OSMANLI'DA SİVİL TOPLUM

7/29/2019 OSMANLI'DA SVL TOPLUM

1/21

OSMANLI'DA StvtL TOPLUM

Yrd. Do. Dr. mer ABA.

Sivil toplum kavram 1980 sonras Trkiye'sinde siyasal tartmalar Iiteratrndenemli bir kavram haline geldi. Askeri mdahaleler, zellikle de 12 Eyll askerimdahalesi sonucunda toplumsal insiyatifierin, yukardan mdahalelerle merkeziotoritenin denetimine alnmas karsnda baz aydnlar, sivil toplumkavramm gndemesokarak toplumsal hareketlili~i canlandrnay amaladlar. 12 Eyll hareketinin zelliklesol kesimde yaratt~ hayal krkl~, bu kesim iinden baz aydnlarn sivil toplumargman ile askeri ynetime karlk verme e~i1imini ortaya kard. Bunun yansra1980 sonras Trk siyasi hayatnda gzlenen yeni de~iiklikler bu kavramn nemini dahada arttrd. 1980 sonrasnda bir tarafan resmi ideolojide meydana gelen anmalar, birtaraftan da "sosyal grup" ekseninde yeni toplumsal taleplerin ortaya kmas sivil toplumtartmalarna yeni bir boyut ekledi. .

Sivil toplum kavramn Batda ieri~ini dolduran teorik ereveler iinde ele alanyaklamlarn' yansra, kavramn, teorik ieri~iyle ilgisi olmayan anlamlardakullanldgn da grmekteyiz. Sivil toplum kavramnn isim yapm baz isimlerce bile"askeri ynetimnin kartolan bir ynetime i!ll'eteder anlamda kullanld~n grmekaka sylemek gerekirse biraz artcdr. Zellikle sol cenahta baz kesimler sivil

toplum kavramn toplumsal insiyatifin merkezi-otoriteye kaCartmas eklinde olumluynde kullanrken, bir kesim de kavramn marksist literatrde kazand~ ierige sadkkalarak onu olumsuz ekilde telakki etmektedir.

Sivil toplum kavram, bugn artk de~iik kesimler tarafndan konuulmakta vetartlmaktadr. "Sivil cumhuriyet" ve "ikinci cumhuriyet" gibi tartmalarn daeklenmesiyle i990'larn banda kukusuz en ok konuulan konu sivil toplum konusuolmutur. Sivil toplumun gelimesiyle, artk merkezi brokratik ynetimin faaliyet.alannn daralmas, toplumsal insiyatifin artmas, ekonomik ve kltrel hayatn devletinkontrolnden kmas ve dolaysyla demokrasinin gelimesi gibi hususlaranlalmaktadr. Bu almada Cumhuriyet dneminin arka planna inerek Trk siyasi

tarihinde sivil toplumun durumunu analiz edip bu tartmalara bir nebze olsun ktutmak istiyoruz. Bugn Trkiye'de Bat Avrupa'dakine benzer bir sivil toplum

.Krkkale niversitesi kisadi dari Bilimler FakUllesi 0lrelim yesi


2/21

80 MERAHA

yoklu~un nedenini sanyorum Cumhuriyet Trkiye'sinin tarihsel arka plannda aramakgerekiyor. Bu almada betimleyici biimde Cumhuriyet ncesi dnemde sivilloplumun

durumu ele alnacaktr. Ancak buraya gemeden nce sivil toplum kavramna ve onunkt~ sosyo-kltrel atmosfere ksa bir gz atmalctayarar var,

Sivil Toplu~ Kavram

Sivil toplumun tarihini Bat Avrupa'ya zg bir gelime olarak onikinci veonnc yzyllara kadar gtrmek mmkndr. Ozellikle onUUncyzylda gelienpazar ekonomisi, parann geni kullanm alan, zenginlik ve lks yaamn artmas vegelimesi, zel hayat ve mlkiyetin yaygnlamas ve de~ik hayat biimlerinin ortayakmas, Bat Avrupa'da sivil toplumun gelimesine temel tekil etti. Onikinci yzyl

sonlar ile ondrdne yzyl arasnda kalan dnemde Avrupa'dagrlmedik bir ekonomikgelime ortaya kt. Nfus art, gelien ticaret ve el sanatlar sanayi ve tekni~i,yo~unlaan sennaye ve artan yaam standartlar ekonomik hayatta byk bir canllk

saglad.

Bat Avrupa'nn siyasal literatrnde son derece nemli yeri olan "mlkiyethaklan" kavramnn temelleri de bu dnemlerde atld. Bireysel mlkiyet kavramGlassator'larn elinde zel bir anlam kazanirlcen,zel alan anlay da hukuksal bir statkazanarak yaygnlayordu.2 zel alann nemini bu dnem ataszlerinde de gnnekmmkndr. Bir ngiliz ataszne gre "insann evi kalesi" iken ayn dnemde yaygnolan bir Alman ataszne gre ise "herkes evinin krall"yd.3

Bat Avrupa'da feodalizmin kurumsallama biimi, merkeziyeti brokratik birtoplumsal yaplanmann ortaya kmasna elverili de~ldi. Devletin simgesel varl~ olanKraln yetkileri stten Kilise aristokrasisi, alttan da feodal senyrler tarafndanfrenlenmiti. Daha sonralar feodal senyrlerin yerini alacak olan burjuvazi, merkeziotorite karsnda ayn rol.stlenecektir. Devlet, parlamenter sistemin araclgyla dahasonraki yzyllarda de~ik sosyal snf ve gruplar arasnda uzlabnc niteligi olan bir arackurum haline dnecekti. Onuncu yzyldan itibaren Kilisenin siyasal yaplanma iindekietkinli~inin artmasyla, Krallar Papa karsnda mutlak-egemen g olmaktan kmancalckendi alanlarnda hkmedebilir duruma gelmilerdi. Bil durum egemenlik ve ulusal

devletle ilgili teorilerin ortaya kug onyedinci ve onsekizinci yzyara kadar aynendevam etmitir.

Onnc yzyl Avrupa'snda esnaf localar ehirlerin otonomisini saglamadanemli rol oynamlard. ehir~erdeve kasabalarda siyasal yaam zerinde de nemlietkinligi olan lonealar "cemaat iinde cemaat" eklinde gelimilerdi. Loncalar zeikletalya'da onikinci yzyldan sonra ehir hayaUnn nefesini kontrol altna almlard.ehirlerin ticaretin merkezi haIine gelmesi ve bylece Eski Yunan'dakini aratmayacak bir

1Antony Black, GulIds and ClvlI Soclety In European Polltlcal Thought:

From the Twelfth Century to the Present, New York: Comel University Press.

1984, s. 237.2Glassator, Orta agda Roma Hukuk metinlerinden hareket ederek bir medeni kanun

oluturmaya alan bilginlere verilen isimdir. Onbir ve onUUneU yzyllar Avrupa'da

Glassatorlar a olarak adlandrlr. '

3Black, a.g.e., s. 36.


3/21

OSMANL'DA sva TOPLUM SI

zerlclige sahip olmas, loncalann zerk almasna ve bu kurumlar araclgyla gelienesnaf erefi, hukuksal eitlik ve kiisel zgrlk kavram~ borludur. ehirler merkeziotoritenin merkeziyeti denetimi altnda de~il, ehrin dokusunu oluturan 'esnaf

kltrnn etkisi altnda ekillenmilerdi.4

Ite onyedinci ve onsekizinci yzyllarda. Thomas Hobbes'la balayarak formleedilmeye allan "dogal haklar" ve bunun sivil toplum iindeki uzantsyla ilgiliargmanlar bu Spesifik tarihsel arka plann verilerine dayanmaktadr. "Do~al haklar"ynndeki felSerk tartmalar Bat Avrupa'da sivil toplumun daha da glenmesine yolat. Bu dnemde formle edilmeye allan "insan" ve "devlet" anlay, teden berivarolan sivil toplum unsurlarnn hukuksal ykmllk ve laklanmn dzenlenmesinehizmet etmitir. Sivil toplum kavramnn da detayl bir biimde ieri~ni ve anlamnbuld~ teorik tartmalar bu dnemin rndr. Bu dnemde, sivil toplumla ilgili ortaya

kan tartmalar, Trkiye'dekinin tersine olmas gerekeni de~il, bizatihi olan tehisetmekten ibarettir. Ne var ki Trkiye'de adndan szedilen, konuulan sivil toplumkavram, olana de~il, olmas gerekene atfta bulunarak kul~anlmaktadr. Yani BatAvrupa'nn siyasal literatrnde analitik bir kavram olarak kullanlan sivil toplumkavram Trkiye'de "ideal bir do~a" olarak kabul edilmekte ve kullanlmaktatr.

Bat AvruPa gelene~inde Aristo'ya kadar uzanabilecek bir gemite sivil toplumkavram, siyasal toplumla karlkl bir bvram olarak kullanld. Aristo'da sivil toplum(koinia politike) bvram herkesi kuatan ve domine eden siyasal toplum anlamnda

kullanlmaktayd.5 Szlemeci dnrler (T. Hobbes, J. Locke ve JJ. Rousseau) bu

bvram zel alann kart olan kamu alan anlamnda kullandlar. Do~a durumundanhareketle tarttklar bireysel hak ve ykmllklerin kamu alanndaki ilikilere gredzenlenmesine dikka ekerek kavrama yeni bir ierik kazandrmaktan ok bireyin h3ICveykmllkleri ile devletin meruiy~t temelini ve varlk sebebini aklamaya altlar.Tarihsel bir olayolarak sivil toplum, aileden sonra gelen bir topluluk yaamdr. Bireylerbir araya gelerek toplumsal szlemeye dayal olarak sivil toplumu gerekletirirler.Kamu alanna iaret eden bir bvram olarak sivil toplum, zellikle Locke'da hem

toplumsal hem de siyasal yaam kuatan bir alandr.6

Bugnk anlamda kullanlan sivil toplum kavram esas tanmn F. Hegel'inelinde buldu. Hegel'de sivil toplum, (brgerlicbe gesellscbart) ailenin diyalektik bir

gelimeyle devlete varmasnda arac bir basamak oluturmaktayd. Aile ile devlet arasndakalan alan igal eden pazar ekonomisi, sosyal snflar, ekonomik irketler, bireyler ve

devlete bagl olmayan her tr kurum 've kurulu sivil toplum unsurlarn Oluturur.7

Sivil toplum, ailenin dogal olarak sahip oldugu etik yapdan farkl bir etik yapya

40rta ag Avrupa ehirleri ve bunlarn ekonomik ve sosyal hayat iindeki nemi iinbkz. Hemi Pirenne, Oitaal Avrupasnn Ekonomk ve Sosyal Tarh, ev.Uygur Kocabaogu, stanbul: Alan Yaynclk, 1983.

5John Keane, "Despoism and Democracy: The Origions and Development of the 'Disinclion Between Civil Society and the Stale 1750-1850", Clvll Slclety and tbeState, Der. John Keane, London ve New York: Verso, 1988, s. 36.

