-
D.E. ü.nahiyat Fakültesi Dergisi sayı \li, İzmir 1989, ss.
307-343
OSMANl.,I TÜRHELERİNİN KİT ABELERİ P...AKKII'iDA
Doç.Dr.Hakk1 ÖI'lliAL
Kitabe, bilindiğ;i gibi, arapçayazmak anlamındaki "ketben"
kö-künden gelen bir tertın olup, Sanat Tarihi araştırmalarında,
yapının kimligini veren yazı levhaları için kullanılmaktadır. Daha
genel bir anlamda ise "bir arııyı tarih boyunca yaşatmak için
hazırlanmış yazı" şeklinde tarif edilmektedir. 1 Yapının
kimliginden kasdımız, eserin mahiyetini, kimin tarafından hangi
devir ve tarihte kime yaptırıldıgını belirten bi1gileri havi
yazılardır. Bu bakımdan zaman zaman kul-lanmaktan kaçınamasak bile,
ayet, hadis, kelam-ı kibar, kelime-i tev-hid gibi yazılan kitabe
kapsamı dışında tutmak ve bunlara kitabe den-· memek gerektigi
kanatini taşıyoruz. Ancak yukarıda zikredilen hu-susların hepsini
birarada ihtiva eden kitabe levhası çok nadirdir. Bu sebeple
kitabeleri, nevilerine göre, inşa veya bani, tarih, tamir ve usta
kitabeleri şeklinde tasnif etmek gere.tınıektedir.
Osmanlı türbe kitabelerine geçmeden önce, bu devir erken
türbe-lerininkilerle bir çok ortak hususiyet gösteren Selçuklu
devri türbe ki-tabelerinin özellikleri üzerinde kısaca durmak uygun
olacaktır.
I- Selçuklu Türbe Kitabeleri :
Muhtevaları bakımından yurakıdaki tasnife uygun neviler
göste-ren Selçuklu kitabeleri bu husustaki özellikleri kadar yazı
nevileri ve uygulandıkları malzeme bakımından da ilgi çekici
özelliklere sahip-tirler. 2 Daha çok küfi hatla ve tugla malzeme
ile yazılmış Büyük Sel-çuklu kitabelerinden farklı bir gelişme
çizgisi gösteren Anadolu Sel-çuklu devri kitabeleri, üslup
husus]yet.leri ile birlikte yazı karakteri itibariyle de Anadolu'da
yeni bir hüviyete kavuşmuştur diyebiliriz. A-nadolu'da kitabeler,
herşeyden evvel, tugla, çini ve ahşap malzerneye göre daha
dayanıklı olan taş veya memıer gibi malzerneye tatbik edil-miş ve
bir bakıma buna baglı olarak hat nev'i de sülüs olarak
ge-lişmiştir. 'rugla malzeme ile kılfi özellikle de makıli yazıları
yazmak sanatkan fazla zorlamıyordu. Ancak inşa malzemesi ile
birlikte kita-belerin uygulandıgı malzemenin de taş olarak tercihi
daha kıvrak ve daha kolay işlenebilen sülüsün gelişmesine yol
açmıştır. Anadolu Sel-çuklu türbelerinde, İran geleneklerine baglı,
kesme tugla ile hazırlan-
. 307
-
mış J:rjtabe sayılı olup bunlarda yine gelenege bagh olarak
kıJJi hatlar tercih edilmiştir. Çini,- ahşap hatta sıva üzerine
yazılmış kitabeler de mevcut olmalda birlikte bunJar, hem tu,~ la
gibi, çok istisnai olarak hem de daha ziyade kapalı lusıinlarda
uygulanmışiardıL Bu neviden malzerne üzerine yazılmış kitabelerin
yapıların içinde veya kapalı
hava tesirlerine daha az mukavim olnıalanyla ilgili olduğuna
kolaylıkJa hükmoluna-bÜi.r. Nitekini sıva üzerine yazılnnş yegane
ö:megi teşlul eden Al-cşehir-:Reis kasabasındaki Emir Ya1rtaş
Türbesi kHabesi (LResim) eyvan · tarimdaki türbenin iç duvarlarını
yönde katedecek şekilde dü.zen-Ienrniştir. Ahşap üzerine yazılmış
l"Jtabeler daha çok sandukalara tat-bik olunmuştuL En dikkate değer
önı.ek olarak Mevlana'ya ait sandu-kayı zikredebiliıiz, Çüü üzerine
yazılmış kitabeler daha yaygındır. vas'taki Lİzzeddin Keyka.vus
Türbesi'nin örı cephesindekJ lcttabe (2.Re-sim) ile muhtelif
türbelerdelu sandukalara yazılmış l
-
OSI\-1ANLI TÜRHELERİNİN KİTABELERi HAKKINDA
fur" gibi dini-uhrevi sıfatları, "emir, isfehselar" gibi makam
ve mevkii, "Necmeddin, İzzeddin" gibi lekabı verildikten sonra onun
Allah'ın rah-met ve magfiretine muhtac zayıf bir kul oldugu ifade
edilir.
5- Ritabenin son bölümünü tarih bölümü teşkil eder. Tarih
mut-laka yazı ile .ve arapça olarak zikr~dilir. Divrtgrdeki
Kemankeş Tür-besinin kitabesi taplıin rakamla verildigit ek
istısnayı teşkil eder. Bu bölümde, bazı hallerde ay, çok istisnai
olarak gündezikredilebilit. 3
Bu bölümleri bir örnekte şöyle gösterebiliriz:
~ \Y""_,.o.ll. ı.\ 3 .. ·ıı J.\ ...... .J1
~.ı.Jı r- ..:..ı-:> ı...L...!J-2 ~...uı_, wı
Y->.-..) * . """''i. ~ c} W ..J.Jı ~.J. Jl .J ı_, J:.:;
.ı.lll fi 4. L...:ı::..... J ~w J ~..) 1 .ı...i..,.
Aynı. dönemde inşa edilmiş veli türhelerinde devrin hükümda-nnın
ismine yer verilmedikten başka, lekabların da farklı
kullarııldıkları müşahade edilmektedir.
Selçuklu devri türbe kitabelerinin bir bülümü yukarıda
özel-likleri sunulan kitabelerden farklı bir ifade tarzına
sahiptirler. Bun-lar bir isim cümlesi şeklinde tertip· edilmiş olup
çogu kere devrin hükümdannın ismi zikredilmeden türbede medfun
şahsın ismi veril-mekle yetinilmektedir. Bu tarz kitabelerde
yapının nevi belirttidikten sonra, türbede medfun şahsın sıfat ve
elkabı zikredilmekte ve dua c.ümlesinden sonra kitabe metni tarih
bölümü ile son bulmaktadır. Bu tarzdaki kitabelere Konya'daki Ateş
Baz-ı Veli Türbesinin kitabesini örnek olarak verebiliriz.
~':ıli 0 16L.H --9~ ..:.,ı-:> ..:ı4,~ c:::.:WI _,..,.ıi
Cr.!.ı.JI 3 l,ı,..:ıJ.JI :k
~ , ll L.:ı:.:-J 1 \....U .L.J 1 ..LuJ 1 · · :...1 1 · 1 ·:,. -
1$ c . . ~J ~ ~
,J illi ..r~ ~ yhll ~ Lrc' r.--1 1 _H 1 eL!..) 4.~ ~ 0.0-1 ~
C:.;. ..ı Cr.~ 1
-309-
-
Doç.D:r.Hak.kı ÖNKAL
"Bukabir, merhum, said, şehid, din ve milletin güneşi İzzeeddin
oglu Yusufundur. 684 senesinin Receb ayı ortalarinda vefat
etmiştir. Allq.h (onu) bagışlasın".
