان را به

ها و قراردادها تأیید نمـود. عدالت واقعى را به عنوان دو حقیقت مستقل از فرضیه

]96[

باشد، و مبناى یک حق طبیعى، استعدادى طبیعـى اسـت،و مبناى عدل، حق مى

هر استعداد طبیعى سندى است براى حقى؛ نظیر حق تحصیل، حق فکـر کـردن و

حق رأى دادن.

داند؛ زیرا حق چیزى اسـت خدا حق است و قرآن حق را منطبق بر خلقت مى

ع هستى قابل انطباق با شد؛ به مبدأ کل نیز به همین لحاظ که با متن وجود و شعا

]79[شود. حق اطالق مى

: برخـوردارى ]99[ ف بـه حقـوق طبیعـى اسـت اعتـرا ]89[الزمه اصل عدل،

عدالت از واقعیت، مبتنى است بر واقعیت دارى حق و واقعى بودن حق نیز مبتنـى

ا، است بر واقعیت داشتن خلقت. از یک سو نظام آفرینش به انسان انواع استعداده

کند. از دیگر سو انسان نیز به نوبه خود از طریـق شایستگیها و استحقاقها اعطا مى

آورد؛ و عدالت امـرى غیـر از دادن فعالیت خویش باز استحقاقهایى دیگر پدید مى

]010[باشد. حق هر ذى حقى، متناسب با انواع گونه گون استحقاقهاى وى نمى

]101[از دیدگاه اسالم، عدالت مقیاس دین است نه عکس آن.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

200

بر طبق نظریه عدلیه، در واقع و نفس األمر، حقـى هسـت و ذى حقـى، و ذى

نبودن، خود یک واقعیت است. چـه، پـیش از مطـرح شـدن حق بودن یا ذى حق

دستورات اسالم نیز، هم حق وجود داشت و هم ذى حق، آن گاه نیز یکى به حق

مانـد. اسـالم دسـتورات خـود را بـه رسید و دیگرى محروم مى واقعى خویش مى

اى مطابق حق وعدالت تنظیم کرده که هر حقى به ذى حق واقعى آن برسـد. گونه

به معناى دادن حق هر ذى حقى و نیز مصلحت وحـق، خـود حقیقتهـایى عدالت

]021[باشند مستقل از وجود یا عدم دستورات اسالم. مى

نتیجه عملى و اجتماعى چنین دیدگاهى پذیرش حق، عقل و علـم بـه عنـوان

فساد و مقتضاى حق و عدل اسـت. نما، در راستاى تشخیص و درك صالح وراه

این دیدگاه، مبتنى است بر پذیرش وجود اهـداف و روح و غرضـهایى در ]103[

حاضر نیسـت از آنهـا وراى احکام اسالم؛ مقاصدى که اسالم تحت هیچ شرایطى

دست بکشد. تنها در صورت پذیرفتن چنان اهدافى است که افراد، دیگـر تنهـا در

آیند و همین کـه بفهمنـد مـثال ربـا حـرام پى حفظ شکل و صورت صرف برنمى

داننـد کـه ربـا هـر مـى -جهت هم نبوده که حرام گردیده است و بى -باشد، مى

ن حرمـت دارد؛...چـه بـه شـکل اصـلى اش اندازه هم تغییر شکل دهد باز همچنا

باشد چه شکل و قیافه عوض کرده، به جامه حق و عدالت درآمده باشد.

اصل عدل و اصل تبعیت احکام از مصالح و مفاسـد نفـس األمـرى، و بـالطبع

شـیعه اصل حسن وقبح عقلى و اصل حجیت عقل، به عنوان زیر بناى فقه اسالمى

معناى مقیاس دین بودن عدالت همین است که فقیه شیعه بـه هنگـام ]104[بوده،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

201

استنباط احکام دین باید عدالت را در سلسله علل احکام لحـاظ نمـوده و احکـام

]105[ها. معلول دین را منطبق بر عدالت بخواهد نه در سلسله

مقصود از حسن و قبح عقلى این است که طبیعت انسـان عـالوه بـر مطلوبهـا

ومنفورهــاى حســى و فــردى و شخصــى، یــک سلســله کارهــا را کــه یــا جنبــه

-مؤثر است و و در رساندن انسان به مقاصد ماوراءالطبیعى -ماوراءالطبیعى دارد

باشد، طبعا دوسـت دارد و آنهـا را یا در صالح و مصلحت جامعه انسانى مؤثر مى

بیند، و به عکس یـک سلسـله کارهـایى را کـه زیبا، محبوب و دوست داشتنى مى

باشـد. راسـتى، یابد دشمن داشته، از آنها متنفر مى براى جامعه زیان بار و مخل مى

یا، مروت، جود، کرم و عدالت، به همـین دلیـل در ح امانت، درستى، عفاف، تقوا،

نظر همگـان زیبـا هسـتند و دروغ، خیانـت، شـهوت پرسـتى، بـى بنـد و بـارى،

باشـند. شرمى، نامردى، بخل، امساك و ستم نیز به همین دلیل نازیبا ومنفور مى بى

شود نامیده مى» وجدان باید«کند همان است که آن حسى که این امور را درك مى

باشد. در واقع باید گفـت کـه عقـل عملـى شه وجدان اخالقى، همین حس مىری

انسان یعنى همان چیزى که به قول بوعلى ماهیتش از نوع عقل نیست بلکـه لفـظ

عقل بر آن اصطالح شده است متوجه تدبیر زندگى بدنى است، ولى ایـن توجـه،

ى اجتمـاعى نیـز تنها معطوف به تدبیر زندگى فردى و نفسانى نبوده، متوجه زندگ

هـاى جامعـه انسـانى نیـز عشـق باشد و از همین روست که به برخـى هـدف مى

]610[باشد. ورزد و از اضداد آنها متنفر مى مى

چـارچوب یک سلسله قوانین اصلى، ضرورى و کلى در اسالم وجود دارد که

]071[باشد. اساسى قوانین بوده، جعل و وضع قوانین در چارچوب آنها، مجاز مى

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

202

بـاطن بـاور اى که بنا به حدیث امام کاظم(ع) به دو حجـت ظـاهر و آیا شیعه

العـدل و «انـد: اش گفتـه شته است کـه در بـاره دارد و آن قدر در توحید متوغل گ

توحید نباشد؟ ممکن است اهل عدل و» التوحید علویان و الجبر و التشبیه امویان

آثارى که در باره عقل و حکومت عقل در شـیعه وجـود دارد، افتخـارى بـس

باشـد. متأسـفانه در اثـر حکومـت اشـعرى، حکومـت عقـل بزرگ براى شیعه مى

. ضعیف گردیده است

توانـد به لحاظ متغیر بودن بالضروره نیازها، دستور ثابت تنها در صـورتى مـى

همه جا وهمواره ثابت بماند که به شکل یک روح وقوه حیاتى باشـد و الـا مـادام

که تطبیق دستور ثابت، وابسته به شناخت روح قانون نباشد، آن دستور چیزى جز

تواند باشد. یک چارچوب تطبیق ناپذیر نمى

برخى خیال کرده اند همین قدر که احکام به نحو قضایاى حقیقیـه و حیثیـات

کلیه باشد براى تطبیق کافى است، در صورتى که تطبیق حتمـا مسـتلزم شـناخت

به منزلـه روح ]081[روح قانون است؛ مثالاصل (إن الله یأمر بالعدل و الإحسان)

]091[باشد. گر سایر مقررات حقوقى اسالم مى قانون و نیز تعیین

آزادى سیاسى و عدالت اجتماعى ارتباط

با توجه به غایت مدارى انسان، جامعه و جهان و نیز حاکمیت نظام و اصـولى

قابلیتهـایى در هـر سـه، کـه تغییر ناپذیر بر این سه از جمله وجـود اسـتعدادها و

نیازمند به فضایى باز و بدون مـانع بـراى رشـد و تعـالى متناسـب، همـه جانبـه،

باشند، باید اصل بر این باشد که نسـبت بـه خـود فـرد، یـا اهنگ و متعادل مىهم

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

203

رابطه اش با دیگران چه در جامعه خود، چه دیگر جوامع و چه در مناسبات بـین

هاى وى را سلب نمایـد یـا ملتها هیچ گونه مانعى، نتواند هیچ یک از انواع آزادى

و را بر هم بزند، مگـر اینکـه هاى گوناگون هویت ا اعتدال الزم براى رشد ساحت

هـاى معنـوى، ایجاد هر گونه محدودیتى براى وى مسـتند باشـد بـه حفـظ آزادى

اعتدال و مصالح دیگر افراد و یا حتى خود فرد. اصل مذکور به همین صورت یاد

شده در مورد انواع روابط درون یـک جامعـه و نیـز روابـط بـین جوامـع صـادق

باشد. مى

گر اصلى، در باب حدود آزادى فـرد و جامعـه وچگـونگى بدین ترتیب، تعیین

جمعى در رتبه اول، اسـتعداد وضع و اجراى قانون عادالنه، غایت حیات فردى و

در رتبـه دوم و -که خاستگاهش همـان غایـت اسـت -طبیعى و کمالجوى فرد

عقل و نقل عدالت بنیادى که تعیین گر حـدود و ثغـور بـراى آزادى و چگـونگى

راى قانون عادالنه است، در رتبه سوم؛ به دیگر سخن، عدالت اجتماعى وضع واج

سیاسى، بر آزادى سیاسى تقدم رتبى داشته، تعیـین گـر قلمـرو و حـدود آزادى -

باشد؛ نه این که خواسته فرد غایت عالم وآدم فرض گشته، مدار و نظام آزادى مى

میـل و اراده فـرد سیاسى جامعه بـر مـدار -سیاسى همه کس و عدالت اجتماعى

بچرخد و فرد هیچ مسؤولیتى نسبت به غایت وجودى خویش نداشته باشد.

اى، نه تنهـا نسـبت بـه رشـد و بالنـدگى خـویش بلکه فراتر، هر فرد و جامعه

مسؤول است که نسبت به تمام افراد و ملل دیگر نیـز رسـالت دارد. طبعـا چنـین

گریزناپـذیر. رسـالت امـر بـه مسؤولیتى، نه حقى واگذاشتنى، کـه تکلیفـى اسـت

معروف و نهى از منکر و دفاع از آزادى و حقـوق دیگـران، هماننـد پاسـدارى از

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

204

آزادى و حقوق خویش، بر همگان واجـب اسـت وچـون هـیچ ارزش مثبـت یـا

اى وجود ندارد که مشمول معروف یا منکر نگردد، ایـن تکلیـف بـه خـودى منفى

اسدارى از آزادى و عدالت، از مجـراى خود داراى حدى خاص نمى باشد. البته پ

حکومت بر یک جامعه، باید مبتنى باشد بر خواست و اراده ملـى آن جامعـه و اال

اگر ملتى حکومتى را نخواهد، حتى آزادى و عدالت را هم نمـى تـوان بـا اعمـال

قدرت بر آنها تحمیل نمود؛ هر چند حرکت آن جامعه برخالف فطرت الهى افراد

باشد. -که هماهنگ با فطرت افراد است -و فطرت جامعه

رسالت بیان و اجراى قوانین آزادى بخش و عدالت گستر، بر عهده نقل معتبـر

دین از یک سو و عقل وعلم وتمام منابع معرفتـى مـورد پـذیرش نقـل و عقـل از

باشد. آنچه در این میان از واالترین حـد اصـالت برخـوردار اسـت، دیگر سو، مى

وان خردمندانه تـرین وشـورانگیزترین غایـت فـرد، جامعـه و جهـان توحید به عن

تعصـبها و انـواع سـلطه و نقـل باشد. اگر خرد و دانـش عـارى از خرافـات و مى

-از هـر گونـه سـلطه -هاى مهذب و آزاد عدالت بنیاد، با همراهى اراده و انگیزه

جامعـه مـومى هاى خصوصى افراد وع به استنباط و تدوین قوانین الزم براى حوزه

وروابط بین الملل پردازد، و افراد و جوامع بدان گردن نهاده، عمل نماینـد، بـدون

تواند کامیابى وسعادت دنیوى واخروى ایشان را به بهترین وجـه ممکـن شک مى

نماید. تأمین

در این راستا، فطرت الهى انسان و جامعه و سـنن الهـى حـاکم بـر جوامـع و

و عشق که ارمغان پیـامبران اسـت و نیـز قـدرت بسـیار جهان و نیز قدرت ایمان

عظیم و وصف ناپذیر نیروى ایثار برآمده از آن ایمـان و عشـق و همسـویى اینهـا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

205

همه با مشیت و امداد الهى، برترین ضمانت اجراى اعمال آزادى بخش و عادالنـه

آن قوانین خواهد بود.

هاى حاکم بـر بى عدالتىگردد که اختناق و با توجه به آنچه گذشت،آشکار مى

جوامع اسالمى، کوچک ترین نسبت مستقیمى با خود دین نداشته، صرفا ناشـى از

هاى عالمان هاى حاکمان، توجیه گرى ها، سیاست بازى سوء برداشتها، تنگ نظرى

-گرى بر فـرق گونـاگون اسـالم، وانهـادن عقـل دربارى، حاکمیت یافتن اشعرى

هاى مشوب به تعلقـات پسـت حیـوانى یـا انگیزه مداخله -حجت روشنگر الهى

باشد. معطوف به حفظ قدرتهاى حاکم و... مى

مان، بـراى بسـیارى همچنـان سوگمندانه، حتى هنوز هم ریشه و ابعاد دردهاى

رسد در حالت اسـتقرار حکومـت مردمـى، در راسـتاى ناشناخته است. به نظر مى

عى ممکن و رعایـت نسـبت بایسـته تأمین حد اکثر آزادى سیاسى و عدالت اجتما

بین این دو، بر دست اندرکاران نظام سیاسى کشور است که با ارتقـاى روزافـزون

هـاى گونـاگون نظـران رشـته سطح دانش، پژوهش، گفت و گو، منزلـت صـاحب

ها و مهارتها ومبارزه با هرگونه موانع نظرى وعملى تمهیـدات معرفتهاى معتبر، فن

م سازى وبرنامه ریزى جامعه را به تعامل سازنده مبتنـى بـر یاد شده،جریان تصمی

اى به هاى آزاد از هرگونه تعصب و سلطه واگذارد، چنین جامعه ها و انگیزه اندیشه

گـردد. در اى الگو و نمونه مـى یقین به طور دائم مسیر تکامل را طى نموده،جامعه

وتنهـا راه مقابلـه بـا عین حال آفات اندیشه و انگیزه در همه حال تهدیدگر است

باشد و آنها، از یک سو ارتقاى مستمر تقوى، تعهد، دانش و تجربه افراد جامعه مى

از دیگر سو مراقبت پیوسته صراحت، شجاعت و پایمردى نخبگان.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

206

هـاى تصـمیم سـاز و برنامـه ریـز جامعـه، ترین سم مهلـک بـراى گـروه قوى

هاى دو دسته است: ها و انگیزه اندیشه

اى کـه بـراى دیـن، اد فاقد خودباورى، امید، عـزت نفـس و خودباختـه افر .1

فرهنگ، هویت ملى، نیروى انسـانى، تـوان خالقیـت و نـوآورى ملـت خـویش،

سازى دانش وفن، ارزشى قائل نبوده، همواره در پى استقالل فرهنگى، امکان بومى

باشند. اى و...مى تقلید، دانش ترجمه

خواهنـد ه با غفلت از آزادى، عدالت وعقل، مىافراد متعصب و متحجرى ک .2

تمام روابط اقتصادى، اجتماعى، سیاسى داخلى و خارجى و... و خالصه همه چیز

اسـتخراج -آن هم بدون هیچ گونه لحاظ مقتضیات زمـان و مکـان -» نقل«را از

کرده، در دنیاى بسیار پیچیده امروز سکان هدایت عالم و آدم را برعهده گیرند.

دین ترتیب، نسبت آزادى و عدالت در جامعه، باید بر مبناى آیـین، فرهنـگ، ب

گـر، دیـدگاه و تجربـه انسـانهاى هاى نظرى تعیـین مقتضیات مکان و زمان، مؤلفه

صالح، در یک فراگرد تعاملى اندیشه ورانه نه غوغا سـاالرانه و نیـز شایسته و ذى

صالح وقوانینى کـه خـود آزاد از هر گونه حب و بغض گروهى و در چارچوب م

انـد نـه آنچـه نخبگـان و خـواص بـراى آنهـا مردم براى خویش در نظـر گرفتـه

پسندند تعیین گردد. مى

گردد، اختناق است تحت عنـوان در غیر این صورت، آنچه بر جامعه حاکم مى

آزادى؛ حزب ساالرى است تحت عنوان دموکراسى؛ شکاف طبقاتى اسـت تحـت

تماعى؛ حاکمیت وحشت و هراس و دلهـره اسـت امـا زیـر لواى رفاه و تأمین اج

نقاب امنیت؛ غوغاساالرى و دروغ و تزویر و فریب اسـت تحـت عنـوان جریـان

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

207

آزاد اطالعات؛ دانش رسمى مدافع قدرت اسـت ولـى زیـر عنـوان فریبـاى.دانش

مدرن و...

اد در راستاى تحقق آرمانى چنین سترگ، برترین اسوه پیشتاز، متفکر شهید است

کرد و اى که هم در وجه اندیشه آگاهانه عمل مى مطهرى است؛ همان انسان آزاده

جست و هـم درمـان درد هم در وجه انگیزه نقادانه؛ هم ریشه درد را در درون مى

را؛ هم به نظر و عمل غرب نگاه نقادانه داشت و هم به برداشـتهاى نـا صـواب و

رسـید و هـم درمـان آنهـا را نه برمـى عمل دینداران؛ هم علل دردها را ریشه کاوا

دید و نه غیـر و دیگـرى خواست. نه خود و خودى را مطلقا خوب مى بنیادین مى

را تنها مشکل اصلى.

کرد با تحصیل شناختى هر چه ژرف تر از و نیز همان اندیشمندى که سعى مى

عرفانى -فلسفى -هستى؛ مبانى معرفت شناختى و هستى شناختى (کالمى غایت

)، انسان شناسـى؛ روش -با عنایت به همه مراتب و ساحتهاى آن -هستى از نظام

و هاى گوناگون معارف اسـالمى شناسى متناسب با آن غایت؛ رشته شناسى و دانش

هـاى نظـرى وعملـى، راه غـرب، ضـمن شـناخت انـواع کاسـتى نیز علوم انسانى

الم و انسـان و روى اسـ هایى مناسب درراستاى برون شدن از مشکالت پـیش حل

هاى رشد و بالندگى آنها ارائه دهد. تمهید زمینه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

208

ها نوشت پى

» هر کس که به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد.«، 256): 2بقره ( .1

123و 122، 117، 68، 67، صص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .2

95. همان، ص .3

99، 67همان، صص .4

275و 274پانزده گفتار، صص .5

99، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .6

102همان، ص .7

21و 20مطهرى، مرتضى، آزادى معنوى، صص .8

» ] بد فرمان است. نفس [آدمى«، (إن النفس ألمارة بالسوء)؛ 53):12یوسف ( .9

654، ص 19مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .10

23): 45جاثیه ( .11

133نهج البالغه، حکمت .12

270ر، ص پانزده گفتا .13

20آزادى معنوى، ص .14

67، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .15

102همان، ص .16

172، ص 2مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .17

109، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .18

25010، ح 51، ص 20وسائل الشیعه، ج .19

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

209

277پانزده گفتار، ص .20

98، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .21

ن هما .22

68همان، ص .23

ر.ك.به: خسروشاهى، کتاب دو مذهب .24

65، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .25

120همان، ص .26

65همان، ص .27

59همان، ص .28

همانا پیامبرى از خود شما بر شما مبعوث شد، هر آنچه «، 128): 9توبه ( .29

ـ دهد بر او گران مى شما را رنج مى ان آید، سخت به شما دلبسته اسـت و بـا مؤمن

» رؤوف و مهربان است.

» بهترین مردم آن کسى است که براى مردم بهتر باشد.« .30

112پانزده گفتار، ص .31

62، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .32

» من، گمارنده جانشینى در زمینم.«، 30): 2بقره ( .33

» ما از عالم باال، کرامتى ویژه به بنى آدم دادیم.«، 70): 17اسراء ( .34

» براى او به سجده در افتید.«، 72): 38و ص ( 29): 15حجر ( .35

272و 270، 117، 112پانزده گفتار، صص .36

173، ص 2مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .37

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

210

62، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .38

252،ص 2مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .39

83، 77، صص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .40

93و 92رتضى، پیرامون جمهورى اسالمى، صص مطهرى، م .41

252، ص 20مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .42

91پیرامون جمهورى اسالمى، ص .43

252، ص 20مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .44

260همان، ص .45

75، ص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .46

109و 108پیرامون جمهورى اسالمى، صص .47

319، ص 2استاد مطهرى، ج هاى یادداشت .48

129همان، ص .49

74همان، ص .50

122پیرامون جمهورى اسالمى، ص .51

129 ، ص1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .52

امکان استعدادى: کیفیت استعدادى است که تهیـوء مـاده بـراى پـذیرش .53

صور و اعراض، به طور متعاقب باشد؛ این استعداد قابل شـدت و ضـعف اسـت.