6Szlemeci eorelerde sivil toplum kavramnn genie bir artmaSl iin Bkz. FredericCopIeskon, A History of Phllosophy, Cilt: V, Garden Ciy ve New York: 1964.

7Z. A. Pelczyenski, "Inroduction", The State and Clvll Soclety: Studies InHegel's Polltlcal Phllosophy, London: Cambridge University Press, 1984, s. 50.


4/21

82 MERAHA

sahiptir. Sivil toplumda, ailedeki do~al lODeregre edindikleri etikten aynlarak kendileriiin mcedele eden kaprisli ve bencH bireylerin hakimiyeti szkonusudur. Bu alanneti~ini oluturan temel unsur "kar" oldu~ iin yo~un bir mcadele balar ve herkesbirbirinin hasm olur. Ksaca sivil toplum, farkllk (difference) ve zel kar(particularity) alan olur.8 te devlet bu alandaki atmac unsurlarn sentezi olaraken yksek etik kimligiyle geliir. Devet, toplumu epeevre kuatan ve kendine ba~lgbir szleme esasna gre degi, bireylerin devlet otoritesine kar olan sorumluluklarnagre dzenleyen tarihsel bir gelimedir. u husus unutulmamaldr ki Hegel, analiziniyukarda temas etmeye altgmz Bat Avrupa'daki tarihsel gelimeleredayandrmaktadr. Hegel iin tarihsel laboratuar l1:iteli~ioluturan en nemli tarihigelime Fransz Ihtilalidir. O'nu akn (transcendenl:al) devlet anlayna gtren tarihiolay da Fransz Devrimidir.

Sivil toplum kavramna yeni bir anlam katan diger bir dnw: de K. Marx'dr.Hegel'in kuatc devlet argmannm tersine Marx, sivil toplumu siyasal hayatbelirleyen bir alan olardk tanmlad. Marx'a gre sivil toplum, onsekizinci yzylAvrupa'snda burjuvazi ile geliti. Onun iin sivil toplum, retici glerin belli evrimselgeliiminde ortaya kanbireyler arasndaki ekonomik ilikilerin tmdr. Devlet de siviltoplumun bir yansmasoo. Sivil toplum devletin ahsnda kaybolmaz aksine yenidenretilir. nk sivil toplumda glolan ve retim ara~a hakim olan snf, devlet veonun normlarn da belirler ve sivil toplumun ileyi kurallarn lehine evirir.9

Marksist Iiteratilrde sivil toplumla ilgili tartmalar nemli lde Gramsci'ninsivil toplum teorisine dayanmaktadr. Gramsci'ye gre Marx'n tersine sivil toplum altyapsal alana de~i1, st yapsal alana aittir. Gramsci sivil toplumdan ksaca bir sosyalgrubun btn toplum zerinde yrtg kltrel hegemonyay anlad. Hem siyasaltoplum hem de sivil toplum hegemonyann iki st yapsal kurumudur. Onun iin siviltoplum olumsuz degil olumlu bir alandr. nemli olan hegemonya ile karlkletkileim iinde olan. siyasal toplun ile sivil toplumu birletirmektir. Sreci tersineevirmek yaplmas gereken eydir. Bu ekilde hegemonyann siyasal ayagn oluturandevlet ile kltrel ayagn oluturan sivil toplum ileyiini tersine evirerekhegemonyaya son verilebilir.1 O

Bat Avrupa'nn onikinci yzyldan balayarak geirdigi sosyal ve siyasal tarihievreler sivil toplumun giderek glenmesine ve onsekizinci yzyla geldigimizde siyasaldncelerin dikkatini ekecek noktaya gelmesine yol at. Bu dnyaya ait olan siviltoplumla ilgili anlay genelolarak yukardaki erevede olumaktadr. Ancak bugnmodem dnyann yaamakta oldugu deneyimden hareket ederek klasik sivil toplumtanmlamalarnn fazla da bir geerliligiilin olmadgm ileri snnek yanl olmayacaktr.Modem dnyada, zel alan ile kamusal alann ve devletle sivil toplumun iie oluu,sivil toplum kavramn yeniden tanmlamay zorunlu klmaktadr. Ancak bu noktay birkenara brakarak Trk toplumuna dndgmzde klasik sivil toplum tartmalarnnhemen tmnn birlikte kullanldgm grrz. Bu da kavramla ilgili nemli

. ,

8T.M. Knox, Hegel's Phllosohpy or RIght, Der. ve Ingilizce'ye ev. T.M.Knox,New York, Oxford ve London: Oxford University Press, 1967, s. 148.

9Norberto Bobbio. "Gramsci and the Concept of Civil Society", ev ii Soclety andthe State. s. 75.

10a.g.m., s. 75.


5/21

OSMANL'DA SIvIL TOPLUM 83

kanklklann ortaya kmasna yol ayor. unu halrlamak gerekir ki bu durum sadeceTrkiye'ye zg de~il. Ingilizce yazlan siyaset dncesi literati1ilndede ayn karklla

sk sk rastlyoruz.Btn .bunlar gznnde bulundurarak bir deAerlendirmede bulunduAumuzda.

Hegel'in sivil topluma lcazandrdAanlamn byk lde hala \cullanldAnlgryoruz.Osmanl siyaS:81yapsnda sivil toplumun durumunu incelerken Hegel'in tanmngznnde bulundurarak merkezi otoritenin yap's ve sosyal gruplarn bu yapkarsndaki rolleri almann odak noktasn oluturaeaklr. Daha doArusu "ulusal"niteliAi olmamakla beraber Osmanl devlet yaps Hegel'in fonnille ettiI "a-:kn"devletanlayyla byk bir uyumluluk gsterdiAi iin bu bakasn kullanmak daha pratikolacakur.

Osmanl'da Merkezi Otoritenin Yaps

Brokratik bir devlet olarak Osmanl devletinin en belirgin zelliAi merkez ileevre arasndaki uzaklkta yatmaktadr. evreden ba~lmszlA ve bu anlamda sahip .olduAu otonomi. devletin kendine zg rgtlenme ve yaplanma biimini ortayakarmur. Devlet otoritesinin oluturduAu "merkez" ile halk kesiminin oluturduAu"evre" arasnda Hegel'in tanmlad~ anlamda arac kurumlar grmek mmkn deAildir.Merkezi otoriteden ~msz bir hareket alan ve ayn zamanda Ba Avrupa'da grlenekliyle mlkiyet haklarna sahip olan bir sivil toplum unsuru yoktur. Osmanl devletitemelde devlet normlarna gre yetien sadk hizmetilerin oluturduAumerkezi bir otoritebiimindeydi. Bu normlar oAunlukla sui generis olan normlard. DesteAini nispetenhalkn kltr ve de~erinden alm olsa da temel niteliAidevletin kendine zg normlaryla .pekimesinde gizliydi. Bu nedenledir ki devletle toplum arasndaki iliki bir "szleme"ya da "uzlama" esasna de~l. devletin topluma baskn gelmesi esasna dayanmaktadr.

Ba Avrupann siyasal yaplanmasnda evrede Krala kar ~endi deAer.norm vezgn karlarna sahip olan ok gl snflar vard. Bu snflara mensup olan soylu vencler kendi snflarnn ncelik ve tercihirii yasal erevede saAlamak iin yoAun bir .mcadeleye girimilerdi. me~n bir Fransz KrallAtebas tarafndan sevilen ve mutlakanlamda itaat edilen ok sayda soylu tarafndan kualm. Kraln otoritesini tehditetmedikleri srece her soylu kendi alannda.tam bir hkmranlk haklcna sahipti. orta

a~ Bau Avrupa'sndaki her bir Kraln bulundu~u alanda feodal beylerden oluan adetabugnk uluslararas gibi bir sistem mevcuttu. Oysa Osmanl ImparatorluAu. ilkdnemlerinde (zellikle onalnc yzyla kadar olan dnemde) toplum ile devletinbirli~ine dayal. iie gemi oldu~u siyasal bir yapya sahipti. Nihai g olan Sultan.halkn anlaynda "zillullah-i filiUem" yani Allahn yer yzndeki glgesi olarak yeralyordu.12 Toplumun hayat alan. tercih. beklenti ve ncllerini oluturan devletinkendisiydi. Bau. Avrupa'da oldu~u gibi zerk ehirlerde. mlkiyet haklar zerinde gelienve belli bir ayncal~ olan sosyal snflarn yoklu~u ayn zamanda ekonomik hayab dadevletin kontrol alna sokuyordu.13

12Turan Gn~. Araba Devrilmeden nce. Istanbul: Kaynak Yaynlar. 1983, ss. 93-94.13Ukay Sunar, "A Preliminary Note on the Politics of Civil Society Formation in Turkey".

A..S.B.F. Dergisi. 24. 3-4 (Eyll-Aralk, 1973). ss. 60-6.1.

\ .


6/21

84 MERAHA

Osmanl'da kukusuz en nemli retim arac mlkiyethakk Allah adna temeldesultana ait olan toprakb. Devlete vergi vermesi karl~nda bu toprak kylye bas,tlmar veya zeamet eklinde dalblyordu. Topragn kontrol ise devlet adna ordununbir paras olan Sipabi'ye verilmiti. Bu kesimin grevi zellikle sava yllarnda,kylden vergi toplamak ve karl~nda devlete asker (cebeli) gndermekti. Sipahi, bu

. zelliiyle askeri bir kesim olarak ynetimin bir parasyd. Topran kullanm hakktmyle kylye (reaya) ait olmakla beraber kyl istediini ekme serbestisine sahipdeliIdi. Btn ekonomik alanlarda olduu gibi bu alanda da yaplan retim temeldedevletin belir~i~i nceliklere gre yaplmaktayd.14 Bu anlamda retim pazara ynelikticari bir meta olarak deil , kullanma ynelik bir meta.olarak yaplmtr . Bu isebugnlerde bile devam eden tarmsal verimsizlie yol am v~ tarma dayal ticari birsnfn ortaya kmasn ve devlet karsnda bir g olUbJrmasn engellemitir. BugnTrkiye'nin, kendisinin onda biri kadarlk bir toprak parasna sahip olan herhangi bir

A vrupa lkesinden daha az tarmsal retim yapmasnn sebebini bu tarihsel arka plandaaramak gerekiyor. Sultan ve ynetici kesim, retime ba~l bir snf de~l, retim zerindetketim hakk bulunan bir kesimdi. DolaysylaSultan'n yneticilerle ve toplumlailikisi retim hakkna gre de~il kendisine ba~llk ve sadakat prensibine greolumaktayd. Bu ise Sultan'n konumunu daha da glendiriyordu. 15

Onalbnc yzyla kadar Sultan'n kiilii devletle zde tutulmutur; Onalbncyzyldan sonra Sultan'n giderek ordu, sivil ve dini brokrasi ile saraydaki baz kliklerelinde bir kukla haline gelmesiyle karizrnasnn kayboldu~u ve bu karizmann devletegeti~ni mahade ediyoruz. Bundan sonra nizam sa~lamaktan sorumlu tutulan devletin

kendisi olmu, Sultan ise devleti temsil eden bir simge haline gelmitir.16

rf-i Sultanilfavrarn da bundan sonra giderek gelimi ve kurumsallambr. rf-i Sultani zndesultann irade ve emirlerinin sekler bir nans olma zeUi~ni tayor. nk bu anlamdaortaya kacak olan emir ve kanunlar Sultan'n kiili~inin bir rn de~il, mevcutkoullarn dayatb~ bir zorunluluk ve rasyonalitenin sonucudur. Bu durum Metin Hepefegre Osmanl'da. znde sekiller ve devlet.kkenli olan adab gelene~inin ortaya kmasnayol ambr.17 .