Genel olarak muhtevalan bu şekilde olan kitabelerden ayrı
ola-rak bazı kitabeler, özellikle sultan veya hükümdarlara ait
olanlar da-ha geniş muhtevalara sahip olabilmektedir. Bunlarda
hükümdarın kudret, azarnet ve şevketi, tebasına merhamet ve
cömertligi, düşmanlannagalebesi, hakim oldugu beldeveşehirler
kuvvetli ifadelerle be-lirtilmekte ve hanedanlıgın şeceresi
verilmektedir. Buna çarpıcı ömek olarak Divrigi'deki Sitte Melik
Türbesi'nde yer alan Mengücekli emın Seyfeddin Şehinşah'a ait
kitabeyi verebiliriz. Sekizgen gövdeli türbe-nin korniş altında
sekii cepheyi çepeçevre dolanan ve bugün kısmen silinmiş uzun
arapça kitabenin Türkçesi şöyledir: "(Bu türbenin yapılmasını)
milletin ve müslümanların (sultanı). halkın tacı, din büyük-lerinin
dayanağı, zamanın drregi, ·devletin yücesi, milletin yıldızı,
üm-metin degerlisi, yüceligin güneşi, tevhidci gazllerin melcei,
mürninle-rm sığınp.klannın koruyucusu, kaf1r ve müşriklerin katili,
inatçıları ve mülliidleri ezen mürted ve zındıklan kahreden.
Halifenin desteği, sultanların ve meliklerin azizi, miskinletin ve
zayıfların hamisi, mazlumların ve yetlınlerin babası, zalimlerden
hesap soran. Ermenis-tan, Şam ve Rüm'u dize getiren, Alp Kutluğ,
Uluğ Hümayun Ceboğa Tuğrul Tekin, Mengücek · ogullannın iftihan,
zaferler babası Şahinşah (bin Süleyman bin) İshak bin merhum, said,
şehid, gazi, Emir Mengücek, Emirü'l-mümininin dayanagı (emretti).
(Allah devletini daim, gücünü ziyade kılsın. Tahtında ugurla
oturmasını nasib etsin ve emr-i Hak gelince ruhunu esirgesin, 590
yılının birinci ayında)".4
Bu haşmet ve gurur ifadeli kitabelerin yanısıra, yine bir
sultana ait olmakla beraber duygu ve his dolu, dünya ve 3altanatın
geçiciliğini ifade eden kitabeler de mevcuttur. I. İzzeddin
Keykavus'un Sivas'taki türbesinde yer alan kitabe böyle bir
kitabedir: "Bu daracık mezarlara girmek üzere geniş saraylardan
çıkanldık Ne yazık ki, (bu ölüm hadi-sesinde) zengiriliğimin bana
faydası olmadı, saltanatım mahvoldu.
·Çok çabuk geçici olan dünya malından el çekip ahirete intikal
ve göçü ş olayı 617 senesinin Şevval ayının dördüncü günü
gerçekleşti".
Selçuk!-ular devrinde inşa edilmiş veli türhelerindeki
kitabelerin
-310-
-
OSMANLI TÜREELERİNİN KİTABELERİ HAilliiNDA
yukandakilerden daha farklı bir üslüba sahip olduğunu
söyleyebili-riz. 5 Sultanlarm dünya. nizammdalr:i kudret ve
kuvvetlerini belirten ifadeler veli kitabelerinde manevi nizarndaki
fazilet ve yüceliklerle yer değiştirmiştir diyebiliriz. Bir bakıma
Mevlana gibi Seyyid Mah-mud Hayran gibi velilertn manevi sultan
olduklan bu lrJtabelerde vur-gulanmaktadır. Mevlana'ya ait ahşap
sanduka üzerindelrJ arapça ki~ tabebu hususu ortaya kor: "0,
alemierin ruhunu dirilten, Hakkın, mil-letin ve dinin celali,
enbiya ve resullerin varisi, kemal sahibi, evliya-ıann sonuncusu,
mertebeler, menziller ve yüce menkıbeler ve faziletler sahibi
Belhli Hüseyin oğlu Muhammed oğlu Muhammed'dir. Allah'ın rahmeti ve
selamı üzerine olsun".
Bu inşa veya baru kitabelerinden ayrı olarak Selçuklu devri
tür-beleri tarih, tamir ve usta kitabeleri de ihtiva ederler.
b- Tarih Kitabelerl :
Bu kitabeler, bani kitabesinde tarih bölümünün yer almaması
halinde hazırlanan kitabelerdir. Genellikle tarih, yukanda da ifade
edildiği gibi inşa veya bani kitabesinin sonunda zikredildiği için
bu :ı;ıeviden kitabeler sayılıdır ve· kanaatimizce. baninin hayatta
iken 1 . . ınşa ettirdiği türbesine onun vefat tarihini belirtmek
üzere sorıradan hazırlarup konulmuş kitabelerdir. Divriği'deki
Sitte Melik Türbesi'nde korniş altındaki kitabenin 590/1194
tarihini ihtiva etmesi ve giriş üze-rinde yer alan ve sadece "592
(1196) tarihinde" ifadesinden ibaret olan ikinci kitabenin daha
sorıraki bir tarihi göstermesi bu kanaatimizi destekler
mahiyettedir.
c- Tamir Kitabelerl:
Tamir kitabelerine gelince; bunlar yapılarda gerçekleştirilen
ta·-mir ve ta'dillert bir vesika halinde ortaya koymaktadır. Burada
tarnil kitabesinden kasdırnız tabiidir ki, Selçuklular devrinde
yapılmış ta mirlert belgeleyen kitabelerdir. Konya'daki Sahib Ata
Türbesi'ndeki 1283 tarihli ve türbenin yenilendiğini ifade eden
çini üzerine yazılmış kitabeyi tamir kitabelerine örnek olarak
zikredebiliriz.
d- Usta Kitabele:rl :
Bu kitabe nevilerinden ayrı olarak ele alınması gereken bir
başka kitabe nev'i usta kitabeleridir. Anadolu Selçuklulan
döneminde inşa edilmiş türbelerin çok azı mimar veya ustasının
ismini havidir. Genellikle isim cümlesi şeklinde olan bu
kitabelerde ustanın babası ile birlikte ismi zikredilmekte ve çoğu
kere buna mensub olduğu şehir ek-lenmektedir.
-311-
-
- Osmanlı 'fürbe J:U,UU.PI;;!I;;!
a - İnşa veya bam kitabelerl : Osmanlı devrinin uzun bir zaman
dilimini kapsaması ve bu uzun
devrede husule gelen edebi:, içtirnai ve kültürel degişikler
kitabelerin de diH, form ve muhtevalan, üslüp ve ifade tarzları ve
nihayet yazı karak-terlerinde önemli degişiklikleri intac etmiştir.
Devletin kuruluşundan yaklaşık XVI. yüzyılın başlarına kadar
kitabelerde Selçuklu .gelenegi-nin tesirleri kuvvetle hissedilir.
Bu dönem kitabelerinde dil yine arapçadır. Üs1üp itibartyle daha
çok ikirıci tarz diyebilecegimiz isim cümlesi şeklindeki tarzın
benimsendigi görülmektedir. Kitabe sonla-nnda verilen tarih yirıe
yazıyla ve arapçadır. Yazının nevi de sülüstür. Selçuklu kitabeleri
gibi Osmanlı tilibe kitabelerini de inşa veya bam, tarih, tamir ve
usta kitabelert şeklinde genel bir tasnife tabi tutmak mümkündür.
Ancak, özellikle erken dönemde, türbelerde inşa veya bam
kitabelerinden daha çok mezartaşı kitabesi diyebileceğ,imiz
ör-neklerle karşılaşmaktayız. Hadislerle zenginleştirilmiş, baş ve
ayak ucu taşlan iç ve dış yüzleri ile nefis yazılarla doldurulmuş
bu mezar taşlan ayn bir araştırınayı gerektirecek vaslllara
sahiptir. Biz bu kısa çalışmamızda sandükalardakilerle birlikte
diğ,er kıtabeleri değ,erlen:dirmekle yetiniyor, mezartaşı
kitabelerini konumuz dışmda tutuyo-ruz.
