Upload
murat
View
234
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
1/209
1
T.C.
YEDTEPE NVERSTESATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS
OSMANLI MPARATORLUUNDAN TRKYE CUMHURYETNE TRK
ORDUSUNDA MAVZER TFEKLER
Ali Serdar METE
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits
Yksek Lisans Program
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
2/209
i
T.C.
YEDTEPE NVERSTES
ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS
OSMANLI MPARATORLUUNDAN TRKYE CUMHURYETNE TRK
ORDUSUNDA MAVZER TFEKLER
Ali Serdar METE
DanmanYrd. Do.Dr. Nilfer HATEM
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi EnstitsYksek Lisans Program
STANBUL 2012
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
3/209
ii
NDEKLER
NDEKLER................................................................................................................. ii
KISALTMA LSTES ...................................................................................................... vi
EK LSTES .................................................................................................................... vii
TABLO LSTES ............................................................................................................. ix
NSZ ............................................................................................................................. x
ABSTRACT ................................................................................................................... xiv
ZET .............................................................................................................................. xv
1. GR ............................................................................................................................ 1
1.1 Lale Devrinden Tanzimat Dnemine Kadar Askeri Modernizasyon abalar............ 2
1.2 Tanzimat Dneminden II. Abdlhamit Dnemine Kadar Askeri Modernizasyonabalar .................................................................................................................. 18
2. OSMANLI KARA ORDUSUNDA ALMAN ETKS VE MAVZER TFEKLER... 32
2.1 II. Abdlhamit Dneminin lk Yllarnda Siyasi ve Askeri Durum............................ 34
2.1.1 Merutiyetin lan .................................................................................................. 35
2.1.2 Srbistan ve Karada ile Sava ................................................................................ 36
2.1.3 18771878 Osmanl Rus Sava ve Sonular........................................................ 37
2.2 Osmanl Alman Yaknlamas ................................................................................. 43
2.2.1 Alman Birlii ve Alman Sanayi Hamlesi................................................................ 44
2.2.2 Alman Silah reticilerinin Osmanl Pazarna Girii................................................ 48
2.3 Waffenfabrik Mauser ve Trk Mavzer Tfekleri........................................................ 52
2.3.1 Mavzer Tfeklerinin Almnda Alman Askeri Heyetlerinin Etkisi........................... 65
2.3.2 Trk Muayene Komisyonu ve Oberndorf a.N......................................................... 70
2.3.3 Mavzer Tfeklerinin Kullanm ve Tantm iin Yaynlanan Kitaplar..................... 74
2.3.3.1 87 Modeli Mkerrer Ateli Mavzer Tfengi .......................................................... 76
2.3.3.2Kk apl Mavzer Tfenkleri............................................................................ 76
2.3.3.3Kk apl Mavzer Tfenklerinin Tarift......................................................... 77
2.3.3.4Kk apl Mavzer Tfenklerine Mahsus Atlas.................................................. 77
2.3.3.5.Kk apl Mavzer Tfenkleri ........................................................................... 78
2.4 Mavzer Tfeklerinin Kullanld Savalar............................................................... 80
2.4.1 Osmanl Yunan Sava ......................................................................................... 80
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
4/209
iii
2.4.2 Trablusgarp Sava................................................................................................. 82
2.4.3 Balkan Savalar ..................................................................................................... 85
2.4.4 I.Dnya Sava........................................................................................................ 89
3. KURTULU SAVAI DNEMNDE MAVZER TFEKLER ................................. 95
3.1 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi, Kuv-y Milliye ve Mavzer Tfekleri................ 96
3.1.1 Anadoluya Yardm in Kurulan Gizli Tekilatlar................................................ 101
3.1.1.1 Karakol Cemiyeti ............................................................................................... 101
3.1.1.2 Mdafaa-i Milliye (M.M.Mim Mim) Grubu ................................................... 104
3.1.1.3 Felah Grubu ....................................................................................................... 104
3.1.1.4 Dier Gruplar.................................................................................................... 105
3.2 Kuv-y Milliye nin Glenmesi............................................................................. 106
3.3 Dzenli Ordu ve Mavzer Tfekleri ........................................................................ 114
4. CUMHURYET DNEMNDE TRK ORDUSUNDA MAVZER TFEKLER.... 126
4.1 Trkiye Almanya likilerinin Yeniden Balamas ve Mavzer Tfekleri................ 128
4.2 Yerli Tfek retimi almalar, Ankara ve Krkkale Silah Fabrikalar.................. 130
5. SONU: .................................................................................................................... 134
EKLER ......................................................................................................................... 137
EK-1 BOA, Y.MTV., Dosya:29 Gmlek:33 [Belge Sayfa No: 6]Msy Mavzer tarafndanDersaadetde acenteleri Msy Hber Biradernn 24 Terinisani 1887 tarihlimevrud telgrafnamenin tercmesi sureti, hakknda 24 Teirnisani 1887[06.12.1887]tarihli belge. ......................................................................................................... 137
EK-2BOA, Y.PRK.ASK., Dosya:53 Gmlek:52 Memuren Oberndorfta bulunan Mirlivaakir Paann iki adet tfenk ile talim fienkleri ve endaht alet ve edvat ile hareketeyledii, hakknda 21 Cemaziyelhir 1306 [22.02.1889] tarihli belge. .................. 138
EK-3 BOA, BEO., Dosya:486 Gmlek:36444 Almanyada Mavzer tfenk fabrikasndabulunan muayene komisyonunda mstahdem Yzba ehabettin ve Ali Efendiler ile
fabrika sahibi Almanya tebasndan Msy Mavzere ihsan buyurulan Altn LiykatMadalyasnn berat- lisinin gnderildii, hakknda 01 Rebilhir 1312[01.09.1894] tarihli belge. .................................................................................... 139
EK-4 BOA, TFR-I M., Dosya: 13 Vesika: 1268, Mavzer Silah Fabrikasnn fiyat teklifmektubu, hakknda 29.11.1906 tarihli belge......................................................... 140
EK-5 OSAMA, Paul Mauserin ilk stanbul ziyaretinden sonra Ragp Paaya yazd vePadiaha kran ve ballklarn bildiren Franszca mektup, hakknda 27.02.1887tarihli belge sureti. ................................................................................................ 143
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
5/209
iv
EK-6 OSAMA, Mirliva akir Paann Paul Mausere, mermi kartularnn saklanmakoullar hakknda yazd mektup, hakknda 05.12.1889 tarihli belge sureti........ 145
EK-7 OSAMA, Hber Kardeler tarafndan Waffenfabrik Mauser ynetimine yeni
teslimatlar ve demeler hakknda yazlan yaz, hakknda 27 Mays 1905 tarihli belgesureti. ................................................................................................................... 147
EK-8 OSAMA, stanbulda Pera Otelde Dr.Ing. Paul Mausere 10 Mays 1910 tarihlitelgraf sureti, hakknda belge. ............................................................................... 149
EK-9 OSAMA, Waffenfabrik Mauser ynetiminin 30.06.1908 tarihli Karabinalarhakkndaki yazsn karlk Hber Kardeler tarafndan yazlan cevabi yaz, hakknda05.08.1908 tarihli belge sureti. ............................................................................. 150
EK-10 OSAMA, Silah Komisyonunda iki Trkn lm raporlar, hakknda Bm/Az072.35 say ve 18 Mart 75 tarihli belge sureti. ...................................................... 152
EK-11 OSAMA, Zweite Beilage Schwazwaelder Rote Gazetesi II. TrkMuayeneKomisyonu hakknda, 22Nisan 1903 Pazar tarihli nshas, sureti........................ 153
EK-12 OSAMA, Mauser Fabrikasna Binba Mahmut Fethi Bey tarafndan yazlanyaz, hakknda 26 Austos 1910 tarihli belge sureti.............................................. 154
EK-13 Oberndorfta Trk muayene komisyonuna ait grseller ...................................... 155
EK-14 Trkenbauya ait grseller ve planlar................................................................. 157
EK-15 Model 1887 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 160
EK-16 Model 1890 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 161
EK-17 Model 1893 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 162
EK-18 Model 1903 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 163
EK-19 Model 1905 Trk Mavzer Karabinasna ait grseller......................................... 164
EK-20 Model 38 Trk Mavzerine ait grseller............................................................. 165
EK-21 Oberndorf mezarlndaki Trk mezar talarna ait grseller.............................. 166
EK-22 Paul ve Wilhelm Mauser Kardeler.................................................................... 167
EK-23 Waffenfabrik Mauser ......................................................................................... 168
EK-24 Waffenfabrik Mauserin yabanc lkeler iin rettii tfeklere rneklere ait bazgrseller............................................................................................................... 170
EK-25 ATASESH, Kutu:3954 Sra:38 Gmlek:21 Umum ordularda mstamel muhteliftfeklere ait cetvel, hakknda belge. ...................................................................... 171
EK-26 ATASESH, Sra:3616 Kutu:24 Gmlek:130 zmir ve Ayvalkta Yunanllarneline gememesi iin firardan dnen efrada fazla silahlarn datlmas, hakknda 03.09.1335 [03.09.1919] tarihli belge. .................................................................. 172
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
6/209
v
EK-27 ATASE-SH, Sra:454 Kutu:608 Gmlek:73 Demirci Mehmet Efenin SvariBl in 300 Alman Mavzerinin sevki, hakknda 08.05.1336 [08.11.1920] tarihli
belge. ................................................................................................................... 173
EK-28 ATASESH, Sra: 8219 Kutu:967 Gmlek:91, ngilizler tarafndan MakaSilahhanesindeki 18.000 Alman Tfenginin ve 4 Sahra Topunun belli olmayan biryere gnderildii, hakknda 21.11.1336 [21.11.1920] tarihli belge........................ 174
EK-29 BCA, Baveklet Muamelat Mdrl 27.01.1932 Tarih ve 12199 saylKararname, sureti hakknda belge. ........................................................................ 175
EK-30 BCA, Baveklet Kararlar Mdrl 01.06.1936 Tarih ve 17734 saylKararname, sureti hakknda belge. ........................................................................ 176
KAYNAKLAR ............................................................................................................. 177
ZGEM .................................................................................................................. 193
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
7/209
vi
KISALTMA LSTES
ATASE Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi
a.g.e. Ad Geen Eser
a.g.m. Ad Geen Makale
a.g.t. Ad Geen Tez
BCA Babakanlk Cumhuriyet Arivi
Bkn. Baknz
BOA Babakanlk Osmanl Arivi
ev. eviren
Ed. Editr
m Metre
Min. Minimum
mm Milimetre
OSA-MA Oberndorf StadtarchiveNebenarchive Mauser [Oberndorf ehir Arivi Mauser Arivi]
Yay. Haz. Yayna Hazrlayan
yy. Yzyl
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
8/209
vii
EK LSTES
EK-1 BOA, Y.MTV., Dosya: 29 Gmlek:33 [Belge Sayfa No: 6] Msy Mavzertarafndan Dersaadetde acenteleri Msy Hber Biradernn 24 Terinisani 1887tarihli mevrud telgrafnamenin tercmesi sureti, hakknda 24 Teirnisani1887[06.12.1887] tarihli belge .............................................................................. 137