وه را از آن جهت کـه بـالقوه اسـت و بـه اعتبـار امـر مسـتعد، اسـتعداد کمال بالق

گویند وبه اعتبار مسـتعدله، امکـان اسـتعدادى. (سـجادى، دکتـر سـید جعفـر، مى

فرهنگ علوم عقلى)

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

211

75و 74همان، صص .54

79و 78همان، صص .55

75همان، ص .56

85پانزده گفتار، ص .57

554 ، ص1مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .58

70): 17اسراء ( .59

30): 2بقره ( .60

72): 38، ص (29): 15حجر ( .61

392، ص 2همان، ج .62

72): 38و ص ( 29): 15حجر ( .63

6): 84انشقاق ( .64

78، ص 1همان، ج .65

492، ص 13مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .66

457، ص 3همان؛ آدرس حدیث نبوى؛ ابن اثیر، النهایه، ج .67

456ص 3همان، ج .68

159، ص 1ى، مرتضى، فلسفه تاریخ، ج مطهر .69

357و 356، صص 2مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج .70

317مطهرى، مرتضى، جامعه و تاریخ، ص .71

453و 454، صص 3همان، ج .72

453همان، ص .73

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

212

452همان، ص .74

454همان، ص .75

61 ، ص1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .76

60 همان، ص .77

127، ص 1رى، ج هاى استاد مطه یادداشت .78

123پیرامون جمهورى اسالمى، ص .79

130و 79، 81، 86، 85، صص 1هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .80

85و 84همان، صص .81

208ص 21همان، ج .82

52همان، ص .83

204و 250، 247، صص 6همان، ج .84

276، ص 21مجموعه آثار شهید مطهرى، ج .85

230و 204، 202، 213، 207، صص 6هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .86

150 ،ص1مجموعه آثار شهید مطهرى، ج .87

207، ص 6هاى استاد مطهرى، ج یاد داشت .88

151-150، صص 1مجموعه آثار شهید مطهرى، ج .89

158 ، ص18همان، ج .90

111):20طه ( .91

265 ،ص6هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .92

25):57حدید ( .93

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

213

261 همان،ص .94

163و 123، 122، صص 4همان، ج .95

448، 445 ، صص16مجموعه آثار شهید مطهرى، ج .96

203، 217، صص 6هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .97

» دادن حق هر ذى حقى.«؛ »اعطاء کل ذى حق حقه«بنا به تفسیر عدل به .98

251، 238، ص 3همان، ج .99

154، ص 18مجموعه آثار شهید مطهرى، ج .100

52،ص 1همان ج .101

235-234، صص 7همان، ج .102

الواجبات الشـرعیۀ الطـاف فـی «و » کل ما حکم به العقل حکم به الشرع« .103

». الواجبات العقلیۀ

58 ، ص1و ج 955-953،صص 4همان، ج .104

203، ص 6هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .105

235-234،صص 7مجموعه آثار شهید مطهرى، ج .106

285،ص 3هاى استاد مطهرى، ج یادداشت .107

76):16حل (ن .108

271و 272، 278همان، صص .109

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

214

منابع

، تهـران : المکتبـه 20حرعاملی، محمد بن حسـن، وسـایل الشـیعه، جلـد .1

االسالمیه

خسرو شاهی، کتاب دو مذهب .2

دشتی، محمد، نهج البالغه .3

سجادي، سید جعفر، فرهنگ علوم عقلی .4

قرآن .5

2مطهري، مرتضی، مجموعه آثار، جلد .6

7موعه آثار، جلدمطهري، مرتضی، مج .7

13مطهري، مرتضی، مجموعه آثار، جلد .8

16مطهري، مرتضی، مجموعه آثار، جلد .9

19مطهري، مرتضی، مجموعه آثار، جلد .10

20مطهري، مرتضی، مجموعه آثار، جلد .11

21مطهري، مرتضی، مجموعه آثار، جلد .12

مطهري، مرتضی،پانزده گفتار .13

مطهري، مرتضی، آزادي معنوي .14

جمهوري اسالمی مطهري، مرتضی، پیرامون .15

مطهري، مرتضی، جامعه تاریخ .16

1مطهري، مرتضی، فلسفه تاریخ، جلد .17

1هاي استاد، جلد مطهري، مرتضی، یادداشت .18

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

215

2هاي استاد، جلد مطهري، مرتضی، یادداشت .19

3هاي استاد، جلد مطهري، مرتضی، یادداشت .20

6هاي استاد، جلد مطهري، مرتضی، یادداشت .21

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

216

یم باورهاي اعتقادي و دینی دانشجویانرسالت استاد در تحک

زهره عرب

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی

گروه زبان و ادبیات فارسی

به نام آنکه به لوح و قلم قسم خورده است.

چکیده

ها قـرار داد تـا اندیشـه سپاس ذات یکتا را که وحی و کتاب را روشنگر عقل

اوج گیرد.

جیزه اي موجز و مختصر درباره ي مسئولیت سنگین انسـان در مقاله حاضر و

باشد. لزوم بررسی این موضـوع سـبب تقویـت مورد دین و باورهاي اعتقادي می

شود. مسئولیت و رسالت استاد در امر تعلیم و تربیت می

این مقاله حاصل تحقیق کتابخانه اي است و سعی شده تا حد امکـان رسـالت

م، دین و قرآن در آن مطرح شود و مباحث آن به این ترتیـب استادان در قبال اسال

است :

مقدمه که در آن به داستانی از پیامبر که در مورد جایگاه واالي تعلیم و تعلم و

نیاز بشر امروز به دین در عصر عقل و علم و صنعت اشاره شده است، بعـد از آن

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

217

یه کرده به خاطر مسئولیتی که متن مقاله است که معلمان و استادان را به انبیاء تشب

به عهده دارند، حدیثی از امام علی (ع) در مورد این که علم و با عمل بایـد تـوأم

باشد تا تأثیر بهتري بگذارد، تعریف دین به معنی شیوه رفتار صـحیح انسـانی کـه

خدا پسندانه باشد، رابطه دین و فرهنگ و تأثیر متقابـل آن دو بـر روي یکـدیگر،

عنوان پایه ي همه ي مقدسات و این که مقدسات بشر چیست ؟، ارزش ایمان به

عبادت که از نظر اسالم مسائل اخالقی و اجتماعی در سـایه ي عبـادت واقعیـت

کند، محیط آموزشی به عنوان بهترین مکان بـراي تربیـت دینـی و بهتـرین پیدا می

دینی ارائه کرد، توان به دانشجویان ونسل جوان از نظر مکان براي خدماتی که می

مسئولیت و رسالت انسان به عنوان خلیفه اهللا، استاد و هدایت دانشجو و ایـن کـه

رسالت اساسی تعلیم و تربیـت هـدایت اسـت، رسـالت اسـتاد در تربیـت دینـی

دانشجویان و تعریف روشنفکر و این که اساتید جزو روشنفکران جامعه هستند و

ا بتوانند دانشجویان را ارشاد کنند تـا فریـب از این نظر باید اسالم شناس باشند ت

دشمن را نخورند و از دین رویگردان نشوند و در آخـر نتیجـه مقالـه ذکـر شـده

است.

کلیدي هاي واژه

دانشجویان. –دین -اعتقادات -باورها -استاد –رسالت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

218

مقدمه

بال فابین ان یحملنها واشفقن انا عرضنا االمانه علی السموات و االرض و الج«

منها و حملها االنسان انه کان ظلوما جهوال.

ما همانا بار امانت را بر اهل آسمانها و زمین و کوهها عرضه کردیم، از حمـل

آن را به دوش کشید، همانا وي بسـیار آن سر پیچیدند و از آن بیم داشتند و آدمی

1»سیار نادان بود.ستمگر و ب

مقدمه را با آیه اي از قرآن شروع کردم که عظمـت مسـئولیت انسـان را بیـان

کرده باشم.

صحنه علم و فرهنگ وسیعترین و پورشورترین میدان خدمت به اسالم است

تواننـد بـا کننـد مـی گذارند و انجام خدمت می اساتیدي که در این صحنه قدم می

ـ بـه تحکـیم باورهـاي اعتقـادي و دینـی بش علمـی استفاده از این جوشـش و جن

دانشجویان بپردازند و با مساله استادي و شاگردي و نشستن در حلقـه ي درس و

شنوند بـا حـرص و ولـع فـراوان تعـالیم دینـی و حفظ و ضبط آنچه از استاد می

دانند از استاد بپرسـند و اعتقادي را فرا بگیرند و به حافظه بسپارند و آنچه را نمی

و تعلـیم و تعلـم بپردازنـد و در آن حلقه به بحث و گفتگو در باره مسائل اسالمی

بیاموزند. مجهوالت دینی خود را از راه علمی

روزي رسول خدا وارد مسجد شد و دید دو حلقـه در مسـجد تشـکیل شـده «

است،در یکی از آنها افراد به ذکر و عبادت مشغولند و در یکی دیگر بـه تعلـیم و

از آنکه هر دو را از نظر گذراند،فرمود: کال هما علی خیرو لکن بتعلـیم تعلم. پس

73آیه ،سوره احزاب ،قرآن کریم - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

219

کنند،اما من بـراي تعلـیم فرسـتاده شـده ام. ارسلت، یعنی هردو گروه کار نیک می

1»رسول خدا آنگاه رفت و در حلقه اي که در آنجا تعلیم و تعلم بود نشست.

ت، عصر قانون است، آیا بشر در این عصر که عصر فکر و روشنایی و عقل اس

ها ست، بدین و ایمان، آن ایمان معنوي نیاز دارد یا نیاز عصر ایدئولوژیها و فلسفه

ندارد؟

مبرم ترین نیاز بشر امروز به یک ایمان صحیح است. اشتباه کرد قرن نـوزدهم

توانـد جـاي دیـن کرد که علم و عقل و صنعت و فـن وتکنیـک مـی که خیال می

کـرد ایـدئولوژیها یـی کـه بشـر از مغـز تباه کرد که خیال مـی وایمان را بگیرد، اش

تواند بشر را رهبري و هدایت کند. دهد می خودش بیرون می

قرآن همیشه مورد نیاز بشر خواهد بود. اسالم این قدرت و توانایی را دارد که

نیاز جهان بشري را رفع کند، تنها وظیفه ما این است که احساس نیـاز را در بشـر

کنیم و آگاهش کنیم، متوجه اش کنیم که تو به اسالم محتاجی، بعد اسالم را بیدار

.2عاري از هر پیرایه اي به او عرضه کنیم و همین کافی است

بزرگان شعر و ادب نیز به مسئولیت سنگین انسان و خرافه پرستی فرقـه هـاي

اند. مانند این مختلف اسالم و از این که از نادانی راه حق را نشناختند اشاره کرده

دو بیت از حافظ:

آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه ي کار به نام من دیوانه زدند «

»3جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند

386ص ،شهید مطهري ،14د مجموعه آثار جل - 1

458و 457صص ،شهید مطهري ،21جلد ،اقتباس از مجموعه آثار - 2

184غزل 247دکتر خلیل خطیب رهبر ص ،دیوان غزلیات حافظ شیرازي - 3

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

220

شغل انبیاء معلمی

حال شغل انبیاء است. آیا تا به ایم که معلمی بارها این جمله معروف را شنیده

من فکر استادان ) چه شباهتی باهم دارند؟ ایم که انبیاء و معلمان ( از خود پرسیده

کنم یکی از دالئل این تشبیه اینست که یکی از رسالتهاي پیـامبران و همینطـور می

امامان ما این بود که خداوند را به مردم بشناسانند، و مردم را هدایت کنند تا دیـن

و این رسالت را با گفتار و رفتار خود آموزش داده انـد، و درست را انتخاب کنند.

حضرت محمد (ص) در این راه توفیق بیشتري داشت، چراکه حضرت علـی (ع)

تربیت یافته اوست،حضرت علی (ع) کسـی اسـت کـه سـخنانش و اعمـالش در

تاریخ اسالم زبانزد است و هنوز با این همه گذشت زمان بهترین آموزه هاي دینی

به هر حال رسـالت توان از سخنان و سرگذشت این معلم بزرگوار آموخت. را می

آنها هنوز به پایان نرسیده و این رسالت را بعهده روشـنفکران و معلمـان گذاشـته

اند.بنابراین استادان دانشگاه که مخاطبان جوانی دارند مسئولیت سنگینی دارنـد تـا

اورهــاي اعتقــادي و دینــی بتواننــد ایــن رســالت و نقــش تربیتــی را در تحکــیم ب

دانشجویان هر چه موثرتر ادا کنند.

عمل علم و

علم را باعمل همـراه بایـد سـاخت، و آن کـه « به فرموده حضرت علی (ع):

وگرنـه عمل را خواند اگر پاسـخ داد آموخت به کار بایدش باید پرداخت و علم،

1»روي از او بگرداند.

425ص ،نهج البالغه - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

221

ن به این نکته رسید کـه بسـیاري از توا با توجه به سخن حضرت علی (ع) می

دانشجویان همه شوون و شخصیت اسـاتید خـود را بـه عنـوان الگـوي خـود در

کنند، گفتـار و رفتـار و حتـی طـرز نگـاه و راه رفـتن و لبـاس زندگی انتخاب می

پوشیدن استاد براي دانشجویان مالك و معیار است. بنابراین اساتید باید بـه آنچـه

گویند جامه عمل بپوشانند تا دانشجویان آموزشهاي الزم را در کالسهاي درس می

و چون استاد نسـبت بـه دانشـجو بینند بیاموزند از طریق رفتاري که در اساتید می

ها نیز تاثیرگذاري او بر روي دانشجو بسـیار زیـاد دارد در سایر جنبه برتري علمی

تـر بـه آنهـا ر چه کامـل توان آموزه هاي دینی را ه است. بنابراین از این طریق می

آموخت.

معاون، مدیر و بقیه کارکنان دانشـگاه و اسـاتید در میـدان عمـل وقتی رئیس،

اش خویش بایدها و نبایدهاي دین را لحاظ کنند معلوم است کـه تربیـت، ورودي

بنابراین تربیـت دینـی بایـد بـر نیکو بوده و در نتیجه خروجی آن هم نیکو است.

تربیت دینـی نبایـد همـه اش حالـت اشراف داشته باشد. همه ي نهادهاي جامعه

اي باشد که جوان بدرون خویش مراجعه کند و آمرانه داشته باشد بلکه باید بگونه

شناسـی نتیجه خـود شناسـی او منجـر بـه خدا پاسخ را از درون خود بگیرد و در

جا قابل ذکر است این اسـت کـه همـه دانشـجویان از اسـاتید شود.مطلبی که این

انتظار رفتار شایسته و قابل تقلید را دارند، اگـر اسـاتید خـداي نـاکرده بـه فسـاد

گرایش داشته باشند ضررشـان بیشـتر از دیگـر اقشـار جامعـه، بـه دانشـجویان و

رسد. جوانان می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

222

تعریف دین

و ایـن ». خواهـد دین یعنی شیوه رفتار صحیح انسانی، آن گونه که خدا می«

گیرد و هم اعمال فردي و اجتمـاعی انسـان ارزشها را در بر میرفتار هم باورها و

شود. را، و خالصه تمام عرصه هاي زندگی انسان را شامل می

شـود و دین چنانکه در قرآن و سنت آمده شامل مسائل سیاسی و اجتماعی می

راجع به قوانین مدنی و قوانین جزایی، قوانین بین المللی و راجـع بـه عبـادات و

تربیت فرزند و فردي سخن گفته است و براي زندگی خانوادگی، ازدواج،اخالق

1براي معامالت و تجارت دستور العمل دارد.

بلکـه از نظـر دینـی نیـز بایـد شایسـته بنابراین یک استاد نه تنها از نظر علمی

دانشگاه و دانشجو باشد تا بتواند رسالت خود را در تحکیم باورهـاي اعتقـادي و

ان خود به خوبی ادا کند.دینی مخاطب

دین و فرهنگ

رابطه میان فرهنگ و دین دوسویه و متقابـل اسـت. دیـن در سـازمان دهـی «

کند، چنانکه در اکثـر بافت مادي و معنوي فرهنگ یک جامعه نقش موثري ایفا می

جوامع بشري، دین منبع اصلی ارزشها، هنجارها، آداب و رسوم و........ به حساب

آید. می

گـذارد، وقتـی دیـن در یـک جامعـه فرهنگ نیز به نوبه خود در دین تاثیر می

یابد با فرهنگ آن جامعه عجین شده و باورها، اعتقادات، شعائرو احکـام ظهور می

29ص ،استاد محمد تقی مصباح یزدي ،با تلخیص از کتاب پاسخ استاد به جوانان پرسشگر - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

223

گیرند. چنانکه یک دین واحد همچـون اسـالم بـه دینی رنگ فرهنگی به خود می

یابد. به همـین جهـت دلیل تفاوت هاي فرهنگی جوامع، چهره هاي گوناگونی می

»1دانند. است که جامعه شناسان دین را جزو فرهنگ معنوي یک جامعه می

ي مقدسات ایمان پایه ي همه

عـدالت، آزادي، احسـان، امنیـت، راسـتی، درسـتی و مقدسات بشر چیست؟

امانت از مقدسات بشر است.

ایمان است که بدون شک تمام اینها در گرو ایمانند و آن چیزي که بشر ندارد

وظیفه ما اینست که به بشر بگوییم که چرا بشر از دین رویگردان شده است ؟

بشر داراي غرایز مختلف اسـت، داراي نیازهـاي مختلـف اسـت و تمـام ایـن

گیرد، یکی از نیازهاي طبیعی بشـر، نیـاز نیازها از طبیعت و فطرتش سرچشمه می

ر هـر دو نیـاز را ارضـاء کنـد است و یکی نیاز روحی و باطنی اسـت. اگـ جسمی

آید، ولی اگر یکی را کنار بگذارد و یکـی را اشـباع کنـد ناچـار اشکالی پیش نمی

رود و باعـث رویگردانـی از یکـی و پرداختنـد بـه یکی از دو غریزه از میـان مـی

2شود که این اشکال دارد. دیگري می

.47فیروز راد، ص ،جامعه شناسی توسعه فرهنگی - 1

461 – 459صص ،شهید مطهري ،21اقتباس از مجموعه آثار جلد - 2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

224

ارزش عبادت

، اگر عبـادت درسـت باشـد از نظر اسالم سر لوحه ي تعلیمات، عبادت است

شود و اگر عبادت نباشد مسائل اخالقـی مسائل اخالقی و اجتماعی نیز درست می

کند. و اجتماعی واقعیت پیدا نمی

امکان ندارد انسانی بدون عبادت و پرستش انسان کامل بشود. به عنـوان مثـال

ت و حضرت علی (ع) بهترین نمونه انسان کامل است که هم زمامدار عـادلی اسـ

هم عابد نیمه شبی. همان عبادتهـا بـه علـی (ع) نیروهـاي دیگـري نظیـر روشـن

1ضمیري را داده بود.

محیط آموزشی و تربیت دینی

در اینجا الزم است به این مسئله نیز اشاره شود که محـیط دانشـگاه بهتـرین

اي باشد. امروز در کشور ما ارزشه مکان براي تحکیم باورهاي اعتقادي و دینی می

دانـیم خیلـی از غربی بصورت قانونی و رایج وجود نـدارد،اما همـانطور کـه مـی

شوند و کم کم جـاي خـود تئوریهاي وارداتی غربی خواه و ناخواه وارد کشور می

کنند و بـا اینکـه در کشـور مـا را به عنوان یک ارزش و هنجار در اجتماع پیدا می

ــ یـک امــر مــذموم محسـوب مــی ان را بـه ســوي خــود شــود امـا خیلــی از جوان

خورد بنابراین یک استاد از این دیـدگاه کشد،ودانشجوي جوان فریب آن را می می

توانـد بـه مسئولیت سنگینی به عهده دارد و دانشگاه نقطه اوج خدماتی را که مـی

198و 197صص ،شهید مطهري ،21اقتباس از مجموعه آثار جلد - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

225

کند و نقش دانشـگاهیان بـراي کشـور خیلـی مهـم یک کشور ارائه کند تامین می

خواهد بود.

اولین کسانی بودند که نقش هاي بسیار مـوثري در پیـروزي دانشگاهیان جزو

انقالب داشتند و بعد از پیروزي نقش هاي موثري را بر عهده گرفتند امـا رسـالت

کنند. آنها به پایان نرسیده و همچنان در کالس درس نقش موثر خود را ایفا می

م و بـا دانشگاه مرکز تولید فکر و تولید علم است و با قشرهاي مختلف مـرد

باشد و این اهمیت خیلی زیادي دارد چنانکه مقام معظـم مرتبط می فرهنگ مردمی

رهبري حضرت خامنه اي فرمودند:

اگر از طرف بیگانگان و دشمنان خطري دانشگاه را تهدید بکنـد، اعتمـاد بـه «

نفس را از دانشگاهی بگیرند، بخواهند فکرهـا و نظریـه هـاي ترجمـه اي را وارد

اه کنند و به مغز دانشجو و استاد رسوخ دهنـد و آنهـا را از ایمـان و محیط دانشگ

1»دلبستگیهاي مردم جدا کنند این خطر، بسیار اساسی است.

یکی از اموري که در تربیت دینی موثر است محیط آموزشی است همانگونه «

شـود متفـاوت شویم حالتی که در ما ایجـاد مـی که وقتی وارد یک مجلس عزا می

ا حالتی که پس از ورود بـه یـک مجلـس جشـن و سـرور در مـا بوجـود است ب

شود در و دیوار و رنگ و آید،یک جوان نیز وقتی وارد یک محیط آموزشی می می

دهند،بنابراین باید سـعی شـود در سـاعات زنند و پیام می نور آنجا با او حرف می

»2.از محیط هاي طبیعت آزاد و زمین چمن بهره ببریم معارف اسالمی

سخنان مقام معظم رهبري پیرامون دانشگاه و ،دانشگاه اسالمی و رسالت دانشجوي مسلمان - 1

.142ص ،دانشجو

.313دکتر اسداله مرادي، ص ،تربیت دینی آسیب شناسی - 2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

226

شـود بیشـتر تهیه می مثل برنامه هاي تلویزیونی که توسط گروه معارف اسالمی

ها بعـد عـاطفی را شود، این محیط در میان باغ و گل و گیاه و آب جاري تهیه می

سازد بنابراین اسـتاد گیرند و زمینه تاثیرگذاري را قوي می در جوان به استخدام می

از چنین محیط هایی بـراي تربیـت دینـی تواند می بخصوص استاد معارف اسالمی

استفاده کند.