Selçuklu tesirlerinin daha çok hissedildiğ,i erken dönem türbe
kitabelerinde bile, alışılmış ifade ve üslüptan kaçmıldıgı ve daha
ser-best bir üslübun benimsendigi söylenebilir. Bu üslup
h.rklılığ,ı özellik-le 1449 tarihli Bursa'daki Hatuniye Türbesi ile
yine Bursa'daki 1451 ta-rihli Il. Murad Türbesindeki kitabelerde
çarpıcı bir tarzdadır. Herne kadar Hatuniye Türbesinin Sultan II.
Murad zamanında 853 senesinde inşa ettirildigini belirten ifadeleri
ile Sultanın sıfatları Selçuklu kita-belerindekile~le müştereklik
gösteriTse de, Su'ltanm emri üzerine oglu-nun annesi için türbe
inşa ettirmesi ve Şehzade Mehmtd (sonra Fatih) için "Rasulullahın
(S.A.V.) kendi adıyla adlandırdığ,ı "şeklindeki öv-güler, daha
sonra daha beli.rgin olarak o'rtaya çıkacak farklılıgm kuv-vetli
erken örnekleridiL İlgi çekici kitabenin Türkçesi :;;öyledir 6 :
"Al-
. lah'a hamdolsun. Bu nurlu türbe, efendimiz büyük sultan, yüce
hakan sultan oglu sultan Murad b. Mehmed b. Bayezıd Han
zamanımla-Allalı onun devletini daim kılsın- ve onun emriyle, oglu
ve gözurıün nuru, Re-sulullah'm (S.A.V.) kendi adıyla adlandırdıgı,
muUu, asil sultan Melımed Çelebi'nin - Allah onun devletinin
baglarını d:1inıi diıelderlt baglasın ve onun yücelik rükünlertni
kıyamet e kadar sagloıuLışt ırsın
-312-
-
osMANLI TÜRBELERİNİN KİTABELERi HAKKINDA
-kadınların efendisi olan merhume annesi için - Allah makamını
güzelleştirsin- yapıldL Ve bu 863 yılının Receb ayında
tamamlandı".
II. Murad'ın uzun ve çok girift türbe kitabesinin sonlannda
dün-ya ve ahiretin "yokluk ve gurur aleminden beka ve sürur
alemine, sıkıntı ve tasa mahallinden zenginlik ve sevinç evine"
şeklindeki tavsi-fi, Sivas'taki I. İzzeddin Keykavus Türbesi
kitabesinden izler taşır. Bu-nunla beraber kitabe yukanda da işaret
edildiği üzere geleneksel Selçuklu kitabe üslübundan uzaktır.
Nitekim dua cümlesi de bu kanaa-timizi teyid eder mahiyettedir:
"Allah onu cennetin odalannda oturt-'sun ve onun üzerine mağfiret
yağmurlarını yağdırsın". Esasen bu te-menni, bu Iliyaz Sultanın o
kadar çok ve derinden bin Iliyazıdır ki, hayatta iken hazırlat-tığı
vasiyetnamesinde Allah'ın rahmetinden mahrum olmamak için
türbesinin üstünün açık tutulmasını istemiş ve bu istisnai taleb
ger-çekleştirilmiştir.
XVI. yüzyıla kadar hemen hemen istisnasız arapça olan kitabele-.
rtn dilinin, sözkonusu asırdan itibaren tartışılabilirliği kabul
edilmiş ve bu yüzyılın ilk yarısında arapçanın yanısıra farsça ve
türkçe ile ha-zırlanmış kitabelere yapılarda yer verilir olmuştur.
Farsça kitabeletin daha sınırlı ölçüler içinde hazırlandığını
söyleyebiliriz. Buna iki önemli örnek olarak Trabzon'daki 911/1507
tarihli Gülbahar Hat,un Türbesi kıtabesi ile İstanbul'daki 950/1543
tarihli Şehzade Mehmed Türbesi kıtabesini zikredebiliriz. Sözkonusu
dönemde arapça kitabeye örnek olarak I. Sultan Selim'in çini
üzerine hazırlanmış kitabesini (929/1522). türkçeyazılmış kitabeye
örnek olarak ise Bursa'daki Şehzade Mahmud Türbesi'nin giriş kapısı
üst tablasına yazılmış 913/1509 tarihini taşıyan kitabeyi 7
zikredebiliriz.
XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kitabelerde türkçenin
hakim dil vasını kazandığı söylenebilir. Artık kitabeler manzum
ola-rak yazılmah-ta ve son beyit veya mısrada tarih
düşürülmektedir. Muh-telif hadiseler vesilesiyle tarih düşürmenin
XIV. yüzyılın sonlarına kadar gittiği bilinmekle 8 beraber
türbelerde XV. yüzyılın ikinci yan-sından itibaren ortaya
çıkmaktadır. Buna bir örnek olarak İstanbul' daki Mahmud Paşa
Türbesi'nin kitabesini verebiliriz. Kitabenin üçün-cü beyti
şöyledir 9 :
-313-
-
Doç.D:r.Hakkı ÖNKAI,
Arapça olan kitabenin son mısraı ebced hesabıyla 878 çıkmaktadır
ki bu da miladi l473-l474'e tekabül eder. 1496-1497 tarihli
Bur-sa'daki Ahmed Paşa Türbesi ile 1499 tarihli İstanbul'daki Davud
Paşa Türbesi kitabelerinin son mısraında Mahmud Paşa Türbesi
kitabesin-deki gibi tarih düşürülmüştür. Henüz bu kitabelerin dili
arapçadır. XVI. yüzyıldan itibaren kitabelerde tarih düşürme
yukarda da işaret edil-diğ;i gibi gelenekleşmiş ve vazgeçilmez bir
vasıf olarak benimsen-miştir. Son mısralarında tarih düşürülmüş
kitabelerde, genellikle eb-ced hesabı ile bulunacak tarihrakamlada
verilmekte ve böylece düşülebilecek tereddüdler izale olmaktadır.
Zira herzaman bu tarih mısraındaki harf degerierinin toplanmasıyla
zikredilmek istenen tarih tes-bit edilmemekte, bir önceki mısra ve
beytte işaret edilen tarza göre ya sadece noktalı veya sadece
noktasız harflerin hesab edilmesi gerek-mektedir 10. Mesel~ Sultan
II. Mahmud Türbesi kitabesinde şair-müverrili mu'cem tarih düşürmüş
ve sadece noktalı harflerin hesab edil-mesi gerektiğ;ini sondan bir
evvelki mısrada belirtmiştir. Ritabenin son beyti şöyledir ll:
Ziver'a tarihim oldu cevhertn
Türbe-i Mahmud Han kasr-ı Cinan. 1255
Bu son mısrada noktalı harfler olan te, be, he, kaf, cim ve iki
nun'un ebced değ;eri 1255 etmektedir ki bu ayrıca rakamla teyid
edil-miştir.
ı
II.· Selim'in çini kitabesinin renk, ahenk ve kampasizyon
mü-kemmelliğ;i muhtevada da görülür ve hadise rahat bir ifadeyle
verildik-ten sonra kitabe bir tarilı-i tam ile son bulur:
"Rıhlet etdi Hazret-i Sultan Selim
Ana rahmet ide Rabbü'l-Alemin
Geçdi evlad-ı kiramiyla o şah
Rahme tü 'Ilahi al ey him ecmain
Yapdılar bir türbe-i cennet misal
Dense layık kasr-ı firdevs-i bertn
Hatif-i kudsi: dedi tarihini
Türbe-i Sultan Selim pak-i din. 984"12
Kitabede, çocuklan ile birlikte II. Selim'in vefat ettiği
bildiril-dikten sonra, kendisine cennete benzer bir türbe
yapıldığ;ı belirtilmek-te ve bunun tarihi verilmektedir. Bu kitabe
sade ifadesiyle XVII. yüz-
-314-
-
yıldan itibaren şair muhayyilesinin mübalagalı ifadeleriyle çok
farklı bir muhteva kazanacak kitabelerden ayrılmaktadır.