EK-2 BOA, Y.PRK.ASK., Dosya:53 Gmlek: 52 Memuren Oberndorfta bulunanMirliva akir Paann iki adet tfenk ile talim fienkleri ve endaht alet ve edvatile hareket eyledii, hakknda 21 Cemaziyelhir 1306 [22.02.1889] tarihli belge. 138
EK-3 BOA, BEO., Dosya:486 Gmlek:36444 Almanyada Mavzer tfenk fabrikasndabulunan muayene komisyonunda mstahdem Yzba ehabettin ve Ali Efendiler ile
fabrika sahibi Almanya tebasndan Msy Mavzere ihsan buyurulan altn liykatmadalyasnn berat- lisinin gnderildii, hakknda 01 Rebilhir 1312[01.09.1894] tarihli belge..................................................................................... 139
EK-4 BOA, TFR-I M., Dosya: 13 Vesika: 1268, Mavzer Silah Fabrikasnn fiyat teklifmektubu, hakknda 29.11.1906 tarihli belge......................................................... 140
EK-5 OSAMA, Paul Mauserin ilk stanbul ziyaretinden sonra Ragp Paaya yazd vePadiaha kran ve ballklarn bildiren Franszca mektup, hakknda 27.02.1887tarihli belge sureti. ................................................................................................ 143
EK-6 OSAMA, Mirliva akir Paann P.Mausere, mermi kartularnn saklanmakoullar hakknda yazd mektup, hakknda 05.12.1889 tarihli belge sureti........ 145
EK-7 OSAMA, Hber Kardeler tarafndan Waffenfabrik Mauser ynetimine yeniteslimatlar ve demeler hakknda yazlan yaz, hakknda 27 Mays 1905 tarihli
belge sureti. .......................................................................................................... 147
EK-8 OSAMA, stanbulda Pera Otelde Dr.Ing. Paul Mausere 10 Mays 1910 tarihlitelgraf sureti, hakknda belge. ............................................................................... 149
EK-9 OSAMA, Waffenfabrik Mauser ynetiminin 30.06.1908 tarihli Karabinalarhakkndaki yazsn karlk Hber Kardeler tarafndan yazlan cevabi yaz,
hakknda 05.08.1908 tarihli belge sureti............................................................... 150
EK-10 OSAMA, Silah Komisyonunda iki Trkn lm raporlar, hakknda Bm/Az072.35 say ve 18 Mart 75 tarihli belge sureti. ...................................................... 152
EK-11 OSAMA, Zweite Beilage Schwazwaelder Rote Gazetesi II. Trk MuayeneKomisyonu hakknda,22Nisan 1903 Pazar tarihli nshas, sureti . ....................... 153
EK-12 OSAMA, Mauser Fabrikasna Binba Mahmut Fethi Bey tarafndan yazlanyaz, hakknda 26 Austos 1910 tarihli belge sureti.............................................. 154
EK-13 Oberndorfta Trk muayene komisyonuna ait grseller...................................... 155
EK-14 Trkenbauya ait grseller ve planlar................................................................. 157
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
9/209
viii
EK-15 Model 1887 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 160
EK-16 Model 1890 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 161
EK-17 Model 1893 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 162
EK-18 Model 1903 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 163
EK-19 Model 1905 Trk Mavzer Karabinasna ait grseller......................................... 164
EK-20 Model 38 Trk Mavzerine ait grseller............................................................. 165
EK-21 Oberndorf mezarlndaki Trk mezar talarna ait grseller.............................. 166
EK-22 Paul ve Wilhelm Mauser Kardeler.................................................................... 167
EK-23 Waffenfabrik Mauser ........................................................................................ 168
EK-24 Waffenfabrik Mauserin yabanc lkeler iin rettii tfeklere rneklere ait baz
grseller............................................................................................................... 170EK-25 ATASESH, Kutu:3954 Sra:38 Gmlek:21 Umum ordularda mstamel
muhtelif tfeklere ait cetvel, hakknda belge........................................................ 171
EK-26 ATASESH, Sra:3616 Kutu:24 Gmlek:130 zmir ve Ayvalkta Yunanllarneline gememesi iin firardan dnen efrada fazla silahlarn datlmas, hakknda03.09.1335 [03.09.1919] tarihli belge ................................................................... 172
EK-27 ATASE-SH, Sra:454 Kutu:608 Gmlek:73 Demirci Mehmet Efenin SvariBl in 300 Alman Mavzerinin sevki, hakknda 08.05.1336 [08.11.1920]tarihli belge ......................................................................................................... 173
EK-28 ATASESH, Sra: 8219 Kutu:967 Gmlek:91, ngilizler tarafndan MakaSilahhanesindeki 18.000 Alman Tfenginin ve 4 Sahra Topunun belli olmayan biryere gnderildii, hakknda 21.11.1336 [21.11.1920] tarihli belge. ...................... 174
EK-29 BCA, Baveklet Muamelat Mdrl 27.01.1932 Tarih ve 12199 saylKararname, sureti hakknda belge ......................................................................... 175
EK-30 BCA, Baveklet Kararlar Mdrl 01.06.1936 Tarih ve 17734 saylKararname, sureti hakknda belge ......................................................................... 176
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
10/209
ix
TABLO LSTES
Tablo 2.1 Model 1887 Trk Mavzerinin teknik zellikleri 55
Tablo 2.2Umum ordularda mstamel muhtelif tfekleri gsterir cetvel 56
Tablo 2.3 Model 1890 Trk Mavzerinin teknikzellikleri 57
Tablo 2.4 Model 1893 Trk Mavzerinin teknik zellikleri 58
Tablo 2.5 1896 ylnda Osmanl kara ordusu envanterinde bulunan tfekler 59
Tablo 2.6 Model 1903 Trk Mavzerinin teknik zellikleri 60
Tablo 2.7 Model 1905 Trk Mavzer karabinas teknik zellikleri 60
Tablo 2.8 18871911 yllar arasnda Osmanl ordusu iin retilen mavzer
tfekleri miktar ve modellerini gsterir tablo 63
Tablo 2.9 Almanyadan talep edilen ve gnderilen silah ve cephaneyi gsterirtablo 93
Tablo 3.1 Mart 1919a kadar teslim edilen ve edilmeyen silah ve mhimmat
gsterir tablo 100
Tablo 3.2 Gney cephesinde datlan baz silahlar gsterir tablo 113
Tablo 3.3 stanbuldan karlan tfek ve cephane miktarn gsterir tablo 123
Tablo 3.4 Rusyadan alnan tfek ve cephanemiktarn gsterir tablo 123
Tablo 3.5 Fransa ve talyadan alnan silah ve cephanemiktarn gsterir tablo 124
Tablo 3.6 Franszlarn Adanay tahliyesi esnasndaalnan silah, cephane ve dier
malzeme miktarn gsterir tablo 124
Tablo 3.7 Dou cephesinden bat cephesine gnderilen silah ve cephanemiktarn
gsterir tablo 125
Tablo 4.1 Model 38 Trk Mavzerinin teknik zellikleri 132
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
11/209
x
NSZ
Osmanl mparatorluunda ar sanayinin geliememi olmas, devletin birok alanda da
baml hale gelmesine sebep olmutur. 19. yynin ortalarnda bile hala azmsanamayacakbyklkte bir corafyaya sahip olan Osmanl mparatorluunu d kaynaklardan teminettii en nemli ihtiyac ise sava ara ve gereleri olmutur.
Devletlerin savunma refleksleri asndan bakldnda, savunma sanayinin bulunmayveya yeterli olmay, rakip/dman devletlerle mcadeleyi bir hayli zorlatrrken, bualanda yaplan harcamalar ise eer sz konusu devletin ekonomisi salkl deil iseolduka kt sonular douracaktr. Bu bakmdan Osmanl mparatorluunun AlmanSava Sanayinin tekelletii bir pazar haline gelmesi dnemin artlar dikkate alndndaolduka kolay anlalabilecek bir durumdur. Almanya bata olmak zere birok lkeye arve hafif toplar reten Krupp toplar ile balayan Alman Tekeli zaman iinde etkinliiniiyice arttrarak Osmanl ordusunun silah ve cephane ihtiyacnn neredeyse tamamnayaknn Alman reticilerden karlanmasna sebep olmutur.
Yukardaki ifadeler bir an iin grmezden gelinirse, Trk askerinin piyade tfeiihtiyacnn 1887 ylnn balarndan itibaren Alman Waffenfabrik Mauser firmasndankarlanmasnn, dikkati ekecek veya zerinde nemle durulacak bir tarihi olay olmaddnlebilir. Ancak, Osmanl Alman Yaknlamas temelinden hareketle konu elealndnda ve Osmanl mparatorluunun 19.yynin ortalarndan itibaren diplomatik
adan olduka yalnzlat gerei gz nnde bulundurulursa, bir tfein veya herhangibir ticari maln, sz konusu yalnzlk ortamnda adeta bir taraf seme / taraf olmaeilimi gsterdiini sylemek ok da yanl olmayacaktr.
Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleribalkl bu almann amac; Trk ordusunun yerli kaynaklardan karlanamayan piyadetfei ihtiyacnnhangi sebeplerle Almanyadan karlanmaya alldn ortaya koymakve Osmanl mparatorluununbu tercihinin Trkiye Cumhuriyetinin savunma sanayisineetkilerini anlamaya almaktr. Yeni teknoloji ile retilen silahlara sahip olmak istei,Osmanl ordusunun modernlemesi iin yaplan almalarda nemli bir yere sahip
olduundan, almann giri blmnde Lale Devrinden itibaren kendisini hissettiren szkonusu modernleme ihtiyacnn tarihi alt yaps incelenmeye allmtr. Giri
blmnn Lale Devrinden II. Abdlhamitin tahta kna kadar olan zaman aralndadeerlendirilmesinin sebebi Mavzer tfeklerinin ilk defa II. Abdlhamit dneminde Trkordusunda yer bulmu olmasdr. Bu blmde askeri modernleme abalarna kargsterilen allagelmi muhafazakr tepki zerinde durulmu, getirilen yeni uygulamalarakar ortaya kan isyanlar ve dier tepkiler yannda mparatorluun yaad siyasidnm, almann dier blmleri asndan bir tarihi arka plan oluturacak ekilde elealnmtr.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
12/209
xi
kinci blmde, Osmanl Alman Yaknlamasndan yola klarak, daha sonra birittifaka dnecek bu yaknlamann ticari ve siyasi ilikilere etkisi zerinde durulmu,Mavzer tfeklerinin bu yaknlamann bir sonucu olarak Trk ordusunun envanterine giriivurgulanmtr. Uzun yllar devam eden sz konusu ticaretin sonucu olarak ortaya kankurumlar ve bu kurumlardan doan ilikiler de bu blmde incelenmeye allmtr.Osmanl ordusunda grev yapan Alman subaylarn silah almlarndaki etkileri zerindenemle durulurken, Mavzer fabrikasnn bulunduu Oberndorf a. Neckar ehrindeki TrkMuayene Komisyonunun hakknda bilgilere de yer verilmitir. Mavzer tfeklerininreticisi Waffenfabrik Mauser kurucusu Paul Mauserin ve irketin tarihinde, Almanlarntabiriyle, Trk Sipariinin nemi ve ticari ilikinin safhalarnn anlatld bu ikinci
blmde, sadece Mavzer tfekleri konusu ele alnm, fakat bu tfeklere ait cephane vedier tehizat konular ilenmemitir. Ayn ekilde ilk sipariten sonra balayan yerliretim ve yan sanayi ile ilgili bilgilere de yer verilmemitir. Cephane, silaha ait dier ara -
gereler ve orijinal tfeklerin taklidi olarak retilen Muaddel Mavzerler konu iledorudan alakal olsalar da, almann kapsamn ok fazla genileteceklerinden bu
balklarla ilgili detayl bilgiler dier blmlerde de incelenmemitir. kinci blmtfeklerin kullanld son sava olan I. Dnya Sava ile sonlandrlm, 1887 1918yllar arasnda Osmanl ordusunun katld tm savalar sadece Mavzer tfeklerininkullanm asndan incelenmitir. Ancak elbette bu savalar hakknda nemli kronolojik
bilgilere deinilmitir. Dier savalardan farkl olarak I. Dnya Savanda alnan Almanyardm da yine Mavzer tfekleri asndan incelenmeye allmtr.
almann nc blmnde, I. Dnya Savann ardndan balayan Trk Kurtulu
Sava, yine Mavzer tfeklerinin kullanm asndan incelenmitir. Bu blmde,Anadoludaki mcadelenin aamalar ve kuvvetlerin kulland Mavzer tfeklerinin neekilde temin edildii ve miktarlar zerinde durulmutur. Bu bakmdan, stanbuldanAnadoluya karlan silahlar, Anadoludaki depolarda bulunanlar ve Rus ve Franszyardmlar ile gelen silahlarn ne kadarnn Mavzer tfekleri olduu anlalmayaallmtr. Kurtulu Savann Kuv-y Milliye den Dzenli orduya kadar geirdiiaamalar da yine Mavzer tfeklerinin kullanm asndan savan kronolojisi takip edilerekayr ayr deerlendirilmitir. nc blm Mondros Atekes Antlamasnnimzalanmasnda Yunan ordusunun malup edilerek zmirin geri alnmasna kadar olan
zaman aral ierisinde daha ok bir lojistik ikmal faaliyeti incelemesi olarakdeerlendirilebilir.
Drdnc blmde ise mparatorluun kalnts zerinde kurulan Trkiye Cumhuriyetininbamsz bir devlet olarak ortaya kmasndan, Trk Savunma Sanayinin temeli olanKrkkale Silah Fabrikasnda retimin balamasna kadar geen, yaklak, on be yllkzaman araln kapsamaktadr. Bu sre iinde milli savunmasanayinin tesisi iin devletinald tedbirler ve bu konuda yaplan almalar incelenmitir. Osmanlmparatorluundan gen Cumhuriyete miras kalan Mavzer tfeklerinin yerli retimdekiyeri de bu blmde alnm, Cumhuriyetin ilk yllarnda Almanya ile kurduu ilikiler
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
13/209
xii
Osmanl dnemindeki benzerlikler ve farkllklar asndan incelenerek sz konusuilikinin silah retimi ve ticareti zerindeki etkilerinin anlalmas amalanmtr.
almann beinci ve son blm olan sonu blmnde ise mparatorluktan
Cumhuriyete miras kalan ve artk resmi makamlar tarafndan kullanlmayan Mavzertfeklerinin tarihi adan nasl bir sre izledii ve milli silah sanayinde ne gibi bir etki
brakt tartlmtr.