مسئولیت و رسالت انسان

از جمله سئواالتی که درباره انسان مطرح است مسـئله مسـئولیت و رسـالت

انسان است. آیا واقعا انسان مسئولیتی دارد ؟ آیا رسالتی دارد که بایـد آن رسـالت

را انجام بدهد ؟

بخواهید، باید بگـوئیم صددرصـد. در ق اسالمیالبته اگر جواب را از نظر منط

گوینـد، و از ایـن قرآن سوره اي است به نام سوره انسان که الدهر هم بـه آن مـی

شود که در اول این سوره، از انسـان نـام بـرده شـده جهت سوره انسان نامیده می

است و از اختیار و آزادي و رسالت و مسئولیت انسان.

ر از نظر قائل بودن رسالت و آزادي و اختیـار بـراي به هر حال بزرگترین تعبی

داند، مکمل وجـود و هسـتی انسان همین است که او را خلیفه و جانشین حق می

1داند. می

بنابراین استادان دانشگاهها که جـزو روشـنفکران و عالمـان و عـاقالن جامعـه

هستند مسئولیت و رسالت بزرگتر و دقیقتري به عهده دارند.

250و249صص ،مرتضی مطهري ،با اندکی تلخیص از کتاب آزادي معنوي - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

227

اد در تربیت دینی دانشجویانرسالت است

یکی از رسالتهاي استادان محترم اینست که احکام دینی و اعتقادي را به زبـان

ساده به دانشجویان بیاموزند،یعنی از کلمات مغلق و جمـالت پیچیـده و مصـنوع

گوئیم زبان ساده منظـور مـا زبـان کوچـه و بـازاري و استفاده نکنند،البته وقتی می

ه زبان زیبا و رساي فارسی است.و منظور این نیست ما مثال نماز بلکمبتذل نیست

را به زبان فارسی یا ترکی یا هر زبـان دیگـري غیـر از عربـی بخـوانیم و بگـوییم

واهللا بکـل ،شود اسالم خواسته است که مردم نماز بخوانند با هر زبان که شد می

رد که حتما به زبـان عربـی شیء علیم خدا به همه چیز آگاه است، دیگر دلیلی ندا

گویـد هـر مـذهبی اگـر زبـان باید نماز خوانـد. اسـتاد مطهـري درایـن بـاره مـی

تواند باقی بماند. اسالم به یک معنی زبـان مخصوصی نداشته باشد آن مذهب نمی

مخصوصی ندارد به این معنی که اسالم واجب نکرده است که زبان مکالمه حتمـا

خط مخصوصی را هم براي مردم فرض نکرده اسـت زبان عربی کرده باشد اسالم

که حتما باید تمام مردم مثال باید با خط عربی بنویسـند. نـه، اسـالم دیـن نـژادي

وجود ندارد. اما اسالم براي اعمـال مـذهبی نیست. در اسالم این جور محدودیتها

زبان مخصوصی را انتخاب کرده که این زبان مخصوص به همه ي مردم وحـدت

ین از نظر وحدت بشریت خوب است. بدهدو ا

هر ملتی ادبیاتی براي خـودش دارد کـه آن ادبیـات جـزو ذخـایر آن ملـت و

ذخایر بشریت است.مثال در زبان فارسـی آثـار گرانبهـایی وحـود دارد کـه بـراي

توان بسیاري از باورها و اعتقـادات دینـی بشریت مفید است و بوسیله این آثار می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

228

ستان سعدي و مثنوي مولوي در زبان فارسی و قرآن و نهج را آموزش داد مثل گل

1البالغه و صحیفه سجادیه در زبان عربی.

باید اذعان داشت کـه آمـوزش و تربیـت دو اصـل تفکیـک ناشـدنی هسـتند

شود آموزش باشد و بار تربیتی نداشـته باشـد.بنابراین اسـاتید در حـالی کـه :نمی

توانند دانشـجویان و مشخص است می دهند و واحد درسی شان معین آموزش می

را نیز تربیت کنند، حاال این تربیت خواه از لحاظ اخالقـی باشـد خـواه از لحـاظ

دینی.

عشـق بـه «ورزد دانشجویی که عاشق استادش باشد به اخالق او نیز عشق مـی

که عاشـق نمـاز پدر و مادر و عشق به معلم، نتیجه اش عشق به نماز است.معلمی

» 2شوند. ها عاشقش باشند، عاشق نماز هم می بچهباشد، وقتی

استاد معتقد و روشنفکر دینی از انحطاط فرهنگ و مذهب مردم و بطور کلـی

بـرد، بنـابراین رسـالت بزرگـی در از انحطاط و عقب ماندگی جامعه اش رنج می

نجات جامعه، فرهنگ و مذهبش دارد.

آگـاه و خودآگـاهی کـه اگر قبول کنیم که روشنفکر عبارت اسـت از گـروه «

کنـد، بنـابراین مسولیت هـدایت و آگـاهی جامعـه اش را در خـود احسـاس مـی

روشنفکر بیش از هر چیز باید به فکر ایجاد پلی بین خودش و جامعه اش باشد و

» 3سازد، نیست. چنین پلی جز تکیه بر مذهب، که متن روحی جامعه را می

75و 74صص ،شهید مطهري ،21با تلخیص از مجموعه آثار جلد - 1

.219ص ،دکتر اسداله مرادي ،آسیب شناسی تربیت دینی - 2

.331و 330صص ،فیروز راد ،هنگیجامعه شناسی توسعه فر - 3

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

229

گیـریم کـه اسـتادان نتیجـه مـی با توجه بـه تعریفـی کـه از روشـنفکر کـردیم

دانشگاهها جزو روشنفکران هستند و مسئولیت هـدایت و آگـاهی دانشـجویان را

بعهده دارند.

نقشه غرب این است که عـوام را در تعصـب مـذهبی اش محکـم کنـد، امـا

ها را از مذهب دور کند، در این حالت مذهب از مغـز روشنفکران و تحصیل کرده

ماند.و همین مسئله میان روشنفکر و مـردم جامعـه ه دور میجامع و از بینش علمی

کند.بنابراین روشنفکر اگر بخواهد بـا ایـن نقشـه ي غـرب فاصله عمیق ایجاد می

مبارزه کند باید به سالح مذهب مجهز شود.اگر اسالم و بخصوص تشیع درسـت

و صحیح معرفی شود بسیار طبیعی است که کسی از دین اسالم و فرهنـگ دینـی

1شود. نجیده و رمیده نمیر

از نظر دینی و ایمانی هر عقیـده اي داشـته باشـد روشنفکر در جامعه اسالمی

باید اسالم شناس باشد و اسالم را به عنوان مکتبی کـه انسـان وفـرد و جامعـه را

کند و رسالت رهبري آینده بشري را به عهده دارد، بشناسد و در هر رشته احیا می

ز راه همان رشته یک نگاه تازه اي به مذهب و اسالم بیندازد.کند ا اي تحصیل می

امروز سنگینترین و حیاتی ترین رسالت روشنفکران دینی بیش از هر چیز باز

گشت به خویش و باز یافتن شخصیت خویش است.بعد از شناخت خویش بایـد

ه جامعه خویش و جایگاه تاریخی خود را بشناسد،یعنی بفهمد که جامعه او در چـ

کند. مرحله تاریخی و در چه قرنی زندگی می

.331ص ،اقتباس از جامعه شناسی توسعه فرهنگی - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

230

رسالت دیگر روشـنفکر مـذهبی شـناخت درسـت و آگاهانـه جهان،فرهنـگ

غربی، مکتبها و ایدئولوژي هایی اسـت کـه بیـنش و اندیشـه ي امـروز جهـان را

سازند و با سرنوشت ما و عقیده و فرهنگ و زندگی ما تماس مثبت یـا منفـی می

1دارند.

شنفکران مسلمان در عصر ما که از نظر کیفیت زبده تـرین طبقـات براي رو«

باشـند و از نظـر کمیـت خوشـبختانه قشـر قابـل توجـه اي بشـمار اجتماعی می

روند، مهمترین مسئله ي اجتماعی، اسالم و مقتضیات زمان است. می

ــر دوش ــالت دشــوار ب ــئولیت ســنگین و رس ــان مس ــیات زم اســالم و مقتض

، یکی ضرورت شناخت صحیح اسالم واقعی به عنـوان یـک گذارد روشنفکران می

فلسفه ي اجتماعی و یک ایدئولوژي الهـی و یـک دسـتگاه سـازنده ي فکـري و

اعتقـادي همــه جانبـه و ســعادت بخـش و دیگــر ضـرورت شــناخت شــرایت و

مقتضیات زمان و تفکیک و اقعیات ناشی از تکامل علم و صنعت از پدیـده هـاي

2»و سقوط. انحرافی و عوامل فساد

استاد و هدایت دانشجویان

رسالت اساسی تعلیم و تربیت، هدایت است. هدایت با دسـتور دادن یـا امـر

کردن و توصیه کردن و موعظه و تلقین فرق دارد.هدایت جریانی است کـه در آن

خواهد از طریق بحث و گفتگو و ارائـه راههـاي مختلـف و فرد هدایت کننده می

335- 331صص ،فیروز راد ،توسعه فرهنگی با اندکی تلخیص از کتاب جامعه شناسی - 1

21ص ،شهید مطهري ،21مجموعه آثار جلد - 2

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

231

امکانــات خــود بــه او در حــل مســائل و مشــکالت کمــک توجــه دادن فــرد بــه

1تواند هدایت فرد یا هدایت جامعه باشد. نماید.هدایت می

شناسیم معتقد باشیم، چندان ارزشی نـدارد بلکـه اگر به چیزي که درست نمی

بنـابراین یکـی از فضیلت در شـناخت دقیـق چیـزي اسـت کـه بـدان معتقـدیم.

تقادات و باورهـاي یـک جامعـه را بـه درسـتی هاي استاد این است که اع رسالت

و صحیح منـابع فرهنگـی و بشناسد و به دانشجویان بشناساند و با روشهاي علمی

اعتقادي را پاالیش کرده و نقاط قوت آن را شناسایی کرده و تقویت کند و عوامل

ارتقاء و انحطاط فرهنگ و تمدن یک جامعه را که باعـث فـراري شـدن مـردم از

را بررسی کند.دین شده

رسالت دیگر اساتید این است که مواظب خرافه پرستی باشند که خرافـات و

پندارهاي غلط باعث نشود که حقیقت دین بر کسی پوشیده بماند و دشمن از این

طریق بتواند به دین و باورهاي اعتقادي صدمه وارد کند. و این مسـتلزم شـناخت

مستلزم آگاه کردن مـردم بخصـوص دین اسالم و شناخت فرهنگ جامعه است و

نسل جوان و دانشجویان است.

نتیجه

هر انسانی در قبال دین و باورهاي اعتقادي و تحکیم آن رسالت و مسـئولیتی

و دینی و سمت کسی بـاالتر باشـد مسـئولیتش نیـز دارد، حاال هر چه مقام علمی

شود و جامعه نیز از او انتظار بیشتري دارد. سنگین تر می

.43و 42صص ،علی شریعتمداري ،تلخیص از تعلیم و تربیت اسالمی - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

232

ز وظایف اساتید این است که با آن طبقه که انحرافات زمان را به نام پیشرفت ا

پذیرند مبارزه کنند و با آن طبقه که با هر جدیدي و بـا هـر امـر تـازه اي زمان می

کنند که گویا همه ي پیمان هایشان با کهنه بسـته شـده اسـت مبـارزه مخالفت می

خیلی عجیـب دارد کـه بـه همـان کند، زیرا دین اسالم یک سیستم قانون گذاري

تواند همیشه با پیشرفت هاي زمان هماهنگ باشد و بلکه هادي و راهنما دلیل می

1باشد در عینی که با انحرافات زمان مبارزه کند.

کـه از مقدسـات ... تمام صفات پسندیده از قبیل عدالت، آزادي و احسـان و

ها است کاري کنند کـه بشـر بشر است مدیون ایمان است. و وظیفه تحصیل کرده

امروز به دین اسالم ایمان بیاورد و این دین را به عنوان یک نیاز در خود احساس

کند و پاسخ نیاز خود را در ایمان به قرآن و اسالم جستجو کند و با پیروي از این

دین به سعادت و کمال برسد و ریشه انحرافات بشـري را بوسـیله تربیـت دینـی

را از خرافه پرستی برحذر دارد. ه اسالمیبخشکاند.و جامع

»کند دین خدا را خدایا کمک کن هر کس را که کمک می«

483و 482صص،21با اقتباس از مجموعه آثار جلد - 1

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

233

منابع

قرآن کریم. -1

، انتشـارات 1372خطیب رهبر خلیل، دیـوان غزلیـات حـافظ شـیرازي، -2

صفی علیشاه.

، انتشارات چاپخش.1382راد فیروز، جامعه شناسی توسعه فرهنگی، -3

.1369م وتربیت اسالمی، تهران: شریعتمداري علی، تعلی -4

ترجمــه ناهیــد فخرائــی، جامعــه شناســی و تعلــیم -.ماســگریوپ.دابلیو -5

بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران. 1357وتربیت،

مرادي اسداله، آسیب شناسی تربیت دینی (جلد دوم ) / گفتگو با استادان -6

.1383حوزه و دانشگاه،

نــــان مصــــباح یــــزدي محمــــد تقــــی، پاســــخ اســــتاد بــــه جوا -7

،انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.1382پرسشگر،

مطهري مرتضی، آزادي معنوي،، انتشارات صدرا. -8

، انتشارات صدرا. 1382)،21)و (14مطهري مرتضی، مجموعه آثار ( -9

و نهاد نماینـدگی مقـام معظـم رهبـري در دانشـگاهها، دانشـگاه اسـالمی -10

دفتر نشر و پخش معارف. 1380رسالت دانشجوي مسلمان(جلد ششم)،

، شـرکت چـاپ و نشـر 1385نهج البالغه، مترجم سید جعفـر شـهیدي، -11

و فرهنگی کتیبه. علمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

234

رسالت استاد در تولید علم و جنبش نرم افزاري

در عرصه دانشگاه

2، سوسن نریمانی 1سمیه عطائی جهان تیغنویسندگان:

واحد گرگان اسالمی دانشجوي کامپیوتر دانشگاه آزاد -1

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی -2

تقدیم به :

استادان خوب جامعه اسالمی، باشد که این مقاله نقطه عطفی شود بـراي تمامی

دانشجویان به مقاطع عالی و بدست آوردن علم با کمک استادان. رسیدن تمامی

انشاء اهللا

چکیده

لیل جنـبش نـرم افـزاري و راههـایی بـراي رسـیدن بـه آن مقاله حاضر به تح

گیري جنبش نرم افـزاري، تولیـد علـم اسـت و آن ترین جهت پردازیم. و عمده می

هاي آموزشـی، ترویجـی، اطـالع رسـانی و امثـال آنهـا برنامه پژوهش را از برنامه

فتـه کند. در اینجا نقش استاد به عنـوان جهـت دهنـده نبایـد نادیـده گر متمایز می

مند اسـت. بنـابراین آنچـه جنـبش نـرم شود.تولید علم، انتظارما از مطالعات نظام

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

235

رساند، پـژوهش نظـام منـد بـا جهـت دهـی افزاري را در عمل به ثمر بخشی می

مناسب یک استاد خوب است. افزایش سهم ملی در تولید جهـانی علـم در گـرو

همچنـین جنـبش هاي گوناگون است و توسعه روش شناسی مطالعات در گستره

باشد. نرم افزاري ضروري غیر قابل انکار براي توسعه کشور می

افـزاري بـه شـیوه این مقاله با هـدف شناسـایی نقـش اسـتاد در جنـبش نـرم

اي نگاشته شده است. کتابخانه

کلیدي : هاي واژه

تولید علم. -میراث تاریخی -پژوهشی -آموزشی -جنبش نرم افزاري

مقدمه

نرم افزاري بنا به کیفیت خاص خود نهضتی همـه جانبـه بـر گرفتـه از جنبش

متن و بطن جامعه است. حرکتی که هر یک از اعضا و کنشگران جامعه بـراي آن

یـک شـوند. بخصـوص اسـتادان کـه نمودهـاي علمـی یک فرصت محسوب مـی

اند. جامعه

گیهـا و یکی از ابزارهاي اساسی در جریان تحقق کامل جنبش نرم افـزاري آماد

گـر باشد که تحت عنوان شخصیت باید نشـان هاي روانی عموم جامعه می ظرفیت

آمادگی و یا عدم آمادگی یک ملت براي یک پویش عظـیم و یـا دسـت یـابی بـه

هدف خاصی در جامعه گردد. اگر جنبش نرم افزاري را یک برخواسـتن عمـومی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

236

. الجرم به عنصر اعتمـاد هاي تاریخی مردمان این سرزمین بدانیم مبتنی بر خواسته

به نفس و خودباوري به عنوان یک منبع روانی اهمیت بخشیده ایم و لذا تحقیق و

تواند فرصت مطلـوب و مناسـب را در پیشـبرد جنـبش بررسی در زمینه فوق می

پیش رویمان ترسیم نماید.

همچنان در شعر :

1. توانا بود هر که دانا بود زدانش دل پیر برنا بود

جنبش نرم افزاري یا نهضت تولید علـم، « وضوح موید آن است، و عبارت به

».شود بازخوانی آن تلقی می

2تولید علم و جنبش نرم افزاري

بررسی ضرورت و ماهیت جنبش نرم افزاري

ضـرورت و مبـانی جنـبش نـرم چیسـتی، » موضوع مورد بحث در خصوص،

یی ایـن جنـبش. لـذا در آغـاز بـه است. ابتدا در خصوص چیستی و چرا» افزاري

این جنبش در قالب یک تحلیـل تـاریخی، پرداختـه » چرایی«صورت خالصه، به

گردد. تري از آن، ارائه می شود و سپس تعریف دقیق می

جنبش « بمعناي جنبش تولید علم است. اما چرا به جاي » جنبش نرم افزاري«

شود ؟ آیا ایـن مقولـه، تنهـا بـه یاطالق م» نرم افزاري« به آن جنبش » تولید علم

» جنبش تولید علم « به » جنبش نرم افزاري« اگر از محدود است ؟» علم « تولید

شود به معنی آن است که تحصیل کردگان، محققـان و نخبگـان جامعـه، تعبیر می

نباید صرفا وارد کننده و مصرف کننده علوم دیگران باشند.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

237

ص، اندیشیده شود. اصال مصرف کننده بودن در لذا باید تدبیري در این خصو

و علوم دانشگاهی، به معناي ترجمه کتب دیگران و ارائه آن به عنوان مسائل علمی

هاي کند. چه اینکه در حوزه جدید است. این مسئله درباره حوزویان نیز صدق می

لهاي مقدس علمیه، اگر صرفا به دریافت مفاهیم اسالف گذشته و انتقال آن به نسـ

هاي قبلی اسـت ؛ بعد اکتفا شود، به معناي مصرف کننده بودن و استفاده از ذخیره

گرچه این کار نیز باید صورت گیرد و به آن اهتمام ورزیـده شـود. بخصـوص در

گذشته، در حوزه علمیه شیعه تالشهاي خالصانه، عالمانه و مستمري بـراي فهـم،

فته است که قطعـا دقـت نظرهـاي احیاء و ترویج فرهنگ ناب اسالم، صورت گر

آنان، ستودنی و قابل استفاده است.

البته این سخن بدین معنا نیست که گذشتگان، حرف اول و آخر را زده اند مـا

رسالتی جز انتقال آن معارف به نسلهاي بعد نداریم. چون ایـن سـخن بـه معنـاي

هـاي ر حـوزه در حوزه است. اگر از این جنـبش د » نهضت تولید علم « خاموشی

گذشته، شود بدین معناست که عالوه بر حفظ دستاوردهاي علمی علمیه نیز یاد می

جدیدي را متناسـب بـا نیازهـاي عصـرخویش، دنبـال توان دستاوردهاي علمی می

نمود.