Esasen sultan türbeleri gibi önemli yapılarda, bu yüzyılda, ik.i
kJ-tabe, vefat tarihini bildiren kitabe ile inşa kitabeleri
birlikte bulun-maktadır. Uzun inşa kitabelerinin muhtevalan
gözönünde tutulursa bu kitabelerle Divrigi'deki Sitte Melik Türbesi
kitabesi arasmda bir bag kurulabilir. Sözkonusu kitabeler, Sultan
III. Mehmed Türbesi ile Sultan I. Ahmed Türbesi'nin kitabeleridir.
Sultan III. Mehmed Türbe-si'nde, iki satır halinde· altı kartuş
içine yazılmış ve kapı üzerine yer-leştirilmiş birinci kitabe (3.
Resim) Sultan'ın vefat tarihini bildim1ek-tedir. Aynca Sultan'ın
ruhu için dua f'dilmesi ve Cennette temiz koku-lar içinde olması
dilenrnektedir:
"Ruh-ı pak-i Hazret-i Sultan Mehmed Han içün
Farz-ı ayn oldu dua şam u seher her saliha
Daima firdevs-i a'lada meşam camna
İrişe gülzar-ı kudsiden muattar rayiha
Azm-i firdevs ettigine Hukmiya tarihdir
Okuyun Sultan Mehmed caniçün fatiha" 13
Son mısra ebced hesabıyla l012'yi vermektedir ki miladi tarih
karşılıgı olan 1603 Sultanın ölüm tarihidir. Bu türbede daha çok
ilgi-ınizi çeken yapının batı cephesindeki uzun kitabedir. Henüz
neşredilmerniş bu kitabe muhtevası bakırnından çok ilginç olup hem
adına tür-be yaptirılan III. Mehmed hem de b ani I. Ahmed alışıla
gelmiş ifade ve üslüptan oldukça farklı bir şekilde
övülmektedirler. Kitabe asli muhte-vası itibariyle her iki sultanı,
kudretlerinin yüceligi, milletin hamisi oluşları, fetihler
yapmaları. düşmanlarını kalıretmeleri ile övülmek-tedir. Bu ana
öge, hatırlanacağ;ı gibi Sitte M elik Türbesi'nin uzun ki
ta-besinin de özünü teşkil ediyordu. Burada farklı olarak şair
muhayyi-lesinin de iştirakiyle bu övgüler teşbihler, telmihler ile
ve daha süslü bir üslupla yapılmaktadır. Kitabe sonunda yine mutad
üzere tarih düşürülmektedir ki bu tarih türbenin inşa tarihini
teşbl eder. Kitabe şöyledii (4. Resim):
"
1- Sultan Mehmed ol şeh-i sahib-kıran kim
H3misiidi millet-i beyza-i Ahmed'in
Feth etti Egri kal'asını darb-ı tıg ile
-315-
-
Doç.Dr,Hakkı ÖNKAL
A'dasın etti tu'rna-i şemşir o serhadirı
Gerd-isemendi sürme idi çeşm-i ahtere
Tae idi ayağı Tozu ferkateyne ferkadin
Dest-i ecel-i diiiğ ki tayy ettinagehan
Menşür-i örnrün ol Şeh-i hurşid mesnediı-:ı
2- Nefret kılıp rneşağıl-i dünya-yı dündan
Erdi naimü rahatına mülk-i sermedin
Kaldı sahile-i varak rüzgarda
Asar-ı acll ü dadı o şah-ı müeyyedin
Emr etti hak-i merkadi üzre bina
Bu türbe-i refi' ve bina-i müşeyyedin
Sultan Ahmed ol Şeh-i gerdün serir kim
Fer.&end-i canşinidir ol Şah-ı erneedin
3- Hakan-ı arş mertel?e kim penc nevbeti
Bamında çalınır heft felek künbedin
Hak taht-ı saltanatta anı payidar edip
Durdukça nüh :revakı bu takı zebercedin
Nfı.şür-ı subhdek ola pür nur u pür ziya
· Envar-ı rahmet ile derunu bu merkadin
Hukmi görüp binasını tarih için dedi
Firdevs oldu merkadi Sultan Mehmed'in 101 7". 14
Görüldüğü gibi sultan medhedilirkı;;n atının ayak tozunun,
yıldızların gözünüp. sürmesi olduğu kendi ayağının tozunun ise
gökyüzünün parlak yıldızlannın tacı olduğu ifade edilmektedir.
Sultan Ahmed medhedilirken de onun böyle yüce bir sl!ltanın oğlu
olduğu ifade edil-dikten sonra saltanatının mertebesi o kadar
yüksektir ki onun kapısında çılınan beş nöbet davulun feleğin yedi
kubbesinde çalındığı belir-tilmektedir. Diğer beytlerde mağfiret
dilenmekte ve türbenin içirıin rahmet nuruyla dolması
talebedilmektedir.
Sultan L Ahmed Türbesi'nde de iki kitabe mevcuttur. İlki giriş
açıklığı üzerine konulmuş olup son mısraı türbenin tamamlanış
tari-hini verir. Bundan ayrı olarak içte, batı kenarında çıkıntı
yapan bölü~ mün iki yarımdaki nişlerin üzerinde ikinci uzun bir
kitabe daha var-
-316-
-
dır. Kapı uzeruı.deJ:r,J J:rJtabede Sultan :y"ine yii.ksek
övgülerle medhedil-mekte, ebedi uyku mahallirıJn cennet
bahçeleıinden bir bahçe olması dilenmektedir:
"Hüsrev-i cerm.et mekan hakan-ı firdevs·-i aşiyaıı
Daver-i cemşid ferdray-ı hurşid i'tila
Yaııl Sultan Ahmed ol şah-ı Süleyman kadr kim
Şahlar olurlar idi dergehine çehresa
2- Gördü kim bu alem-ifani değil cay-ı karar
Can atıp firdevse kıldı ?.u"An-i iklim-i beka
Şahbaz ruh-ı p8Jd arşa pervaz eyledi
Oldu cism-i pakine bu merkad-i ca dilguşa
Habgahın adnJul ya Rab o Şah-ı adilin
Cennet-i a'lada lütfunia müyesser 1ullika
Türbe-i ulyasının itmamma tarihdir
Türbe-i Sultan PJlmed eve-i ı'llıyyin Ola
1028' 15
Türbenin inşa taıihi, ebced hesabıyla da, rakallila verilmiş
ta.;rih gibi 1028/1619 çıkmaktadır. Osmanlı İmparatorluğunun en
parlak döneminin hemen ardından yazılmış bu kitabedeki duygular,
kendine güvenen bir toplumun hünkan için hissedebileceği duygularm
şair di-liyle ifadesi gibi görünmektedir. Sultan Ahmed'in çok
dindar şahsiyeti gözönünde tutulursa "Gördü kim bu alem-i fani
değil cay-ı karar" ifade-sini yerinde bulabiliriz.
İçteki uzun ikinci kitabe ise baninlı'1. bir medhiyesi
mahiyetinde . olup bir. mısrada türbenin tamamlanması için gayret
ettiği bildiril-mektedir. Kitabedeki;
"Sahib-i İran ü Turan u Yemen
MaJik-,i Rum u Arab milk-i Acem" (5. Resim) ifadeleri ile II.
Iulıç Arslan'ın Konya'daki türbesinde yer alan" .. bilad-ı Rum ve
Şam'ın sul-tanı" veya Sitte Melik Türbesi'ndeki "Ermenistan, Şam ve
Rum'u dize getiren" ifadeleri arasmda yakın bir alaka
mevcuttur.
Ritabenin tamamı şöyledir:
1-a "Şah-ı daver Osman-8.11 hi..mem
Saye-i Ha.k nıenba-i cüd ü kerem
31 C7 ~ . / -
-
Sahib-i İran u TUran uYemen
Malik -i Rum u Ara b mtlk-i Acem
Çün culüs etti sertr-i devlete.