Yazm teknii asndan genel kabul grm kurallara riayet edilse de zellikle alntlardave dipnot olarak verilen bilgilerde imla asndan bir deiiklik yaplmam, cmlelerkaynaklarda olduu ekilde aktarlmtr. Eski Trke ile yaynlanm eserlerden alnan
bilgiler ise alnt yaplmadan, bir istisna dnda, sadeletirilerek gnmz Trkesi ileverilmitir. Bu usul, Almanca, Franszca ve ngilizce kaynaklar iin de ayn ekildeuygulanmtr.
almann kaynakas yaklak iki yl sren bir aratrmann sonucunda bir arayagetirilmi, birok eksikler bulunsa da konu ile dorudan ilgili kaynaklarn kullanlmasnaallmtr. Trkiyede Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet Arivleri ile birlikteGenelkurmay ATASE arivlerindeki belgelerden faydalanlmtr. Her arivde dealmalarm esnasnda grevli personelin samimi yardmlar ve desteiyle nemli
belgelere ulamam mmkn olmutur. Bu bakmdan kendilerine teekkr etmek isterim.Ayrca aratrmalarm esnasnda kymetli kaynaklarndan faydalandm BabakanlkOsmanl ve Cumhuriyet Arivlerinin, Erzurum Atatrk niversitesi Ktphanesinin,
SAM Ktphanesinin ve Yeditepe niversitesi Ktphanesinin alanlarna da teekkrederim.
Mavzer Fabrikasnn kurulduu ve bugn de fabrikann faaliyetini srdrdAlmanyann Oberndorf a.N. ehrine yaptm ziyareti ve bu ehirde bulunan arivdekiaratrmam zellikle belirtmek istiyorum. Hi phesiz bu ziyareti gerekletirememiolsa idim belki bir ekilde tezimi tamamlayabilirdim ama ortaya kan sonucun ok eksikkalaca muhakkakt. 30.09.01.10.2011 tarihleri arasnda bulunduum Oberndorfta benitahminlerimin ok tesinde bir ilgi ile misafir eden ve Waffenfabrik Mauserin,savalardan arta kalan, kymetli arivine ulamam salayan Sayn Andreas Kussmann
Hochhaltere ve Sayn Gerd Schne ne kadar teekkr etsem azdr.
Beni ok kk yalarmda silahlarla tantran, daha on bir yanda iken uzun uzunhayranlkla seyrettiim 1903 Model Mavzeri sayesinde tandm merhum dedem AliMeteyi burada anmadan geersem onun ansna byk saygszlk etmi olurum. Mavzerile tanmamdan tam on yl sonra, bana Oberndorftaki Trk Muayene Komisyonununhikyesini anlatarak yaptm almann temellerini atan, hayatnn nerdeyse tamamnAlmanyadaki Trk varlna adam olan, daym M. Serdar elebiye de verdii ilkipucu ve sonrasnda salad destekten dolay teekkr bir bor biliyorum.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
14/209
xiii
Yksek lisans eitimime baladm andan itibaren araya hibir mesafe koymadan herihtiyacm olduunda rahata danabildiim, desteklerini esirgemeyen, zaman zamansorularmla yorduum fakat hibir zaman beni geri evirmeyen hocalarm; (E) OrgeneralDr. Edip Baere, Prof.Dr. Tlay Alim Barana, Prof. Dr. Cemil ztrke ve Dr. ErolMtercimlere ne kadar teekkr etsem azdr.
Benim iin zahmetli olduu kadar ailem iin de masrafl olan yaklak iki yllk aratrmasresi boyunca, maddi ve manevi hibir destei esirgemeyen kymetli annem NevinMeteye ve babam Saim Meteye, kardeim Hatice Dilruba Meteye, biraderim OuzKaan Meteye ve ei Belkiye Meteye, halam Sevim Meteye; beni evlatlarndanayrmayarak samimi desteklerini esirgemeyen kaynvalidem Sara Bilgen ve kaynpederimG.Nejat Bilgene sonsuz minnet ve kranlarm sunarm.
Yazdm blmleri sklmadan okuyarak kymetli fikirlerini benimlepaylaan, hatalarm
dzelten btn dostlarma, fakat zellikle Trke retmenim Necdet Ekiciye ve deerlidostum Ali Canelike ayrca teekkr ederim.
Son olarak teekkr etmem gereken iki kii var ki, eer onlar olmasayd almamtamamlamam sz konusu bile olamazd:
Yllardr, her iimi kendisine yaptrdm, yazmaya altm tez iin de Almanca veFranszca tercmeler bata olmak zere btn teknik detaylar yorulmadan tamamlayan,kelimenin tam anlamyla cefakr, sevgili eim Beril Meteye kran duygularmifadeden acizim.
rettii bir harf ile nmde yeni ufuklar aan, kymetli vakitlerini acemi sorumlarmlaharcadm sonsuz sabr ve anlayyla beni asla geri evirmeyen, kendi aratrmalarsrasnda benim iin de asla ulaamayacam kaynaklar bana ulatran;Osmanlca hocamve tez danmanm Yrd. Do. Dr. Nilfer Hatemiye minnet borcumu burada teekkrederek demem mmkn deildir.
Ali Serdar METE
stanbul 2012
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
15/209
xiv
ABSTRACT
There has been an attempt to carry out military modernisation movements, that have been
observed from the Ottoman Empire through to the Tulip Revolution, more decisively sincethe 19
thcentury, accordingly many changes occurred within the Ottoman army. Together
with the influence of the Ottoman German proximity and German officers who beganserving in the Ottoman army, the Turkish army resorted to having its new technology
weaponry needs met by German producers. The Krupp cannonballs obtained in the Sultan
Abdlaziz era were followed by the importation of the Mauser Rifles in the SultanAdblhamitII era. It is known that between 1887 and 1914 over one million Mauser rifleswere produced by the Waffenfabrik Mauser, a company in the German town of Oberndorf
a.N. Manufacturing weapons for many different countries across the world, the company is
also known to have produced five different rifle models for the Ottoman army. After 1887,
the Mauser rifles became an indispensible weapon for Turkish soldiers in all the battles
fought by the Ottoman Empire. The manufacturing company gave the rifles it produced for
the Turkish army the name; Trken Mauser meaning the Turkish Mauser. Themovement in Anatolia that began upon the de facto end of the Ottoman Empire, after the
Amistice of Mudros, caused a need for weaponry. This need was met by the Mauser rifles
which were effectively used in the Turkish War of Independence. Mausers, other weapons
and ammunition needed by Anatolian forces were obtained in a variety of ways such as
stealing them from Istanbul and transporting them to Anatolia or with Russian and French
support. By changing the calibres of the rifles, Mauser rifles continued to be used in the
early years of the Turkish Republic. It is known that the number of rifles used by theTurkish Republics army through the alteration of the calibre of the rifle barrel was
150,000 rifles.After an endeavour to generate local industry with the merging of theAnkara and Krkkale weapons factories, the first local production of rifles began in 1939.Despite the local production of weaponry beginning during this period, the desired
production level has never been reached.
Keywords: Modernisation, Mauser, Waffenfabrik Mauser, inspection(s) commission,
Oberndorf, Kuv-y Milliye , regular army, domestic production
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
16/209
xv
ZET
Osmanl mparatorluundan Lale Devrinden beri grlmekte olan askeri modernlemehareketleri 19. yydan itibaren daha kararl bir ekilde uygulanmaya allm, bu maksatlabir Osmanl ordusunda birok deiiklik hayata geirilmitir. Osmanl Almanyaknlamas ile birlikte Osmanl ordusunda grev yapmaya balayan Alman subaylarnnda etkisiyle, Trk ordusunun ihtiyac olan yeni teknoloji rn silahlarn Alman silahreticilerinden karlanmas yoluna gidilmitir. Sultan Abdlaziz dneminde alnan Krupptoplarn Sultan II. Abdlhamit dneminde alnmaya balayan Mavzer Tfekleriizlemitir. 1887 ylndan 1914 ylna kadar 1.000.000 adetten fazla miktarda Mavzertfeinin Almanyann Oberndorf a.N. ehrinde bulunan Waffenfabrik Mauser firmastarafndan retildii bilinmektedir. Osmanl ordusu iin toplam be farkl model tfekreten firmann dnyann birok baka lkesi iin de silah rettii bilinmektedir. Mavzer
tfekleri Osmanl mparatorluunun 1887 ylndan sonra katld btn savalarda Trkaskerinin vazgeilmez silah haline gelmitir. retici firma Trk ordusu iin rettiitfeklere Trken Mauser yani Trk Mavzeri adn vermitir. Osmanl mparatorluununMondros Atakes Antlamasnn ardndan fiilen son bulmas zerine Anadoluda balayanhareket de dmanla mcadele iin silaha ihtiya duymu, Mavzer tfekleri KurtuluSavanda da etkili bir ekilde kullanlmaya allmtr. Anadolu kuvvetlerinin ihtiyacolan Mavzerler dier silah ve mhimmatlar gibi Anadoluya ya stanbuldan karlarakgizlice nakledilmi ya da Rus ve Fransz yardm gibi eitli yollarla temin edilmitir.Mavzer tfekleri Cumhuriyetin ilk yllarnda aplar deitirilerek kullanlmaya devamedilmitir. Bu ilk yllarda namlu ap deitirilerek Cumhuriyet ordusunun hizmetinesunulan tfek saysnn 150.000 olduu bilinmektedir. Yerli sanayi oluturma gayreti ile
Ankara ve Krkkale silah fabrikalar birletirildikten sonra 1939 ylnda ilk yerli retimtfekler retilmeye balanmtr. Yerli retim silahlar yaplmaya balansa da retim hibirzaman istenilen seviyeye karlamamtr.
Anahtar Kelimeler: Modernleme, Mavzer, Waffenfabrik Mauser, Muayene Komisyonu,Oberndorf, Kuv-y Milliye , Dzenli ordu, Yerli retim.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
17/209
1
1. GR
Uzun zaman, Osmanl egemenliine set ekmek Avrupa ordularnn deviolmutu. Bugn ise Avrupa politikasnn tasas bu devletin varlnsrdrmesidir.
Helmuth von Moltke, 7 Nisan 1836
Osmanl ordusunda yenilik ihtiyac 18. Yzyln balarndan itibaren kuvvetlenmeye
balamtr. Fetihlerin durmasna bal olarak devlet gelirlerinin azalmas, Avrupadaki
yenilgiler, kendisini hissettirmeye balayan Rus tehdidi, itici gc ordu olan Osmanl
mparatorluunun yneticilerini, potansiyel dmanlarna kar koymak ve devletin eski
gcn yeniden kazanmasn salayabilmek amacyla, ordudabir takm dzenlemeler
yapmaya sevk etmitir.
Osmanl mparatorluundaBatl anlamda bir ordu oluturmaya ynelik slahat abalar ve
bu abalarn siyasi ve sosyo ekonomik etkileri Osmanl Modernlemesinin temel
hareket noktasn oluturmas bakmndan olduka nemlidir. Ordunun eski gc ve
etkinliine kavuabilmesi demek, devletin de eski ihtiam ve etkinliini geri kazanmas
anlamna geldiinden, askeri alanda yrtlen almalarn ortaya koyduu yeni
dzenlemeler siyasi, ekonomik ve toplumsal adan birok yenilii ve hatta gerginlii
beraberinde getirmitir. Askerialanda yaplan hemen her dzenleme geleneksel bir tepki
ile karlam, bu tepkiler sonucunda ise uygulanmaya allan yeniliklerden ya tamamen
vazgeilmi ya da almalar ertelenmitir. Askeri dzenlemelerin uygulama zorluu ile
birlikte, fetihlerin durmasyla gelirleri de azalan Osmanl devleti iin, her slahat denemesi
ayr bir kaynak gerektirdiinden maddi adan da nemli bir problem olarak kendisini
hissettirmitir.