تبیین ضرورت (چرانی) جنبش، از طریق تحلیل تاریخی

بـراي آنکـه » جنبش نرم افـزاري « گذشته از این تعریف اجمالی در خصوص

این بحث، داده شود یا به عبارت دیگر نیازمندي و » چرایی« تري به پاسخ روشن

تبیـین ضرورت این موضوع در این مقطع تاریخی و رابطه آن بـا انقـالب اسـالمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

238

هاي گذشته پرداخته شود. این گردد، ضروري است به یک تحلیل تاریخی از سده

بحث ماست، بیان خواهد شد. تحلیل در چند مقطع که مربوط به موضوع

البته این مقاطع تاریخی، کامال خط کشی شده نیست، زیـرا تحـوالت علمـی،

در ظرف تاریخی، تحوالت علمی باشد. اصوال قابل مرزبندي به روز و ساعت نمی

گیـرد. بصورت طیف و جریانی است که از یک نقطه آغاز شده و سپس قوت می

افتد. اما اجماال براي راحت تر شدن یک فرآیند اتفاق میدر به بیان دیگر این امر،

دهـیم و آن را در چنـد قـرار مـی گفتگو پیرامون این بحث براي آن مرز تاریخی،

کنیم : مقطع بیان می

از رنسانس تا قبل از انقالب مبارك اسالمی -1

1368از پیروزي انقالب تا پایان جنگ در سال -2

1374تا 68از سال -3

1381تا سال 1374از سال -4

به بعد 81از سال -5

و عدم انفکاك علوم دینـی از مقطع اول ( از رنسانس تا قبل از انقالب اسالمی

تجربی )

بدان علت است که براي تحلیل تحـوالت دلیل توجه به مقطع قبل از انقالب،

تأثیر گـذار بـوده آشنایی با محیطی که صدها سال بر جامعه ما درون کشور، علمی

است امري ضروري است. در حقیقت به دلیل آنکه شرایط داخلی جامعه ( بـویژه

قبل از انقالب ) به میزان زیادي از شرایط جهانی تاثیر پذیرفته است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

239

هاي قبل از لذا براي درك شرایط باید جامعه جهانی را بیشتر شناخت. در سده

د. در ابتدا تفکیکی بـین علـوم جدیـد و کر حکومت می کلیسا بر جامعه، رنسانس،

در دل کلیسـا تعریـف و وجود نداشت. کلیه علوم، قدیم یا علوم دینی و تجربی،

شد. همه علوم باید به علم اعلی و مبدأ الهی، متصل می

به همین دلیل موافقت یا عدم مخالفت علوم آن عصر باید بر اساس اعتقادات

د قبول واقع شـود. و ایـن امـر ناشـی از سـیطره رسید تا مور مسیحی به اثبات می

سیاسی کلیساي کاتولیک و نگرش علم شناسی بر جامعه آن زمان بود کـه اصـوال

علم باید با علم اعلی یا متافیزیک، ارتباط داشته باشد. این روند تـا مقطعـی ادامـه

رسد. به اوج خود می 19شود و در قرن شروع می 17یافت که از قرن

شود. در ایـن زمـان بـه یا عصر روشنگري یاد می »رنسانس «دوران، به از این

خود را از سیطره کلیسا و جامعه مذهبی خارج کرد. البته این تدریج جامعه علمی،

حرکت در ابتدا به هـیچ وجـه در صـدد دیـن گریـزي نبـود. بانیـان اولیـه عصـر

مـذهبی و معنـوي روشنگري، افراد موحدي چون نیوتون و... بودند و شاید بعـد

ایشان غلبه داشت. اما این جنبه مورد توجه ما نیست. آنچه مهـم آنان بر بعد علمی

حرکـاتی شـده اسـت. از است اتفاقاتی است کـه در ایـن زمـان رخ داده و مبـدأ

اتفاقاتی که در این مقطع رخ داد فروپاشی اقتدار سیاسـی کلیسـا و تغییـر نگـرش

ت فروپاشی این اقتـدار، مبتنـی بـر شـکل گیـري علم شناسی در آن زمان بود. عل

هاي جدید بود. فلسفه

شاخصه مهم رنسانس علمی» عقل خود بنیاد جمعی«تکیه بر

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

240

را و » دیـن محـوري «به عبارت دیگر عقل گرایی و اندیشه مبتنی بر آن،جـاي

خود اتکائی بشر، جاي وابستگی بشر به دین را و اینکه تعـالیم الهـی بایـد وضـع

را تعیین کند گرفت.معشیت

بـا کمـک عقـل مبدأ خود اتکایی بشر شد و او احساس کرد اوال». اومانیسم «

خویش قادر است به بسیاري از مسائل پاسخ گوید. او به این نتیجه رسیده بود که

گیري از عقل به اندازه کافی توجه نشده است و از دیگـر سـو قبال به ظرفیت بهره

ورزي، مستقل باشد. بشر بایست در این عقل

زیرا انسان یک موجود خود اتکاست. این امر، تا دوران مـدرن، کـامال بـه اوج

، غلبـه پیـدا کـرد و توانسـت »عقل خود بنیاد جمعی« خود رسید و تفکر تکیه بر

پشتوانه فکري علم جدید را به وجود آورد.

تکیه بر عقل خود بنیاد جمعی، بدین معناست که :

توانـد بـدون مسـتقل و خـود جـوش اسـت و مـی » خود بنیـاد » عقل، –اوال

وابستگی به منبعی دیگر، مسائل خود را حل نماید.

است لذا باید افکار بشري را با هم جمع کرد تا بتوان طرحی نو »جمعی « ثانیا

در انداخت.

صورت شـکل گیـري و تئـوریزه شـده ایـن نگـرش باعـث شـد رفتـه رفتـه

لطه بر جامعه علمی، مورد تردید جـدي قـرار گیـرد و بـه مشروعیت کلیسا در س

تدریج منزوي شود. این حرکت حتی باعث ایجاد یک نوگرایی در جامعه مـذهبی

مسیحیت گردید. بدین ترتیب گرایشهاي پروتسـتان، بـه عنـوان رقیـب تفکـرات

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

241

کرد همنوائی بیشتري سنتی کاتولیک، پا به میدان گذاشت ؛ گرایشاتی که سعی می

این نوع تحوالت، داشته باشد.با

توان با وضعیت فعلی جامعـه خـویش نیـز تطبیـق داد و البته این بخش را می

گفتمانهایی که بین نخبگان زمان ما وجود دارد و برخی مبتنـی بـر همـان تجربـه

حاکمیت مسیحیت است مشاهده نمود ؛ یعنی همان اعتراضات و انتقاداتی که بـه

هاي علمیـه و روحانیـت شـیعه، د در زمان ما به حوزهش جامعه مسیحیت وارد می

شود. گرچه این نوع رفتارها در زمان کنونی، امري قابل تامل است. چون وارد می

ها همواره ناشی از بی توجهی به تفاوتهاي جامعـه بسیاري از انحرافات در تحلیل

مسیحی و جامعه شیعی است.

جایگزینی اندیشه سکوالر بجاي اندیشه دینی

در هر حال در این مقطع، اقتدار سیاسی فرو ریخت و علـم شناسـی جدیـدي

دانست ) پـا بـه را در اتصال به مبدأ اعلی نمی هاي علمی (که معیار علمیت نظریه

عرصه ظهور گذاشت. در واقع اندیشـه سـکوالر، جـایگزین اندیشـه دینـی شـد.

علم لزوم دخالت دیـن بمعنی کنار گذاشتن دین یا به عبارت دیگر، » سکوالریزم «

در عرصه عینی است. این اندیشـه در جامعـه علمـی، کـامال –و نه ضدیت با آن

ریشه دواند و مدعی بود، ضرورتی ندارد تحوالت علمی، ربطـی بـه دیـن داشـته

باشد بلکه همین اندازه که به عقل و تجربه بشر مربوط است کافی است.

نیازهاي خود را شناسایی و مرتفـع تواند چون بشر متکی بر عقل و تجربه، می

سازد. این علم شناسایی، مبدأ ظهور علوم جدید گردید. ظرفیت فکري بشر، مانند

فنري که متراکم شده باشد آزاد شد و به همین دلیل اسـت کـه در قـرن نـوزدهم،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

242

سال یکبار شاهد یک تغییر مقیـاس در تکنولـوژي بـود. در حـال 20توان هر می

سـال 20ساله است. مثال عمر صنعت نسـاجی، تنهـا 20وژي حاضر، عصر تکنول

توانـد از قـدرت رقابـت در عرصـه است و بعد از آن، صنعت نساجی پیشین نمی

سـال 20گردد. زیرا مطمئنا تا جهانی برخوردار باشد و عمال باعث ایجاد ضرر می

کند. این امر، محصول همین حرکـت اسـت. ایـن دیگر سبک تکنولوژي تغییر می

اتفاق در غرب رخ داد. اما باید بدانیم به موازات این تغییرات، چـه اتفـاقی افتـاده

است ؟ این در حالی است که در جامعه ایران، ریشه یک جامعـه شـیعی و کـامال

مذهبی با ادب و رسوم محلی، وجود داشته و دارد.

»حوزه از دانشگاه«ورود علوم جدید به ایران، آغاز جدایی

له تجدد و تجدد خواهی در جامعه ایـران از دوران قاجـار آغـاز به تدریج مسئ

ها بعنـوان نهادهـاي تعلـیم در این زمان تأسیس گردید و دانشگاه» دارالفنون«شد.

دهنده و تولید کننده علم که از چنین خاستگاهی برخوردار بودند شروع به ریشـه

وران صفویه نسـبت دواندن کردند. این مسئله باعث شد، روحانیت شیعه بعد از د

به نفوذ سیاسی، کامال در محدودیت قرار گیـرد. ایـن محـدودیت، بـا ورود مـوج

بخـود تجددخواهی در جامعه، خصوصا با نهادینه شدن دانشگاه ها، شـکل علمـی

هـاي علمیـه و گرفت و باعث شد عمال بصورت نوشـته یـا نانوشـته بـین حـوزه

هـاي علمیـه بوجـود آیـد. در حـوزه ها نوعی تقسیم مسئولیت و جـدایی دانشگاه

گذشته، علوم جدید مانند ریاضیات و نجوم وجود داشت. اما با آمدن دانشگاه ها،

هاي علمیه، تنهـا مسـئول ها رخت بربست و حوزه این نوع علوم، بتدریج از حوزه

پاسخگویی به نیازهاي شرعی و حل مسائل اعتقادي و فردي مردم شدند. به تبـع

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

243

نیز رابطه آنان بـا اجتماعی، قطع شد ؛ ازنظر علمی –سائل سیاسی پاي حوزه، از م

مسائل اجتماعی و علوم نیز ازبین رفت و دانشگاه، به نهادي پاسخ دهنده به همـه

نیازهاي کارشناسی و تخصصی جامعه بدل گردید.

بنابراین همان تفکیکی که در رفتار سیاسی و در اندیشـه مسـیحیت، در دوران

افتاد و کلیسا در پاسخگویی به نیازهاي معنوي مردم، محدود شـد، رنسانس اتفاق

به نوعی در جامعه ایران نیز این انفکاك رخ داد. علت هم این بود که سـیر علـوم

جدید به سرعت جاي خود را باز کرد. البتـه مـا تحـوالت تـاریخی را از موضـع

هـاي جنبـه دهـیم و آن مورد بررسی قرار می – تحوالت علمی –بحث خود یعنی

دیگر، مورد نظر نیست.

)68مقطع دوم (از پیروزي انقالب تا پایان جنگ در سال

هـاي خـویش، به هرحال این پدیده مهم، روي داد و مردم براي تحقـق آرمـان

نظام سیاسی جامعه ایران را متحـول سـاختند. ایـن تحـول در نظـام سیاسـی، بـا

عـث شـد روحانیـت و هـاي دینـی صـورت گرفـت و با محوریت دین و آرمـان

هاي علمیه نسبت به گذشته، از جایگاه ممتـازي برخـوردار شـوند. درواقـع حوزه

انزواي سیاسی دین و روحانیت، به اقتدار سیاسی تبدیل شـد و ایشـان توانسـتند،

قدرت را به دست گیرند. اکنون پرسش مهـم ایـن بـود کـه اقتـدار سیاسـی، چـه

دالت اجتماعی تحقق پیدا خواهـد کـرد؟ آیـا ارمغانی را به بار خواهد آورد؟ آیا ع

فاصله فقیر و غنی کم خواهد شد؟ آیا توسعه یافتگی به شکل صـحیح در جامعـه

تحقق خواهد یافت ؟ و...

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

244

مدت زیادي از پیروزي انقالب نگذشته بود که جنگ تحمیلی آغاز شد. دوران

ي جنگ، شرایط خاص خود را داشت. طبعا مسـئله اصـلی کشـور، حفـظ مرزهـا

جغرافیایی و بیرون راندن دشمن بود که بحمداهللا با سرافرازي، این مسئله به پایان

رسید. لذا در این برهه، به دلیـل جنـگ بسـیاري از مسـائل، تحـت الشـعاع قـرار

افتد ؟ مـردم را گرفت. همه توجهات به این نکته بود که پیروزي چگونه اتفاق می

ها را بهتر و راحت تر تحمل کننـد ؟ از چگونه باید راضی نگه داشت تا این فشار

این رو به مسائل جدي تر و عمیق تر، فرصت فکر کردن داده نشد.

اقتصادي در جامعه) –مقطع سوم (دوران بازسازي و چالش فرهنگ سیاسی

دوران بازسازي، آغاز شد. براثر جنگ، ویرانی هایی بـه بـار آمـد و 68درسال

هاي کشور تخریب شـده بـود کـه و زیر ساختهاي اقتصادي فراوانی وارد لطمه

البته همگی آنها نیـاز بـه بازسـازي داشـت. بـه همـین دلیـل، سـازندگی توسـعه

اقتصادي، محور قرار گرفت. در اینجا یک سوال مطـرح شـد کـه بعـدها بتـدریج

با چـه روش، مکـانیزم و هزینـه اي » توسعه اقتصادي«برجسته تر گردید به اینکه

در این زمان، بـا یـک نیمـه ویرانـه و تبعا مسئولین نظام اسالمی باید انجام شود ؟

هـاي موجـود گرفتنـد از ظرفیـت منابع محدودي روبرو بودند و باید تصـمیم مـی

و مقدورات مادي موجود استفاده نمایند. این کـار نیـز انجـام شـد و بـدین علمی

ه گردیـد. ترتیب، الگوهاي اقتصادي جامعه سـرمایه داري بـه تـدریج وارد جامعـ

در جامعـه صـورت علت آن نیز روشن بود ؛ زیرا وقتی گـردش سـرمایه عظیمـی

توان این کار را انجام داد. بلکـه بایـد کارشناسـانه، میگیرد بدون نظم و برنامه نمی

تصمیم گرفت که منابع مالی از کجا تأمین و چگونه هزینه شود؟ به این سـواالت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

245

. درعین حـال یـک روحـانی یـا مسـئول شد باید بصورت اقتصادي پاسخ داده می

توانست این محاسبات را انجام دهد. چون این مسـئله مربـوط ارشد نظام نیز نمی

بـود کـه بصـورت شد و این بدنه نیز متصل به علـومی به بدنه کارشناسی نظام می

وارداتی، در اختیار برنامه ریزان قرار داشت.

ر جامعه نمایان و عمال در این بدین ترتیب، پس از مدتی، آثار سوء فرهنگی د

مطرح گردید. در مواجهه و مقابله بـا پیـاده شـدن » تهاجم فرهنگی«مقطع، مسئله

الگوهاي سرمایه داري، به تدریج فرهنـگ اقتصـادي جامعـه، مـورد چـالش قـرار

مقطع بـه چـالش کشـیده شـدن فرهنـگ «توان گرفت. از این رو این مقطع را می

عنی یک فرهنگ اقتصادي با تدابیري خاص بوجـود آمـد نامید ؛ی» اقتصادي جامعه

ها درمقابل آن صورت گرفت. این رویکرد ادامه پیدا کـرد و و بعضی عکس العمل

هنوز نیز این چالش وجود دارد.

3 مبانى نظرى جنبش نرم افزاري

ماهیت و گستره جنبش نرم افزارى -الف

. مـراد از سـخت افـزار هر تمدنى از نرم افزار و سخت افزار تشکیل مى شـود

همان ساختارهاى اجتماعى و محصوالتى است که به دنبال تحقـق آن سـاختارها

پدید مى آیند. این محصوالت اعـم از محصـوالت دقیـق کـه ابـزار آزمایشـگاهى

هســتند، ابــزار تولیــد و ســپس محصــوالت مصــرفى مــى باشــد. مــا اینگونــه از

ا نرم افزارها نظام مفاهیمى هسـتند رهاوردهاى تمدنى را سخت افزار مى نامیم، ام

که پشتوانه تولید این سخت افزارها مى باشند و اینها نیز طبقات مختلفـى دارنـد؛

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

246

مفاهیم بنیادین مثل فلسفه منطق و منطق، مفاهیم تخصصى همچون علوم مختلف

ریاضی، تجربى و انسانى و باالخره مفـاهیم اجتمـاعى و عمـومى کـه بـر مفـاهیم

رند، همگى در زمره نرم افزارها به شمار مى آیند.تخصصى تکیه دا

روبنایى ترین شکل نرم افزار آن چیـزى اسـت کـه امـروزه هـدایت و کنتـرل

ابزارهاى علمى مثل رایانه را بر دوش گرفته انـد، امـا نـرم افـزار مفهـومى بسـیار

گسترده تر از این موارد جزئى دارد؛ به زعم ما مفاهیم تخصصى هم عمیـق تـرین

ه نرم افزارها نیستند، بلکه آنها نیـز مسـتند بـه متـدها و متـدها نیـز متکـى بـر الی

هاى متد که آنها متدها را سامان مى دهند، هستند. فلسفه

دارد، انقالب اسالمى ایـران زمـانى در » نرم افزار«با توجه به وسعتى که مفهوم

یم اجتماعى جهت تولیدنرم افزار قرار خواهد گرفت که در مسیر ایجاد نهضت عظ

قدم بردارد. اینکه انتظار داشته باشیم معدودى از اندیشمندان بتوانند چنین تحـول

رسـد، تولیـد بدیع و گسترده اى را در جامعه به وجود آورند معقول به نظـر نمـى

مفاهیم بنیادین و رشته هاى تخصصى و فـوق تخصصـى در همـه سـاحت هـاى

ضت اجتماعى و سازمانى است کـه از سیاسی، فرهنگى و اقتصادى بشر نیازمند نه

جنـبش «یاد کـرد. » جنبش نرم افزاري«با » انقالب فرهنگی«آن مى توان به عنوان

کلمه حقى است که از سوى رهبر فرزانـه نظـام جمهـورى اسـالمی، » نرم افزاري

آیت اهللا خامنه اى (مدظله العالی) ابراز گردیده و حـاکى از آن اسـت کـه ایشـان

شتى انقالب اسالمى را در این مسیر سکاندارى نمایند.قصد دارند تا ک

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

247

پیش بایسته هاى جنبش نرم افزارى -ب

براى ایجاد نهضت نرم افزارى باید نگاه هاى تازه اى در زمینه هـاى گونـاگون

دین شناسی، شناخت شناسى و تاریخ شناسى پدید بیاید.

اراده و فاعلیـت او اوال: باید بدانیم همه چهره هاى حیـات بشـر کـه در آنهـا

حضور دارد، صحنه تقابل حق و باطل است، از این رو انسان در جز جزء زندگى

فردى و اجتماعى مضطر به والیت الهیه و قواعد دینى مى باشد. طبعا با این درك

حداکثرى از دین، نهضت نرم افزارى در راستاى تعبد بیشتر به وحـى و گسـترش

مى کند. مرز پرستش خداوند معنا پیدا

ثانیا: همگان باید به این نتیجه برسند که علم از سنخ کشف واقعیـات نیسـت،

بلکه پدیده اى تولید شدنى است که از نظام نیازمندهاى انسان متأثر مى گردد، در

نتیجه، علم در مرحله نخست متصف به حقانیت و بطالن مى شود نه به صـدق و

نسبت به تولیـد علـوم حـق و الهـى اهتمـام کذب. بنابراین با ایجاد تحوالتى باید

ورزید.

ثالثا: ما باید فلسفه تاریخ اسالمى طراحى کنـیم. اگـر بـه چگـونگى تحـوالت

تاریخ و مراحل آن واقف نباشیم و جایگاه هر یـک از دو جبهـه تـاریخى حـق و

باطل را در آن تبیین نکنیم، در برنامـه ریـزى هـاى اجتمـاعى و سیاسـی، موضـع

و واقع بینانه اى نخواهیم داشت. فلسفه تاریخ به ما نشان مى دهد که گیرى فعال

توان ما در این برهه از تاریخ چه میزان است و نهضـت فکـرى مـا بـراى تحقـق

تمدن اسالمى چه کیفیت و سمت و سویى باید داشته باشد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

248

ضرورت تحقق جنبش نرم افزارى -ج

هیم کـه در هـیچ ضـلعى از اگر ما معتقد به دین حداکثر هسـتیم و نمـى خـوا

زندگى خود به کفر یا شرك مبتال شویم، باید به تولید مفاهیم مختلف در راستاى

توسعه تعبد به وحى بپردازیم. پرستش خداوند عالوه بـر علـوم انسـانى بایـد بـه

علوم پایه و علوم نظرى محض نیز تسـرى پیـدا کنـد و در آن فضـاها نیـز نفـس

گردد. از این منظـر جنـبش نـرم افـزارى بـه مثابـه پرستى و انسان پرستى مطرود

حرکتى در طریق تکامل پرستش ضرورتى انکارنشدنى پیدا مى کند.

کار پرسـتش مـادى هسـتند و متکـى بـر و درحال حاضر علوم غربى که ساز

فلسفه هاى حسى مى باشد، از مرزهـاى جوامـع اسـالمى گـذر کـرده و زنـدگى

و به تدریج مى رود تا آنها را به کام تمدن غـرب مسلمانان را تحت تاثیر قرارداده

فرو بفرستد. ما براى اینکه مسلمانان را از سایه سـنگین تمـدن ضـد دینـى غـرب

رهایى بخشیم باید نرم افزارهایى تولید کنیم که آمـوزه هـاى قدسـى اسـالم را در

عینیت جارى سازد و مدل اداره جدیـدى بـراى بشـر تعریـف کنـد. چنانچـه مـا

ت کاربردى ارایه دهیم که بتواند کیفیت را بر پایه فرهنگ اسالمى به کمیت معادال

تبدیل نماید، بدون تردید نظام اسالمى از اتهام ناکارآمدى در کنتـرل عینیـت مبـرا

گشته و همچنین موازنه قدرت در جهان به نفع مـذهب بـیش از پـیش دگرگـون

خواهد شد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

249

راهکار تحقق جنبش نرم افزارى -د

جنبش نرم افزارى متوقف بر تولید فلسفه منطـق اسـت. فلسـفه منطـق، تحقق

فلسفه اى است که شالوده منطق شامل را بنیان مى گذارد و مبناى هماهنگ سازى

عرصه هاى مختلف معرفتى مى گردد.

ما اگر به دنبال برنامه ریزى اجتماعى برپایه قوانین وحیانى هستیم، بـه تعامـل

هم کاربردى و فهم اجرایى نیازمندیم و اگر برنامه ریزى سه حوزه معرفت دینی، ف

عینى مستند به این سه مهم است باید در هماهنگ ساختن آنها بکوشیم. چنانچـه

منطق هایى که مبناى پیدایش این سه فهم هستند به تعامل و هماهنگى نرسـند در

عامى بسـازیم محصوالت آنها نیز هماهنگى اتفاق نمى افتد، بنابراین ما باید منطق

دارد: اول اینکـه بایـد روش ها را در سه حوزه به تعامـل و همکـارى وا که منطق

فهم معارف دینى را بر پایه حجیت سـامان دهـد، دوم اینکـه اسـالمیت معـادالت

کاربردى را تمام کند و سوم اینکه قواعد دینى را در فهـم اجرایـى جـارى نمایـد.

