* Prof.Dr.,FatihSultanMehmetVakıfÜniversitesiEdebiyatFakültesiTarihBölümüÖğretimÜyesi,İstanbul/Türkiye,aozcan@fsm.edu.tr

Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir BakışAbdülkadirÖzcan*

Özet Osmanlıtarihçiliğixv.yüzyılotalarındabaşladı.İlkeserlermenakıbnâme,destanvegazânâme türündedir.DahasonraTevârîh-iÂl-iOsmanadıaltında ilkstandarteserlerortayakonuldu.XVI.yüzyıldabiyografivebibliyografitürlerinin ilkörneklerikalemealındı;yarıresmîsaraytarihçiliğiolanşehnâmenüvisliğingüzelörnekleriverildi.XVII.veXVIII.yüzyıllardayenitarihtürleriortayaçıktıveresmîtar,hyazıcılığıolanvakanü-vislikmüessesesikuruldu.XIXveXX.yüzyıllardadahadaçeşitlenentarihkaynaklarınayenitürleeklendi. Anahtar Kelimeler:Tarihçilik,tarihyazıcılığı,tarihkaynakları,tarihtürleri

An Overview of The Ottoman Historiography and Ottoman Source Abstract Ottomanhistoriographystartedinthemidstof15thcentury.Theearlyworksweregiveninthetypesofhagiography (menakıbnâme),epicandgazanâme.Afterwards,thefirststandardisedworksstartedtobewritteninthenameofTevârih-i Âli-i Osman (Ch-ronicles of the Ottoman House). Thefirstexamplesofbiographyandbibliographywerewritteninthe16thcentury.Thegoodexamplesof şehname-writing,semi-officialcourtchroniclership,weregiven.Newtypesofhistoriographyemergedinthe17thand18thcenturiesandthereby“vak’anüvislik”asanofficialcourthistorywritingcameintoexis-tence.NewtypesofsourceswereaddedtotheOttomanhistoriographyinthe19thand20thcenturies. Keywords:Historiography,historicalsources,typesofhistory.

271

Tarih Yazımının Başlangıcı - İlk Eserler: OsmanlıDevleti’ningünümüzeulaşanilkstandarttarihleri,kuruluştanyak-laşıkbirbuçukasırkadarsonrakalemealındı1.BaştaÂşıkpaşazâdeolmaküzere,dahasonrakitarihçilerekaynaklıkedenYahşiFakih’eaitMenâkıb-ı Âl-i Osman ilkOsmanlıtarihisayılabilir2.XV.asrınilkçeyreğindeGermiyanlıAhmedîtara-fındanyazıldığıbilinenİskendernâme’ninsonunadercedilenmanzumDâsitân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman isegünümüzeulaşanilkyazılıkaynaktır3.Budu-rumdakuruluşdevrininilkasrıolanXIV.yüzyıldangünümüzeorijinalbirOsmanlıtarihininintikaletmemişolduğusöylenebilir.BuasrıntarihiPachymeres,Nicep-horos,KantakuzenosveİbnBattutagibiçağdaşBizans,Arapseyyahvetarihçi-lerinineserleriilebazımenâkıbnâmelerevedahasonrakikaynaklaradayanır.İlkorijinalTürkkaynaklarıolanMenâkıb-ı Âl-i Osmanmenkıbe;Dâsitân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman iseeskidestangeleneğininuzantısıgörünümündedir.Kuru-luşdevrinintarihçiliğindeşüphesizSultanII.Murad’ınmüstesnabiryerivardır.OnunhimayeveteşvikiyleözellikleArapçaveFarsçadantercümeedileneserlerarasındastandart tarihlerdebulunmaktadır.YazıcıoğluAli’nin İbnBîbî’den(ö.1285’tensonra)genişilâvelerleyaptığıTârih-i Âl-i Selçuk bunungüzelbirörneğiolupburadaOsmanlıDevleti’ninkuruluşyıllarındandasözedilmektedir. KuruluşdevritarihkaynaklarıarasındaTakvimlerönemliyertutar.Oldukçaeskibirgeleneğesahipolanİslâmîdönemastronomisininsontipikörnekleriolanbueserler,müneccimlertarafındanhazırlanır;buradaönemlisiyasîvetabiîolay-larınkronolojik listesiverilirdi.Buyönüyle saraymüneccimlerinin, ilkvak’a-nüvislerolduğudüşünülebilir.Eneskisi II.BayeziddönemindenkalanTakvim düzenlemesiII.Mehmedzamanındadasürmüşvebunlarınbirkısmıgünümüzeulaşmışveyayımlanmıştır4. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman’larisebuasrınvazge-

1 Tarihkaynaklarınınortayaçıkışı, çeşitlenmesive türleri içinbk.AbdülkadirÖzcan,“OsmanlıTarihEdebiyatındaTürlereGenelBirBakış”,Essays in honour of Ekmeleddin İhsanoğlu,İstanbul2006,s.129-152.

2 V.L.Ménage,“TheManaqibofYakhshiFaqih”,Bulletin of the School of Oriental and African Studies,sayı:XVI(1963)s.50-54.

3 Nihat Sami Banarlı, “XIV.AsırAnadolu ŞairlerindenAhmedî’nin Osmanlı Tarihi: Dâsitân-ıTevârîh-iMülûk-iÂl-iOsmanveCemşîdüHurşîdMesnevisi”,İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1939), VI, s. 111-176; Atsız, Osmanlı Tarihleri I, İstanbul,1949, s. 3.vd.; İsmailÜnver,Ahmedî İskender-nâme,Ankara,1983;M.FuadKöprülü,“Ahmedî”, İslâm Ansiklopedisi (İA), İstanbul,1965, I, s.216-221;PálFodor,“Ahmedi’sdâsitânasaSourceofEarly Ottoman History”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXXVIII/1-2(1984), s. 41-54; Günay Kut, “Ahmedî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA),İstanbul1989,II,s.165-167.

4 V. L. Ménage, “Osmanlı Tarihinin Başlangıcı” (trc. Salih Özbaran), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, İstanbul,1978, s. 230-231; a. mlf., “I.Murad’ınYıllıkları”,aynı eser,sayı33,İstanbul,1982,s.79-98.Türkiye’deilkTakvimneşirleriAtsız,Osmanlı Tarihine Ait Takvimler,İstanbul,1961veOsmanTurantaraflarından, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler,Ankara,1984isimlerialtındagerçekleştirilmiştir.

272

çilmeztarihkaynaklarındandır5.II.Murad(1421-1444,1446-1451)dönemindebaşlayanmüellifimeçhulTevârîh-i Âl-i Osmanyazmageleneğidahasonradade-vametmişvebutüreserlerdenbirçoğugünümüzeulaşmıştır.BueserlerüzerindeilkciddîçalışmayıFriedrichGieseyapmışvebunların14nüshasınıkarşılaştıra-rak1922yılındayayımlamıştır6.II.Muraddevrininbirbaşkaözelliği,gazânâme türününilkörneklerinindekalemealındığıdönemolmasıdır.1443–1444yıllarıolayları veözellikleVarnaSavaşı anlatıldığı anonimmensurGazavât-ı Sultan Murad b. Mehemmed Hân adlıeserbutüregüzelbirörnektir7.

Fetih Sonrası Tarih Yazıcılığı: İstanbul’un fethinimüteakip tarih yazıcılığında canlanma olmuş; ilk stan-dartdünyaveOsmanlıtarihiyazmadenemeleribudönemdeyapılmıştır8.Şük-rullah’ın,dünyanınyaratılışındanbaşlattığıFarsçaBehcetü’t-tevârîh’iOsmanlıdönemininilkumumitarihisayılabilir.Bueser937(1530-1531)yılındaMustafaFârisî tarafındanMahbûbu kulûbi’l-ârifîn adıylaTürkçe’yeçevrilmiştir.EserinOsmanlılaraait sonbölümüönceThéodorSeif tarafındanFarsçametinveAl-mancatercümesiylebirlikte1925yılındayayımlanmış9;dahasonradaNihalAt-sıztarafındanİstanbul’daneşredilmiştir10. Enverî’ninTürkçeDüsturnâme’sininönemiiseSâsânîler’den,Moğollar’dan,AnadoluBeylikleri’nden,özellikledeAydınoğulları’ndanbahsedenbireserol-masıdır.Düsturnâmeüzerinde ilkçalışmayı1928yılındaMükriminH.Yinançyapmış (incelemekısmı1930’da İstanbul’dabasılmış);Fransızca tercümesiylebirlikteParis’teyayımınıIrèneMélikoff1954’tegerçekleştirilmiş11;sonneşriniisekısmenNecdetÖztürkyapmıştır12.VeziriâzamKaramanîMehmedPaşa’nınArapçaTevârîhü’s-selâtîni’l-Osmâniyye’sikuruluştanbaşlayanilkmüstakilOs-manlı tarihidir. Eser önceMükriminHalilYinanç tarafından tercüme edilerekyayımlanmış(Türk Tarihi Encümeni Mecmuası,II/79,s.85-94);dahasonraiseİbrahimHakkıKonyalı tarafındanOsmanlı Sultanları Tarihi adıylaTürkçe’ye

5 AbdülkadirÖzcan,“Tevârîh-iÂl-iOsman”,DİA,XL,s.579-581.6 BueserNihatAzamattarafındanyeniharflerledeneşredilmiştir(İstanbul,1992).Benzerbir

başka anonimi ise,Anonim Osmanlı Kroniği adıylaNecdetÖztürk yayımlamıştır (İstanbul,2000).

7 EserHalilİnalcıkveMevlûdOğuztarafındanyayımlanmıştır(Ankara,1978).8 Fatihdönemitarihçiliğiiçinbk.AbdülkadirÖzcan,“FatihDevriTarihYazıcılığıveLiteratürü”,

Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, İstanbul’un Fethinin 550Yılı ÖzelSayısı,2003/1,sayı.14,s.55-62.