Sz konusu slahat almalar erevesinde, modern ateli silahlarn kullanlmas
zorunluluu nedeniyle, sanayilemesini tamamlayamadndan modern silahlar
retebilecek teknolojiye sahip olmayan devlet, ordunun ihtiyac olan silahlar Batl
devletlerden satn almak zorunda kalmtr. 19. yynin sonlarna kadar srasyla
Britanya[ngiltere], Fransa, Belika, Avusturya, Amerika Birleik Devletleri [ABD] ve
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
18/209
2
Almanyadan alnan silahlar iin kaynak bulunmas meselesi Osmanl devletini mali bir
ksr dng iine sokmutur. 1
Anlalan o ki; silahlarn satn alnaca lkenin seimi de, silahn teknik zellikleri vestnlklerinden ok, gnn siyasi ve diplomatik artlar dikkate alnarak yaplmtr.
Uluslararas ilikilerde her zaman denge politikasn srdren Osmanl, silah almlarnda
da, uzun yllar boyunca, bu geleneinden vazgememitir.
Bu blmde, 18. yynin balarndan Merutiyetin ilanna kadar Osmanl ordusunda
yaplan/yaplmaya allan dzenlemeler ksaca incelecek, devletin yaad deiimde
ordudaki almalarn etkisi zerinde durulacaktr. Bu bak asndan hareketle, daha
sonraki blmlerde incelenecek olan Osmanl Alman ilikileri ve bu ilikilerden doansilah ticaretinin tarihi arka plan anlalmaya allacaktr.
1.1 Lale Devrinden Tanzimat Dnemine Kadar Askeri Modernizasyon abalar
Kuruluundan itibaren srekli gelien ve bu gelimeye bal olarak deien ve deitiren
Osmanllar, zaman iinde etken olmaktan uzaklamaya, baka bir ifadeyle olaylarn
merkezinden kenara doru itilmeye, baladlar. Askeri temeller zerine kurulmu2
ve bu
zellii ile Anadolu, Balkanlar, Orta Avrupa, Ortadou, Afrika ve Kafkasyada hkimiyet
kurmu olan Osmanl mparatorluu 18.yyninbalarndan itibaren, daha ncekilerden ok
farkl, bir deiim srecini yaamaya balamtr.
1606 tarihinde imzalanan Zitvatoruk Antlamas ile Osmanl mparatorluununAvrupada
ilerlemesi durmu ve Avrupa zerindeki Trk stnl son bularak, Avrupa Osmanl
ilikilerinde bir eitlik balamtr. Szkonusu eitlikin Zitvatoruk Antlamasnn iki
maddesinde de vurguland grlmektedir.3Bu antlama Osmanl tarihinde DuraklamaDneminin balangc olmas asndan da ayrca nem tamaktadr.
mparatorluun corafi siyasi ilerlemesinden kaynaklanan ve zellikle askeri stnln
ekillendirdii, yukarda sz edilen,etkileme gc, 26 Kasm 1699 tarihinde imzalanan
1 Ali hsan Gencer, Ali Fuat ren ve Metin nver, I/Belgeler Trk Amerikan Silah Ticareti Tarihi,stanbul 2008, s. 46 50.; Tlin oruhlu, Osmanl Tfek, Tabanca ve Tehizatlar ( Askeri Mzedenrneklerle),Ankara 1993, s. 3541.2
Uur nal, Sultan Abdlaziz Devri Osmanl Kara Ordusu( 18611876 ), Ankara, 2008, s. 1.3smail Hami Danimend,zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III,Ankara 1972, s. 246.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
19/209
3
Karlofa Antlamas ile balayan ciddi toprak kayplar ile birlikte yava yava
kaybolmaya balamtr. Karlofa Antlamas, Osmanl mparatorluununbatda byk
apta toprak kaybettii ilk antlama olmutur.4Ayrca bu antlamayla birlikte Duraklama
Dnemibiterken, Gerileme Dnemibalamtr.Bylece, Osmanl Avrupa arasndaki
etkileyen etkilenen dngs tersine dnmeye; siyasi, askeri ve toplumsal anlamda
deimek zorunda kalan taraf Osmanllar olmaya balamtr. Geri, kendi snrlar
ierisinde devlet hala her trl gc elinde bulundurmaktadr fakat ou zaman hor
hakir grlen ve hatta dikkate dahi alnmayan Avrupa artk Osmanl ilerleyiini
durdurmu ve gl bir rakip olarak tm gcyle ortaya kmtr. Denilebilir ki; 1606
ylnda bir denklik kabul ile balayan 17.yy, Osmanllar iin bir yenilginin kabul ile sona
ermitir.5
17.yy yenilginin kabul ile biterken 18. yyda bu yenilgi artarak devam etmi ve ard
ardna yaplan antlamalarla Avrupa/Batnn stnl teyit edilmitir. Osmanl
yneticileri, askeri yeterliliin salanmasnn ve Avrupal devletlere mukavemet
edilebilmesinin Bat harp usullerinin alnmasyla mmkn olacan dnmeye
balamlardr.6 Bylece, itici ve belirleyici zellii gl bir ordu olan mparatorlukta
baarszln sebepleri,askeri geri kalmlk olarak tanmlanmve bugn Modernleme
diye adlandrlan yenilikler ve dzenlemeler ncelikle askeri alanda balatlmtr.
Lale Devri Avrupadaki gelimelerin Osmanllar tarafndan kefedilmesi ve takip
edilmesinin balamas asndan nemli bir dnm noktas olmutur. Sadrazam Nevehirli
Damat brahim Paa, sanatkrve entelektel kiiliiyle bu reform dneminin balamasnda
nemli bir rol oynamtr.7Bu dnemde Avrupa ehirlerinde daimi eliliklerin kurulmas,
Avrupa ordularnn takip edilmesi ve yeniliklerden haberdar olunmas iin izlenen
yntemlerden birisi olarak karmza kmaktadr. Osmanl mparatorluununFransa elisi
olarak Parise gnderilenYirmisekiz Mehmet elebi 21 Kasm 1720 tarihinde balad
grevinion bir ay srdrmtr.8Yirmisekiz Mehmet elebi, Sadrazama Fransz saraylar,
hastaneleri, askeri eitim alanlar, okullar ve gnlk yaamla ilgili nemli bilgiler
4Danimend, a.g.e., III, s. 484485.
5Bernard Lewis,Modern Trkiyenin Douu, (ev. Boa Babr Tuna) Ankara 2008, s. 53.
6nal, a.g.e., s. 3.7Vahidettin Engin, Osmanl mparatorluunun Devamllk ve Modernleme Mcadelesi: TrkiyeCumhuriyetinin Tarihi Temelleri, mparatorluktan Ulus Devlete Trk nklp Tarihi( Ed. Cemil ztrk),4. Bask, Ankara 2010, s. 39.8
Yirmisekiz Mehmet elebi, Pariste Bir Osmanl Sefiri Yirmisekiz Mehmet elebinin FransaSeyahatnamesi, (Yay. Haz. evket Rado), 3.Bask, stanbul 2010, s. 13.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_gerileme_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_gerileme_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B17/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
20/209
4
aktarmtr. Bu sayede, birok ilkin yaand Lale Devrinde, nemli bir grev
stlenmitir.9 Elilerin nemli katklarndan birisi de yenilikler tannr ve Osmanl
yneticilerine aktarlrken ayn zamanda yeni dnce ve fikir akmlarnn da bu yolla
lkeye girmesini salamalar olmutur. Bylece Lale Devri takip eden yllar iin bir
balang, daha doru bir ifade ile,bir hazrlk dnemi olmutur.
Bu dnemde, artk, Avrupa ordularnn askeri stnl kabul edildiinden, bu durum
Osmanl geleneksel ordu sisteminin de gzden geirilmesine sebep olmutur. Osmanl
ordusunun geleneksel yapsnn tartlmaya balanmas askeri adan nemli bir eksikliin
ortaya kmasna sebep olmutur. Bu eksiklik; Avrupa ordular ile mukayese edildiinde
Osmanl ordusunun sahip olduu ateli silahlarn dnemin teknolojisinin olduka gerisinde
kalm olduudur. Batl silah teknolojisinin takip edilmesi ve Osmanl ordularnda
kullanlmas ise yabanc uzmanlarn davet edilmesi yoluyla salanmaya allmtr.
Sultan II. Mehmetin stanbulu kuatmasnda kulland ahi toplarnn yapm iin
yardm ald Macarasll Urban Usta rneinde10olduu gibi Sultan III. Ahmet de uzun
yllar Osmanl ordusunda hizmet edecek olan Fransz subay Comte de Bonnevali yani,
ihtida ettikten sonraki adyla Humbarac Ahmet Paay, Osmanl ordusuna katlmak zere
davet etmitir.11 Ahmet Paa daha sonraki yllarda Humbarac ocanda nemli
deiiklikler yapm vedzenli bir humbarac askeri snfnn ortaya kmasnda nemli bir
grev stlenmitir.12
Ordunun modernlemesi iin allrken bir yandan dabilimsel gelimeler takip edilmi,
Osmanllar yaadklar a baka bir adan grmeye ve dnyay renmeye
balamlardr.13 phesiz bu deiimin kayna, Batda olduu gibi toplum veya
burjuvazi deil aksine ynetici elitin kendisi idi. Yani Osmanl modernlemesi aadan
yukar deil yukardan aaya bir deiim hareketi olarak meydana gelmitir. Avrupa
bakentlerine elilik heyetlerinin gnderilmesi, matbaann lkeye gelii, orduda yeni
teknolojiler hatta yeni kyafetler denenmesi14; eer bunlar yaplr ise mparatorluu eski
9Engin, a.g.m., s. 40.
10Dukas,Bizans Tarihi, (ev. Vilademir Mirmirolu), stanbul 1956, s. 151 152.
11nal, a.g.e., s.4.
12smail HakkUzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan Kapukulu Ocaklar, II, Ankara 1988, s.122127.13lber Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl[mparatorluun En Uzun Yzyl],25.Bask, stanbul 2006,s. 16.14
Osmanl Ordusunda tekilat ve kyafet deiiklikleri hakknda detayl bilgi iinbkn. Mahmut evket Paa,
Osmanl Tekilt ve Kyafet-i Askeriyesi, Tpk Basm, Ankara 2010.; David Nicolle,MenatArms TheOttoman Army 19141918, 10. Bask, Oxford & New York 2008.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
21/209
5
gcne kavuturmann ve bu yolla Batya galip gelebilmenin mmkn olaca inancndan
kaynaklanan deiimlerdi. Aslnda, ok keskin hatlarla izilmi toprak sistemi ve gnlk
ihtiyalarn karlanmas dnda bir retim faaliyetinin bulunmay sermaye oluumuna
da izin vermemi olduundan, ynetimden bamsz bir deiim hareketinin ortaya
kmasna zaten olanakvermiyordu. Bu sebeple getirilen/dayatlan her deiiklie kar da
geleneksel yapnn ciddi direni gstermesi olduka doald.
Birok ilkin yaand Lale Devri denilen dneme, bir safahat, israf ve belki de
grgszlk dnemi olarak baklmasnn, bugn bile Lale Devri denildiinde akllara
sadece yetitirilen Lalelerin gelmesinin sebebi belki de bu geleneksel direni olgusudur.
Lale Devrine son veren Patrona Halil syan da sz konusu yeniliklere kar direniin en
nemli rneidir. Dnemin tarihilerinden Abdi Efendi isyan ncesi durumu anlatrken
yukarda bahsedilen safahat vurgusunu son derece abartl bir ekilde yapmaktadr. 15 28
Eyll 1730 tarihinde balayan bu isyann temel sebebi, brahim Paann Fransadan
getirttii uzmanlar araclyla, yeni bir Dzenli ordu olan Askir-i Nizamiyyenin
kurulmasna teebbs etmesi olmutur.16Bu ordunun kuruluyor olmas yenieri ocann
geleneksel tepkisiyle karlam ve isyan sonucunda yeniliki sadrazam Nevehirli
Damat brahim Paa yenieriler tarafndan ldrlm, padiah III. Ahmet tahtndan
indirilmi, bylece Lale Devri sona ererken Osmanl Modernlemesi de ilk darbeyi bu
olayla almtr.
Ne kadar direnilse de artk bir zorunluluk haline gelen, orduda ve ynetimde modernleme
ihtiyac kendisini giderek artan bir iddetle hissettirmeye balamtr. Osmanl ynetici eliti
Batybir hayranlkla deil ve fakat bir zorunluluk17 nedeniyle tercih etmilerdir. Lale
Devri ile balayan ve yenilik hareketleri kararl Padiahlarn tahta getii dnemlerde
uygulanmaya devam edilmitir.