کـاربردى و معـارف دینـى مؤیـد یکـدیگر اگر این هماهنگى پدید بیایـد مفـاهیم

خواهند بود، همچنانکه میان این دو و مفاهیم اجرایى تناسب و همکـارى برقـرار

مى شود.

باتوجه به این مهم به نظر مى رسد فلسفه منطق و سپس منطق عامى که متدها

و روشهاى زیرمجموعه خود را در مسیر پرستش خداوند متعال هماهنـگ نمایـد.

سرآغازى روشن پیـدا » نهضت نرم افزاري«ده اى است که با یافتن آن همان گمش

مى کند.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

250

از این مرحله به بعد باید به دنبال تولید شبکه تحقیقات باشـیم؛ شـبکه اى کـه

ها و پردازش هاى اجتمـاعى را هماهنـگ نمایـد و سـو و همه گمانه ها، گزینش

جهت واحدى را بر تحقیقات اجتماعى حاکم گرداند.

تحقیقات، همه تحقیقات صورت گرفته در حوزه هاى تفقه دینی، علـوم شبکه

کاربردى و علوم نظرى را بعد همدیگر قرار مى دهد. یعنى سـخنى کـه در علـوم

اینکه تفقـه بعـد نظرى یا در علوم کاربردى گفته مى شود، بعد تفقه مى شود کما

کـه در برنامـه ریـزى آنها شده و آنها را قید زده است، این امر به گونه اى اسـت

اجتماعی، این ابعاد درهم تنیده و تفکیک ناپذیر مى باشـند؛ هماننـد نقطـه اى در

درون یک مکعب که در آن نقطه، طول و عرض و ارتفاع درهم پیچیده و غیرقابل

انفکاك هستند.

موانع تحقق جنبش نرم افزارى -ه

سـازد، حـداقلى مهم ترین مانعى که تحقق جنش نرم افـزارى را نامیسـر مـى

پنداشتن حوزه اضطرار به دین یا نظارتى شمردن رسالت وحى است. اگر دیـن را

از حضور سعادت آفرین خود در عرصه اجتماعى و سـاحت ذهـن و حـس بشـر

بازداریم آنگاه به جاى جنبش نرم افزارى به تقلید از دست یافته هاى تمدن مادى

غرب مشغول خواهیم شد.

تحقق نهضت نرم افزارى پیروى از فلسفه یونـان باسـتان مانع دیگر بر سر راه

است. آن فلسفه اضافه بر اینکه قـادر نیسـت قواعـد کنتـرل شـدن و تغییـر را در

عینیت ارایه دهد به لحاظ منطقى نیز به معارف وحیانى مستند نگشته است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

251

مانع سوم مانع معرفت شناسانه است. از معرفت شناسـى انتزاعـى کـه اکنـون

نگیر دانشمندان ما شده است، هیچ گاه شبکه تحقیقـات سـاخته نمـى شـود. گریبا

همینطور اگر علم را به کشف عالم واقع، تعبیر کنیم مقوله علم دینـى منتفـى مـى

گردد و در نتیجه تحول علمى در کشور نه به تولید نرم افزار علمى بر پایه اسالم،

رب کمـال اسـتفاده را کنـیم و بلکه به این تفسیر مى شود که از تولیدات تمدن غ

تالش نماییم که خویشتن را به کاروان علمى دنیا رسانده و حتـى از آنهـا جلـوتر

بیفتیم! مع االسف این موانع بنیادى در جامعه ما تاحدودى نهادینـه شـده اسـت و

لکن امیدواریم که با ایجاد نهضت بزرگ اجتماعى موانع را پس بـزنیم و بـه نـرم

یدا کنیم که زمینه ساز ظهور تمدن نـوین اسـالمى بـا محوریـت افزارهایى دست پ

.والیت ا... باشد

4هاي جنبش نرم افزاري کار ویژه

و کیفـی آگـاهی، جنبش نرم افزاري نقش اصلی خود را در ارتقاي سطح کمـی

یابد و قصد دارد با افزایش شور و هیجانی مثبت در کنشگران اجتماعی جامعه می

کنـد، پویشـی مؤلفه اصلی قـدرت را شـاخص دانـایی تعریـف مـی در دنیایی که

عمودي را در عرصه دانش پژوهی صورت بندي نماید. امروزه داشـتن اطالعـات

با کمترین هزینه و صرف کوتاهترین زمان امکان پـذیر بـوده و آنچـه کـه مهـم و

پردازش و به کـارگیري اطالعـات در رونـدي هدفمنـد رسد، ضروري به نظر می

این پردازش نیازمند فرآیندي جدي است که با محـدود شـدن بـه تعـدادي است.

هاي بهنگام را به روند پـر سـرعت توان پاسخ دانشگاه و مرکز مطالعاتی هرگز نمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

252

تحوالت جهانی از طریق این فرآیند سامان دهی نموده هر جامعه اي که نتواند در

ع نظر خویش را در یابـد، هاي گوناگون ارتباط یافته و موض این میدان با تخصص

هاي گزافی را از این جهـت بپـردازد. بنـابراین جنـبش نـرم افـزاري در باید هزینه

اولین اولویت با شتاب بخشی به تولید دانش، نقشی عمده و وظیفه اي اساسـی را

کنـد. و پرپایی اندیشه ایفا مـی جهت ارتقاي ضریب عقالنیت در رفتارهاي عمومی

ي جنبش، نقش تأکید بر نقاط قوت و مورد اتکاي تولید علـم ها از دیگر کار ویژه

است.

در این میان اسالم با حمایت تام و تمـام از علـم رخ نمایانـد و در حـالی کـه

یک هشتم ) آیات قرآن مخاطبـان خـود دانش امري دور از توجه بود، نزدیک به (

را به مطالعه، تحقیق، تدبیر و نیز استفاده از عقل فرا خواند.

5). 9زمر آیه » ( آیاتی مانند : هل یستوي الذین یعلمون و الذین ال یعلمون «

بگو اي رسول آیا آنان که اهل علم و دانشند با مردم جاهل نادان یکسانند ؟

6 »یرفع اهللا الذین آمنوا منکم والذین و تو العلم درجات آیه : «

گرداند. رفیع میکه خدا مقام اهل ایمان و دانشمندان عالم را

7چنین تعریف شده : 19و در المیزان ج

در این معنا هـیچ تردیـدي نیسـت کـه الزمـۀ ترفیـع خـدا درجـه بنـده اي از

بندگانش را باعث زیادتر شدن قرب او بخدا یتمالی اسـت، و ایـن خـود قرینـه و

از شاهدي است عقلی بر اینکه مراد با پنهائی که موهبت علمشان داده اند، علماي

کند بر اینکه مؤمن دو طایفـه هسـتند، مؤمنین است، بنابراین آیه شریفه داللت می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

253

هل یستوي الـذین یعلمـون و یکی آنهایی که تنها چنانکه در جاي دیگر فرمود : (

. ) 9 –دانند برابرند ؟ ) ( زمر دانند با آنانکه نمی ( آیا آنانکه می الذین ال یعلمون )

که مسئله رفع درجاتیکـه در آیـه شـریفه مـورد بحـث این بیان روشن گردید

آمده، مخصوص علماي از مؤمنین است، آنهایی هستند که کلمه (رفـع درجـات )

در موردشان صادق است، و اما بقیه مؤمن ارتقائشان به چند درجه نیسـت، بلکـه

یرفـع اهللا الـذین تنها یک درجه است، بر این، تقدیر آیه شریفه چنین است کـه : (

و در ایـن آیـه شـریفه منوا منکم درجه تا والذین آمنوا و اوتـو العلـم درجـات ) آ

از علماي امت شده که بر هیچکس پوشـیده نیسـت، و جملـه : و احترامی تعظیمی

کند. واهللا بما تعلمون خبیر) مضمون آیه را تاکید می (

فرصتها و امکانات جنبش نرم افزاري در ایران

عالیه انجام اقـدامات و حرکتهـاي زیـر بنـایی مسـتلزم تحقق اهداف و مقاصد

ها و تامین و تدارك مقدورات و امکانات ویژه ذهنـی، عینـی، فراهم آمدن فرصت

هاي خـاص مواجـه اسـت و هـر چـه عملی و هم با محذورات، آسیبها و چالش

اهداف از برد استراتژیک تري برخوردار باشند هم نیازمند مقدورات افزونترند هم

جنـبش نـرم افـزاري بـه مثابـه هاي فرار روي آن جدي تـر خواهـد بـود، لشچا

ونیازعاجل و قطعی بنیادین ایران نـه تنهـا از ایـن قاعـده مسـتثنی ضرورت حتمی

نیست بلکه به دلیل ماهیت نرم افزاري خود، با موانع و الزامـات ویـژه اي مواجـه

ان پرداختـه و است. لذا نخست به احصاي فرصتهاي تحقـق ایـن جنـبش در ایـر

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

254

شماریم. فرصتهاي تحقق و عملیاتی شدند جنبش سپس موانع پیشاوري آنرا بر می

نرم افزاري در ایران عبارتند از :

مبانی معرفتی و اعتقادي : -1

بنیادي ترین وجه معنا بخش، هویت ساز و پویـایی آخـرین حیـات فـردي و

عـه اسـت. نظـام اعتقـادي، جمعی، نظام معرفتی و مبانی اعتقادات دینـی هـر جام

زندگی را براي فرد و جامعه معنادار نموده، روح حیات و انگیـزه حرکـت در وي

شود کند و تکوین هویت، تمییز او از دیگران را موجب می آفریند و تکوین می می

مــا ایرانیــان مســلمان، متــدین بــه دینــی هســتیم و از منظومــه اعتقــادي خاصــی

امـام علـی نهـد. بخشد و عالمان را ارج می تی رفیع میبرخورداریم که علم را منزل

شمارد. (ع) علم آموزي را مترادف بنده پروري می

: اسالمی –میراث تاریخی ایرانی

شناسـاند و هـم بـا هـم گذشـته آنهـا را مـی تاریخ و میراث تاریخی جوامـع،

آن مـدد برقراري و دیالوگ و پیوند با گذشته به درك و بازیابی موقعیـت کنـونی

رساند. انقطاع جوامع از گذشـته خـود و بـه فراموشـی سـپاري آن بـه نادیـده می

هـاي انجامد. حافظه و پیشنه تاریخی جوامـع از مولفـه انگاري هویت تاریخی می

تواند محرك رود و می ها به شمار می هاي رفتاري امروزین آن تعیین کننده بایستنی

و دنیامیسم حاضر جوامع ارزیابی شود.قدرتمند و الگوي گویایی براي پویایی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

255

خود آگاهی تاریخی و گفتگوي پیوسته با گذشته در صورتی مفید و ارزشـمند

است که دست مایه اي براي بالندگی و حرکت آفرینی امروزین باشد و جامعه بـا

پندآموزي و وارسی واقع بینانه نقاط قـوت و ضـعف گذشـته بـه چـاره اندیشـی

م افتخـارات گذشـته و تجلـی آن در حـال بپـردازد، مفهـوم هاي تـداو پیرامون راه

سخن، آنکه گذشته زیستی و افتخار به گذشته بدون تـامین و تـدارك اسـتلزامات

بروز و تـداوم آن در حـال، نشـانه بیمـاري سـکون، رکـود و رخـوت محسـوب

شود. به بیان دیگر گذشته گرانسنگ تاریخی فی نفسـه ارزشـمند نیسـت مگـر می

یت کنونی جوامع حضوري نافذ از خود بنمایش بگذارد.آنکه در هو

و فرهنگی با توجه به نکات باال باید گفت ایران امروز از گذشته تمدنی، علمی

درخشان، ممتاز و با سابقه طوالنی برخوردار است و ایرانیـان بـه عنـوان یکـی از

یـد علـم، ملتهاي برخوردار از تمدن کهن هم قبل و هم بعد از اسالم در مقـام تول

ایرانیـان بـا 8) 375، 1362جایگاه واالیی به خود اختصاص داده انـد ( مطهـري

ها بـویژه حاکمیت بخشیدن به فرهنگ دار ستد و گفتگو با سایر تمدنها و فرهنگ

یونان به پویایی تمدن ایرانی مساعدت بسیار نموده اند.

امکانات انسانی و آموزشی و پژوهشی : -3

مفهوم شناسی درباره نسبت بین نرم افزار و سخت افزار گفته چنانکه در بحث

شد جنبش نرم افزاري به منظور آغاز، فراگیر شدن، تحقق و توفیق به امکانـات و

ملزومات انسانی و مادي به طـور همزمـان نیازمنـد اسـت. بـدون برخـورداري از

سـبت بـه زمان آگاه و متعهـد ن نیروي انسانی هوشمند، هدفدار، مسئولیت شناس،

سرنوشت کشور و ملت هیچ جنبش نرم افزاري شکل نگرفته و توسـعه نخواهـد

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

256

اندیش، آموزش یافت. این جنبش با اراده آگاهانه، مال اندیش، جهانی نگر و بومی

دیده و پژوهش محور که دل مشغولی اعـتالي کشـور خـود را بـر بلنـداي رفیـع

پوشد. د جامه عمل میدانش، پژوهش و دانش پایگی جهان کنونی داشته باشن

انسانهایی که با ژرفا نگري و آینده بینی قابلیت تدوین راه بردهاي میان بـرد و

دراز مدت توسعه همه جانبه کشور را داشته، با فهم دقیق و واقـع بینانـه جایگـاه

خود در منظومه جهانی از یک سو و پایبندي و وفاداري به میراث ملی دینی و دل

خویش و تعامل مثبت و سازنده با جهان پیرامون از ویت بومیبستگی و تعلق به ه

سوي دیگر خود را براي ایفاي رسالت خطیر جهانی زیستی آماده سازند.

جنبش نرم افزاري و رویکـرد آن در مقابـل تغییـرات اجتمـاعی (ماهیـت

9سیاسی جنبش )

ه گونه ي توان در س ها را در مقابل تغییرات اجتماعی می عموما رویکرد جنبش

کلی دسته بندي نمود.

رویکرد محافظه کاري -1

رویکرد اصالح طلبی -2

رویکرد محافظه انقالبی -3

در این بین از آنجا که جنبش نرم افزاري به دنبال تغییراتی استدراجی و گام به

هاي اصالح طلبانه دانست. ي جنبش توان آنرا در زمره گام است، می

خی همزاد با تغییرات بنیادین آغاز مدرنیته دارند هاي اصالح طلب، تاری جنبش

باشـد. امـا ایـن ها اهدافی در ذیل اهداف موج مدرن مد نظـر مـی آن و در تمامی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

257

توان کنند می ها را از حیث راهی که براي دستیابی به اهداف خود دنبال می جنبش

ع مـدنی ها که با ایجاد اجمـا به دو گروه تقسیم نمود : نخست آن دسته از جنبش

هـاي حکـومتی مطالبـه توقعـات خاصـی را از الیـه هاي اجتمـاعی، در میان گروه

ي دیگر، مطالبات را نه از جانـب و طریـق مـردم کـه بـه شـکل نمایند و دسته می

هـا در جـوامعی کـه کنند. در واقع حکومـت حکومتی و بورو کراتیک پیگیري می

ندارند با ایجاد و مدیریت گام ساختارهاي مدنی، هنوز آمادگی پذیرش مدرنیته را

به گـام تغییـرات اجتمـاعی بـه بسترسـازي بـراي دسـتیابی بـه شـرایط مطلـوب

پردازند. می

جنبش نرم افزاري از آنجا که ابتـدا از سـوي حکومـت ارائـه شـده، خواسـتار

تغییراتـی از جـنس گــروه دوم اسـت. امــا ایـن تغییـرات در جهــت دسـتیابی بــه

نیسـت بلکـه گونه که از سوي دیگـر کشـورها درك شـده، هاي مدرنیته آن آل ایده

ماهیت خاص خود را داراست. هاي این جنبش، آل ایده

برآیند :

هـاي اجتمـاعی بخـش جـدایی ناپـذیري از سـاختار محسـوب امروزه جنبش

حکومت به تنهـایی شوند. با افزایش حیرت آور سرعت و گستره ي تغییرات، می

دهد و ایـن جنبشـهاي و پاسخگویی به نیازها را از دست میعمال توان اداره امور

تواننـد در مواجهـه بـا اجتماعی اند که از طریق سازماندهی نیروهاي اجتماعی می

هـاي دیگـر، پدیـده تغییرات، نقش کلیدي را ایفا کنند. جهانی شدن ماننـد تمـامی

فضایی آکنده از بیم و امید را به همراه دارد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

258

ایرانـی را بـه – رود تا دسـتاوردهاي تمـدن اسـالمی نظر میگردابی که از یک

دست فراموشی بسپارد، از نظر دیگر با تـدبیري صـحیح و ارائـه ي کنشـهاي بـه

تواند بستري براي حفظ، ارتقا و گسترش این دستاوردها باشـد. جنـبش هنگام می

ه ممکـن تـوان آنـرا بهتـرین را نرم افزاري اگر تنها راه نیل به این هدف نباشد مـی

دانست.

البته همانگونه که قبال هم ذکر شد در این بین، همراهـی و همکـاري بـیش از

گروهها و اشخاص ذي صالح، شرطی اساسی است. نهادها، پیش تمامی

نتیجه

رشد و توسعه علـم همانگونه که بارها تکرار کردیم هدف جنبش نرم افزاري،

تاکنون وجود نداشته و امروز به آنها است.تولید رشد و توسعه تجربه اي است که

شود و بی شک فردا به آنها نیازمند خواهیم شد. احساس نیاز می

تواند در عصري که دانایی محور و اساس تحوالت گردیـده و و یک استاد می

بـا نهادهـاي ارتباطات در جهان، بین نهادهاي اجتماعی و فرهنگی ملـی و بـومی

تالش همه جانبه براي عقب نماندن از د آورده است،فراملی، تعارضاتی را به وجو

هـاي پدیـد ها و شـکاف هاي حاصل از فاصله و جلوگیري از بحران کاروان علمی

آمده نیاز است. با دانشجویان ارتباطی نزدیکتر داشـته باشـند. تـا بتواننـد در ایـن

رابطه یعنی جنبش نرم افزاري کاري بکنند. هم براي خود هم براي جامعه.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

259

پی نوشتها :

799سعدي، کلیات سعدي، ص -1

2- k 28-11394 =news &id =show &type =action /؟www.iritn.com

3- k 9-37 = magalat& id- 03= name ؟www.danaee.com/list-r/matn.php

کانون پیشـگامان جنـبش گردآوري شده توسط دفتر مطالعات و تحقیقات -4

نــرم افـــزاري، جنــبش نـــرم افــزاري (مجموعـــه مقــاالت و گفتارهـــا)، ص

13و32و130و114

9القران کریم، سوره زمر، آیه -5

11القرآن کریم، سوره المجادله، آیه -6

387و 388، سوره زمر و المجادله ص 19تفسیر المیزان، ج -7

375یران، جلد دوم، ص مطهري، مرتضی، خدمات متقابل اسالم و ا -8

نش، کیت، جامعه شناس سیاسی معاصر، ترجمه دلفـروز، محمـدتقی، ص -9

131-129

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

260

منابع

القرآن الکریم، مترجم الهی قمشـه اي (قـم: موسسـه انتشـارات دارالفکـر، .1

1377(

، الترجمه استاد سیدمحمد بـاقر موسـوي همـدانی، 19تفسیر المیزان، جلد .2

طباطبائی با همکـاري مرکـز نشـر فرهنگـی چـاپ دوم و فکري عالمه بنیاد علمی

387و388ص 1366

سعدي، کلیات سعدي، براساس نسخه تصحیح شـده محمـدعلی فروغـی، .3

799، ص 1378نشر پانیذ،

گردآوري شده توسط دفتر مطالعات و تحقیقات کـانون پیشـگامان جنـبش .4

13و32و130و114). ص 1383نرم افزاري، جنبش نرم افزاري، (تهران : الهه ناز،

مطهري، مرتضی، خدمات متقابل اسالم و ایران، جلد دوم، تهـران : صـدرا، .5

375، ص 1362چاپ دوازدهم،

نش، کیت، جامعه شناسی معاصر، ترجمه دلفروز، محمدتقی (تهران: کویر، .6

129-131) ص 1380

7. k 28-11394 =news &id =show &type =action /؟www.iritn.com

8. k 9-37 = magalat& id- 03= name ؟www.danaee.com/list-r/matn.php

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

261

استاد و بحران هویت در جوانان

سیما مددي

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیأت علمی -کارشناس ارشد ریاضی کاربردي

چکیده

مقابله با بحران هویت به مطالعه و این مقاله با عنوان استادو ارائه راه کارهاي

هاي هاي تاریخی بحران هویت، زمینه بررسی پیرامون مسائلی همچون زمینه

اجتماعی؛ غفلت و خود فراموشی، محیط و اطرافیان، فقر و ثروت پرداخته است.

در این راستا به تبیین و توضیح هویت و بحران هویت اشاره کرده است و

ربیت و نقش مربیان در جلوگیري از بحران هویت در همچنین تأثیر تعلیم و ت

جوانان را به اختصار از دیدگاه صاحبنظران مورد بررسی قرار داده است. روش

این مقاله به صورت کتابخانه اي و فیش برداري و رجوع به پایگاه اینترنتی است.

ط به آن هاي مربو هدف از این مقاله بیان بحران هویت در جوانان و ارائه راهکار

است.

کلیدي هاي واژه

جوان. –استاد - بحران -هویت

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

262

مقدمه

پایدار و دستیابی به تعریفی از خود با شکل گیري هویتی منسجم،

هاي زندگی مهمترین جنبه رشد باورها و هدف ها، هاي انتخاب ارزش مشخصه

از سوي دیگر شکل گیري هویت در روانی و اجتماعی در دوره جوانی است.

وران جوانی رابطه تنگاتنگی با عواطف خود پنداره و عزت نفس فرد داشته که د

فرهنگ ملت و مذهب از قوم، در این میان احساس تعلق و تعهد به خانواده،

کافی است یک لحضه تصور شود. هاي مرتبط با هویت بر شمرده می جمله مؤلفه

یت و تاثیر بحران هویت شناسید تا اهمیت هو کنید که در آینه خودتان را باز نمی

در سالمت روحی فردي و جمعی برایتان آشکار شود.