9 Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte,II,63vd.10 Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları,İstanbul,1939;Osmanlı Tarihleri I,İstanbul,1949,

s.39vd.11 AbdülkadirÖzcan,“Düsturnâme-iEnverî”,DİA,X,s.49-50.12 Fatih Devri Kaynaklarından Düstûrnâme-I Enverî, Osmanlı Tarihi Kısmı (1299-1466),

İstanbul,2003

273

çevrilmiş ve neşredilmiştir13 (Osmanlı Tarihleri I, İstanbul 1949, s. 323-369).DoğrudanFatihdevrinintarihiolanTursunBey’inTârih-i Ebü’l-feth’iise,mo-nografiktarihtelifitürününilkikabuledilebilir.FatihSultanMehmedvekısmenII.BayeziddevirlerineaitbueserönceTârih-i Osmanî Encümeni Mecmuası’nınilavesiolarak1330’dayayımlanmış;dahasonraMertolTulumtarafından1977’deTürkiye’de;HalilİnalcıkveRhoadsMurphytarafındaniseİngilizceözetiylebir-likte1978’deAmerika’daneşredilmiştir14. Fatihdevrinde(1451-1481)tarihedebiyatındakiasılgelişme,yarıresmîni-telikteolansaraytarihçiliğinin,yanişehnâmeciliğinbaşlamasıdır.FetihtensonraAcemdiyarındanİstanbul’agelenbirçokşair,II.Mehmedtarafındansarayaalın-mışvebunlaramaaşbağlanmıştır.İranşehnameciliğinintesirindekalarakdevrinpadişahınıövenbuşairler,OsmanlıTürkiyesindebutürünilkörneklerinivermiş-lerdir.HamidîveŞehdî’nineserlerikayıpsada,Muâlî’ninFarsçaHünkârnâme’siileKâşifî’ninVarnaveII.KosovasavaşlarınadairFarsçamanzumtarihçesiolanGazânâme-i Rûm’u günümüzeulaşmıştır15.Hayatıhakkındabilgimizbulunma-yanMehmedb.HacıHalilel-Konevî’ninFatih’inemriylekalemealdığıTârih-i Âl-i Osman adlı eseri de aynı kategoride mütalaa edilebilir. Müellif eserindeKonya’dakimimarîeserlerden,eskitakvimlerdenvekısacaSelçuklular’danbah-settiktensonra,FatihdevrinekadarOsmanlıtarihiveözellikleSultanMehmeddönemi üzerinde durur. II. Bayezid döneminde tamamlanan eserin günümüzeulaşanikiyazmasıParisMilliveKayseriRâşidEfendikütüphanelerindedir16. Fatihdevrininbirbaşkaözelliği,ozamanakadaryürürlükteolanörfîkanun-larınilkdefatedvinedilmesidir.Sonyıllarda,Kānunnâme-i Âl-i Osman üzerin-deki şüpheler izale edilmişvebueşsiz teşkilât tarihikaynağının ilmîneşirleriyapılmıştır17.Diplomasitarihininbirnumaralıkaynağıolanmünşeâtmecmuasımeydanagetirmegeleneğinindebupadişahdönemindebaşladığı söylenebilir.Günümüzeböylebireserintikaletmişveyayımlanmıştır18.

13 ŞehabeddinTekindağ,“MehmedPaşa,Karamanî”,İA,VII,s.588-590.14 MertolTulum,“DursunBey”,DİA,X,s.6-7.

15 RobertAnhegger,„Muâli’ninHünkârnâmesi“,İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi,1949,I/1,s.145-166.EserüzerindeRefetYalçınBaratatarafından1992yılındadoktora tezi hazırlanmıştır. Gazânâme-i Rum üzerinde ise tarafımdan yüksek lisans teziyaptırılmış,eserTürkçe’yeçevirtilmiştir(MuhammedEbrahimEsmail,Kâşifî’nin Gazânâme-i Rum Adlı Farsça Eseri, Türkçe’ye Tercümesi ve Tahlili, Mimar Sinan Güzel SanatlarÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,İstanbul,2005.

16 RobertAnhegger,“Mehmedb.HacıHalilel-Kunevî’ninTârih-iÂl-iOsman’ı”,Tarih Dergisi, İstanbul1950-51,II/3-4,s.51-66.

17 Abdülkadir Özcan, “Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş KatliMeselesi”,Tarih Dergisi (1981-1982), sayı33,s.7-57; Fatih Sultan Mehmed, Kanûnnâme-i Âl-i Osman,İstanbul2003,2006ve2013.

18 Fâtih Devrine Âit Münşeât Mecmuası (neşredenler: Necâti Lugal –Adnan Erzi), Anka-ra,1956.

274

II. Bayezid ve Osmanlı Tarihçiliğinin İnkişafı: XV. yüzyılın son hükümdarı olan II. Bayezid ve döneminin (1481-1512),tarih yazıcılığındamüstesna bir yeri vardır.Zira ilk standartOsmanlı tarihleriolanÂşıkpaşazâde’ninTevârîh-i Âl-i Osman’ı,Neşrî’ninKitâb-ı Cihânnümâ’sı,İdrîs-iBitlisî’ninFarsçaHeşt Bihişt’iveİbnKemâl’inTevârîh-i Âl-i Osman’ı19 budönemdeyazılmıştır.Bunlardansonikisieserlerinibizzatpadişahınemriüze-rinekalemealmışlardır.Oruç,RuhiveBihiştîadlarındakiEdirneliüçtarihçiiseTevârîh-i Âl-i Osman yazmageleneğinindiğerörneklerinivermişlerdir.Günümü-zeulaşmayanYahşiFakih’inMenâkıb’ındanyararlanması,ÇelebiMehmed’denitibarenbirçoksavaşakatılmasıvegördüklerinideğerlendirmesi;daha sonrakitarihçilerekaynakolmasıbakımındanyarıdestanımsı,yarıgazanâmetarzındakiÂşıkpaşazâde Tarihi’ninTevârîh-i Âl-i Osman’lar içindeözel bir yeri vardır20. Neşrî’ninKitâb-ı Cihannümâ’sıiseilktenkidîtariholarakkabuledilebilir.Ger-çekten,kuruluştanbaşlayanbueser,Âşıkpaşazâde Tarihi’ninâdetasistemleştiril-mişşekligibidir21.İdris-iBitlisî’niniseOsmanlıtarihçileriarasındaçokayrıbiryerivardır.KuruluştanbaşlayanHeşt Bihişt,gelenekselTevârîh-i Âl-i Osmanlar tarzındaolmaklabirlikte,belâgatlivemübalağalıüslûbuyla İran tarihyazıcılı-ğınınOsmanlılaragirmesindeetkiliolmuştur.Gerçektenİdrîs-iBitlisî ifadeveüslûpbakımlarındandahasonrakitarihçilerüzerindemüessirolmuş;hattaXVIII.yüzyıldaortayaçıkanresmîdevlettarihçileribileonuntesirialtındakalarakkonubaşlıklarınıgenellikleFarsçaveyayarıFarsçayazmışlardır22. II.Bayeziddevrindesadecebirolayamahsusmonografikeserlerdeyazıl-mıştır.AnonimMenâkıb-ı Sultan Bayezid; Uzun Firdevsî’ninKutbnâme’si veSuziÇelebi’ninGazânâme’sibunlaraörnektir23.CemSultanadınaBayatîHa-san’ınyazdığıCâm-ı Cem-âyîn isemahiyetimeçhulOğuznâme’denözetlenmiş,

19 Bueserüzerindekiçalışmalariçinbk.İsmetParmaksızoğlu,“KemâlPaşa-zâde”,İA,VI,s.561-566veŞerafettinTuran,“Kemalpaşazâde”,DİA,XXV,s.238-240.

20 BirçokyazmasıbulunanTevârîh-i Âl-i Osman, Âşıkpaşazâde Târihi adıyla1332yılındaÂlîBey,1929’daF.Giese,1949’daAtsız,2003yılındaiseOsmanoğulları’nın TarihiadıylaKemalYavuzveYektaSaraçtarafındanyayımlanmıştır.

21 Eserinyayımıikiciltolarak1949ve1957yıllarındaAnkara’daFaikReşitUnatveMehmetAltay Köymen; 1951 yılında ise Leipzig’te Fr. Taeschner tarafından gerçekleştirilmiş; sonneşrinideN.Öztürkyapmıştır(İstanbul,2008).

22 BüyükşöhretinerağmenHeşt Bihişthenüzyayımlanmamış;ilkikipadişahdönemidışındakikısımlar ciddî tetkiklere konu olmamıştır (Mehmet Şükrü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu: Bitlisli İdris’in Heşt Bihişt Adlı Eserine Göre,Ankara,1934).FatihSultanMehmeddevrineait kısım üzerinde tarafımdanMuhammed Ebrahim’e doktora tezi yaptırılmış ve bu ketîbeTürkçeyeçevirtilmiş;II.Bayeziddöneminedairsonketîbeüzerindeiseyinedoktoraçalışmasıyapılmaktadır.AbdülkadirÖzcan,“HeştBihişt”,DİA,XVII,s.271-273;a.mlf.,“İdris-iBitlisî”,DİA,XXI,s.485-488.

23 AgâhSırrıLevend,Gazavâtnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavâtnâmesi,Ankara,1956,s.19-20,21OrhanF.Köprülü,“Firdevsî,Uzun”,DİA,XIII,s.127-129.

275

OsmanlısilsilenamesiveCemSultan’lailgilimalumateklenerekbuşehzadeyesunulmuşbireserdir24.

Yavuz ve Kanuni Devirlerinin Gazânâmeleri: Selimnâmeler ve Süley-mannâmeler: XVI. yüzyılda,YavuzSultan Selim devrinin (1512-1520) tipik gazavâtnâ-meörnekleriSelimnâmelerdir. İlki,dahaYavuz’unsağlığındaİdris-iBitlisî ta-rafındanyazılanbutürün20civarındaörneğibulunmaktadır.HattabupadişahınölümündensonraSelimnâmetelifinedevamedilmesi,zamanlaâdetabirYavuzmythos’ununortayaçıktığınıgöstermektedir25. SaltanatıyarımasrayaklaşanKanuniSultanSüleymandevrinde(1520-1566)deçeşitli türlerdetarihlerkalemealınmıştır.EskigeleneğindevamıolarakOs-manlıtarihiniumumidünyaveİslâmtarihinindevamıtarzındaelealaneserleryanında,kuruluştanbaşlayanTevârîh-i Âl-i Osman’lardayazılmış;Yavuzdevri-ninSelimnâmelerininyerinibudönemdeSüleymannâmeleralmıştır26. Kanuni devrinde yazılmış hılkatten başlayan eserlere,Matrakçı Nasuh’unMecma`u’t-tevârîh’i27, Ramazanzâde Mehmed’in Târih-i Nişancı’sı28 ve Mus-lihiddinLârî’ninMir’âtü’l-edvâr’ı29;Tevârîh-i Âl-i Osman’lara iseHadîdî’ninmanzum30,MuhyiddinMehmed’in31 ve Lütfi Paşa’nın32 mensurTevârîh-i Âl-i Osman’larıörnekgösterilebilir.UzunsürenKanunidöneminintamamınıihtivaedenSüleymannâmeyoktur.EnkapsamlısıolanCelalzâdeMustafa’nınTabakā-

24 İlkneşri 1331yılındaAliEmîrî tarafındanyapılanCâm-ı Cem-âyîn, 1949yılındaFahrettinKırzıoğlutarafındanİstanbul’dayayımlanmıştır(AbdülkadirÖzcan,“Câm-ıCem-âyîn”,DİA, VII,s.43).