2-a .Azim oldu nusret-i şer'a o dem Etdi ihya siret-i
ecdadım
Verdi revnak milk-i Osmana bu dem
Sa 'y edip itmamına bu türbenin
Örnrün ef zun eyleye Hak dem bu dem
1-b Hak bu kim gelmez · cillana böyle şah
Şer'i icra etmede sabit kadem
Tabi-i şer'-i mutahhar olmağ;ın
Oldu münkad emrine cümle ümem
Devha-i ömrüne hergiz ermesin
2-b Sarsar-ı bad-ı havailisden sakarn
Ha:şradek bu sUsile baki ola
Olalar alemde dayim muhteşem
Devrede ta kim bu cerhi nilgün
Devr-i adli eyleye refi sitem" ..
Doç.Dr.Hakkı ÖNKAL
Bilindiğ;i gibi Sultan I. Ahmed'in ölümü üzerine tahta kardeşi
I. Mustafa oturmuş, ancak onun kısa bir süre sonra tahttan
indirilmesi üzerine II. Osman, Osmanlı İmparatorlugunun sultanı
olmuştu. I. Mus-tafa'mn başlattığ;ı türbenin tamamlanması II. Osman
dönemine rast-lar. Bu vesileyle hazırlanmış kitabede, yukanda da
~örüldüğ;ü üzere II. Osman'ın ecdadımn tahtını yücelttigi, şeriata
tabi ve onu icra edici ol-dugu belirtilmekte ve saltanatının daima
böyle ihtişam içinde olması ru.yaz edilmektedir. Kapı üzerindeki
kitabede türbenin inşa tarihi ve-rildiğ;inden bu içteki kitabede
tekrar edilmemiş ve kitabenin sonunda tarih düşürülmemiştir.
Aynı türbede IV. Murad'a ait bir kitabe daha mevcuttur (6.
Resim) . . 1640 Şubatında vulru bulan ölümü üzeriı."le IV. Murad bu
türbeye defne-dilmiş ve menner üzerine talilde ve altm yaldı.zJ.a
yazılmış yedi beytlik kitabe, sandukası yalunmda duvara
konulmuştnr. Kitabede dikkati-mizi çeken farklıJık hat neVinin
degişmiş olmasıdır. TaliJ:e ljat bundan sonraki kitabelerde hakim
hat tarzı olacalrtır bunu daha sonra kı-
\
-
saca ele alacagız: Bu k.itabede de Sultan yaptıgı gazalar
sebebiyle övül-ınekte ise de bu övgünün daha reel bir çerçeve
içinde yapıldıgım ·ve aşın telmih ve teşbihlerden kaçmıldıgım
söyleyebiliriz. Ritabenin bir bö-lümü şöyledir:
"Revan'ı sonra Bagdad'ı edip feth
İki şahitle şanm etti isbat
Cünüdu ya şehi:d oldu ya gazi
Saadet buldular ahya vü emvat
Çün ecti devıet-i ukoayı tercih
Makamın Hak ede ale'l-makamat
Vefat edince ol Sulta~-ı gazi
Dedi Hatif leke'l-büşra bi-cennat"
1049
Son mısradaki "leke'l-büşra bi-cennat" ebced hesabıyla 1049
(1640) u verir ki bu, Sultan IV. Murad'ın vefat yı.lıdır. XVII.
yüzyılın sonlannda hazırlanmış bir başka sultan kitabesi,
kitabelerdeki aynı üslüp ve ifade tarzının devam ettiğ;ini
göstermektedir. IV. Murad'm ölümü üzerine ahşap üzerine talikle
yazılıp duvara asılan Hatice Tur-han Valide Sultan Türbesi'ndeki bu
kitabe, Osmanlı Devletinin bu sul-tanla yüceldiğ;ini ifade
etmektedir. Tarih düşürülmemiş kitabe şöyledir:
"Mehmmed Ha..•H Rabi' ibrıi İbrahim-iFerruh-dem
Onunla bulmuştu izz u şevket taht-ı Osman'I Hitab-ı "ireT' ahir
erince canib-i Hak 'dan
Müşerref eyledi ruhu revanı bag-ı ndvanı
Kemal üzre bulup kadr u ayann ehl-i irfanm Müsahib eyleınişdi
fenn-i abd-i senabanı
O yerde yattığ;ınca Hazret-i Hak eyleye daim
Serir-i ma'deletde Gazi Sultan Mustafa Hanı"16
Son beyt kitabenirı. Sulta_,n Mustafa (II) zamanında
konulduğ;unu göstermektedir. Ritabenin muhtevasından da
anlaşılacagı üzre medih ve senalar mübalağ;alı olmaktan giderek
uzaklaşmaktadır.
XVIII. yüzyılın başlannda Gülnüş Valide Sultan için inşa edilmiş
türbe üst örtüsüz açık bir türbedir ve mezar taşı üzerindeki uzun
kitabe
-319-
-
arapça olarak yazılmıştL-r. XVI. yüzyılın son!m1. ile }'-::\llL
yüzyı.Jm başlannda yaşayan ve küçük Kadızade diye tanınan Mehmed
Efendi ( 1582-1635) ile onun muakkipleıi, saraya da nüfıız ederek,
bidatlann kaldırılması şeklinde ifade ettikleri, mesela camilerdeki
birden fazla minarelerin yıkılınası tarzındaki taassublanru zorla
kabul ettirmek istemiş ve kendi zihniyetierine uygun bir l)izaıru
benimsetmeye kalk-· mışlardır. 17 XV1I. yüzyıl sonlan ile XV1II.
yüzyılda inşa edilmiş ve üs-tü örtüsüz olarak açık bırakılmış bazı
türbeler, bu cereyanın mimari üzerindeki tesirlerine örnek olarak
kabul edilebilir. Ritabenin arapça yazılmasını da aynı cereyanın
bir inikası olarak kabul etmek için yaygın ve yeterli misal
bulunmamakla birlikte bunu bir ihtimal ola-rak ileri sürmek
mümkündür. Kitabede Valide Sultan "saltanat güneşinin doğuşu ve
hilafet ayırun ortaya çıkışını sağlayan anne" olarak övülmekte ve
1127/1715 tarihi yazı ile arapça olarak verilmektedir. ıs
Aynı yüzyılın sonlannda inşa edilmiş Eyüp'teki Milinşah Valide
Sultan Türbesi'nde yer alan kitabe manzum ve türkçe olup sonundaki
tarih mısraı ile önceki yüzyılın geleneğini devam ettirir.
1800 tarihli yine Eyüp'teki Şah Sultan Türbesi'nin talikla
yazılmış oniki beytlik uzun kitabesinde Mihr-i Şah Kadın
medhedildikten sonra türbe ile birlikte yapılan mektepte bülbül
sesleri gibi çocuklar
, Kur'an okudukça onun ruhunun şad olacağı ifade edilmektedir.
Bu ki-tabenin ilgi çekici bir diğer yönü, son beytin her iki
mısraında da tarih düşürülmüş olmasıdır. Esasen bunu şair bir
önceki beytte açıklamaktadır. Son iki beyt şöyledir:
''Yazdı İhya hame-i mu'ciz beyan bir beyt kim
Mündericdir onda garra iki tarih-i güzin
Şah Sultan yapdı ziba türbe-i vala-yı nev
Mihr-i Şah kadına adn ola bu tne'va-yı berin".
1215
Son iki mısram her biri ebced hesabıyla 1215/1800 tarihini
ver-mektedir.
Sultan IL Mahmud'a ait 1839-1840 tarihli türbe kitabesi avluya
geçit veren dış kapı üzerine konulmuş olup kitabede babasının ölümü
üzerine tahta oturan Abdülmecid hayru'l-halef olarak tavsil
edilmekte ve son beytte düşürülen tarihin mu'cem tarih olduğu
bildirilmektedir ki bu beyti yukanda zikretmiştik.