Devletin kurumlamasyla beraber gl bir merkeziyeti brokratik gelenekortaya kmbr. Bu gelenek iinde merkeziyete kar olabilecek g odaklarna hibirbiimde msamaha gsterilmemitir. Osmanl'da orduyla beraber en gl ve kendine hasnitelikleri olan kurum kukusuz brokra;iydi. Brokrasinin dokusu, devirme yoluylatoplanan ve yetitirilen Osmanl aznlklarnn ocuklarndan olumaktayd. Bunlarnyetime ve ynelimleri tmyle devlet-kkenli normlara gre olmutur. 18 nemli ldebunlardan oluan brokratik ynetim ekonomik hayau tmyle denetimi aluna alrkentoplumun da tm titreim noktalarna mutlak bir hakimiyet saglyordu. Onaltnc

14A.g.y., State and Socety In tbe Turkey's Development, Ankara: A.O.S.B ..F.Yaynlar, 1974, s. 20. '

151dris Kkmer, Dzenin Yabanclamas. 2.. Bask. Istanbul: Alan Yaynclk,1989, s. 39.

16Metin Heper. The State Tradltlton In Turkey. Walkington ve England: TheEothen Press, 1985, s. 35. .

17A.g.y., 'The State Tradition in West Germany and Turkey", Typscrlpt, s. 8.

18erif Mardin, "Center-Periphery Relations: A Key lo Turkish Politics?", Deadalus, 102. (K, 1973), s. 169.


7/21

OSMANLI'DA svlL TOPLUM 85

yzylda merkeziyeti brokrasiyle birlikte ekonomide mutlak bir himaye (patronage)sistemi gelitirilerek ticari ve sinai hayata mdahale edilmitir. Bu mdahale zellikle

finansman probleminin yaandg dnemlerde tarm sektryle beraber yabaoc Wcearlarakadar uzanmtr.19 Son yzylara gelindiginde brokratik kesimin tmyie toplumsalkesimlerden uzaklatgn, ve nevi ahsna mnhasr, sekler degerler koydugunugryoruz. Avrupa'da grlen sanayi devrimiyle ortaya kan sanayi burjuvazisi gibisosyal snflarn yoklugu OSmanl'da brokralik gelenegi mutlak egemen siyasa iktidarhaline getirdi. Osmanl'nn gerileme' dneminde brokrasi Bal kurumlar ynnde birtoplumsal degiim projesi balatm ve bunun ncgn yapmtr. Ksaca, Osmanlsiyasal yaps iinde nceleri Sultan'n daha sonralar ise merkeziyeti-brokratikgelenegin agrlg devleti kadir-i mutlak bir kurum haline getirmitir. Bu ise BauAvrupa'da grlen aristokras ve burjuvazi gibi sivil toplumun temel unsuru olansnflarn ortaya kmasna ve devleti alttan ve stten snrlamasna engel tekil etmitir.

Osmanl'da :Siyasal Kltr

Osmanl siyasal kllc sivil' topluma temel tekil edecek nitelikte degildi.Osmanl siyasal kltr teden beri muhalefet olgusuna antipatiyle yaklamU. Trklertarihleri boyunca toplumla devlete kar organik yaklamlar beslemi ve solidaristdoktrinleri kolayca benimsemiledi. Trk tarihinde hibir zaman Bau Avrupa tarihindegrdUgmz siyasal, kllrel ve ideolojik muhalefet olgusu merulatrlarakkurumlaunlamamtr. Siyasal yaplanma Osmanl'dan nce de merkeziyeti bir yapyadayandg iin muhalefet oluturabilecek unsurlar sapklkla nitelendirilmi ve

dlanmtr. slama girmekle beraber, bu siyasal ruh Trklerde daha da pekimitir.slam'n sahip oldugu tevhid anlay hereyi siyasal iktidarn ahsnda harmonizeetmitir. zeikle ilk dnem slam tarihinde ortaya kan iktidar mcadeleleri iindeiktidar kaybeden kesimler ayn zamanda meruiyetlerini de kaybetmilerdir. Aynegilirnin topltimsal ve kltrel egilimlerde de ortaya kuln gryoruz. Nitekim Ehl-iSnnet anlaynn iktidar karsnda diger ilikadi anlaylar sapklkla, slam dolmakla nitelenerek dlanmlardr. Ayn ktrel elilimin Osmanl tebaas iinde debaskn oldugu bilinen bir gerektir. Bugn dlanan baz kesimler hala kfr vehakaretlerin simgesi olarak kullanlr.megin, "kitapsz", "imansz", "harici", "rafzi","yahudi" vs. gibi yaygn kavramlar Trk toplumunda zellikle tara kesiminde yaygnkfrler arasnda yer alarak tarihsel dlarna mekanizmasnn bugnk grntlerini su

yzne karmaktadr. '

Osmanl siyasal kltrnn nemli bir relligi de pazar kkenli degerlerzerindedegil, stat eksenli degerler zerinde gelimi olmasyd. Dogrusu bu, merke~iyetibrokratik siyasal yaplanmann dogal bir uzantsyd. Ekonomik 'Snflarnyeterincegelimemesi Osmanl tebaasn devlet iinde bir makam ve mevki edinmeye sevketmi vebunu kalc bir dogma haline getirmitir. Bau Avrupa'da grlen ticari ve endstriyelortasnfn gelimeyiiekonomik kkenli degerleri ikincil plana itmitir.20 Kukusuzmerkeziyei oorienin, bu egilimin gelimesinde kalks byk olmutur. Ekonomikhayata olan mdahalesi bugnlerde bile kapitalizme dayal bir retimin gelimesini veekonomik gruplarn kendi blnsellikleri iinde bir zerklige sahip olmasn nlemitir.

19Sunar, A.g.e., s. 33.20Ergun Ozbudun. "Development and Consolidation of Democracy in Turkey". Turkey In

tbe Year lOO.Der. Ergun Ozbudun. Ankara: Trk Siyaset Bilimi Deme~i. 1989. s. 7.


8/21

86 MERAHA

Merkeziyeti siyasal iktidar, toplumsal tepkinin ifadesi olan ift bozma gibi durumlarda

hemen $l~n ortaya koymu ve ok sayda insan brokraside istihdam etmitir.21 Bu

siyaset zaman zaman devreye sokularak Osmanl-Trk siyasal gelene~i iinde kalc birmaraz haline geldi. Trkiye'de hkmetin 19801erinsonuna do~ Gneydo~u'da ihtiyaolmadg halde brokraside am bulundu~u 90 bin kiilik kadro bu gelene~in bugnhala devam eden bir uzanbS1Doluturuyor. Itibar-kkenlikltrel de~erlerin a1unda yatanunsurlardan birininde OSmanl'da zellikle e~itim gren kesimin tek istihdam alannndevlet kademesi olmasnda yatyor. Ksaca, gl ekonomik pazar ve snflarnolumay ve devletin akn ve kuatc zellili Osmanl'dakltrel de~erlerinmerkeziyeti-siyasal iktidarn emsiyesi altnda ~ni1en itibara ba~h kalmasna yolamtr. Bu da ak biimde merkezi sistemi daha da glendirmi, karl~nda siviltoplumun kltrel alann snk brakmtr.

Iki farkl kltr biriminden olumas kukusuz Osmanl kltrnn en belirginzeUi~iydi. erif Mardin iki farkl kltr "saray kltr" ve "tara kltr" eklinde

isimlediriyor.22Osmanl siyasal sisteminin merkez ~ ve evre (periphery) gibi iki

belirgin ve farkl alana blnme zeminini kltrel blnme oluturmutur. Merkezburada Metin Heper'in tanmyla "siyasal yapda devletin otonomisi ve stnl~nsavunan ve srdren grup ya da kiilere iaret etmektedir,"23 Buna karlk evre iletarada yaanan btn ahali ve gruplara atfta bulunulmaktadr. Osmanl'da tara kltrbelli bir kimli~e sahip olmad~ iin durgunlu~a terkedilmitir. Mardin'e gre, "neOsmanl'daki soylu kesim ne de esnaf, tara kltrn ve bu kltrn alt birimlerinidntrecek edebi bir biim ortaya ikaramad. Halbuki Bauda yeni bir sanat biimi

olarak gelien roman, yerel kltr kaynaklarnn kullanm ve bunlarn dnm sonucuortaya kmtr."24 Gebe kabileler, ehir hayatna ayak uyduramadklar iin Osmanlehirlerinde gelien kltre de uzak dmlerdir. "Medeniyet" (civilization) veya W1Y:

dwellini) kavram Osmanl ynetici kesimine iaret eden bir kavramd. Oysa "Trk"

kavram kltc anlamda gebeli~e iaret etmekteydi. Merkeziyeti brokrat. ordu.byk ehirlerde ortaya kan edebiyat kesim ve sivil brokrasiye yerleen Ulema dahayeni yerlemekte olan gebe ya da yan-yerleik gebelere kar byk stnlk

taslamlardl.25 Kukusuz oSmanl'daki kltrel blnme bir nCeki dnemden, yaniSeluklu'dan kalma en nemli mirasU. Seluklu'da da merkezi khrle tara kltrarasnda keskin bir aynm vard. Tara kltrnn alt birimleri hibir zaman merkeze

ulaamamlard. Buna en byk engeli kullanlan dil tekil etmekteydi. Tarann yaygndili Trke iken Seluklu'da resmi dil Farsa'yd.26 Bu dilin ayn zamanda saraykltrnn en nemli taycs oldugu hususu Osmanl tarihinde iyi bilinir.

2iMusafa Akdai, Trkye'nn ktisadi ve tlmal Tarh, Cilt II. Istanbul: CemYaynevi, 1974, ss. 457-474. Kkmer, devletin TUrksiyasal kltrnde sahip oldugubaba imajnn bu tarihsel arka planda yattgn iddia ediyor: Dz en in

Yabanclamas, s. 42.

22erif Mardin, "Power, Civil Society and Culturein the Ottoman Empire", ComparatlveStudies In Soclety and History, 11/13 (Haziran, 1969), s. 270.

23Metin Heper, "Center and Periphery in the Oltoman Empire: With Specia! Referencetothe Ninteenlh Century", International POlltlcal Sclence Review', I, 1(1980), s. 85.

24Mardin, "Power Civil Society and Culture in the Ottoman Empire", A.g.e., ss. 273.274.

25 A.g.e., ss. 270-271. .26 .

Gn,e, A.g.e., s. 101.