25 Konuyla ilgiligenişbilgi içinbk.ŞehabeddinTekindağ,“Selimnâmeler”,Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, 1970, s. 202-203; Erhan Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi,İstanbul,2007,s.42-45;AhmetUğur,“Selimnâme”,DİA,XXXVI,s.440-441.

26 Konuylailgiligenelbilgiiçinbk.AbdülkadirÖzcan,“HistoriographyintheReignofSüleymanTheMagnificent”,The Ottoman Empire in the Reign of Süleyman The Magnificent, İstanbul,1988, s. 167-222 ve bunun genişletilmiş çevirisi için bk. “Kanuni Sultan Süleyman DevriTarihYazıcılığıveLiteratürü”,Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan,İstanbul,2006,s. 113-154; ErhanAfyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, s. 46-54;AbdurrahmanSağırlı,“Süleymannâme”,DİA,XXXVIII,s.124-127.

27 HüseyinG.Yurdaydın,“MatrakçıNasuh”,DİA,XXVIII,143-145;a.mlf.;Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn(nşr.H.G.Yurdaydın),Ankara,1976,giriş,s.3vd.;22vd.

28 AbdülkadirÖzcan,“MehmedÇelebi,Ramazanzâde”,DİA,XXVIII,s.449-450.29 EsasolarakKanunidevrindeyazılanbueserII.Selim’etakdimedilmiştir.HulusiKılıç,“Lârî,

Muslihuddin”,DİA,XXVII,s.103-104.30 EserNecdetÖztürktarafındanyayımlanmıştır(İstanbul,1991).31 Bilgiiçinbk.Th.Menzel–BekirKütükoğlu,”MuhyiddinMehmed”, İA,VIII,s.555-556.32 FuadKöprülü,“LutfiPaşa”,Türkiyat Mecmuası,1925,s.119-150;TayyibGökbilgin,“Lutfi

Paşa”,İA,VII,s.96-101;Mehmetİpşirli,“LutfiPaşa”,DİA,XXVII,s.234-236.

276

tü’l-memâlik’i33bile1554yılınakadargelir.DiğerSüleymannâmelerdenbazısınıBostanÇelebi,CelalzâdeSalih,Gubârî,Mahremî,Hâkî,EyyûbîveSenaîkalemealmışlardır34. Bu hükümdarın bazı seferleri, müstakil eserlere de konu olmuştur. Ez-cümle,Belgrad’ın,Rodos’un,Macaristan’ınveSigetvar’ınalınmasıylailgiliolarakadetaBelgradnâme,RodosnâmeveSigetvarnâme türleriortayaçıkmış-tır.BuaradaBarbarosHayreddinPaşa’nınsefervezaferleriyle ilgilieserleriseBarbarosnâme adıylaanılabilecekayrıbirgrupoluşturur.FatihdevrindebaşlayanfakatdevametmeyenyarıresmîsayılabileceksaraytarihçiliğiolanŞehnâmenüvîslik,Kanunidönemindedahadamüesseseleşmiş,FethullahÂrifîveEflatunŞirvanîgibişehnâmecilerbutürünFarsçagüzelörneklerinivermiş-lerdir35. II.Selimdöneminde(1566-1574)fethedilenKıbrıs’la ilgiliVusûlî’ninSe-limnâme’siönemlidir.Bupadişahıncülûsuylabaşlayaneser III.Murad’ın tah-taçıkmasıylasonaerer36.Şerîfî’nin37,Pîrî’nin38,Zîrekî’ninfetihnâmeleriilebutürün bazı anonim örneklerinden başka, Yemen seferi ve fethiyle ilgili baştaRumûzî’ninmanzumFütûh-ı Yemen’iolmaküzere39,Şihâbî’ninvebiranonimeserin varlığı bilinmektedir. Bu padişahın şehzadeliği sırasındaki saltanatmü-cadelesinikonualananonimbireser İtâatnâmeolup,birnüshasıHüsrevPaşaKütüphanesi’nde,nr.341’dekayıtlıdır40.

XVI. Asrın Büyük Genel Tarihleri:XVI. yüzyılın asıl büyük tarihleri bu asrın ikinci yarısında ve sonlarında ya-zılmıştır. Cenâbî’ninArapça el-Aylemü’z-zâhir’i41, GeliboluluMustafaÂlî’ninKünhü’l-ahbâr’ı42 umumi dünya tarihinin; Hoca Sadeddin Efendi’nin Tâ-

33 AbdülkadirÖzcan,“Tabakātü’l-memâlik”,DİA,XXXIX,s.301-303.34 a.mlf.,“KanuniDönemininTarihleri:Süleymannâmeler”,Tarih ve Medeniyet,Nisan,1995,

sayı14,s.40-41.35 a.mlf.,“KanuniSultanSüleymanDevriTarihYazıcılığıveLiteratürü”,Prof. Dr. Mübahat S.

Kütükoğlu’na Armağan,İstanbul,2006,s.148-149.36 Eser Necdet Öztürk tarafından yayımlanmıştır (“KazaskerVusûlî Çelebi ve Selimnâmesi”,

Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,İstanbul,1987,sayı50,s.9-108) . 37 Neşriiçinbk.ÖzcanMert,“Şerîfî’ninFetihnâme-iKıbrıs’ı”,Tarih Enstitüsü Dergisi,İstanbul,

1974,sayı4-5,s.49-7838 nşr.HaridFedai,Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs,Lefkoşe,1997.39 nşr.HulusiYavuz,Yemen’de Osmanlı İdaresi ve Rumûzî Tarihi (923-1012/1517-1604), I-II,

Ankara, 2003.40 II.Selimdevritarihliteratürüiçinbk.Levend,Gazavâtnâmeler,s.79-85;Afyoncu,aynıeser,

s.54-57.41 Mehmet Canatar, “Cenâbî Mustafa Efendi. Hayatı, Eseri ve Tarih Görüşü”, Akademik

Araştırmalar Dergisi,İstanbul,2000,IV,s.259-289.42 LiteratüriçinbkAfyoncu,Tanzimat Öncesi Osmanlı Araştırma Rehberi,s.58,not:194.

277

cü’t-tevârîh’i43 ileMehmed Zaim’inCâmi`ü’t-tevârîh’i44 Tevârîh-i Âl-i Osman yazma geleneğinin son tipik örnekleridir. Eflatun Şirvanî’nin başlayıp SeyyidLokman’ıntamamladığıFarsçaHünernâme iseşehnamenüvislikolarakbilinenminyatürlüsaraytarihçiliğiningüzelörneklerindendir45.SelânikîMustafa,adınaizafetlebilinenveorijinalbirvekayinâmeolaneserinde1563-1600yıllarıarasıolaylarınıtafsileder46. Çeşitlisefer,zafervefetihlerleilgilimonografilerindayazıldığıXVI.yüzyıltarihedebiyatınınbirbaşkabüyükeseriise,FeridunAhmedBey(ö.1583)tarafın-danresmîyazışmalarınbirarayagetirilmesindenoluşanMünşeâtü’s-selâtîn’dir47. YineXVI.asırdailkörneklerigünümüzeulaşanbiyografyavebibliyografyalardatarihliteratürününvazgeçilmeztürleriolmuştur.Gerçiİslâmtarihininsiyerge-leneğinintipikörneklerindenSüleymanÇelebi’nin(ö.1422)Vesîletü’n-necât adlıMevlid’iileİskendernâmeveHamzanâme gibieserlerdahaöncedenyazılmışsada,gerçekmânâdabiyografikeserlerXVI.asırdakalemealınmıştır.TaşköprizâdeAhmedEfendi’nin48ArapçaNevâdirü’l-ahbâr’ıveeş-Şekāiku’n-Nu`mâniyye’si49 ileÂlî’ninMenâkıb-ı Hünerverân’ı50biyografitürününilktipikörnekleridir. Buasrınbirbaşkabiyografidalı,Araplarıntabakat,İranlılarıntezkiregelene-ğininuzantısısayılabilecek tezkirelerdir.Şairlerleilgiliilkeser,SehiBey’inHeşt Bihişt’idir51.Daha sonra bunuLatîfî,ÂşıkÇelebi,Ahdî,KınalızâdeHasan veBeyânî’nintezkireleritakipetmiştir.Budönemdeevliyatezkirelerinindeörnek-lerininverildiğibelirtilmelidir.Yinebiyografitürününmenâkıbnâmeve vefeyât dallarındatelifvetercümelerdeyapılmıştır. Bibliyografya türünde yazılmış belki de tek eser, TaşköprizâdeAhmed’inArapçaMiftâhü’s-saâde’sigibidir.MüellifinoğluKemaleddinEfenditarafındanMevzûâtü’l-ulûm adıylaTürkçe’ye çevrilen bu eser daha sonra yazılan birçokeserekaynakolmuştur52. Yineİslâmîedebiyatındevamıolansiyâsetnâme veyanasîhatnâme türünün

43 ŞerafeddinTuran,“Sadeddin”,İA,X,s.27-32,a.mlf.,“HocaSadeddinEfendi”,DİA,XVIII,s.196-198.

44 FranzBabinger,Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri(trc.CoşkunÜçok),Ankara,1982,s.109-110;Tarih-Coğrafya Yazmaları Katalogları,s.100-101.

45 ZeynepTarımErtuğ,“Hünernâme”,DİA,XVIII,s.484-485.46 [BekirKütükoğlu],“Selânikî”,İA,X,s.340-351;Mehmetİpşirli,“SelânikîMustafaEfendi”,

DİA,XXXVI,s.357-359.47 Eserdaha sonrayapılan ilavelerleyayımlanmıştır (I-II, İstanbul,1264-1265 ve1274-1275).

AbdülkadirÖzcan,“Münşe’atü’s-selâtîn”,DİA,XXXII,s.20-22.48 YusufŞevkiYavuz,“TaşköprizâdeAhmedEfendi”,DİA,XL,s.151.49 AbdülkadirÖzcan,“eş-Şekāiku’n-Nu’mâniyye”,DİA,XXXVIII,s.485-486.50 HidayetYavuzNuhoğlu,“Menâkıb-ıHünerverân”,DİA,XXIX,s.110-111.51 GünayKut,“HeştBihişt”,DİA,XVII,s.273-274.52 İlhanKutluer,“Miftâhu’s-sa’âde”,DİA,XXX,s.18-19.