فرد احساس نسبتا پایدار ازخود « هویت به قول اریکسون آن است که :

برداشت یک فرد از افکار و احساسات، یعنی به رغم تغییر رفتارها، » داشته باشد

باید با نگرشی که ،این احساس که ما چه کسی هستیم خود همواره مشابه باشد.

نسبتا همخوان باشد و مراد از بحران هویت نیز به دیگري نسبت به ما دارد،

زا است و در آن، هویت در صورت عام آن است که روند کسب هویت آسیب

1مقابل سرگردانی از نظر نقش اجتماعی قرار میگیرد.

که تالقی و میتوان به راحتی دریافت که بحران هویت زمانی آشکار میشود

زیرا در نتیجه تقابل تقابل دو یا چند فرهنگ در درون انسان و جامعه رخ دهد،

حداقل دو فرهنگ در درون شخص یا اجتماع با مفاهیم متفاوت از خود و

زیبایی و زشتی، با مفاهیم متفاوت از اخالق، معناي زندگی، ارزشیابی خود،

ها و مفاهیم بر سر این نگرشجنگ و چالش درونی میان هاي زندگی، آل ایده

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

263

هرچه تفاوت میان گیرد. حاکمیت بر حوزه ي هویت فردي و جمعی صورت می

این دو فرهنگ، مانند فرهنگ فردگراي مدرن با فرهنگ جمع گرا و اخالق

ایرانی،بیشتر باشد بحران هویت و چند پارگی فردي و فرهنگی ناشی از این

در برابر ر این جدال هویت قدیمید جدال عمیق تر و سخت تر خواهد بود.

خواهد به مقابله با او برخیزد. هویت نو خویش را در خطر احساس میکند و می

مانعی بر سر راه خویش و هویت نو و اشتیاقات نو نیز در این هویت قدیمی

خواهد او را کنار بزند. بدین سان، این یابد و می ارضاي نیازهاي خویش می

کند که مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفته است و شخص میاحساس هویت قدیمی

از دست دادن اخالق و سنتش و اي دچار احساس افسردگی، چنین جامعه

میل دستیابی به همان شخص همزمان، از سوي دیگر، شود. احساس پارانوییا می

شود زیرا این این هویت نو و مدرن و تمناهاي مدرن در وجودش سر ریز می

کند.این او اشتیاقات کهنه و سرکوب شده و نیز نویی را زنده میهویت نو در

کند،هم اشتیاق نو را گونه شخص احساس تکه تکه شدن و درگیري درونی می

2طلبد و هم از خواست خویش شرمگین است. می

ولی کیست که بتواند در برابر این جذابیت درهم «به قول کارل گوستاو یونگ

تالطم امواج توفنده ي آن هر انسانی به انسان همجوار کوبنده،مقاومت کند که در

تنها آن کسی تاب و مقاومت دارد که به خویش آویخته و همه با هم در حرکتند؟

بیرون از وجود خویش اتکا نکرده باشد بلکه تنها بر دنیاي درون خویش

3.»لنگرگاهی طبیعی و مطمئن براي خود ساخته باشد

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

264

ارتباطات و پیشرفت دلیل گسترش سریع اطالعات،از آنجا که جهان امروز به

فزاینده ي فن آوري شاهد ظهور تنوع خواهی در میان مردم و علی الخصوص

هاي سبک زندگی، مسائل فرهنگی و... جوانان است و این تنوع طلبی در عرصه

تواند نقش بسزایی در پیدا کردن هویت دهد تعلیم و تربیت می خود را نشان می

راي بررسی این ب پردازیم. شته باشد، در این مقاله به این موضوع میجوانان دا

هاي پیدایش بحران هویت را بررسی کرده سپس اقسام مهمترین مطلب ابتدا زمینه

هاي هویت را بیان کرده و سپس راه کارها و پیشنهادها و نقش استاد و بحران

آوریم. ها می مربیان را در مقابله با این بحران

هاي پیدایش بحران هویت زمینه

هاي مهم بحث حاضر چگونگی نفوذ پدیده بحران هویت در از چالش

فرهنگ، تفکر و باورهاي قشرهایی از جامعه ماست.

هاي تاریخی زمینه -1

هاي تاریخی ظهور بحران به شیوه برخورد ما با تمدن غرب در برخی از زمینه

حدود دویست سال پیش بر میگردد.

در کتاب دکتر علی شریعتی میخوانیم : آن زمان غرب در در این مورد

قرار داشت تصاعد خیره کننده موقعیت بسیار خوبی از جهت پیشرفتهاي علمی

ماشین در غرب، که به کمک علم و تکنولوژي جدید سرعتی سرسام آور

گرفت مسئله مواد خام را براي خوراك روز افزون آن و مسئله بازار مصرف را می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

265

ولید غیر قابل کنترلی که جبرا از مصرف داخلی پیشی میگرفت پیش آورد براي ت

هاي ها و ملت و این توسعه طلبی تولید در سرمایه داري غربی توجه به سرزمین

دوردست را پدیده آورد تا آنها را چنان تسلیم کنند که بتوان به سادگی منابعشان

وان به مصرف کنندگان مشتاق را غارت کرد و آنها را آنچنان تغییر دهند که بت

کاالهاي صنعتی شان بدل نموده و این کار تنها از نوابع فکري و جامعه شناسان و

مذهب شناسان و مردم شناسان و تاریخ دانان بزرگی ساخته است که پس از

و دقیق تاریخ و مذهب و سنن و عادات و اخالق و طرز تحقیق و شناخت علمی

هاي معنوي که در برابر این تغییر و کردن همه نیروفکر این ملت ها،به ویران

ها را خالی از خویش کنند و سپس،این تبدیل مقاومت خواهند کرد بپردازند و آن

هاي تهی،از آنچه تهیه دیده اند پر کنند و از بیرون ها را همچون کوزه انسان

ببینند و رنگشان بزنند تا هم خود را احساس نکنند و هم خود را نو شده و مدرن

دیگر «این تغییر و تبدیل را موهبتی افتخار آمیز تصور نمایند و خود به آنگاه،

شتاب گیرند و بدان مباهات نمایند و حتی »تظاهر به دیگر شدن «و حتی »شدن

به تمسخر خویش و هرچه به خویش منسوب است بپردازند و با شور و شوق

ز تحقیر خود لذت برند و آن را هاي دیگران را اثبات کنند و ا شگفتی برتري

این یک بیماري روحی نشانه روشنفکري و برتري خویش احساس نمایند.

مستقیم و غیر مستقیم جامعه هایی که استعمار فرهنگی، است که در تمامی عامی

»گریز از خویش « این بیماري را که میتوان دچارشان کرده است سرایت دارد.

از نظر روانشناسی تحلیل کرده است و ی،اي علم نامید سوردل به گونه

میگوید:استعمار خود را مادر دلسوز مردم و ملتی که در دامن خود دارد معرفی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

266

ما فرزندي از نظر روانشناسی نیز صادق است. - میکند و اتفاقا این رایطه مادري

کودك براي آنکه دهد و از خود میراند، زند و دشنام می در هنگامیکه کودك را می

که گرفتار آن شده است »هنجارموضع نا«ز ضربات مادر در امان ماند و از این ا

چسباند و آنگاه غائله افکند و به آغوش او می خود را به دامان مادر می بگریزد،

یابد.تحصیلکرده و متجدد فرنگی مآب وابسته به نژاد و ملت تحقیر خاتمه می

ئی و... که چون مستقیما با استعمارو مسلمان و هند و بودا آفریقایی، شده آسیایی،

بیش از توده مردم بومی، خود را با زبان و زمان و جهان او آشنائی و تماس دارد،

هاي پیاپی و خرد کننده تحقیر و تمسخر ها و ضربه ها و نفی در معرض این افکار

بگریزد و از این ضربات »موضع نا هنجار«براي آنکه از این کند، احساس می

را با »پناهندگی«افکند و این می »مادر فوالد زره«ن ماند،خود را به دامن این مصو

که این »تشبه به دیگري«و دیگري »کتمان خویش«یکی دهد، دو کار انجام می

بی شک همین مادر است که در احساس او و چشم او مظهر مطلق و »دیگري «

بینیم،ملیت و ناگهان می است و در این دوران است که »نژاد برتر«بی نقص یک

مفاخر تاریخی و شخصیت و سنت و هرچه مذهب و زبان و ادبیات و تمامی

اصالت و استقالل و سرمایه معنوي یک ملت را میسازد و حتی مظاهري از

استقالل وجودي او حکایت میکند مثل خط و لباس و آداب و معاشرت و آرایش

قرار میگیرد ءخر و ابطال و استهزاو رسوم و عادات اجتماعی مورد هجوم و تمس

تعلق دارد، ارزش و تقدس و عظمت و »از ما بهتران «و بر عکس،هرچه به آن

حتی فضیلت ما رذیلت شمرده میشود و رذیلت آنها فضیلت یابد، حرمت می

4نماید. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

267

غفلت و خود فراموشی -2

را قرآن کریم راجع به افرادي که هویت اصیل و گوهر انسانیت خویش

گروهی از جن و انس ما به صورت قطع،«فرماید: کنند این گونه می فراموش می

ها (عقل ها)یی دارند که با آن تعلق نمیکنند، را براي دوزخ، آفریدیم،آنها دل

آنها شنوند، هایی دارند که با آن نمی بینند و گوش چشمانی دارند که با آنها نمی

»نها غافالنند.آ همچون چهارپایانند بلکه گمراه تر،

وقتی انسان از ابزار و شود این است که آنچه از این آیه شریفه استفاده می

گوش... استفاده بهینه نکند، هویت وسایل گران قیمت عقل، هوش، چشم و

اصیل و گوهر انسانی خود را فراموش کرده و از دست بدهد، تمام همتش،

فرماید: همان است که قرآن می خوردن، خوابیدن و عیاشی کردن باشد، نتیجه اش

چرا که انسان با داشتن گوهر عقل و اختیار... اگر » مقام پست تر از حیوانات«

از کجا آمده ام؟ «به امور مادي و دنیوي بیندیشد و براي این پرسش که: منحصرا

پاسخ مناسب و شایسته اي نداشته باشد، قطعا از جایگاه » آمدنم بهر چه بود؟

سقوط و تنزل خواهد کرد و در رتبه پایین تر از حیوان، قرار خواهد واقعی خود،

.گرفت

ها به این بنابراین، بحران هویت، خود گم کردن و بیگانه شدن انسان با نشانه

معنی است که انسان نداند کیست؟ چه کاره است؟ دینش، زبانش، جنسش و...

ت ذاتی و انسانی خود هاي غافل و خودفراموش، ارزش و کرام کدام است؟ انسان

د، نگیر را از یاد برده لذا از فرهنگ، تاریخ، سنن، آداب و اعتقاداتش فاصله می

شود، تحت تأثیر تبلیغات زندگی براي چنین انسان هایی پوچ و بی معنی می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

268

هاي ملی و مذهبی خویش، نه تنها بی تفاوت دشمنان قرار گرفته، نسبت به ارزش

ر زندگی فردي و اجتماعی، مایه ننگ، شرمساري و شود بلکه سایه آن را د می

5.کند عامل عقب ماندگی تلقی کرده و روز به روز، فاصله خود را با آن بیشتر می

محیط و اطرافیان -3

انسان با ذهن پاك، خالی و استعدادهاي به فعلیت نرسیده وارد محیط

گذارد اگر جا پا می شود. لذا محیطی که انسان بدان خانواده، مدرسه و اجتماع می

سالم بوده والدین، رفقا، دوستان و مربیان افراد صالح و متخلق به اخالق نیک

باشد، قطعا اعمال و رفتار آنها بر خلق و خوي افراد تازه وارد، انسانی و اسالمی

گذارد. ولی در صورتی که محیط آلوده و مسموم باشد افرادي که انسان تأثیر می

و رخاست و رفت و آمد دارد اصول اخالقی و تربیت اسالمیبا آنها نشست و ب

انسان خالی الذهن و تازه وارد، از اعمال و انسانی نداشته و یا رعایت نکند، یقینا

6.رفتار آنها، متأثر شده و الگو خواهد گرفت

فقر - 4

هاي اجتماعی، ملی و دینی شود انسان ارزش از جمله عواملی که باعث می

.اموش کرده و به ذلت و خواري تن بدهد فقر و تنگ دستی استخود را فر

گیرد و از کار کشاند، عقل و ایمان را می فقر و گرسنگی انسان را به زبونی می

هاي مشروع و قانونی را پیدا اندازد. انسان فقیر که براي رفع نیازهاي خود، راه می

از پیامبر اکرم(ص) است زند این کالم زیبا دست به اعمال خالف می نکند قطعا

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

269

امام علی(ع) خطاب » فقر انگیزه روسیاهی در دنیا و آخرت است«فرماید: که می

اي فرزند! من از تهیدستی بر تو هراسناکم، «فرماید: به فرزندش محمد حنفیه می

از فقر به خدا پناه ببر، که همانا فقر، دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان و

بنابراین اگر فقر و تنگ دستی همراه با تقوا و توکل نباشد .» عامل دشمنی است

شود انسان دچار بحران هویت باعث انحرافات فردي و اجتماعی شده و سبب می

7.شود

ثروت -5

یکی دیگر از عوامل،پول و ثروت است که اگر شخص عامل باز دارنده ایمان

نبال دارد.را در خود نداشته باشد غرور،بدمستی وطغیان را به د

قرآن کریم، با صراحت، احساس استغناء و بی نیازي را مایه طغیان فکري و

گوید: داند و می عملی انسان می

»نماید. انسان آن گاه که احساس بی نیازي کند طغیان می«..

برخی عوامل موجود در عصر جدید نیز به بحران عالوه بر عوامل فوق،

تغییرات تضاد نسلها، ظیر گسست فرهنگی،هویت دامن زده است. مسایلی ن

هاي فقدان عامل دین و مذهب، پدیده کالن شهر خأل آرمانی، پرشتاب زندگی،

هر یک در جاي خود، اثرات کارآمد آموزش و پرورش، بزرگ و عملکرد نا

تعیین کننده اي بر بحران هویت داشته و روند آن را شتاب بخشیده است.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

270

بحران در هویت ملی

حران در هویت ملى آن است که فرزندان یک سرزمین و مرز و وراز بمنظ

شده و آرزوى سفر و حضور در دیار اغیار و حتى دشمنان را بومى از خود بیگانه

8.داشته باشند

مسأله فرار مغزهاست که از مشکالت جدي هاي دیگر این بحران، از نمود

ها سرمایه برخی دانشگاه جامعه ماست.در حالی که در مراکز استعداد درخشان و

ها، غرب اما عالیق جدي المپیادي شود، گذاري نسبتا خوبی براي نسل جدید می

و گریز از ایران است.

بحرا ن در هویت مذهبی

نسبت به فرهنگ، مذهبی آن است که جوانان هویت منظور از بحران در

و تعبد و باور شده هاى دینى کم اعتقاد و سست ارزش ها، الگوها و آرمان

و احکام ها مباحث دینى نداشته باشند و با گزاره تعهد الزم را در مقابل مسائل و

هایى از جمله پوشش و آرایش و شیوه دینى چالش کنند و این مقابله به

.دهدی مراودات خود را نشان م

بحران در هویت اخالقی

جهان از شک نیست که انسان مدرن با بحران اخالقی مواجه است. امروزه

برد ؛ رذایلی مانند میگساري، شهوترانی، همجنس بازي، رذایل اخالقی رنج می

آزار و اذیت جنسی کودکان و نو جوانان، تعدي به حقوق دیگران به بهانه حقوق

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

271

هاي هاي ضعیف، محروم کردن ملت استعمار ملت بشر و دموکراسی، استثمار و

زلزل کانون خانواده نقض شخصیت داري نوین و ت مستقل از فناوري علمی، برده

واقعی زن در جهان معاصر، معیار و مالك خوبی و بدي اخالقی، لذت گرایی و

ها و فضایل واالي انسانی و مبارزه سود گرایی مادي است. دعوت انسان به ارزش

با نفس اماره، بی معنا شده است و رذایل اخالقی، بر اساس این مالك ها، توجیه

ده اند. ریشه این بحران اخالقی، غفلت از ساحت غیر مادي انسان اخالقی پیدا کر

باشد زیرا تنها و فضایل فطري او و عدم توجه به خدا و تعالیم پیامبران الهی می

تواند مکارم و فضایل اخالقی را به اوج خود تعالیم پیامبران الهی است که می

من برانگیخته شدم تا مکارم فرماید: اسالم (ص) می برساند؛ چنان که پیامبر گرامی

9اخالقم را به اوج خود برسانم.

بحران روانی و معنوي

هاي شگفت آوري در علوم تجربی به ویژه روان در جهان امروز پیشرفت

اند مشکالت روحی و روانی اند، اما نتوانسته شناسی و روان کاوي رقم خورده

ها و پوچ گرایی و ، افسردگیهاي روانی، روان پریشی انسان، مانند اضطراب، فشار

بی معنا بودن زندگی را در مان بخشند. انسان امروز، هویت واقعی خود را از

علیرغم اینکه او در پرتو دست داده است و خویشتن را گم کرده است.

هاي تواند با انسان ها و امکانات مادي و رشد صنعت ارتباطات بهتر می پیشرفت

کند. تمام این مشکالت ناشی از آن احساس تنهایی میدیگر ارتباط برقرار سازد،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

272

است که آدمی، هویت و حقیقت انسانی خود را به خوبی نشناخته است و نقطه

10اتکا و آرامش خود، یعنی خداوند متعال را از دست داده است.

در این رابطه در نهج البالغه آمده است: نابود شد کسی که ارزش خود را

11.ندانست

سند ارتقاي هویت «ملی جوانان اقدام به تهیه سندي تحت عنوان سازمان

کرده است که ضمن تشریح و تبیین ابعاد مختلف هویت » دینی و ملی جوانان

.دهد جوانان از بررسی دوساالنه شاخصهاي هویتی جوانان خبر می

سازمان ملی جوانان گفت : بررسی هاي سـازمان ملـی جوانـان نشـان رئیس

سـالگی شـکل 25 سـنین انی هنوز در یردرصد جوانان ا 25فردي تیدهد هو می

ان یت تا پایو بحران هو در سن استقالل، سردرگرمی ریتاخ یناد لیل نگرفته که به

ــن ــارتی تــا س ــه عب ــوانی و ب ــالگی ادامــه 30دوران ج ــت. یس ــه اس افت

رئیس سازمان ملی جوانان در تشریح جزئیات این سند، بـا بیـان ایـن کـه تأکیـد

درصد 88است، گفت: در حال حاضر » احساس چه کسی بودن«هویت فردي بر

جوانان درباره هویت بدنی خود معتقد به برخورداري از سـالمت جسـمانی بـاال،

درصد دیگر نیز معتقد به بلوغ همزمان بـا 82درصد از ظاهر و قیافه راضی و 84

ن آرزو دارند کـه درصد پسرا 24درصد دختران و 47هستند. سایر همساالن خود

34سال ( 29تا 18درصد جوانان 35از جنس مخالف باشند؛ از سویی دیگر تنها

هویـت همسـر «درصد دختران) به مرحله طبیعی دستیابی بـه 36درصد پسران و

درصد دیگر هنوز در حد تعلیق، توقـف و اغتشـاش هویـت 65رسیده و » گزینی

درصد نیز زندگی 70افتخار کرده و درصد جوانان به ایرانی بودن خود 85.هستند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

273

درصـد جوانـان 88دهنـد در داخل کشور را به زندگی در هر کشوري ترجیح مـی

براي گفتن دارد. ها حرفهاي مهمی معتقدند فرهنگ ایرانی در مقایسه با سایر تمدن

درصـد 82درصد جوانان جشن ملی نوروز را بسیار دوست داشته و 90همچنین

ی را از سایر انواع موسیقی بیشتر دوست دارند در حالیکه تنها موسیقی اصیل ایران

بررسـی درصد آرزوي به دنیا آمدن در کشور دیگري غیـر از ایـران را دارنـد. 33

درصد جوانان امید به زندگی 67دهد که هاي دیگري از هویت نشان می خصیصه

و عزت نفـس درصد از اعتماد به نفس 58و توانایی و قدرت مقابله با مشکالت،

اي بـه درصد نگـرش بدبینانـه 51درصد گرایش باالي از خود بیگانگی و 53باال،

.12. دیگران دارند

راه کارها و پیشنهادها

دین و مذهب در جهت باز شناسی هویت انسان از توانمندي الزم بر -1

آموزد که انسان کیست؟ و انسانیت چیست؟ در می خوردار است، دین به آدمی

کند و از پوچ گرایی، دور انسان را متوجه ارزش و کرامت ذاتی او می واقع دین

سازد. نقش تعلیم و تربیت در انتقال ارزشهاي دینی بسیار حائز اهمیت است و می

هر قدر که اصول آ موزشی در جهت انتقال مفاهیم دینی، غنی تر و قوي تر باشد

در برابر سیل تواند سالمت آحاد جامعه و به خصوص نسل جوان را می

تهاجمات، حفظ کند.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

274

هاي زندگی و تفکر جوامع دیگر مربیان باید درباره جوامع و شیوه -2

جوانان را آگاه سازند تا آنها تا حد ممکن از قیود وتعصبات آزاد شوند و قدم در

دنیا گذارند و در نهایت تصمیم گیري و داوري را به خودشان واگذارند.