Askerlik alanndaki dzenlemeler III. Ahmetden sonra Osmanl padiah olarak tahta
geen I. Mahmut dneminde de devam etmi, Humbarac Ahmet Paa bir yandan
Humbarac Ocan yenileme almalarn srdrrken ayn zamanda ordunun mhendis
15[] Vaka Sadr- zam- Asaf-perver brahim Paa Hazretleri bir zevk u safaya mail, ruz u eb hay u huyile safada ve ocaklarda zabitan birbirine uygun, Devlet-i l-i Osman da bu gne hareket eylemitir. [] Ehl-imansp olanlar ekseri leyl nehar zevk u safa ve eng cegane ile meclis areste idi. Abdi Efendi, 1730Patrona htilali Hakknda Bir Eser Abdi Tarihi, (Yay. Haz. Faik Reit Unat), 2. Bask, Ankara 1999, s.26.16
Danimend, a.g.e.,IV, stanbul 1972, s. 18 19.17Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 24.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
22/209
6
ihtiyacnn karlanmas iin renci kabul edecek olan Hendesehanenin 1734 ylnda
almasn salamtr. Bostanc Ocandan da rencilerin alnd bu okul ksa sre
sonra ulemann ve Yenierilerin kar kmas zerine kapatlmtr.18Ksa sren varlna
ramen Hendesehane III. Selim dneminde kurulacak olan Mhendishane-i Berri-i
Hmyunun temeli olmas bakmndan, nemli bir yenilik olarak karmza kmaktadr.
I. Mahmutun lmyle yerine geen Sultan III. Mustafa zellikle topu snf zerinde bir
takm dzenlemelerin yaplmasna alm, bu maksatla da yine bir Fransz ordusunda
grevli bir Macar olan Baron de Tottunyardmna bavurmutur. Osmanl ordusugrev
almak iin Mslman olma art Baron de Tott ile birlikte kaldrlm, bylece Avrupal
uzmanlardan faydalanlmasnda yeni bir dnem balamtr. Baron de Tottun ncelikli
grevi anakkale istihkmlarnn glendirilmesi olmu, kendisi daha sonra Topu
Ocann modernize edilmesi ve kullanlan toplarn daha modern olanlar ile deitirilmesi
gibi nemli grevler stlenmitir.19 Baronun en nemli almalarndan biri Srat
Topular Oca olarak bilinen hzl ate edebilen toplarn dkm ve kullanm iin
kurulmasna nclk ettii topu birlii olmutur. 1774te Kthanede eski Sadabat
Saray yaknlarnda kurulan ve 250 subay ve erden oluan bu birlikte Baron, Fransz
eliliinin salad para ve hafif toplarla da askerlerini modern topuluk yntemlerine
gre eitmitir. Bu almalar srasnda sonradan Mslman olan, ngiliz Mustafa adyla
bilinen skoyal Campell ile Aubert adnda bir Fransz da yardmc olarak
bulunmulardr.20
Islahatlar devam ederken, I. Mahmutun saltanat srasnda balayan ve 21 Temmuz
1774de Kk Kaynarca Antlamas ile sonulanan alt yllk Osmanl Rus Sava ve
Osmanl mparatorluunun Avusturya ve ran ile girdii mcadeleler, bu slahatlarn ve
mevcut haliyle ordunun yetersizliini ortaya koymas bakmndan nemli fakat ac bir
tecrbe olmutur. III. Mustafann lmyle Osmanl mparatorluunun yirmi ikinci
padiah Sultan I. Abdlhamit, 21 ubat 1774 tarihinde tahta kmtr. Sultan I.
Abdlhamitin, 15 yllk saltanat srasnda Anadoludaki isyanlar, Rusya ve ran ile
yaanan gerginliklerden dolay askeri modernleme almalar ihmal edilmi, daha doru
bir ifade ile sz konusu modernleme hareketi hz kaybetmitir. Ancak yine de, nemli
18Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi Balangtan 1988e, 3. Bask, Ankara 1989, s. 164.
19
nal, a.g.e., s. 6 7.20Lewis, a.g.e., s.69.; Shaw, a.g.e., s.341.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
23/209
7
saylabilecek birka teebbste bulunulduunu ve III. Selim dneminde yaplacak
almalara temel olacak baz almalar yaplmtr.21 Shaw, dnemin sadrazam Halil
Hamit Paann askeri alandaki nemli abalarn yle anlatmaktadr:
Rusya ile Krm atmas srasnda Halil Hamit Paa ilerde kanlmaz olarak grdsavaa kar Osmanl ordusunu hazrlama giriimleri balatt. Silhaltna alnan askerlerdonatlp balca snr kalelerine gnderildi, snr kaleleri de onarld, ya da birka yerdeolduu gibi Paann denetimi altnda yeniden yapld[]
Ancak sadrazam, Osmanl ordusu tmyle adalamadka ve desteklenmedike bugiriimlerin baarszlkla sonulanacan hemen anlamt. Eski ve yeni ikilemini sonaerdirmek iin iki grubu birletirmeyi ve eski birliklerle yeni birlik ve okullarn dzen,disiplin ve silahlar vermeyi dnd. lk balarda reform abalar kapsam ve lbakmndan seleflerininkinden ok farkl deildi. De Tottun Hzl At Topu birliklericanlandrld ve Fransz teknisyenlerinin yardmyla Hendesehane de geniletildi. []
Fransz teknisyenleri mhendishanenin retim kadrosunu doldurdular. Fransz tahkimatuzmanlar belli bal snr kalelerini adalatrdlar. Fransz ders kitaplarnn Trkeevirilerini yaymladlar ve bir istihkm okulu kurdular. [] Halil Hamit Paa yenieriocana kaytl olanlardan te ikisini askerlikten att, kalanlarn da aylklarnn ykseltti.Yenieri ve sipahilerin Avrupa tipi piyade ve topu taktiklerini ve silahlarn renmelerinisalad.[]
Ancak sonunda Halil Hamit Paa, sadrazamn kazand saygnl kskanan Gazi HasanPaann ban ektii siyasal dmanlarnn entrikalarna kurban oldu. Sadrazamn, I.Abdlhamitin yerine gen ehzade Selimi geirme komplosuna kart sylentileriyayld ve Halil Hamit Paa sadrazamlktan azledildi, padiahn emriyle 27 Nisan 1785teldrld. Onun itici gc olmaynca da reform hz kaybolmutu. Viyanadakikaynbabasnn abasyla Bab- Ali dostluundan vazgeen XVI. Louis Franszteknisyenlerini geri ekti. Ancak, Bonneval ve de Tott zamannda olduu gibi, imdi desiyasal koullar elverdii zamanlarda reformlara devam etmeye hevesli ve bilgiliOsmanllarn says artmtr.22
Shawn yukardaki ifadelerinden de ortaya kan iki nemli sonu almamz asndan
zellikle nemlidir: Birincisi, I. Abdlhamit dneminde askeri alanda yaplan
modernleme almalarnda Fransz uzmanlardan destek alnm olmasdr ki bu hem
Fransa ile olan ilikilerin yaknln ve dier devletlerle karlatrldnda askeri
asndan Fransz teknolojinin daha stn grldn ortaya koymaktadr.Bu destein de
bir mddet sonra Fransa kralnn teknik personeli geri ekmesi ile son bulduunun
vurgulanmas ise yine diplomatik ilikilerin23 sz konusu reformlardaki etkisini
gstermektedir. kincisi; eski ve yeni ikilemini sona erdirmek iin tabiriyle vurgulanan
standart tesis etme gayretidir. Uygulamalara bir standart getirilmesi, bir zorunluluk
21Danimend,zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV, stanbul 1972, s. 5758.
22Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I, stanbul 1982, s.347348.; Lewis,a.g.e.,
s. 70.23Lewis, a.g.e., s. 84.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
24/209
8
olarak, daha sonraki yllarda uygulamaya konulan tm yeniliklerde de hem kurumlar
arasnda meydana gelebilecek gerginlikleri en aza indirmek hem de yaplan almalarn
genel kabul grmesini salayabilmek amacyla zellikle zerinde durulmu bir olguolarak
varln srdrmesi bakmndan olduka byk bir nem arz etmektedir.
I. Abdlhamitin lmyle 7 Nisan 178924tarihinde tahta kan, 18.yynin son hkmdar
III. Selim, zellikle orduda ok kkl deiikliklerin gerekletirilmesine hayat pahasna
devam etmitir. Padiah, daha ehzadelii dneminde Fransa kralna mektuplar yazarak
Baty anlamaya alm, hkmdarl dneminde ise Napolonun stanbuldaki
temsilcisinin25
de destei ile yeni bir ordu dzenini yani Nizm- Ceddi yerletirmeye
almtr. Lewis, Sultan III. Selimin tahta kt dnemde mparatorluun iinde
bulunduu durumu ve yeni padiahn kendisinden ncekilerden farkn aadaki szlerle
anlatmaktadr:
On sekizinci yzyln ykc yenilgilerinin her birinin ardnda Osmanl devlet adamlar ve
tarihileri imparatorluun khnemiliini ve ordularnn muharebe meydanlarndaki
perianln byk bir drstlkle tartmaya atlar. Kk Kaynarca antlamas ve
antlamann ardndan zellikle Krmn kaybedilmesi saysz i hesaplamalara ve
tartmalara yol at. 1787 ylnda Trkiye ile Rusya arasnda yeni bir sava patlak verdi ve
bir yl sonra Avusturya bu savaa dhiloldu. Ancak bu kez Polonya, Prusya ve Fransadakan karklklar yznden Ruslar ve Avusturyallar ncekiler kadar iddetli bir bask
uygulayamadlar ve sonuta Trkiye 1791 92 yllarnda Avusturya ile Zitovide ve
Rusya ile Yata birer bar antlamas imzalamay baard ki bu antlama ncekilere
nispeten daha hafif artlar ieriyordu.
Tahta kt zaman otuz sekiz yanda olan Selim, Saraydaki kafeslerinden kp taht a
oturan ehzadeler iinde devletin uzun zamandr grd en yetenekli, bilgili ve tecrbeli
sultand. Gen saylabilecek bir yatayken ahsi elisi shak Beyin vastasyla Fransa Kral
ile dorudan yazmaya balamt ve Avrupada olup bitenlerle ok yakndan
ilgileniyordu. 1792de etraf kaplayan sessizliin, Avrupann baka kelerinde cereyan
eden skntl durumlardan kaynaklandn ok iyi biliyordu ve Avusturya ile Rusyann
tekrar saldrya gemesinin an meselesi olduunun farkndayd.26
24Danimend, a.g.e.,IV, s. 68.