9/21

OSMANL'DA svIL TOPLUM 87

Osmanl'da millet sistemi gayri Mslim aznlklara kendi dilini ve degerlerini

gelitirme imkann byk lde vermiti. Aznlklar ayn zamanda Trk tarihi iinde

Trklerle Bat dnyas arasnda nemli bir kpr oluturmulardr. Hem kendilerine zg

kltrel degerleriyle hem de Bat ile kurduklar zellikle ekonomik ilikiler araclgyla

Bat kurum ve yaayilarn Osmanl'ya tayarak Trk tarihindeki batllamann derin

tarihi bir dinamigini 0luturdular.27 Osmanldaki modernleme abalar, aznlklarn

kendi degerleri iinde bir btnsellik gelitirmelerine katkda bulundu. Oysa Osmanl

ahalisine tam tersi bir ynde etki ederek merkezle evre arasndaki ayrm daha da

keskinletirdi. Bir taraftan Paris ve Floransa'y esas model alan ynetici kesim bir taraftan

da kltrel degerlerinde direnen cahil chela(!) kesimi terazinin iki ucunu oluturdu. Bu

ayrm, Mardin'in ifade ettigi gibi esas itibaryla Fransz kltryle slam kltr arasnda

tezahr etrnekteydi.28 Bu ayrmdan Fransz kltr galip km ve slami degerlere sahip

olan halkn modem kurumlar ynnde egitilmesi ve degitirilmesi geregi ortaya kmt.Cumhuriyet dnemindeki reformlada halkn az ok muhatap oldugu slami unsurlarla

baglan koparlnca bu kez tam anlamyla devletin avucuna sgmas daha da kolaylat. Bu

ise merkezi siyasal iktidarn agrlgn daha da pekitirerek Osmanl sivil toplumunun en

nemli, ancak snk unsuru olan tara kltrnn clz kalmasna yol amtr.

Osmanl kltrnn sivil toplum gelimesine engel tekil eden zelliklerinden

biri de nceligin bireye degil kollektiviteye verilmesinde yatyor. Bireycilik bu lltrde

sapklkla zde tutulmu ve devlet, ulus, millet veya bunlarn alt birimlerine kar akn

bir duyarllk gelimitir.29 Osmanl kltr bu ynyle kollektiviteyi bireyciligin

stne karan Dogu toplumlannn-etkisi alundadr. Osman tebaas bir oban tarafndani,dare edilmesi gereken sr anlamna gelen ~ olarak isimlendirilmiti.30 Reaya

kategorisi iinde bireyin hibir nemi ve degeri olamazd. Nitekim Osmanl kltrnn

de iinde bulundugu Dogu kltrlerinin ogunda halk edebiyat krallarn, kahramanlann,

padiahlarn ve devletlerin destanms anlatmyla doludUr. uras bir gerek ki slamiyet

insan haysiyetine Bat kltrlerinde ve Hristiyanlkta emsali bulunmaz bir nem

vermitir. Ancak Islam toplumlarnda zel yaamn n plana karacak bir birey kavram

koektif ve cemaat kltrlerin arka plannda kalmtr} 1Bireyle devlet arasndaki arac

kurumlarn yoklugu son zamanlarda devlet elitlerini, devleti tek tek bireylerden

kurtarmaya sevketmitir. Bu, ayn zamanda modernleme abalar iindeki ynetici elit

27Trk tarihinde Batllama tarihi hep Tanzimatla balatlr. Bu yanltc yaklamBatllama ile modernlemenin birbirine kartrlmasndan kaynaklanyor.Batllamann tarihi Trklerin Anadolu'ya gelileri kadar eskidir. Bunuoluturan arackurumlardan biri de aznlklar ve onlar araclgyla Bat mallar ile kurulan ilikiolmutur. Bkz, Janes Hovani. "Western Goods in the Ottoman Empire of the EarlySiltteenth Century: The Dynamics of the Change", Der. Sabri M, Akural, Turkle:Culture: Contlnulty and Change, Bloomington: Indiana University. Turkish

studies. 1987.

28Mardin, "Power, Civil Society and Culture", A.g.e., s. 274.

29Nur Vergin. "Demokrasi ve Sivil Topl~m". Yen Gndem. (16-31 Haziran, 1981) s.

37.

30Gne, A.g.e., s. 71.

31 erif Mardin. "Turkey: The Transformation of Economic Code", The PolltlcelEconomy of Income Distribution In Turkey, Der. Ergun Ozbudun ve AydnUlusoy, New York ve London: Holmes and Meier Publishers. Ine. 1980, s. 23.


10/21

88 MERAHA

takmnn jakoben bir tavrla kendi degerlerini esas alarak btn toplum iin degitiiiciprojeler retmelerini getirmitir.32 Ancak buna ragmen Trk toplumunda herhangi birAvrupa lkesinde asla grlmeyecek lde devlete kar sevgi ve saygn yaygndr.Sanyorum bu da "devletin" Trk toplumunun kltrel bilin a1unda "baba" zemgiylecanl bir yer edinmesinde yatmaktadr. Devlet bu kUltrelatmosfer iinde sevildigi kadarkorkutmaktadr da. Devletin Osmanl siyasa kltrndeki yerinden hareketle Heper butoplumu analiz emek iin liberalizm ya da otoriterlik gibi tipolojilerin yeterliolamayacagn ileri sryor. Bunun yerine Heper aknlk (transcendentalism)kavramn analitik bir kavram olarak neriyor. Yani; devlet imaj her tr zel insiyatif,kar, yap, teebbs ve varlgn zerinde gelimitir; Osmanh toplumununal'lrnasndagznnde bulundurulmas gereken husus budur.33

Ksaca Osmanl siyasal kltrrn degiik zellikleri sivil toplum unsurlarnn

gelimesine nemli bir engel tekil etmilerdir. Kukusuz otoriteler ve monarik rejimlergibi sivil toplum eksenli dem0kratik lkelerin de siyasal sisteminin arkasnda duran ennemli unsur siyasal kltrdr. Her toplumun tarihi iinde ortaya kardg kurumlarnzgnlgan belirleyen siyasal kltrden baka birey degildir. Farkl siyasi kltrlerayn dnemde yaam olan Bat Avrupa lkelerinin modem kurumlarnda ve hattademokrasilerinde byk lde farkllklar ortaya karmtr. Bat Avrupa toplumlarnnbugnk demokrasilerinin vetoplum-devlet ilikisindebelirgin olan kurumlarn arkasndabu toplumlarn tarihsel arka planndaki siyasal kltrleri yatmaktadr. Osmanl siyasalkltr ise sivil toplumun zayf ve clz kalmasn nemli lde kalc bir gelenek

. haline getirmitir.

Balmh Sivil Toplum Unsurlar

Osmanl'da sivil toplumu tekil edecek unsurlar merkeze bagl kalmlardr. Bubagmllk ekonomik, kltrel ve idari temellere dayanmtr. Bab Avrupa'nn siyasaltarihinde devlet otoritesi karsnda nisbi zerklige sahip olan ve kendi degerleri zerindebir btnsellik gsteren sivil toplum unsurlarn Osmanl'da gremiyoruz. Varlklarbaglamnda bu unsurlarla karlamak mmkndr; ancak merkezi idare karsndakidurumlar itibaryla kendi normlarn ve salt kendilerine zg kurallar ve ilikilerigelitirememilerdir. Degiik siviltoplum unsurlar u ya da bu ekilde resmi otoriteninbirer sacayagn oluturmulardr.

Osmanl ehirleri, yaplar ve merkezi otoriten'in kullanm alanlan olmalaritibaryla bagrndan gl bir sivil toplum karacak durumda degillerdi. Osmanl ehirleritemelde brokrasinin ve ordunun merkezini oluturmaktaydlar. Bu ehirler si:aive ticaridinamiklerin ortaya kardg birimler olmaktan ok merkezi idarenin tayin euigi vestatsn eyalet, sancak, vilayet vs. eklinde tanzim euigi yerlerdi.34 Dogrusunusylemek gerekirse Osmanl ehir yaps nemli lde Araplarn etkisi altnda kalmtr.Osmanl'dan nce de Emevi ve Abbasilerde ehirler merkezi ynetim birimlerinin

32 Asar Sava Akat, Alternatif Byme Stratejisi: ktsat Politikas Yazlar,

.Istanbul: I1etiim Yaynlan, i983, ss. iO. 11.

33Bkz. 'The State Tradltlon In Turkey.

340smanl ehirleri ve statlerinin oluum mekanizmasyla ilgili detayl bilgi iin bkz.

Suraiya Faroqhi, Osmanl'da Kentl.er ve Kentliler. Ter. Neyyir KalayclOgu,

Istanbul: Trkiye Toplumsal ve Ekonomik Vakf Yaynlar, 1993.


11/21

OSMANLDA sva TOPLUM 89

odaklandg yerler haline getirilmitir. Bagda. Halep ve am gibi ehirler ynetiminmerkezi ehirleri durumundayd. Ira Lapidus Osmanl'dan nceki Arap-tslamtoplumlannn bulundugu ehirlerde balca drt grup bulundugunu sylyor: mahalle

sakinleri, esnaf kesimi, dini cemaatler ve devlet erkan. Bunlardan mahalle sakinleri veeraf tmyle bir ehre ait iken dini cemaatler ve devlet edcanbirden fazla ehir dzeyindeyaylm durumdayd. Ancak bu gruplann hibiri, iinde bulundugu mekana gretanmlanmamaktayd. rnegin Antik Yunan'n site devletinin ahalileri veya orta agAvrupa komnlerinin tebaas bulundugu belde ile ad1andnlrlard.35 Nitekim Atina'nnAtinallarla, Isparta'nn IspartaIlarla ve Efes'in Efeslilerle zdeletigini gryoruz.Osmanl ehirlerine damgasn vuran, "Osmanllar" meginde grldg gibi soy ilikisigibi bir nitelemenin tesinde bir ey degillerdi. .

te yandan ngiltere rneginde Manchester ehrinin ortaya kn

dndgmzde arada byk farkllklar grrz. Manchester, sanayidevrimi sonrasndakurulan fabrikalann civanndaki kyl ve iileri bulunduklan yerlere ekmek suretiylegelimiti. Burann yapsn ve normlarn retime bag olarak ortaya kan sosyalsnflar oluturmutur. Sanayi sosyolojisinde bir sanayiye bir de idari ynetime baggelien iki ehir tipolojisinin birincisine Manchester ikincisine ise Hindistan'n Calcuna~hri rnek verilir.

