OSNOVE ZA OBNOVU

NASTAVNIH PLANOVA I PROGRAMA

STRUČNOG OBRAZOVANJA

Komisija za stručno obrazovanje

Podgorica, januar 2003.

Savjet za nastavne planove i programe Crne Gore je na VI sjednici održanoj u

Podgorici, 25.12.2002. godine dao saglasnost na dokument “Osnove za

obnovu nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja”

3

Sadržaj

1. Uvod...................................................................................... 4 2. Problemi stručnog obrazovanja u crnoj gori....................................... 5 3. Ciljevi .................................................................................... 7 4. Principi .................................................................................10 5. Glavne promjene......................................................................11 6. Zemlje sa kojim se upoređujemo...................................................12 7. Obrazovni programi...................................................................13 8. Nastavne oblasti.......................................................................18 9. Osnove za pripremu obrazovnih programa........................................22 10. Prilagodjavanje obrazovnih programa učenicima sa posebnim obrazovnim potrebama.................................................................................31 11. Učenici – pripadnici nacionalnih odnosno etničkih grupa .....................32 12. Obrazovanje odraslih u programima stručnog obrazovanja...................33 13. Subjekti u pripremi novih nastavnih planova i programa .....................35 14. Strategija .............................................................................36 15. Dinamika ..............................................................................38 16. Evaluacija obrazovnih programa ..................................................40 17. Pojmovnik.............................................................................41 18. Prilozi..................................................................................43

1. UVOD Osnove za izradu nastavnih planova i programa nižeg i srednjeg stručnog obrazovanja proizilaze iz ciljeva i principa stručnog obrazovanja definisanih u Knjizi promjena i opštih ciljeva i principa datih u Osnovama za obnovu nastavnih planova i programa i predloženih zakonskih rješenja. U ovom materijalu izvršena je konkretizacija i operacionalizacija ciljeva i principa iz navedenih materijala u namjeri da omogući usklađen pristup pripremi obrazovnih programa na različitim područjima stručnog obrazovanja. Priprema obrazovnih programa treba da se obavi u skladu sa osnovnim pravcima razvoja Crne Gore na planu naučno-tehnološkog, radno-organizacionog i socijalno-kulturnog razvoja, poštujući pri tom potrebe za modernim, kvalitetnim i razvojno usmjerenim obrazovanjem omladine i zaposlenih kao i zahtjeve za međunarodno priznatim standardima obrazovanja. Osnove za obnovu nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja sastoje se iz više dijelova. U prvom dijelu dati su problemi stručnog obrazovanja u Crnoj Gori koje je identifikovala nastavna praksa tokom dvanaestogodišnje primjene postojećih nastavnih planova i programa. Anketa sprovedena u maju ove godine među nastavnicima, učenicima i roditeljima još više potkrepljuje ranije poznate stavove o neophodnosti obnove nastavnih planova i programa, uz zadržavanje svega onog što se u njima pokazalo kvalitetnim. Zatim su definisani ciljevi i principi obnove nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja. Najznačajniji i najkorisniji dio za one koji budu radili nastavne planove, programe i ispitne kataloge je onaj u kom se govori o strukturi obrazovnog programa, predmetnog programa i kataloga znanja, odnosu opšteobrazovnog, stručnoteorijskog i praktičnog obrazovanja za svaki nivo obrazovanja.

5

Na kraju se govori o načinu prilagođavanja obrazovnog programa nadarenim učenicima, učenicima sa smetnjama u razvoju, o obrazovanju učenika u multijezičkim sredinama, obrazovanju odraslih, strategiji i dinamici rada kao i evaluaciji programa. Osnove za obnovu nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja donosi Komisija za nastavne planove i programe stručnog obrazovanja, nakon javne rasprave u stručnoj i prosvjetnoj javnosti. Osnove će poslužiti kako ovoj komisiji, tako i područnim i predmetnim komisijama i svim učesnicima u stručnom obrazovanju.

2. PROBLEMI STRUČNOG OBRAZOVANJA U CRNOJ GORI Stručno obazovanje u Crnoj Gori odvija se u 36 vaspitno-obrazovnih institucija – škola. Nastavu ovog segmenta obrazovanja je školske 2001/2002. godine pohađalo ukupno 22048 učenika ili 70,62%, dakle više od dvije trećine ukupne populacije učenika srednjih škola. Kretanje društva u pravcu uvodjenja informacionih i komunikacionih tehnologija u sve sfere života, kao i mnogobrojni specifični zahtjevi modernih tehnologija uslovili su potrebu prilagodjavanja obrazovnih sistema takvom okruženju. Pored toga, stručno obrazovanje u odnosu na ostale nivoe obrazovnog sistema je najosjetljivije na tehničko-tehnološke i društvene promjene, zato ono mora da omogući izučavanje novih zanimanja u izmijenjenim okolnostima na moderan i učenicima prihvataljiv način, koje nameću sve izraženiji zahtjevi tržišta rada. Stručno obrazovanje u Crnoj Gori opterećeno je brojnim problemima, od kojih su najznačajniji: Nedovoljno uvažavanje individualnih interesovanja učenika. Obrazovanje se po sadašnjim programima odvija samo u okviru obaveznih nastavnih predmeta. Dakle, u uslovima nepostojanja izbornih predmeta nije bilo moguće udovoljiti želji učenika za proširivanjem i produbljivanjem znanja.

6

Neadekvatna primjena nastavnih metoda i oblika rada u nastavi. U postojećoj nastavi dominira frontalni oblik rada i predavački karakter nastave, dok znatno manje dolazi do izražaja grupni i individualni oblik rada i raznovrsnost nastavnih metoda. Malo se primjenjuju aktivne metode i druge metode koje znatno više aktiviraju misaonu i radnu sposobnost učenika. Način realizacije praktične nastave i njena veza sa stručno-teorijskim sadržajima je takva da ne omogućava da učenici po završenom školovanju dobiju funkcionalna znanja. Obimnost i neprilagođenost nastavnih planova i programa. Opseg građe u nastavnom programu u mnogim slučajevima ne odgovara predviđenom broju časova. Nastavni programi su preopširni i sadrže mnogo suvišnih činjenica koje ne doprinose kvalitetu stručnog obrazovanja, već opterećuju učenika i onemogućavaju njegovo funkcionalnije obrazovanje. Osim toga, sadržaji većine predmeta su zastarjeli, ne prate trendove tehničko-tehnološkog razvoja i zahtjeve tržišta rada, a nijesu kompatibilni sa sadržajima razvijenih zemalja Evrope. Saradnja između škole, socijalnih partnera i lokalne zajednice skoro da i ne postoji. Prisutna je nezainteresovanost lokalne zajednice i socijalnih partnera da učestvuju u procesu stručnog osposobljavanja za potrebe rada. Lokalna zajednica i socijalni partneri treba da imaju aktivnu ulogu kako pri izradi obrazovnih programa, tako i pri stvaranju uslova za njihovu realizaciju. Nepostojanje permanentnog stručnog i pedagoško-metodičkog usavršavanja nastavnika. Nastavnici koji dolaze sa nenastavničkih fakulteta posjeduju osnovna pedagoška znanja, stečena kroz polaganje stručnog ispita. Međutim, mali broj njih je uključen u neki vid permanentnog stručnog i pedagoško-metodičkog usavršavanja. Zbog nepostojanja eksternog ocjenjivanja stepen objektivnosti procjene usvojenih znanja je neujednačen. Udžbenici koji se koriste u nastavi često su preobimni i neprilagođeni uzrastu učenika.

7

U cilju potpunije pripreme izrade Osnova za obnovu nastavnih planova i programa bilo je potrebno saznati šta o postojećim nastavnim planovima i programima misle oni koji su najneposrednije za njih zainteresovani, a to su nastavnici, učenici i roditelji. U tom cilju je Komisija za obnovu nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja anketirala uzorak od 1196 ispitanika, od toga 552 učenika, 390 nastavnika i 254 roditelja. Anketa je sprovedena u 16 srednjih stručnih škola, među učenicima završnih razreda, budući da su oni najinformisaniji jer su realizovali čitav postojeći program. Odgovori ispitanika su veoma neujednačeni, ali su ipak indikativni i ukazuju da:

- postojeća područja rada treba zadržati, - prohodnost programa zadovoljava,

Nastavnici smatraju da:

- programi ne uvažavaju dovoljno individualne sklonosti, sposobnosti i razvojne potrebe učenika,

- programi nedovoljno osposobljavaju učenike za permanentno obrazovanje,

- nedovoljno su prilagođeni savremenim zahtjevima i uslovima zapošljavanja u određenim zanimanjima,

- postoje sadržaji koji nijesu prilagođeni tehničkom, kulturnom i ukupnom društvenom razvoju.

U vezi odnosa opšteobrazovnog i stručnog dijela većina ispitanika smatra da treba povećati učešće stručnog dijela i da treba uvesti izborne predmete u nastavne planove i programe. 3. CILJEVI

Cilj obnove nastavnih planova i programa je da oblikuju promjene koje će dovesti do toga da stručno obrazovanje ispuni zahtjeve koje od njega očekuju prvenstveno učenici i društvo uopšte, a to je postizanje visokih standarda zanimanja, koji treba da budu usklađeni sa standardima razvijenih evropskih država.

Obrazovnim programima treba ostvariti sljedeće ciljeve:

1. Postizanje kvalitetnog stručnog obrazovanja razvijanjem

stručnih kompetencija

8

Svaki obrazovni program mora osigurati jednake standarde stručnog obrazovanja svima koji se po njemu obrazuju. Učesnici u obrazovanju treba da steknu stručne kompetencije za savladavanje radnih zadataka u okviru stručnog područja za koje se obrazuju.

2. Zadovoljiti posebne sklonosti i želje učenika.

Posebne sklonosti i želje učenika zadovoljiti uvođenjem izborne nastave čije učešće u ukupnom fondu časova postepeno raste od prvog do četvrtog razreda.

3. Primjenjivati oblike rada i nastavne metode koje izgrađuju

trajna i primjenljiva znanja. Treba obezbijediti promišljeno i kritičko usvajanje znanja, uz valorizovanje kvalitetnog načina rasuđivanja, i omogućiti primjenu čitavog niza tehnika koje, iako se podrazumijevaju, rijetko se primjenjuju na metodičan način.

4. Otvorenost i prilagodljivost nastavnih sadržaja.

Programi treba da budu progresivni i koherentni kako unutar iste discipline, tako i u okviru ukupnog nastavnog procesa. Oni treba da budu otvoreni i lako primjenljivi, očišćeni od nepotrebnih činjenica. Svako dodavanje novih sadržaja u programima treba da bude praćeno izostavljanjem starih, prevaziđenih sadržaja.