25 Cb mer Efendi, Cb Tarihi (Tarih i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud- Sani ) Tahlil ve Tercmeli
Metin [Cb Tarihi],(Yay. Haz. Mehmet Ali Beyhan), I, Ankara 2003, s. 1819.26Lewis, a.g.e., s. 5556.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
25/209
9
Lewisin ifadelerinden de anlalaca zere III. Selim devletin iinde bulunduu durumun
farknda olarak saltanatnn ilk yllarnda Avrupa rneklerindekine benzer dzenli bir
ordunun kurulmas iin almtr. Sultann Nizm- Cedd adyla kurduu yeni ordu
modern bir ordunun oluturulmas iin atlan ilk admd ve Bat tarz silahlar tayor, bu
tarzda eitim yapyor hatta farkl bir niforma da giyiyordu. lk yllarda iki bin be yz
kiilik bir kuvvete sahip olan Nizm- Ceddin mevcudu on drt ylsonra 1806 ylnda
22.685 asker ve 1.590 subaya ykselmitir. Bu tarihte, sz konusu kuvvetin yars
stanbulda dier yars ise dier vilayet merkezlerinde yerletirilmitir.27
Nizm- CeddOrdusunungiderek glenmesi ve uygulamaya konulan diersiyasi, idari
ve ekonomik yenilikler, artk allageldii zere, Yenierilerin ve eski dzenden
vazgemek istemeyen asker sivil brokrasinin byk tepkisiyle karlamtr. Bu tepki
genellikle yenierilerden gelmekte fakat Kabak Mustafa syannda olduu gibi bazen
baka snftan askerlerin iddiasyla da onlara mal edilmekteydi. Ancak bu isyanda dikkati
eken husus, yenilie dini gerekeler gsterilerek kar klmas ve yeni dzenin dinin
hilafna dzenlemeler getirdii iddia edilerek ulemann desteinin ve eyhlislamn
fetvasnn alnmasdr.Fetvann alnmasna konu itirazlar ise yeni ordunun kfirler gibi
tehiz edilmesi ve talim yapmas olarak karmza kmaktadr.28 Sz konusu isyan,
Karadenizin gvenliinden sorumlu Boaz Yamaklarnn yeni dzende talim yapmaya
direnmeleri ve bunu kendilerini bal grdkleri Yenieri Ocann varln tehlikeye
drecei gerekesine balayarak ayaklanmalar eklinde balamtr.29Kabak Mustafa
Aann liderliinde 25 Mays 180730 tarihinde harekete geen ve daha sonra Yenieriler
ile birleen Boaz Yamaklar isyann drdnc gnnde hedeflerine ulamlardr. syann
sonunda, Nizam- Cedid ordusu lavedilirken III. Selim de tahtndan indirilmi ve yerine
IV. Mustafa 29 Mays 1807 tarihinde yirmi dokuzuncu Osmanl Padiah olarak tahta
kmtr. Danimend irticann zaferi olarak tanmlad Kabak Mustafa syannn
27 Erik Jan Zrcher, Teoride ve Pratikte Osmanl Zorunlu Askerlik Sistemi (1844 1918),DevletinSilahlanmas Ortadou ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775 1925), ( Ed. Erik Jan Zrcher ev. M.Tanju Akad ), stanbul 2003, s. 87.28
[] eyhl-islm Efendiye gelp, [] Bizlere kefere gibi talm olunup ve urba ve harbel tfengverilmekle ve el-yevm Nizm- cedd askeri talmlerinde, kefere gibi tranpete aldklar dahi ikr olup vetalmlerinde kefere gibi szler ile asker kullanmak tebih olup hilf- hads-i erf olmala, bir ferdin malnave rzna ve bir habbesine ziynmz olmayarak, bu emr-i pdihnin hilfnda olundukta, bizler zorba olurmuyuz? deyince, eyhl-islam Efendi: bu tkriririniz zre hareket eder iseniz zorba deilsiniz deyince,ver efendi fetv-y erfi deyp, fetvay ahz edp [] Cb Tarihi, s. 130.29
Cb Tarihi, s. 126 127.30Danimend, a.g.e.,IV, s. 85.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
26/209
10
sebeplerini yirmi iki madde ile sralamaktadr. Sz konusu yirmi iki madde, III. Selim
dnemi modernleme abalarn ve bunlara gsterilen tepkilerin zetlemi olmas
bakmndan olduka nemlidir ve aaya aynen alnmtr:31
1-Askir-i hne denilen Nizm- Ceddin ihdas Yenieri ocan kskandrmtr.
2- Nizm- Cedd masrifi iin senede 20 bin keselik rsm ihds ve nihayet rd-Cedd hazinesinin 60 bin keseye kadar kmas birok kimseleri mutazarrr etmitir.
3-Nizm- Ceddin kyafeti eri cedd ve Kffara taklid saylmtr.
4- Devlet dnleriyle ksknleri muhalefete iltihak etmilerdir.
5-Nizm- Cedd askerleri oaldka Yenieri ocana ulfe verilmiyecei ve hatta ocanilga edilecei yi olmutur.
6- Ordunun slhiyle Nizm- Ceddin tekili iin padiahn devlet adamlarndan istediilahiyalarn gen ve tecribesiz kuren tarafndan alay vesilesi ittihz edilmesi eski ricaligcendirmitir.
7- Teceddtler servetler toplayarak kneler, israflar ve boaz saflaryla Lale devriniglgede brakmlardr.
8- iir ve musiki iptilsiyle Trk musikisinde yeni bir devir aan nc Selimin saz, szve mehtap lemleri sefahat saylmtr.
9- Bu haller teceddtleri bile dillendirmitir.
10- Yeni vergilerle para taiinden dolay pahallk olmutur.
11- Tahsilt yolsuzluklarndan dolay taradan gelen ikyetlere kulak aslmamtr.
12- Vkel vekuren fenalklar padiahtan gizlemiler ve hatt Vlide Sultann emriyleSadr--azamlar Sultan Selimi rahatsz etmemek iin gaileli ileri sarayaaksettirmemilerdir.
13- Bu vaziyet halk arasnda pdiaha cin arpt iin devlet ileriyle megul olamadeklinde tuhaf bir yia kmasna bile sebep olmutur.
14- Alafrangaln ifrta vardrlmas, muhfazakrlarn teceddtleri tekfir etmesiyleneticelenmitir.
15- Hr fikirlilik taslamak istiyen bir takm zppe kurennn baz hezeyanlar Franszlikliiyle dinsizliin taklidi sayld iin, ilmiyye snf saraya kar cephe almtr.
16- stanbul ve Anadoluda muhtelif snflardan muallem asker mevcudu 50 60 bini
bulduu halde nc Selimin 1806 = 1221 senesi 2 Haziran fkrasnda grdmzikinci Edirne vakasnda rikkat ve efkatine kaplp muhaliflerle mrtecileri bsbtnmartmtr.
17- Mfik ve nazik pdiahn msamahakrl hi kimsede cez korkusu brakmam vebilhassa Yenieriler bsbtn azmtr.
18- kinci Edirne vakasnda Veliahd Mustafann alkas sbit olduu halde SultanSelimin hi ses karmamas dmanlarnn cretini son derece arttrmtr.
19- Mdhale vesilesi ihds etmek istiyen Fransa sefiri Sebastiani Yenieri ocan ilgatehlikesiyle el altndan kkrtm ve ngiliz donanmasn teceddtlerin dvetiylestanbula gelmi gibi gstermitir.
31Danimend, a.g.e.,IV, s. 8586.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
27/209
11
20- Pdiahn selmla Nizm- Cedd niformasyla karak Yenierileri imh ettireceiyi olmutur.
21- Son derece hars ve ahlaksz bir herif olan Sadret-kaymakam Ad Musa, boyu ksa,sakal kse Selanikli Musa Paa rakplerini izle ile sadretini temin iin mufazakrl
let ittihz etmi ve Edirne vakas zerine eyh-l-islm olan Topal Atullah Efendi deikiyzlbir teceddd dman roln oynamtr.
22- nc Selimin muktedir bir yardmcdan mahrum olmas felaketin balcaamillerindendir.
Danimendin yenilikiler ve muhalifler olarak iki tarafa ayrd ve her iki tarafn da
hatalarn detayl ekilde sralad sebeplerle meydana gelen Kabak Mustafa syan,
gerekten de, irtica olarak deerlendirilebilecek bir olaydr. Nizam- Cedid ad verilen
yeni dzeni tamamyla ve dini gerekelerle reddeden muhalifler sonuta baarl
olmulardr. Fakat bu tarihten itibaren Osmanl mparatorluunda yenilik hareketleri artk
bir zorunluluk haline gelmi ve mparatorluk artk geri dnlmez bir deiim srecini
yaamaya balamtr. Bu isyanda n saflarda bulunan Yenieriler, statlerini korumak
amacyla dini hassasiyeti ne kartarak statlerini korumaya abalamlardr.
Dzensizlikleri ve baarszlklar sabit olan bu askerler, Kabak Mustafa syannda
baarl olsalar da bu isyan ve ardndan gelen huzursuzluklar, Osmanl ynetiminde
Yenierilere kar bir kinin olumasna ve bu kinin yerlemesinesebep olmutur.
III. Selimin ardndan tahta geen IV. Mustafa kendisini tahta geirenlerin istekleri
dorultusunda bata Nizam- Cedid olmak zere yaplan btn reformlar kaldrdn ilan
etmi, Kabak Mustafa syanna nderlik eden kiilere nemli grevler vermitir. Yeni
padiah bylece geleneksel dzene dnlmesini salarken ayrca reformcularn ve Nizam-
Cedid subaylarnn birounun, Yenieriler tarafndan, katledilmesine sebep olmutur. III.
Selim taraftarlar eski padiah tekrar tahta geirmek istemiler ve bu amala Alemdar
Mustafa Paann nclnde almlardr. Rusuk Yaran diye anlan bu grup ,
Alemdar Mustafa Paann ordusuyla stanbula girerek IV. Mustafa ynetimine son
vermeyi ve III. Selimi tekrar tahta geirmeyi hedeflemitir. Alemdar Paa ve ordusu 19
Temmuz 1908de stanbula girmi, Kabak Mustafa ve isyann dier ileri gelenlerini
ldrmler fakat III. Selimin Sultan IV. Mustafa tarafndan ldrtlmesine engel
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
28/209
12
olamamtr.32Bu sebeple, ehzade Mahmut 28 Temmuz 1908 tarihinde Sultan II. Mahmut
nvanyla Osmanl mparatorluunun Sultan ilan edilmitir.33
Sultan III. Selim, yapmaya alt slahatlarn bedelini taht ve daha sonra can ile demi
olsa da 1808 ylnda Osmanl tahtna geen Sultan II. Mahmut ile birlikte modernleme
hareketi ciddi bir hz kazanm ve bu dnemde modernleme, askeri alandan idari ve siyasi
alanlara da yaylmtr. 1808 ylnda yaanan nemli bir olay, bu dnemde Osmanl
merkezi ynetiminin karsna Avrupadaki feodal beylere benzeyen, kendi blgelerinde
gl ve giderek zenginleen bir grubu karmtr. Padiahn, balarnda Alemdar
Mustafa Paann bulunduu bu, Ayan denilen beyler ile Sened-i ttifak (29 Eyll 1808)
ad verilen bir antlamayyapmak zorunda kaldn gstermektedir. ekil asndan 1215
ylnda ngiltere Kral Yurtsuz John ile feodal gler arasnda imzalanan ve hkmdarn
yetkilerini kendi isteiyle yerel glerle paylaacan beyan ettii Magna Carta
Libertatumabenzetilen bu antlama, Osmanl tarihinde, Padiahn mutlak hkimiyetinin
sarsld ve ilk defa bu gcn snrlandrlmas iin, Padiahn kendisi isteiyle yaplsa
da, atlan ilk adm olmas bakmndan olduka nemlidir. Bir giri, yedi madde ve bir zeyl
blmnden oluan bu antlama34ile Padiah mutlak gcn masaya yatrrken ayanlar da
stanbuldan gelen btn emirlere harfiyen uyacaklarna ve Padiaha sadk kalacaklarna
dair yemin etmekteydiler.
Antlama, IV. Mustafay tahttan indirip yerine II. Mahmutun gemesinde etkili olan
Sadrazam Alemdar Mustafa Paay daha da glendirmi, Paa bu gc kullanarak bir
takm sert tedbirlere bavurmutur.Nizm- Ceddin yerine kurulan Sekban- Cedd ad
verilen orduyu ve Esame denilen maa defterlerinin toplatlarak yaklmasn da bahane
eden Yenieriler, isyan ettiler ve Bab- Aliye saldrdlar.Beraberinde stanbula getirdii
Ayanlar bir sre sonra geri dndklerinden ve dier grevliler de elence ile vakit
geirdiklerinden Alemdar Mustafa Paa savunmasz kalmtr. Bu saldr srasnda
kendisine yardm gelemeyeceini anlayan Paakonann barut ambarn atee verip birok
yenieri ile birlikte kendisi de orada lmtr.35
32Shaw, a.g.e., s. 370374.33Danimend, a.g.e.,IV, s. 93.34
Suna Kili ve A.eref Gzbyk, Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri, 3.Bask, stanbul2006, s. 3-8.35
Ahmet Cevdet Paa, Osmanl mparatorluu Tarihi, (Gen. Yay. Yn. Ahmet zci),II, stanbul 2008, s. 154172.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
29/209
13
Kukusuz Sultan II. Mahmut, Sened-i ttifakn imzalanmasna gnlden destek vermemi
fakat belki de devletin g kaybetmesinin sebebi olarak grd geleneksel ordu dzenine
ve zellikle Yenierilere son verebilmek iin bu anlamay bir aama olarak kabul
etmitir. Zira Alemdar Mustafa Paann lmyle birlikte merkezi otoriten in giderek
glenmeye, Padiahn Batl fikirleri bir bir hayata gemeye balamtr. Askeri
dzenlemelerin yannda idari ve adli dzenlemeleri de hayata geiren Sultan II. Mahmut
bu sayede Adl lakabn almtr. Merkezi ynetimi glendirmek iin valilere dzenli
maa balayarak merkez gelirlerini arttrmak istemi, muhtarlklar tesis ederek merkezin
taradaki etkisini daha hissedilir hale getirmitir. lk nfus saym onu dneminde yaplm,
yine ilk posta tekilat da bu dnemde almaya balamtr. Takvm-i Vekyi adyla
kmaya balayan resmi Trke gazete ile yaplan dzenlemeler ilan edilerek devlet
vatanda arasnda bir iliki kurulmutur. Takvm-i Vekyi ile ayn zamanda yaynlanmaya
balayan Le Moniteur Ottoman adl Franszca resmi gazete ise yeniliklerin Batl devletler
tarafndan takip edilmesi ve Osmanl devleti hakknda sahip olduklar yanl grlerin
dzeltilerek ilikilerin gelitirilmesi amalanmtr.36
18.yyde devletin gcn geri kazanabilmesi ve savalardan zaferle kabilmek iin
balatlan modernleme hareketleri, 19.yyye gelindiinde artk Byk Devletler
karsnda ayakta kalabilmek maksadn tamaktadr. Osmanl lkesi birok yeniliin
yannda ayrlklar da yaamaya bu dnemde balamtr. Fransz htilalinin etkisiyle artan
milliyeti eilimler gayrimslim unsurlarn isyanlarna sebep olmutur. 1821de kan
Mora syan hem balad ve yayld evre hem de sonular bakmndan bu isyanlarn
en nemlilerindendir. syan bir mddet sonra Batl devletlerin de mdahalesiyle
Bamsz Yunanistana sebep olmas asndan Osmanl iin olduka sarsc sonular
dourmutur. Bu isyanla birlikte ortaya kan yeni bir mesele ise Kavalal Mehmet Ali
Paann siyasi ve askeri gcdr. Msr valisi olan Paa, Msr ve evresinde yaptalmalar, gl ordusu ve zellikle Fransa ile ilikileri bakmndan yeni bir tehdit olarak
ortaya kmaktayd. Mora syan srasnda devlet bu kuvvetli valisinin gcne ihtiya
duymu, isyan srasnda ortaya kan acziyet paann destei ile telafi edilmeye
allmtr.37Kavalalnn bir g olarak Osmanl ile rekabeti onun Msrda takip ettii
36Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 43. ; Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (Yay. Haz.