278

ilkörnekleriOsmanlılar’daXVI.yüzyıldaortayaçıkmıştır.İdris-iBitlisî’nin(ö.1520)FarsçaKanun-ı Şehinşâhî’si53,SadrazamLütfiPaşa’nın(ö.1563)Âsafnâ-me’si54,HasanKâfî’nin(ö.1615)Usûlü’l-hikem’i55veGeliboluluÂlî’ninNusha-tü’l-selâtîn56 adlıeserleridışında,müelliflerimeçhulKitâbu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’minîn57veHırzü’l-mülûk58 dabuasırdakalemealınmıştır. ŞâirNev`î’nin(ö.1599)Netâyicü’l-fünûn ve mehâsinü’l-mütûn’u59iseilkan-siklopedik eserlerdendir. Kezâ,Latîfî’ninRisâle-i evsâf-ı İstanbul’u60 ilk şehirtarihiolarakkabuledilebilir.Sultanvesünnetdüğünleriniyansıtansurnâmetürüilkdefabuasırdaortayaçıkmıştır.Fatihzamanındabaşlayankanunnâme tedviniişi,oğluBayezid,torunuYavuzvebununoğluKanunizamanlarındadadevametmiştir.

XVII. Yüzyıl Tarihçiliği ve Tarihleri: XVII.yüzyılda,eskigeleneğindevamıniteliğindeKâtibÇelebi,BosnalıHüse-yin,KaraçelebizâdeAbdülazizveMüneccimbaşıAhmedtaraflarındanyazılandün-ya;SolakzâdeMehmedHemdemî,AbdurrahmanHibrîvs.taraflarındanisegenelOsmanlıtarihlerininyanında,HocazâdeMehmed,SâfiMustafa,Mehmedb.Meh-med,TopçularKâtibiAbdülkadir,MehmedHalife,VecihiHasanveAbdiPaşagibitarihçilertarafındanvekāyinâme tarzındaözeltarihlerinvemonografilerintelifin-debüyükartışolmuştur.Özeltarihleringazânâme,fetihnâme,şehirtarihigibialttürlerinedairIyânîCafer,İbrahimHarimî,Vasıtî,KilarîMehmed,TugîHüseyin,HasanbeyzâdeAhmed,TopçularKâtibiAbdülkadir,AbdurrahmanHibrî,GüftîAli,MustafaZühdî,MühürdarHasan,BehcetîHüseyinvs.taraflarındaniseçoksayıdaeserkalemealınmıştır.Buaradayarıresmîniteliktekişehnâme61 türündeGanîzâdeNâdirîveMülhemîİbrahimtaraflarındaneser telifidevametmişsede,buasırdaşehnâmenüvislik yerini yavaş yavaş vekāyinüvisliğe bırakmaya başlamıştır. Bi-

53 HasanTevekkülîtarafındandoktoraçalışmasıyapılaneserTürkçe’yedeçevrilmiştir(İstanbul,1974).Özetbirneşriiçinbk.AhmetAkgündüz,Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri, İstanbul,1991,III,s.13-40.

54 EserinsonvemükemmelneşriniMübahatKütükoğlugerçekleştirmiştir(LütfiPaşaÂsafnâmesi,Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan,İstanbul,1991,s.49-99.

55 Mehmet İpşirli, “Hasan Kâfî el-Akhisârî ve Devlet Düzenine Ait Eseri”, Tarih Enstitüsü Dergisi,sayı10-11,1981,s.239-278.

56 EserAndreasTietze (ö. 2003) tarafındanMustafā Âli’s Counsel for Sultans of 1581 adıylayayımlanmıştır(I-II,Wien1979,1982).

57 nşr.YaşarYücel,Ankara1980veOsmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar(Ankara,1988)içindes.91vd.

58 aynıeseriçindenşr.YaşarYücel,s.171vd.59 Nadirİlhantarafındanyüksellisansteziolarakçalışılaneser,ÖmerTolgaytarafındanİlimlerin

Özüadıylayayımlanmıştır(İstanbul,1995).60 EserNerminSunerPekintarafındanyayımlanmıştır(İstanbul,1977).61 ChristineWoodhead,“Şehnâmeci”,DİA,XXXVIII,s.456-458.

279

yografyacılıktabüyükgelişmeolmuş,biryandanNev`îzâdeAtâîtarafındanZeyl-i Şakāik,KâtibÇelebi tarafındanSüllemü’l-vusûl veMuhibbî tarafındanHulâsa-tü’l-eser gibiumumî;CemaleddinHulvîveNefeszâde İbrahim taraflarından iseHalvetîmeşâyıhınadairLemezât-ı HulviyyeveGülzâr-ı Savabgibihususîniteliktebiyografikeserleryazılırken;Riyâzî,Fâizî,Rıza,YümnîveGüftîgibibirçoktezki-recideşairvetarikaterbabınınhaltercümelerinimüstakileserlerdetoplamışlardır. Bibliyografya türünde Kâtib Çelebi tarafından, sadece XVII asrın de-ğil,Osmanlı tarihinin, hatta İslâm tarihinin en büyük eseri sayılabilecekKeş-fü’z-zunûn’u62;kezaseyahatnametüründeiseyinedünyanınenbüyükeserisayı-lan Evliya Çelebi Seyahatnâmesikalemealınmıştır63. Münşeât, ansiklopedi, siyasetname ve kanunname hazırlama geleneklerinindışında, ıslahatadaireserlerindebollaşması,gerilemeyeparalelolarakyinebuasırdaolmuştur.SiyasetnâmedalındaHasanbeyzâdeAhmed’inUsûlü’l-hikem’i,AlaybeyizâdeMehmed Emin’inNesâyihü’l-mülûk’ü, SarıAbdullah’ınNasîha-tü’l-mülûk’üörnekgösterilebilir64.AskerîteşkilatlailgiliilkmüstakileserolanveKavânîn-i Yeniçeriyân olarakbilinenanonimMebde-i Kanun-ı Yeniçeri Ocağı Ta-rihi debuasırdayazılmıştır65.AynıasırdaDefterEminiAynAliEfendi,Kavânîn-i Âl-i Osman der-Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân (İstanbul1280)adlıeserindeyine ilkdefaOsmanlı taşra teşkilatı, topraksistemivemerkezbürokrasisihak-kındabilgilerverir66.KlasiklâyihatürününgüzelbirörneğinikalemealanKoçiBey,kendiadıylaanılanünlüRisaleleriniIV.MuradvehalefiSultanİbrahim’esunarak, devlet bünyesindeki bozuklukları ve yapılması gerekenleri sıralar67. KâtibÇelebiise,1653’teyazdığıDüstûrü’l-amel li-Islâhi’l-halel adlıküçükfa-katmuhtevalıeserinde68,devletbünyesindekibozukluklara,özelliklemalîsıkın-tılaraçarelerarar.AynıtürdeyazılmışKitâb-ı Müstetâb’ınmüellifimeçhuldür69. Eyyûbî Efendi Kanunnâmesi70, Abdi Paşa KanunnâmesiveHezarfenHüseyin’in

62 İlhanKutluer,“Keşfü’z-zunûn”,DİA,XXV,s.321-322.63 M.CavidBaysun,“EvliyaÇelebi”,İA,İstanbul,1977,IV,s.400-412;Müctebaİlgürel,“Evliya

Çelebi”,DİA,İstanbul,1995,XI,s.529-533.64 Ahmet Uğur, Osmanlı Siyasetnameleri, Kayseri, 1992; Coşkun Yılmaz, “Osmanlı Siyaset

Düşüncesinin Kaynakları ile İlgili Yeni Bir Kavramsallaştırma: Islahatnâmeler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi,II/2,İstanbul,2003,s.339-378.

65 nşr.Yu.A.Petrosyan,Moskova,1987.66 Uzun bir girişle eserin tıpkıbasım neşriM.TayyibGökbilgin tarafından gerçekleştirilmiştir

(İstanbul,1978).Ayrıcabk.Mehmetİpşirli,“AynAliEfendi”,DİA,IV,s.258-259.67 Eserin neşriAli KemaliAksüt tarafından yapılmıştır (İstanbul, 1939).M. Çağatay Uluçay,

“KoçiBey”,İA,İstanbul,1977,VI,s.832-835;ÖmerFarukAkün,KoçiBey”,DİA,XXVI,s.143-148.

68 OrhanŞaikGökyay,“Düstûrü’l-amel”,DİA,İstanbul,1994,X,s.50-51.69 HerikieserYaşarYüceltarafındanikidefayayımlanmıştır.(Ankara,1974ve1988’deKitâbu

Mesâlihi’l-müslimîn ve Hırzü’l-mülûkilebirlikte)70 nşr.AbdülkadirÖzcan,İstanbul,1994.

280

Telhîsü’l-beyân’ı71iseFatih’inKānunnâme-i Âl-i Osman’ıtarzındamüesseseveteşkilâttarihinedaireserlerdir.BuasırdamünşeâttürüneSarıAbdullahEfendi’ninDüstûrü’l-inşâ’sı72ileŞâirNâbi’ninMünşeât’ıörnekgösterilebilir. XVII.yüzyıldayapılanfetihlervesavaşlarhakkındafetihnâme vegazavât-nâmelerdeyazılmıştır73.SefaretnamenevindeiseViyanaelçileriKaraMehmedPaşaileZülfikarEfendi(Paşa)’nineserleributürünilkörnekleridir74.

XVIII. Yüzyıl Tarihçiliği ve Tarihleri: XVIII.yüzyıldaumumîOsmanlıtarihleriyanında,vekāyinâme türündedepekçokeseryazılmış;vekāyinâmecilikbuasrınbaşlarındanitibarenresmîniteliğebü-rünerek,vekāyinüvislik(vak’anüvislik)yarıresmîsaraytarihçiliğiolanşehnâme-nüvisliğinyerinialmıştır.Fakatgayrıresmîolarakvak’ayazmageleneğidedevametmiştir.Yalnızcabirkonuyaayrılmışmonografilerdenbaşkaşehirtarihçiliğinde,biyografya,bibliyografya,ansiklopedivemünşeâttürleridışındadevletdüzenine,siyasetedaireserlerveteşrifatmecmualarıilesultanveşehzadesünnetdüğünlerinikonualansurnâmetüründedegüzelörneklerverilmiştir.Elçigözlemveraporlarınımuhtevisefâretnâmeninisebuasırdadahafazlaörneklerikalemealınmıştır. GeneltarihlereskigeleneğindevamıolarakdünyanınyaratılışındanveyaOs-manlıDevleti’ninkuruluşundanbaşlayanlarolarakyineikikategoriyeayrılabilir.Bunlardan birincisine Şemdanîzâde Süleyman’ınMür’i’t-tevârîh’i75; ikincisineiseMü’minzâdeAhmedHasib’inmanzumSilkü’l-leâli Âl-i Osman’ı76örnekgös-terilebilir. Resmî ve gayrı resmî diye ikiye ayrılabilecekvekāyinâme türünden resmîolanlarNaîmâMustafaEfendiilebaşlar,asrınsonuncuvak’anüvisiAhmedVâ-sıf’la devam eder77.Gayrı resmî vekayinâmelere ise Îsâzâde Tarihi78, Zübde-i Vekāyiât79, Uşşakîzâde Tarihi80, Zeyl-i Fezleke(Silâhdar Tarihi)81 vebunundeva-

71 nşr.Sevimİlgürel,Ankara,1998.72 AdnanErzi,“TürkiyeKütüphanelerindenNotlarveVesikalarII”,TTK Belleten,XIV/56,1950,

s.631vd.;NihatAzamat,“SarıAbdullahEfendi”,DİA,XXXVI,s.147.73 Levend,Gazavâtnâmeler,s.103-135.74 Busoneser2007yılındaMustafaGülerveSongülÇolaktarafındanayrıayrıneşredilmiştir.75 BueserinKanuniSultanSüleymandöneminekadargelenkısmı1338yılında;1730’daI.Mah-

mud’uncülûsundan1777’yekadarolankısmıiseMünirAktepetarafındanüçcilthalindeya-yımlanmıştır(İstanbul,1976,1978,1980).1520-1730arasınadairolanbölümüüzerindeisetarafımdanMustafaÖksüz’eyükseklisansteziyaptırılmıştır(İstanbul,2009).

76 GünayKut,“AhmedHasîbEfendi”,DİA,İstanbul,1989,II,s.87.77 Genişbilgiiçinbk.BekirKütükoğlu,Vekayinüvîs – Makaleler,İstanbul,1994,s.111-118.78 nşr.ZiyaYılmazer,İstanbul,1996.79 nşr.AbdülkadirÖzcan,Ankara,1995.80 nşr.RaşitGündoğdu,İstanbul,2005.81 nşrAhmedRefik,İstanbul,1928.

281

mıolanNusretnâme82 ileArapzâdeHüseyinRâmiz’inZübdetü’l-vâkıât’ı83örnekolarakgösterilebilir. XVIII.asırdamonografitüründebüyükartışolmuştur.1703FeyzullahEfen-di (Edirne) Vak’ası Vak’anüvis Naima’ya84 ve Mü’minzâdeAhmed Hasib’e85 müstakil eserler yazmaya sevk etmiştir.VahidMahtumî 1715Mora Seferi’ni,SeyyidVehbiPasarofçaAntlaşması’nadairRisâle-i Sulhiyye’yi,BosnaKadısıÖmerEfendi1736-1739AvusturyasavaşlarınadairAhvâl-i gazavât der-diyâr-ı Bosna’yı,AhmedResmî1768-1774Osmanlı-Russavaşınadair Hulâsatü’l-i`ti-bâr’ı86buasırdayazmışlardır.ŞehirtarihçiliğiningüzelbirörneğiniNazmizâdeMurtaza,Bağdat’adairGülşen-i hulefâ adlıeseriyle87vermiştir. Buasırdabiyografyadalındavefeyâtvetezkiregibigelenekseltürlerindışın-da,meslekgruplarınagöremüstakileserlerdekalemealınmıştır.Ezcümle,ulemavemeşâyıhbiyografilerizeylü’z-zeyl-iŞakāik olarakönceUşşakîzâdeİbrahim88, sonradaVekāyiu’l-fudalâ89adıylaŞeyhîMehmedefendilertarafındandevamet-tirilmiştir.OsmanzâdeTâib,Hadîkatü’l-mülûk ve Hadîkatü’l-vüzerâ adlıeserle-rindemüstakilolarakpadişahvesadrazambiyografilerinivermiştir.Dahasonradabuikincisininmüteadditzeyilleriyapılmış90,İbnüleminiseSon Sadrazamlar adlı eseriyle bu geleneği İmparatorluğun sonuna kadar getirilmiştir.Asrın bü-yükbiyografıMüstakimzâdeSüleymanSadeddin ilkdefaşeyhülislâmlarınhaltercümeleriniDevhatü’l-meşâyıh’ta91; hattatları ise Tuhfe-i hattâtîn’de92 (nşr.İbnüleminMahmudKemal,İstanbul1928)toplamıştır.Asrınbirbaşkaünlübi-yografıise,aynızamandabirdiplomatolanAhmedResmîEfendi’dir.O,Halîka-tü’r-rüesâ’da93(İstanbul1269)ilkdefareisülküttapların,Hamîletü’l-küberâ’da94

82 Sadeleştirerekyayımlayan:İsmetParmaksızoğlu,I-II,Ankara,1962-1963.83 SadıkErdem,“Râmiz”,DİA,XXXIV,s.451.84 Naîma’nınburisalesi,vekayinâmesininsonunadercedilmiştir.85 AslındaHadîkatü’l-vüzerâzeyillerindenbiriolanRavzatü’l-küberâ adlıbueserMesutAydıner

tarafındanyayımlanmıştır(Ankara,2003).86 Eskiharflerle1282,1286ve1307yıllarındayayımlananbueserinsonneşriniOsmanKöksal

gerçekleştirmiştir(Ankara,2011).87 TahsinÖzcan,“NazmîzâdeMurtazaEfendi”,DİA,XXXII,s.461-462.88 BuzeyilKisslingtarafındantıpkıbasımhalindeyayımlanmıştır(Wiesbaden,1965).89 ŞeyhîzeyliAbdülkadirÖzcantarafındanŞakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleriserisininüçüncüve

dördüncüciltleriolarakyayımlanmıştır(İstanbul,1989).90 AbdülkadirÖzcan,“Hadîkatü’l-vüzerâ”,DİA,XV,s.22-23.91 MüstakimzadeSüleymanSa’deddinEfendi, 1202/1787 ;Einleitungund editionvonBarba-

raKellner-Heinkele,Wiesbaden, Franz SteinerVerlag, 2005, I-II;Mehmet İpşirli, “Devha-tü’l-meşâyih”,DİA,IX,s.229-230.

92 M.UğurDerman,“Tuhfe-iHattâtîn”,DİA,XLI,s.351-353.93 BekirKütükoğlu;“Halîkatü’r-rüesâ”,DİA,XV,s.304-305.94 nşr.AhmetNezihiTuran,İstanbul,2000.Ayrıcabk. “AhmedResmîEfendi’ninHamîletü’l-

küberâ’sı ve Müstakim-zâde Zeyli” (nşr. Zeynep Aycibin, TTK - Belgeler, Ankara, 2002, XXII/26,s.226).

282

isedârüssaâdeağalarınıntarihçe-ihayatlarınıvermiştir.HafidEfendi’ninSefîne-tü’l-vüzerâ’sı95isekaptanıderyalaradairilkeserdir.ŞeyhülislâmEsadEfendi(ö.1780)OsmanlımusikişinaslarınıAtrabü’l-âsâr96 adlıeserinde toplarken,SâkıpDedeMevlevîbüyükleriniSefîne-i nefîse-i Mevleviyân’da(I-III,Mısır1283)biraraya getirmiş;La`lîzâdeAbdülbâkiEfendiSergüzeşt (Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayramiyye)’sinde;İsmailHakkıBursevîiseSilsilenâme-i Tarîk-ı Celvetiyye’sin-deilgilitarikatbüyüklerininbiyografilerinivermişlerdir. Bibliyografya türündeArabacılar Şeyhi İbrahim ve Hanifzâde TahirKeş-fü’z-zunûn’azeyillerkalemealmışlardır.Asrınenbüyükansiklopedikeseri iseErzurumluİbrahimHakkı’nın(ö.1780)ünlüMa`rifetnâme’sidir97. IslahatvedevletteşkilâtınadairgelenekseleserlerinsonuncususayılabilecekNesâyihü’l-vüzerâ ve’l-ümerâ98buasırdaDefterdarSarıMehmedPaşatarafındanyazılmıştır.AsrınsonlarındaIII.Selim’esunulanlâyihalar99isebupadişahıniste-ğiüzerinehazırlananbirtürraporlardır. Devlet protokolüyle ilgili kaideleri Abdullah Nailî Paşa Mukaddime-i Kavânîn-i Teşrîfât adlıeserindebirarayagetirmiştir.SurnâmegeleneğiningüzelörnekleriniSeyyidVehbî,HazinveHaşmetvermişlerdir100. MünşeâttürüneörnekiseKüçükÇelebizâdeÂsım,OsmanzâdeTâibveRa-gıpMehmedPaşa’nıneserleriilebirçokanonimmecmuagünümüzeulaşmıştır.Diplomasi trafiğinin yoğunlaşmasınaparalel olarakXVIII. yüzyılda sefâretnâ-me101 sayısında da önemli artma olmuştur. Mehmed Giray tarafından yazılanTârîh-i Mehmed Giray,ilkmüstakilKırımtarihçesiolup1682-1703yıllarıarasıolaylarınıihtivaeder102.

XIX ve XX. Yüzyıllar Tarihçiliği ve Tarihleri: XIX veXX. yüzyıllar, hemen her alanda olduğu gibi, tarih yazımında daönemlideğişikliklerinveyeniliklerinortayaçıktığıbirdönemdir.Buasırlardabiryandaneskigeleneğindevamıniteliğindeumumî,hususîveresmîmahiyettekro-nikleryazılırken,monografikniteliktesefer,zaferveşehirtarihleriilebiyografik

95 EserİsmetParmaksızoğlutarafındanyapılanzeyillebirlikteyayımlanmıştır(İstanbul,1952).96 Şeyhülislam’ın müziği: 18. Yüzyılda Osmanı/Türk musıkisi ve Şeyhülislam Es’ad Efendi’nin

Atrabü’l-Asar’ı(haz.CemBehar,İstanbul,2010).97 BekirTopaloğlu,“Mârifetnâme”,DİA,XXVIII,s.57-59.98 EserWalterLivingstonWright(Princeton,1935)veHüseyinRagıpUğuraltarafındanDevlet

Adamlarına Öğütler(Ankara,1969,1987)tarafındanneşredilmiştir.99 EnverZiyaKaral,“Nizâm-ıCedîd’eDairLâyihalar”,Tarih Vesikaları,I/6,s.414-425;II/8,s.

104-111;II/11,s.342-351;II/12,s.424-432.100HaticeAynur,“Surnâme”,DİA,XXXVII, s.565-567.Osmanlı surnâmeleriMehmetArslan

tarafındanyayımlanmaktadır.101KemalBeydilli,“Sefâretnâme”,DİA,XXXVI,s.289-294.102EserüzerindeUğurDemirtarafındanyükseklisanstezihazırlanmıştır.

283

mahiyetteeserlerdekalemealınmış;klasik tezkirecilikgeleneğidevametmiş;buaradayenitürlerortayaçıkmış;bibliyografyaveansiklopeditürlerindedahaciddîvekalıcıçalışmalaryapılmıştır.Asrınikinciyarısındanitibaren,gelenek-selteşrifatkaidelerininyeriniAvrupaîprotokolkurallarıalmayabaşlamış;birkaçsurnameyazılmış; sefaretnamelerindahagüzelörnekleriverilmiştir.Buarada,bilinenilkörneğiXVI.yüzyılınilkçeyreğiiçerisindeverilenruznâmeciliğinde-ğişikörneklerikalemealınmış;baştasaraydateşkiledilenMâbeynkitabetimen-suplarındanolmaküzerehatırattüründenbirçokeserortayakonulmuştur103. XIX.yüzyıltarihçiliğininönemlibiryanı,özellikleTanzimat’tansonraBatıdillerini bilen tarihçilerinAvrupa devletlerinden daha fazla söz etmeleri; Batıkaynaklarından daha fazla faydalanmaları, Devlet-iAliyye’nin müesseselerinideiçinealanilksenteztarihlerinimeydanagetirmeyeçalışmalarıdır.Sonyüz-yıllarda,hılkattenbaşlayangeneltarihlerinilkiniTârîh-i Gülşen-i Maârif adıy-laFerâizîzâdeMehmedSaid104yazmıştır.BuaradadahapopülervederskitabımahiyetindeAhmedHilmi, Cevdet Paşa, Namık kemal,MizancıMurad, ÂtıfMehmed,AhmedVefikPaşa,AliCevad,AbdurrahmanŞeref,AhmedRefikvs.tarafındanmuhtasargeneltarihlerdekalemealınmıştır105. OsmanlıDevleti’ninkuruluşundanbaşlayangenel tarihlerinXIX.yüzyıldadahamodernörnekleriverilmiştir.HayrullahEfendi’ninDevlet-i Aliyye-i Osmâ-niyye Tarihi(İstanbul1273-1292)bununçarpıcıbirörneğidir106.KaramanîMeh-medPaşa,LütfiPaşagibitarihleuğraşansadrazamlarınsonuncusuolanMehmedKâmil Paşa107 da,Târih-i Siyâsî-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye adıyla bir geneltarih yazmıştır. Ünlü gazetecilerimizdenAhmedRasim’inResimli ve Haritalı Osmanlı Tarihiadlıeseriyarıpopülernitelikteolup,bilhassateşkilâtvekültürelhayatlailgiliverdiğibilgilerbakımındanönemlidir108. XIXveXX.yüzyıllardavekayinâmetürüeserleryineresmîvehusûsîdiyeikikategorideelealınabilir.Resmîkroniklerbirkaçdefavak`anüvisolanAhmedVâsıf’labaşlar,AbdurrahmanŞeref’lesonaerer.BudönemdeMütercimAsım,ŞânizâdeAtâullah,EsadEfendiveözellikleAhmedCevdetPaşakıymetlikro-niklerbırakmışlardır.OnbeşciltvekayinâmebırakanAhmedLütfiEfendi’denitibarengazetecilikönplanaçıkmış,AbdurrahmanŞerefBeyisevak`anüvisliği

103Sultan II.Abdülhamiddönemi tarihyazıcılığı içinbk.AbdülkadirÖzcan, “II.AbdülhamidDönemiTarihçiliğiveLiteratürü”,Devr-i Hamid, Sultan II. Abdülhamid”,Kayseri,2011,I,s.113-125.

104I-II,İstanbul,1252.Genişbilgiiçinbk.DİA,XII,s.366-367.105AbdülkadirÖzcan,“II.AbdülhamidDönemiTarihçiliğiveLiteratürü”,Devr-i Hamid, Sultan

II. Abdülhamid”,Kayseri,2011,I,s.113-125.106Genişbilgiiçinbk.ÖmerFarukAkün,“HayrullahEfendiTarihi”,DİA,XVII,s.76-79.107I-III,İstanbul,1325/1327(AtillaÇetin,“KıbrıslıKâmilPaşa”,DİA,XXV,s.392-394).108I-IV,İstanbul1326-1328(ŞerifAktaş,“AhmedRâsim”,DİA,II,s.119).

284

dönemiyleilgilibasitbirkronikdışındafazlabirşeybırakmamıştır109. Resmîolmayanvekayinâmeciliğin tipikörnekleri için ise,ZaîmzâdeMeh-medSadık’ınI.AbdülhamiddevriyleilgiliVak`a-i Hamîdiyye’si(İstanbul1289),MahmudCelaleddinPaşa’nınMir’ât-ı Hakîkat’i(I-III,İstanbul1326-1327;İs-tanbul1983)ileIII.SelimveII.Mahmuddevirleriyleilgilimonografilerzikredi-lebilir.BunlardanCâbî Tarihi110 önemlidir. BudönemdeMehmedŞükrüOsmanlıbahriyesiyle,AhmedMuhtarPaşadaİstanbul’unfethiyleveOsmanlıaskerîtarihiyleilgilieserlerkalemealmışlardır.AskerîteşkilâtlailgiliAhmedCevadveMahmudŞevketpaşalarınresimlieser-leriisemüstesnabiryeresahiptir.MonografitarzındaayrıcaDoksanüçHarbi’neveözelliklePlevnesavaşınadaireserleryazılmış;buaradaMidhatPaşaTabsıra-i ibret (İstanbul1325)adıylaadetaotobiyografisini,Mir’ât-ı Hayret’inde(İstanbul1325) iseSultanAbdülaziz’in hal`ini kaleme almıştır.Özellikle II.Meşrutiyetdönemindesiyasîveaskerîpekçokhatıratınyazıldığıdabelirtilmelidir111. Sonasırlardabiyografitüründedebüyükçeşitlilikgörülür.Biryandangele-nekseltezkirecilikvedevletricaliileulemabiyografilerininzeyilleriyapılırken,diğeryandanyenitürlerortayaçıkmıştır.EskitezkireciliğindevamolarakTevfik,Vak`anüvisEsadEfendi,ÂrifHikmetBey, FatinDavudvs. tarafından eserlermeydanagetirilmiştir.BuaradayukarıdasözüedilenXVIII.yüzyıldayazılmışHadîkatü’l-vüzerâ, Sefînetü’r-rüesâ veDevhatü’l-meşâyıh gibi biyografyalaramüteselsilzeyilleryazılmıştır.XIX.yüzyıldanakîbüleşrafbiyografileriilkdefaAhmedNazifveAhmedRifattaraflarındanRiyâzu’n-nukabâ veDevhatü’n-nu-kabâ(İstanbul1283)adlıeserlerdebirarayagetirilmiştir.KarslızâdeCemaleddinEfendi ise,Osmanlı tarihmüelliflerininbiyografileriniÂyîne-i zurefâ (Osmanlı Tarih ve Müverrihleriadıylaİstanbul1314)adıylakalemealarakbirilkigerçek-leştirmiştir.İranlıHabibEfendiHat ve Hattâtân’da(İstanbul1305)Osmanlıveİranhattatlarınınhayathikâyelerinitoplamış;butürünsonörneğiniSon Hattat-lar (İstanbul1970)adlıeseriyleİbnüleminMahmudKemalvermiştir.Hoş Sadâ (İstanbul1958) iseyineaynımüellif tarafındankalemealınanmusikişinaslaradair eseridir ve yukarıda zikri geçenAtrabü’l-âsâr’ın zeylidir.XX. yüzyılı daidrakedenMehmedSüreyyaBey’indörtciltlikSicill-i Osmânî’si(İstanbul1308-1315)iseadetabirOsmanlılaransiklopedisidir.BursalıMehmedTahirüçciltlikOsmanlı Müellifleri (I-III,İstanbul1308-1315)adlıeseriylebio-bibliyografikbirçalışmanın;BağdatlıİsmailPaşaiseHediyyetü’l-ârifîn’iyle(I-II,İstanbul1951-1955)gelenekselbiyografyacılığınsonörneklerinivermişlerdir112.

109BekirKütükoğlu,Vekayi’nüvîs-Makaleler,s.123-157.110nşr.MehmetAliBeyhan,Ankara,2003.111OrhanOkay,“Hâtırat”,DİA,XVI,s.446-448.112Genelbilgiiçinbk.AbdülkadirÖzcan,“Tabakat(OsmanlıDönemi)”,DİA,XXXIX,s.299-

301;MustafaUzun,“Tezkire”(TürkEdebiyatı),DİA,XXXIX,s.69-73.

285

XIXveXX.yüzyıllardabibliyografyavekatalogçalışmalarındadaönemligelişmeleroldu.Ezcümle,BağdatlıİsmailPaşa113ünlüKeşfü’z-zunûn zeyliÎzâ-hu’l-meknûn’u (I-II, İstanbul 1945-1947) ile geleneksel bibliyografya tarzınınson örneğini verirken, SerkisOrpilyan ile SeyyidAbdülzâdeMahzenü’l-ulûm (İstanbul1308)adlıeserleeskiveyenibibliyografyacılıkarasındaadetabirköp-rükurarlar114.KatalogolarakiseII.Abdülhamiddevrindehazırlananvakıfkütüp-hanelerininkataloglarıönemlibirkültürhazinesidir.Devr-i Hamîdî Katalogları denilenbudefterlerhâlâkullanılmaktadır.MizancıMurad’ınDevr-i Hamîdî Âsâ-rı(İstanbul1308)iseyarımkalmışbirçalışmadır115.SultanII.Abdülhamid,İm-paratorluğunönemliyerlerininfotoğraflarınıçektirerekalbümlerdetoplatmakla,Devlet-iAliyye’ninpahabiçilmezgörüntümalzemesinimeydanagetirmiştir.Sonyüzyıllarheralandayenileşmehareketlerininbaskınolduğubirdönemolup,bualandadaçalışmalaryapıldığıgörülmektedir.KeçecizâdeİzzetMolla,Nizâm-ı Devlete Dâir Lâyiha adlıeseriyleıslahatraporuyazmageleneğininsonörnekle-rindenbirinivermiştir.AhmedMidhatEfendi’ninÜss-i İnkılâb’ı(I-II,İstanbul1294-1295) ileAhmedRasim’in İstibdâddan Hâkimiyet-i Milliyyeye (I-II, İs-tanbul1923)adlıeserleributürüntipikörnekleriolarakkabuledilebilir.HafızHızırİlyas116veTayyarzâdeAtâullah117efendileriseOsmanlısarayınınEnderûnkısmıylailgilieserlerkalemealarak,önemlibirboşluğudoldurmuşlardır. Nümismatikle ilgili ilk eserler de bu yüzyıllarda hazırlanmıştır.AbdüllatifSubhiPaşaUyûnü’l-ahbâr fî nukūdi’l-âsâr (İstanbul1279)adlıeseriylebununtipikörneğiniverirken,İsmailGalibBeybutürünasılbüyükeserlerinimeydanagetirmiştir. KlasikOsmanlıteşrifatkaideleriniVak`anüvisEsadEfendiTeşrîfât-ı Kadî-me118 adlıeserinde toplamıştır.Münşeât türünde iseyineEsadEfendiveAkifPaşabazımektuplarıbirarayagetirmişlerdir. XVII.yüzyıldabaşlayansefaretnâmeyazmageleneğibuasırlardadadevametmiştir.Bu türdeMehmedSaidGalipPaşa,AbdürrahimMuhibEfendi,Meh-medVahidEfendi,SeyyidMehmedRefi,BozokluOsmanŞakir,MehmedNa-mıkPaşa,SeyyidMustafaSâmi,SadıkRifatPaşagittikleriülkeleredairilginçsefaretnâmelerkalemealmışlardır119.Ruznâmevehâtırattüründekiesersayısın-

113HulusiKılıç,“BağdatlıİsmailPaşa”,DİA,IV,s.447-448.114Genelbilgiiçinbk.AlimKahraman,“Kitâbiyât”(TürkEdebiyatı),DİA,XXVI,s.87-89.115İsmailE.Erünsal,“Katalog”,DİA,XXV,s.24-28.116FeridunEmecen,“Hızırİlyas”,DİA,XVII,s.417. 117Mehmetİpşirli,“AtâBey,Tayyarzâde”,DİA,IV,s.34-35.118EserUsûl-i Atîka-i Teşrîfât-ı Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’ye Dâir Risâleadıylayayımlanmıştır

(İstanbul,1287).119Genelbilgiiçinbk.FaikReşitUnat,Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnâmeleri,Ankara,1968,s.181

vd.;KemalBeydilli,“Sefâretnâme”(Osmanlılar’da),DİA,XXXVI,s.289-294.

286

daönemliartışolmuş;gelenekselmecmûaanlayışıyenibirçehreyebürünmüşvegünümüzdergilerinedönüşmüştür120.MehmedSalâhîBeyileEbüzziyaTev-fik’ınçıkardığımecmualarbutürünilkörneklerikabuledilebilir.Dahasonrailmîderneklerin kurulmasıyla, bu müesseselerin yayın organları şeklinde çıkarılanmecmualar içinde tarihedebiyatını ilgilendirenşüphesizTârih-i Osmânî (Türk Tarihi) Encümesi Mecmûası’dır121. Şahsî gayretlerle çıkarılan ilk tarih dergisiolarakAliEmîrî’ninOsmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası (İstanbulRumî,1334-1336/1918-1920yıllarıarası31sayı)kabuledilebilir122. XIXveXX.yüzyıllaramahsustarihedebiyatınınyenibirtürüolarakkabuledilebileceksalnâmelerdeözelbiryeresahiptir.Tanzimat’tansonrayayımlan-mayabaşlananbueserlerinresmîvehususîbirçokçeşidimevcuttur123. ModernanlamdaansiklopediçalışmalarıdaXIX.yüzyıldabaşlamıştır.Bir-çoğuyarımkalanşahsîgirişimlerdenYağlıkçızâdeRifatEfendi Lügat-i Târîhiyye ve Coğrafiyye(I-VII,İstanbul1299-1300),ŞemseddinSâmiBeyKāmûsü’l-a`lâm (I-VI,1306-1316),AliCevadBeyiseMemâlik-i Osmâniyye Târih ve Coğrafya Lügati (I-IV,1313-1317)adlıçalışmalarınıtamamlayabilmişlerdir.Komisyonlar-cahazırlamagirişimlerindebulunulanMuhîtü’l-maârif veDâiretü’l-maârifçalış-malarıdayarımkalmıştır124.TercümefaaliyetiningüzelbirörneğiniiseMehmedAtâBeyHammer’inünlüDevlet-i Osmaniye Tarihi’niFransızcasındantenkidîbir şekildeçevirerek (İstanbul I-XI,1329-1337;XI,1947)bualandagüzelbirörnekmeydanagetirmiştir. Sultan Reşad zamanında,mükemmel bir Osmanlı tarihi yazmak amacıylakurulan Târih-i Osmânî Encümeni üyelerinden Necip Âsım veMehmed ÂrifbeylerinkalemealdığıOsmanlı Tarihi’nindahailkcildi,yayımlandıktan(İstan-bul1335/1917)hemensonrabaştaYusufAkçuraveFuadKöprülüolmaküzerebüyükeleştirileralmıştır.Kitabîkaynaklardışındaarşivvesikalarınındahenüzistifadeyeaçıkolmaması,bugirişiminyarıdakalmasınasebepolmuş;Encümen,yukarıdasözüedilenvekendiadıylaçıkardığıtarihmecmuasındavebununde-vamıolanTürk Tarihi Encümeni Mecmuası’nda,kaynakihtiyacınayönelikma-kalelerevetefrikalaraağırlıkvermiştir. Sonuçolarak,Türklerintarihyazmaktançoktarihyaptıklarıbirdereceyeka-dardoğruysada,siyasiveidariyapınınistikrarakavuşmasındansonratarihde

120MustafaUzun,“Mecmua”,DİA,XXVIII,s.266-268.121AbdülkadirÖzcan,“Târih-iOsmânîEncümeni”,Târih-i Osmânî Encümeni Mecmûası, Kuru-

luşu, Teşkilâtı ve Faaliyetleri(TOEM,soncildinbaşında,İstanbul,1988),“ÖnsözveFihrist”,s.1-29;a.mlf.,“Târih-iOsmânîEncümeni”,DİA,XL,s.83-86.

122NazımH.Polat,“OsmanlıTârihveEdebiyatMecmuası”,DİA,XXXIII,s.482-483.123Genişbilgiiçinbk.BilginAydın,“Salnâme”,DİA,XXXVI,s.51-54.124OsmanlıdönemiAnsiklopediçalışmalarıiçinbk.AyhanAykut,“Ansiklopedi”,DİA,III,s.222-

223.

287

yazdıkları belirtilmelidir. İlk tarih teliflerininKuruluş devrinin çalkantılı iç vedışhadiselerinindurulmasındansonraortayaçıkmasıtesadüfîdeğildir.TelifgibitercümefaaliyetlerinindeyoğunlaştığıII.Muraddönemindekültürelbiruyanışınolduğudoğrudur.İstanbul’unfethiylekuruluşutamamlananOsmanlıDevleti’n-deilkstandarttarihlerinII.Bayeziddönemindekalemealınmasıdabirrastlantıdeğildir.ÇokhızlıvehareketlifetihlerdönemininhükümdarıolanFatihSultanMehmed,tarihyazmaktançoktarihyapmış,yazmaişioğluvehalefiSultanBaye-ziddöneminekalmıştır.Aynışekildededesigibi,yoğunsiyasiveaskeriolaylarınyaşandığıkısaYavuzSultanSelimveardındanKanuniSultanSüleyman’ınuzundönemleridahaziyadegazânâmetürüeserlerinyazıldığıdevirlerolmuştur.XVI.yüzyılın standart tarihleri asrın sonlarındaortayakonulmuştur.Buyüzyıl aynızamanda tarih edebiyatının çeşitlendiği bir asırdır.Zira ilk standart biyografikeserlerolantabakatvetezkirelerilebibliyografyabudönemdekalemealınmış-tır.Askerîvesiyasibozukluklaraparalelolaraksiyasetnamevenasihatnamelerdebuasırdaortayaçıkmıştır.XVII.yüzyıldagenelniteliktedünyaveOsmanlıtarihleriyanındavekayinametürüeserlerinarttığıgözeçarpar.Kezabiyografik,bibliyografik,ansiklopedikvesiyasetnametürüesersayısındadaartışgörülür.BirsonrakiyüzyılbaşındaDivan-ıHümayun’abağlıvekayinüvislikmüessesesikurulur,dahadoğrusuşehnamenüvisliğinyerinivak’anüvislikalır;böyleceresmîtarihyazıcılığıbaşlarveimparatorluğunsonunakadardevameder.Fakatözelveamatörtarihçileryineeserlerkalemealmayadevamederlerveresmîvekayinâ-melerinboşluklarınıdoldururlar.XVIII.asırdameslekgruplarınagörebiyografikeserlerindeortayakonulduğugörülürvebunlarınbazılarıyapılanzeyillerleim-paratorluğunsonunakadargetirilir. İdariveaskeri anlamdaönemlideğişimle-rimyaşandığıXIXveXX.yüzyıllardatarihyazıcılığındadayeniliklergörülür.GelenekseltarihtürleriyanındaDevlet-iAliyye’ninmüesseselerinidekapsayansentezci tarihçiliğingüzelörnekleriverilir.Bazı tarihçilerBatıkaynaklarındanyararlanarakciddisentezlerortayakoyarken,Batıdantarihtercümelerideyapılır.Yine bu asırlarda biyografik, ansiklopedik ve nümismatik eserler yanında, ilkdefasalnamelerdeyayımlanmayabaşlanmış,kezailktarihdergileriXX.asrınilkçeyreğindeneşredilir.

288

Kaynakça ve KısaltmalarAfyoncu,Erhan,Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi,İstan-

bul,2007.Aktaş, Şerif, “AhmedRâsim”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

(DİA),İstanbul,1989,II,119.Akün,ÖmerFaruk,“HayrullahEfendiTarihi”,DİA,İstanbul,1998,XVII,

76-79.aynımüellif(a.mlf.),“KoçiBey”,DİA,Ankara,2002,XXVI,143-148.Anhegger,Robert,“Mehmedb.HacıHalilel-Kunevî’ninTârih-iÂl-iOs-

man’ı”,İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülesi Tarih Dergisi (İstanbul1950-51),II/3-4,s.51-66.

a.mlf.,Muâli’ninHünkârnâmesi“,Tarih Dergisi,1949,I/1,s.145-166.Aydın,Bilgin,“Salnâme”,DİA,İstanbul,2009,XXXVI,51-54.Aykut,Ayhan,“Ansiklopedi”,DİA,İstanbul,1991,III,222-223.Aynur,Hatice,“Surnâme”,DİA,İstanbul,2009,XXXVII,565-567.Azamat,Nihat,“SarıAbdullahEfendi”,DİA,İstanbul,2009,XXXVI,147.Babinger,Franz,Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (trc.CoşkunÜçok),

Ankara,1982.Baysun,M.Cavid,“EvliyaÇelebi”, İslâm Ansiklopedisi (İA),İstanbul,1977,

IV,400-412.Beydilli, Kemal, “Sefâretnâme” (Osmanlılar’da), DİA, İstanbul, 2009,

XXXVI,289-294.Canatar,Mehmet,“CenâbîMustafaEfendi.Hayatı,EseriveTarihGörüşü”,

Akademik Araştırmalar Dergisi,İstanbul,2000,IV,259-289.Çetin,Atilla,“KıbrıslıKâmilPaşa”,DİA,Ankara,2002,XXV,392-394.Derman,M.Uğur,“Tuhfe-iHattâtîn”,DİA,İstanbul,2012,XLI,351-353.Emecen,Feridun,“Hızırİlyas”,DİA,İstanbul,1998,XVII,417.