5. Predmetni programi treba da proizilaze iz stručnih

područja i povezivanja zanimanja u grupe. Stečeno obrazovanje treba da daje znanja i sposobnosti koja omogućavaju brzo prilagođavanje odnosima u procesu rada, veću mogućnost izbora među radnim mjestima kod zapošljavanja, veću prilagodljivost u daljem sticanju obrazovanja i kvalifikacija.

6. Povezanost i preplitanje opšteg, stručno-teorijskog i

praktičnog znanja mora biti osnov za pripremu predmetnih programa. Omogućiti podsticanje i usmjeravanje nastave ka aplikativnosti znanja razvijanjem smisla, sposobnosti i vještina za njegovu upotrebu. U nižem i srednjem stručnom trogodišnjem obrazovanju opšte znanje, koje je bazično za pojedine struke ili zanimanja, treba da se u većoj

9

mjeri integriše u stručne predmete, a kod planiranja ciljeva problemski pristup treba da ima prednost nad stručnom sistematikom.

7. Povezivanje rada i obrazovanja. Praktičnim obrazovanjem omogućiti sticanje znanja, ali i profesionalnu socijalizaciju i razvoj specifičnih potencijala i stručnih kompetencija značajnih za kvalitet rada i uspješan razvoj stručne karijere po uključivanju u radni proces.

8. Obrazovnim programima omogućiti bolju vertikalnu i

horizontalnu pokretljivost učenika unutar stručnog obrazovanja i njihovu dalju prohodnost, kako bi svi učenici imali ista prava u svom ličnom i stručnom napredovanju. Time će se, takođe, omogućiti ostvarenje koncepta cjeloživotnog učenja.

9. Kod pripreme programa uvesti preplitanje nastavno-ciljnog

i nastavno-sadržajnog planiranja. Nastavni ciljevi moraju biti jasno određeni da bi bili jednoznačno shvaćeni; tako će nastavnicima biti omogućeno da lakše izaberu odgovarajuće sadržaje i nastavne metode. Nastavni ciljevi određuju se prema njihovoj realnoj ostvarljivosti. Nastavno - sadržajni tip planiranja se u programima propisuje u slučajevima kada to nalažu zahtjevi praktičnog dijela stručnog obrazovanja.

10. Na osnovu standarda zanimanja pripremiti ispitne

kataloge praktičnog, završnog i stručnog ispita. 11. Obrazovnim programom prevazići predmetnu usitnjenost.

Osigurati što veći stepen integrativnosti znanja smanjivanjem broja predmeta, povezivanjem pojedinih područja znanja i predmeta u logički i sadržajno zaokružene cjeline, ugrađivanjem teorijskog znanja u praktično obrazovanje.

12. Podsticati socijalno partnerstvo.

Strategija uvođenja praktičnog obrazovanja u preduzećima i centrima za obuku prozilazi iz trendova razvoja država sa razvijenom privredom i obrazovanjem. U tržišnoj ekonomiji teško je organizovati kvalitetno stručno obrazovanje bez zajedničkog učestvovanja i odgovornosti

10

poslodavaca i njihovih udruženja. To je važno za podizanje kvaliteta stručnog obrazovanja, a naročito praktičnog.

13. Podsticati ekološko obrazovanje. Kroz nastavne planove i programe treba, gdje god je to moguće, povezivati nastavne sadržaje različitih predmeta sa aktuelnim ekološkim problemima. Takođe je potrebno uticati na pozitivan odnos prema prirodi i okruženju, kako bi se i na taj način dao doprinos ekološkom društvu koje je proklamovano kao državno opredjeljenje.

4. PRINCIPI

Principi na kojima se baziraju obrazovni programi su:

1. Otvorenost programa. Suočavajući se sa zahtjevom prilagođavanja programa brzim tehničko-tehnološkim promjenama i potrebom povećanja autonomije škola, Savjet za stručno obrazovanje će ubuduće određivati 80% sadržaja i ciljeva, dok će 20% određivati škole na osnovu standarda zanimanja, u saradnji sa socijalnim partnerima i lokalnom zajednicom.

2. Poštovanje kulturno-istorijskog nasljeđa.

Budićim nastavnim planovima i programima treba da se osigura i garantuje poštovanje tradicije i kulturno istorijskog nasljedja stvorenog kroz razvoj obrazovanja u Crnoj Gori.

3. Davanje prioriteta učenju učenika u odnosu na realizaciju

programa.

4. Povezivanje opšteobrazovnih sadržaja sa stručnim, gdje je moguće njihovo integrisanje u stručna područja, postizanje odgovarajućeg odnosa između teorijskog i praktičnog dijela u pojedinom programu.

5. Jačanje informatičke infrastrukture.

Informacione tehnologije u obrazovnom procesu treba da se upotre kao sredstvo komunikacije i za izbor nastavnih sadržaja, kao sredstvo za kreiranje obrazovnih sadržaja i unapređenje procesa nastave, kao istraživački instrument i podrška rukovođenju.

11

6. Obezbjeđenje uslova za sticanje sistema sertifikata i

standarda znanja usklađenih sa evropskim standardima. 7. Inoviranje nastavnih metoda i oblika rada.

Opšti (usmjeravajući) cilj i konkretne ciljeve predmeta dati tako da omogućavaju nastavniku izbor nastavnih metoda i oblike rada. Pri tome on treba da poštuje specifičnosti izvođenja, koje su navedene u pojedinim programima.

8. Podsticanje aktivnijeg učešća roditelja dobija poseban

značaj i važnost u daljem otvaranju stručnog obrazovanja ka lokalnoj zajednici i njenim potrebama. Roditelji treba da postanu partneri i saradnici školi i višestruko zainteresovani za institucije obrazovanja.

5. GLAVNE PROMJENE

Glavne promjene u sistemu stručnog obrazovanja definisane su u Knjizi promjena, a to su:

- Uvodjenje socijalnih partnera u sistem stručnog obrazovanja. U svim segmentima stručnog obrazovanja snažno je istaknuta uloga socijalnog partnerstva. Dio nadležnosti koje je do sada imala država prenosi se na socijalne patnere, tako da će oni imati značajno učešće u izradi nastavnih planova i programa, opremanju i modernizaciji škole, obezbjedjivanju nastavnih sredstava i pomagala, izradi standarda zanimanja, politici upisa, izradi standarda znanja, izradi mreža škola, uspostavljanje standarda u sistemu ocjenjivanja i izdavanja sertifikata.

- Sistem stručnog obrazovanja se bolje prilagođava uslovima tržišne ekonomije i biće uporediv sa evropskim zemljama kako po standardima, tako i po načinu uredjenja i odlučivanja unutar sistema i njegovih djelova.

- Sistem omogućava sticanje stručnog obrazivanja i onima koji nijesu sa uspjehom završili osnovnu školu. To su programi nižeg stručnog obrazovanja koji omogućavaju i dalji nastavak obrazovanja.

12

- Nadogradnja srednje stručnom obrazovanju je više stručno obrazovanje. To je neuniverzitetsko obrazovanje sa visokim profesionalnih zahtjevima, koje će obrazovati i pripremiti kandidate na najvišem stručnom nivou za konkretan rad ili zanimanje.

- Struktura sistema stručnog obrazovanja obezbjeđuje bolju horizontalnu i vertikalnu prohodnost.

- Oblast stručnog obrazovanja je uređena jedinstvenim zakonom.

- Ostvarivanje pune povezanosti stručnog obrazovanja koji daje formalno obrazovanje i ostalog stručnog obrazovanja putem stalnog međusobnog usklađivanja.

- Uvodjenje tehničkih gimnazija u sistem obrazovanja koje mogu da približe opšte i stručno–tehničko obrazovanje i usmjeravaju učenike ka višim i viskoškolskim studijama.

- Eksterno polaganje vanrednih ispita. - Uvođenje dualnog oblika praktičnog obrazovanja u kome se

međusobna prava i obaveze učenika i poslodavca regulišu posebnim ugovorom.

- Upućivanje na popravni ispit pred eksterno formiranom komisijom učenika sa tri nedovoljne ocjene na kraju nastavne godine.

- Nastavna godina traje 36 nedjelja (za završne razrede 33 nedjelje), a sa praktičnom nastavom do 44 nedjelje.

- Povećana autonomija i odgovornost nastavnika. Novom strukturom nastavnih planova i programa nastavniku se daje mogućnost da samostalno planira oblike, metode, nastavna sredstva i izvore znanja, a ustanovljenim sistemom praćenja i vrednovanja postignuća u nastavi utvrdiće se odgovornost nastavnika.

6. ZEMLJE SA KOJIM SE UPOREĐUJEMO Ciljevi stručnog obrazovanja u pojedinim zemljama su različiti i zavise od ekonomskih, socijalnih, društveno-političkih, informaciono-tehnoloških i tržišnih uslova svake zemlje. Promjene u tehničko-tehnološkoj i informacionoj tehnologiji doveli su do redefinisanja ciljeva stručnog obrazovanja u pojedinim zemljama. Dakle, težnja je da se učenici što uspješnije pripreme za uključivanje u sve zahtjevnije

13

tr žište rada. Škola mora da osposobi učenika za nezavisnost, planiranje i kontrolu radnog procesa, ali i za saradnju sa drugima i učešće u timskom radu. Učenik mora biti osposobljen za samostalno i kvalifikovano učenje, da bude otvoren ka novim tehnologijama, da razumije ekološke i ekonomske veze. Stručnjaci velikog broja zemalja smatraju da je podizanje kvaliteta stručnog obrazovanja i njegovo prilogođavanje novom vremenu povezano sa smanjivanjem broja zanimanja i povećanom integracijom opšteg obrazovanja u stručnom obrazovanju. Kod određivanja zemalja za upoređivanje odabrane su zemlje koje su na visokom tehničko-tehnološkom nivou i kod kojih je struktura planova takva da se mogu upoređivati. Poređenja su izvršena sa nastavnim planovima Slovenije, Austrije, Švajcarske i Njemačke. Nastavni planovi tih zemalja dati su u prilogu (strane 31. i 32.).

7. OBRAZOVNI PROGRAMI Obrazovni programi u stručnom obrazovanju pripremaju se na osnovu utvrđenih standarda zanimanja na nacionalnom nivou, sa socijalnim partnerima, vodeći računa o zahtjevima i interesima lokalne zajednice. Obrazovni program omogućava sticanje kvalifikacije za jedno ili više srodnih zanimanja. Sadržaji obrazovnih programa treba da budu usklađeni sa medjunarodnim standardima i sa tradicijom našeg obrazovnog sistema. Osnovni kriterijumi za određivanje srodnosti zanimanja su:

- sličnost standarda zanimanja, - srodnost položaja zanimanja u vertikali zanimanja, - srodnost područja opšteg obrazovanja i stručno-teorijskih

znanja, - srodnost ključnih kvalifikacija, stručnih vještina i

sposobnosti. Obrazovni programi se mogu razdvojiti na module. Modul odgovara dijelu programa i priprema se na osnovu standarda zanimanja. To je

14

zaokružena cjelina ciljeva i sadržaja koja obuhvata praktična znanja, sa njima povezana stručno-teorijska znanja i odgovarajuća opšta znanja. Savladavanjem određenog modula stiče se stručna kvalifikacija. Sastavni djelovi modula su: naziv modula, ciljevi obrazovanja, specifičnosti u provjeravanju i ocjenjivanju znanja, uslovi za uključivanje, uslovi za napredovanje i završetak obrazovanja, ukupan broj časova (trajanje modula) i oblici vaspitnog rada. Kod oblikovanja obrazovnog programa predlažu se osnove za pripremu plana evaluacije: šta je predmet evaluacije, ko će vršiti evaluaciju, kada će evaluacija početi, koliko će trajati, koji se evaluacijski instrumenti koriste i slično.