رد نوع لباس دانش آموزان انعطاف الزم را مدیران بسیاري مدارس در مو -3

هاي هویتی در زنان نقش بسزایی دهند. رعایت حجاب در حل بحران نشان نمی

به پیامبر امر شده : اي پیامبر با زنان و دختران خود 59دارد. در سوره احزاب آیه

و زنان مو منان بگو که خویشتن را به چادر فرو پوشند که این کار براي این که

آنها (به عفت و حریت) شناخته شوند تا از تعرض و جسارت (هوس رانان) آزار

13.نکشند بر آنان بسیار بهتر است

شود این است که عمدتا مسـئله پوشش آنچه از این آیه شریفه استناد می

براي حفظ دختران و زنان مؤمن در مقابل نامحرمان براي جلوگیري از آزار و

به عفاف و حیا امري ضروري است ولی این بدین معنا اذیت و شناخته شدن

نیست که براي دخترانی که در سنین نوجوانی و جوانی به دنبال کسب هویت

خویش هستند و نیاز به تنوع و تغییر دارند و بدین دلیل عالقه دارند زیبا ظاهر

ه تاکید شوند، بخشنامه کنیم که بد رنگ ترین لباسها را بپوشند و یا در محافل زنان

بر پوشش زنان داشته باشیم زیرا توجه نکردن به تنوع طلبی و زیبا شناختی

دختران خود مشکل ساز و بحران آفرین است.

باز نگري در محتوي و مضمون کتابهاي درسی به ویژه در سالهاي -4

نوجوانی و ارائه مطالب جدیدي که به ایجاد بینش نوینی نسبت به خود، زندگی

تواند ایفا کند، منجر شود. میو نقشی که او

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

275

هاي ذهنی غلط، نقش مخرب ها در ایجاد زمینه همان طور که رسانه -5

توانند هاي آموزشی مناسب می دارند، متقابال رادیو، تلویزیون و مطبوعات با برنامه

در ارتقاء فرهنگ جامعه که به ایجاد دلبستگی عمیق نسبت به فرهنگ و تمدن

شده، نقش ارزنده را ایفا کنند. و ایرانی منجر اسالمی

نتیجه

توان گفت با توجه به آراء صاحبنظران در زمینه بحران هویت در جوانان می

باشد هویت یعنی احساس تعلق و تعهد به خانواده، قوم، فرهنگ سرزمین خود می

شود که جوانان آن سر زمین با و بحران هویت زمانی در یک جامعه آشکار می

شده ودر بین چند فرهنگ قرار گرفته و دچار سر گر دانی شده اند. خود بیگانه

سالگی با 25درصد جوانان تا سنین 25بنا به گزارشی از ساز مان ملی جوانان،

بحران هویت مواجهند..

بنابراین گرایش به دین، توجه به روحیه تنوع طلبی و زیبا شناختی جوانان و

هد در شکل گیري شخصیت جوانان رعایت اصول اخالقی و نقش مربیان متع

هاي آسیب زا مصون بدارد. همچنین بررسی عوامل و تواند آنان را از بحران می

هاي پیشگیري از بحران هویت در جوانان نیاز به مطالعه دقیق تر دارد. راه کار

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

276

پی نوشت ها:

، (زنان).10/7/1384روز نامه ایران، -1

,13/4/1386ن هویت ایرانیان، رادیو زمانه/اندیشه زمانه/بحرا -2

,72گوستاویونگ، کارل، انسان در جستجوي خویشتن، ص -3

,220 _ 214اسالمی،ص _شریعتی، علی، باز شناسی هویت ایرانی -4

همان -7، (جوانان و بحران هویت)27/3/85روزنامه کیهان، -5

همان -6

همان -7

،(زنان).10/7/1384روزنامه ایران -8

,36)، ص 1جعفر؛محمد رضایی، محمد، اندیشه اسالمی(سبحانی، -9

همان -10

,149نهج البالغه، ترجمه استاد محمد دشتی، حکمت -11

12- www.ksabz.net

59القرآن الکریم، سوره األ حزاب، آیه -13

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

277

منابع

گلبان،چاپ اول، _القرآن الکریم، مترجم: مهدي الهی قمشه اي، تهران -1

1381,

)، قم،ناشر:دفتر 1( ی، جعفر؛ محمد رضایی، محمد، اندیشه اسالمیسبحان -2

,1385نشر معارف،

،تهران : الهام، 1371اسالمی، _شریعتی، علی، باز شناسی هویت ایرانی -3

چاپ ششم.

نهج البالغه، ترجمه: استاد محمد دشتی، قم، ا نتشارات پارسیان، چاپ -4

,1379دوم،

ان در جستجوي هویت خویش، ترجمه: محمود یونگ، کارل گوستاو ، انس -5

1380بهفروزي،، تهران : گلبان،

6- www.radiozamaneh.org

7-www.magiran.com

8-www.ksabz.net

9-www.Iran_newspaper.com

10-www.iranologie.com

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

278

مقاله اي پیرامون تهاجم فرهنگی

سوسن نریمانی

واحد گرگان دانشگاه آزاد اسالمی عضو هیات علمی

تقدیم به:

ه اي فرمانده جنگ فرهنگی.حضرت آیت اهللا خامن

چکیده

نامنـد. خ را فرهنگ مییمجموعه دستاوردهاي مادي و معنوي بشر در طول تار

عی ادامـه داشـته بـراي یخ در بستري طبیز که در طول تاریها ن تبادل فرهنگی ملت

جامعه اي انسـانی ات فرهنگی بشر امري ضروري است ویماندن معارف و ح تازه

سـاز شـده امـا آنچـه امـروزه مشـکل بـرد. واقعی به پیش می را در مسیر سعادت

تهـاجم فرهنگـی .تهاس ر فرهنگیک فرهنگ بر سایي ا غلبهی "تهاجم فرهنگی"

یعنی یک مجموعه سیاسی یـا اقتصـادي بـراي اجـراي مقاصـد خـاص خـود بـه

ي تهاجم فرهنگی با تبـادل تفاوت عمده برد. بنیانهاي فرهنگی یک ملت هجوم می

درتهاجم براي فرهنگ مورد هجوم امکان انتخاب وجود ن است کهیدر افرهنگی

ندارد. ما در این مقاله ضمن بررسی تفاوت تهـاجم فرهنگـی بـا تبـادل فرهنگـی،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

279

ایـم. ونقـش اسـاتید راهکارهایی براي مبارزه ومقابله با تهاجم فرهنگی ارائـه داده

ایم. اساتید با شناساندن داده ومعلمان را به عنوان پاسداران ارزشها مورد تاکید قرار

از مرزهـاي فرهنـگ آن را از فرهنگ غریبـه بازشناسـانده و فرهنگ غنی خودي،

یم. ا ما در تحقیقمان از شیوه کتابخانه اي استفاده کرده خودي پاسداري میکنند.

ديیکل هاي واژه

.تبادل فرهنگی - ريیپذ فرهنگ - تهاجم فرهنگی - فرهنگ

مقدمه

ي همواره با فرهنگ توأم بوده است و ملتی که فرهنگ مخصـوص ات بشریح

ک فرهنـگ بالنـده یـ ن، یـ شود؛ عالوه بر ا به خود نداشته باشد، مرده محسوب می

ها و جذب عناصر مثبت آن را ر فرهنگیی تبادل با ساید توانایبراي تکامل خود با

باشند، تا بتوانند در گریکدید در تعامل با یها با ن، تمام فرهنگیداشته باشد؛ بنابرا

اگر دولتی نتواند از مقابله مستقیم بـا شرفت مطلوب برسانند.یمجموع، بشر را به پ

فرهنگ وایدئولوژي فرهنگ دیگر براي استثمار آنها اسـتفاده نمایـد بـه ناچـار از

کند و این روش غیر مستقیم همان تهـاجم فرهنگـی شیوه غیر مستقیم استفاده می

هنگی همان شیوه اي است که شیطان بـراي مقابلـه بـا آدم و است.شیوه تهاجم فر

(یبنی ء ادم لا یفتننکم الشیطن کما اخرج ابـویکم مـن الجنـۀ) حوا به کار بـرد.

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

280

(اي فرزندان آدم مبادا که شیطان شما را فریب دهد چنانکه پدر و مادر شـما را از

1 بهشت بیرون کرد).

ور باید بگوییم کاري را که دشمن در جنگ فرهنگی انجـام با توجه به آیه مذک

نماید که نـزد آدم وحـوا آمـد و بـا دهد تا حدودي از شیوه شیطان استفاده می می

چرب زبانی با آنها به گفتگو پرداخت که :آیا شما را به درختی راهنمایی کنم کـه

استفاده کـرد نـه شما را براي همیشه در این مقام پایدار سازد.شیطان از این شیوه

اینکه اسلحه اي بردارد واعالم کند من دشمن شـما هسـتم وقصـد جنـگ دارم و

طرف مقابل بداند با دشمنی روبروست و خود را آماده سـازد. کمـا اینکـه جنـگ

گویـد و چنین است. شیطان براي باور کردن آنها قسم خورد که راست مـی نظامی

ــه ــراف آی ــوره اع ــت.که در س ــواه آنهاس ــر خ ــه 21خی ــده ک ــاره ش ــه آن اش ب

و قسم یاد کرد که من خیر خـواه « «وقاسمهما انی لکما لمن الناصحین«فرماید: می

».و ناصح شماهستم

بسیار مشـکلتر و مقابلـه بـا آن سـخت تـر پس جنگ فرهنگی ازجنگ نظامی

است پس بسیار داراي اهمیت است و باید مورد توجه قرار بگیرد. یـک معلـم یـا

دیگران را از ایـن خطـرات آگـاه د بیدار باید این مواضع را شناسایی نموده واستا

ازو نماید، زیرا دانشجویان اهمیت خواصی براي سخنان یک معلم قائـل هسـتند

پس نقش اساتید بسیار مهم است. آنان حرف شنوي دارند.

ما در این مقاله قصد داریم ابتـدا تهـاجم فرهنگـی و چگـونگی وقـوع جنـگ

هـر گی و احاطه آن را در فرهنگی فرضی و با دشمنی فرضی بررسی نمائیم.فرهن

فرهنگی بلکه هر خانواده و یا انسانی با فرهنگ یا خانواده و یـا انسـان دیگـر در

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

281

تنازع و رقابت و مقابله است اگر این رقابت از نوع سـالم باشـد باعـث پیشـرفت

و گاهی در پی خواهد داشت.خواهد شد اما اگر از نوع ناسالم باشد مشکالتی را

و شـود. باعث از بین رفتن یک فرهنگ یا نابودي یک خانواده و یـا شـخص مـی

شاید گروهی تهاجم فرهنگی را قبول نداشته باشند.

توانیم با انکار آن اصل تهـاجم دانیم تهاجم فرهنگی وجود دارد و ما نمی ما می

وئیم اصال چنین چیـزي وجـود را از بین ببریم و پیرامون آن صحبت ننمائیم و بگ

2». ما نباید چیزي را که روشن و واضح است انکار نمائیم«ندارد.

دست اندر کاران فرهنگی باید این نکته را مورد توجه قرار دهند.

من معتقدم در یک جریان تهاجم فرهنگی شخص باید بیشتر از خودش بترسد

کـه دارد معتقـد باشـد و یـا تا از هجوم فرهنگ بیگانه.زیرا اگر کسی به فرهنگـی

اعتماد به نفس قوي داشته باشد یا حداقل از فرهنگ طرف مقابل قـوي تـر باشـد

هیچ گاه فرهنگ خود را از دست نخواهـد داد بلکـه طـرف مقابـل را هـم تغییـر

خواهد داد.

هاي آن مستلزم تعرف فرهنگ و از آنجا که بحث از تهاجم فرهنگی و ویژگی

بتدا به ایـن مـوارد میپـردازیم و سـپس موضـوع اصـلی رل هاي آن است ا ویژگی

بررسی مینماییم.

هاي آن : فرهنگ و ویژگی

تعریف ارائه کرده اند. از جمله : 300براي فرهنگ بیش از

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

282

ات، یـ ي دستاوردهاي مادي و معنوي هر جامعه، اعم از دانش، هنر، اخالق هیکل

که از نسلی بـه نسـل اکتسابی، هاي قابلیتگر یقواعد، آداب و رسوم، عبادات و د

یابد. دیگر انتقال می

هـاي شـه یهـا، آداب و سـنن، اخـالق و اند ها، ارزش نشیي باورها، ب مجموعه

ي رنـده یاي کـه در برگ دهیـ چیي پ مجموعـه «ک جامعـه. یرفته شده و حاکم بر یپذ

بـه ی کـه ین، عادات و هرگونه توانـا یات، قوانیها، اعتقادات، هنرها، اخالق دانستنی

3». ي انسان، به عنوان عضو جامعه، کسب شده است لهیوس

هـا) و رفتارهـاي فنـی، اقتصـادي، (شـناخت ها اي از آگاهی فرهنگ مجموعه«

نـی را یي انسـانی مع ره اسـت کـه جامعـه یـ ر)، مذهبی، اجتمـاعی و غ ینی (شعاییآ

4». کند مشخص می

ـ انگر ایـ ف مختلف و متفـاوت از فرهنـگ ب یتعار ه تمـام ن مطلـب اسـت کـ ی

خ در قالب اصطالح فرهنـگ قابـل یدستاوردهاي مادي و معنوي بشر در طول تار

پانوف شل یشناسی م ف ذکر شده در فرهنگ مردمین سبب تعریر است؛ به همیتعب

توان تعریفی جامع از فرهنگ دانست. را می

بندي کرد؛ فرهنگ مـادي توان در دو سطح مادي و معنوي دسته فرهنگ را می«

نــی و ملمـوس اســت؛ ماننـد آثــار هنــري، یآنچــه کـه ع ســت از تمـامی عبـارت ا

ا یـ قی و.... فرهنـگ معنـوي یخی، خـط، موسـ یدستاوردهاي صنعتی، بناهـاي تـار

هــا و د و رســوم، علــوم و معــارف، ارزشیــز عبــارت اســت از عقایــرمــادي نیغ

5».ها و... ات، دانستنییها، اخالق شهیاند

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

283

گـی بـوده انـد کـه بـا ارائـه افکـار و انسـانهاي بزر در طول تاریخ بشـریت، «

هاي سازنده جریانهاي عظیم و عمیقی را ایجاد نمـوده و آثـار فراوانـی بـر اندیشه

این گونه انسانها که ما از آنها به فرهنگ زندگی فردي و جمعی افراد گذاشته اند.

استعداد بسیار و قدرت نفـوذ کنیم کسانی بودند که هوش سرشار، سازان تعبیر می

رفتارهـا را ها و جابجـایی ذهنیـت هـا، ر داشتند. اینان نخست با تغییر نگرشبرت

عـالوه بـر پدیـد آوردن آثـار ارزشـمند، تغییر داده و با هدایت در مسیر مناسـب،

فرهنگ بزرگی را هم بوجود آوردند. منشاء فرهنگهاي بالنـده در مرحلـه نخسـت

وجود داشته رفته رفتـه بـه یک سلول بوده و در اثر قابلیت و استعدادي که در آن

هـاي مناسـب رشـد فرهنگهـا همیشـه در بسـته شکل در ختی تناور شده اسـت.

اند و فرهنگ سازان تا این بستر را نشناسـند و ظرفیتهـا را ارزیـابی نکننـد و کرده

نباید امیدي هاي حیات را در محتواي فکر فرهنگی در نظر نگیرند، استعداد و مایه

6». رهنگی داشته باشندبه ایجاد جریانهاي ف

توان به شرح زیر ارائه کرد : خصوصیات فرهنگ را می«

راث فرهنگی را از نسل گذشته ی. آموختنی و اکتسابی است: افراد هر نسل، م1

سپارند. میکنند و به نسل بعدي افت مییدر

رندگی فرهنگ مربـوط بـه زنـده بـودن آن اسـت و یي پذ . زنده است: جنبه2

ساوي با مرگ آن است.توقف فرهنگ م

ن اساس یکند؛ بر ا عنی به خودي خود عمل میی. فطرت ثانوي انسان است؛ 3

هـاي فرهنـگ را پایـه نبایـدها و اهـداف و عـادت، دها و یـ هـا، با است که ارزش

سازند. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

284

هـا مـرتبط زیرا با فطرت و سرشت انسان فراتر از سواد و تحصیالت است،.4

است.

ي کننـده نیي روابط اجتمـاعی و تضـم کننده میعنی تنظیدهنده است؛ تی. هو5

است.ر یپذ نش و نگرش فرهنگینوع ب

ک گـروه بـه گـروه یها از ر و روشی. نسبی است؛ فرهنگ متنوع است، تداب6

تفکر و عادت ویژه اي دارد.طرز کند و هر قومی گر فرق میید

خـود را بـه راث اجتماعی (فرهنگ)ی. منتقل شدنی است؛ هر گروه انسانی م7

دهد. گران انتقال میید

زي به رفتار آموخته یي غر . خاص انسان است؛ فرهنگ شامل گذر از مرحله8

ـ ا نسل به شـخص یک شخص یتواند از است که الگوهاي آن می گـر یا نسـل د ی

7.»هاست ي رفتار انسان دي از مشاهدهیتجر منتقل شود؛ در واقع مفهومی

هاي آن : مفهوم تهاجم فرهنگی و ویژگی

تهاجم فرهنگی به این معناست که یک مجموعه سیاسـی یـا اقتصـادي بـراي «

اجراي مقاصد خاص خود و اسارت یک ملت به بنیانهاي فرهنگی آن ملت هجوم

برد.در این هجوم باورهاي تازه اي را به زور و به قصد جایگزین با فرهنـگ و می

8». کنند باورهاي ملی آن ملت وارد کشور می

باشـد و توسـعه فرهنگـی در گـرو وجـود ر چه فرهنگ ذاتـا متحـول مـی اگ«

با این حال در صورت بروز یکـی از اشـکال ارتباطات و تعامالت فرهنگی است،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

285

تهـاجم «به خود گرفتـه منجـر بـه بـروز »تهاجمی«ذیل این فرآیند مثبت صورت

شود : می»فرهنگی

ی) شـکل دوم : شکل اول :تحمیل عنصري بجاي گزینش آن (تحمیـل فرهنگـ

پذیرش عناصر تازه بجاي تحلیل آنها (تخریـب فرهنگـی) شـکل سـوم :مصـرفی

بودن فرهنگ بجاي مولد بودن آن (تسلیم فرهنگی)

فرهنگ مهاجم به تحمیل عناصر مفسـد با این توضیح که: در تحمیل فرهنگی،

پردازد. به فرهنگ مورد نظر می

جزیه و تحلیل را از فرهنـگ فرهنگ مهاجم توان و قوه ت در تخریب فرهنگی،

آنـرا گیرد. در تسـلیم فرهنگی،بـه تحدیـد مرزهـاي فرهنگـی پرداختـه، مقابل می

تهاجم فرهنگی نوعی از ارتباط فرهنگـی «توانیم بگوییم: سازد. حال می محدود می

9». شود است که در آن حد اقل یکی از آن سه هدف تعقیب می

هاي نظـامی، بـه آسـانی ه لشکرکشیدست آوردن مستعمرات از را سلطه و به

ل یـ ادي را بـر مهاجمـان تحم یـ هـاي ز نهیست و در صورت اجرا هزیر نیپذ امکان

.کند می

ا اقتصـادي، داراي یـ سـه بـا تهـاجم نظـامی یدر مقا "تهـاجم فرهنگـی " اساسا

هاي منحصر به فردي است. تهاجم فرهنگی معموال نـامرئی و نامحسـوس ژگییو

جانبـه اسـت؛ حسـاب ق است؛ همهیاي و عم شهیپاست؛ رریاست؛ دراز مدت و د

ر اسـت؛ کارسـاز و یشده و داراي برنامه و ابزارهاي گسترده است؛ گسترده و فراگ

ک کـار یـ همانند کـار فرهنگـی، « "تهاجم فرهنگی"ها، نیخطرزاست. عالوه بر ا

10». سر و صداست آرام و بی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

286

ـ نظامی، دشمن بـا تجه تر قشر جوان هستند در تهاجم شیان آن بیقربان زات و ی

ازي به لشکرکشـی ین "تهاجم فرهنگی"شود، اما در وارد معرکه می امکانات نظامی

ل یـ ن تهـاجم بـراي تحم ین دشمن در ایچن ست؛ همین هاي هنگفت نظامی نهیو هز

اسی ـ اقتصـادي، نظـامی، روانـی و یهاي س ي حربه ت فرهنگ خود از همهیحاکم

هـاي نیتنها بخشی از مرزهـا و سـرزم "تهاجم نظامی" رد. دریگ غاتی بهره مییتبل

"تهـاجم فرهنگــی "رد، امـا در یـ گ م دشـمن قـرار مـی یررس مسـتق یـ مجـاور در ت

هـا را رود و ذهن و قلب انسـان ش مییها پ هاي مخرب دشمن تا عمق خانه سالح

رد.یگ نشانه می

ایش اش فوق العاده پیچیده و محرمانه است امـا اجـر کودتاي فرهنگی طراحی

بعـد از گـی آن و عـدم درك آن اسـت. آشکار است. محرمانه بودن آن در پیچیده

دهـد و دهد و اگـر متوجـه نشـوند ادامـه مـی انشاي کودتا عمل خود را انجام می

شـود آفرینـد یکـی آن هـزار مـی گیرد.کوتاي تهاجم فرهنگی فاجعه می قربانی می

دي دارد و چیـزي از آن جبهه اش کوچک نیست. کودتاي فرهنگی کامال شکل عا

در کودتاي فرهنگی هر نوع برخـورد احساسـی شود مانند یک شعار. فهمیده نمی

شود اگر برخوردکنی یا مناظره کنی به نفع آنها اسـت ولـی به نفع دشمن تمام می

طراحی با دشـمن و اجـرا بـا خـودي باید با دست خود شمشیر را به خود بزنی.