Mimari bakımdan da büyük ehemmiyeti haiz türbelerden seçil-
-320-
-
kitabel.erin yuzyıldan dev1etiiı yaloJışına türkçe manzum
kitabeler yaygın bir şekilde türbelerde almıştır. Çeşitli
vesilelerle belirtildigi üzere Osmanlı türbelerindekJ bu manzum
kitabeler belli bir sistematige tabi tutulmasa bile bunlarda, genel
ölarak, bani ve mer-hum şahsın, ÜStün meziyetleri beliJtilereJ:L,
ÖVÜ]d-L_iJ::.kri, Ölenin adeta, ahireti tercih ederek bu geçici
dünyayı terk ettigi, yeriilin cermetin en güzel köşelerinden biri
oldugu veya olmasının temenni edildiği görü-lür. Ki.tabeler tarih
düşürrılmüş rrıısra veya beytle son bulur ki bu man-zum kitabeleri
yazan şair- müverrihler genellLkle isim veya mahlas-lannı
eserleıi....-rıde zikretmektedirkr.
Osmanlı sultanlan ve hanedan mensuplan cıdu1a inşa ediln1iş
türbelerde manzum kitabeleıin oldukça uzun tu· ulrnaJanna karşılık
diğer türbelerdeki a:ı,rnı tarz kitabeler daha ölçüı-Li ve daha
kısa tutul-muşlardır. Mesela İstanbul'da Rüstem Paşa Tüxbesi'ndeki
iki (7. Resim) Konya' daki Hasan Paşa Türbesi kıtabesi yine iki (8.
Resim) Şeyh Halili Türbesi kıtabesi ise dört beytten (9. Resim)
ibaret bulunmaktadır.
b- Tarih .ıı.>.ı'-"''"'""
Osmanlı tprbelerinde bu inşa veya bam kıtabelerinden ayrı
ola-rak tarih kitabelerine de yer verilmiştir. Kitabelerin sonunda
ölüm veya inşa tarihi genellilrJe verilmekte bu sebeple de
münhasıran tarih kitabesine çok az rastlanmah'iadrr. Bu kıtabeler
ya I. Selim Türbesi' n-deki gibi, rnüstakil, veya Yıldırım ve Şeyh
Halili Türhelerindeki gibi müşterek olabilmektedir. I. Selim
Türbesi'nde girişin sağ tarafındaki panonun üzerinde yer alan inşa
kitabesinde tarih verilmemiş altta tek satır halinde ve arapça
olarak yapının tamarnlanış tarihi ayrıca yazılmıştır (10. Resim).
Bu kitabede "Bu mübarek L."Tıaret. M:uharrern ayımn başında 929
senesinde tamamlandı" denilmektedir. Aslında inşa ve ta-rih
ki.tabesi birlikte hazırlammş fakat tarih kitabesinin ayrı
verilme-si tercih edilmiştir. Diğer bazı türbelerde ise tarih ki
tabesi ayrn levha-da yer almakla· birlikte ya ikinci bir tarihle
ölüm ve inşa tarihleri a:yn ayrı belirtilmek veya inşa tarihi
bilbasa vurgulanmak istenmiştir. Mesela Gö)Tilük'telrJ. A_t.ç:
Şemseddin Türbesi kıtabesinde Ak Şemseddln namıyla ma'ruf Mehmed
,bin Harrı_z;ı'nın 863'deki vefatı bildirildikten başka a::,rnı
kitabenin ikinci satınnda 792 olarak dogum tarihi ve 868 tarihi ile
türbenin inşa tarihi verilmektedir.
B l ,cc,,. 'd-~'rı' "-Ila'··-.,.., D·r -~ry -~ T" 'oa.~J 'L
Lo::>O. ·Ô.-'-'--- LL ırll!.L .C.h:t_\JCDlU ur.'-".::n var du.
İnşa :sonund.a tarıh böl kitabenirı sol bir
1-
e ise iJgi çelüci bir durum aldıttı halde , _ _,
-
Doç.Dr .Hakkı ÖNKAL
kitabesi konulmuştur ki bu iki tarih arasındaki zaman sadece
dört aydır. Digert gibi arapça olan ikinci kitabenin türkçesi
şöyledir: "Bu mübarek yapının bitirilmesi 809 (senesi)
Rebiü'l-ahirinde zayıf kul
' Hüseyin oglu Ali- Allah her ikisini bagışlasın- eliyle
gerçekleşti." Bu ikinci kitabe, muhtemelen, inşaatı yurüten i\li
bin Hüseyin'in adını zikretmek için ilave olunmuştur.
Konya'daki Şeyh Halili Türbesi kitabesi manzum bir kitabe olup
(9. Resim) bu kitabenin sonunda iki tarihe yer verilmiştir.
Bunlardan ilki Şeyh Halili'nin vefat tarihi ikincisi ise inşa
tarihidir. Kitabenin son iki beyti şöyledir:
Hak kıldı işaret buyurdu tarih
Vey evliya1 tahte kubabı
998
Kubbenin oldu tarihi ravza
Pencini tarh et eyle hesabı 19
Yukanda ikinci mısrada yer alan harflerin ebced değerlerinin
toplamı 998 i vermektedir ki bu, rakam olarak da teyid ediliştir.
Son beytte ise türbenin yapım tarihi olan 1006/1597 verilmektedir.
"Ravza" kelimesinin ebced degeri 1011 olup ondan beş düşürülmesi
son mısra' da istenmekte ve böylece yapım tarihi
gösterilmektedir.
c- Sanduka Kıtabeleri :
Türbelerde bulunan sandukalann da kitabeler ihtiva ettiklerini
bu arada belirtmek lazımdır. Selçuklular devrinde üst katlarda yer
a-lan sandukalann daha önemle ele almarak degişik malzemelerle
ya-pıldıklanm, süsler ve yazılada zenginleşltirildiklertni ve
kitabeler ihtiva ettiklerini biliyoruz.Osmanlı dP.vrindf' bu durum
açık türbeler ile bir kısım türbede devam etmiştir. Buna Bursa'daki
Devlet Hatm, İstanbul'daki. Fatma Sultan, Pertev Paşa ve İbrahim
Paşa (Şehzadebaşı) türbeleri örnek olarak zikredilebilir. Daha
sonra türbelerin ekseri-yetinde sandukalar ahşapla yapılmağa
başlanmış ve üzeri kumaşla kaplanmıştır .. Özellikle Osmanlı
sultanianna ve hanedan mensupla-nna ait sandukalarm kadifeden
örtüleıine simle işlenmiş kitabeler ya:zı1nuştır. Bugun bize yüzyıl
sonlan
-
tarihlerinden ayn olara.tr cülus tarihi, müddet .. i cüluslan ve
ömürleri de belirtilmektedir. IIL Sultan Mustafa'ya ait sanduka
kitabesüü bir örnek olarak zikredebiliriz:
ı- Cinan-ıcaygah padişah-ı dil agah es-Sultan
2- Mustafa Han es-Salis ibni es-Sultan
3- Alımed Han es-Salis ala ruhihima rahmetli
4- Rabbi'l-bais .hazretlertnin
veladetleri: 1129, culüslan: 1771, İrtihalleri: 1187, müddet-i
sal-tanatlan: 16
Sanduka örtülerine tarih düşürülmüş manzum kitaheler.irl.c=~
işlendigini de belirtmek lazımdır. Özellikle şehzade ve ha~
sultan-lar içlıi hazırlanmış bu tarzda birçok kitabe mevcuttur.