7.1.Sastavni djelovi obrazovnih programa

Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju definisano je da se obrazovni program sastoji iz opšteg i posebnog dijela.

Opšti dio sadrži: - ime programa, - nastavni plan, - naziv nivoa (stepena) obrazovanja koji se dobija

završetkom školovanja i naziv kvalifikacije, - ciljeve vaspitanja i obrazovanja, - trajanje obrazovanja po određenom obrazovnom

programu, - prohodnost, - uslove za upis.

Posebni dio obrazovnog programa obuhvata:

- predmetne programe odnosno kataloge znanja, - ispitne kataloge, - obavezne načine provjeravanja i ocjenjivanja znanja

učenika, - uslove za napredovanje, - uslove za završetak programa, - profil stručne spreme nastavnika i stručnih saradnika, - oblik organizacije izvođenja obrazovnog programa, - obim i sadržaj obrazovanja kod poslodavca,

15

- način prilagođavanja programa učenicima sa posebnim obrazovnim potrebama i

- način prilagođavanja programa obrazovanju odraslih - druga pitanja od značaja za realizaciju obrazovnog

programa.

Ime programa izražava suštinu zanimanja za koje se realizuje program.

Nastavnim planom utvrđuju se nastavni predmeti (opšteobrazovni, stručnoteorijski i praktično obrazovanje), njihova zastupljenost i raspored, ukupan godišnji i sedmični fond časova teorijske i praktične nastave. Za svaki predmet iz nastavnog plana, ukoliko sadrži laboratorijske vježbe, potrebno je naznačiti broj časova vježbi. Obim slobodnih aktivnosti definiše Knjiga promjena i one su sastavni dio plana. Njih organizuje škola u skladu sa svojim mogućnostima. Naziv nivoa stručnog obrazovanja se dobija ispunjavanjem svih obaveza definisanih obrazovnim programom i upisuje se u svjedočanstvo ili diplomu o završenom obrazovanju. U dokumentu koji je dodatak svjedočanstvu vide se specifičnosti u obrazovanju pojedinca (izborni predmeti, veći obim praktičnog odnosno teorijskog znanja iz određene oblasti). Završetkom obrazovanja dobija se i kvalifikacija za sva zanimanja koja su uključena u određeni obrazovni program. Cilj vaspitanja i obrazovanja definiše težnju ka onome što se programom želi postići. Njime se opredjeljuju znanja i osposobljenosti koje učenici treba da postignu savlađujući dati obrazovni program. Postoje opšti ciljevi za sve nivoe obrazovanja, zatim specifični za stručno obrazovanje i konačno, ciljevi koji se žele postići nastavom pojedinog predmeta. Definisani ciljevi programa su od ključnog značaja za provjeru postignutih rezultata, izbor uslova uključivanja u program, završetak programa, izbor postupka, oblika, metoda rada, određivanje nastavnih sadržaja, zahtjevi za kvalifikacionom strukturom realizatora programa, trajanje obrazovanja i dr. Trajanje obrazovanja po određenom obrazovnom programu zavisi od obima i složenosti programa i ciljeva koji se programom želi ostvariti.

16

Za svaki program teorijske i praktične nastave daje se vrijeme trajanja njegove realizacije u časovima. Uslovi upisa podrazumjevaju definisanje opštih i posebnih uslova za uključivanje u odgovarajući program. Posebni uslovi za upis utvrđuju se na osnovu prosuđivanja o tome koje prethodno znanje i spretnost kao i psihofizičke sposobnosti mora posjedovati pojedinac da bi bio uspješan u savlađivanju programa. Način provjeravanje i ocjenjivanje znanja učenika određuje se za svaki predmet. Znanja koja se ocjenjuju na praktičnom, stručnom i završnom ispitu definišu se u ispitnim katalozima. Pri tome se navodi i ko vrši provjeru i ocjenjivanje znanja. Uslovi za napredovanje U viši razred upisuju se učenici koji su na kraju školske godine pozitivno ocijenjeni iz svih predmeta i koji su završili i druge obaveze definisane obrazovnim programom. Uslovi za završetak obrazovnog programa pojedinog nivoa obrazovanja su ispunjavanje svih propisanih obaveza koje proizilaze iz programa i nakon toga uspješno polaganje propisanog (praktičnog, završnog, stručnog) ispita. Način i sadržaj polaganja ovih ispita utvrđuje se pravilnikom i obrazovnim programom.

Oblik organizacije realizacije programa. Postoji školski oblik organizacije i dualni oblik organizacije. Završetkom školovanja postižu se isti standardi zanimanja. Školskom obliku treba dati prednost kada su u pitanju složeniji nastavni planovi i programi za čiju realizaciju je potrebno veće metodičko –didaktičko uputstvo nastavnika i kada su u pitanju posebna nastavna sredstva. Uvođenjem dualnog oblika u skladu sa Zakonom reguliše se odnos između poslodavca i učenika, njihove međusobne dužnosti i obaveze, kao i uslove pod kojima se vrši sklapanje i raskidanje ugovora o organizaciji praktične nastave. Pri odlučivanju o jednom ili drugom obliku organizacije polazi se od standarda zanimanja i stavova iznijetih u Knjizi promjena o uslovima organizovanja dualnog oblika izvođenja praktične nastave.

17

Programom predmeta (katalogom znanja) definišu se sadržaji i ciljevi predmeta. Program se izrađuje za svaki predmet iz nastavnog plana. Sadrži ime predmeta, godišnji fond časova, opšte i konkretne ciljeve predmeta, podjelu odjeljenja u grupe odnosno najveći broj učenika u grupi, okvirni spisak literature, profil i stručnu spremu nastavnika, materijalne uslove za izvođenje nastave i povezanost predmeta sa drugim predmetima. Opšti i konkretni ciljevi su definisani tako da nastavnik po pravilu samostalno bira metode i oblike rada. Pri tom poštuje specifičnosti izvođenja, koje su navedene u samim programima. Iz programa za stručno-teorijske predmete i praktično obrazovanje je vidljiva didaktička aplikacija i prelaz od profesionalnih zahtjeva, preko ciljeva obrazovanja, sadržine odnosno standarda znanja do specifičnosti izvođenja. Predmetni programi za praktičnu nastavu moraju obazbijediti razvijanje praktičnih vještina, radnih sposobnosti i radnih navika na temelju primjene teorije i teorijskog osmišljavanja prakse. Zbog toga se u programima za praktičnu nastavu definiše konkretno stručno-teorijsko znanje koje učenici usvajaju istovremeno sa razvijanjem pojedinih radnih sposobnosti, vještina i navika. Konkretni ciljevi u programima stručnog obrazovanja treba da budu strukturirani u tri cjeline:

- Informativni ciljevi (usvajanje znanja, informacija, programa; sticanje znanja o osnovnim metodama i postupcima rješavanja radnih, odnosno stručnih

- problema; poznavanje alata, sprava, radnih i produkcijskih sistema, razvijanje vještina za njihovo bezbjedno i efikasno korišćenje; razvijanje tehnološke kulture, računarske pismenosti i znanja jezika; razvijanje psihomotornih vještina potrebnih za postizanje standarda i normi radne obučenosti).

- Formativni ciljevi (formativni ciljevi se definišu sa stanovišta razvojno-procesnih ciljeva i naglašavaju: povezivanje teorijskog sa praktičnim i praktičnog sa teorijskim; razvijanje sposobnosti za korišćenje znanja u konkretnim i novim radnim situacijama – kompetencije; razvijanje vještina u praktičnoj upotrebi metoda i postupaka i sposobnosti značajnih za razumijevanje razvojnih problema na stručnom i radnom području,

18

razvijanje sposobnosti za stručno donošenje odluka u rješavanju problema u radu; razvijanje sposobnosti i vještina za kvalitetan stručni rad, za preduzetništvo, za prihvatanje odgovornosti i razvijanje motivacije i sposobnosti za samoobrazovanje i inovativnost).

- Socijalizacijski ili društveni ciljevi (razvoj socijalno-kulturnih normi profesionalnog djelovanja i komuniciranja i normi poslovanja; razvijanje stručnog identiteta i odgovornosti; razvijanje motivisanosti i sposobnosti za timski rad, za saradnju u rješavanju problema, razvijanje samosvijesti i socijalne integracije u preduzeću ili radnoj grupi).

Ispitni katalozi određuju standarde znanja za predmete koji se provjeravaju i ocjenjuju na praktičnom, stručnom i završnom ispitu. Ispitni katalozi sadrže i znanja definisana ciljevima, kriterijume ocjenjivanja, literaturu kao podlogu za pripremanje ispita, dozvoljena pomagala i druge zahtjeve koji se provjeravaju na ispitu, a koji nijesu definisani pravilnikom odnosno odgovarajućim zakonskim propisom. Praktična nastava kod poslodavca realizuje se prema ispitnom katalogu.

8. NASTAVNE OBLASTI Podela nastavnih planova srednjeg stručnog obrazovnja na opšteobrazovni, stručnoteorijski i praktični dio, tradicija je školskog sistema koji obrazovanje vidi kroz dvije funkcije:

- Osposobljavanje polaznika koji će preuzeti ulogu u procesu materijalne reprodukcije društva, njihovim pripremanjem za odredjeni posao dostizanjem odgovarajućih stručnih standarda.

- Osposobljavanje polaznika koji će preuzeti ulogu u procesu društvenog razvoja.

8.1. Opšteobrazovni dio

Opšteobrazovni dio treba da omogući mladim ljudima sticanje pozitivne i objektivne slike o sebi i svom okruženju. Pripremiće ih za život u demokratskom društvu, što uključuje prava, slobode, dužnosti i odgovornosti. Pripremiće ih za kulturni život uključivanjem u duhovno,

19

kulturno, istorijsko i naučno nasleđe, kao i život u multikulturalnom društvu. U nastavnim planovima stručnog obrazovanja potrebno je na optimalan način odrediti procenat učešća opšteobrazovnih sadržaja. Opšta tendencija je sve intezivnije približavanje stručnog obrazovanja opštem obrazovanju što se ogleda u sve većem sažimanju obima programa obrazovanja radi veće uopštenosti. Svaka disciplina koja je dio opšteg obrazovanja u programima stručnog obrzovanja treba da bude tako koncipirana, da od mladih zahtijeva učenje opštih predmeta koji bi poštovali njihov nivo obrazovanja i individualne osobine i sposobnosti. U stručnom obrazovanju u dvogodišnjem i trogodišnjem trajanju, umjesto klasične podjele i značenja opšteobrazovnih i stručnoteorijskih predmeta, prednost bi imali specifični ciljevi i uloga znanja u razvijanju profesionalne kompetencije, kao i upotreba znanja u ličnom i javnom životu. U stručnom obrazovanju u četvorogodišnjem trajanju, unutar njihovih planova, bilo bi omogućeno očuvanje relativno autonomnog položaja opšteobrazovnih predmeta. Integracija akademskih i stručno orijentisanih predmeta pojačaće komunikaciju izmedju raznih segmenata obrazovanja.

8.2. Stručno-teorijski dio Osposobljavanje polaznika za učešće u procesu materijalne reprodukcije podrazumijeva njihovo osposobljavanje za odredjeni posao, koji zahtijeva dostizanje odgovarajućih stručnih standarda. Ovu funkciju obrazovanje treba da postigne kroz stručno-teorijske predmete i praktično obrazovanje. Stručno-teorijski predmeti treba da budu tako strukturirani da omoguće usvajanje znanja koja su dovoljna osnova za razvijanje praktičnih vještina koje se zasnivaju na teoriji i teorijski osmišljenoj praksi. Oni treba da budu postavljeni dovoljno široko da omoguće nadgradnju znanja onim učenicima koji žele nastavak školovanja. U dvogodišnjem i trogodišnjem stručnom obrazovanju opšta znanja, koja su bazična za

20

pojedine struke ili zanimanja, treba da se u većoj mjeri integrišu u stručno-teorijske predmete. Pri koncipiranju sadržaja stručno-teorijskih predmeta važan je cjelovit pristup koji se temelji na međuzavisnosti i sintezi znanja sa različitih područja ali i na većem nivou povezanosti među znanjima istog područja. Treba težiti dostizanju međunarodno primjenljivih i uporedivih standarda i ravni znanja, povećanju kvaliteta i trajnosti znanja. Standardi znanja pojedinačnih predmeta i tematskih sklopova treba da sadrže znanja koja predstavljaju minimalni nivo i koja su uslov za dalje napredovanje učenika, znanja koja predstavljaju temeljni nivo i koja dostiže većina učenika i znanja koja predstavljaju zahtjevniji nivo, a koja dosežu sposobniji učenici. Standarde znanja treba dati tako da omoguće nastavniku jasno utvrđivanje svih kognitivnih ravni zahtjevnosti: prepoznavanje, razumijevanje i upotrebu, samostalno rješavanje novih problema i vrednovanje. Stručno-teorijski predmeti treba da daju stručna znanja koja će biti temelj za praktično obrazovanje sa kojim će biti moguće učeniku da stekne ključne kompetencije, potrebne za uspješno uključenje u konkurenciju na domaćem, ali i na tržištima rada drugih zemalja. Da bi se to postiglo potrebno je da svako razvijanje praktičnih vještina bude i teorijski osmišljeno, tako da učenici razvijaju vještine na temelju poznavanja i razumijevanje opštih principa i teorija, da rješavaju probleme razumijevanjem teorijskih osnova pojedinih radnih procesa ili stručnog rada i na intelektualnoj podlozi postižu stručnu uvježbanost, pouzdanost i rutinu. Stručno-teorijska znanja učenike će osposobiti da unaprijed predvidjaju posledice stručnih odluka i postupaka, da samostalno uočavaju i rješavaju probleme, razvijaju i stvaraju ideje, da osmišljaju rješenja, a ne da rade samo na osnovu iskustva i oponašanja, rutinski i uniformno. Razvoj ključnih kvalifikacija i kompetencija samo na osnovi praktičnih iskustava u radnom procesu, u ograničenom socijalnom okruženju i koje se temelje samo na fragmentarnom teorijskom znanju, ne mogu omogućiti poboljšanje vlastitog socijalnog položaja učenika. Ono uslovljava da njegov konačan domet bude prilagođavanje postojećoj

21

socijalnoj i ekonomskoj situaciji, što svakako ne može biti cilj stručnog obrazovanja.

8.3. Praktično obrazovanje

Praktično obrazovanje kao širi pojam obuhvata praktičnu nastavu i profesionalnu praksu. Praktično obrazovanje treba da bude zastupljeno u nastavnim planiobrazovnim programa svih zanimanja. Izuzetak mogu biti obrazovni programi zanimanja kod kojih se putem vježbi mogu uspješno vršiti povezivanja teorijskih i praktičnih znanja. Praktična nastava izučava se u četvorogodišnjoj stručnoj školi. Nastavni programi praktične nastave u četvorogodišnjoj stručnoj školi realizuju se u objektima škole (školska radionica, kabinet, laboratorija i dr.), a može se izvoditi i u objektima izvan škole. U zavisnosti od vrste zanimanja praktična nastava (obuka) može se izučavati sa tehnologijon zanimanja kao jedinstven nastavni predmet u dvogodišnjoj i trogodišnjoj stručnoj školi. Ona ima zadatak da praktičnu nastavu maksimalno objasni, da učenicima pruži potpune informacije o tehničkim i drugim dostignućima, da objasni sredstva za rad (mašine, uređaji, oprema, alat za rad, mjerenje i kontrolu), zatim, da objasni postupke u radu kao i određena pravila i zakonitosti koji se primjenjuju u procesu praktičnog obrazovanja. Nastavni programi praktične nastave sa tehnologijom zanimanja u školskom obliku realizuju se u objektima škole, a u dualnom obliku u objektima izvan škole (preduzeće, ustanova i dr.). Dualni oblik predviđen je samo za trogodišnju stručnu školu. Nastavni program za školski i dualni oblik je isti. Profesionalna praksa je obavezna za sve učenike trogodišnje i četvorogodišnje škole koji praktičnu nastavu pohađaju u objektima škole u trajanju od radnih 10 dana. Za učenike završnih razreda profesionalna praksa nije predviđena. Vrijeme kada treba da se izvodi profesionalna praksa određuje Nastavničko vijeće škole. Za izradu programa prakse zadužena je stručna škola.

22

Program profesionalne prakse je u korelaciji sa programima stručnih predmeta i sa programom praktične nastave za određeno zanimanje.

9. OSNOVE ZA PRIPREMU OBRAZOVNIH PROGRAMA 9.1. Niže stručno obrazovanje

Opšti uslovi za upis

U dvogodišnju stručnu školu može se upisati lice koje je završilo:

- osnovnu školu, - osnovnu školu po prilagođenom programu i - najmanje sedmi razred osnovne škole, a redovno je

pohađalo nastavu do 15 godine.

Nastavni programi Opšteobrazovni predmeti treba da: - dopune znanja opšteobrazovnih predmeta iz osnovne škole; - povećaju sposobnost jednostavnog usmenog i pismenog

izražavanja učenika; - daju saznanja o kulturnim osobenostima drugih naroda i

podstiču njegovanje različitosti; - daju saznanja o razvoju našeg društva kao dijela evropskog

okruženja; - omoguće da se učenici upoznaju sa problemima ekologije i

da prema tim problemima imaju pozitivan odnos; - pomognu razumijevanju kvaliteta života koji proizilazi iz

zdravog načina života i ishrane i daju osnovna saznanja o zdravstvenoj zaštiti ;

- podstiču obavljanje fizičkih aktivnosti koje su potrebne za zdrav razvoj organizma i držanje tijela.

Stručno-teorijski predmeti i praktična nastava treba da: - omoguće nadogradnju opšteg obrazovanja, sa posebnim

akcentom na razvoju kompetencija potrebnih za uspješan lični i profesionalni život. Kod nastavnih ciljeva akcenat je na praktično upotebljivom znanju.

23

Osnove za sastavljanje planova za niže stručno obrazovanje

Niže stručno obrazovanja traje dvije godine i obuhvata 2208 časova. Ukupan broj nastavnih časova dobija se na osnovu trajanja programa od 36 nedjelja u prvom i 33 nedjelje u drugom razredu. Maksimalni nedjeljni fond časova je 32. Na kraju dvogodišnjeg stručnog obrazovanja polaže se praktični ispit. Praktični ispit se sastoji iz:

izrade praktičnog rada i odbrane praktičnog rada.

Sam sadržaj ispita definisan je ispitnim katalogom. U ispitnom katalogu može se odrediti da se na praktičnom ispitu provjeravaju i stručno-teorijska znanja. Nakon uspješnog završetka dvogodišnjeg obrazovanja moguće je nastaviti obrazovanje u trogodišnjim školama upisom u odgovarajući razred, uz polaganje diferencijalnih ispita. Za utvrđivanje i realizaciju diferencijalnih ispita nadležna je škola.

Tabela 1. Okvirni nastavni plan za niže stručno obrazovanje

Razredi redni broj

Nastavni predmeti/grupe I II

Ukupno časova

%

1. Maternji jezik 3 2 5 2. Strani jezik 1 1 2 3. Primijenjena matematika 3 2 5 4. Društvene grupa predmeta 2 2 4 5. Prirodna grupa predmeta 2 2 4 6. Fizičko vaspitanje 2 2 4

37,5

7. Stručno-teorijski predmeti 3 3 6 9,37 8. Praktična nastava sa

tehnologijom zanimanja 15 17 32 50,00

9. Slobodne aktivnosti 1 1 2 3,12 Svega časova sedmično 32 32 64 100 Broj radnih sedmica 36 33 69

24

9.2. Srednje stručno obrazovanje u trogodišnjem trajanju Opšti uslovi za upis

U srednju stručnu školu u trogodišnjem trajanju može se upisati učenik koje je završio osnovnu školu. U odgovarajući razred srednje stručne škole u trogodišnjem trajanju može se upisati i učenik koji je završio dvogodišnju školu, uz polaganje dopunskih i diferencijalnih ispita.

Nastavni programi

Opšteobrazovni predmeti treba da:

- nadograđuju opšte obrazovanje i stavljaju ga u funkciju struke;

- osposobe učenika za osnovno sporazumijevanje na stranom jeziku, sa akcentom na jeziku struke. Predlaže se da se osnove jezika struke djelimično uče u okviru praktične nastave;

- upoznaju učenike sa kulturnim osobenostima svog i drugih naroda da bi razumjeli ljude sa drugačijim potrebama i poštovali vjerska opredjeljenja i osjećanja drugih ljudi;

- omoguće učenicima da ovladaju osnovama računarstva i informatike, kako bi bili sposobni da samostalno upotrebe programe iz struke;

- pokažu učenicima da na kvalitet života utiče zdrav način života, ishrane i zdravstvene zaštite.

Stručno-teorijski predmeti i praktično obrazovanje treba da : - kod nastavnih ciljeva daju akcenat na praktično-

upotebljivom znanju, pojačanom opštim znanjem, sticanju stručnih kvalifikacija i odgovarajućeg stručno-teorijskog znanja;

- načelo kompleksnosti nastave i upotrebnosti znanja bude dopunjeno potrebom za poznavanjem teorijskih principa, pogotovo onih koji su u funkciji struke. Prednost se daje primjerima u odnosu na načelo naučne sistematičnosti;

25

- ciljevi praktičnog obrazovanja proizlaze iz relativno preglednih, manje standardizovanih, kompleksnih radnih zadataka, karakterističnih za zanimanja širokih profila, sa većim stepenom samostalnosti u radu i tehnološke inovativnosti, kao i sposobnosti rješavanja problema;

- u obrazovanju je veći naglasak na razvijanju sposobnosti za primjenu stručnog znanja u netipičnim situacijama i sposobnosti rješavanja problema, savladavanjem različitih tehnika rada i različitih tehnoloških postupaka;

- ostvarivanje ključnih profesionalnih ciljeva u vezi je sa povezivanjem teorijskog i praktičnog obrazovanja, sa sposobnošću samostalne upotrebe znanja u identifikaciji i rješavanju tehnoloških problema u pocesu rada.

Osnove za sastavljanje nastavnog plana

Programi srednjeg stručnog obrazovanja u trogodišnjem trajanju pripremaju se za školski i dualni oblik organizacije obrazovanja. Obrazovni program obuhvata standarde teorijskih, stručnih i praktičnih znanja koja garantuju sticanje određenog nivoa stručnog obrazovanja bez obzira na oblik organizovanja. U školskom obliku organizovanja u i i II razredu nastava traje po 36 sedmica, a u III razredu 33 sedmice sa nedjeljnim fondom od 32 časa. U dualnom obliku organizovanja nastava traje do 44 sedmice godišnje, nedjeljni fond časova je 38. Slobodne aktivnosti su obavezne i organizuju se sa jednim časom sedmično. Škola određuje najpogodniji način organizovanja ovih aktivnosti. Trogodišnje stručno obrazovanje završava se polaganjem završnog ispita. Završni ispit se sastoji iz:

- pismenog ispita iz maternjeg jezika i književnosti, - usmenog ispita iz stručno-teorijskog predmeta i - praktičnog rada sa odbranom.

Za određeno zanimanje praktičan rad može biti izrada praktičnog zadatka ili opis tehničko-tehnološkog postupka. Sadržaj ispita, zahtjevi

26

rada, odnosno usluge i teorijskog znanja definisani su konkretno u ispitnom katalogu. Dodatnim obrazovanjem u trajanju od dvije godine i polaganjem stručnog ispita ili jednogodišnjim obrazovanjem i polaganjem diferencijalnih ispita i stručnog ispita, učenik može završiti stručnu školu u četvorogodišnjem trajanju. Tabela 2. Okvirni nastavni plan srednjeg stručnog trogodišnjeg obrazovanja

Razredi redni broj

Nastavni predmeti/grupe I II III

Ukupno časova

%

1. Maternji jezik i književnost

3 2 2 7

2. Primijenjena matematika 3 2 2 7 3. Strani jezik 2 2 2 6 4. Društvene grupa predmeta 2 1 - 3 5. Računarstvo i informatika 1 5. Prirodna grupa predmeta 2 1 - 3 6. Fizičko vaspitanje 2 2 2 6

34,37

7. Stručno-teorijski predmeti*

4 2 2 8 8,33

8. Praktična nastava sa tehnologijom zanimanja

12 19 21 52 54,18

9. Slobodne aktivnosti 1 1 1 3 3,12 Svega časova sedmično 32 32 32 96 100 Broj radnih sedmica 36 36 33 105

* Ostavlja se mogućnost da se broj časova stručno-teorijskih predmeta uveća za 4 časa na račun praktične nastave sa tehnologijom zanimanja.

9.3.Srednje stručno obrazovanje u četvorogodišnjem trajanju

Opšti uslovi za upis U stručnu školu u četvorogodišnjem trajanju može se upisati učenik koji je završio osnovnu školu.

27

U prvi razred srednje stručne škole u četvorogodišnjem trajanju može se upisati i učenik koji je završio niže stručno obrazovanje u dvogodišnjem trajanju. Učenik koji je završio srednju stručnu školu u trogodišnjem trajanju može se upisati u četvrti razred četvorogodišnje stručne škole, pod uslovom da je položio utvrđene dopunske i diferencijalne ispite.

Nastavni programi

Opšteobrazovni predmeti treba da: - sistematično nadograđuju opšte obrazovanje i znanja iz

prirodne, odnosno društvene grupe predmeta; - omoguće potpunije ovladavanje teorijskim principima koji

su osnov za razumijevanje struke, nastavni ciljevi predmeta određuju se na načelima sistematičnosti, naučne utemeljenosti i očiglednosti.

Stručno-teorijski predmeti i praktična nastava treba da: - daju jednak akcenat u nastavnim ciljevima na teorijskom i

praktičnom znanju, pripremi za sticanje stručnog obrazovanja i dalje školovanje;

- omoguće obrazovanje koje se u većoj mjeri temelji na analitičkom mišljenju kao osnovi za razvijanje vještina;

- daju stručnu osposobljenost, koja kao rezultat povezivanja teorijske i praktične nastave, mora obezbijediti savladavanje tehnološko-radnih kompleksnih i zahtjevnijih procesa, korišćenje stručnih znanja u novim situacijama.

Osnove za izradu planova četvorogodišnjeg stručnog

obrazovanja

Obrazovanje traje 4 godine i obuhvata najviše 4512 časova. Nastavni plan čine četiri sadržajne cjeline:

- opšteobrazovni predmeti, - stručno-teorijski predmeti, - praktično obrazovanje - izborni predmeti.

28

Slobodne aktivnosti su sastavni dio nastavnog plana i zastupljene su sa jednim časom sedmično. Škola određuje najpogodniji način organizovanja ovih aktivnosti. U I, II i III razredu nastava traje 36 sedmica, a u IV razredu 33 sedmice.

9.4. Okvirni nastavni planovi četvorogodišnjeg stručnog obrazovanja po područjima rada Tabela 3. Područje rada: ekonomija, turizam, pravo, administracija

Razredi Redni broj

Nastavni predmeti/grupe I II III IV

Ukupno časova %

1. Maternji jezik i književnost 4 3 3 3 13 2. Matematika 4 3 3 3 13 3. Strani jezik 3 3 3 3 12 4. Društvene grupa predmeta 2 2 2 2 8 5. Računarstvo i informatika 1 1 6. Prirodna grupa predmeta 6 2 - - 8 7. Fizičko vaspitanje 2 2 2 2 8

49,22

8. Stručno teorijski predmeti 5 12 10 10 37 28,92 9. Praktična nastava 2 2 4 4 12 9,37 10. Izborna nastava 2 2 4 4 12 9,37 11. Slobodne aktivnosti 1 1 1 1 4 3,12

Svega časova sedmično 32 32 32 32 128 100 Broj radnih sedmica 36 36 36 33 141

Tabela 4. Područje rada: muzička umjetnost

Razredi Redni broj

Nastavni predmeti/grupe I II III IV

Ukupno časova %

1. Maternji jezik i žknjiževnost 3 3 3 3 12 2 Strani jezik 2 2 2 2 8 3. Društvene grupa predmeta 4 3 - - 7 4 Računarstvo i informatika 1 1 5. Prirodna grupa predmeta 2 - - - 2 6. Fizičko vaspitanje 2 2 2 2 8

29,68

7. Stručno teorijski predmeti i praktična nastava

15 19

22 22 78 60,94

8. Izborna nastava 2 2 2 2 8 6,26 9. Slobodne aktivnosti 1 1 1 1 4 3,12

Svega časova sedmično 32 32 32 32 128 100 Broj radnih sedmica 36 36 36 33

29

Tabela 5. Područje rada: likovna umjetnost

Razredi Redni broj

Nastavni predmeti/grupe I II III IV

Ukupno časova %

1. Maternji jezik i književnost 4 2 2 2 10 2. Strani jezik 2 2 2 2 8 3. Društvene grupa predmeta 2 2 2 3 9 4. Računarstvo i informatika 1 - 1 5. Prirodna grupa predmeta 4 - - - 4 6. Fizičko vaspitanje 2 2 2 2 8

31,26

7. Stručno teorijski predmeti 4 2 4 - 10 7,81 8. Praktična nastava 10 17 15 18 60 46,87 9. Izborna nastava 2 4 4 4 14 10,94 10. Slobodne aktivnosti 1 1 1 1 4 3,12

Svega časova sedmično 32 32 32 32 128 100 Broj radnih sedmica 36 36 36 33

Tabela 6. Ostala područja rada: elektrotehnika, saobraćaj, ugostiteljstvo i trgovina, mašinstvo i obrada metala, građevinarstvo i geodezija, zdravstvo, farmacija i socijalna zaštita i dr.

Razredi Redni broj

Nastavni predmeti/grupe I II III IV

Ukupno časova %

1. Maternji jezik i književnost 3 3 3 3 12 2. Matematika 3 3 3 3 12 3. Strani jezik 2 2 2 2 8 4. Društvene grupa predmeta 4 2 2 - 8 5. Računarstvo i informatika 1 1 6. Prirodna grupa predmeta 4 4 - - 8 7. Fizičko vaspitanje 2 2 2 2 8

44,52

8. Stručno teorijski predmeti 6 9 10 12 37 28,9 9. Praktična nastava 4 4 5 5 18 14,06 10. Izborna nastava 2 2 4 4 12 9,4 11. Slobodne aktivnosti 1 1 1 1 4 3,12

Svega časova sedmično 32 32 32 32 128 100 Broj radnih sedmica 36 36 36 33 141

Programi stručno-tehničkog dvogodišnjeg obrazovanja oblikuju se kao nadgradnja programa trogodišnjeg stručnog obrazovanja i omogućuju učenicima sa položenim završnim ispitom da na odgovarajućem stručnom području steknu četvorogodišnje srednje stručno obrazovanje

30

koje ima istu vrijednost kao obrazovni standard četvorogodišnje stručne škole.

Tabela 7. Okvirni nastavni plan za dodatno dvogodišnje obrazovanje (3+2)

Godina Rednibroj

Nastavni predmeti I II

Ukupno

1. Maternji jezik i književnost 3 3 6 2. Matematika 3 3 6 3. Strani jezik 2 2 4 4. Društvena grupa predmeta 2 2 4 5. Prirodna grupa predmeta 2 2 4 6. Fizičko vaspitanje 2 2 4 7. Stručno teorijski predmeti 12 12 24 8. Praktično obrazovanje 4 4 8 9. Izborna nastava 2 2 4

Svega časova sedmično 32 32 64 Broj radnih sedmica 36 33 69

Četvorogodišnja stručna škola završava se polaganjem stručnog ispita. Stručni ispit sastoji se iz:

- pismenog ispita iz maternjeg jezika i književnosti, - pismenog ispita iz matematike ili stranog jezika po izboru

učenika, - pismenog ili usmenog ili pismenog i usmenog ispita iz

stručno-teorijskog predmeta i - stručnog rada.

Stručni rad može biti izrada projekta, obrada tehničko-tehnološkog postupka, obrada određenog zdravstvenog pitanja, obrada određenog socijalno-ekonomskog pitanja, izrada praktičnog rada i sl. O eksternosti pojedinih djelova stručnog ispita odluku donose nadležni Savjeti. Kandidati koji su položili stručni ispit mogu se direktno upisati u odgovarajuću višu školu. U višu školu se mogu upisati i oni koji su završili trogodišnju stručnu školu i položili majstorski ispit, pod uslovom

31

da polože ispite koji odgovaraju ispitima iz opšteobrazovnih predmeta stručnog ispita.

10. PRILAGODJAVANJE OBRAZOVNIH PROGRAMA UČENICIMA SA POSEBNIM OBRAZOVNIM POTREBAMA 10.1. Nadareni učenici

Učenik koji u toku obrazovanja pokazuje izuzetne sposobnosti i ima odličan uspjeh može završiti dva razreda u toku jedne školske godine i to: jedan redovnim pohadjanjem nastave, a drugi polaganjem razrednog ispita na kraju nastavne godine. Odluku o napredovanju učenika na predlog odjeljenskog starješine, donosi nastavničko vijeće škole. Škola, poslodavac i nastavnici su dužni da učeniku pruže pomoć u pripremanju razrednog ispita davanjem uputstava za individualno savladjivanje gradiva, upućivanjem na udžbenike, priručnike i drugu literaturu, korišćenjem kabineta, laboratorija, radionica, povremenim prisustvovanjem nastavi u narednom razredu i na drugi način.

10.2. Učenici sa smetnjama u razvoju

Strategija stručnog obrazovanja učenika sa smetnjama u razvoju treba da omogući njihovu punu rehabilitaciju i socijalizaciju. Ključni princip u obrazovanju djece sa smetnjama u razvoju je da im se omogući pravo na obrazovanje prilagođeno njihovim mogućnostima, a što je u skladu sa međunarodnim dokumentima o obrazovanju djece i omladine sa smetnjama u razvoju. Da bi se to ostvarilo treba uvažiti sljedeće:

- Stručno obrazovanje učenika sa smetnjama u razvoju treba da bude zasnivano na stepenu očuvanosti njihovih funkcionalnih sposobnosti, koje predstavljaju osnovni kriterijum za izbor programa namijenjenog svakom učeniku, odnosno grupi učenika.

- Izjednačavanje stečene javne isprave ovih učenika sa javnom ispravom stečenom za isto zanimanje u redovnom obrazovanju.

32

- Obezbjeđivanje adekvatnih obrazovnih standarda u pogledu broja učenika u odjeljenju, prostornih uslova, nastavnih sredstava.

- Obezbjeđivanje adekvatnog kadra prema vrsti iskazane posebne potrebe kako za opšte tako i za stručne predmete i praktičnu nastavu i njihovo stručno usavršavanje.

Za učenike sa smetnjama u razvoju obrazovni programi se izvode: - prilagodjavanjem uslova izvodjenja uz dodatnu stručnu

pomoć (dva izvodjača programa, manje grupe), - prilagodjavanjem programa tako da se određeni sadržaji

zamjenjuju njihovim ekvivalentima, koji omogućavaju dostizanje istog profesionalnog standarda, odnosno profesionalnih kompetencija.

Obrazovanje za učenike sa smetnjama u razvoju može se produžitii, najviše za jednu godinu.

11. UČENICI – PRIPADNICI NACIONALNIH ODNOSNO ETNIČKIH GRUPA

Da bi se ispoštovala posebna prava nacionalnih zajednica na području vaspitanja i obrazovanja u opštinama u kojim većinu ili značajan dio stanovništva čine pripadnici nacionalnih i etničkih grupa, nastava se izvodi na jeziku pripadnika nacionalnih i etničkih grupa. Obrazovni programi se prilagođavaju tako da se dopune:

- ciljevi vaspitanja i obrazovanja, - uslovi za uključenje, - nastavni plan, - predmetni programi i ispitni katalozi.

U školama u kojima se nastava izvodi na jeziku nacionalnih, odnosno etničkih grupa, učenici mogu imati do 34 časa nastave nedjeljno. Tada se obavezno uči i jezik koji je u službenoj upotrebi. O dopuni obrazovne programe za pripadnike nacionalnih i etničkih zajednica i za dvojezične škole određuje Stručni savjet za opšte obrazovanje, a usvaja ministar nadležan za obrazovanje.

33

12. OBRAZOVANJE ODRASLIH U PROGRAMIMA STRUČNOG OBRAZOVANJA

Priprema i izrada obrazovnih programa je usmjerena ka potrebama prilagođavanja vremenu i učesnicima obrazovanja. Osim formalnog obrazovanja, koncept cjeloživotnog učenja obavezuje da obrazovni programi za mlade budu usklađeni sa potrebama i zahtjevima odraslih. Princip jednakih standarda zanimanja nameće potrebu da se obrazovni programi prilagode, svojom strukturom i sadržajem, pomenutom zahtjevu. Zavisno od načina pripreme i izrade obrazovni programi mogu biti:

1. Programi stručnog obrazovanja koji se pripremaju za mlade; 2. Programi stručnog obrazovanja koji su urađeni za mlade ali

su prilagodjeni specifičnostima za odrasle i 3. Programi stručnog obrazovanja koji su pripljemljeni

isključivo za obrazovanje odraslih Obrazovni programi za mlade i odrasle mogu se razlikovati u onim djelovima gdje program uzima u obzir osobine odraslih ljudi, njihov razvoj, radno i životno iskustvo. 1. Programi stručnog obrazovanja koji su pripremljeni za mlade Za prilagođavanje obrazovnog programa koji je pripremljen za stručno obrazovanje mladih potrebama odraslih potrebno je:

- Definisane ciljeve obrazovnog programa prilagoditi i dopuniti potrebama obrazovanja odraslih,

- Definisati predmete koji nijesu uslov za završetak obrazovanja odraslih, kao što je fizičko vaspitanje, s tim što se institucija koja izvodi obrazovanje odraslih obavezuje da ponudi sportske aktivnosti kojima se odrasli mogu dobrovoljno priključiti,

- Odrediti norme koje definišu uslove za napredovanje u programu za mlade, a koje se ne primjenjuju za odrasle, osim izuzetno onda kada je za uspiješan rad u obrazovnom programu neophodno da polaznik ispuni određene obaveze, koji su uslov za uspiješan nastavak programa,

34

- Definisati način provjeravanja i ocjenjivanja znanja koji može biti i drugačiji od načina koji je predviđen za mlade, i to prvenstveno u broju obaveznih provjeravanja, odabranom obliku provjeravanja, načinu provjeravanja ( izrada rada umjesto izvršavanja praktičnih vježbi, seminarski rad umjesto obaveznih pismenih zadataka, provjeravanje i ocjenjivanje na radnom mjestu demonstracijom radnih zadataka) i sl. što se definiše odgovarajućim Pravilnikom o provjeravanju, ocjenjivanju znanja i napredovanja u programu.

- Uraditi prilagođeni program realizacije praktičnog obrazovanja.

2.Programi stručnog obrazovanja koji su urađeni za mlade, ali su prilagođeni specifičnostima za odrasle

U pripremi i izradi obrazovnih programa koji pretpostavljaju obrazovanje mladih i odraslih, definisana struktura obrazovnog programa za mlade treba da sadrži:

- specifičnosti u ciljevima obrazovnog programa za odrasle, - način provjeravanja i ocjenjivanja odraslih, - uslove za napredovanju u programu, - razlike u strukturi realizacije nastavnog plana, s tim što se

određuju predmeti ili djelovi programa iz nastavnih planova za mlade, koji nijesu uslov za završetak obrazovanja odraslih.

U obrazovnim programima za mlade izvođenja praktičnog obrazovanja prilagođava se potrebama odraslih, uz uvažavanje prethodno stečenog znanja, s tim da:

a) Polaznicima koji posjeduju radno iskustvo iz određene stručne oblasti u dvostrukom trajanju od programom predviđenog obima za praktično obrazovanje, može se omogućiti izlazak na provjeru praktične osposobljenosti na završnom ispitu. Osnov za procjenu su katalozi znanja, a završni ispit se realizuje na istim standardima za mlade i odrasle, odnosno po istim ispitnim katalozima.

b) Polaznici bez radnog iskustva moraju obaviti praktično obrazovanje u obimu određenom nastavnim planom.

35

U obrazovnim programima za mlade treba prilagoditi vremenski period obrazovanja u skladu sa: prethodno stečenim znanjima iz predmeta ili djelova predmeta, ako o tome postoji odgovarajuća dokumentacija, radnim iskustvom polaznika i slično. Takođe u obrazovnim programima treba izvršiti prilagođavanje kataloga znanja u smislu definisanja: izvođenje, ciljeva pojedinih predmeta, popisa literature, oblika provjeravanja i ocjenjivanja znanja i povezanosti sa drugim predmetima. 3. Programi stručnog obrazovanja koji su pripremljeni isključivo za obrazovanje odraslih Programi stručnog obrazovanja koji se pripremaju isključivo za obrazovanje odraslih u skladu sa Osnovama za pripremu obrazovnih programa za obrazovanje odraslih. Izrada obrazovnih programa za odrasle predstavlja mogućnost za povezivanje certifikatnog sistema vanškolskog obrazovanja u jedinstven sistem stručnog obrazovanja.

13. SUBJEKTI U PRIPREMI NOVIH NASTAVNIH PLANOVA I PROGRAMA

• Savjet za nastavne planove i programe Crne Gore

Savjet je obrazovala Vlada Republike Crne Gore, sa zadatkom da pripremi i usvoji opšti sadržajni i metodološki okvir za izradu novih nastavnih planova i programa i formira ukupnu strukturu potrebnu za rad na novim planovima i programima. Savjet je stručno tijelo, u koje je Vlada imenovala 29 istaknutih stručnjaka sa svih nivoa obrazovnog sistema.

• Odjeljenja za obrazovanje pri institucijama socijalnih partnera Socijalni partneri Sindikat i Privredna komora treba da svoju organizaciju rada prilagode potrebama i novim zahtjevima obrazovnog sistema. U tom smislu je potrebno da se formiraju odjeljenja ili druge organizacione cjeline koje su spremne da se uključe u sve faze pripreme i izrade nastvnih planova i programa, a nakon toga i za njihovu implementaciju. Takodje je neophodno da Privredna komora svojim aktivnostima motiviše i mobiliše privredne subjekte za izvršenje

36

obaveza koje predstoje uvođenjem novog koncepta stručnog obrazovanja naročito kod pripreme standarda zanimanja i pripreme i organizacije polaganja majstorskih ispita, u saradnji sa Ministarstvom rada.

• Komisija za nastavne planove i programe stručnog obrazovanja Savjet je formirao Komisiju za stručno obrazovanje. U komisiju Savjet je imenovao 16 članova, stručnjaka za oblast stručnog obrazovnanja, socijalne partnere i stručnjake za pojedina predmetna područja.

• Predmetne komisije Predmetne komisije imenuje Savjet na predlog komisija po nivoima obrazovnog sistema i koordinatora. Predmetnu komisiju čini 4 do 7 stručnjaka za taj predmet, koji dolaze sa svih nivoa obrazovnog sistema.

• Komisije za programska područja Komisije za programska područja (obrazovne profile) u stručnom obrazovanju imenuje Savjet na predlog Komisije za stručno obrazovanje, a čini ih do 7 članova, koji se biraju iz reda stručnjaka za dato obrazovno područje i predstavnika udruženja poslodavaca i Sindikata.

• Studijske i kontrolne grupe Za provjeru kvaliteta predloženih okvirnih dokumenata i nastavnih planova i programa, Savjet će iz reda istaknutih pedagoga, psihologa, prosvjetnih inspektora i predmetnih nastavnika na odgovarajućem nivou obrazovnog sistema i na Univerzitetu formirati studijske i kontrolne grupe.

Institucionalna infrastruktura

Knjigom promjena predviđeno je formiranje organa i institucija na nivou Republike Crne Gore, čije funkcionisanje ima prioritetan značaj za rad na novim nastavnim planovima i programima i uspješno i blagovremeno izvršenje planiranih aktivnosti. To su:

- Savjet za stručno obrazovanje, - Savjet za obrazovanje odraslih , - Zavod za školstvo i - Centar za stručno obrazovanje.

14. STRATEGIJA

37

Implementacija novog koncepta stručnog obrazovanja definisanog Knjigom promjena i uređenog Zakonom o stručnom obrazovanju i Opštim zakonom o školstvu je u skladu sa opredjeljenjem Crne Gore prema savremenom obrazovnom sisitemu, uskladjenom sa obrazovnim sisitemima razvijenih zemalja Evrope. Proces uvodjenja novog koncepta stručnog obrazovanja u principu zavisi od stanja odredjenih djelova sistema, odnosno njihovog odnosa prema savremenim zahtjevima. S obzirom da se svi djelovi sisitema nijesu podjednako razvijali to je u nekim djelovima potrebno manje intervenisati, dok je u drugim djelovima sistema potrebna potpuna obnova. Što se tiče dosadašnjeg aspekta funkcionisanja stručnog obrazovanja potrebno je sagledati sve one aspekte koji daju uspješne rezultate u zadovoljenju savremenih zahtjeva, ali i one koji zahtijevaju hitne promjene. Strategiju promjena je potrebno voditi kroz sljedeće faze:

analiza postojećeg stanja i na osnovu njega definisati stepen potrebnih promjena u cilju ispunjenja zahtjeva novog koncepta,

postupnost uvodjenja promjena o izborom oblasti koje u ukupnom društvenom

kontekstu razvoja Crne Gore mogu dati u kraćem roku što bolje rezultate (više znanja, lakše zapošljavanje, uskladjenost sa potrebama tržišta rada),

o izborom onih oblasti koje zahtijevaju manje intervencije u cilju uskladjivanja sa novim konceptom.

Sagledavanje i unapredjivanje koncepta u djelovima sistema u kojima se realizuje i uvodjenje novog koncepta u svim djelovima sistema

Uključenje socijalnih partnera u sve faze uvođenja promjena u stručnom obrazovanju i institucije za stručno obarazovanje u cilju ispunjenja obaveza i podjele odgovornosti,

Iniciranje lokalne zajednice na aktivno izražavanje zahtjeva i njihovu ugradnju u sistem stručnog obrazovanja,

38

U svim fazama realizacije procesa uvodjenja promjena obezbijediti obuku, usavršavanje i informisanje svih učesnika, nastavnika, socijalnih partnera, roditelja i dr.

15. DINAMIKA

I pored principa o postupnosti uvodjenja promjena vrijeme je značajan faktor koji će uticati na ukupnu uspješnost procesa. Zato se o dinamici realizacije promjena traba posvetiti posebna pažnja, i jasno definisani termini pojedinih aktivnosti treba da budu obavezujući i ograničavajući faktor učesnicima u relaizaciji projekta.

Opšti okviri dinamike postavljeni su Knjigom promjena i odgovarajućom pratećom zakonskom regulativom, a detaljnije su razradjeni u Polaznim osnovama za obnovu nastavnih planova i programa. U tom smislu se i dinamika promjena u segmentu stručnog obrazovanja, iako zavisna od velikog broja subjekta, prilagodjava i definiše kroz sledeće:

- Definisanje nacrta Osnova za obnovu nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja – kraj septembar 2002. godine,

- Priprema predloga za imenovanje članova predmetnih komisija i komisija po oblastima obrazovanja - kraj novembar 2002. godine,

- Definisanje dokumenta «Uputstva za pripremu nastavnih planova i programa« - decembar 2002. godine,

- Pripremu i usvajanje «Osnova za evaluaciju obrazovnih programa» decembar 2002. godine

- Priprema nacrta novih obrazovnih programa – april 2003. godine,

- Uspostavljanje organizacione infrastrukture za podršku stručnog obrazovanja januar– jun 2003. godine,

- Donošenje novih obrazovnih programa kraj 2003 – početak 2004. godine,

- Evaluacija novih obrazovnih programa sa revizijom - od jeseni 2004. godine.

15.1. Eksterna podrška stručnom obrazovanju

39

- Učešće stranih eksperata u svim fazama rada na izradi planova i programa

- Pilot projekti u Crnoj Gori, finansirani od međunarodnih fondacija,

- European Training Fundation.

CARDS Projekt

Osnovni ciljevi koji se planiraju postići ovim projektom su modernizacija stručnog obrazovanja u dva ključna sektora koja mogu imati veliki i brzi uticaj na ekonomski razvoj u Crnoj Gori, a to su turizam i prerada drveta. Kroz Projekat se planiraju realizovati slijedeće aktivnosti: analiza tržišta rada u pogledu zahtjeva za zanimanjima, razvoj kurikuluma, obuka nastavnika, afirmacija socijalnog partnerstva i opremanje institucija za obrazovanje i obuku. Takođe je jedan dio projekta namijenjen obnovi postojećih škola u ovim oblastima. Opšti ciljevi projekta su dati kroz:

- podršku uspostavljanja institucija za podršku stručnog obrazovanja i

- pospješivanje ekonomskog razvoja i zapošljavanja u turizmu i sektoru za preradu drveta.

Posebni ciljevi su:

- učešće u analizi tržišta rada i analizu potreba za zanimanjima u stručnim sektorima ,

- učešće u razvoju programa za obuku, - razvoj obrazovnih programa, - razvoj ocjenjivanja i procedura za uvođenje certificiranja u

ključnim sektorima, - obuka nastavnika i nastavnika praktične nastave po

savremenim tehnologijama za izvođenje nastave za mlade i odrasle,

- obuka uprave i zaposlenih u školama kao i - kupovina opreme za škole.

40

16. EVALUACIJA OBRAZOVNIH PROGRAMA

Evaluacija obrazovnog sistema treba da pruži globalnu analizu funkcionisanja obrazovnog i vaspitnog rada u školi. Ona se odnosi na nastavnike, učenike i školu (rukovodstvo, opremu, primjenu resursa, i sl). U naročito izraženoj mjeri posmatra se koliko se nastavni planovi i programi poklapaju sa opštim okvirnim uslovima i zahtjevima svake škole i da li su primjenjene nastavne metode usklađene sa potrebama; provjerava se i uspjeh učenika, veze škole i lokalne zajednice, zadovoljstvo korisnika postojećom obrazovnom ponudom. Kako bi se proces promjena mogao vrednovati potrebno je još u fazama njegovog definisanja utvrditi vrijednosne kriterijume i ustanoviti minimume zahtjeva. U tom smislu je potrebno za sva dokumenta koja se donose na bazi novog koncepta stručnog obrazovanja definisati i način njihove evaluacije. Evaluacijom će se obuhvatiti sva dokumenta, od Osnova za obnovu nastavnih planova i programa stručnog obrazovanja pa do nastavnih planova i programa. Koristiće se dva načina evaluacije: samoevaluacija i spoljna evaluacija. Dokumenti koji se donose moraju se prije usvajanja evaluirati na odgovarajućim stručnim, kontrolnim ili studijskim grupama, u protivnom se ne mogu koristiti kao validni. Sastav grupa je definisan Osnovama za obnovu nastavnih planova i programa. Budući da razvoj programa mora biti permanentan jer se ciljevi i potrebe za obrazovanjem stalno mijenjaju i evaluacija je stalan proces. Predlagače i sastavljače obrazovnih programa je potrebno upoznati sa načinima evaluacije programa kroz pripremu odgovarajućih Osnova za njihovu evaluaciju, koji bi se usvojili od strane Savjeta na prijedlog stručne radne grupe, u skladu sa usvojenom dinamikom. Osnove za evaluaciju sadrže dijagram toka i sadržaj evaluacije po fazama implementacije koncepta stručnog obrazovanja. Osim toga, evaluacija treba da sadrži i nivoe odgovornosti u evaluaciji procesa.

41

17. POJMOVNIK Stručno obrazovanje je osposobljavanje učenika za obavljanje stručnih poslova različitih nivoa složenosti i za dalje obrazovanje.

Zanimanje je statističko-analitička kategorija u koju se svrstava rad srodan po sadržaju i zahtjevnosti i po pravilu obavlja ga jedna osoba. Dva ili više sadržajno sličnih zanimanja čine stručno područje ili područje rada.

Standardi stručnog obrazovanja su normativi koji se donose na nacionalnom nivou i definišu neophodan nivo znanja, sposobnosti i vještina za konkretno zanimanje.

Standard zanimanja sadrži naziv i kod zanimanja, nivo zahtjevnosti, područje rada, tipične poslove u zanimanju, stručna znanja koja učenik treba da ima po završenom programu i nivou obrazovanja ( osnovna praktična znanja, na njega nadovezana stručno-teorijska znanja, odgovarajuća opšta znanja). Radi se na osnovu profila zanimanja. Standard zanimanja odgovara po sadržini ranijoj nomenklaturi zanimanja. Standard zanimanja je osnov za oblikovanje obrazovnih programa. Standard znanja je utvrđeni nivo dostizanja opredijeljenih ciljeva za pojedinačne predmete ili tematske sklopove. Njime se precizno određuju znanja i sposobnosti koje učenik mora savladati. Standardi znanja se određuju tako da se iz njih na kraju pojedinog predmetnog ili tematskog sklopa može jasno vidjeti šta učenik može samostalno uraditi i šta zna, razumije, prepoznaje. Obrazovni program je program na osnovu kog se ostvaruje stručno obrazovanje. Nivo stručnog obrazovanja se stiče završetkom odgovarajućeg obrazovnog programa (dvogodišnjeg, trogodišnjeg ili četvorogodišnjeg).

42

Modul je dio obrazovnog programa kod kog opšteobrazovni i stručno-teorijski sadržaji i praktična nastava predstavljaju zaokruženu cjelinu. Proizilazi iz standarda zanimanja.

Stručne (profesionalne) kompetencije su pokazane mogućnosti pojedinaca da primijeni svoje sposobnosti i znanja u stvarnom savladavanju uobičajenih i promjenjivih radnih odnosa, mogućnost udovoljavanja zahtjevima zaposlenja, odnosno specifičnim radnim zadacima.

Stručna kvalifikacija je radna odnosno stručna osposobljenost za obavljanje odredjenog zanimanja ili dijela zanimanja, a ne nivo stručnog obrazovanja. Stiče se na temelju verifikovanih dijelova obrazovnih programa. Lice koje je steklo kvalifikaciju može steći nivo stručnog obrazovanja ako ovlada razlikom između standarda znanja za kvalifikaciju i standarda znanja po obrazovnom programu. U sadržajnom dijelu preklapa se sa stručnim kompetencijama. Praktično obrazovanje obuhvata praktičnu nastavu koja se organizuje i izvodi u objektima škole ili van škole, praktičnu obuku koja se organizuje i izvodi u radnom procesu i profesionalnu (ferijalnu) praksu, koja se organizuje i izvodi nakon završetka nastavne godine. Profesionalnu praksu pohađaju samo učenici koji praktičnu nastavu izvode u školskoj radionici. Ispitni katalozi određuju standarde znanja koji se provjeravaju i ocjenjuju na praktičnom, završnom i stručnom ispitu. Predmetnim programom (katalogom znanja) se definišu sadržaji i ciljevi predmeta. Predmetni program se izrađuje za svaki predmet iz nastavnog plana.

18. PRILOZI

18.1. Brojno stanje odjeljenja i učenika po područjima rada -period od školske 1997/1998. do 2001/2002. godine-

1997/1998. 1998/1999. 1999/2000. 2000/2001. 2001/2002. Područje rada Odj učen. Odj.j Učen Odj učen. Odj učen. Odj Učen.

1. Mašinstvo i obrada metala 147 3632 133 3295 156 3805 149 3578 131 3177

2. Saobraćaj 32 973 35 1113 24 783 27 823 25 771 3. Elektrotehnika 128 3549 129 3418 136 3612 136 3678 136 3708

4. Geodezija i građevinarstvo 22 528 22 536 25 572 24 513 20 433

5. Geologija,rudarst i metalurgija 7 158 5 134 7 141 5 102 4 65

6. Hemija,nemetali grafičarstvo 16 388 10 253 13 277 13 285 14 310

7. Tekstilstvo kožarstvo 15 370 15 419 14 373 13 349 9 260

8. Poljoprivreda, proizvodnja i prerada hrane

36 846 31 732 39 868 37 864 37 817

9. Šumarstvo 8 149 6 107 5 88 5 90 5 88 10. Zdravstvo,farmac. soc.zaštita 35 1252 40 1448 50 1723 57 1895 62 2087

11. Gimnazija 298 8529 311 9009 15 9448 336 9607 329 9484 12. Trgov.ugost.i turizam 173 5164 165 4899 192 5717 194 5649 168 4848 13. Ekonomija, pravo i

administracija 87 3068 88 3184 97 3486 102 3488 106 3316

44

14. Muzička umjetnost 14 236 17 237 20 262 19 242 27 232 15. Likovna umjetnost 4 115 6 115 4 104 7 109 5 103 16. Lične usluge 13 481 16 589 16 538 15 493 16 535 S V E G A 737 20909 713 20375 798 22349 803 22158 806 22048

Ukupno 1035 29438 1024 29384 1113 31797 1139 31765 1135 31532

18.2. Statistički pregled broja nezaposlenih za pojedine obrazovne profile srednjih škola 1

Zanimanja III stepena stručne spreme Ukupan broj Prodavac 4382 Kelner 1562 Automehaničar 1451 Mehaničar, mašinista, mašinbravar 675 Krojač 1653 Metalostrugar 823 Frizer za žene 661 Elektroinstalater 523 Elektromehaničar 535 Autoelektričar 507 Vozač drumskog vozila 428

Zanimanja IV stepena stručne spreme Ukupan broj Maturant gimnazije 2248 Ekonomski tehničar 1586 Mašinski tehničar- konstruktor 1253 Mašinski tehničar- tehnolog 882 Komercijalni tehničar 823 Knjigovođa 608 Inkorespodent 536 Turistički i ugostiteljski tehničar 578 Turistički tehničar 540 Trgovački tehničar 644 Elektroenergetski tehničar 787 Kulturološki tehničar 470 Učitelj i saradnik u nastavi 401

18.3. Mišljenje nastavnika, učenika i roditelja o kvalitetu postojećih nastavnih planova i programa2 a) Karaktersitike aktuelnih programa

Karakteristike programa Dovoljno Nedovolj. Nemam

određeno mišljenje

1 Informator “Kuda poslije srednje škole” Zavoda za zapošljavanje Republike Crne Gore 2002/2003. 2 Rezultati sprovedene ankete u jednom broju stručnih škola u aprilu 2002. godine

46

1. Uvažavaju individualne sposobnosti, sklonosti i razvojne potrebe učenika 25, 8 54, 0 20, 2

2. Osposobljavaju učenike za stalno samoobrazovanje 30, 3 47, 4 22, 3

3.Uvažavaju aktivnu ulogu nastavnika 28, 2 49, 2 22, 6 4.Omogućavaju nastavniku da primj. savremene metode rada 13, 1 64, 6 22, 3

5.Sadržaji (gradivo) su usklađeni po predmetima i razredima 28, 7 54, 4 16, 9

6. Uvažavaju savremene zahtjeve i uslove zapošljavanja u određenim zanimanjima

11, 0 64, 9 24, 1

b) Odnos opšteobrazovnog i stručnog dijela programa Kategorije ispitanika 1 2 3 4 Nastavnici 23, 85 63, 85 6, 15 6, 15 Učenici 18, 20 58, 02 10 ,09 13, 69 Roditelji 26, 77 57, 87 6, 30 9, 06 Modaliteti odgovora: 1. Odnos je primjeren zahtjevima zanimanja 2. Trebalo bi povećati učešće stručnog dijela 3. Trebalo bi povećati učešće opšteobrazovnog dijela 4. Nemam određeno mišljenje c) Struktura zanimanja u novim nastavnim planovima i programima Kategorije ispitanika 1 2 3 Nastavnici 27, 69 53, 59 18, 72 Učenici 43, 96 27, 75 28, 29 Roditelji 50, 39 25, 59 24, 02 Modaliteti odgovora:

1. Objedinjavanje zanimanja jer to omogućava lakše zapošljavanje

2. Usitnjavanje, čime se obezbjeđuje veća osposobljenost za određene poslove

3. Nemam određeno mišljenje

47

18.4. Nastavni planovi nekih zanimanja stručnog obrazovanja u pojedinim zemljama Slovenija Nastavni plan mašinske škole, zanimanje mehaničar

Redni broj Predmeti II II III

Ukupan godišnji br.

časova 1. Slovenački jezik i književnost 4 3 3 350 2. Umjetnost 1 - - 35 3. Matematika 3 3 - 210 4. Društvena znanja 2 2 - 140 5. Fizički odgoj 2 2 2 210 6. Osnove mašinstva 4 2 2 315 7. Nauka o mašinama 2 2 3 245 8. Tehnologija 4 2 3 315 9. Praktična nastava 6 14 16 1260

Švajcarska Nastavni plan elektrotehničke škole, zanimanje elektroničar Redni broj

Predmeti Nivo G- osnovni zahtjevi,

ukupan broj časova

Nivo E- prošireni zahtjevi,

ukupan broj časova 1. Osnovi radne tehnike 120 200 2. Osnovi prirodnih nauka 160 200 3. Tehnički engleski 80 120 4. Tehnika radnih mater. i

crtačka tehnika 160 160

5. Elektrotehnika 200 280 6. Elektronika 200 320 7. Digitalna i infF. tehnika 20 280 8. Otvorena oblast 120 120 9. Opšteobrazovna nastava 480 480 10. Gimnastika i sport 240 280

Ukupno 1960 2440 Austrija

48

Nastavni plan više srednje škole, oblast mašinogradnja, smjer opšta mašinogradnja

Broj časova nedjeljno po godinama

Redni broj

Stručni predmeti

II II III IV V Zb. 1. Mehanika 3 3 3 3 2 14 2. Proizvodna tehnika 3 2 2 2 3 12 3. Mašinski elementi - 3 5 - - 8 4. Elektrotehnika i elektronika - - 2 2 2 6 5. Mjerna tehnika, tehnika upr. i

regulacija - - - 2 2 4

6. Ekonomsko obr. i pogonska tehnika - - - 2 3 5 7. Hidraulične mašine - - - 2 3 5 8. Klipne mašine - - - 3 - 3 9. Prenosna tehnika - - - 3 - 3 10. Energ. Tehn. i očuvanje životne

sredine - - - - 3 3

11. Konstrukcione vježbe 3 2 3 3 5 16 12. Laboratorija - - - 3 3 6 13. Radionička laboratorija - - - 3 3 6 14. Radionica 9 9 9 - - 27

Ukupno 18 19 24 28 29 Njemačka Nastavni plan trogodišnje stručne škole, zanimanje stolar

Broj časova nedjeljno Broj časova po godinama Redni

broj Stručni predmeti

II II III i II III Zb. 1. Političko obrazovanje 3 3 2 30 30 20 80

2. Njemački jezik i komunikacija 3 2 3 30 20 30 80

3. Stručni engleski 3 3 2 30 30 20 80

4. Privredno obrazovanje 2 3 3 20 30 30 80

5. Račun 3 3 4 30 30 40 100

6. Kompjuterske tehnologije 3 4 3 30 40 30 100

7. Stručna znanja 5 5 6 50 50 60 160

8. Primijenjena matematika 3 2 3 30 20 30 80

9. Tehničko crtanje sa konstruisanjem

8 8 8 80 80 80 240

10. Praktična nastava 9 9 8 90 90 80 260

Ukupno 42 42 42 420 420 420 1260

Izborni vannastavni sadržaji 1. Religija 2 2 2 20 20 20 60

2. Kultura življenja 2 2 2 20 20 20 60

3. Tehnike restauracije 4 4 4 40 40 40 120