Erdem,Sadık,“Râmiz”,DİA,İstanbul,2007,XXXIV,451.Ertuğ,ZeynepTarım,“Hünernâme”,DİA,İstanbul,1998,XVIII,484-485.Erünsal,İsmailE.,“Katalog”,DİA,Ankara,2002,XXV,24-28.Erzi,Adnan,“TürkiyeKütüphanelerindenNotlarveVesikalarII”,Türk Ta-

rih Kurumu Belleten,XIV/56,1950,s.631vd.Fodor,Pál,“Ahmedi’sDâsitânasaSourceofEarlyOttomanHistory”,Acta

Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXXVIII/1-2,1984,s.41-54.

289

Gökbilgin,Tayyib,“LutfiPaşa”,İA,İstanbul,1972,VII,96-101.Gökyay,OrhanŞaik,“Düstûrü’l-amel”,DİA,İstanbul,1994,X,50-51.İlgürel,Mücteba,“EvliyaÇelebi”,DİA,XI,İstanbul,1995,529-533.İpşirli,Mehmet, “HasanKâfî el-Akhisârî veDevletDüzenineAit Eseri”,

Tarih Enstitüsü Dergisi,sayı10-11,1981,s.239-278.a.mlf.,“AtâBey,Tayyarzâde”,DİA,İstanbul,1991,IV,34-35.a.mlf.,“AynAliEfendi”,aynı eser,s.258-259.a.mlf.,“Devhatü’l-meşâyih”,DİA,İstanbul,1994,IX,229-230.a.mlf.,“LutfiPaşa”,DİA,Ankara,2003,XXVII,234-236.a.mlf.,“SelânikîMustafaEfendi”,DİA,İstanbul,2009,XXXVI,357-359.Kahraman,Alim,“Kitâbiyât”(TürkEdebiyatı),DİA,Ankara,2002,XXVI,

87-89.Kellner-Heinkele, Barbara, Devhatü’l-meşayih/Müstakimzade Süleyman

Sa’deddin Efendi, einleitung und edition vonBarbaraKellner-Heinkele, I-II,Wiesbaden,2005.

Kılıç,Hulusi,“BağdatlıİsmailPaşa”,DİA,İstanbul,1991,IV,447-448.a.mlf.,“Lârî,Muslihuddin”,DİA,Ankara,2003,XXVII,103-104.Köprülü,M.Fuad,“LutfiPaşa”,Türkiyat Mecmuası,1925,s.119-150.a.mlf.,“Ahmedî”,İA, İstanbul,1965,I,216-221.Köprülü,OrhanF.,“Firdevsî,Uzun”,DİA,İstanbul,1996,XIII,127-129.Kut,Günay,“Ahmedî”,DİA,İstanbul,1989,II,165-167.a.mlf.,“AhmedHasîbEfendi”,DİA,İstanbul,1989,II,87.a.mlf.,“HeştBihişt”,DİA,İstanbul,1998,XVII,273-274.Kutluer,İlhan,“Keşfü’z-zunûn”,DİA,Ankara,2002,XXV,321-322.a.mlf.,“Miftâhu’s-sa’âde”,DİA,İstanbul,2005,XXX,18-19.[Kütükoğlu,Bekir],“Selânikî”,İA,İstanbul,1967,X,340-351.a. mlf., Vekayinüvîs – Makaleler,İstanbul,1994,s.111-118.a.mlf.,“Halîkatü’r-rüesâ”,DİA,İstanbul,1997,XV,304-305.Levend,AgâhSırrı,Gazavâtnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavâtnâme-

si,Ankara,1956.Ménage, V. L. “I. Murad’ın Yıllıkları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Tarih Dergisi,sayı33,İstanbul,1982,s.79-98.

290

a.mlf.,“OsmanlıTarihininBaşlangıcı”(trc.SalihÖzbaran),aynı eser,sayı9,İstanbul,1978,s.230-231.

a.mlf.,“TheManaqibofYakhshiFaqıh”,Bulletin of the School of Oriental and African Studies,sayıXVI,1963,s.50-54.

Menzel,Th.–BekirKütükoğlu,“MuhyiddinMehmed”, İA, İstanbul,1979,VIII,555-556.

Nuhoğlu, Hidayet Yavuz, “Menâkıb-ı Hünerverân”, DİA, Ankara, 2004, XXIX,110-111.

Okay,Orhan,“Hâtırat”,DİA,İstanbul,1997,XVI,446-448.Özcan,Abdülkadir,“Câm-ıCem-âyîn”,DİA,İstanbul,1993,VII,43.a.mlf.,“HeştBihişt”,DİA,İstanbul,1998,XVII,273-274.a.mlf.,“İdris-iBitlisî”,DİA,İstanbul,2000,XXI,485-488.a.mlf.,“KanuniDönemininTarihleri:Süleymannâmeler”,Tarih ve Medeni-

yet, Nisan1995,sayı14,s.40-41.a.mlf.,“KanuniSultanSüleymanDevriTarihYazıcılığıveLiteratürü”,Prof.

Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’na Armağan,İstanbul,2006,s.148-149.a.mlf.,“FatihDevriTarihYazıcılığıveLiteratürü”,Erciyes Üniversitesi Sos-

yal Bilimler Enstitüsü Dergisi, İstanbul’un Fethinin 550 Yılı Özel Sayısı, 2003/1,sayı14,s.55-62.

a.mlf., “II.AbdülhamidDönemiTarihçiliğiveLiteratürü”,Devr-i Hamid, Sultan II. Abdülhamid”,Kayseri,2011,I,113-125.

a.mlf.,“Düsturnâme-iEnverî”,DİA,İstanbul,1994,X,49-50.a.mlf., “eş-Şekāiku’n-Nu’mâniyye”,DİA, İstanbul, 2010, XXXVIII, 485-

486.a.mlf.,“Hadîkatü’l-vüzerâ”,DİA,İstanbul,1997,XV,22-23.a.mlf.,“HeştBihişt”,DİA,İstanbul,1998,XVII,271-273.a.mlf.,“Historiography in theReignofSüleymanTheMagnificent”,The

Ottoman Empire in the Reign of Süleyman The Magnificent, İstanbul,1988,s.167-222.

a.mlf.,“II.AbdülhamidDönemiTarihçiliğiveLiteratürü”,Devr-i Hamid, Sultan II. Abdülhamid”,Kayseri,2011,I,113-125.

a.mlf.,“MehmedÇelebi,Ramazanzâde”,DİA,Ankara,2003,XXVIII,449-450.

a.mlf.,“Münşe’atü’s-selâtîn”,DİA,İstanbul,2006,XXXII,20-22.

291

a.mlf.,“OsmanlıTarihEdebiyatındaTürlereGenelBirBakış”,Essays in honour of Ekmeleddin İhsanoğlu,İstanbul,2006,s.129-152.

a.mlf.,“Tabakat(OsmanlıDönemi)”,DİA,İstanbul,2010,XXXIX,299-301

a.mlf.,“Tabakātü’l-memâlik”,aynı eser, 301-303.a.mlf.,“Târih-iOsmânîEncümeni”,Târih-i Osmânî Encümeni Mecmûası,

Kuruluşu,Teşkilâtı ve Faaliyetleri(TOEM,soncildinbaşında,İstanbul,1988),“ÖnsözveFihrist”,s.1-29;

a.mlf.,“Tevârîh-iÂl-iOsman”,DİA,İstanbul,2011,XL,579-581.a.mlf.,“Târih-iOsmânîEncümeni”,aynı eser,83-86.Özcan,Tahsin,“NazmîzâdeMurtazaEfendi”,DİA,İstanbul,2006,XXXII,

461-462.Polat,NazımH., “OsmanlıTârih veEdebiyatMecmuası”,DİA, İstanbul,

2007,XXXIII,482-483.Sağırlı,Abdurrahman, “Süleymannâme”,DİA, İstanbul, 2010, XXXVIII,

124-127.Tekindağ,Şehabeddin,“MehmedPaşa,Karamanî”,İA,İstanbul,1972,VII,

588-590.a.mlf.,“Selimnâmeler”,Tarih Enstitüsü Dergisi,sayı1,1970,s.202-203;Topaloğlu,Bekir,“Mârifetnâme”,DİA,Ankara,2003,XXVIII,57-59.Turan,Şerafeddin,“Sadeddin”,İA,İstanbul,1967,X,27-32.a.mlf.,“HocaSadeddinEfendi”,DİA,İstanbul,1998,XVIII,196-198.a.mlf.,“Kemalpaşazâde”,DİA,Ankara,2002,XXV,238-240.Uğur,Ahmet, Osmanlı Siyasetnameleri,Kayseri,1992.a.mlf.,“Selimnâme”,DİA,İstanbul,2009,XXXVI,440-441.Uluçay,M.Çağatay,“KoçiBey”,İA,İstanbul,1977,VI,832-835.Uzun,Mustafa,“Mecmua”,DİA,Ankara,2003,XXVIII,266-268.a.mlf.,“Tezkire(TürkEdebiyatı)”,DİA,İstanbul,2010,XXXIX,69-73.Woodhead, Christine, “Şehnâmeci”,DİA, İstanbul, 2010,XXXVIII, 456-

458.Yavuz,Yusuf Şevki, “TaşköprizâdeAhmedEfendi”,DİA, İstanbul, 2011,

XL,151.Yılmaz,Coşkun,“OsmanlıSiyasetDüşüncesininKaynaklarıileİlgiliYeni

BirKavramsallaştırma:Islahatnâmeler”,Türkiye Araştırmaları Literatür Dergi-

292

si,II/2,İstanbul,2003,s.339-378.Yurdaydın,HüseyinG.,Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn(nşr.H.G.Yurday-

dın),Ankara,1976,giriş,s.3vd.;22vd.a.mlf.,“MatrakçıNasuh”,DİA,Ankara,2003,XXVIII,143-145.

293