d- Tamir Kitabele:rl :
Yapılann gördügü tamir ve ta'dilleri belgeleyen kitabelere bu
dönemde de rastlamr ve bu kitabeler sanat tarihi araştırmalannda
önemli bir role sahiptir. Zira zaman içinde birçok yapının, belki
de müteaddid defalar, onanın görmesi tabiidir.Ancak buiılan
belgeleyen kitabe sayısı çok degildir. Mevcut tamir kitapelen
incelendiginde bun-ların dil. üslüp ve form bakımından aym dönem
inşa veya bani kitabe-lert ile ortak özelliklere sahip olduklan
görülür. Mesela Bursa'da I.Mu-rad Türbesi'nde yine Bursa'da Osman
Gazi Türbesi'nde bulunan tamir kitabeleri manzum kitabe gelenegine
uyularak nazım halinde yazılmışlardır.Torumtay Türbesi'ndeki
kitabenin ilk ve son beytim örnek olarak zikrediyoruz:
Hazret-i Gazi Hamid Han'ın uluvv-i himmeti
Kıldı ihya kafie-i bUldam ma'mür eyledi
Sene bin üçyüz dokuz daim celi tarih dedi
Tekm:l oldu · :ı'miri hep halkı mesrfır eyledi.2o
Son beytte la.fzen tarih düşürülerek türbenin 1309/1891-92
tari-hinde tamir edildigi ifade edilmektedir. Fatih Sultan Mehmed
Türbe-sf ndeki I.Abdülhamid'e ait kitabe her ne kadar bir ayet
tahtirini bil-dirmekte (ll Resim) ise de bunun bir tamir sırasında
konuldugu ma-lümdur. Kitabede şöyle denilmektedir:
-323-
-
Cenab-ı Hazret-i AbdüLtıamid Han kLldmp tahrir
Bu pür n ür merkade bu ayeti vaz etdi ibretgi:r.
ı .ı m 1196/1781-1782 tarihli Gülbahar Hatun Türbesi (İstanbul)
kita-
besi (12 Resim) alışılmış kitabe üslübundan farklı bir şekilde
kaleme alınmış olup daha ziyade sandukalardaki. kadife üzerine
işlenmiş ki-tabelerin üslübunu hatırlatmaktadır. İki satır halinde
taşa işlenmiş kitabe şöyledir:
1- Cennet-mekan firdevs-i aşiyan merhum ve magfürun leh Fatih
Sultan Mehmed Han tabe serah hazretlerinin zevce-i muhteremeleri
valid-i ma ci d
2-Merhüm ve magfurun leh Sultan Bayezid Veli Han, merhumeve
magfurun leha Gülbahar Hatun türbe-i şeıifidir. Lisene ti 1196".
21
Kitabede türbenin tamirine dair bir ifade bulunmamakta ise de,
898/1492-1493 yılında ölen Gülbahar Hatun'un türbesi 1766de
IILSul-tan Mustafa zamanında yenilenmiştir. 1196 tarihli kitabe
ise, muhte-melen aynı yılda vuku bulan Cibali yangınında türbenin
de zarar gör-mesi üzerine konulmuştur.
e- Usta Kitabeleri :
Osmanlı türbelerini vücuda getirmiş olan ustaların büyük bir
ek-seriyeti eserlerine imzalarını koymamıştır. Türbelerden bir
bölümü-nün mimarını biliyoruz. Ancak bunları, eserlerine attıkları
imzala-rmdan degil, tesbit edilebilmiş belgelerden ögreniyoruz.
Türbelerde XVII. yüzyıldan itibaren daha çok hattatların imzalan
ile karşılaşırız (l3.-l4.Resim). Bunların çogu yazılarının altına
ketebe koymuşlardır. Hatta yazıları mermere işleyen usta ismine
bile rastlamaktayız. İnşa ettikleri eserlerine imza koyan
mimarlardan bazılan şunlardır: 1349 tarihli İznik'teki Hacı
Hamza'ya ait kitabede arapça olarak "ve kane'l-mimaru el-Hacı Ali"
kaydı mevcuttur. 22 " (Bu eserin) miman Hacı Ali' dir". şeklinde
anlam verebilecegimiz bu ifade tarzı usta kitabelerinde
karşılaştıgımız yaygın ifade tarzından farklılık göstermektedir.
Bunu kitabenin müstakil usta kitabesi olmamasma baglayabiliriz.
Yı1dınm Bayezıd Türbe kitabesine ilave olunmuş ikinci kitabede adı
geçen Ali bin Hüseyi.ıı bina emini olmalıdır. Bilindigi gibi
Bursa'daki Yeşil Canii. ve Yeşil Türbe çini suslerneleri ile oldugu
kadar eserde çalışan ustala-rın isimlerini h avi olmakla da temayüz
eden bir eserdir. Türbenin ka-pı kanatlannda Hacı İvaz ile Hacı
A.li bin .Ahmed Tebrizi.'nin isimleıi-
.. 324 ..
-
OSMANLI TÜRBELERİNİN' KİTABELERi HA.KXINDA
ni okumaktayız. XVI. yüzyıl sonlanndan III. Murad Türbesi'nde
Dal-gıç Ahmed Paşa, imzasını koyan nadir mimarlardan biridir.
lillşap kapı kanatlarımn sol üst tablasına "Arnel-i Dalgıç Ahmed
Ağa" şeklinde imzasım atmıştır.
Türbelerdeki yazılarda imzasını bulduğumuz hattatlar arasında
III. Sultan Mehmed Türbesi'ndeki yazı kuşağına imzasım atmış Hattat
Mehmed'i, 'I.Abdülhamid Türbesi yazılarım hazırlayan Divan-ı
Hüma-yun Hacası Mehmed Emin'i. Mihrişah Valide Sultan Türbesi
yazılarını hazırlayan iki hattatı Mehmed Celaleddin ve Mehmed Esad
El-Yesari' yi, Şah Sultan Türbesi'nde yine birlikte çalışmış iki
hattatı Yesari Za-de Mustafa İzzet ile İsmail Zühdü'yı:'ı, Nakşıdil
Valide Sultan Türbesi ve-silesiyle Rakım Efendi'yi sayabiliriz.
Bu arada manzum kitabelerdeki şair-müverrihleri de zikretmek
lazımdır. Bunların çoğu şiirlerinin sonuna mahlaslarım
yazmışlardır. Yukarıda metnini verdigirniz bazı kitabeler
vesilesiyle bu sanat-karlardan bazılarımn isim veya malılasına
muttali olmuştuk. Biz bunlardan Hatib, Ziver, Nevres ve Edayi gibi
bazılarım tekrar zikret-mekle yetiniyoruz.
ill-Kitabelerln Yaz:ı. Nevileri :
ilitabeler yazı nevileri ve uygulandıkları malzeme itibariyle de
değerlendirilebilir. Osmanlı kitabelerinde karşılaştığımız başlıca
iki yazı nevi sülus ve taliktir. Sülüs hattın Selçuklu
kitabelerinde uygu-landığım ve bu döneme has özellikleri sebebiyle
buna Selçuklu sülüsü dendiğini biliyoruz. Sülüs Osmanlı
kıtahelerinde de belli bir döneme kadar adeta yegane hat nevini
teşkil etmiştir. XIV. yüzyıla ait kitabe-lerde sülüs hat genel
özellikleri ile Selçuklu sülüsünün bir devamı ma-hiyetindedir. XV.
yüzyıldan itibaren huyazı nev'inde buyük gelişmeler gözlenir. Yeşil
Türbe'deki Çelebi Mehmed'in sandukasında yer alan ya-zılar bu
gelişmenin önemli habercisidir. Şaküll harflerin mevzun
yük-selişleıi, u:fki harflerin ahenkli akışlan ve doluluk boşluk
dengesine çininin lacivert, beyaz, sarı renl-1: arınonisi .de
katılınca Çelebi Meh-med'in sandukası gerçek bir şahaser hüviyetini
kazanmıştır.
X:v. :yüzyıl o:rtalanna ait eserlerdeki kitabelerin çok gi:rift
olarak yazıldıklan ve şaküli harflerin bu yanyan.a dizilişi
sebebiyiie dokuma
' \
\: ı
ı '1
1,!
,/
-
id Türbesi lcttabesi (16.Resim) ve 994/1585 tarı.Jı.H
Konya'dal
-
osMANLI TÜRHELERİNİN YJTABELERİ HAKKINDA
Sonuç: Muhtelif yönlertyle ele aldıgımız türbe kitabelert
Selçuklu ve
erken Osmanlı döneminde kalıplaşmış üslüp ve ifadeye sahipken
daha sonraki dönemlerde edebi bir eser mahiyetiili kazanmıştır. Bu
degi-şikligin dil degişikliginin bir sonucu oldugunu söyle-mek
mümkündür. Kitabe dilinin arapçadan türkçeye kayması ve arapç.aya
göre türkçenin çok daha rahat kullanılabilmesi kitabede ifade
edilecek hususların şiir diliyle anlatılınasma yol açmıştır.