آرام و منطقـی و بـدون فشـار اسـت و کسـی اجرا به صـورت باشد. منحرف می

شود. متوجه نمی

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

287

تهاجم فرهنگی و تبادل فرهنگی :

عی وجود داشـته و عـاملی یخ به شکلی طبیها در طول تار تبادل فرهنگی ملت

مانـدن ها بوده است. تبادل فرهنگی بـراي تـازه براي رشد و تعالی مستمر فرهنگ

وري اسـت و جامعـه انسـانی را در ار ضریات فرهنگی بشر امري بسیمعارف و ح

ـ یمودن مسیها و پ ارتقاي ارزش ـ بـرد. ا ش مـی یر سعادت واقعـی بـه پ ان یـ ن جری

ن یـ رد. در ایگ ها صورت می ی ملتیه است و هنگام قوت و توانایفرهنگی دو سو

ارهـاي یهـا و مع آل دهیـ غ ایـ هاي بشري، به تبل ج ارزشیها با هدف ترو روند، ملت

ـ پردازنـد و ن خود می گـر را وام یهـاي د ي فرهنـگ م برجسـته یعناصـر و مفـاه زی

کیرند. می

ق رفت و یا، از طریگسترش اسالم در برخی از مناطق جهان، از جمله شرق آس

امـدهاي یهاي قابل استنادي است کـه پ ن مناطق، از نمونهیران به ایآمد مسلمانان ا

تبادل اساسا«ند. ک ي بشري به خوبی اثبات می مثبت تبادل فرهنگی را براي جامعه

فرهنگی و تهاجم فرهنگـی در دو جهـت مخـالف قـرار دارنـد. تبـادل فرهنگـی

رد؛ ولـی تهـاجم یگ ن صورت مییت طرفیعی است و با رضایندي متقابل و طبیفرا

اسی، اقتصـادي، یگرانه است و اهداف س رداوطلبانه و سلطهیک طرفه، غیفرهنگی

هـا در تهـاجم نـی ارزش یگز ال و جـاي انتقـ دارد. معرفـی، اجتماعی و حتی نظامی

لی است. در واقع در تبادل فرهنگی، هدف بـه روز کـردن و یتحم عتایفرهنگی طب

هدف ریشه کن کـردن و »تهاجم فرهنگی«کامل کردن فرهنگ ملی است، ولی در

11». ار بین بردن فرهنگ ملی است

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

288

رهنگی، زمانی ا تعامل فیل و به دلخواه یري با میپذ قابل توجه است که فرهنگ

ـ یگونه نابرابري اجتمـاعی یـا س چیسر است که هیم ن دو فرهنـگ وجـود یاسـی ب

گـري نداشـته باشـند. در یا معنوي نسـبت بـه د یکدام برتري مادي چینداشته و ه

ـ هیمقابل، در سا تـر اقتصـادي و شیي برتري تکنولوژي، قدرت نظامی، امکانات ب

ک جامعـه بـر یـ هـاي فرهنگـی دهیداسی است که تسلط پیزي سیر فنی، و برنامه

توان گفت که: در تبادل فرهنگـی سـه اصـل رد در مجموع مییگ گري انجام میید

ـ ان فرهنگـی یـ د فرهنگی، مـد نظـر متول یل و جذب و اصل تولیتحل نش،یگز ک ی

ا نگـه داشـتن فرهنـگ خـودي، عناصـر ین افراد براي زنده و پویجامعه است و ا

ن یـی ل و تعیـ نش و پـس از تحل یمثبت آن را گز گانه را بررسی و عناصریفرهنگ ب

کنند و به شـکل عنصـري از فرهنـگ تناسب آن با فرهنگ بومی، آن را جذب می

اساتید دانشـگاه بایـد تبـادل فرهنگـی را از تهـاجم فرهنگـی .آورند خودي درمی

هـاي الزم را ارائـه شناسایی نموده و به نسل جوان دانشجو و مردم جامعه آگاهی

ه با هم به استقبال تبادل فرهنگی رفته و با تهاجم فرهنگـی بـه مقابلـه دهند و هم

برخیزند.

عوامل تهاجم فرهنگی :

توان به دو دسته تقسیم کرد : عوامل تهاجم فرهنگی را می«

ها، عناصر و ابزاري که به نحوي ردپاي کشـورهاي نهیزا: زم الف) عوامل برون

زا هسـتند؛ از جملـه: اعـزام امـل بـرون شـود عو ده مییخارجی (غربی) در آنها د

ي خودبـاختگی هیـ جاد روحیی از طرق مختلف، ایزدا نین، تالش براي دیمستشرق

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

289

ــا ــروش وس ــاخت و ف ــی، س ــاطی، نظیفرهنگ ــل ارتب ــاهواره و وی ــر م دئو و.... ی

زي یر ن عوامل را طراحی و برنامهیجو ا گزاران و طراحان کشورهاي سلطه استیس

آورند. در میآن را به اجرا کنند و افراد داخلی می

ي داخلـی داشـته و شـه یها، عناصـر و ابـزاري کـه ر نهیزا: زم ب) عوامل درون

کننـد رش تهاجم فرهنگی از خارج به داخل کمک مییم به پذیا مستقیم یرمستقیغ

کـاري، فقـر اقتصـادي، یچـون ب ی هـم یهـا نـه یزا هستند؛ از جمله: زم عوامل درون

ن فرهنگی و اجتماعی و ناآگـاهی جوانـان و یغفلت مسئولسامانی خانوادگی، نابه

12».نوجوانان و...

هاي تهاجم فرهنگی : شیوه

تـوان از دو بعـد ز مـی یـ هاي تهاجم فرهنگی غـرب را ن وهیک نگاه کلی شیدر

در بعد خارجی، مهاجمـان بـا امکانـات و قرار داد. خارجی و داخلی مورد توجه

هاي ق شبکهیالمللی در دست دارند، از طر نیب هاي مختلفی که در مجامع تیموقع

نی چـون یکوشـند بـا عنـاو پراکنی خود مـی غاتی و سخنیهاي تبل ي بنگاه گسترده

سم، وجود خفقـان و سانسـور، نبـودن آزادي یت از ترورینقض حقوق بشر، حما

هـاي و با حربه ی و...یطلبی، ماجراجو سندگان، جنگیبراي زنان و مطبوعات و نو

ند از فرهنگ مقابـل در یف شده و ناخوشایري تحریشده و تکراري، تصوشناخته

و شیطانی نیتر ن راه، زشتیعی است که در ایند و طبیم نمایا ترسیمردم دن اذهان

گزینند. در بعد داخلی تهاجم فرهنگی بـه دو شـیوه ي زیـر ها را بر می ترین حربه

نماید : رخ می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

290

ن به مقدسـات، سسـت یی و توهیقدس زداغ افکار التقاطی، تیج و تبلیـ ترو 1

به برخی از اصول و آرمان ها.هاي اعتقادي جوانان نسبت هینمودن پا

.ی افراطییگرا زدگی و عقل ی، علمیـ تجددگرا 2

:مراحل تهاجم فرهنگی

هـاي ک راهیرد که در هر یپذ ي عمده صورت می تهاجم فرهنگی در دو مرحله

رد:یگ خاصی مدنظر قرار می

جـاد یی خـأل ا یعت، وقتی در فضایدر قانون طب ف) تخلیه ي فرهنگ خوديال

ا در یـ د، یـ ي جد دهیکند. هر پد روي موجود، آن خأل را پر میین نیتر کیشود، نزد

ـ ابد که قبال خأل وجـود داشـته و ی ی حضور مییجا جـاد یط، خـأل ا یا در آن محـ ی

ـ هیکند. لذا تخل می گانـه و یفرهنـگ ب ن شـرط الزم بـراي حضـور یي فرهنگی اول

هاي مختلفـی وهیها و ش جاد خأل فرهنگی، خود با روشیرود. ا مهاجم به شمار می

گیرد که عمده ترین آنها عبارتند از: صورت می

ق: سسـت نمـودن یهاي اعتقادي و ارزشی از طر انید نسبت به بنیجاد تردی. ا1

.ییزدا نیهاي اخالقی، د اعتقادات عمومی، سست نمودن ارزش

ترویج فساد ؛. 2

. فرقه گرایی ؛3

. نفوذ نگرش غربی و از خود بیگانگی؛4

.تکوین روشن فکري وابسته.5

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

291

ي فرهنگـی کشـورهاي مسـلمان بـا ن مرحلـه، قطـع رابطـه یهدف اصلی از ا

ن مرحله معموال بـا ظرافـت و دقـت فراوانـی یش است. ایي پرافتخار خو گذشته

تهـاجم نظـامی، مشـخص نبـودن شود و فـرق اساسـی آن بـا طراحی و اجرا می

ده بـا القـاي شـبهات و یـ م دین شـکل کـه عناصـر تعلـ یي مهاجم است. بد چهره

اعتنـا و ش بـی یو فرهنگی خو راث علمییطانی، مردم را نسبت به میهاي ش سهیدس

جـاد یبـه کـار گمـاردن افـراد وابسـته و ا ب)تثبیت فرهنگ بیگانه کنند. دلسرد می

ن مرحلـه یی است که در ایالمللی و ملی، از کارها نیسات مختلف بیا تأسینهادها

ی که دشمن به اجراي آنهـا یها استین مرحله سیشود. به طور کلی، در ا انجام می

ورزد،به شرح ذیل است : اصرار می

ق یـ ي فرهنگی از طر هیتجز -2ها و مؤسسات شبه فرهنگی بر پایی شبکه - 1

ش محلـی، یک اقـوام بـا گـو یـ تحرهاي متفاوت اجتماعی، ک نژادها و گروهیتحر

-5تغییـر خـط و زبـان - 4تحریـف تـاریخ - 3هاي مذهبی و... تحریک اقلیت

.در این مراحل نقش اساتید بسیار مهم وواضح هاي فرهنگی راثیل میحذف و تبد

است.

ابزارهاي تهاجم فرهنگی :

ق یـ ج از طریم مـورد نظـر خـود را بـه تـدر یمهاجمان فرهنگی مسائل و مفـاه

کنند مهـم تـرین ابـزار مـورد اسـتفاده در میج یل و ابزارهاي گوناگونی ترویاوس

تهاجم فرهنگی عبارتند از :

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

292

. کتــب و 2از طریــق معلمــان.. آمــوزش، زبــان، ترجمــه و اصــطالحات .1

ق یـ غـات گسـترده از طر ی. تبل3 ، این مورد نیززیرنظـر قشراسـاتید اسـت. اتینشر

نظـارت خـود از تهـاجم فرهنگـی از ایـن .اساتید میتوانند بـا تکنولوژي ارتباطات

.یایگر ج کاالهاي لوکس مصرفی و الگوهاي تجملی. ترو4طریق جلوگیري کنند.

. 7 .. پوسـتر و عکـس 6 .گانه منقش بر روي البسهیغاتی فرهنگ بی. شعارهاي تبل5

.نقش کلیدي اساتید ومعلمان در جلو گیري از تهاجم فرهنگـی از نینفوذ مستشرق

آن بسیار روشن است. طریق ابزارهاي

مقابله با تهاجم فرهنگی و نقش اساتید دانشگاه :

اساتید دانشگاه باید در شناسایی و مراحل و ابزارهاي تهاجم فرهنگـی نهایـت

تالش خود را نموده و آن را براي نسل جوان تبیین نمایند و این امـر مهـم مـورد

توجه و نظرشان باشد.

ـ ار زیهـاي بسـ راه "نگـی تهـاجم فره "مقابله و مبارزه بـا هـاي نـه یادي در زمی

ت خاص یاسی ذکر شده که هر کدام داراي اهمیاجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و س

اساتید عـالی قـدر و دلسـوز بایـد :«فرمودند رهبر کبیر انقالب اسالمیخود است.

فضاي انقالبی را براي تربیت نیروهاي مستعد مغتنم بشمارند.و دانشجویان ضـمن

است نباید اجازه دهند احیانا کسی احترام به اساتید که فرضیه اي اسالمیتکریم و

وسیله اي براي هموارکردن راه فرهنگ اسـتعماري از علم و تخصص، بدخواهانه،

دانشـگاه را پرورشـگاه در دانشگاهها درست کند و مانند دوران سلطه بیگانگـان،

و مـدیران مراکـز اموزشـی و اساتید مغزهاي از خود بیگانه و بیگانه پرست سازد.

تحقیقاتی در کنار اهتمام بلیغ نسبت به ارتقاي سطح دانش و پژوهش کـه پایـه ي

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

293

کردن محیط آمـوزش بر اسالمی شود، اصلی رشد و توسعه ي کشور محسوب می

و زدودن آثار سوء فرهنگ وارداتی و تقویت بنیه ي دینی و سیاسی دانشجویان و

هـاي همـت گماردنـد و بـا برنامـه نـده ي کشـورند، دانش آموزان که امیدهاي آی

یشه کن ساختن بی سوادي و گسترش دانش در سطح جامعه ر ابتکاري و ضربتی،

ی یهـا حل ها و راه هیر اهم توصین زیاما عناو ».را چون هدفی مقدس تعقیب کنند

13». ن مقوله قرار دارندیاست که در ا

کـی از مـوارد مهـم و ی نگـی الف) شناخت دقیق و همه جانبه ي تهـاجم فره

را یـ هـاي آن اسـت؛ ز شـه یاساسی در مبارزه با تهاجم فرهنگی، شناخت ابعـاد و ر

ـ یـ ر ده برنامـه یـ ن پدیم در برابر ایتوان زمانی می م کـه از دشـمن مهـاجم و یزي کن

م و متناسب بـا آن، سـالح تـدافعی خـود را یهاي او اطالع کافی داشته باش برنامه

انات مقام معظم رهبري یی است که در بیکی از محورهای ثن مبحیم. ایریکار گ به

نقش اساتید دانشگاه در این مرحله کلیدي است. د شده استیبر آن تأک

و ملی گام دوم در مبارزه با تهاجم ق و کامل فرهنگ اسالمییب) شناخت دق

و عناصر فرهنگی آن است؛ عالوه بر این فرهنگی شناخت فرهنگ غنی اسالمی

ر فرهنگی با یصر مقبول فرهنگ ملی و آداب و رسوم اجتماعی، ذخاد عنایبا

دن به ین خصوص آگاهی بخشیارزش تلقی شده و زنده نگه داشته شوند.در ا

ث فرهنگی از یق مأنوس کردن آنان با مفاخر و موارینوجوانان و جوانان از طر

اصالحات این هم از وظایف معلمان و اساتید است. ج) ت خاصی دارد.یاهم

ل آن یي کشور و تبد جانبه شرفت همهیزي در جهت پیر برنامه و اقتصادي علمی

ن کاالهاي یو صنعتی و مستقل از جهت تأم کی از کشورهاي بزرگ علمییبه

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

294

ژه یازهاي اقتصادي جامعه، به ویهاي رفع ن نهیاز و فراهم آوردن زمیاساسی مورد ن

افی، شغل مناسب، الت کیل تحصیو روحی نسل جوان از قب ازهاي جسمیین

ل خانواده، امکانات گذراندن مناسب اوقات فراغت مانند امکانات یامکانات تشک

ت در برابر فرهنگ یت فرهنگ ملی و مصونین نقش را در تثبیتر شیورزشی و... ب

مهاجم دارد.

فی یو ک ت کمیی. تقو1د)تدوین سیاست فرهنگی و تربیتی جامع ازطریق

. استحکام مبانی تعلیم 2 هاي جمعی داخلی دات فرهنگی توسط رسانهیتول

جوانان و نوجوانان به تقویت ایمان آنها به کمک اساتید محترم وتربیت اسالمی

ي کننده تیجاد مراکز هدایهاي هنري و ا تیفی فعالی. ارتقاي ک3 دانشگاه.

هاي هاي برون مرزي نهاد . گسترش فعالیت4ري. ویابزارهاي صوتی و تص

ی فرهنگی و عدم دخالت افراد یهاي اجرا ن دستگاهیاد هماهنگی بجی. ا5فرهنگی.

. گسترش ارتباطات 6فرهنگی و هنري.،رمسؤول در اموریر متخصص و غیغ

.حفظ جریانهاي فرهنگی اصیل و 7فرهنگی با کشورهاي داراي منافع مشترك.

. مشارکت دادن نوجوانان و جوانان در 8حمایت از مدافعان واقعی نظام.

نارهاي مسائل فرهنگی و مسابقات یل سمیل: تشکیهاي فرهنگی از قب تیفعال

خوانی و انتشار ي کتاب هیت روحیو فرهنگی با حضور و مشارکت آنان، تقو علمی

تی و اخالقی افراد در یهاي ترب هیت پای. تقو9هاي مذهبی جذاب. تر کتاب شیب

. بازنگري در 10. ن و کودکانین والدیجاد ارتباط عاطفی بایخانواده و مدرسه و

گانه ترجمه یهاي ب ی که به ناچار از زبانیها ژه کتابیمنابع درسی دانشگاهی به و

بردن روحیه مصرف گرایی به ویژه در مواردي که سبب نی. از ب11شوند. می

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

295

. ایجاد محیط گرم خانوادگی و برخورد دوستانه با 12شود. وابستگی کشور می

اهداف فرهنگ سازان غربی..آگاه کردن مردم از 13جوانان.

نتیجه

گیریم این است که باید ابتدا با کمک معلمان نتیجه اي که از مقاله حاضر می

دلسوز و اساتید دانشگاه تهاجم فرهنگی را شناخت و سپس به منظور مقابله با آن

هاي فرهنگ مهاجم شناخته شود و سپس ابزار کافی براي و حیلهها تمام ترفند

د یندي فرهنگی است، بایجا که تهاجم فرهنگی فرا آن فراهم گردد. از آنمقابله با

ز نمود؛ یعنی یبا ابزارهاي فرهنگی با آن مقابله کرد و از مبارزه با ابزار خشن پره

د گسترش داد و از ینی را بایدات فرهنگی متناسب با فرهنگ ملی و دیتول

دات کمک گرفت؛ و سپس ین تولیروهاي متعهد و دلبسته به کشور در ساخت این

ن به جاي یدات را به جوانان عرضه کرد. عالوه بر این تولیها ا ن روشیبا بهتر

م، از قبل یم در برابر تهاجمات غرب به صورت تدافعی عمل کنیکه بخواه آن

شرفت اقتصادي، اجتماعی و یم مقدمات پیهاي فرهنگی خود را قوي ساز شهیر

م. یفراهم آورو به کمک اساتید و معلمان دلسوز ها نهیاسی کشور را در تمام زمیس

د ین اقشار در برابر تهاجم فرهنگی هستند، بایپذیرتر بیقشر جوان که معموال آس

و روحی آنان در ازهاي جسمیین نیرند و تأمیتري قرار گ مورد توجه بیش

هاي کالن کشور باشد. هاي اول برنامه تیاولو

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

296

پی نوشتها

,27سوره اعراف ایه القرآن الکریم،-1

در دیدار اعضاي شوراي عالی برگرفته از سخنان رهبر معظمانقالب اسالمی-2

انقالب فرهنگی در تاریخ.

,17ص پویایی و پذیرش، زمینه فرهنگ شناسی، محمود، روح االمینی،-3

فرهنگ مردم شناسی، ترجمه علی اصغر ومیشل پرون، میشل، پانوف،-4

,103ص عسگري خانقاه،

,24ص پویایی و پذیرش، زوینه فرهنگ شناسی، روح االمینی، محمود،-5

,22ص تعمالت فرهنگی، رضا، تقوي،-6

الی 19ص پویایی و پذیرش، زوینه فرهنگ شناسی، روح االمینی، محمود،-7

,39الی 31در آمدي بر تهاجم فرهنگی غرب،ص محمد سعید، و فیاض، 24

,409ص فرهنگی قدر والیت،تدوین مؤسسه جرعه نوش کوثر، -8

رویکرد دینی در تهاجم فرهنگی ص اصغر و کمالی، علی اکبر، افتخاري، -9

73,

فرهنگ بر گرفته از سخنان حضرت آیت اهللا خامنه اي (مد ظله العالی)، -10

,3ص تهاجم فرهنگی، و

,19ص همان،-11

تهاجم جایگاه ادبیات و علوم ادبی در بازداري جلیل، مسکر نژاد،-12

,45ص فرهنگی،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

297

تحقیق عبدالجواد ابراهیمی، تهاجم فرهنگی، محمد تقی، مصباح یزدي،-13

.143الی 129با تلخیص ص

منابع

انتشارات گلی و ناشر: ترجمه مرحوم الهی قمشه اي، القرآن الکریم،-1

,27سوره اعراف ایه ، خط مرحوم استاد خالقی زنجانی گنجینه،

انتشارات پویایی و پذیرش، زمینه فرهنگ شناسی، د،محمو روح االمینی،-2

,1372چاپ سوم، عطار،

پانوف،میشل،ومیشل پرون،فرهنگ مردم شناسی، ترجمه علی اصغر -3

,1368عسگري خانقاه،انتشارات وبس،چاپ اول،تهران،

,1384چاپ اول، انتشارات نخیل، تامالت فرهنگی، سید رضا، تقوي،-4

انتشارات مرکز مدي بر تهاجم فرهنگی غرب،در آ محمد سعید، فیاضی، -5

تهران معاونت پژوهشی و زارت فرهنگ و ارشاد مطالعات اسالمی،

,1372اسالمی،

تدوین مؤسسه فرهنگی قدر والیت. جرعه نوش کوثر، -6

رویکرد دینی در تهاجم فرهنگی، اصغر و کمالی، علی اکبر، افتخاري،-7

,1377چاپ اول، روه انتشارات،گ سازمان مدارك فرهنگی انقالب اسالمی

فرهنگ بر گرفته از سخنان حضرت آیت اهللا خامنه اي (مد ظله العالی)،-8

چاپ سازمان مدارك فرهنگی انقالب اسالمی، ناشر : وتهاجم فرهنگی،

,1375چهارم،

» همایش منطقه اي استاد و رسالت اجتماعی آن در عرصه دانشگاه«

298

جایگاه ادبیات و علوم ادبی در بازداري تهاجم جلیل، مسکر نژاد، -9

دانشگاه عالمه طبا طبایی. انس تهاجم فرهنگی،مجموعه مقاالت کنفر فرهنگی،

تحقیق عبدالجواد ابراهیمی، تهاجم فرهنگی، محمد تقی، مصباح یزدي، -10

.1376مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،