Calcutta 1950'de Hindistan'da idari ynetiminmerkezi olduktan sonra hzlagelimeye balam ve dah~ nce basit bir ehir iken Hindistan'da ikinci ve dnyaleginde onbirinci ehir haline gelmitir.36 Calcuna, idari bir ehir olmakla beraberticari faaliyetlerin de merkezini oluturmaktadr. Trk deneyimine baku~mz zamanCumhurfyet dnemi merkezi idarenin baehrini oluturan Ankara canl bir biimdegzlerimizin nnde durm~tadro retime dayal olmayan, tmyle merkezi idareninkonumlandg bir ehir olarak geliip Trkiye'nin ikinci byk ehri haline gelen Ankaraesasnda tketimin merkezini oluturmaktadr. "Memur kenti Ankara" olarak amiyanetabire konu olmu bu ehir siyasal iktidarn idari birimlerini banndrro Bu birimler dez itibaryla hizmetin dnda ekonomik degeri olan herhangi bir ey reunezler.retilenhizmetin de ne kadar verimsiz oldugunu ve Trk ekonomisini bugn iindenklmaz hale getirdigini aka gryoruz. Ankara'ya karlk bugn nemli ldeTrkiye'nin retiminin merkezini oluturan stanbul, Osmanl dneminde aynenAnkara'nn statsne sahipti. dari birimlerde istihdam edilen devlet memurlar

nihayetinde retime fiilen kaulmyor ve devletin stten daglttg ltuflarla hayatlanmidame ettiriyorlard. Oysa Manchester, sanayi kentinin ilk prototipi olarak nOlerdetmyle ekonomik dinamiklerin ve sosyal snflarn konumlandg ehir olarak geliti}7Byle bir ehrin, tabiau itibaryla merkezi ynetime kar daha gl bir konumda olduguve ynetimi etkileyecegi aktr. Bununla beraber burada gelien kltrel deger ve normlarda merkezi otoritenin dayattg. kalplarndnda kalacaktr.

Halil nalck Osmanl ehirlerinde yaygn biimde


12/21

90 MERAHA

kl ehli (brolerasi ve ordu) ile reayay yani tebaay oluturan ifti ve vergimemurlarndan oluur. Bu gruplardan her birinin stats temelde stten

belirlenmekteydi.38 Son zamanlara do~ geldike Osmanl'da siyasal gcn net biimdebelirginleen drt grubun eline 'geti~ini gryoruz. Bu gruplar brolerasi, ordu, dinikurumlar ve adli kurumleir eklinde zikretmek mmkndr. Fakat bunlarn hibiri kkeniitibaryla ehir yaamnda retime dayal olmam ve devlete kar zerk konuma sahipbir kimlik gelitirememitir. Osmanl'nn en yaygn kurumu olan 've nemli ldekaynagn ve deste~ini halktan alan dini kurumlar bile devletin adli, idari ve e~itim

faaliyetlerini tamamlayc ynde rol oynamlard.39 Ksacas, Osmanlda ehirlerinyaps ve merkezi idare karsndaki konumlan bagmsz sivil toplum unsurlarnngelimesi iin yeterli zemini sa~layamamlardr.

Osmanl'da ekonomik hayat bata ticaret olmak zere nemlilde Gayn

Mslim aznlklarn elindeydi. Bu aznlklar Osmanlda millet sistemine bagl kalarakyaamlarnidame ettiriyorlard. Millet sistemiyse bir sivil toplum unsuru olmaklaberaber stten devlete baglyd. Dini cemaatlenn liderleri ynetimle yakn bir ilikiyegirerek cemaatleriyle ilgili idari grevlerde idarecilik yapyorlard~.40 Gerekte okhukuklu bir sistem olmas itibaryla Osmanl, sivil toplumun sui generis birtipolojisini izmektedir. Sivil toplum unsurlar zerinde duruldugu zaman Osmanl buynyle kayda deger bir rnek sunmaktadr. Millet sistemi; znde "ogulcu" bir niteliktamaktadr. Bu sistem, etnik kkenlere gre degil salt dinlere dayal bir biimdegelimiti. ~egin ayn etnik kkenden gelen ve ayn dili konuan Osmanl Ermenileritek millet degil. "Ermeni Katolik" ve '~Ermeni Protestan" milletlere aynlyordu. Bu

milletler kendi yasalarnca belirlenirdi ve balarnda vergi ve hartann denmesinden ve igvenlik konularnda merkezi ynetime kar sorumlu dini liderler bulunurdu. Bunailaveten her millet merkezi ynetimin ilgi alanna giren baz toplumsal ve idari grevlerde stlenirdi. Bu milletler kendi ilerini dardan herhangi bir mdahaleye maruzkalmakszn cemaat meclislerinde (meclis-i milli) yrtrlerdi. Osmanl millet sisteminintaradaki dzenini "milletba" olarak adlandnlan ve cemaatn ruhani lideri vasfna sahipolan kiiler saglard. Bununla beraber krsal alanlarda ihtiyar heyeti bugnk muhtarsfatna sahip olan "kocaba" seerlerdi. Kocabalar kendi milletlerinin ilgi alanna girensorumluluklar yerine getirmede milletbana kar sorumluydular. Bu sistem 1856ylnda karlan Islahat Ferman ile zlmeye balad. Bu fermanla btn yurttalar eit

kabul edildigi iin dine dayal rgtlenmelerin de bir anlam kalmad.41 Bu tarihten sonra

'mFDetkavram da dine dayal olmaktan km etnik kkenle snrlanmaya balamt. Bu

38Halil Inalck. "The ,Nature of Traditional Society", Polltlcal Modernlzatlon InJapan and Turkey, Der. Robert Ward ve Dankward Rustow, Princeton UniversityPress, 1964, ss. 42-45. '

39 Frederic W. Frey, "Patterns of Elite Politics in Turkey", PoitiCal Elltes In theMJddle East, Der. George Lenczowski, Washington: American Enterprise Institute forPublic Policy Research, 1975, s. 45.

40Metin Heper, "The State and I~terest Groups: With Special Reference to Turkey",

Strong State and Economlc Interest Groups: the Post-1980 TurkishExperIence, Der. Metin Heper, Berlin ve New York: Walter de Gruyter. ss. 16-17.410smanl'da millet sistemiyle ilgili Bkz. tber Ortayl, "Osmanl Imparatorluu'nda

Millet", Tanzimat'tan Cumhuryet'e Trkye Ansiklopedlsl. Istanbul: Ieti~im'(aynlan, 1985, C. IV. ss. 996-1001-. Ayrca Bkz. Cevdet Kk. "Osmanl/arda 'MilletSistemi' ve Tanzimat" A.g.e .. C. IV. ss. 10071024.


13/21

OSMANLI'DA SIvIL TOPLUM 91

ayn zamanda ilk etapta Osmanl, sonralar da Trk ulusulu~unun balangcn tekiledecekti. Ite znde zerk bir statye sahip olan miUet sistemi rgtsel yaps itibarylaOsmanl'da bir sivil toplum unsurunu oluturur. Ancak icra ettigi ilevleri itibaryla

esasnda devletin taradaki ykmlklerini, zellikle idari ve e~itim alanlarndakiykmllkleri yerine getirmiti,. Milletbann cemaatn lideri sfauyla merkeziynetimle oluturdu~u dikey (vertical) iliki biimi bu zerk sivil toplum bnyesiniba~ml hale getirmitir.

- Osmanl millet sisteminin benzer bir me~ini de Osmanl'daki loncalaroluturmatadr. LOncalar da esnafla merkezi ynetim arasnda nemli bir kpr grevistlenmi durumdaydlar. Anadolu'da retim ve pazarlama ortakl~n tevik edicikurumlar olarak ortaya kan loncalar zamanla retim kalitesini ykseltme, kalifiyeeleman yetitirme, yetien elemanlara ustalk sertifkas verme, i ve ticaret ahlakn

gelitirme ve denetleme, iileri koruma ve retimi en ucuz yoldan tketiciye ulatrmagibi grevler de stlendiler. Onbeinci yzylda ahilik gelene~iyle btnleen loncalarbelli bir heyet tarafndan ynetiliyordu ve bu ynetim gerekli cezai meyyideleriuygulama yetkisine sahipti. Kurul kararyla sulu grlen esnafn falakaya ekilmesiveya iyerinin kapatlmas lonca ynetimi tarafndan szkonusu 0labiliyordu.42Kapatldklar tarih olan 1913 ylna kadar loncalar merkezi ynetimin Anadolu'dakisacaya~n oluturdular. Loncann ba olan kethuda veya eyh lonca yeleri tarafndanseilirdi. Loncalarn bu zellikleri dikkate alndgnda hakikaten son derece nemli veyaygn bir sivil kurulu olarak dnmek mmkndr. Ancak merkezi ynetimle olandikey ilikilerini gznne aldgmzda ayn iyimserli~i beslemek gleiyor. Bir kereloncalarn merkezi otoriteyi Anadolu'da temsil eden baz ynleri var. Lancann ba

kethuda zanaatkar ye tarafndan seiliyorsa da bu seimin tescili tmyle merkeziidarenin bera- erifine ba~lyd. Ancak stanbul'dan olur almas halinde kethudannstats kabul grebiliyordu.43 Bununla beraber loncalar hem vergi toplamakla hem deretimin standartlara uygunlu~unu ve fiyatlar denetlemekle ykmlyder.44 Bununiin loncalar esas itibaryla 1:>alarndakiynetimi ve bunun ileyi biimiyle devletleAnadolu esnaf ve zenaats arasnda devleti temsilen idari bir grev stlenmekteydi.Yani Osmanl loncalarnn bir yz sivil topluma dnk iken a~rlkta olan di~er yzdevlete dnk kalmt.

Osmanl ekonomisi tarmdan sonra nemli lde ticarete dayalyd. Bilindi~i gibi

Osmanl ticaretinin can alc noktasn ise ipek ticareti oluturmaktayd. Tccarkesiminin ticari meta olarak alp sattg mallarn banda ipek gelmekteydi. Ipekretimiyle mehur Bursa teden beri Dogulu ve Batl tccarlarn nemli ugrakyerlerinden biriydi. Bursa ipege karlk diger ticari enitiyann degi toku yapld~ birehir olmas itibanyla ipegin yannda diger mallarn da (altn, gm, ini, vs.)ticaretinin yapdg yerdi. Ticari mallarn alm satmyla ugraan zengin bir tccar kesimivard, ancak bunlar yerli degil yabanclard. Osmanl'nn Dogu ile olan ticaretini tran'ltccarlar Bau'yla olan ticaretiniyse Floransa ve Cenevizli tccarlar yapmaktayd.45 Byle

42Rfat zdemir. 'Tokat 'Esnaf Te~kilal". Ondokuzmays nlnrsltesl Egitim Fak.

Birinci "Tarh Boyunca Karadenz' Bildirileri": 13-17 Ekim 1986. Der.Mehmet Saglam. ve Digerleri. Samsun: 1988. s. 403.43A.g.m.

44Sunar, A.g.e., s. 20.

45Halil Inalck, Osmanl mparatorluu. Istanbul: Eren Yaynclk, 1993, s. 197.


14/21

92 MERAHA

olunca Osmanl tebaasndangl bir tccar kesim de ortaya kamyordu. Ticaretleu~aan Osmanl tebaas da ogunlukla guyn-Mslimlerdi. Tccar kesimi BatAvrupa'daki merkantalistler meginde grld g gibi hibir zaman toplumsal yaay

srkleyici ve degitirici bir g oluturamamtr.