Ahmet Kuya), 15.Bask, stanbul 2010, s.200.37
inasi Altunda,Kavalal Mehmet Ali Paa syan Msr Meselesi 1831 1841,I, 2.Bask, Ankara 1998,s. 28.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
30/209
14
modernleme politikas ve ortaya kard gl ve Dzenli ordu sayesinde mmkn
olabilmitir. ngilizlere ve Vahabilere kar gsterdii baarlar da onun nn arttrarak bu
gcn arttrmtr. Sonuta Msrn Mehmet Ali Paa ailesinin ynetimine gemesine
sebep olacak isyan da bu ortam iinde baarl olabilmitir.
syanlar, savalar, maddi knt gibi trl problemlerle uramak zorunda olan II.
Mahmut, tm bu problemlere ramen modernlemenin nndeki en byk engel olarak
kabul ettii Yenieri Ocan 1826 ylnda ortadan kaldrmtr. Yenieri Oca Osmanl
devletin nc hkmdar Sultan I. Murat zamannda kurulmu38 ve kurulduu gnden
beri glenerek nemli biraskeri snf olarak varln be asr kadar srdrmtr. nalck,
Tmar Sisteminin bozulmasna bal olarak Yenierilerin glenmesini aadaki
ifadelerle izah etmektedir:
[] te Osmanl mparatorluununen kuvvetli temel ta olan bu tmar sistemi XVI.Asrn ortalarnda devlete 200 bine yakn talim grm mcehhez asker temin ederdi. Buzamanda btn ulufeli asker ancak 41.000 kadard. te bu sistem XVI. asrn ikinciyarsndan itibaren bozulmaya balad. XVI. asrn banda Ayn Alinin Sadrazam MuratPaaya sunduu Kavanini li Osman der Hulas-i Mezamini Defteri Divanda buhususta deniyor ki: Lcerem zuama ve erbab timarn ihtilline sebep iki maddedir:Evvelkisi Padiah dirliine mutasarrf olan zuama ve erbab timar sanca askeriyleolmayp ahara koundu olduudur. kincisi vaki olan seferlerin yoklamalar mahfuz olupdstrlamel olmaddr. Dier taraftan timarlarn saray halk ve tevabii tarafndan nasl
gasbedildiini Ayn Aliden 20 30 sene sonra mehur Koibey de yle ifade etmektedir:Nice yzyl mukaddem fetholunmu kura ve mezarii birer tarik ile kimin pamallk vekimin arpalk ve kimin temlik ettirp ve kendulara tamam istina geldikten sonra her biritevabiine nice timarlar ve zeametler ettirp erbab seyfin dirliklerin katettiler.Ocakaalar, saray halk, Beylerbeyiler, sancakbeyleri timarlar kendi akrabalarveya hizmetkrlar zerine yazdrarak hslatn kendileri alrlard. Bunun neticesindeerbab timar ve zeamet bilklliye yok oldu. Evvela timarl sipahisinin fevkaladeazalmasna mukabil ulufeli asker pek ziyade oald. 1567de adetleri ancak 48.000 iken,1620 tarihlerinde 100.000e kt. Tabii bununla beraber hazinenin yk de artt. 1565tevaridat 1830 yk, masraf 1896 yk idi. Hemen bir asr sonra 1650de irat 5329, masraf ise6872 yke kt. Bu fark reaya zerine ken yeni vergilerle kapatlyordu. Buna ramenvaridatn hemen 1/3kadar ak vard. Yenierilerin bu art, devleti mali mzayaka iine
atan balca sebeplerdendir. Hkmet bunlarn miktarn indirmeye alyorsa da bir trlmuvaffak olamyordu. 1652de buna teebbs eden Tarhuncu Paa ban kaybetti.Yenieriler, artk devletin birinci gailesi haline geldiler. Bunlar yalnz merkezde deil,taralarda da tagallp etmekte, reayay haraca kesmekteydiler. 1804te devlet, Belgraddakiyenierilere kar Srplarla ibirlii yapmak zaruretinde kalmt.39
38Akpaaolu,Akpaaolu Tarihi, (Yay. Haz. Atsz), stanbul 1970, s. 59.; Oru Be, Oru Be Tarihi,(Yay.Haz. Atsz), stanbul 1972, s. 42.; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan KapukuluOcaklar, I,Ankara 1988, s. 5.; Kavanini Yenieriyan Yenieri Kanunlar ( Yay. Haz. Tayfun Toroser ),stanbul 2012, s. 7.39
Halil nalck, Tanzimat Nedir?Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu( Ed. Halil nalckMehmet Seyidanlolu), [Tanzimat], 2. Bask, s. 36 37.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
31/209
15
Yukardaki ifadelerden de anlalaca zere, Tmar sisteminin bozulmas dier alanda da
olumsuz etkilerini ciddi ekilde gsterse de aslnda dorudan doruya ordunun yapsnda
etkili olmutur. Osmanl ordusunun temelini tekil eden Tmarl Sipahiler yldan yla
saylar azalarak nemlerini kaybetmiler fakat yenieriler gibi maal askerler ise giderek
glenmilerdir. Yenierilerin devlet ynetiminde etkili olmalarnn nemli sebeplerinden
birisi de, azmsanmayacak bir silahl g olarak mparatorluk bakentinde yerleik
olulardr. Bu sebeple hkmdarn gcn dikkate almadan her dnemde ve saysz
vesilelerle isyan edebilmiler, bu isyanlar ise genelde yenieriler lehine sonulanmtr.
Fakat elbette u muhakkaktr ki; merkezi ynetimin olduka zayflad 18.yydan itibaren
yenierilerin isyanlar daha etkili ve kanl olmutur. ou zaman ulemann da desteini
alp kalktklar hareketleri dinen merulatrarak isteklerini bir ekilde elde etmilerdir.Son isyanlarnda ise yeni dzene ve onun getirdii eitimlere kar karak eski
dzenlerine dnmek ve yeni dzenin sorumlularn ortadan kaldrmak istemilerdir. Askeri
modernlemeye kararl olan sarayn Yenierilerin bu isteklerine cevab ise yeni dzenin
eriata ve akla uygun olduu, bu dzenin imparatorluun menfaati gerei tesis edildii
eklinde olmutur. Ayrca, saray yeni dzene itaatetmeyen asileri ortadan kaldrabilecek
gte olduunu ve buna hazr bulunduunu da aka bildirmitir. 40Nitekim sonu da
sarayn ngrd ekilde gereklemitir.
Sultan II. Mahmutun kanl ve kesin bir ekilde Yenieri Ocan ortadan kaldrmas ayn
zamanda birok toplumsal snf da etkilemitir.Bu snflardan olarak, binlerce Yenieri
ile birlikte BektaTarikat da padiahn gazabndan paylarna deni almtr. Bu tarikat
kurulduu yllardan beri Yenieriler ile birlikte anlmtr ve Yenieri Ocana Bektai
Oca denilmitir. Vaka-y Hayriyeden hemen sonra Bektai derghlarnn kapatlmas
ve ok sayda Bektanin cezalandrlmasnn birinci sebebinin sz konusu tarihi ba
olduu anlalmaktadr. kinci sebep ise son isyan srasnda Bekta dervilerininyenieriler ile alenen birlikte hareket etiklerinin iddia edilmi olmasdr. Ocak
kaldrldktan sonra Bekta derghlar da ortadan kaldrlm, Bektalerin byk ksm
Mevlev ve Halvet tekkelerine snarak varlklarn bu tekkelerde srdrmtr.41
phesizdir ki; Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas II. Mahmut dneminin en nemli
40Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V, 5. Bask, Ankara 1988, s. 147.
41Berkes, a.g.e., s. 162.; Read Ekrem Kou, Yenieriler, 3.Bask, stanbul 2004, s. 432 435.;
VirginaH.Aksan, Kuatlm Bir mparatorluk Osmanl Harpleri 1700 1870, (ev.Gl aal Gven),2.Bask, stanbul 2011, s. 340 341.;Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 136137.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
32/209
16
olaydr. Oca ortadan kaldrarak Sultan Mahmut, seleflerinin yapamadn yaparak,
modernleme abalarnn nndeki en byk engeli ortadan kaldrmay baarmtr. Bu
olaydan sonra askeri alanda uygulanan yenilikler hz kazanmtr.
Vaka-yHayriye olarak bilinen Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas olay bir bakma
Osmanl merkez ordusunun da ortadan kalkmas demek olduundan, Vaka-y
Hayriyeden sonra yeni bir ordu kurulmu adna Muallem Askir-i Mansure-i
Muhammedyye denilmitir.42 Bu orduda Yenierilere has zelliklerin bulunmamasna
zellikle dikkat edilmi43, bununla birlikte Batl teknik, dzen ve silahlar esas alnmtr.
Yeni ordunun eitimi ve devam iin ortaya kan subay ihtiyacn karlamak iin Batl
subaylarn istihdam yeterli olmaynca Avrupadaki okullar rnek alnarak stanbulda
Mekteb-i Harbiye adyla subay yetitiren bir okul almtr. Bu okulda askeri derslerin
yannda fizik, kimya, matematik ve jeoloji gibi dersler okutulmu, retmenler ise
Avrupadan ve en ok da Prusyadan getirtilmitir.44 Bu ordu Dzenli ordu iin atlan
nemli bir gelime olmakla birlikte, askerliin artk bir ykmlle dayand iin milli
ordunun da ilk adm olmutur. Askir-i Mansure ile artk merkez ve eyalet ordularndan
kaynaklanan ikilik son bularak, bu ordular tek bir ordu olarak birletirilmitir. Orduda
kullanlan rtbeler ise modern ordularda kullanlan ekliyle deitirilmi, miralay ve
binba gibi rtbeler kullanlmaya balanmtr.45 II. Mahmut dnemi, getirilen birok
yenilikle beraber Osmanl ynetiminin Batl devletlerin basksnn ciddi bir ekilde
hissetmeye balad bir dnem olmutur. ngiltere, Fransa ve Rusya 1827de Navarin
Baskn ile Osmanl donanmasn yok ederken, 1828-1829 Osmanl Rus Sava sonunda
yaplan Edirne Antlamas ile Osmanl mparatorluu; Bamsz Yunanistan ve zerk
Srbistan tanmak zorunda kalmtr. 1833 ylnda Kavalal Mehmet Ali Paa isyanna
kar Osmanl devletiRusyadan yardm istemek zorunda kalm; Ruslar yardm etmiler,
bunun karlnda ayn yl yaplan Hnkr skelesi Antlamas ile Boazlardan gei
42 Yenieri Ocann kaldrlmas hakkndaki fermanla ayn zamanda yeni ordunun kuruluu da ilanedilmitir: []Artk bunlarn namlarnn bekasnn faydal olmayaca anlaldndan Sancak- erifaltnda toplanan ulemann oy birlii ile ocan ismi ve resmi kaldrlm, Yenierilik ad klliyen silinmi,onun yerine Askir-i Mansure-i Muhammedyye ismiyle talimli asker yazdrlmasna balanmtr. AhmetCevdet Paa, a.g.e. , s.417.; Erik Jan Zrcher, Turkey A Modern History,4. Bask, London&New York 1998,s. 42.43 Asker-i Mansure Kanunnamesi: Ahvali mehul, dnme veya mayas bozuk olmamak kaydyla on beyandan krk yana kadar olan kiilerden; din, uzuvlar mtenasip, k yaz harekete kaabiliyetliolanlarndan on beer kuru aylkla asker yazlacaktr.[]Ahmet Cevdet Paa,a.g.e. , s. 428.44
Karal, a.g.e.,V, s. 160.45nal, a.g.e., s. 17.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
33/209
17
hakk elde etmilerdir. Yine ayn isyan bastrmak maksadyla ngiltereden de yardm
istenmi, ngiltere yardm karlnda 1838 ylnda yaplan Balta Liman Antlamas ile
byk ticari imtiyazlar kazanmtr. zellikle Balta Liman Antlamas, devletin ekonomik
bamszln ald ok byk bir darbe olmas bakmndan olduka nemlidir. Yaanan
tm bu gelimeler Osmanl ynetimi tarafndan dmana galip gelebilmek iin hayata
geirilen yeniliklerin artk k durdurabilmek maksadyla yaplacak olmasna sebep
olmutur.
Sultan II. Mahmut dneminde, Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra, almamz
asndan, en nemli olay, Prusyal Yzba Helmuth von Moltkenin stanbulageliidir.
Prusya ordusundaki grevinden, izin alarak, bir geziye karak 23 Kasm 1835 tarihinde
stanbula gelen Moltke, daha sonra II. Mahmutun istei zerineincelemelerde bulunmak
ve yaplan almalara destek vermek zere Osmanl ordusunda greve balamtr. 46
Moltkenin greve balamasndan sonra Prusyadan subay daha talep edilmi ve bu
subaylar stanbula gelerek Osmanl hizmetine girmilerdir. Moltke Heyeti olarak
bilinen bu heyetten nce de Prusyal bir subay olan Albay Goetzenin 1798 ylnda , III.
Selimin isteiyle orduyu denetlemek iin, stanbula geldii bilinmekle birlikte, bir
gelenein balamas ve Moltke heyetinin Prusya Alman ekolnn yerlemesi asndan
nclk ettiini sylemek yanl olmayacaktr.47 Bu heyetle birlikte dier lkelerden
istenen danman eitimci says yava yava azalrken Trk ordusunda Alman etkisi
kendisini artarak hissettirmeye balamtr. almann daha sonraki blmlerinde Moltke
heyeti hakknda daha detayl bilgiler verileceinden bu blmde Moltkenin Sultan II.
Mahmut ve Osmanl ordusunun durumu hakkndaki baz dncelerini aktarmakla
yetinilecektir. Moltkenin aadaki ifadeleri Sultan II. Mahmut dnemini zetlerken ayn
zamanda, bir yabancnn bak asndan, Sultan Mahmut ve modernleme abalar
hakkndanemli bilgiler vermektedir:
Sultan Mahmutun saltanat devri, yzyllardan beri Trk egemenlii altnda ezilmi olanHristiyan milletlerin uyan ve benliklerini araylarna rastlar. Dedelerinin ettiihakszlklarn cezasn Osmann yirmi dokuzuncu torunu ekti. Srbistanda, Eflak veBodanda, Hellastaki reaya silaha sarldlar; Mslmanlar arasnda bir priten tarikat( Vahabler ) ba kaldrd; ezeli dman Moskoflar imparatorluun kuzey snrlarn tazyikediyordu, Rumeli ve Vidin, Badat, Trabzon ve Akk, am ve Halep, Lazkiye ve Yanya
46Kazm Karabekir, Trkiyede ve Trk Ordusunda Almanlar, (Yay. Haz. Orhan Hlag mer Hakan
zalp), stanbul 2001, s. 21.47
Jehuda J.Wallach,Bir Askeri Yardmn Anatomisi Trkiyede Prusya Alman Askeri Heyetleri 18351919, (ev. Fahri eliker), 2. Bask, Ankara 1985, s. 7 9.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
34/209
18
paalar birbiri ard sra isyan bayran ektiler, bu srada baehri boyuna yenierilerinisyanlar tehdit ediyordu.
On sekiz saltanat ylnn ac tecrbeleri sayesinde Sultan Mahmut, mevcut devlettekilatyla memleketi idare edemeyeceini ve hkmdarlyla hayatn, bu artlar
tamamyla deitirmek urunda ortaya koymas gerekti dncesine candan inand ve bunurneklerini Bat memleketlerinin tekilatlarnda arad. Her ne kadar slahat yoluna candanhazrlksz olarak girdiyse de, bunun kanlmaz zorunluluklarn grmeye kfi akl vebunlar uygulayabilecek cesareti vard.48
Moltkenin yukarda szn ettii II. Mahmutun cesareti ve kararll, kendisinden
sonraki yllar iin nemli bir hazrlk dnemi olmu,yenilikler askeri ve toplumsal alanda
kabul grerek yerlemilerdir. Bu dnemde sarf edilen samimi aba, Osmanl ynetici
elitinin lkenin durumunun farknda olduklarnn bir gstergesi olarak karmza
kmaktadr.49 Bu samimi aba, birok engelle karlasa da daha sonralar bilerek veya
bilmeyerek mparatorluun kne engel olmak iin yaplacak almalarn nn
amtr. Bu bakmdan Sultan II. Mahmut dnemi Trk Modernlemesi asndan
olduka nemli bir hazrlk ve balang dnemi olmutur. Asker alanda getirilen birok
yeniliklerin yannda, siyasi, idari ve ekonomik alanda alnan tedbirler ise Osmanl tarihinde
Tanzimat ad verilen dnemin temellerini oluturmulardr.
1.2 Tanzimat Dneminden II. Abdlhamit Dnemine Kadar Askeri Modernizasyon
abalar
Yukarda sz edilen ke engel olabilmek abas ve hatta tela, bilerek veya
bilmeyerek Osmanl ynetici elitini daha detayl tedbirler almaya sevk etmi, Lale
Devrinden itibaren tm devam eden modernleme almalar yeni bir form kazanarak,
kendisini her alanda hissettirmeye balamtr.
II. Mahmudun lmnn ardndan, byk olu ehzade Abdlmecit Osmanl
mparatorluununotuz birincipadiah olarak 1 Temmuz 1839 tarihinde50 tahta gemitir.
Sultan Abdmecitin clusundan nceOsmanl ordusu Nizipte Kavalal brahim Paann
kuvvetlerine malup olmu, iki gn sonra ise Kaptan- Derya Ahmet Paa [Hin / Firar
48Helmuth von Moltke,Moltkenin Trkiye Mektuplar,(ev. Hayrullah rs)3. Bask, stanbul 1999, s. 340
342.49
Wallach, a.g.e., s. 9.50Danimend, a.g.e., IV, s. 121
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
35/209
19
Ahmet Paa] Osmanl donanmasn Msra teslim etmitir.51 Yeni padiahn
hkmdarlnn ilk gnlerinde yaanan bu olaylar Osmanl ordusu iin bir ykm saylm
ve zellikle Osmanl donanmasnn varlndan bile sz edilemez hale gelmitir. Prusyal,
Macar ve Polonyal subaylarn Osmanl ordusu saflarnda bulunduu Nizip Sava,
Osmanl askeri gcnn yetersizliini gstermekle birlikte; uzun zamandr yrtt
almalarla Kavalal Mehmet Ali Paann baarsn gstermesi asndan da ayr bir
neme sahiptir.52Bu savatan sonra Msr ile varlan anlama gerei Msr, bamsz bir
eyalet olarak tannm ve bu eyalet ynetiminin Mehmet Ali Paann ailesine mahsus
olmak zere babadan ola geecek ekilde kabul edilmesi kararlatrlmtr.53Osmanlnn
ngiltere, Avusturya Macaristan, Prusya ve Rusya ile yapt ittifaklar neticesinde 1840
ylna kadar yaplan mcadelelerde deniz stnl salanm olsa da,54 sz konusu sonNizip Savann askeri adan en nemli sonucu; yrtlen askeri dzenlemelerin
eksikliklerinin anlalmas ve daha etkili ve kalc almalarn yaplmas gerekliliinin
kesin bir ekilde ortaya koymu olmasdr.
Sultan Abdlmecit 3 Kasm 1839 tarihinde okunan Glhane Hatt- Hmayunu ile, Sultan
II. Mahmut dneminde 1838 ylnda ilan edilmesi kararlatrlm iken ertelenen 55,
Tanzimat- Hayriyyeyi56ilan ettirmitir.Bylece, ilan edilen fermanla sunulan bir reform
kanunlar silsilesinin ilk tasla duyurulmutur ve Osmanl tarihinde Tanzimat Dnemi
olarak bilinen ve teknik olarak I. Merutiyetin ilanna kadar srecek olan dnem
balamtr.
Hariciye Nazr ve ayn zamanda Londra Elisi olan Mustafa Reit Paa, gen Sultan
Abdlmecitin Tanzimat Fermann ilan etmesindeolduka etkili olmutur. Son derece iyi
konutuu Franszcas sayesinde yabanc meslektalar ile ilikiler kurmu, Avrupa Reel
Politikinin farknda ve ehliyetli bir diplomat olan Paa, Topkap Saraynn Glhane
Bahesinde sz konusu ferman bizzat okumutur.57Bylece, Mustafa Reit Paa mimar
51Mustafa Nuri Paa, Netayic l Vukuat Kurumlar ve rgtlenmeleri ile Osmanl Tarihi, III IV, (Yay.
Haz. Neet aatay), 3. Bask, Ankara 1992, s. 276.52
lber Ortayl, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 2. Bask, stanbul 2008, s. 230 232.;Moltke, a.g.e., s. 308 - 31053Mustafa Nuri Paa, a.g.e., III IV, s. 278279.; Arnold J.Toynbee ve Kenneth P.Kirkwood, Trkiye BirDevletin Yeniden Douu,stanbul 2009, s. 52.54
Karal, a.g.e., V, s. 197201.55
Mustafa Nuri Paa, a.g.e., IIIIV, s. 277.56
Danimend, a.g.e., IV, s. 122.57Engin, a.g.m., s. 5251.
7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri
36/209
20
olduu Tanzimat birinci azdan ilan ederken, fermana da okunduu Glhane
bahesinden dolay Glhane Hatt- Hmayunu da denilmitir. Bu fermannn okunmas
srasnda hemen btn devlet bykleri, yabanc misyon temsilcileri, idari ve askeri erkn,
meslek kurulularnn temsilcilerive din adamlar Glhane bahesinde hazr bulunmutur.
Trenin ertesi gnnden itibaren, bata Sultan Abdlmecit olmak zere, hkmetin btn
temsilcileri Kuran- Kerime el basarak fermana sadk kalacaklarna dair yemin
etmilerdir.58Ayrca, sz konusu Ferman resmi gazete olan Takvim- i Vekayde de
yaynlanm ve bir hafta sonra her eyalet valisine ve sancak mstesellimine ayr ayr birer
fermanla tebli edilmitir.59
Trk Modernlemesinin en nemli olaylarndan biri olan Tanzimat ile ilgili bir tanmlama
yapmak gerekirse nalckn aadaki ifadelerinin yeterli olacaktr:
[] Bizce Tanzimat, imparatorluun btn XIX uncu asr tarihini izah eden temelhadisedir. Tanzimat, iktisad-itima temelleri ryerek yklmaya yz tutan birimparatorluun yeni prensiplerle yeniden kurulma teebbsn gsterir.60
nalckn ifadelerinden de anlalaca zere Tanzimat Ferman ile devletin kt ve
yklmak zere olduu tespit edilirken, hem ferman ile hem de bu fermann ngrd
uygulamalarla bu ke engel olunabilecei dnlmtr. kn temel sebebi olarak
ise, belki de prensip olarak, Osmanl lkesinde 150 yldr eriata ve dier kanunlara riayet
edilmediini, bu sebeple devletin ve toplumun bir gerileme iinde olduuna vurgu yapyor
ve bu sebeple, bundan byle yaplacak dzenlemelerin belirlenen hedeflere gre eriat ve
kanunlara uygun olarak yaplmas gerektiine / yaplacana vurgu yaplmak istenmitir.
Bu srarl eriat vurgusunda daha nce yaanan tecrbelerden der