Kitabeler yapıların en mutena malıallerine konulan unsurlardır.
. Bu bakımdan yazılarının kaliteli ve sanat degeriili haiz olmasma
özen gösterilmiştir. Böylece kitabeler yapıların estetil~
bütünlügünü de sag-layan birer unsur olmuşlardır. Binaenaleyh
kltabeler, sadece yapının kimligini veren basit bir bilgi kaynagı
olmayıp toplumun dil ve kültür degişikliklerini yansıtan, yapının
estetik bütünlügünü tamamlayan sanat tarihi için oldugu kadar tarih
araştırmalan için de büyük ebern-miydi haiz birer tarihi belge
hüviyetindedirler.
Notla:r:
1- Doğan Hasoğlu, AMirnarlık Sözlüğü, İstanbul, 1975, s.470.
2- Metin Şahinoğlu, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yazının
Dekoratif Elernan Olarak
Kullanılışı, İstanbul, 1977, s. 22-26.
3- Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Basılrnarnış Doktora
Tezi, Erzurum, 1977, s.
543-544.
4- Parantez içine alınmış kısırnlar bizim okuyamadığırnız veya
bugün tamamen silik
bölümlerlll tercürnesidir. Bu kısırnlar Necdet Sakacoğlu'ndan
nakledilmiştir (Necdet
Sakaoğlu, Türk Anadolu'da Men-gücek Oğulları, İstanbul, 1971, s.
134- 135).
5- Hakkı Önkal, "Anadolu Selçukluları Devri Veli Türbeleri
Hakkında Bazı
Mülahazalar", Türk Kültürü, Sayı 289, Mayıs l987,s. 321.
6- Kitabe metni için.bakınız, AM.Turgut Koyunoğlu, 1znik ve
Bursa Tarihi, Bursa, 1935, ı .
s.l53; Kazım Baykal, Bursa Anıtları, Bursa, 1950, s.l68-l69;
E.Hakkı Ayverdi, Os-
manlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri .. 806-855
(1403-1451), !stanbul,
1972, s.327.
7- Bu kitabe bugün yerinde yoktur.
8- Salahaddin Elker, "Kitabelerde Ebced Hesabının Rolü",
Vakıflar D~rgisi, III, Ankara, 1956, s.25.
9- E.Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, III,
İstanbul, 1973, s.45l.
IO- Bu konuda daha geniş bilgi için bkz.: Salahaddin Elker,
a.g.m., s. 17-25.
1 l- Hakkı Önkal, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Basılrnarnış
Doçentlik Tezi, Erzurum, 1982, s.200.
-327-
-
12- E.Oktay-lbrahim Artuk, "Ayasof)ra'daki lLSelim Türbesi ve
İçinde!r.iler", Ayaso!)ra
Müzesi Yıllığı, No:6, !stanbul, 1965, s.50; Hakkı Önkal, Osmanlı
Hanedan Türbeleri,
s.l52.
13- Hakkı Önkal, a.g.e., s.208.
14- Halda Önkal, a.g.e., s.209-2l0.
15- Sultan Ahmed Türbesi kitabelerini latin harfleriyle
yaymlamış olan Alev Öner,
muhtelif kelime ve terkipleri farklı okumuştur (Bkz.Alev Öner,
"Sultan Ahmed I
Türbesi", Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, sayı-No:
65/340, 1979, s.26-29).
16- Hakkı Önkal, a.g.e., s. 129.
17- Hüseyin Gazi Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri, Ankara, 1971,
s. 125-130. 18- İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile
Üsküdar Tarihi, I.C., İstanbul,
1976, s.389.
19- İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabel€ri ile Konya
Tarihi, Konya, 1964, s. 748.
20-Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, s.416.
21- E.Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, III,
İstanbul, 1973, s. 406.
22- E.Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul,
1976, s.179.
2' '"alik hattın gelişmesi hakkında bkz.: M.Tayyib Gökbilgin,
Osrnan-lı Paleograf)ra ve
Diplomatik llmi, İstanbul, 1979, s.4J-42.
-328-
-
As is hıowrı, inscrtptions are signboards that g1ve us the work
of arts identy. The ow an interesting develop-ment. Before these ,,
L keep our eyes on the ınscrip-tions of Seldjouks.
'w e can '-'-''"'"'"'u constructer, date,
tlüs period's ınscriptions and master
The inscriptions Selcljouks' were vvrıtten an ınscription's
peculiorities are as follows:
ı- The inscription is staıted with the
· ccnstruction or
J\rablc genera11y
comman d.
.,, \
2- The exp.ı:-essions about the work of aıt's peculiarities
follow 1• this.
3- Sultan's nar.üe is rnentioned.
4- Constructer's name and his cognomen is mentiotıed.
5- The date chapter take the last part. J
We can classifY Ottoman's inscriptions like that.
11ıe inscriptions of Ottomans' were >vritten in P..rabic in
the early period. After the second period of XVI.century, the
ınscriptions were written in Turkish. d the inscriptions are formed
like poem. The date is not stated by writing. It is calculated with
the rule of ebce.d. Vle can show an inscription as an example at
the Mehmed III's Tomb.
"Azm-i frrdevs ettigine Hukmiya tarihdir
Okuyun Sultan Mehmed caniçün Fatiha".
- 329 e
-
Doç.D:r.Hakkı ÖNKAL
ı.Resim: Alaşehir:-Reis-Emir Yavtaş Türbesi Ritabesinden Bir
Bölüm
2.Resiın: Sivas- I.İzzeddin Keykavus Türbesi ilitabesi
-330-
-
\
3.Resim: İstanbul- III. Mehmed türbesi Ritabesi
-331-
-
4.Resim: İstanbul- III. MehmedTürbesi Batı Cephesindeki
Ritabenin Bir Bölümü
-332-
-
OSMANLI TÜRHELERİNİN KİTABELERİ HAK.KIN'DA
5.Resim: İstanbul-Sultan LAhmed Türbesi İçteki Nişlerde
Yer Alan Kitabe
-333-
-
6.Resinı: İstanbul- Sultan LAhmed Türbesindeki IV.Murad'a
Ait Kitabe
-334-
-
7 .Resim: İstanbul- Rüstem Paşa Türbesi ilitabesi
8.Resim: Konya-Hasan Paşa Türbesi ilitabesi
-
9.Resim: Konya-Şeyh Halili Tu.rbesi Ritabesi
-336-
-
OSMANLI TÜREELERİNİN KİTABELERi HAKKINDA
lO.Resim: İstanbul-Sultan I.Selim Türbesi Tarih Kitabesi
-337-
-
Doç.Dr.Hakkı ÖNKAL
ll.Resim: İstanbul-Fatih Türbesi Tamir ilitabesi
12.Resinı: İstanbul- Gülbahar Hatun Türbesi Tamir Kitabesi
-338-
-
l3.Resim: İstanbul I.Abdülhamid Türbesi Usta ilitabesi
-339-
-
l4.Resim: İstanbul-Sultan l.Abdülhamid Türbesi Usta Kitabesi
"340-
-
OSMANLI TÜREELERİNİN KİTABELERİ HP.JL.TG:NDA
l5.Resim: Bursa-I.Murad Türbesi FJtabesi
B·ursa-J\1
-
Doç.Dr .Hakkı ÖNKAL
ı 7 .Resim: Konya-Murad Paşa Kızı Türbesi Kitabesi
c 342-'
-
OSNLANLITÜRBELERmiTN
18.Resim: İstanbul-Barbaros Hayreddin Paşa Türbesi Ritabesi
-343-
Button1: Button2: Button3: Button4: Button5:
