ORBIS PICTUS

Nov

oto

{to

avt

orot

ni

go d

ones

uva

so o

vaa

knig

a e

spec

ifi~

niot

vid

na

kom

para

tivn

o so

gled

uvaw

e na

re`

ijat

a vo

dra

msk

ite

umet

nost

i, s

ogle

duva

j}i

gi i

pro

u~uv

aj}i

gi

sli~

nost

ite

i ra

zlik

ite

na r

eìs

ersk

ite

post

apki

.

Pet

ar V

olna

rovs

ki, f

ilm

olog

Ova e kniga koja m

akedonskite dela od razli~ni me-

diumi gi razgleduva vo teorisko-istoriski ram

ki, no mo‘ebi

najzna~ajno e {to pritoa se sozdava m

oment na inf

ormiraw

e na neinf

ormiraniot (od ovaa oblast) ~itatel.

Goran Tren~ovski

ORBIS PICTUS

Makedonskata filmska i TV-reìja

i drugi tekstovi

Magor, Skopje, 2001

Edicija INTERMEDIA

Goran Tren~ovski: ORBIS PICTUS Makedonskata filmska i televiziska reìjaRecenzenti: Dan~o êvreski, d-r Vase Man~evJazi~na redakcija: Hristina AndonovskaTehni~ko ureduvawe: Sim~o [andulovskiDizajn na koricata: Mirko DavidovskiMotiv - predna korica: †Sv. Luka∏, 1997, Viktor SafonkinMotiv - zadna korica: †Elektri~en brzogleda~∏, 1882-1887, Otomar An{uc

© MAGOR DOO Skopje, 2001Urednik: Qup~o LazarevskiPe~at: MARING, Skopje

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka ,,Sv. Kliment Ohridski“,Skopje

TRENÔVSKI, GoranORBIS PICTUS: makedonskata filmska i TV-reìja i drugi tekstovi / Goran Tren~ovski. - Skopje : Magor, 2001. - 150 str.: ilustr, ; 16h16 sm. - (Edicija Intermedia)

Fusnoti kon tekstot. - Bele{ka za avtorot: str.150. -Bibliografija kon oddelni glavi. - Registar

ISBN 9989-851-49-2

a) filmska reìja - Makedonija - Esei b) Teatarska reìja - Makedonija - Esei

SODR@INA

ORBIS PICTUS

Makedonskata filmska i televiziska reìja ili Orbis Pictus ............................................ 7

LUX IN TENEBRIS

Operata na pita~ite .................................................................................................................... 55Vodi~ vo „Ele{nik“ .................................................................................................................... 57Praga - Mater Urbium ..................................................................................................................... 58Prepoznavawe na fenomenot reìja ....................................................................................... 64Zaminuvaweto na „postojaniot princ“ ................................................................................... 68Pod zdivot preku ogledaloto .................................................................................................... 711999................................................................................................................................................... 79Makedonskata postmoderna reìja (vo teatarot)................................................................. 83Patot za Strindberg ................................................................................................................... 94Land-teatarot & crnata kocka ................................................................................................... 99Vo ~ekawe do krajot na vekot .................................................................................................. 102Za podemot na klovnovite i na akterite .............................................................................. 108Jirì Mencel i ~e{kiot film .............................................................................................. 112Ulogata na makedonskata dramska emigracija vo periodot na preminot

pome|u XIX i XX vek ........................................................................................................... 118Od po~etokot kon krajot i obratno ....................................................................................... 126

CAMERA OBSCURA

Kre~o ............................................................................................................................................. 133Tutunski spomenar ..................................................................................................................... 136

Appendix

Legenda na fotografiite ........................................................................................ 139Zabele{ka ...................................................................................................................... 141Azbu~en registar na imiwa ...................................................................................... 143

Ovaa publikacija finansiski ja poddràa:Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija

Avtorot i izdava~ot imizrazuvaat blagodarnost na:†Vardar film∏Kinoteka na Makedonija iMakedonska televizijaza dozvolata za koristewe nafoto i dokumentaciski zapisi odnivnite arhivi.

ORBIS PICTUS

MAKEDONSKATA FILMSKA I TELEVIZISKA RE@IJA

iliORBIS PICTUS

- Studija za doma{ni reìserski dela so igrana struktura -

...Toa e toa.Toa e dramata!

A drugotoe laga.

(Od pesnata „Kino“ na Nikola J. Vapcarov objavena vo 1941 god.)

0. VOVED VO FILMSKIOT PROFESIONALIZAM VO MAKEDONIJA

Prosleduvaj}i ja hronologijata na pojavata na sedmata umetnost vo Make-donija, v o~i pa|a podatokot deka za prv filmski materijal so koj na svetskata publika £ se svrtuva vnimanieto kon burnoto makedonskoto podnebje se smeta „Koleìte vo Makedonija“ (Massacres de macédoine) od 1903 god. na snimatelot Lisien Nongie (Lucien Nonguet), eden od pove}eto inscenirani, t.e. reìrani filmski ̀ urnali, snimani i celosno obrabotuvani vo studioto na bra}ata Pate (Pathé) vo Vensan kraj Pariz1. Prvite, pak, avtenti~ni filmovi za Makedonija

1 V. FILMSKOTO STOLETIE VO MAKEDONIJA: sporedbena hronika na najzna~ajnite filmovi, nastani i li~nosti vo svetot i vo Makedonija, Kinoteka na Makedonija/Ekran, 1995, Skopje, 60 str.

ORBIS PICTUS

8

se filmovite na ârls Rajder Nobl (Charles Rider Noble), koj vsu{nost, kako pretstavnik na „ârls Urban Trejding“ (Charles Urban Trading Co.) od London, imal zada~a da gi dokumentira aktu-elnite nastani na Balkanot vo tekot na postilindenskiot period. Taka, vo filmot „Makedonski vostanici se borat so Turcite“ se pretpostavuva deka e sodr-àno prvoto ubistvo „vo ̀ ivo“ na film, na {to ukaùvaat i napisite objaveni vo toga{niot britanskiot pe~at („Black and White“, „Morning post“ i dr.). Toa prak ti~no e i prviot filmski portret na Makedonija vo Evropa i svetot i, naedno, prvo oficijalno prisustvo na nekoj filmski rabotnik na makedonska po~va.2

Spored se}avawata na Milton Ma-naki (1882-1964), negoviot brat Janaki (1878-1960) vo 1905 god. ja kupuva film-skata kamera „Bioskop br. 300“ (Bioscope No. 300) vo proizvodstvo na istata kompanija ~ij{to pretstavnik bil ̂ arls Nobl. So ovoj, 300-ti seriski primerok od spomenatiot kinematografski model, revolucionerno zapo~nuva da te~e kreativnata istorija na filmot vo Makedonija. Neo~ekuvaniot podarok od brata si Milton po prvpat }e go isproba, snimaj}i ja svojata 114-godi{na baba

2 Sp. Georgi Vasilevski, ISTORIJA NA FILMOT (I), Kinoteka na Makedonija, Skopje, 2000, str. 31-40.

Македонската филмска и телевизиска режија

9

Despina, rodena vo XVIII-tiot vek. Legendarnite bra}a Manaki prodolùvaat da snimaat i drugi nastani - poznati li~nosti, sobiri, manifestacii, narodni i religiozni obi~ai i dr., a vo 1911 god. ja registriraat i posetata na turskiot sultan Mehmed V Re{ad na So lun i Bitola.3 Pri kadriraweto so kamerata neguvale krajno ~ist faktografski priod kon realnoto slu~uvawe. Za rabotata na prviot filmski snimatel na Balkanot, Milton Manaki, Miron ̂ erwenko veli deka „toj nikoga{ ne go montira{e svojot materijal, tuku go prikaùva{e vo onaa forma vo koja toj be{e izlegol od kamerata.“ [25:17] Vo godinata 1919, Arseni Jovkov (1884-1924) go pi{uva scenarioto za igran film „Ilinden“, inspiriran od mitot za Krali Marko, a samo edna godina potoa, Trifun Haxi Janev, povratnikot od Holivud, koj tamu rabotel kako scenski majstor, go izgraduva kinoto „Vermion“ vo Voden. Bra}ata Manaki ja odrùvaat svojata prva javno organizirana filmska proekcija vo letnata bav~a na sopstvenoto kino vo Bitola vo 1921, istata godina koga Risto Zerdevski se zapi{uva na kursot za filmski akteri vo Zagreb. Po ideja na Jovkov, vo 1923 god. e snimen dvodelniot i isklu~itelno vaèn za na{ata istorija film - „Makedonija 1923“, za koj filmskiot kriti~ar Ilindenka Petru{eva }e zapi{e: „Kamerata dinami~no ja sledi veli~estvenata povorka {to se dviì niz sofiskite ulici - ~as bavno {venkuva, potoa vo krupen plan gi registrira najbliskite sorabotnici na Del~ev koi odat zad sarkofagot, vo krupen plan se zadrùva vrz zavetniot tekst {to e ispi{an na predniot plan od sarkof-agot (vo koj se zavetuvaat pokolenijata {to doa|aat ovie sveti koski da bidat pogrebani vo prestolninata na nezavisna Makedonija), potoa {venk vrz licata na nasobraniot narod itn.“4

3 V. TVORE[TVOTO NA BRA]ATA MANAKI/L’OEUVRE DES FRÉRES MANAKI/THE CREATION OF THE BRO-THERS MANAKI, monografija od grupa avtori, Arhiv na Makedonija/Matica makedonska, 1996, Skopje, 540 str.4 Ilindenka Petru{eva, „Da se dofatat yvezdite: 100 godini na filmot“, Kulturen ìvot, br. 3-4, 1995, Skopje, str. 53-56 (podvl. G.T.).

ORBIS PICTUS

10

Otkako }e dojdat do svoja kamera, so filmski aktivnosti zapo~nuvaat da se zanimavaat i: Blagoja Drnkov (1914) i Nikola Haxi Nikolov od Skopje, Kiril Minoski od Prilep, Blagoja Pop Stefanija od Ohrid, bra}ata Stojan i Bran ko Malinski i Sigfrid Miladinov od Kumanovo i drugi qubiteli na podvi`nite sliki, pri {to na po~e tokot navidum samo amaterskoto zanimavawe so „kinodejnost“, nabrgu }e prerasne vo seriozna i egzistencira~ka opredel-ba.5 Nivniot entuzijazam ne zgasnuva duri ni vo letata na voena okupacija. Vo skopskoto kino „Kultura“ vo 1946 god. se proektira filmot na Grigorij Aleksandrov „Cirkus“, prviot film {to e titluvan so tekst na makedonski jazik. Sleduvaat ne pomalku va`nite godini - 1947, koga se osnova pretprijati-eto za proizvodstvo na filmovi „Vardar film“ i - 1951, godinata na osnovawe na Dràvniot filmski arhiv. Na seop{tata svetska berza pred isku{enie e staveno edno od najnovite profesionalni zanimawa, reìser (director, réalisateur, regisseur, režisér, rendező, yönetmen, reìssër, reìsÝor, rediteq, redateq), bez ~ie{to kredo, ne moè da se zamisli kompletnata realizacija na koj i da e ponatamo{en filmski proekt. Duri vo 1952 se snima prviot makedonski film „Frosina“ (no so nemakedonski reìser), a do 1959 god. sleduvaat u{te 5 igrani filmovi na tu|i reìseri („Vol~ja no}“, „Maliot ~ovek“, „Mis Ston“ - prviot kolor film kaj nas, „Viza na zloto“ i „Tri Ani“)! Za àl, analizata na reìserskite postapki vo nave-denite filmovi6 ne moè da bide mnogu polezna vo vaka izbraniot proces na prou ~uvawe na avtohtoniot razvoj na makedonskata kinematografija. Prirodno o~ekuvanoto pretprijatie za tehni~ki uslugi za film „Tehno-film“ se osnova vo 1956 god., a istovremeno me|u makedonskite filmski tvorci se popopularno se diskutira „za mo`nostite {to gi dava televiziskata tehnika

5 V. Ilindenka Petru{eva, FILMOGRAFIJA na makedonskiot amaterski film (1935-2000), Kinosojuz na Makedonija, 2000, Skopje, 95 str.6 Sp. Du{ko Kali}, „Za filmskata reìja kaj nas“, Nova Makedonija, 04.02.1953/X, br. 2548, str. 4.


11

pri snimaweto igrani filmovi“. [13:edinica 2546] Se redat mno{tvo diskusii i polemiki za zaedni~ kite strani i za razlikite pome|u filmot i najnovoto ~udo, televizijata. Pritoa, mo{ne dolgo (duri do denes!) }e trae problema-tiziraweto vo vrska so „veli ~inata na ekranot vo odnos na oddale~e nosta na gleda~ot“.7

1. FAKTI^KITE POÊTOCI NA MAKEDONSKATA FILMSKA I TELEVIZISKA RE@IJA

So tekot na vremeto reìjata zapo~nuva da se smeta i da se ceni kako presuden faktor za kreacijata na odreden filmski ~in, pri {to odgovornosta e pove}e od kompleksna. Reìserot i isleduva~ na fenomenot na reìjata, Qubi{a Georgievski vo knigata „Genezata na makedonskiot igran film“, zajaknuvaweto na reìserskata umetnost kaj nas Makedoncite, go eksplicira delej}i go periodot za sozdavawe na filmot na tri fazi: faza na tu|i avtori, faza na izme{ani (tu|i i na{i) avtori i faza na na{i avtori. Navistina, od dene{na distanca, bescelno zali~uva baraweto odgovor na pra{a wata od tipot: zo{to makedonskite individualci bile (ograni)~u vani da go ponesat tovarot na eden samostoen reìserski anga`man?! Vpro~em, „makedonskata kinematografija e onaa, koja vo site procesi od nejzinoto sozdavawe e produkt na filmskite avtori od Makedonija“. [Ja}oski, 5:240-1, podvl. G.T.] Pove}e od o~igleden bil iznudeniot hendikep kon makedonskite filmski rabotnici vo toga{nata ju-kul tu rolo{ka politi~ka matrica, koj do neodamna pri~inuva{e i pla}awe na dolgotraen danok, za smetka na nesfatlivoto podani{tvo ili bolnata nu`nost. Edinstveno jasno e deka toga{ kako mo{ne korisna se pokaàla lat-inskata „De duobus malis minus elige“. Vo tie turbulentni denovi za makedonskata

7 Hrvoje Turković, RAZUMIJEVANJE FILMA: Ogledi iz teorije fi lma, Grafi čki zavod Hrvatske, 1988, Zagreb, 268 str.

ORBIS PICTUS

12

kinematografija podobro bilo da se snima ne{to, makar toa da bide i vo golema mera nametnato, otkolku da se ~emree vo nulta pozicija. Edno od poa|ali{tata e deka „vo makedonskiot igran film, moàt jasno da se razgrani~at sodrìnite vo koi dominira edna po ne{to folklorno inspirirana retorika na heroi~niot patos, od filmovite vo koi heroi~nite pobudi i pot-tici ne gi doìvuvame kako ~in na iznudena akcija, tuku kako odglas na edna emotivna sostojba so koja upravuvaat morfolo{kite zakoni na govorot, stilot i metaforata“. [Vasilevski, 3:34] No zatoa, moèbi edna od najgolemite po~etni zada~i na makedonskite reìseri bila da se postigne racionalen balans pome|u tematskite opredelbi i formalisti~kite ramki. Vo taa smisla, lebdele razno-li~ni nevoedna~enosti, koi po izvesno vreme stanuvale s¡ ponadminati. Oti, najposle, „filmot e kako reka. Negoviot izvor ja ozna~uva kreacijata vo svojot konceptualen vid. Estetskata priroda na izvorot e ednakva so vistinskata priroda na re~niot izvor; imeno, taa pretstavuva sloboden izbor na mestoto i vremeto na negoviot izblik“. [6:119, podvl. G.T.] Pred s¡, tuka e kamerata, toj glaven likoven instrument na reìserot, koj organski mora da mu se prilagodi na kamermanot, za da zapo~ne slikaweto ìvi, pulsi ra~ki par~iwa filmska lenta, so strogo odredeno dejstvo. Objektivot na kamerata e, vsu{ nost, glavniot element niz koj se prekr{uvaat ìvotnite zraci. Ponatamu, kru` niot oblik na piktoralnata informacija, opti~ki se preina ~uva vo vramena gletka. Sepak, „... odnosot so gletkata {to ja snima, filmskata kamera go vospostavuva so ramkata. Ramkata na vizirot, niz kogo gleda okoto na snimatelot, vsu{nost go oblikuva kadarot taka {to }e go gleda gle da~ot“. [Sidovski, 18:107, podvl. G.T.] I kone~no, vo 1963 god. se fuziraat „Tehnofilm“ i Radio televizija Skopje, {to pretstavuva zarodok na noviot potencijalen proizvoditel na filmovi so igrana struktura. Datumot 14 dekemvri 1964 god. e ozna~en so otpo~nuvaweto so rabota na „osmata sila“ kaj nas, Televizija Skopje. Krugot zapo~nuva da se slika!