Osmanl'da din kurumu da znde sivil toplum unsuru olmakla beraber devletkarsnda ciddi bir varlk gsterememitir. slam, teorisi itibanyla devletle din arasndakeskin ayrmlar yapmaz. Bununla beraber standart devlet kurumu nennez ve ynetici

kesimin ayn zamanda dinsel nitelili olan kiilerden olumasn ngrmez.46 Dinikurumun Osmanl siyasal yapsndaki rgtlenii bugnk diyanenen farkl olmayan birbiimdeydi. Siyasal yapnn zirvesinde bulunan Sultann yeri aynca slami nonnlarlapekitiriliyordu. Osmanl Hukukunda sultamn sahip oldugu rf-i Sultani islamikuraarca snrlanmazd. Dini kurumun ba olan eyhlislamn atanmas ve grevden

alnmas Sultann tasarrufundayd. Bununla beraber eyhlislamn hkmet ilerinemdahalede bulunma yetkisi yoktu. Osmanl'da dinin rgtlenme biimi byk ldeOrtodoks Kilisesini devlet emsiyesi altnda ba~ml bir kurum haline getiren Bizans'netkisindeydi. Yani din tmityle devlete bagnl ve d~vlet alan iinde yer alan bir

kurumun (eyhlislamlAn) ats altnda rgtlenmitir.47 Osmanl'da Ulemannstats, atanmas ve postlarn korumalar husu:;u tamamjyle devletin elinde oldulu iinUlema devlete kar sadaka! ve bagllgn simgesi haline gelmitir. Ancak Ulemannrejimin meruiyetini tanmas ve halk buna kar itaate ynlendinnesi neticesindemerkezi ynetim Ulemay postunda tutaeakt. SZasal sistemin meruiyetini halka kabulettirmede Ulema en nemli grevi stlenmiti. 8 nk Ulema stanbul hkmetininbtn taraya yaylm en yaygn ve etkili temsilcisiydi. Hakim va kadlar bu kesimdenolutulu iin halkla dolaysz diyalog iinde olan kesim Ulemayd. Dinin ve hukuksalnonnlarn yorumcusu oldugu iin lJlemanl halkn gznde yeri daha bykt.Dolaysyla halk devlete kar itaatkar olmaya ilcna eui~i lde devlete yaranabilecekti.

Ulema iki konuda devletin yaygn bir kolunu oluturuyordu: Vergi toplamak vee~itim faaliyetlerini yerine getirmek. Osmanl.da ok yaygn olan vakflarn yneticileriUlernayd. Ulerna bu vasfyla ayn zamanda vergi toplaycsyd. Bununla beraber medresesistemi iinde halkn egitimi de bu kesime ait idi. unu hatrlamak lazm ki egitimkurumlarndan medreseler, dini brokrasiye adam yetitirirken, adap sistemi iinde demerkezi idareye devlet nonnlarna gre personel yetitirilirdi. Osmanl'daki vakflarn

yapmna Sultanlar da nemli lde katkda bulunmulard. Dini kurumlar olan camiler,mescidler, tekkeler ve bankahlar nemli ld~ Sultan ve yaknlar tarafndan finanse

edilerek bunlarla devlet arasndaki bag gkndirilmitir.49 Devletle dini kurumlar

46Bu konuda detayl bir tar~ma iin Bkz. Ali Bula, slam ve Demokrasi, Istanbul:Beyan Yaynlar, 1993. Ayrca Islamn Plurali;t bir sisteme ak olmas hususuyla ilgilidetayl bii ,alma iin Bkz. Metin Heper, 'The State Religion and Pluralism: TheTurkish Case in Comparative Perspective", British Journal of Mlddle EasternStudIes, Forhcoming.

470smanl'da dinin rgtleni biimiyle ilgili zgn ve detayl bir alma iin Bkz, Davut

Dursun, Osmanl Devletl'nde Siyaset ve nn, Istanbul: Iaret Yaynlar, 1989.48Sunar, A.g.e., s. 19.

49Rfat zdemir. "Osmanl Dnemin!ie Vakf Kurumlarnn Sosyo-Ekonomik Cephesii zerine Baz Bilgiler", Frat Unlversltesl DergIsi: (Sosyal Bilimler), I, 2

(1987), s. 209.


15/21

OSMANLI'DA SIvIL TOPLUM 93

arasndaki bu scak iliki dini kurumlann devletin mutlak kontrol altna girmesine yolamtr. Oysa Bat Avrupa tarihine bakt~mzda Katolik Kilisesinin rgatlendi~ikrallklarda ve sonralar ulusal devletlerde Kilise devletin zerinde bir aristokrasi snf

ortaya karmt. Bu snf ayn zamanda devleti sue~ kontrol ederek hareketalannsnrlandrm ve nemli bir sivil toplum unsuru haIine gelmiti.SO Kilise devletzerindeki etkinli~ini yitirdikten sonra da devlet alan dnda kendine ait ekonomik vergtsel kaynaklar olan sivil toplumcu zelli~ini korumutur. Oysa Osmanlgelene~inde halk kuatc kltr sistemi olan din. hibir zaman devleti frenteyici vedevlet alannn dnda bir kurum olmad. ~ine. devletin himayeci kanatlar altnda 'veznde devleti destekleyici ynde bir sivil katr kodu tekil etti.

Osmanl'da devlete ba~ml gelien nemli bir sivil toplum unsuru ise taradakisoylu kesimdi. Tmar sisteminin da~1masyla spontane biimde ortaya kan Ayanzellikle ondokuzuncu yzyln balarnda merkezi ynetim karsnda nemii bir gUoda~ haline geldi. Onyedinc.i yzyl sonlarnda tmar sisteminin bozulmas sonucundaeyalet ve sancak yneticileri halk ile hkmet arasndaki ilikilerde nclk etmek.gvenli~i sa~lamak. vergileri toplamak.ve cepheye asker gndermek gibi ileri yrtmekiin varlkl ve saygn kiilerin yardmna bavurdular.' Tara eraf olarak bilinen bukesim arazi ve irat elde ederek babadan o~ula zenginleti. Onsekizinci yzyln ikinciyarsnda bu kesimin etkinli~i yerel yneticileri anca merkezi ynetim kent vekasabalardaki saygn kiileri yerel ynetim ile halk arasnda resmi bir statylegrevlendirdi. "Gzde" an1aJJylaAyan ad verilen bu kesim bulunduklar beldede halktarafndan seiliyor ve merkezi ynetim tarafndan atanyordu. Giderek glenenayanlardan bazlarnn emri altnda yirmi otuz bini akn kap halk bulunmaktayd.

Bunlar ylesine glendiler ki halk arasnda "sikkesiz sultan" veya "kk padiah" adylaanlr olmaya baladlar. Merkezi otoriteye kar etkin bir i olarak gelimelerikarsnda . Mahmud ayanIarla yo~un bir mcadeleye girimi ve etkinliklerinikrmt.S Ayan. merkezi otorite karsnda nemli bir g OO8l olmakla beraberesasnda resmi otoriteyi temsil edici grevler stlenmekteydi. Bunlarn varlk sebebi zatenvergi toplamak ve halktan asker iekil etmeleti.Zndemerkezi idarenin sorumlulu~daolan bu grevleri yrttkleri srece varlklar szkonusu olmu. bunu anca dafaaliyetleri yasaklanmtr. Dolaysyla kkeni itibaryla halka ait olan bu kesim de BatAvrupa'daki feodal beyler gibi devlete kar zerk bir bnye gelitirernemitir.

Ksaca. toplumla devlet arasnda nemli bir varlk. dolaysyla sivil toplum

elementleri niteli~inde olan ehir. lonca. dini kurum ve yerel eraf gibi arac kurumlarvarlk itibaryla sivil topluma rtk bir potansiyel tekil etmilerdir. Fakat bu arackurumlar kkenleri itibaryla toplumda odaklanmalarna ra~men kendilerine ihale edilenfonksiyonlar itibaryla devlete ba~ml birer kurum haline gelmilerdir. Hepsinin ortakzelli~i merkezi idareye ait olan vergi toplama. halk e~tme. halkn siyasal iktidara kar .itaatn saglama gibi ortak faaliyetlerde yatyordu. Bu arac kurumlarn devlete ibagmIlg, Bat Avrupa'daki burjuvazi ve aristokrasinin yoldugu. Bat Avrupa'da ortayakan hmanizm, parlamentarizm ve liberalizm gibi demokratik temeerin Osmanl'dagelimesine engel tekil etmitir. i

50Bu konuda. Almanya ve Trkiye me~iyle ilgili bir karlatrma iin Bkz. Metin Heper,'The State Tradition in West Gennany and Turkey", A.g.e.

5Kkmer, A.g.e . ss. 53-55.


16/21

94 MERAHA

Osmanl'da Modernleme abalar

Ondokuzuncu yzyl Osmanl tarihi, devlet elitlerinin Osmanl'y modernletirmeabalaryta zdetir. Osmanllar yaklak ikiyzyl nce gerilerneye balayan Osmanlkurumlarnn bilincinde ondokuzuncu yzyldan itibaren balayan bir atakla devletkurumlarnn yzn Bab kurumlcrna evirmeye baladlar. Babda bilimde, sanatta,ekonomide, sanayi ve teknolojideki gelimeler Osmanl kurumlann Mbk bu dnya ilerekabet edebilir olmaktan karm~b. zellikle ticari hayabn dinami~inin Akdeniz'denOkyanusa kaymasyla birlikte, Osmanl, merkezinde Avrupal lkelerin bulundu~ dnyaekonomi sistemi iinde kenar konuma dmt.52 Ekonomik gerileme di~er Osmanlkurumlarnn da gerilemesine yol ab. Bunun iin (le~ime ya da modernleme alanlarolarak askeri, idari hukuki ve e~itim kurumlan ele alnyordu.

Ne var ki ondokuzuncu yzyl Osmanl'snda modernleme tam anlamylaBabllama ile e anlaml kabul ediliyordu. Bunda Bab dnyasnn geirdi~ Rnesans veAydnlanma gibi aamalarn nemi kukusuz bykt. Zira Osmanl, tarihi boyuncayaylma, gelime ve kalknmada Avrupa'y referans noktas almb. Avrupa'daki hzlgelimeler ve insanlk tarihine ~rma~an etti~i yeni kurumlar Osmanl elitlerininmodernleme abalarnda ibreyi bizzat Batya yneltmelerine yol ab. Bujneliin temelamacysa Osmanl devletini dm oldu~u geri dwumdan kurtarmakt.5 Modernlemeabalarnn motor grevini sivil toplum kurumlan de~il bizzat devlet ykleniyordu.Devlet katnda bu grevi yklenen de devlet sekinlerindenbakas de~ldi. .

Osmanl ondokuzuncu yzyl, sivil toplum-devlet ilikisi konusunda apayn birgelime kaydetti. Daha nceleri Sultan devletle milletin birligi prensibini esas alrken vedevleti tam Hegel'ci anlamda btn sivil toplum kurumlarn -kuabc bir aygt gibigelitirerek bu birli~i simgelerken, ondokuzuncu yzylda devletle toplumun amalararasnda keskin bir ayrmann ortaya kbgn gryoruz. Bunu saglayan da devletin iticigc haline gelen brokratik elitlerden bakas de~;ildi.Bu nc kesimin elinde, devletmodernleme aygb olarak telaki edilirken, toplum degiim alan olarak kabul edildi. Busrete kendini modernletirmenin sembol olarak .tanmlayanbu kesimin elinde, devlettoplumu degitirmenin nc bir kurumu haline gddi. Bu srece kar kan kesimlercahil, gerici ve ilerlemeye karym gibi tanmlanarak dlanma yoluna gidildi.54

Ondokuzuncu yzyl ayn zamanda devktin, ekonomik, kltrel ve siyasalgelime alanlarnda nclk etmesi anlayin getirdi. Bu, klasik Osmanl dnemindekisivil toplum gelerinin yklendigi rolleri tersine evirme anlamna geliyordu. Yukardagrd~mz gibi Osmanl sivil toplum unsurlan perdenin n yznde grnenkesimlerdi. Ancak perdenin arka yznde bu gruplarn arkasnda devlet eli vard. Bunedenle varlk olarak nemli bir grnme sahip olmakla beraber fonksiyonelolarakdevlete hizmet etmilerdi. Oysa mcdmleme abalanyla beraber perdenin nyz de akbiimde devlet elitlerinin kuatmasna gemeye balad. te bu nedenledir ki bu dnemde

520smanl'nn dUnya ekonomi sist:mi iindeki kenar konumuy1a ilgili geni bir tartmaiin Bkz. a~lar Keyder, Toplumsal Tarh almalar. Ankara: Dost KitabeviYaynlar, 1983.

53Heper. 'The State Tradition in West Germany and Turkey", s. 954 Ahmet lnsel ve Cengiz Aktar, '''Devletin BekaSl' iin Yrlren agdama.ma Srecinin

Toplumsal Sorunlar", Toplum ve BIlIm, 31/ (Bahar 1985 - Bahar 1987), s. 22.


17/21

OSMANLDA SIvIL TOPLUM 9S

tm modem kurumlann Osmanh'ya geliinin araclgm devlet sekinleri yapmlardr.rnegin, ilk fabrikann III. Selim tarafndan yaptnlmas bu abanm somut bir rnegini

oluturmaktadr.

55III.

Selim'in nc bir devlet sekini sfatyla oynadg rol, halabugnn Trkiye'sinde temel atma, fabrika ama gibi trenlerde devlet adamlanOln,kurdeleyi kesen taraf olmasnda kendini canl biimde gstermekdedir. Bu ayn zamandadegimesreci iindeki modem Trkiye'nin devlet-toplum ilikisinde nclg devleteveren ondokuzuncu yzyl Osmanl'snm devam eden yapsal bir yzn gstermektedir.

Devlet sekinlerinin modernleme abalan Osmanl evre-merkez ilikisinde denemli bir dnm noktas oluturdu. Devletin bu yndeki atlmlan baz toplumsalgruplann tepkisiyle JCarllanm ve bu gruplar geleneksel rollerini .srdrmeyiamalamlard. III.Selim'in Yenieri'lerden bagmsz birordu kurma ynndeki abalarbata Yenieri'ler olmak zere U1emave Ayan'tarafndan reddedildi. Hatta bu, Ayann III.

Selim'i devirip yerine kendi aday olan II. Mahmud'u baa getirmesine kadar varmt.Bilindigi gibi Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa 1808'de stanbul'a gelmi ve iktidarael koyarak II. Mahmud'u Padiah ilan etmiti. Bununla da yetinmeyip byk Ayanlanstanbul'a agrm ve Sened-i Ittifak ad verilen bir belge imzalatmt. Bu ittifaka greAyanlann devlete bagl kalmalan ve blgelerinde herhangi bir zOrbalgabavurmamalankarsnda hkmetin de onlara karmamas anlamasna varld.56 Bir sivil toplumunsuru olan Ayann icabnda devlet zerinde bylesine ynlendirici bir gce ulamasaslnda Osmanl'da sivil toplum gcn bir lde gstermektedir. Hakkalenondokuzuncu yzyl, Osmanl sivil toplumunun nemli bir canlanma ve kprdanmakaydeuigi bir dnem olarak grmek mmkndr. Ayan gcne ilaveten. Ulema, budnemin toplumsal unsurlar lehine gelien hukuksal dzenlemeler ve ortaya kanbankerler etrafnda devlet alan dma taan ekonomik gruplar, sivil topluma bu dnemdenemli bir canllk kazandrdlar. Bu gelimelerden hareket ederek erif Mardin Osmanlson zamanlannda nemli bir sivil toplumun varlgndan sz ediyor ve Osmanl siyasalyaplanmasn almada sivil toptum kavramn analitik bir. ara olarakkullanabilecegimizi neriyor.S7

Ancak sivil toplum unsurlannn ondokuzuncu yzyldaki baansn fazlaabartmamak gerekiyor. nk biliyoruz ki glenen Ayan, Ulema, Yenieri vb.kesimlerin karsnda galip kan hep merkeziyeti siyasal iktidar olmutur. Modernlemesrecinin kendisi siyasal iktidarn stngne zemin hazrlam ve bu srete ortaya

kan entellektel-brokratik kesimin iktidanyla beraber sivil toplum giderek canllgnyitimlitir. Cumhuriyet'le beraber Osmanl'da varolan sivil toplum kurumlan da en az19S0'ye kadar sahneden ekilmi ve meydan tmyle merkeziyeti brokratik ynetimeterkedilmitir.

Ayan tarafndan baa getirilmi olmasna ragmen II. Mahmud birka yl sonrabata Ayan olmak zere sivil glerin direncini krarak sultanlgnn otoritesini btnimparatorluga yaymaga alt. Bunun iin de ynetimi daha merkeziletirmeye ve

SSKkmer. A.g.e., s. 61.56Robert Bianchi, Interest Groups and Polltlcal Development In Turkey, New

Jersey:' Princeton University Press, 984, s. 89.

S7Bkz. erif Mardin. "Trk Toplumunu Inceleme Arac Olarak Sivil Toplum", DefterDergisi, 2 (Aralk-Ocak 987).


18/21

96 MERAHA

bylece modernlemede etkin politikalar oluturmaya alt.58 Dolaysyla II. Mahmud,modernleme abalarna devletin ncl~nde hz kazandrarak devam etti ve sivil

toplumdan gelen istekleri gzard etti. Modernleme srecinde nemli bir husus da siviltopluma ait degerlerin zorunlu olarak bir kenara braklmasnda ortaya kyordu.zellikle II. Mahmud merkezi otoriteyi glendirme yoluna giderken sivil toplumdegerleri arasnda yer alan Islamc ve milliyeti degerleri bir kenara brakt. Milliyetidegerler Trk olmayan unsurlar zerinde olumsuz etki yapacag dncesiyle bir kenarabraklrken gayr- MUslim milletlerin Osmanl'ya olan baglarn kracag endiesindenhareketle slami de~erler de referans olmaktan karld. Geriye katan tek yol sekUlerde~erlere bavurmakt. Bu, heterojen imparatorl~u bir arada tutmann yegane yolu kabuledildi. Bu nedenle gerek III. Selim, gerek n. Mahmud ve gerekse Tanzimat dnemi (1838-

1876) sekler degerleri esas referans noktas olarak a1mlardr.59 Bu e~i1im pan-Islamclk degerlerini esas alarak Islam birligini saglamay amalayan II. Abdlhamid'ekadar devam edecekti. Pan~slamclk politikas da Balkanlarn kendi 'ulusal

bagmslZlklarn kazanmalarn hzlandrmt.

Ondokuzuncu yzyl modeinleme abalarnn bizi ilgilendiren iki.nemli sonucuzikredilmeye degerdir: Anayasa bir sistemin kademe kademe gelimesi ve devleti sekin,entellektUel-brokrat kesimin ortaya kmas. Modenleme abalar hukuksal alandaanayasa bir sistemin ortaya kmasna zemin hazrlamt. 1808 Sened-i Ittifak, 1838Glhane Hatt-I Humayunu, 1856 Islahatferman, 1838-1876 Tanzimat dnemindegerekletirilen idari kurumlar ve 1876 ilk Osmanl Anayasas ve parlamentosukelimenin tem anlamyla sivil toplum lehine ortaya kan gelimelerdi.60 Her bir

hukuksal reform, devletin varlk alann biraz daha daraltyor ve sivil toplum insiyatifinibiraz daha geniletiyordu. Sivil toplumun devletle ilikileri, devlete kar ykmllk vehaklar sekler normlara dayal hukuksal temellere dayanyordu. Nitekim hukuksaltemeller zerinde sivil toplum (~ephesinde nemli gelimeler kayd~ilmitir.61 Ancakhukuksal reformlarn beklendi~;i lde sivil toplumun otonomisine yol amad~ngrmekteyiz. ,Bunun da balca nedeni modernleme abalar sonucunda, devlet katndayeni tip bir ynetici kesimin ortaya karak devlet hegemonyasn sivil topluma

nceleme atlmyd.

Modernleme srecinin en nemli sonucuysa gazeteci ve entellektellere verilenyeni mide yatmaktayd. Modem kurumlarn tayclar olarak balangta devlettarafndan yetitirilen bu kesim ksa zamanda geliti ve Gen Osmanllar grubu olarakyeni bir ynetici kesimi oluturdu. Bu yeni kesim Trkiye'de elit politikalarn

nclgnde devlet hegemonyasn sivil toplum zerinde daha da belirginletirdi.62

Dolaysyla devletin yeni bir yzn (modem de denilebilir) oluturan bu kesim, siviltoplumun gvencesi olarak ortaya kan hukukun sivil toplumdan yana gelimesine engel

tekil etti.

58Richard Chambers, "The Civil Bureaucracy: Turkey", Polltlcal Modernlzation In

Japan and Turkey, s. 313.

59Sunar, A.g.e . s. 42.60Heper, "Center and Periphery in the .Ouoman Empire". A.g.e.. ss. 81-82.

61Bu dnemde Osmanlda gelien en nemli sivil toplum 'unsurunu ok sayda dergietrafnda nemli bir hareket meydana getiren kadnlar oluturdu.

62Levent Kker, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, lsanbi: lIeiim

yaynlar, 1990, s. 12.


19/21

OSMANLI'DA SIvIL TOPLUM

Osmanl'da Entellektel-Brokratik ktidar

97

Ondokuzuncu yzyldan balayarak Cumhuriyet Trkiye'sinde de hala byk

lde devam eden bir srete, siyasal sisteme damgasn vuran gl bir grup gryoruz:O da entellektel-brokrat kesimden bakas degildir. Yukarda deginildi~ gibi gerileyenOsmanl Devletinin ka1knmasl, Baulama modl iinde esasl bir dogma haline geldi.Bu doktrinin en belirgin zelligi Batdan teknik bilgi ithal etme idealine dayanyordu.Bunun iin de temelde politika ngrlyordu: Batdan uzman getinnek, teknik bilgiedinmek iin Batya grenci g~dermek ve Bat bilimini greten egitim kurumlan

kurmak.63 Bu politikann bir geregi olarak Osmanl'da yaygn bir e~itim kurumununortaya kt~n gryoruz. Kadnlan da iine alan idadi, rtiyeler, dar-UI muallimattankadn niversitesine kadar ok yaygn bir e~tim kurumu ortaya kt. II. Abdlhamid'ine~itime verdigi nem, zellikle kadn e~itimi konusundaki srarl sonqu, e~itim

kurumlan Osmanl'nn cra kelerine kadar yaYld.64

Batda egitim grp Osmanl'ya dnen grencilerin implikasyonu ok daha bykolmutu. Bu grencilerin temel felsefesi ve ideali devleti geri kalm durumundankurtarmakt. Bunlar devlet tarafndan egitildikleri iin yurda dner dnmez devletin de~ikkademelerinde istihdam edildiler. Bylece hem entellektel hem de. brokratik gibi ifteetikete sahip oldular. Entellektel-brokratik kesim, birok Bat toplumu entellektelsnfnn meginde grldgnn aksine siyasal otoriteye kar degil, siyasal otoriteninbir paras olarak topluma kar tavr taknd. Zaten yetitirilmesinin arkasnda da devletikurtarma ve toplumu dntrme amac yatyordu. Toplumun degimesi, doAaldinamiklerinden uzak entellektel-brokratlann elinde gerekleecekti. Aslnda bu durum

bu kesim iin bir trajedi ortaya kanyordu. B.utrajedi ise yaadklan toplumsal realiteylekafalarnda tadklan ideal toplum arasndaki elikiden kaynaklanyordu. Devlet aygt,tm kurumlaryla ondokuzuncu yzyl Osmanl'sndan, Cumhuriyet Trkiye'sinintoplumsal insiyatife msaade edilii n ifadesi olan 1950'sine kadar, Baulatrlc kesiminhkmranlk alan ve deneme tahtas olmutur.65

Entellektel-brokratik kesimin ilk kuagolan Gen Osmanllar temeldepozitivist rasyonalite, anayas rejim ve poplist bir sylem gibi ideal iin mcadeleediyordu. Fakat onlann sahip olduklar poplizm, zijde kendilerinin toplum iin eniyisini bildikleri varsaymna dayanyordu. Bununla beraber kurguladklan "en iyi"toplumsal proje iin toplumu koullandrma nans bunlann poplizminin znoluturuyordu. En iyi toplumun altn izen dnce Batllamadan baka bireydegildi.66 Entellcktcl-brokratlar Osmanl modernlemesinin bir arac olarak kendilerinidegiiminsimgesi ve kanal olarak telakki etmilerdi. Bunun iin toplumun tmkesimleri zerinde mutlak bir baskya ynelmi ve devleti kendilerine ait zel bir aygteklinde alglamlardr. Bu temay! Cumhuriyetin ilk yllarnda son merhalesine

63Murat Belge. "Tarihi Gelime Sreci inde Aydnlar". Cumhuryet Dnem TrkyeAnslklopedlsl. Cilt II, Istanbul:. etiim Yaynlar. 1983. s. 124.

6411. Abdlhamid dnemi kadn egitimiyle ilgili detayl bir alma iin Bkz. BayramKodaman, Abdlhamld Devri E~itlm Sstem. Istanbul: tken Yaynlar. 1980.

65skender Savar. "Aydnlarn Kibri". Toplum ve Bilim. 24' (K, 1984). s. 32.

66 kr Haniogu. Osmanl ttihat ve Terakki' Cemlyell ve Jn Trklk(1889-1902). Cilt LI. IstanbuL, Iletiim Yaynlar. 1986. ss. 51-52.


20/21

98 MERAHA

ulab.67 Kemal Karpat'n ok hakl olarak ifade etti~i gibi, ondokuzuncu yzYln ikinciyarsndan 1940'n sonlarna kadarki dnem iinde entellektel-borakrat kesimin elitist

felsefesi, karsnda orta snflarn pragmatik, faydac ve yan-liberal politikalaryla, dinive muhafazakar evrelerin gelenekel de~erlerini buldu. Fakat siyasal iktidar aygbylabasn gc teden beri bu kesimintelinde oldu~u iin bunlarn dncesi yaygnlama

ans bulmu ve muhaliflerin sesi ksbnlmbr.68 ..

Karpat'n iaret etti~i bu husus ne yazk ki 1950'den sonra da byk lde devametmitir. 19901arda hala siyasal iktidano temel kurumlar ve basn imkanlarnn o~u bukesimin elindedir. Ancak orta snflar ve ekonomik gruplar siyasal partiler aracl~ylasiyasal sistem iinde a~rlklarn hissettirirken, dini gruplarn ve muhafazakar evrelerinvarl~ entellekel-brokrat kesimin gznde hala bir meruiyete ulaabilmi de~ldir. Bukesimler degerlerinde srarl olduklar iin 'cahillikle, yobazlkla ve gericilikle

damgalanarak siyasal sistemin ve onun kamu alannn dna itilmektedirler. En iyitoplumsal projeye sahip oldugu evhamn tayan entellekel-brokrat kesim halk iledikey bir iliki yoluna gitmitir. Onlarn topluma bak toplumun cahil, chela, gericioldu~u evhamndan ileri gitmemektedir. Bunun iin toplumun her alannda mutlak birhakimiyet sahibi olmaya yeltenmi ve halk egitilmesi gereken cahil ktle eklinde

grmlerdir.69

Frederic Frey, Trk politikasnn temel probleminin, belli bir aznl~n toplumubastrmasna ve bu basbrmay meru gstermesine imkan veren elitizmde yalb~n ilerisryor. Entellektel-brokrat kesim; Bastrma mekanizmasn halkn cehaletine

ba~layarak merulatryor. Frey, elitist politikalarn iki yapsal zelli~ine dikkatekiyor. Birincisi, devleti elit siyasal iktidara fiilen hakimdir. Bu hakimiyetimerulatrmak iin ikinci olarak, halk eehaletle tahkir etmekte ve bu cehaletten dolay.

kendilerine olan ihtiyac n plana karmaktadrlar.70 Entellektel-brokratik aznl~ntoplum zerindeki tahakkm sivil toplum geliimini byk lde baltalamtr.Ondokuzuncu yzyldaki hukuksal gelimeler, Osmanl tebaasn eit hukuksal temeldekabul etmesine ragmen, toplumsal kanat devleti elitlerin basks karsnda snk kald.Eitlik prensibi, esasnda entellektel-brokrat iin yeni bir durum ortaya kard. Buprensip toplumun heterojen zelligini kaybetmesine yol at. Eit haklar prensibinedayal olarak devlet sekini, toplumu klasik Osmanl dneminde oldugu gibi kategorizeekilde degil, bir btnolarak grd. Bnlg bozucu geler "ayrlklk"latanmlaoarak dland. Osmanl'da devletin idari grevini stlenen lokal gruplar busistemin iinde agrl~n kaybederek devletin otoritesine muhatap' oldu. Ksaca devletaruk onlar iin korkulaeak bir aygt haline gelerek Osmanl'daki sevimli yzn vepragmatik zelligini yitirdi.

Entelleklel-brokrat kesimin tam anlamyla iktidar eline geirmesi II.Merutiyet'ten sonraya denk dmektedir. Cumhuriyet'in ilk yllarna kadar entellektel-

67Kemal H. Karpat, "Social Groups and the Political System After 1960", SocialChange and Politics In Turkey, Der. Kemal H. Karpat, Leiden: E. J. Brill, 973,s. 264. .

68 A.g.y. "Structural Change, His~orical Stage of Modemization and the Role of SocialGroups in Turkish Politics", A.g.e., s. 49.

69A.g.m.70Frey, A.g.e., s. 43.


21/21

OSMANLI'DA SlvlL TOPLUM 99

brokrat kesimin iktidardaki cenah olan lttihad ve Terakki yneticilerinin elmde Osmanldevleti bir deneme tahtas haline gelecektir. Devlet. ayn zamanda "cebernt" yzn budnemden ~alayarak topluma gstermitir. lttihat ve Terakki ynetimiyle birlikte

Osmanl klasik dneminde varlk gsteren ve halk ile devlet arasnda nemli kprgrevini stlenen Ulema, lonca, Ayan gibi sosyal gruplar siyasal sistem iindekiagrklarn kaybederek devlet karsnda duran homojen toplum yaps iinde kaybolupgittiler. Sosyal gruplar, ank bundan sonra ne farkl bir kar, ne de farkl bir degerlersistemi vurgulayabilir hale geldi. Esas olan devlet, ve devlet sek-inlerinin gsterdigiistikamet ve iaret ettikleri degeri er olmutur.

Sonu

Sonu olarak diyebiliriz ki, Osmanl toplumunun tarihsel zgemii sivil

topluma temel tekil edecek unsurlarla doludur. Devlete idari adan bagml olmasnaragmen en az ondokuzuncu yzyla kadar sivil toplum unsurlar ~nemIi bir varlksergilemilerdir. Ancak siyasal iktidarn merkeziyeti rgtleni biimi bu gelerisonuta devlete bagml hale getirmitir. tera ettikleri fonksiyonlar itibaryla (halknegitimi, idaresi ve vergilerin toplanmas) devletin taradaki uzantsn oluturmutur. Bufonksiyon, grnt dzeyinde hayli zengin olan sivil toplumun. kendi degerleri venormlar zerinde belli bir otonomiye dayanarak gelimesini engellemitir. Bu durumaragmen Osmanl'da millet sistem~, UIema, lonca, Ayan gibi sui generis toplumsalkategoriler apayn bir laboratuar oluturmutur. Bu laboratuar esas itibaryla zgnalmalara zengin malzeme tekil edecek doygunluktadr. Osmanl'da ne tam anlamylakadir-i mutlak bir devleti .grebiliyoruz, ne deotonom bir sivil toplumu. Ancak her

ikisinden de belli paralar tayan bir toplum prototipi yle. kar karyayz.

Sivil toplum-devlet ilikisinde, Osmanl'nn ondokuzuncu yzyldan itibarengirdigi modernleme srecinde nemli bir degiiklik gryoruz. Ondokuzuncu yzyldannce sivil toplum ile devlet iie gemi fakat ayn zamanda farkl iki alana sahiptiler.Oysa modernleme abalaryla beraber ncelik devlete verilerek devletin kurtarlmasprojelendirilmitir. Bu proje uzantsnda toplumun da degimesi geregini getirdi. Tam dabu dnemde ortaya kan entenekttiel-brokrat kesim, sivil topluma tahakkmedayal birdevlet anlay legalize etti. Bylece daha nce devletin en azndan varlgnn meruiyetiolan sivil toplum unsurlar, tek tck '~Genel irade"ye dayal toplum projesi iinde neminiyitirdi. "Farkllk" prensibine dayal gelien Osmanl sivil toplumu, kaynagn hukuksal

dayanaklardan alan "eitlik" prensibiyle bir harmoniye dnt. znde zayf olan buharmoniye kar modem ulusal temayller tayan ve kaynag HegeI'e kadar uzanan kadir-imutlak cebernt bir: devlet anlay ortaya kt. CeberntIugun icraats ise entellektel-brokrat kesim olacakt. Kuatc devlet anlaynn topluma bak iin gelitirmioldugu projeksiyon, bugnlerde bile sknts ekilen ve demokrasinin saglam dayanaklaraoturmasna engel tekil eden bir ktlgn habercisi oldu.

Documents

OSMANLI'DA SİVİL TOPLUM