13

1.0. PRVATA MAKEDONSKA RE@IJA NA IGRAN FILM

Dolgoo~ekuvaniot prv, vo potpolnoto zna~ewe, makedonski igran film re ̀ i ran od makedonski reìser e „MIRNO LETO“ vo reìja na Dimitrie Osmanli.8 Na 18 maj 1961 god. vo kinoto „Kultura“ e odràna premierata na ovoj prv doma{en film na ~ie{to ~elo samostojno zastana li~nosta na eden makedonski reìserski tvorec. Za samo ~etiri dena, ovaa filmska komedija ja imaat videno 17.091 gleda~. Ova e „...film posveten na ~ovekovata priroda, film {to nenametlivo navle-

guva i go razotkriva make-donskiot folklor i etnos, makedonskata tradi ci ja i sovremenost“.9 Vo nego ima izvonredni akterski dostignuvawa. Za Profe-sorot, eden od likovite vo filmot, Jadranka Vladova }e zak lu~i deka „...samiot ja fotografira nezgodnata slika na zloupotrebata...“ [4:234] Patem, da poten-cirame deka vo ulogata na avto ritetniot nau~nik

8 Ovoj doma{en film so igrana struktura, zad koj stoi potpisot na makedonski reìser, gi nosi slednive filmografski podatoci: Proizvodstvo: „Vardar film“ - Skopje, 1961 god.; Reìja: Dimitrie Osmanli; Scenario: Frida Filipovi}; Direktor na fotografija: Qube Petkovski; Montaà: Maja Lazarov; Muzi ka: Dragutin Savin; Ulogi: Qupka Xundeva, Ilija Mil~in, Meri Bo{kova, Petre Prli~ko; @anr: komedija; Format: 35 mm; crno-bel - vajdskrin; Dolìna: 98 minuti/2700 metri9 Sun~ica Unevska, „Filmskiot nemir na mirnoto leto - ~etiriesetgodi{en jubilej na filmot ‘Mirno leto’“, Utrinski vesnik, 3 septemvri 2001, Skopje, str. 12.

ORBIS PICTUS

14

na stapuva eden od stolbovite na makedonskoto akterstvo, Ilija Mil ~in. Za negovata igra, kriti~arot Georgi Vasilevski apsolvira: „...sekoja izre ~ena replika kako da go sodrì pozitivniot i negativniot pol na iluzijata so koja e preplaven ekranot, pa taka vo opservaciite na iluzijata {to mu e imanentna na govorot koj blagodarenie na edna potsilena ekspresivnost od koja nikako ne se izgoneti ironijata, dvosmislenosta, pa, ako sakame, i cinizmot, po~na da gi razotkriva edna po druga aktuelnite protivre~nosti, no u{te pove}e onaa sostojba na latentna konfliktnost koja samo {to ne se izleala vo deliri~na eksplozija“.10 Po ova filmsko debi na makedonski reìser, ni{to ne e kako prethodno: vozbudata raste so podednakva brzina i kaj tvorcite, i kaj publikata, a predizvicite za novi ili sli~ni filmski zafati se ve}e na povidok.

2. RAZVOJ NA MAKEDONSKATA RE@IJA PREKU FILMSKOTO PLATNO

Zatreperuva zborot: Kraj, se palat svetlata i pred na{iot zanesen pogled

osamnuva prozai~nata sala i beloto, mrtvo platno.

(I. Andri}, „Tetratki“, 1981)

„Slikata zvu~i.“11 Ovaa premisa se potvrdi kako vaè~ka u{te vo razdob-jeto na nemiot film, iako datira od mnogu podocna. No {to e so dijalogot?! So svoevidnata promocija na makedonski filmski reìser se o~ekuvaa ponudite od pi{ani scenarija, pri {to krizata od nedostig na kontinuirano

10 Georgi Vasilevski, „Vibraciite na somneòt vo akterskata igra (Ilija Mil~in i negovite filmski rolji)“, Kinopis, br. 5, Skopje, 1991, str. 24-27.11 Boro Drašković, OGLEDALO, Svjetlost, 1985, Sarajevo, str. 99.


15

scena risti~ ko prisustvo od makedonski pi{uva~i sozdava{e i pre~ka vo seop-{tiot umetni~ki raste` na filmskiot rod. So godini, makedonskite avtori se nao|aa pred dilemata kako da se napi{e {to poverodostojno scenario, iako za mnogumina be{e poznato deka „... bez pre~ki nema sudir, bez sudir nema drama, bez drama nema podem, bez podem nema likovi, bez likovi nema dejstvie“.12 Vo makedonskata filmska reìja te{ko moè{e da se razgrani~i klasi~ nata postapka od neoklasi~nata, kako i modernisti~kite tendencii od post moder-nisti~kite, ne zatoa {to toa be{e neizvodlivo, tuku poradi siroma{no malata (po kvantitet) produkcija. Malku polesno ode{e razgrani~uvaweto vo pogled na tematskata ni{ka. Spored Georgievski, filmovite nastanati vo Makedonija tematski moè da se razgrani~uvaat kako filmovi so temi od na{eto istorisko minato (dale~no, poblisko ili od NOB), potoa filmovi so temporalno neutralni temi i, najposle, filmovi so temi od na{ata sovremenost. Primerite, pak preku koi moè adekvatno da se analizira odredena reì-serska poetika so site raspolo`livi zalo`bi za avtorski film navistina se ograni~u va~ki, od pri~ina {to, vo drasti~no mal broj slu~ai, scenarist e samiot reìser na filmot.

2.0. NEKOI RE@II VO DOLGOMETRA@NATA PRODUKCIJA

Filmot „PLANINATA NA GNEVOT“ (1968) na Qubi{a Georgievski, snimen po scenarioto na Ante Popovski, e delo na koe mnogumina prou~uva~i na fenome-nologijata na filmot kaj nas i po{iroko mu go nametnuvaat t.n. kvalifikativ - „crn film“. Pri pridviùvaweto na dramskiot tek vo ovoj film, ekspresionis-ti~kata pove}ezna~nost koja so podednakvo izobilstvo £ parira na fantasti~nata

12 Tjudor Elijad (Tudor Eliad), KAKO NAPISATI I PRODATI SCENARIO (Comment ecrire et vendre son scenario, Paris, 1980), Institut za film, 1982, Beograd, str. 21.

ORBIS PICTUS

16

vizuelna komponenta, ovozmoùva funk-cionirawe na retko koherenten crno-bel redosleden sistem. Samiot avtor za edna dolga kadar-sekvenca od ova svoe delo }e re~e deka taa ja olicetvoruva „... slobodata kako nu`nost, a Stamat kako princip okolu koj{to se vrti se“. [6:132] Stamat e, inaku, imeto na likot {to go tolkuva akterot Risto [i{kov, koj vo ovoj film triumfira so, moèbi, edno od najbleskavite ostvaruvawa vo negovata filmska kariera.

Nekolku godini potoa }e bide soz-daden „ISTREL“ (1972) na Branko Gapo, raboten po motivite na romanot „Pod usvitenost“ na Dimitar Solev, sakaj}i da plasira del od traumite proniknati od rodnata po~va, pri {to pravi neraskinliv spoj me|u prozata i filmskiot medium. Ovoj film e, naedno, prikazna za bespovratnite gubitnici, prenesena so majstorski nijansi na raskaùvawe. Vpro~em, za ovoj erudiran filmski avtor, i toa kako to~ni, se komentarite deka vo svojot filmski opus toj go otslikal „...vremeto so ogromno poznavawe na ikonografijata na ovie prostori. Toj kako da gi razgrnuva gornite plastovi na freskite natrupani so stoletija, za da dojde do najprvata, naj su{tinskata,


17

onaa vo koja e sodràno na{eto bitie. Go poznava toa bitie kolku vo bojata tolku i vo prirodata, kolku vo obi~aite tolku i vo religijata, kolku vo fizi~koto tolku i vo meta fizi~koto...“13 Pred pojavata na „TATKO“ („KOL-NATI SME, IRINA“, 1973) na Kole Angelovski, film snimen po motivite na raskaz od @ivko ̂ ingo, vo makedon-skoto fikcisko filmsko tvo re{tvo ne be{e prisutno edno specifi~no vidu-vawe za ~ove~kata sudbina - preto~eno niz deskriptiven reìserski diskurs, sodrèj}i vo sebe nosivost na edno zaokruèno dramsko tkivo.14

Edno od najnovite doma{ni ostvaru-vawa od igranata produkcija e i „PRE-KU EZEROTO“ (1997) na Antonio Mi-tri}eski, realiziran vo koprodukcija pome|u makedonskiot „Vardar film“ i polskiot „Logos“. Ovoj dolgo metraèn film, so suptilno akumulirana poet-ska energija, n¢ navra}a vo godinite na ludiloto, koga sekoj sekomu mu e neprijatel, fokusiraj}i se na migovite

13 Traj~e Krsteski, „Mnogubrojnite glasovi na reìserot“, vo katalogot na XXI-tiot Festival „Bra}a Manaki“, Bitola, 2000, str. 109.14 „Planinata na gnevot“ e produciran od strana na „Vardar film“, a „Istrel“ i „Tatko“ se vo produkcija na „Trajna filmska zaednica“.

ORBIS PICTUS

18

vo koi pome|u Konstantin i Elena se slu~uva silna qubov.15

Ivo Trajkov e zasega edinstvenoto makedonsko reìsersko ime {to ne se ima direktno isprobano vo na{iot/makedonskiot prostor, bez ogled na fak-tot {to negovite filmovi so uspeh se prikaù vaa(t) vo ̂ e{kata Republika. Vo „MINATO“ (1997/98), na primer, so koj u~estvuval na okolu triesetina festivali, kade {to ima dobieno nekolku vredni nagradi, na pra{kiot u~enik16 Trajkov mu uspeva na prili~no originalen na~in da raskaè, edna navidum, mo{ne ednostavna, no potresna sudbina, pritoa re~isi

15 ]e nabroime u{te tri reìserski primeri. Filmot „Makedonska krvava svadba“ (1967) na Traj~e Popov ja razloùva poznatata bitova piesa na ̂ ernodrinski do stepen na koloritna melodramati~nost; snimen e po scenario na Slavko Janevski, koj e poznat ne samo kako scenarist na nekolku dolgometra`ni filmovi tuku i kako scenarist i reìser na mo{ne provokativni po forma kratki igrani filmovi od ranata faza na makedonskiot igran film, kako na primer, „Sonce zad re{etki“ (1957) i „David, Golijat i petel“ (1960). Edinstveniot igran film na Aleksandar \ur~inov, melodramata „Ispravi se, Delfina“ (1977) e snimen po motivite na avtenti~nata kariera na maratonkata vo plivawe Atina Bojaxi. Spored kriti~arot Blagoja Kunovski, ovoj film „...uspea na komunikativen na~in da go artikulira problemot na ambiciite i na `rtvata {to ja pla}aat vrvnite sportisti na li~en plan, raspnati me|u popularnosta i isku{enijata na slavata...“ [5:260-261] „Neli ti rekov“ (1984), film na Stevo Crvenkovski, zboruva za apsurdnoto svoeglavo oponirawe na komitaxiite nasproti otomanskiot asker, sodrèj}i blagi naznaki na vestern.16 B. Barbora Chvojková/Karel Rada, „FAMU dnes“, Film a doba, 2/1999, Praha, str. 81-82.


19

do perfekcija sprove duvaj}i ja linijata na estetizacija na audio-vizuelnoto prosede.17

2.0.1. „Crno seme“ vo reìja na Kiril Cenevski

Pravej}i mal analiti~ki osvrt kon ova antologisko filmsko delo, reìrano od debitantot Kiril Cenevski (spored istoimeniot roman od Ta{ko Georgievski), na prv pogled gi locirame stradawata na Makedoncite od drugata strana na granicata, vedna{ po Vtorata svetska vojna, vo 1946 god., koga Gr~kata armija gi protera site Makedonci, a del od niv bea zatvoreni. Me|utoa, „osnovnata elipsa na filmot se sostoi vo ritmi~ki ve{to vodewe na tri teka na

svesta... Ovie teko-vi se tri zatvoreni kruga.“ [6:140, podvl. G.T.], pri {to so golema to~nost se smeta vodeweto na generalnata koncepcija, kako nekoja Bahova fuga. Vo celoto trewe na filmot, gleda~ot e podloèn na naizmeni~noto vlijanie na zvu~ni i slikovni varijacii, pretvoraj}i se vo sou~esnik vo dramskata polifonija. Krupniot plan vo ovoj film ima kruci-jalno zna~ewe, dovedeno do stepen na „...opredelena dramatur{ka valori-

17 Vo godinata 1998 se napraveni i filmovite „Zbogum na XX vek“ i „Maklabas“, koi se malku poslobodni vo ànrovskata opredelba za razlika od prethodnata igrana produkcija. Inaku, prviot e laureat na nagradata „Melies D’argent“ na festivalot vo Helsinki.

ORBIS PICTUS

20

zacija - taka tie gi istaknuvaat i gi sledat glavnite likovi na prikaznata. Na ovoj na~in e izbegnata nametnatata dramatur{ka linearnost, a namesto toa, po~nuva da funkcionira eden diegeti~ki kompleks koj {to isklu~itelno se bazira vrz vizuelni konfrontacii.“ [êpin~i}, 24:44-5, podvl. G.T.] Ovoj film e nesomneno edno remek-delo so trajna vrednost i ima posebno mesto vo na{ata kinematografija, bez ogled na toa {to sledea osporuvawata upateni na adresa na negoviot reìser, koj napravi u{te tri igrani filma.18

2.0.2. „Sre}na nova ‘49“ vo reìja na Stole Popov

Dejstvieto tuka zapo~nuva vo tekot na famoznata 1948 god., vo fonot na Tito-vata razdelba so Stalin. Poli ti~kata drama na triagolnikot od likovi Bota-Vera-Pigi postepeno se transformira vo semejna tragedija. „Dvajcata bra}a vo „Sre}na nova ‘49“ dobija mo{ ne surova lekcija od svojata idejna roditelka, revolucijata; pomladiot intuitivno gi otkri deformaciite {to vodat do nejzi-no izopa~uvawe, a postariot stana ̀ rtva na taa izopa~e nost.“ [3:53] Reìserot Stole Popov koristi niza aktivni mi-zankadarski re{enija {to vodat kon enormno podzasiluvawe na dramskata

18 V. CD-ROM „VEKOT NA FILMOT VO MAKEDONIJA“, Kinoteka na Makedonija, Skopje, 2000.


21

tenzija, no toj vodi ogromna smetka i za elegantnoto ritmi~ ko omeknuvawe na dejstvieto, po momentite na èstoki dramski klimaksi. „Reì serskiot rakopis, za celo vreme na dejstvieto, ja odrùva onaa delikatna dramatur{ka distanca so koja{to prosto go hipnotizira konsumentot.“ [24:220-1] Filmot e protkaen so bravurozni akterski partii, a ona {to e mo{ne indikativno kako reìski metod e raslojuvaweto na dramskite sceni, vo koi ubedlivosta na slikata e na mo{ne mo}no ramni{te.

2.0.3. „Haj-Faj“ vo reìja na Vladimir Blaèvski

Tatkoto Boris i sinot Matej imaat sudir, koj ne e samo generaciski. Navi-kite na sinot {to ve}e e vozrasen i saka da spe~ali ne{to od negovata qubov - muzikata, ne mu se dopa|aat na ideolo{ki oboeniot tatkoto, koj {totuku se vratil od zatvor.

ORBIS PICTUS

22

„Na mestoto na herojot fan-tomski zastanal stariot i umoren borec, vrz ~ij emocionalen i mo-ralen integritet atakuvaat ne samo starite neprijatelski sili kakvi {to se izolacionizmot, stravot od svetot i od negovite agresivni sojuznici me|u koi }e se najde i sop-stveniot sin.“ [3:71] Vo ovoj retko

pitoresken film e „...otslikan ìvot vo skr{enoto ogledalo na izgubenite iluzii na obajcata, reìran vo manirot na „seri-noar“ filmovite, delo koe na silen i beskompromisen na~in komunicira so sovremeniot senzibilitet na emancipiraniot gleda~...“ [Kunov ski, 5:261] Neskromno kaàno, „Haj-Faj“ na Vladimir Bla ̀ evski (spored teatarskata piesa na Goran Stefanovski) e delo vo koe e sublimiran eden od estetsko-zanaetskite vrvovi na manifestirawe na modernata makedonska filmska reìja. Takvata preciznost vo postapkite i stilskata harmonija im prilega na retkite majstori na filmot.

2.0.4. „Pred do`dot“ i negoviot avtor Mil~o Man~evski

Sekoe fotografirawe e ~in na agresija

(Suzan Sontag)

Aleksandar Kirkov e glavniot protagonist vo prikaznata vo tri dela: „Zboro vi“, „Lica“ i „Sliki“. Za nego, vremeto nikoga{ kako da ne umira. Toj tvrdi deka negoviot fotoaparat ubil ~ovek, vo {to nie i mu veruvame. Crve-niot avtobus so firmata „Fer Tranzit“ go vozi do seloto na negovoto detstvo, {to zna~i deka toj sepak ima izbrano strana.


23

Vo ovoj prv samostoen avtorski film potpi{an od makedonski reìser19 provejuva mototo na eden grafit: Krugot ne e trkalezen (The circle is not round). Vo vrska so nekoi od aspektite na svoeto delo Mil~o Man~evski gi dava koordinatite: „Koga se ra|aat jagniwata, toga{ prikaznata se za~nu va, tuka zapo~nuva ona {to posle }e se izrodi vo golema beqa i potencijalna vojna, tuka e po~etokot na dramata, iako vo filmot (i hronolo{ki) toa se slu~uva relativno docna (no nie toa ne go znaeme). Za vreme na svadbata, pak, seto toa kulminira - vreme e na odluka i na presmetka. Zna~i - po~etok e i kraj, no ne moraat da bidat po toj redosled. Svadbata e najkusa od sive ovie sceni...“ [13:12] Vo filmot egzistiraat tri glavni prostorni determinanti: drevniot ma{ ki manastir vo Makedonija, ur-baniot London i povtorno Makedoni-ja. „Sekven cijalnosta na patuvaweto na Kirkov od London do negovata ku}a otkriva more na znaci koe vo seto svoe bogatstvo moàt da mu se ukaàt samo na onoj {to dobro gi poznava kodovite {to gi sozdalo makedonskoto op{testvo.“20 Reìserot postignuva

19 Marina Kostova, „Klasik od Makedonija...“, Ve~er, 11/12 septemvri 1999, Skopje, str. 14-15.20 Sa{o Lambevski, „Se prepoznav!!!“ vo: ARHITEKTURA/FILM (zbornik na trudovi), prevedeno i na angliski, Soros CSU, 1997, Skopje, str. 31-39.

ORBIS PICTUS

24

amalgami~ nost pome|u muzikata i ìvata slika, pri {to upotrebata na dijalogot e svedena na minimum. Koncentracijata na gleda~ot se drì per-manentno, a kamerata brilijantno gi komponira duri i najsitnite par~enca dejstvie, pre~istu vaj}i go dokumentarnoto i pravej}i od nego minuciozna dramska igra. Danilo Kocevski, po povod „Pred do`dot“, eseizira: „Dali e toa edna prika-zna, vo tri dela? Ne! Vo osnova, filmot e do taa stepen atomiziran, so {to, prak ti~no, i ne moè da se deli na prikazni. Duri i sekoja ‘prikazna’ oddelno e do taa stepen atomizirana, strukturno isprepletena, {to e o~igledno deka

taa ‘ne e krug’. I kako osnovnata metafora na filmot, i taa ne moè da bide - krug! S¢ e vo s¢ i s¢ e otvoreno - bidej}i krugot ne e trkalezen.“21 Sigurno deka vnatre, vo samata srcevina na ovaa bogata filmska materija, ima pokritie za vakvoto filozofsko gledi{te za naracijata. Filmskiot avtor Man~evski svoite reìserski afi-niteti gi nadgraduva/razgraduva ne samo preku filmskiot jazik. Toj e avtor na knigata „Duhot na majka mi“, koja ̀ an-rovski e mo{ne posebna i koja samiot }e ja nare~e „klatno me|u cerebralnoto i sentimentalnoto“. Zboruvaj}i za in-

termedijalnosta vo sodrìnata na knigata „Duhot na majka mi“ na Man~evski, Elizabeta [eleva }e opservira: „Vo nea se prepletuvaat knièvniot tekst, stripot, slikata i filmot. Dokolku brzo gi svrtime stranicite, se dobiva vizuelen vpe~a tok na podvi`ni sliki.“22

Vo vrska so negovata druga qubov, fotografijata, karakte risti~no e toa {to, fotografskiot aparat nikoga{ ne go prikaùva ona {to gleda~ot bi sakal da

21 Danilo Kocevski, „Pred i posle do`dot“, Razgledi, br. 3-4, Skopje, 1994, str. 131-133.22 Od tekstot na Elizabeta [eleva pro~itan na promocijata na knigata „Duhot na majka mi“ vo Muzejot za sovre mena umetnost vo Skopje na 6.9.2000 god., a objaven vo spisanieto Kulturen ̀ ivot, br. 3, 2000, Skopje, str. 86.


25

go vidi. Sli~no kako vo slu~ajot so filmskiot junak Kirkov: objektivizirawe na drugata strana na Stvarnosta. Najnoviot film na Mil~o Man~evski, „Pra{ina“, za koj samiot go napi{a scenarioto, raskaùva „za edna baba, eden aramija, dvajca bra}a i tri sekundi vo reketot.“23 Vo ova reìsersko delo, pre-mierno prikaàno na ovogodina{noto festivalsko izdanie vo Venecija, odyvonuva mototo: Kade ti odi glasot, koga ve}e te nema, ili: Memento, homo, quia pulvis es et in pulverem reverteris.24

2.1. NEKOI RE@II VO KRATKOMETRA@NATA PRODUKCIJA

Veqo Li~enoski vo filmot „SPO-ME NIK“ (1968, 245 m), sproveduva edna reì serska postapka na multi-plicirawe na objekti i lica, Meto Petrovski vo „TEMNO OGLEDALO“ (1969 god., 298 m.) ve{to n¡ pribliùva so motivite na vnimanieto i humanata grià kon pacientite vo eden Zavod za rehabilitacija, Qup~o Bilbilovski vo „DEN KOGA SE PRO[TEVA“ (1976

23 Mil~o Man~evski, „Si go ̀ iveam svojot son“, intervju od Vlatko Galevski, Forum, br. 44, 8.10.1999, str. 28-34.24 V. Mil~o Man~evski, Pra{ina/Dust , Slovo, 2001, Skopje, 301 str.

ORBIS PICTUS

26

god., 500 m), raboten spored raskaz na Blaè Koneski, fascinantno n¢ voveduva vo kompleksot na nekoga{nata dojranska audio-vizuelna ikonografija, kade i e locirano dejstvieto, Mile Grozdanovski vo „DENES TREBA NE[TO DA SE SLUÎ“ (1976 god., 280 m) po motivite na raskaz na Boìn Pavlov ski, so enormno zgusnat polne` na emocionalnost, n¢ zapoznava so eden tragi~no razgrani~en stare~ki par na zalezot od svojot ̀ ivoten vek, a Slobodan Despo-tovski vo „MISTERIOZNIOT PREDMET“ (1980 god., 296 m) na alegoriski na~in ja prezentira maksimata za brzoto {irewe na semeto na zloto na nekoi geografski prostori, vklu~itelno i prostorot na na{eto ìveewe.25 Site gorenavedeni primeri se proizvedeni od strana na filmskata ku}a „Var dar film“ - Skopje.26

êtiriesetminutniot film „PISMO“ (2000) na Vasil Hristov (vo make-donsko-holandska koprodukcija pome |u „Digitprop“ - Skopje i „De Productie“ od Roterdam) e filigran-ski koncizno ekranizirana storija za po{tarot {to e sposoben da ja doznae sodrìnata na pismata, predviduvaj}i gi posledic-ite od toa {to e napi {ano, dodeka pak, ~etirinaeset-minutniot film „VETA“

25 Despotovski vo 2001 god. }e se javi kako scenarist i koreìser na belgisko-makedonskata igrana ko-produkcija „Odmazda“ vo koj niz paralelnoto dejstvie se sproveduva kr{ewe na krugot na krvnata odmazda.26 Kratkiot film so igrani elementi nare~en „Evropa“ (1953) na reìserot Sa{a Markus e moèbi prviot {to se nurnuva vo svetot na reklamata, predo~uvaj}i eden krajno osmislen, simpati~en sklop na situacii, ~ija{to cel, suptilno da se propagira industrijata za ~okolada, mo{ne ume{no e i postignata.


27

na Teona Mitevska (vo produkcija na „Sisters end bradr Mitevski“ - Skopje) e film za mitot za avtobusot {to za vreme na intervenciite na NATO vo 1999 god. soobra}al na linijata Skopje-Belgrad, obiduvaj}i se vo metaforata za skakulecot {to go nosi imeto Veta da ni ja prenese aluzijata za bezizlezot i is~eznuvaweto na mirot kaj lu|eto ne samo vo Makedonija i na Balkanot tuku i na celata planeta.27 Grosso modo, spored nivnata prikaàna tematsko-forma listi~ka predispozicija, dovolno cvrsto e ubeduvaweto deka ovie dva filma moè slobodno da go ponesat predznakot na tipi~en postmodernizam pri vodeweto na reìserskata linija.28

2.1.0. „Mojata qubov, ârli Parker“vo reìja na Aqo{a Simjanovski

Aqo{a Simjanovski so filmot „MOJATA QUBOV, ÂRLI PARKER“ ponesuva so sebe eden nov bran vo kratkata filmska forma vo Makedonija so svojata, kaj nas re~isi neprimeneta, reìserska postapka. Takvata postapka sama po sebe go inicira interaktivnoto odnesuvawe na slikata so muzikata, no po eden mo{ne precizen, prethodno razraboten grafikon. Od sodrìnska gledna to~ka, svedoci sme na „obidot da se prezentira, na filmski {to poatraktiven na~in, eden sudbinski fragment od ̀ ivotot na eden mlad sve{tenik rastrgnat pome|u profesionalnata i konfesionalnata opredelba i pome|u qubovta kon muzikata...“ [24:383] Tokmu taa, muzikata, kako da e i glavna vodilka na reìserskiot koncept, koj se grani~i pome|u ezoteri~noto i monumentalnoto, niz eden neti pi~en montaèn kontrapunkt na relacijata ton-slika.

27 B. „IV Skopski filmski festival“, 2001, katalog so 92 nenumerirani str.28 Mo{ne vpe~atlivi so svojot izraz se i kratkite filmovi „Glava“ (1979) na Laki êm~ev i „Polno}no sonce“ (1982) na Qup~o Bilbilovski.

ORBIS PICTUS

28

3. RAZVOJ NA MAKEDONSKATA RE@IJA PREKU TELEVIZISKIOT EKRAN

TV filmot e posebna industrija vo filmskata industrija

(Melkolm Hjulk, „Pi{uvawe za TV“, 1974)

Vo 1923 god. Vladimir K. Zvorikin go otkriva ikonoskopot, prvata elek-tronska cevka {to ja patentiral vo 1926 god. kako elektronski analizator na slikata, {to e preduslov za televiz-iskiot prenos, za praveweto snimki, sproveduvaweto filmski principi i za kadriraweto, no so poinakov tehno-lo{ki pristap. Od toj epohalen mig, „...pred televiziskiot ekran gleda~ot ima,

re~isi ist vpe~atok kako pred surovata stvarnost“. [Kalezi}, 7:134] Vo prvite deset godini igrana produkcija na televizijata vo Makedonija, „orientacijata vo originalnoto tvore{tvo pred s¢ se bazira vrz dramatizaci-jata na literaturni tekstovi, a potoa na specijalno sozdadeni dela za TV-prikaùvawe.“29 Hro ni~arot Ivan Mazov beleì deka Skop skoto televizisko studio kako svoja prva izreìrana dramska emisija ja izvelo dramatizacijata na romanot „Pustina“ od \orgi Abaxiev. Vo toj kontekst konstatira: “...nejzinata izvedba na maliot ekran gi sodrè{e vo sebe site odliki na eden po~etok“. [12:31] Po pionerskite obidi na toga{nata Televizija Skopje sleduvaat proekti

29 Risto Stefanovski, „Radio i TV-drama“ vo: TEATAROT VO MAKEDONIJA, Makedonska kniga, 1976, Skopje, str. 169-172.


29

so najrazli~en ànrovski i kategoriski predznak. Ve}e „...televizijata ne e samo medium - taa e kino-sala.“ [Andrevski, 1:92, podvl. G.T.] Ve}e podolgo vreme sekoj gra|anin, omni tempore, go ima apsolutnoto pravo da gi bira kanalite na svojot TV-priemnik, za vo posledno vreme da go izgubi ~uvstvoto za selekcija od ona {to sekojdnevno mu se pottura vo ime na neka-kvi la`ni estetiki i komercijalizirani vrednosti. Me|utoa, „...sovremeniot male~ok TV-gleda~ sekoja ve~er e opsednat od neodolivata vizuelna agresivnost na crtaniot film od maliot ekran...“30 Zarem i crtaniot film po~na da pre-dizvikuva eksplozii na ekranot?!

3.0. SPECIFIKITE NA TELEVIZISKIOT RE@ISKI PRISTAP ZA DELATA SO IGRANA STRUKTURA

Vo slednive pasusi posveteni na igranite proekti }e go otvorime „dosieto“ na edinstvenata producentska ku}a vo Makedonija {to kontinuirano sozdava filmski proekti nameneti za televiziskiot medium. Toa e institucijata Makedonska televizija (nekoga{na Televizija Skopje). Dona Kolar-Panova e uverena deka „...televizijata kakva {to ja poznavame denes, }e bide so nas i utre, iako pridruèna so novi mutacii i hibridni spravi“.31 Moèbi e toa taka, bidej}i sekoja tehnolo{ka doba nametnuva svoi na~ini na odnesuvawe kon realnosta i kon umetni~kata materija istovremeno. Pove}e godini nemavme nezavisno izoliran „...sopstven radiodifuzen identitet kako osnova za mediumskiot suverenitet.“32 Od 1991 god., so konstituiraweto 30 Aleksandar Prokopiev, „Bajkata i crtaniot film“ (1990) vo: DALI KALIMAH BE[E POST-MODER-NIST?, Templum, 1994, Skopje, str. 31.31 Dona Kolar-Panova, „Elektronskite mediumi vo digitalnoto opkruùvawe“, Kulturen ̀ ivot, br. 1, 1999, Skopje, str. 26-33. 32 Aqo{a Simjanovski, „Mediumski suverenitet: Neopravdan strav od is~eznuvawe na kulturite na malite narodi“, Dnevnik, br. 1675, 13 oktomvri 2001, Skopje, str. 15.

ORBIS PICTUS

30

na Makedonskata Radio Televizija, a od neodamna i so zapo~nu va we to na emituvawe televiziski signal niz makedonski satelitski prostor, mo`nostite za neograni ~ena prezen-tacija na filmskoto i TV-tvore{tvo ne se pove}e tabu.33 Umberto Eko vo edno od svoite popoznati dela, „Apokalip ti~ari i integranti“, mo{ne interesno gi pojasnuva speci-fikite na ovoj prodoren i nevero-

jatno mo}en medium.34 Makedonskata televizija do den dene{en, s¢ u{te fig-urira kako najstabilen, najseriozen, pa i edinstven kontinuiran producent na televiziski igrani filmovi, praveni za televiziskiot medium. Frlaj }i pogled kon vkupnata brojka na dosega producirani televiziski igrani proekti, moème da sumirame deka zna~i telno inventiven reìserski priod e pottiknat

33 Vo periodot od 1975 pa navamu se izraboteni igranite serii „Pat kon idninata“ (6 ep.), „Itar Pejo“ (5 ep.), „Zalez zad ezerskata zemja“ (6 epizodi),„Na{i godini“ (6 ep.), „Ilinden“ (6 ep.), „Komedijanti“ (6 ep.), „Na na{ na~in“ (4 ep.), Nepobedeni“ (4 ep.), „Kam~evci“ (6 ep.), „Prete`no vedro“ (6 ep.),„Trst via Skopje“ (13 ep.), „Treto doba“ (3 ep.), „Ua, {najderi“ (8 ep.), „Salon Harmoni“ (10 ep.) na Tihomir Ba~ovski, mam-utskata „Pogre{no vreme“ na Dragan Veqanovski, seriite za deca „Vol{ebnoto samar~e“, „Drugaruvawa“, „Beloto cigan~e“, „Golemi i mali“ i dr. Tuka bi se nadopolnila i tvore~kata projava na reìserot Kole Malinov so „Do`dovito sonce“ od 1978 godina. Poslednive godini na povidok e edna nova reìserska tvorba, koja me|u drugoto, ja so~inuvaat: „Krik na nemiot Indijanec“ na Tomislav Aleksov, „Denes, utre“ na Igor Pop Trajkov, „Emigranti“ na Sa{o Pavlovski, „[to sonuva ku~eto“ na Maja Mladenovska, „Stres ili pogre{na nota“ na Dragi Savevski i dr. Za odbeleùvawe se i nekoi od svoevidnite problesoci vo klasata na filmovi so dokumentarno-igrana struktura, kako na primer, „Mojot tatko Izet“ (1989 god., 57 min.) na Blagoja Markovski i „Mi{ko“ (2001 god., 25 min.) na Vlado Den~ov.34 Vo poglavjeto „Bele{ki za televizijata“ kaj Umberto Eco, SKEPTIKOVÉ A TĚŠITELÉ / Apokalipti~ari i integranti (Apocalittici e integrati, Milano, 1964), Svoboda, 1995, Praha, str. 344-388.


31

od onie moderni scenaris ti~ki materii (kako, na primer, onie na Rusomir Bogdanov ski, Vladimir Plavevski ili Tomislav Osmanli) {to vo poleto na televizijata dozvoluvaat eksponirawe i dokaùvawe niz naj razli~ ni dramski ànrovi.35

Naso~enosta kon konsekventna psihologi~nost vo „BELIOT YID“ (1978 god., 70 min.) na Qup~o Bilbilovski i teatralna liri~nost vo „KRUGOVI NA PEKOLOT“ (1990 god., 30 min.) na Stojan Stojanoski; uspe{nite obidi za inventivno raslojuvawe na dramskata supstancija vo „KRATKA SREDBA“ (1984 god., 56 min.) na Slobodan Despotovski i „SLOBODNO PA\AWE“ (1985 god., 67 min.) na Bogdan Pop \or~ev; sugestivnata i inventivna transpozicija na voenoto sivilo vo „YVEZDITE NA 42-TA“ (1987 god., 103 min.) na Jane Petkovski; primenuvaweto na eden nov, sve` princip na filmsko re{avawe na zadadenite dramskite situacii vo „UÎTELOT“ (1980 god., 90 min.) na Vasil ]orto{ev i „SAKATE LI U[TE EDNO PARÊ TORTA?“ (1976 god, 65 min.) na Qup~o Tozija; moderniot tretman na najsovremenite, urbani temi od na{eto tlo vo „MARIKA LETA SO AVION“ (1988 god., 56 min.) na Boris Damovski i „PIKASO“ (1989 god., 62 min.) na Aqo{a Simjanovski - se nekoi od najeklatantnite odliki na reìserskite fakturi na apostrofiranite, ve}e poprili~no iskusni i prepoznatlivi po svojot rakopis, reìserski imiwa od televiziskiot medium.36

35 Sp. hronologija na originalni dramski tekstovi/scenarija kaj Jelena Luìna, MAKEDONSKATA NOVA DRAMA, Detska radost, Skopje, 1996, str. 321-332.36 Na ova komplementarno se nadovrzuva i otvorenata lista so reìserite: Blagoj Andreev, Filip Apos-tolski, Du{ko Atanasovski, Kiro Bilbilovski, Lidija Veljanova, Ognen Dimitrovski, Vojo Dodevski, Du{ko \orgievski, Traj~e Eftimovski, Borjan Zafirovski, Borko Zafirovski, Igor Ivanov, Sr|an Jana }ievi}, Qup~o Jovanovski, Jovo Kamberski, Todorka Kondova-Zafirovska, Elizabeta Koneska, Mladen Krstevski, Zoran Krstevski, Skender Kuli, Xevad Limani, Kole Malinov, Kole Manev, Sa{a Markus, Sa{o Milenkovski, Sla|ana Milosavqevi}, Zoran Mladenovi}, Darko Mitrevski, Vladimir Mil~in, Ko~o Nedkov, Nikola Novkovski, Dimitar Orov~anec, Mitko Panov, Aco Petrovski, Nata{a Poplavska,

ORBIS PICTUS

32

3.0.1. „Zaminuvawe od Paskvelija“vo reìja na Ivan Mitevski

Ovoj TV-film e raboten po motivite na zbirkata raskazi na @ivko îngo „Paskvelija“ i vo trite prikazni kade {to klu~en narator e starecot se pre-pletuvaat qubovta, stradaweto, nemirot i te`neeweto kon podobro utre vo godinite po Vtorata svetska vojna. Za reìserot Ivan Mitevski eden negov vrsnik-pisatel }e napi{e deka toj ima „...vrodena smisla za distanca“ i deka, za razlika od drugite, se razlikuva vo „...nepovtorlivosta na negoviot non{alanten i rasko{en stil.“ Reìjata na „ZAMINUVAWE OD PASKVELIJA“ se istaknuva so mo{ne lucidnoto re{avawe na preodite od mesto vo mesto i od vreme vo vreme.

3.0.2. „Heraklea po vtorpat“ vo reìja na Du{an Naumovski

Ovoj TV-film e sovremena drama vo koja napuknuvaat zglobovite na ve}e izdiferenciranite odnosi na glavnata heroina Jasmina so Vlatko i Marko. Vo edniot taa se se}ava na svoeto minato a vo drugiot saka da ja nayre idninata. Mo{ne ve{to e izvajan nose~kiot lik i toj, vsu{nost, pretstavuva oska na site slu~uvawa vo ovaa ̀ enska storija. Reìjata na „HERAKLEA PO VTORPAT“ se odlikuva so zapazuvawe na eden umeren razvoj na dramskite situacii, pridruùvan

Aleksandar Popovski, Dime Popovski, Radislav Ristevski, Kristijan Risteski, Mi{o Roganovi}, Alek-sandar Rusjakov, Elena Sikerova, Zlatko Slavenski, Branko Stavrev, Aleksandar Stankovski, Dimitar Stankoski, \orgi Stojanovski, Tom~e Stojkov, Eftim Takovski, Andrej Trajkovski, Blaò Trendafilov, Goran Tren~ovski, Dimitar ]o starov, Slobodan Unkovski, Kiro Urdin, Ilija Filipovski, Filip Herin, Van~o Hiljadnikov, Dimitar Hristov, Vlado Cvetanovski, Petre ̂ apovski, Marija Xixeva, Violeta Xole-va, Igor [okarovski, kako i so imiwata na drugi, vo ovoj moment slu~ajno odminati ili pak novoinicirani tvore~ki personaliteti, ~ii {to reìi, sekako, }e bidat predmet na analiza vo nekoi sledni studii.


33

od nenametlivata logika na dvièwe na kamerata. Du{an Naumovski te`nee kon koristewe na ednostavni, no ~istozna~ni planovi.

3.0.3. „B o g d a g i u b i e { p i o n i t e“ v o r e ` i j a n a A c o A l e k s o v

Od originalnata scenaristi~ka predlo{ka e napravena istoriska proverka na tezata deka „{pionite“ se tuka, „vo blizina“. Od takvata blizina i zapo~-nuva epopejata za mladiot patriot Vojdan, koj vo tekot na celoto dejstvie se obiduva da doznae koj e toj {to tolku go mrazi. Reìserot Aco Aleksov leèr no go vodi dejstvieto i so edna vozdràna distanca pravi vivisekcija na doblesta i predavstvoto. Posebno simpati~ni se scenite vo zatvorot, kade {to

ORBIS PICTUS

34

e prikaàn eden {irok dijapazon na plasti~ni karakteri. Ona {to e poseben kvalitet vo ovoj film e faktot deka reìjata maksimalno gi ima po~ituvano scenaristi~kite intencii, koi, moème da pretpostavime, se mnogu to~ni.37

4. RAZLI^NOSTA NA FILMSKATA I TV-RE@IJATA ODRE@IJATA VO DRUGITE MEDIUMI

Za razlika od teatarot i radioto, film-skata i TV-reìjata dejstvuvaat mo{ne popu-listi~ki, i toa s¢ podirektno, vo pove}e sferi na umetni~koto, no i na op{testvenoto milje, te`neej}i kon zbogatuvawe na komunikaciskiot jazik so novi izrazni sredstva. Vo toj kontekst, terminot nadminuvawe na jazikot, prvobitno prezemen od Mikel Difren, teoreti~arot na filmot Du{an Stojanovi} go objasnuva kako stepen vo procesot na voobli ~uvawe na filmskoto umetni~ko delo. Na toa delo,

vo tekot na soedinuvaweto na konotativnite znaci, tekstot se pojavuva kako tolku cvrsta celina, {to od jazi~ka preo|a na simboli~ka smisla, a celoto delo se pojavuva kako edinstven znak-simbol. Toa zna~i i deka prostorot za univerzalizacija na filmskiot jazik, kako jazik na me|umediumskata komu-

37 Kon delata na ve}e dosega navedenite imiwa, bi bilo sosema nepravedno, ako ne go priklu~ime i kon-tinuiranoto tvore{tvo na filmskiot avtor/reìser i sineast Stefan Sidovski, koj za svoite amaterski filmovi se zdobil so zvaweto „majstor na amaterskiot film“, inaku avtor na ekskluzivnoto knièvno izdanie od oblasta na filmologijata pod naslov „Filmskiot kadar...“ Vredi da se spomenat i avtorite/reìserite na animirani filmovi: Petar Gligorovski, Darko Markovi}, Del~o Mihajlov i Boro Pej-~inov, koi dadoa mo{ne hrabar pridones pri etabliraweto na ovoj filmski vid so posebni dramatur{ki zakonitosti.


35

nikacija, stanuva s¢ pogolem i pootvoren. Dali moèbi toa zna~i potisnuvawe ili demodirawe na edna druga umetnost, teatarskata? Herbert Svup mo{ne ìvopisno ja objasnuva razlikata pome|u reìraweto vo teatar i reìraweto na film. „Koga se reìra vo teatar, toga{ kontaktot pome|u reìserot i publikata se vospostavuva preku akterot so zavesata koja samo povremeno }e se najde me|u niv. Da se reìra film, sekako, e ne{to sosema drugo. Kontaktot pome|u tvorecot i publikata ni malku ne e neposredna ili direktna. Pred s¢, pome|u akterot i publikata se postavuva kamera. Dublovite se povtoruvaat s¢ dodeka ne se dobie celosno ~ist rezultat. Najposle, tuka e i mon ta`niot stol na koj se zavr{uva glavnata rabota.“ [8:22] Zna~i, doa|a me do neophodnata uloga {to ja vr{i toj sovr{en aparat, alat i instrument - kamerata, koja vsu{nost e demiurg, in parenthesis. Krugot }e bide poln toga{ koga }e ima vnatre{nost. A {to e vnatre{nosta? Par~e, del, citat od nekoe dejstvie. Zna~i, slika. Otkako }e se ispolni, krugot stanuva kako trkalo i moè da trgne so akcija. E toga{ ve}e krugot e islikan, kako kadar. Naslikan krug. Orbis Pictus. Otkako }e zamre aktot, trkaloto zapira i krugot ve}e e ispraznet. Prazen krug. Samo krug. Krug. K...

„Za reìjata kako montaà ili za monta ̀ ata kako reìja denes vredi da se zboruva i so samiot podatok deka na {a-ta ‘postmoderna’ doba pruà nevideni primeri na reìjata kako montaà, ili obratno, montaàta kako reìja vo sekojdnevniot ìvot...“38

38 Radoslav Lazi}, TRAKTAT O FILMSKOJ RE@IJI: u tragawu za estetikom reìje, 1988, Institut za film, Beograd, str. 32.

ORBIS PICTUS

36

4.0. ZA RE@ISERSKIOT STIL

„Reìserot e vistinskiot tvorec na filmskiot jazik, negovata sintaksa, gramatika i semantika, interpunkcija i, najposle, stilistikata na film-skoto umet ni~ko delo.“39 Spored Lav Felonov, „talentiranite reìseri, tie ‘vol{ebnici’, ‘fanatici’ i ‘ma~enici’ na sedmata umetnost, moraat makotrpno da vr{at selekcija i da se ograni~uvaat vo tekot na sozdavaweto na svoeto delo.“40 Denes, srede invazijata na raznorazni nus-mediumi, mo{ne {tetna e zloupotrebata na ~istotata na filmskiot i TV-mediumot za eftino propagandni, pa i psihoagresivni nameni. Pri sevo ova, ne treba da se zaboravi deka ramkata e eden od osnovnite preduslovi za komunicirawe so ovie mediumi. Zatoa, „...pokraj dramatur{kata funkcija {to ja ima, ramkata ima golemo zna~ewe i za komponiraweto na kadarot, osobeno vo negovata likovna oblikuvanost: ako e stati~en, spored kompoziciite vo slikarstvoto (ili umet ni~kata fotografija), ako e dinami~en, toga{ spored filmskata estetika na komponirawe koe{to najmnogu soodvetstvuva za takviot (vid) kadar“. [18:108, podvl. G. T.] Vo poleto na sovremenata makedonska filmska i TV-reìja sme svedoci na s¢ pogolemata brzina pri afirmacijata na novi stilski postapki i nivniot modus faciendi. „Stilot na eden avtor i originalnosta na negoviot jazik moàt potpolno da ja izmenat i samata smisla na sodrìnata“. [Roè, 17:32, podvl. G.T.] A toa dali sodrìnata e povrzana so |evre kot, krugot, jajceto, glavata, okoto, lupata ili pak filmskiot objektiv i ne e tolku va`no. Va`no e dodeka raboti{ film, da go ima{ predvid naslikaniot krug.

39 Ibid, str. 33.40 Qev B. Felonov, SAVREMENE FORME FILMSKE MONTA@E, FDU, 1987, Beograd, str. 76.


37

5. NAMESTO ZAKLUÔK

Potekloto na fenomenot na makedonskata filmska reìja na igrani proekti, paralelno so etabliraweto na reìjata vo teatarskiot medium, vo Makedonija datira u{te od najraniot period na rasprostranuvawe na filmskata umetnost na ova tlo, u{te od godinite na dejstvuvaweto na bra}ata Manaki i Arseni Jovkov (na po~etokot od minatiot vek) koi go podgotvuvaat terenot za ra|awe na profesijata {to }e ja vodi kompletnata realizacija na eden filmski ~in – reìjata. Razvojnite fazi moè da se analiziraat niz nekolku to~ki: prvata to~ka e debito na makedonski reìser na igran film („Mirno leto“ na Dimitrie Osmanli); vtorata to~ka e reìserskiot opus na Branko Gapo, treta to~ka e ostvaruvaweto „Crno seme“„ na Kiril Cenevski; ~etvrta to~ka se ostvaruva-wata „Sre}na nova ‘49“ na Stole Popov i „Haj-Faj“ na Vladimir Blaèvski; petta to~ka se ostvaruvawata „Mojata qubov, ârli Parker“ na Aqo{a Sim-janovski i „Pred do`dot“ na filmskiot avtor Mil~o Man~evski, koi iniciraa pojava na novi dela od kratkometra`nata i dolgometra`nata produkcija vo poslednata, najnova razvojna faza na poleto na reìjata. Posledovatelno so prisustvoto na reìjata vo filmskiot medium, vo vto-rata polovina od izminatiot vek po~na da se manifestira i televiziskata reìja (izrazena niz tvore~kite personaliteti, pred s¢, na Aco Aleksov, Ivan Mitevski i Du{an Naumovski), kako ramnopraven parametar vo grafikonot na reìrani dela so igrana struktura. Vo posledniot krug od razvojot na reìserskata profesija markantno e s¢ pogolemoto pribliùvawe kon modernisti~ki i postmodernisti~ki tret-man na temite, stanuvaj}i zbor za vodewe na s¢ po~isti, kauzalni reìserski postapki.

ORBIS PICTUS

38

The origin of the Macedonian feature fi lm directing phenomenon, parallel with the establishing of the theater directing, dates since the earliest period of fi lm expansion in this region – with the works of Manaki Brothers and Arseni Jovkov (at the start of the 20th century) who „build the ground“ for the birth of the profession which will lead the full realization of the fi lm act – the directing. The development stages of this phenomenon can be analyzed through several viewpoints: as fi rst, through the Macedonian fi lm directing debut („Quiet Summer“ by Dimitrie Osmanli); through the directing opus of Branko Gapo; through the high achievements of the Kiril Cenevski’s fi lm „Black Seed“; then, through the fi lms „Happy New Year ’49“ directed by Stole Popov and „Hi-Fi“ by Vladimir Blazhevski, as well as through the „Charlie Parker, My Love“ by Aljosha Simjanovski and Milcho Manchevski’s „Before the Rain“. All of those works initiated numerous novelties in the recent long/short-length fi lm production, especially on the fi eld of fi lm & theater directing. Along with the fi lm directing at that time, the television directing emerged as a separate phenomenon at the second half of 20th century (carried out by the authors as Aco Aleksov, Ivan Mitevski and Dushan Naumovski). This separate fi lm directing in TV-media appeared as an equal parameter in the fi lmed works in general, especially at the so-called „feature-structured“ directing. At the latest sage of fi lm directing development, the most emphasized feature is the inclination toward the modern & postmodern treatment of the themes, especially when we speak of the tendency for pure, causal directing concepts.


39

L’origine du phénomène de la régie macédonienne du fi lm en Macédoine, parallèlement de l’établissement de la régie du théâtre, date dès début de la difussion du fi lm, depuis de période du travail des frères Manaki et d’Arseni Jovkov (du début du siècle passé), qui ont préparé le terrain pour naissance de la régie du fi lm. On peut analyser les étapes du developpement par quelques points: le premier point est le début du régisseur macédonien du fi lm („Un été calme“ de Dimitrie Osmanli); le deuxième point – les fi lms de Branko Gapo; le troisième point – le fi lm „Graine noire“ de Kiril Cenevski; le quatrième point – les fi lms „Bonne Nouvelle ‘49“ de Stole Popov et „Hi-Fi“ de Vladimir Blazevski; le cinqiuème point sont les fi lms „Mon amour, Charlie Parker“ d’Aljosa Simjanovski et „Avant la pluie“ de Milco Mancevski, qui ont initié l’apparence des nouveaux euvres de la production de longmètres et de courtmètres dans la dernière, la plus nouvelle étape du developpement de la régie macédonienne. En conséquence de présense de la régie du fi lm, dans la deuxième partie du siècle passé, on peut remarquer une manifestation de la régie de télévision (ses réprésentants sont: Aco Aleksov, Ivan Mitevski et Dusan Naumovski). Au dernier cercle du developpement de la régie on peut remarquer un très grand ap-prochement vers un traitment moderne et postmoderne des thèmes, comme procédés les plus claires et causals du régisseur.

ORBIS PICTUS

40

Biografski podatoci za reìserite ~ii{to dela se predmet na studijata

Aco ALEKSOV (1932) diplomiral akterstvo na Teatarskata akademija vo Belgrad. Toj e doajen na televiziskata reìja vo Makedonija. Do svoeto penzionirawe raboti vo Makedonskata televizija. Pova`ni reìi na televiziski filmovi mu se „Premiera“ i “Bog da gi ubie {pionite“, a gi reìral i TV-seriite „Vol{ebnoto samar~e“, „Beloto cigan~e“, dramite „Paradoksot na Diogen“, „Grdiot Narcis“, „Romansa za obeseniot“ i drugi igrani proekti.

Kole ANGELOVSKI (1943) diplomiral na Teatarskata akademija vo Belgrad. Bil na specijalizacija od oblasta na reìjata vo Francija. Gi reìral filmovite „Tatko“ („Kolnati sme, Irina“) i „Vikend za mrtovci“, kako i nekolku televiziski serii i drami, me|u koi: „Itar Pejo“, „Solunski patrdii“ i „Mala no}na muzika“. Najnov negov proekt e TV-filmot „Vreme za pla~ewe“. Ja dobil nagradata „Kokan Rakowac“ za najpoeti~en film na reìser-debitant, kako i „Zlatna ripka“ na Festivalot na filmskata komedija vo Golubac. Nositel e na priznanieto „11 Oktomvri“. Raboti vo Dramskiot teatar.

Qup~o BILBILOVSKI (1953) diplomiral reìja vo London, posetuval postdiplom-ski studii za reìja na Nacionalnata filmska i televiziska {kola „Bekansfeld“ vo Anglija na Britanskiot filmski i TV-institut, a magistriral na Wujor{kiot uni-verzitet. Gi reìral kratkite igrani filmovi „Den koga se pro{teva“ i „Polno}no sonce“. Gi reìral i TV-filmovite „Beliot yid“, „Java~i na veter“ i „Mugra“, nekolku TV-drami i adaptacii na poezija i serijata reklamni spotovi „Sonce na godinata“. Ja dobil nagradata na me|unarodnata kritika CITALC na Festivalot na kratok film vo Belgrad. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV.

Vladimir BLA@EVSKI (1955) diplomiral reìja na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Gi reìral igranite filmovi „Haj-Faj“ i „Bulevar na revolucijata“. Dobil Zlatna arena za reìja na Festivalot vo Pula za „Haj-Faj“ i prva nagrada na Festivalot vo Salerno, Italija za „Bulevar na revolucijata“. Gi


41

napi {al scenarijata za „Xipsi Mexik“ i „Gluva ku}a“. Predava na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje.

Branko GAPO (1931) diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Presto-juval vo Pariz, prou~uvaj}i go francuskiot film i usovr{uvaj}i se vo poleto na reìjata. Gi ima reìrano filmovite: „Denovi na isku{enie“, „Vreme bez vojna“, „Istrel“, „Najdolgiot pat“, „Vreme, vodi“ i „Makedonska saga“, TV-filmot „Labin i Dojrana“ i nekolku TV-drami. Dobitnik e na: Specijalna diploma i Srebrena arena na Festivalot vo Pula i Srebren medal na festivalot vo Avelino, Italija. Nositel e na Priznanieto „11 oktomvri“.

Qubi{a GEORGIEVSKI (1937) diplomiral reìja na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Gi reìral igranite filmovi: „Pod isto nebo“, „Planina na gnevot“, „Republikata vo plamen“ i „Cenata na gradot“, kratkometra`nite „Ne“ i „Pateka“, kako i nekolku TV-drami. U~est vuval na pove}e festivali, me|u koi i na Festivalot vo Mamaja, Romanija, kade {to e nagraden so diploma, i na Festivalot vo Moskva.

Mile GROZDANOVSKI (1950) diplomiral knièvnost na Filozofskiot fakultet. Go reìral kratkiot film „Denes treba ne{to da se slu~i“. Ima plodno televizisko iskustvo, koe, me|u drugoto, gi opfa}a i TV filmot „Ispoved na taksistot“, serijata „Opstanok“ i drugi igrani proekti. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV. Negovoto reìsersko tvore{tvo e adekvatno vrednuvano.

Boris DAMOVSKI (1960) diplomiral na Univerzitetot vo Juèn Ilinois. Gi reìral TV-filmovite “Marika leta so avion“, „Severna gre{ka“, nekolku kratkometra`ni filmovi i spotovi. „Severna gre{ka“, vo konkurencija od 26 filmski ostvaruvawa, go osvoi 8-to mesto na Festivalot „Pri Futura“ vo Berlin.

Slobodan DESPOTOVSKI (1953) diplomiral na Akademijata INSAS vo Brisel, Belgija. Gi reìral kratkiot film „Misteriozniot predmet“ i televiziskiot „Kratka

ORBIS PICTUS

42

sredba“, obata po sopstveno scenario. Gi reìra prvite makedonski narodni prikazni vo MTV, kako i ~etiri baladi so igrana struktura. Go snimil 12-minutniot pilot za igraniot proekt „Kow vo izvorot“. Bil koscenarist i reìser na proektot vo ~est na belgiskiot kral „Praznik 60/40“ prenesuvan na Belgiskata televizija.

Veqo LIÊNOSKI (1930-1976) e eden od doajenite na televiziskata reìja vo Makedonija. Gi reìral kratkiot igran film „Spomenik“, kako i TV-filmovite „Nastan moèbi posleden“, „Ilinka“, „Ve~erna zabava“ i drugi igrani proekti.

Mil~o MANÊVSKI (1959) ìvee i raboti vo Wujork i Skopje. Go reìral kratkometra`niot igran film „Opasna baba“ i dolgometra`nite „Pred do`dot“ i „Pra{ina“. Avtor e na izlo` bata fotografii „Ulica“ i na knigata „Duhot na majka mi“. Negoviot film „Pred do`dot“ e najnagraduvaniot makedonski film vo stranstvo dosega. Za nego dobil: Zlaten lav vo Venecija, nagrada za reìja i za najdobro debi vo Portoriko, specijalna nagrada „David di Donatelo“ za neitalijanski film, „Zlatna buba~ka“ za najdobar stranski film od [vedskiot filmski institut i dr. Istiot film be{e nominiran za Oskar. Poiscrpni podatoci moè da se najdat na veb-sajtot: http://www.manchevski.com.mk.

Teona Strugar - MITEVSKA (1974) studirala na Art institutot vo Filadelfija, a postdiplomski studii za film posetuva na Wujor{kiot univerzitet. Za kratkiot film „Veta“ dobila specijalna nagrada na Berlinskiot festival, kako i diploma za originalna i umetni~ka reìja na „Melodist“- Kiev, Ukraina. Istiot film bil finalist na wujor{kiot Ran festival.

Ivan MITEVSKI (1948) diplomiral reìja na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Glavna preokupacija mu se igraniot i dokumentarniot film. Napravil 6 igrani proekti: „Koncert za edna du{a - opus 2617“, „Zlatni godini“, „Vreme na letala“, „Treto doba“ (serija), „Zaminuvawe od Paskvelija“ i „No} sproti Sv. Vasilij“. Ima dobieno nagrada za reìja na Festivalot vo Portoro`, kako i specijalna nagrada na Festivalot „Pri futura“ vo Berlin. Filmot „Lajf tajm“,


43

spored serijata „Treto doba“, e transferiran na 35 mm lenta. Negovite proekti se prika ̀ uvani na re~isi site kontinenti, a dokumentarecot „Glas“ e deponiran vo UNESKO. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV, kade bil urednik na kulturno umetni~kata programa.

Antonio MITRI]ESKI (1961) diplomiral reìja na Filmskata akademija vo Lo|, Polska. Go reìral igraniot film „Preku ezeroto“, premierno prikaàn na Festivalot vo Montreal. Ima dobieno nagrada na Festivalot na kratki filmovi vo Belgrad. Momentalno podgotvuva nov igran proekt. Predava na FDU.

Du{an NAUMOVSKI (1938) diplomiral reìja na Akademijata za teatar i film vo Belgrad. Toj e eden od najplodnite televiziski avtori. Pova`ni igrani proekti vo televiziskiot medium mu se: filmovite „Tabakerata“, „Trgovecot od Solun“ i „Heraklea po vtorpat“, seriite „Pat kon idninata“, „Komedijanti“, „Bulki kraj {inite“, „Sonce na dlanka“, „Vtorata smena“ i „Golemi i mali“ i dramite „Vapcarov“, „Smilevski kon-gres“, „Dodeka pa|a do`dot“, „Pre~ek“... Go reìral i kratkiot igran film „Lift gore - lift dolu“. Gi ima dobieno festivalskite nagradi: Zlatna statuetka vo Portoro` i Zlatna amfora vo Nesebar. Nositel e i na Priznanieto „13 noemvri“. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV.

Dimitrie OSMANLI (1927) diplomiral reìja na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Toj e prviot makedonski reìser na dolgometraèn igran film. Bil na studiski prestoj vo Pariz. Gi ima reìrano filmovite: „Mirno leto“, „Memento“, „@ed“ i „Angeli na otpad“, kratkiot film „Buntot na kuklite“, TV-filmovite „Vra}awe vo rajot“ i „Skopski snovidenija“, serijata „Ilinden“, kako i pove }e TV-drami. Dobil nagrada za reìja na Jugoslovenskiot festival za televizisko tvore{tvo, Plaketata „Vo krupen plan“ od Institutot za film vo Belgrad, Golema zlatna plaketa za afirmacija na Festivalot „Bra}a Manaki“ vo Bitola, kako i drugi umet ni~ki i op{testveni nagradi, me|u koi i priznanijata „11 oktomvri“ i „Vojdan êrnodrinski“ za ìvotno delo.

ORBIS PICTUS

44

Jane PETKOVSKI (1948-1988) diplomiral na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Qubqana. Gi ima reìrano slednive igrani proekti: „Tumba, tumba divina“, „Klin~“, „@ena od malter“, „Golemata soba“, „Tome od benzinskata pumpa“, „Yvezdite na 42-rata“. Za posledniov ima dobieno bleskavi kritiki. Be{e vraboten vo MTV. Negovite proekti bea visoko valorizirani vo zemjata i po{iroko.

Meto PETROVSKI (1935) studiral na Akademijata za teatar i film vo Zagreb. Bil direktor na „Vardar film“ i „Makedonija film“. Gi reìral kratkiot igran film „Temno ogledalo“, kako i redica dokumentarni filmovi i TV emisii. Za svoite proekti dobil pove}e priznanija i nagradi, me|u koi i Zlaten medal na Festivalot na kratki filmovi vo Belgrad.

Bogdan POP \ORÊV (1955) diplomiral reìja na Akademijata vo Moskva. Gi rabotel slednive TV-proekti: „Is~ekuvawe“, „Slobodno pa|a we“, „Po{tar“, „Veli ka“ i serijata „Trst via Skopje“, kako i drugi proekti so igrana stuktura. Negovite proekti se visoko ocenuvani. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV, kade momentalno ja vr{i funkcijata urednik na kulturno umetni~kata programa.

Stole POPOV (1950) diplomiral reìja na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Gi reìral filmovite: „Crveniot kow“, „Sre}na nova ‘49“, „Tetovi-rawe“ i „Gipsy Magic“. Gi dobil nagradite: Zlatna arena za reìja na Festivalot vo Pula, „Zlatna mimoza“ na Festivalot na filmskata reìja vo Herceg Novi, Zlaten gladijator na Jugoslovenskata filmska akademija, Filmex diplomi na Festivalite vo San Francisko i Los Anxeles, diploma FEST i Gran pri na Festivalot vo Monpelje. „Sre}na nova ‘49“ bil jugoslovenski kandidat za nominacija na Oskar, a „Tetovirawe“ bil kandidat za Felix.

Aqo{a SIMJANOVSKI (1951) diplomiral psihologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. U~estvuval na filmolo{kiot seminar na Britanskiot kolumbiski univer-zitet vo Vankuver. Pokraj dokumentarnite filmovi, potpisnik e i na igraniot TV-film „Pikaso“ i kratko metra`niot „Mojata qubov, ̂ arli Parker“, koj vo Amsterdam od 360


45

filmovi be{e me|u 10-te najgledani. Pokraj reìraweto, pi{uva scenarija, objavuva vo pe~atot i nastapuva kako xez-pijanist. Dobitnik e na pove}e doma{ni i stranski nagradi, me|u koi Bronzen zmej na Festivalot vo Krakov i specijalna nagrada na Festivalot vo Japonija. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV. Momentalno ja vr{i funkcijata urednik na Kontaktno-rekreativnata programa vo MTV.

Stojan STOJANOSKI (1949) diplomiral reìja na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Reìral pove}e TV-igrani proekti, me|u koi: „Prijateli“, „Marka“, „Krugovi na pekolot“, „Vremeto H“, kako i epizodi od seriite „Eureka“ i „Tvrdokorni“. Za epizodata „Odbranata na Sokrat“ dobil nagrada za reìja na Fes-tivalot vo Neum. Vraboten e kako postojan reìser vo MTV.

Qup~o TOZIJA (1947) diplomiral reìja na Akademijata za teatar i film vo Za-greb. Bil na specijalizacija vo Wujork. Gi ima reìrano slednive TV-igrani proekti: „Sakate li u{te edno par~e torta?“, „A ti, kade?“, kako i igranata serija „Prete`no vedro“. Se zanimava i so dokumentaristika, a i so adaptacija na teatarski pretstavi vo televiziskiot medium. Bil urednik na dramskata i filmskata redakcija vo MTV, kade raboti kako postojan reìser vo MTV.

Vasil ]ORTO[EV (1947-1995) diplomiral na Akademijata za teatar, film, radio i TV vo Belgrad. Gi ima reìrano TV-filmovite: „U~itelot“, „Mojsie od maloto mesto“, „Svetecot od Slatina“, kako i drugi igrani proekti. Rabote{e vo MTV.

Ivo TRAJKOV (1965) diplomiral reìja na FAMU vo Praga. @ivee i raboti vo ê{kata Republika. Go reìral srednometra`niot igran film „Ajde da se is~istime“, televiziskiot film „Jan“, kako i filmovite „Kanarska vrska“ i „Minato“, koi se prikaàni na Festivalot „Bra}a Manaki“. Momentalno raboti na podgotovka na filmot „Gluva ku}a“.

Vasil HRISTOV (1965) diplomiral reìja na Fakultetot za dramski umetnosti vo Belgrad. Gi reìral kratkite filmovi „Pismo“ i „Sudija“, prikaàni na Festivalot

ORBIS PICTUS

46

„Bra}a Manaki“, kade {to dobil nagrada za reìja. Isto taka ima dobieno nagrada i vo Hjuston. Magistriral filmska reìja na Institutot za film „Mauricius Bringer“ vo Holandija, kade {to i ìvee.

Kiril CENEVSKI (1943) diplomiral Arhitektonski fakultet. Gi reìral filmovite: „Crno seme“, „Jad“, „Olovna brigada“ i „Jazol“. Dobitnik e na Zlatna arena za reìja i Zlaten venec za najdobro debitantsko ostvaruvawe na Festivalot vo Pula, specijalna nagrada „@ar ptica“ na Festivalot vo Moskva, Laceno d’Oro vo Avelino, Italija, specijalna nagrada vo Karlovi Vari, kako i drugi priznanija i nagradi. „Crno seme“ bil jugoslovenski kandidat za nominacija za „Oskar“.


47

Filmografija na delata koristeni za analiza

„CRNO SEME“ na Kiril Cenevski

Proizvodstvo: „Vardar film“ - Skopje; 1971 god.Reìja: Kiril CenevskiScenario: Ta{ko Georgievski i Kiril CenevskiDirektor na fotografija: Qube PetkovskiMontaà: Laki êm~evUlogi: Darko Damevski, Aco Jovanovski, Risto [i{kov, Mite Grozdanov@anr: dramaFormat: 35 mm; kolor-vajdskrinDolìna: 88 min./2410 m

„SRE]NA NOVA ‘49“ na Stole Popov

Proizvodstvo: „Vardar film“, „Makedonija film“, „Gradski kina“ - Skopje i „Union film“- Belgrad; 1986 god.Reìja: Stole PopovScenario: Gordan Mihi}Direktor na fotografija: Mi{o SamoilovskiMontaà: Laki êm~evMuzika: Qup~o KonstantinovUlogi: Aco \or~ev, Meto Jovanovski, Sinoli~ka Trpkova, Du{ko Kostovski@anr: dramaFormat: 35 mm; kolor-vajdskrinDolìna: 128 min./3520 m

ORBIS PICTUS

48

„HAJ-FAJ“ na Vladimir Blaèvski

Proizvodstvo: „Vardar film“ - Skopje; 1987 god.Reìja: Vladimir BlaèvskiScenario: Goran Stefanovski i Vladimir BlaèvskiDirektor na fotografija: Mi{o SamoilovskiMontaà: Petar Mirkovi}Muzika: Qup~o KonstantinovUlogi: Dan~o êvreski, Fabijan [ovagovi}, Vukosava Doneva, Elizabeta \orevska@anr: socijalna dramaFormat: 35 mm; kolor-vajdskrinDolìna: 102 min./2800 m

„PRED DO@DOT“ na Mil~o Man~evski

Proizvodstvo: „Vardar film“ - Skopje, „Ejm rejn“ - London, „Noe produksion“ - Pariz, so u~estvo na Poligram Audiovizuel i Briti{ skrin; 1994 god.Reìja i scenario: Mil~o Man~evskiDirektor na fotografija: Manuel TeranMontaà: Nikolas GasterMuzika: „Anastasija“Ulogi: Rade [erbexija, Labina Mitevska, Ketlin Kertlix, Gregoar Kolin@anr: psiholo{ka dramaFormat: 35 mm; kolor-vajdskrin; dolbiDolìna: 115 min./3163 m


49

„MOJATA QUBOV, ÂRLI PARKER“ na Aqo{a Simjanovski

Proizvodstvo: „Vardar film“ - Skopje; 1994Reìja: Aqo{a SimjanovskiScenario: Aqo{a Simjanovski, Dimitar GrbevskiDirektor na fotografija: Dragi TanevskiMontaà: Dimitar GrbevskiMuzi~ka ilustracija: Aqo{a SimjanovskiUlogi: Kiril Ristoski@anr: eksperimentalenFormat: 35 mm; kolor vajdskrin; dolbiDolìna: 15 min./412 m

„HERAKLEA PO VTORPAT“ na Du{an Naumovski

Proizvodstvo: Makedonska televizija - Skopje; 1992 god.Reìja: Du{an NaumovskiScenario: Ana [apkaliskaDirektor na fotografija: Slobodan StojkovTon: Meto NikolovskiMontaà: Ema NikolovskaMuzika: Qup~o KonstantinovUlogi: Katerina Kocevska, Aleksandar âminski, Jovica Mihajlovski@anr: sovremena dramaTehnologija na snimawe: Beta SPVremetraewe: 85 min.

ORBIS PICTUS

50

„ZAMINUVAWE OD PASKVELIJA“ na Ivan Mitevski

Proizvodstvo: Makedonska televizija - Skopje; 1992 god.Reìja: Ivan MitevskiScenario: Rusomir BogdanovskiDirektor na fotografija: Vlado JanevskiTon: Dragi \or|evi}, Angele KuzmanovskiMontaà: Dilaver MustafaMuzika: Qup~o KonstantinovUlogi: Nenad Stojanovski, Sofija Kunovska, Petar Arsovski@anr: psiholo{ko-poetska dramaTehnologija na snimawe: Beta SPVremetraewe: 78 min. 35 sek.

„BOG DA GI UBIE [PIONITE“ na Aco Aleksov

Proizvodstvo: Makedonska televizija - Skopje; 1993 god.Reìja: Aco AleksovScenario: Vladimir PlavevskiDirektor na fotografija: Slobodan StojkovTon: \or|e Bilbilovski, Angele KuzmanovskiMontaà: Ema NikolovskaMuzika: Qup~o KonstantinovUlogi: Vasil [i{kov, Blagoja Spirkoski, Bajru{ Mjaku@anr: istoriska dramaTehnologija na snimawe: Beta SPVremetraewe: 90 min.


51

Selektirana bibliografija na konsultiranata stru~na literatura:

1. Andrevski, @ivko: @IVOT SO MAS-MEDIUMI, Quboten, Skopje, 1995, 124 str.2. BRA]A MANAKI/LES FRÉRES MANAKI/THE MANAKI BROTHERS: Pioneri na

filmot na Bal kanot, katalogot go podgotvija: P. Konstantinov, A. Krstevski, B. Nonevski, M. Pan~evski, I. Petru{eva, 1991, Kinoteka na Makedonija, Skopje, 72 nenumerirani str.

3. Vasilevski, Georgi: VREME NA FILMOT, Makedonska kniga, 1990, Skopje, 250 str.4. Vladova Jadranka: „Na ‘Mirno leto’, so qubov“ vo: VOL[EBNOSTA NA ZBOROT,

Makedonska kniga, 1993, Skopje, str. 230-236 5. VTORIOT POÊTOK NA MAKEDONSKIOT FILM: rezultati od Simpoziumot

„Po~etocite i prvata etapa na institucionalno organiziranata kinematografija vo Makedonija“, Kinoteka na Makedonija, Skopje, 1990, 285 str.

6. Georgievski, Qubi{a: GENEZATA NA MAKEDONSKIOT IGRAN FILM, Kinoteka na Makedonija, 1992, Skopje, 178 str.

7. Kalezić, Božidar: TELEVIZIJA - TVRĐAVA KOJA LETI, Ćirpanov, 1978, Novi Sad, 220 str.8. William I. Kaufman: KAKO REŽIRATI ZA TELEVIZIJU (zbornik), Televizija Beograd, 1970,

40str.9. KINOPIS, br. 13, Kinoteka na Makedonija, 1995, Skopje, 240 str.10. Kocevski, Danilo: „Kopola“ vo: PATUVAWE ZA ARKA[ON, Misla, 1989, Skopje,

str. 29-3011. Kučera, Jan: KNIHA O FILMU / Kniga za filmot, 1946, Praha, 233 str.12. Mazov, Ivan: „Recenzii na televiziski drami, radiodrami i film“ vo: SCENATA

I SOVRE MENOSTA, Kultura, 1982, Skopje, str. 5-238.13. Man~evski, Mil~o: „‘Pred do`dot’ e moj li~en dokumentarec“, intervju od S. \

urovska, Lik/Nova Makedonija, 19.10.1994, Skopje, str. 11-12.14. Novkovski, Nikola: ZDIVOT NA KAMERATA, Matica Makedonska, 2000, Skopje/

Melburn, str. 115.

ORBIS PICTUS

52

15. Petru{eva, Ilindenka: FILMOLO[KA BIBLIOGRAFIJA: Kinematografi-jata vo dnevniot i periodi~niot pe~at vo Makedonija (1944-1954), Kinoteka na Makedonija, 1991, Skopje, 472 str.

16. Osmanli, Tomislav: FILMOT I POLITI^KOTO: kon integralnoto politi~ko mislewe na kinematografot, Mlad borec, 1981, Skopje, 211 str.

17. Rože, Žos (Roger, Jos): FILMSKA GRAMATIKA (Grammaire du cinema, Bruxelles, 1957), Jugoslovenska kinoteka, 1960, Beograd, 35 str.

18. Sidovski, Stefan: FILMSKIOT KADAR I NEGOVATA ESTETSKA SU[TINA, Epoha, 1995, Skopje, 248 str.

19. Tanev, Zoran: MIS STON: strip spored istoimeniot film, Strip art, 2000, Veles, 48 str.

20. Trpeski, Apostol: FILMSKA I TV KAMERA (I) : Osnovi na snimatelskata teh-nika, 2000, Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij“/Fakultet za dramski umetnosti, Skopje, 323 str.

21. FILM 1895-1995, dodatok br. 5 na „Margina“, br. 22, 1995, Templum, Skopje, 36 str.22. Holloway, Ronald: MACEDONIAN FILM: A History of Macedonian Cinema (1905-1996),

Cinematheque of Macedonia, 1996, Skopje, 64 p.23. êpin~i}, Miroslav: MAKEDONSKIOT IGRAN FILM (I) : Godini na genezata i

vremeto na stilskite preobrazbi, 1992, Skopje, Kinoteka na Makedonija, 451 str.24. êpin~i}, Miroslav: MAKEDONSKIOT IGRAN FILM (II) : Godini na zrelost

i vreme na nade`, Kinoteka na Makedonija, 1999, Skopje, 600 str.25. êrwenko, Miron: MAKEDONSKIOT FILM, Kinoteka na Makedonija, 1997,

Skopje, 240 str.

LUX IN TENEBRIS

OPERATA NA PITAÎTE

Vo ovaa „opera“1 osnovnoto dramsko slu~uvawe (cenkaweto, trguvaweto, ucenuvaweto...) go vodat/peat trojcata lideri: Mekit (Macheat), Pi~am (Peachum) i Lokit (Lockit), so orkestriranata pridru`ba od svoite najbliski (rodnini i privrzanici) - zaedno spu{taj}i se od svojata sega{na pozicija do „dnoto“. Vo toa apsurdno pomestuvawe na sloevite komunikacijata pome|u blagorodnicite i svetot na podzemjeto stanuva neminovna, bidej}i vo pra{awe ne e ni{to drugo osven iznao|aweto na~in za zadovoluvawe na li~nata korist, t.e. bitkata za „podobra“ polo`ba. Zatoa, odvreme- navreme situaciite se dovedeni do stepen na grotesknost (po malku sli~na od „kapri~osite“ na Fransisko Goja2), koja se pretopuva so nagonskata nitka za opstanok na narodniot ~ovek - Mekit. Istoriskiot fon e sledniov: London, predvorje na Francuskata revolucija; retko koj pita~ odi vo opera. Vakvata sostojba mo{ne ve{to e zatskriena pod maskata na angliskoto gra|anstvo kon krajot na XVIII vek, koga pri obidot kralot Xorx III da vovede apsolutizam, èdta na proleterijatot s¢ pove}e raste, vodej}i kon otvorena borba za pobeda na Parlamentot, so {to vlijanieto na Krunata zna~itelno oslabuva. Dràvnite razni{uvawa rezultiraat so VRIE@ (buntovni izlivi na poedinci) i YVE^KAWE (masovni pou~ni apsewa). Edna{ svetot se poka-ùva kako kujna, drugpat kako bordel, a tretpat kako zatvor - vo trite slu~ai povrzuvaj}i n¢ so taa ve~na tema, pita~eweto.

1 Stanuva zbor za dramata na Vaclav Havel, „Pita~ka opera“ (Žebrácká opera, 1975) posvetena na Andrej Krob, ~ija {to svetska praizvedba bila na 2 mart 1976 god. vo Teatro Stabile vo Trst.

2 V. Vlada Uro{evi}, „‘Kapri~osite’ na Goja“, Kulturen ìvot br. 3-4, 1999, Skopje, str. 76-81.

ORBIS PICTUS

56

Tokmu poradi ova, iznenaduva~ki brzoto menuvawe na „agregatnata sostojba“ na likovite i scenite - od te~na razleanost (I del ili @iva/Hg) do tvrda ko-herentnost (II del ili @elezo/Fe), otvora na povidok edna nova revolucija (ne ve}e industriska!) vo koja mirnoto vriewe na vodata vo kujnata na Pi~a movi mu se sprotivstavuva na monstruoznoto Lokitovo otklu~uvawe/zaklu~u vawe na }elijata vo koja e zatvoren Mekit. Za istoimenata izvorna drama na Xon Gej „...se zboruva deka bila satira na Hendlovata opera; no Xon Gej, nejziniot avtor, bil prijatel so onoj Svift koj dobil pottik za pi{uvawe od saeva indignatio, od besot na pobunata; negoviot napad se preslekol, vo kostimot na parodija na operata, protiv vla data...“3

Samata drama dostato~no n¢ prisetuva na site vremiwa niz istorijata koga se pojavuvaat razni „prostitutivni“ organizacii, bilo da se od nekakov klasi~en ruski ili amerikanski tip, bilo da stanuva zbor za sekakvi aluzii so dene{ninata, koi pak ne smeat da bidat direktni, ami krajno diskretni, normalno, ne zaboravaj}i ja kriti~kata ostrina na ismejuvawe na brojnite op{testveni devijacii (mitoto, korupcijata...), koi postojat od pamtivek, pri {to duhovitosta treba da izbie vo prv plan.4

Taka prikazot za 36-~asovnoto isku{enie na Mekit (od osum ~asot izutri-nata - do osum ~asot slednata ve~er) i za negovoto antijuna~ko kalewe srede maskiraniot zlostor stanuva mnogu poprivle~en.

3 Siegfried Melchinger, „Osamnaesto stoljeće“, POVJEST POLITIČKOG KAZALIŠTA, Grafi čki zavod Hrvatske, 1989, Zagreb, str. 269.4 Vo pretstavata „Pita~ka opera“ od Vaclav Havel vo moja reìja, a vo produkcija na skopskiot Dramski teatar, igraa akterite: \or|i Jolevski (Mekit), Miralem Zub~evi} (Pi~am), Liljana Veljanova (Pi~amova), Petar Temelkovski (Lokit), Vidosava Gruba~ (Lokitova), Zvezdana Angelovska (Lusi), Robert Veqanovski (Fil~), Katerina Kocevska (Dijana), Biljana Hamamxieva (Xeni), kako i Rubens Muratovski, Sa{o Tasevski, Olivera Arizanova i Biljana Dragi~evi}. Muzikata ja komponira{e Petar Georgievski, a scenograf i ko-stimograf be{e Valentin Svetozarev. Premierata be{e izvedena na 21 april (nedela) 1996 god., vo ~est na 50-godi{niot jubilej na ovaa na{a renomirana teatarska ku}a. Pretstavata ja vidoa 2105 gleda~i. Pet godini potoa, na 14 april 2001, vo kinoto „Manaki“ go gledav filmot na Jirì Mencel raboten spored istata drama.

57

Lux In Tenebris

VODI^ VO „ELE[NIK“

Zloto poteknuva od samite lu|e, a so napredokot na ~ove{tvoto toa se multiplicira. Na ovaa brutalna, no vistinita premisa ne naveduva elementarniot razvoj na nastanite vo pisata „Ele{nik“1. Pritoa, MITOT (prikaznata za Judata i Ele{nikot) se izedna~uva so ̀ ivot nata sudbina na pe~al-barot i onaa {to go ~eka. Pri sozdavaweto na ovaa piesa e vr{ena diskretna sinteza na motivi od „êst“ na Iqoski, „Parite...“ na Krle i „Tetovirani...“ na Stefanovski. Likot na Trena potsetuva na pojava od hazarskata mitologija poznata kako lovec na soni{ta; taa voedno e i bo`ji pratenik, posrednik pome|u natprirodnite i zemnite sili; nejzinoto superego zgasnuva i taa ja gubi kon-trolata. Stefan ja poseduva Hamletovskata dilema: DA SE VRATI[ ili DA NE SE VRATI[. Milka zavr{uva kako Ledi Makbet, doveduvaj}i se do rabot na zlostorot. Janko e najnaturalniot i naj~istiot lik vo piesata. Rudarot e antipod na tradicionalniot Balkanec. Kusi e olicetvorenie na svetskata ga-dost. Medicinskata sestra pak, e antipod na tradicionalnata balkanska ̀ ena. Teatarot na Trena nalikuva na fusnota niz koja sonot se preleva vo raspadnatata realnost. Na krajot od ovaa poetska pretstava site hercovi od {pilot karti ostanuvaat otvoreni.

1 V. Jugoslav Petrovski, „Ele{nik“ vo: NOVA BALKANSKA DRAMA, Feniks, 1997, Skopje, str. 77-106.

ORBIS PICTUS

58

PRAGA - MATER URBIUM- Bele{ki od srceto na Evropa -

Damne{niot arapsko-evrejski patepisec Ibrahim Ibn Jakub, kako rezime na svoite belosvetski talkawa, vo 965/6 godina zabeleùva deka Praga e na-jgolemiot i najprometen evropski grad, izgraden od malter i kamen... Denes koga raritetnite realiteti nasproti politi~kite podelenosti neod-minlivo se stremat kon preispituvawe na vakvata konstatacija, mnogumina Praga ja narekuvaat - „srce na Evropa“. Praga doìvea da mu oponira na totalitarizmot, vbrojuvaj}i se me|u prvite gradovi {to zapo~naa so temelno urivawe na komunizmot vo Evropa. Isto taka, be{e vaèn faktor pri mirnoto otcepuvawe na dvete, sega novi dràvi vrz kartata na svetot - ê{kata i Slova~kata Republika. So svojata posebno osetliva geo-stra tegiska polo`ba na kontinentot, se identifikuva i kako pulsira~ki krstopat niz koj minuvaat klu~nite dvièwa i pravci niz istorijata. Me|u drugoto, pretstavuva mesto kade {to e koncentriran enormno golem procent stranci: minuva~i, emigranti, turisti1... Vo toj GRAD-SRCE cirkuliraat dva vida krv: ednata e sveà, progresivna i zadoena od kosmopolitsko-humanisti~kite tekovi, a drugata - bajata, zla i inicijator na primitivizmot. Tokmu poradi takvata ilustriranost na ne{tata, prekrasnite impresii po poseta na revija na Eva Hercigova ili na izlo`ba na Alfons Muha moàt da gi rasipat huliganskite prestrelki na ukrainsko-

1 V. A-Z PRAGUE CULTURE GUIDE, Prepared by Jan Czech/Jan Dvorák, Prague stage, 1994.

59

Lux In Tenebris

~e{kata mafija srede ambient so~uvan u{te od vremeto na barokot.2 Toa e olicetvorenie na posttranzicionata stvarnost! Mo{ne golem e arsenalot na pra{kite ìvopisni segmenti, koi{to izme-{ani so obilnoto minato od ova tlo sozdavaat del od op{testvenata slika na zemjata {to gordo go ~eka svojot „prioriteten“ priem vo Evropskata unija. Vo prilog na toa, sekoj od slednive pet kroki viduvawa se obiduva na svoj na~in da prikaè barem nekolku selektirani vpe~atoci od kulturolo{ko-univerzalnoto milje na ova par~e od Evropa i svetot.

Proekcija za krajot na vekot Scenata vo koja dvajca sveò kastrirani praàni ~ekaat avtobus, drèj}i po edna kanti~ka za mleko kade {to gi sokrile otse~enite organi, e ironijata {to im parira na sovremenite paradoks i predo~eni od poznatata ~e{ka reìserka Vjera Hitilova (1929) vo nejziniot najnov film „Stapici“. Po oskarovecot „Titanik“, kinata vo Praga dolgo ne bile posetuvani od tolku qubopitni gleda~i. Povodot e dvoen: Hitilova se javuva kako avtor duri po pet godini od kontraverzniot film „Nasledstvo“, a kako nejzin kamerman za prv pat se javuva nejziniot sin. Doslednosta na ̀ enata-pretstavnik na noviot ~e{ki filmski bran, koja be{e narekuvana i „bescelen eksperimentator“ i ~ii{to dve avtorstva („Kala mita“ i „Praga - nemirnoto srce na Evropa“) bea ZABRANUVANI za prikaùvawe, rezultira so nov avtenti~en plod od nejzi-nata tvore~ka laboratorija. Ovaa feministi~ko-pesimisti~ko crna komedija predupreduva na stapicite {to go ~ekaat i go sledat {totuku izbeganiot od komunizam gra|anin. Sièto poteknuva od vistinski nastan: ènata siluvana od trojca maì se odmazduva taka {to gi kastrira, po {to sleduva sloèn sudski proces.

2 V. Elizabeta Avramovska, „Vratite vo Praga“, Porta, br. 1, Makedonski duhovni konaci, Skopje, str. 65-68.

ORBIS PICTUS

60

Preodniot rez od staro vo novo ruvo proektira redica apsurdni situacii ~ii {to glavni protagonisti se v~era{nite „drugari“ a dene{ni „gospoda“. So~no, duhovito i poeti~no-surovo ostvaruvawe za op{testvenata impo-tencija na novokomponiraniot centralno-isto~noevropski ìtel.

Franc K. Poteknuvaj}i od ~e{ki, evrejski i germanski familijarni koreni, Franc Kafka (1883-1924) bez malku celiot svoj ̀ ivot go pominuva vo rodnata Praga. So ogled na malkutemina prijateli {to gi imal, postojat siroma{ni podatoci za negovata privatnost. Letno vreme uìval da pliva vo V’ltava. Negovata voobi~aena osamenost ja razbiva druèweto so Milena Jesenska, koja go pot-tiknuva da ja zapo~ne epistolarnata korespodencija so nea. Karierata na Kafka se odviva paralelno na dva plana: kako pravnik i kako pisatel. Pove}egodi{nata rabota kako slu`benik vo osiguritelen za-vod voop{to ne mu go naru{uva afinitetot kon pi{uvaweto. Inspiracijata za „Proces“, za „Metamorfoza“ ili za „Presuda“, sigurno deka ja crpi preku misti~niot duh na Praga i ne pretpos tavuvaj}i deka negovite „antijunaci“ }e stanata sinonim za makite i enigmite na moderniot ~ovek. Maks Brod posthumno gi obelodenuva nepublikuvanite rakopisi na Kafka, ne is polnuvaj}i ja so toa ̀ elbata na pisatelot tie da bidat spaleni. Duri toga{ knièv nata javnost dobiva pocelosna slika za negovoto tvore{tvo. Od dene{na distanca, borbata za demokratija i ~ovekovi prava, zadu{uvaweto na individuata od strana na pekolnite SISTEMI, raznovidnite op{testveni „bolesti“- nedvojbeno nalikuvaat na pottekst izvle~en od literaturnoto tkivo na Kafka. Kafkijanstvoto, ~ij{to duhoven tatko e eden praànin, doprva ja doì-vuva svojata duhovna ekspanzija.

61

Lux In Tenebris

Herojot na kadifenata revolucija Se nao|am vo foajeto na „Teatarot na ograda“, prviot pra{ki teatar {to trgna vo dosluh so svetskata teatarska avangarda. Samo {to zavr{ila reprizata na novata pretstava na Andrej Krob, „Antikodi“, g-|a Ana Frejmanova, {ef za kultura pri kabinetot na ~e{kiot pretsedatel, qubezno mi mesti stol do masata vo agolot od teatarskoto bife. Me pokanuva da sednam i mi stava belo vino. Poinakov odkolku {to go zamisluvav, Vaclav Havel (1936) mi ja podava rakata. Mi godi {to sum so ogneniot voda~ na pra{kata esen 1989, voedno i klu~niot ~ovek za voveduvawe na poimot kadifena revolucija.3 Me|u nas sedi negovata nova sopruga, akterkata Dagmar Ve{krnova. Havel so qubopitstvo saka da ~ue informacii „od prva raka“ okolu makedonskata inscenacija na negovata „Pita~ka opera“... „Kako toa den po premierata moravte da otidete vo vojska?“, me pra{uva. Mu objasnuvam deka na Balkanot na slu~ajnosta se gleda kako na namernost i obratno... „Teatarskiot jazik e metafizi~en“, mi veli. „Vie, gledam, go sovladuvate ~e{kiot...“ Mi spomnuva i za premreìwata koga negovo zasolni{te bil Belgrad, dodeka teatarot „Atelje 212“ hrabro gi igral negovite doma bunkerirani piesi... „Bi bilo korisno da zapoznaete nekoi ~e{ki umetnici“, mi predloùva... Na krajot, mislam deka sovr{eno mu stana jasno kako nekoi moi koncepti vo „oazata na mirot“ ne uspevale da fatat ~ekor so improviziranoto oro na tamo{nata oligarhija. Po dve nedeli Vaclav Havel povtorno e izbran za PRETSEDATEL na ê{ kata Republika. Radosta na mnozinstvoto nenadejno ja prekinuvat komp-likaciite so negovata zdravstvena sostojba. Vo Insbruk, Avstrija, urgentno mu

3 V. Vaclav Havel, PISMATA DO OLGA, prev. Stojan Lekoski, Kultura, Skopje, 1991.

ORBIS PICTUS

62

e izvr {ena hirur{ka intervencija na debeloto crevo. Haveloviot organizam herojski se bori so rizi~ nata perforacija. Nacijata doma so napnatost i strav go ~eka pozitivniot ishod. Na 6 maj Vaclav Havel se vra}a vo Praga. Vremeto e mra~no, no Havelovata svita vedro i nasmeano ~ekori po aerodromot. Toj ima pak bistar pogled, samou-verena re~ i izvonredno ~ista misla. Isto kako vo „Teatarot na ograda“.

Kairos ili (ne)sre}niot mig na Lordan Otkako }e se zapi{e vo pomorskoto u~ili{te, Lordan Zafranovi} (1944, Maslenica, Hrvatska) sepak ne stanuva mornar, tuku se preorientira kon film-skiot zanaet, stanuvaj}i student na Filmskata akademija (FAMU) vo Praga. Za kuso vreme, po zasluga na specifi~niot tretman na zloto vo negovite filmovi, £ stanuva dobro poznat na biv{ojugoslovenskata javnost, a filmot „Okupacija vo 26 sliki“ go zasluùva epitetot najgledan film vo toga{nata êhoslo va~ka. Vo po~etokot na devedesettite, poradi „plasiraweto novi fakti“ od svirepiot usta{ki teror, prinuden e da ja napu{ti svojata rodna zemja, imaj}i go vo baga` i dokumentarecot „Testament“. Emigrira kade ako ne vo Praga, koja brgu mu ovozmoùva da go snimi filmot „Lakrimosa“ (Lac-rimosa, 1995), so ~e{ki akterski yvezdi. Tuka formira filmska producentska kompanija na koja £ go dava imeto „KAIROS“ (Kairos), aludiraj}i na negoviot omilen anti~ki bog na sre}niot mig... So Lordanovata storija, po koj znae koj pat, Praga se pokaùva kako MATI CA {to gi prifa}a site onie {to se naklonuvaat, dobivaj}i od nea svoj kreativen mir.

Jakobus i Amadeus Edniot so ime Xakomo Kazanova (1725-1798) e eklatanten reprezent na francuskata kultura od „stariot kov“ i tainstven ma` so pove}e lica. Bil

63

Lux In Tenebris

i teolog, i violinist, i trgovec, i zavodnik, i diplomat i pisatel. Negoviot avanturisti~ki ̀ ivot zapo~nuva vo Venecija, a zavr{uva vo nekoga{na ̂ e{ka, na Duhcoviot zamok. ê{ki te zapisi gi potpi{uva so psevdonimot Jakobus, a ovaa godina Evropa ja odbeleùva 200-godi{ninata od negovata smrt. Drugiot se vika Volfgang Amadeus Mocart (1756-1791) i e roden vo Salc burg. Izrasnuva vo ingeniozen kompozitor i se vivnuva vo viso~inite na muzi~kiot klasicizam. Bil ~est gostin i vqubenik vo Praga. Spored faktografskite izvori, interesno e {to Jakobus i Amadeus imale nekolku me|usebni sredbi tokmu vo Praga. Ednata od niv se slu~ila na premierata

na Mocartovata opera „Don Xovani“, 1787 godina, vo Nacionalniot teatar, kade {to Kazanova bil srde~no pokanet od slave-nikot. Obajcata bile svoevidni proroci na novata EVROPSKA umetni~ka misla.

*

* *Tuka nekade zavr{uvaat kusite pisanija od

porite na gradot Praga.4 Ovoj tekst voop{to nema{e namera da se zanimava so aktuelno-dnevnite aspekti na podnebjeto, tuku saka{e da otvori punktovi relevantni za kauzalniot tek na trkaloto na istorijata. Spored toa, ovoj prilog be{e presek na dramati~ nite migovi {to go doprele ova tlo. Normalno, so izvesni subjektivni opservacii.

4 Vidi gi moite tekstovi: „Pra{ka epistola“, Trend teatar, br. 10, januari 1998, Feniks, Skopje, str. 60-61 i „Filmskite spisanija vo ê{ka“, SUM, br. 21, prolet 1999, [tip, str. 131-133.

ORBIS PICTUS

64

PREPOZNAVAWE NA FENOMENOT RE@IJA- Kon stogodi{ninata od pojavata na reìserskata profesija -

Gravitiraj}i neposredno na po~etokot od XXI vek, vo vremeto na kompju-teriziranoto preispituvawe na seop{tite (pa i umetni~kite) vrednosti, ne moè me a da ne se navratime na pojavata na eden od najzna~ajnite fenomeni vrzani za dramskata umetnost - reìjata. Ra|aweto na edna od ponovite profesii na posledniot vek - reìjata, e isprepleteno so pove}e istoriski nastani i pojavi, a ima dopirni to~ki so nekolkutemina personaliteti {to bile svoevi-dni vizioneri na ponovata umet ni~ka misla vo svetot. Mo{ne interesen e i faktot okolu prepoznavaweto na nasokata na dvièwe, t.e. rasprostranuvaweto na spektakularnite mediumski atrakcii niz svetot, koja se odvivala po edna uslovno nare ~ena svetska horizontala, i toa - od Zapad kon Istok i obratno. Vilijam Kodi (Wiliam Frederic Cody, 1845-1917), alijas Bafalo Bil, poznat kako skaut, lovec na Indijanci i izveduva~ na razni atrakcii 1, so svoite jav ni nastapi, ne samo {to ja animiral i ja zabavuval publikata na amerikan-skiot Div Zapad tuku i go naso~il impulsot na sveìot bran od interesenti za najnovite masovni trendovski SPEKTAKLI - kon maticata na starite i novite civilizacii, Evropa.

1 V. Qubomir Cuculovski, „Skazna za srazmernata sila“, Utrinski vesnik, br. 584, 2-3 juni 2001, Skopje, str. 11. Me|u drugoto zabeleùva: „... Vo 1883 godina Bafalo Bil organiziral i svoj patuva~ki {ou (vo SAD, imeno, ne postoel cirkus), poznato kako „Egzibicijata Diviot Zapad“ na Bafalo Bil. Vo {outo u~estvuvale brojni kaubojci, poznati revolveristi (pome|u niv bila i Eni Okli), Indijanci-vika~i i, na kraj, li~no poglavarot Bik Koj Sedi. Taka, se spoile ovie dve zna~ajni li~nosti, dokaùvaj}i deka vo SAD moè da se spoi, osobeno ako vo s¢ i za s¢ se primenuva srazmernata sila. Voinot Bik Koj Sedi, go preobrazile vo cirkuzant, odnosno {ou-men. Potoa, se razbira, bil ubien. Toa se slu~ilo vo 1890 godina.“

65

Lux In Tenebris

Vo isto vreme, poto~no vo 1888 god., Francuzinot @or` Melies (Georges Méliès, 1861-1938), prviot profesionalen filmski reìser {to karierata ja po~nal kako karikaturist, za podocna da stane najgolemiot iluzionist {to svoite „~uda“ umee inventivno da gi prenese na filmskoto platno, go kupuva teatarot na pro~ueniot magioni~ar Robert Hudini (Jean Etien Robert - Houdin, 1805-1871) i raboti kako meha ni~ar, scenski dizajner i iluzionist. Vo 1896 god. salonot od teatarot go pretvora vo kinosala i, snabduvaj}i se so kompletna kinooprema, za samo edna godina se obiduva da realizira duri 78 kratki filmovi vo manirot na bra}ata Limier. Nabrgu go osnova prvoto filmsko studio vo Francija i se posvetuva na eksperimentiraweto, crpej}i inspiracija pred s¢ od ìlvernovskite knièvni materii, koi, ve}e so pojavata na filmot, se soo~uvaat so predizvikot za mo`no transponirawe vo drug medium. Amerikansko-{panskata voena presmetka vo 1898 god. vo vrska so pra{aweto za Kuba koga eksplodira edna voena podmornica, go naveduva Melies da go iskoristi aktuelniot nastan kako rekonstrukcija dovedena do stepen na dokumentarni filmski novosti. Toj izmislil trik, so ~ie{to koristewe se postignuva iluzijata na realna slika od podvoden rakurs, pri {to se dobiva vpe~atok na zabaveno dvièwe na militantno nastroenite akteri-natur{~ici niz voden volumen. Toa e postignato taka {to scenata e snimena potpolno na kopno, pri {to pome|u kamerata i mestoto na slu~uvawe se nao|a akvarium poln so voda zbogaten so morski rastenija i ìvotni, koi sozdavaat slika na morski ambient. Vrz baza na istiot princip na snimawe, so upotreba i na novi filmski trikovi, Melies istata godina snima {est kratki filmovi na razli~ni temi. Site prethodni iskustva go vodat kon prviot celove~eren IGRAN film od negoviot antologiski ciklus na inventivno kreirani filmski storii, a voedno i prv negov film kade {to reìserskata imaginacija go vovlekuva gleda~ot vo prethodno ve{to osmisleniot avtorski koncept - „Aferata Drajfus“ (L’affaire Dreyfus, 1899). Taka, so po~etokot na eksploatacija na noviot vid umetnost, filmot, mu se

ORBIS PICTUS

66

ovozmoùva nepre~en pristap na {irokopubli~niot interesent bez ogled na polot, verata ili nacionalnosta, no i istovremeno, i ovozmoùvaj}i izve duva~ko-konsumentskata evropska invazija da se prefrli - kon slovenskiot Istok. Studiraj}i go prepoznavaweto na dramskite fenomeni {to go odbeleàa XX vek, morame da se navratime malku nanazad, poto~no kon krajot na 90-tite godini od XIX vek. Vo tie godini, pod impresijata na „majningenovcite“, ug-ledna teatarska trupa {to pod patronat na vojvodata od Majningen dejstvuvala niz Evropa - od Germanija, pa s¢ do Rusija, populariziraj}i go teatarot kako KOLEKTIVNA tvorba, so poseben akcent vrz vizuelnoto oblikuvawe na pret-stavata, Konstantin Sergeevi~ Stanislavski (1863-1938), sin na industrijalec, e zadoen so idejata za realizacija na kompleten umetni~ki teatarski ~in, kade {to sekoj ~initel }e ima svoja sopstvena funkcija, pri {to eden ~ovek bi gi obedinil site komponenti, sozdavaj}i koherentna celina. Vo juni 1897 god., vo edna od kafeanite na Slavjanskiot bazar vo Moskva, se slu~uva istoriska sredba pome|u Stanislavski i Vladimir Ivanovi~ Nemiro vi~-Dan~enko (1859- 1945), kriti~ar i pedagog, koga niknala idejata za formirawe na profesion-alna teatarska institucija sostavena od akteri {to vnimatelno i studiozno bi se posvetile na istraùvaweto na teatarskata umetnost, predvodeni od tvorecot {to bil eden vid primus inter pares, odnosno reìserot. Vo taa sredba Stanislavski, koj dotoga{ go vodel Zdruènieto za umetnost i literatura vo Moskva, predloùva da se fuziraat grupata na najdobri studenti pri Moskovskiot filharmoniski sojuz (kade {to Dan~enko predaval) so negovata akterska poluprofesionalna grupa, pri {to bi se oformilo jadroto za iden profesionalen akterski ansambl. Prvata premiera na umetni~kiot kolektiv so koj debitira pred javnosta idniot svetski pro~uen Umetni~ki teatar vo Moskva, popularno poznat kakao MHAT (Moskovski hudoèstven teatar), se slu~uva vo sreda, na 14 oktomvri 1898 godina. Toa bila pretstavata rabotena spored dramata „Car Fjodor Joanovi~“, del od slavnata Tolstoeva trilogija

67

Lux In Tenebris

so istoriska sodrìna pi{uvana od 1862 do1869 god. Od toj moment prakti~no se ra|a edna nova faza vo istoriskata ekspanzija na teatarot }e ja doìvee vo tekot na re~isi celiot XX vek - epohata na moderniot teatar, a ~ij{to spiritus movens }e bide individualnata tvore~ka li~nost na reìserot/pro-fesionalec.2 I ne samo na teatarski plan, tuku i vo kontekstot na re~isi site mediumi {to £ se podredeni na najnovata, Gejtsovata galaksija, reìserot e tvorec ~ie{to individualno kredo neminovno se reflektira vrz re~isi site segmenti na op{te st venoto urbano ìveewe. Negovata glavna uloga se sostoi vo toa, {to pobrzo, so umetni~ki izrazni sredstva, da se sozdade poinakva i, sekako, poubava celina na promenliviot svet na dene{ninata.

2 V. Radoslav Lazi}, FENOMEN RE@IJE: teatrolo{ki ogledi, Novi Sad, 1989, 152 str.

ORBIS PICTUS

68

ZAMINUVAWETO NA „POSTOJANIOT“ PRINC- In memoriam: Jeì Grotovski -

Postojaniot princ na moderniot teatar zamina, nesebi~no ostavaj}i ni go patokazot kon „drugata zemja“. Taa „druga zemja“ moè da bide i ekviva-lent za arhipelazite koi{to toj, so svojata iskonska èd za teatarski opit, za navek ni gi ostavi, da im se raduvame i da gi razotkrivame. Naprosto, toj e prviot reìser {to po K. S. Stanislavski najanaliti~ki go ima istraùvano fenomenot akterska igra do stepen na nau~na studija, ostvaruvaj}i SOPSTVEN metod. Po negovite stapki neumorno prodolì da raboti Euxenio Barba (1936), negov dolgogodi{en asistent i sorabotnik, koj ve}e se pribliùva kon ~etvr-tata decenija raboten sta` vo svojot „Odin Teatret“ vo Holstebro, Danska. Jeì Grotovski e roden vo @e{ov, Polska, 1933 god., a umre vo Pontedera, Italija, vo januari 1999 god.. So negoviot udel vo rabotata na teatarot „13 redovi“ vo Opole, koj{to vo 1959 godina prerasnuva vo „Teatar laboratorium“, stanuva najinteresnata li~nost vo polskiot i svetskiot ponov teatar. Od januari 1965 godina teatarot se seli vo Vroclav i dobiva status na Institut za aktersko istraù vawe. Pome|u dvaesetinata reìi, Grotovski e potpisnik na „Akropolis“ (1962), „Postojaniot princ“ (1965) i „Apocalypsis cum fi guris“ (1968), pretstavi {to stanuvaat model za primenata na negoviot metod i {to se vbrojuvaat vo an-tologijata na teatarot na XX vek. Inaku, vo knigata „Kon siroma{niot teatar“ (1968), so predgovor od Piter Bruk, se sublimirani site negovi dominantni avtopoe ti~ki stavovi. Taa stana i osnovna lektira i kulturen prira~nik za sekoj mlad teatarski tvorec {to se rodil vo vtorata polovina od ovoj vek.

69

Lux In Tenebris

„Golemiot guru“ vo moderniot teatar - Grotovski be{e poklonik na noviot teatarski zavet {to posveteni~ki go ispituva{e odnosot pome|u korpusot na AKTERITE i korpusot na PUBLIKATA, potenciraj}i deka se raboti za dva podednakvo bitni ansambli. Me|u pove}eto akceptatori na teatarskite dvièwa isprovocirani i inicirani od postulatite na negovata „hramska rabotilnica“, estetikata na „Living teatarot“* isto taka se nadovrzuva{e i se nadopolnuva{e na/od estetikata i poetikata na Grotovski. So drugi zborovi, za Grotovski akterot e svetec, no istovremeno i sve{tenik i so taa negova zalo`ba vo zapadwa~kiot teatar vnese neophodna koli~ina na metafizika. Knigata na Zbigwev Osiwski „Grotovski i negoviot Laboratorium“ (1980) ja opfa}a celokupnata tvore~ka aktivnost na ovoj teatarski velikan, a zna ~aen prostor e otstapen i za „POSTOJANIOT PRINC“ od Kalderon, adaptiran od Julius Slovacki, kako edna od pretstavite {to go ozna~uvaat kreativniot vrv od reìserskata kariera na Grotovski. Ovaa pretstava se igra pred 30-tina gleda~i, me|u ~etiri yidovi koi{to na momenti zali~uvaat na koordinati od gladijatorska arena kade {to akterite-yverovi, atakuvaj}i vrz setilata na publikata, ̀ estoko ja razloùvaat misterijata na ~ovekovoto postoewe. Glavniot lik {to go tolkuva Ri~ard ê{lak, se javuva kako `rtva na eden obred na pokajanie, no i kako buntovnik, virtuozno koristej}i gi liceto, teloto i glasot vo artificielniot teatarski sistem. So pretstavata „Postojaniot princ“ Grotovski u~estvuval i na BITEF vo 1967 godina. RAMNOTE@ATA vo teatarskiot fluid be{e edna od glavnite odliki vo zaklu ~ocite od istraùvawata na Grotovski. Taa ramnoteà be{e perfektno zabeleìtelna vo negovite proekti, dodeka brojni reìseri, akteri i drugi teatarski tvorci zagovorni~ki £ se voshituvaa, gledaj}i na nea duri kako na u~ili{en primer za vnesuvawe vo sferata na dotoga{ nedoìveanoto

* V. Pierre Biner, LE LIVING THEATRE, La Cité, Lausanne, 1969.

ORBIS PICTUS

70

teatarsko iskustvo. Edno be{e jasno: Grotovski otkriva{e od onamu do kade {to Stanislavski zastana. Bez razlika {to prestana da reìra pretstavi, Gro-tovski prodolì da istraùva i da sorabotuva so razni teatarski institucii, kako predava~ i nau~nik. Eden od plodovite {to se rodija blagodarenie na trasite obeleàni od negovite metodolo{ki poenti e i ISTA (Me|unarodnoto u~i li{te za teatarska antropologija), pod direkcija na Euxenio Barba. Spored Jan Kot, negoviot zemjak Grotovski e eden od prvite {to voveduva teatarski modeli spored Artoovite preporaki, kako i transakcentacija tu|a na polskata metrika i razbivawe na zborovite na delovi, za da im ja vrati mo` nosta „metafizi~ ki“ da potresat. So negovoto zaminuvawe procesot na artikulacija na novite teatarski verbalizmi se ~ini u{te pootvoren. Evrop-eecot Jeì Grotovski, legendata na „sve{teni~kiot teatar“, i samiot stana del od globalniot work in progress, nudej}i novi predizvici vo noviot teatarski milenium.

Literatura:

Barba, Eugenio: „Theatre Laboratory 13 Rzedów“ in: Tulane Drama Review, t. 9, 1964/65, nr 3/27, pp 153-165. Grotovski, Jeì (Grotowski Jerzy): KA SIROMA[NOM POZORI[TU (TOWARDS A POOR

THEATRE), ICS, Beograd, 1976.

Osiński, Zbigniev: GROTOWSKI I JEGO LABORATORIUM, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1980.

71

Lux In Tenebris

POD ZDIVOT PREKU OGLEDALOTO

Per aspera ad astra

Mudro i mol~alivo e bremeto na teatarskoto vreme. ̂ eka da go otkrie{, neba re e zatskrieno pod staklenoto yvono. A koga ve}e go ima{ na dlanka, zapo~nuva{ da slu{a{ eho: site, navidum koncentri~ni, a sepak elipti~ni krugovi na vremeto se naplasteni onaka kako {to sakala ISTORIJATA. Slu~ajno ili namerno, no sepak dramati~no. Ta zatoa, kako spored nekoe nepi{ano pravilo, na sekoja maska na zaboravot £ parira maskata na se}avawata, teatarsko-ìvotni i ̀ ivotno-teatarski. Isprepletuvaj}i gi migot-sega i migot-v~era, teatarskiot fluid e moèbi edinstveniot fenomen {to dejstvuva vrz ~ove~kata potsvest. I kaj akterot, i kaj gleda~ot, na podednakvo mo}en na~in. Sigurno deka i Tiberij, imperatorot so istan~en vkus za este-tika, bil obzemen so mislata za teatarsko ureduvawe, {tom, pokraj retkite predeli i pejzaì, qubel i igri, zabavi i razni formi na izveduvawe. Ne-govata }erka, ubavicata Struma, koja ve~no po~iva blizu seloto Banica, vo grobot na desnata strana od patot Strumica-Vequsa, ja ~uva tajnata na tatka si so sebe. Od pamtivek1 ogreana so pulsira~ki ritam na yvezdite od neboto nad atarot kade {to mnogumina kaùvaat deka proletta trae mnogu podolgo odo {to na drugo mesto, teatarskata istorija na ovoj kraj e isklu~itelno bogata so raritetni vrednosti od klu~no zna~ewe za ovoj region od Balkanot.

1 V. Quben Lape, ODBRANI TEKSTOVI ZA ISTORIJATA NA MAKEDONSKIOT NAROD, Pros-vetno delo, Skopje, 1959, str. 120-122.

ORBIS PICTUS

72

Ne samo Evlija êlebija, vo svoite patopisi, mo{ne poeti~no gi nayira tajnite na Astraion, yvezdeniot grad, kako {to datira prvoto ime na gradot Strumica2, i ne samo toj so voshit go opi{uva pana|urot vo Bansko, zboruvaj}i za prisustvoto na mno{tvo cirkuzanti, òngleri i iluzionisti, a ~esto spomnuvaj}i i za stru mi~kiot karneval so mo{ne dolga tradicija. Zdivot na zaboravot kako da go ima pokrieno ogledaloto na po dale~nata teatarska dejnost vo ovoj kraj. So {ireweto na hristijanstvoto vo Strumica i Strumi~ko se projavuvaat i religiozni drami i prikazanija so bibliska problematika i so pou~en kara-kter. Oskata na nagloto pojavuvawe na prvite ponovi artikulirani teatarski fidanki se borbite za osloboduvawe od mnogugodi{nite stegi, koi vo svojot najekspanziven vid se zabeleìtelni na preminot me|u XIX i XX vek. Nat~ove~kiot nepokor na strumi~koto naselenie bil lajtmotiv presuden i za kulturnoto i duhovno zajaknuvawe na makedonskiot narod, taka {to, paralelno so budeweto na makedonskata nacionalna svest, zakrepnuva i imunitetot od tu|i vlijanija vo sferata na kulturata i umetnosta, osobeno na poleto na dramskata umetnost, odnosno TEATAROT. Strumica so svojata specifi~na geografska i politi~ka pozicija, vo odnos na drugi sredini vo zemjava, mnogu rano po~nala da dominira kako blagorodno teatarsko podnebje. Na po~etokot od ovoj vek, vedna{ po Ilindenskoto vost-anie, od potrebata za kulturen natprevar na pove}eto asimilatorski struewa vo ovoj star grad, se sozdavaat amaterski i diletantski grupi {to tokmu niz dramata i teatarot nao|a le na~in da gi konfrontiraat svoite pogledi na svetot i ideologii. Pred Urietot i Prvata i Vtorata svetska vojna, tuka postoele

2 Pove}e od sigurno e deka tuka lebdi duhot na Aleksandar i deka me|u nas e buden Samoiloviot rev. Bez ogled na toa {to sega sme malku ponasever od Epidaurus, poblizu sme do Skupi, Stobi, Heraklea i Lihnidos... Vodo~a e, isto, ìv monument na dramati~nite vremiwa od ovoj kraj. A eden povozrasen prijatel neumorno me ubeduva deka na lokacijata Termata kraj bawata Bansko Aristotel ja pi{uval svojata „Metafizika“...

73

Lux In Tenebris

turska, gr~ka i bugarska teatarska grupa i fakt e deka tie bile heterogeni i sostaveni od golem broj Ma kedonci-starosedelci, koi, po sila na politi~-kite uslovi, se na{le vo funkcija na tu|ata propaganda. Vo 1909 god. vo Strumica i Strumi~ko najvlijatelna e aktivnosta na tur-skata grupa {to podgotvuvala i izveduvala pretstavi na ~ardakot od ku}ata na imotniot strumi~anec Ta}i [opov. Temata na prvata odigrana pretstava navleguvala vo privatniot svet na agite i begovite i nivnite haremi. Za prvata izvedba postoel ogromen interes kaj gra|anstvoto, kako toga{en ODRAZ na vremeto i sfa}awata, a kurio ziteten e podatokot deka ènskite ulogi gi tolkuvale maì. Namesto reakcija na prethodnata teatarska pojava, vo 1910 godina, drugata grupa, koja e proizvod na gr~kata propaganda, na Veligden ja odigrala premierata na pretstavata „Golfo“ od Spiridon Persijadis vo reìja na Leonida Varlamidis. Taa e izvedena pod mecenatstvo na vidniot gra|anin \or|i Gr~ev, vo edna od prostoriite na fabrikata za koùrci. Do realizacija na zamislata za ovaa pretstava do{lo blagodarenie na upornosta i finansiskata potkrepa na pove}e gra|ani, me|u koi so poseben pridones se izdvojuva Dimitar Haxi-Mi{ev so svoite najbliski. Perikite i kostumite za ovaa pretstava bile specijalno doneseni od Solun. Glavnata uloga Golfo ja tolkuval Dimitar Haxi-Mi{ev. \or|i Protugerov ja tolkuval Majkata, Dimitar Arenikov go tolkuval Tatkoto, a vo drugite ulogi nastapile: Pande Babamov, Kosta}i Danailov, Na}e Ikonomov, Dimitar Stamboliev i dr. Cenata na edna vleznica bila edna turska lira. Vo 1913 god. pak, od treta grupa, koja egzistirala pod bugarsko vlijanie, vo ku}niot salon na imotniot Mile Mi-nanov, bile izvedeni nekolku edno~inki od bugarski avtori, a pak so direktno u~estvo i neophodnata pomo{ na strumi~ani.3

3 Sporedi so Ko~o Urdin, „Reminiscencii kon teatarskoto delo vo Strumica“ vo: DVAESET GODINI STRUMI^KI NARODEN TEATAR „ANTON PANOV“: 1949-1969, jubilejna publikacija, Naroden teatar „Anton Panov“, Strumica, 1969, str. 7-17.

ORBIS PICTUS

74

Vo proletta 1919 god., vo starata gimnazija, so u~estvo na sredno{kolcite {to bile del od prviot me{ovit hor vo Strumica, e izvedena pretstavata „Car Asen“, so prvata izrabotena teatarska zavesa vo gradot od strana na Risto Prodanov, koj voedno bil i reìser. Vo nea u~estvuvale u~enicite: posebno nadarenata i vredna Sofija Gr~eva (1903-1996), Miqo Vitanov, Risto Gr~ev, Petar Dinkov, Ilija Ri~liev, Vasil Xinev i dr. Poradi seop{tite posledici od politi~kite previrawa, dejstvuvaweto na ovaa grupa zamrelo vo dekemvri istata godina. Vo tekot na 20-tite godini zasileno se pojavuva i prisustvoto na filmot vo Strumica. Prvoto i edinstveno strumi~ko kino „Balkan“ po~nalo zabrevtano da raboti i poleka da go svrtuva vnimanieto i kon ovoj nov vid dramska umetnost. So formiraweto na Kulturno-prosvetnoto dru{tvo „Reqa Krilatica“ (po imeto na srednovekovniot strumi~ki feudalec Hreqo) vo 1927 god., dejnosta na ovoj prv ovde{en organiziran kulturen kolektivitet bil razgranet vo hor i dramska sekcija. So fuziraweto kon ova dru{tvo i na Monopolskoto ra-botni~ko peja~ko dru{tvo, koe bilo plod na zalo`bite na rabotni~kata klasa, se sozdavaat kompletni preduslovi za podgotvuvawe prv pogolem teatarski proekt vo Strumica. Toa bila „Mamzel Nitu{„, opera vo 4 ~inovi od Albert Milandar, ~ija{to premiera bila izvedena na 24 januari 1932 god., vo salata na Kinoto „Balkan“. Muzikata bila potpi{ana od izvesnoto ime Herva, reìser i dirigent bil kapelnikot na voenata muzika Rudolf Va{tjatka (1882-1956), a svirel {trajh-orkestarot na voenata muzika na 49-tiot pe{adiski polk. Vo pretstavata u~estvuvale i Metodi \urov (1905-1957), Kiril Kujumxiev (1909-1965) i Dimitar Kol~akov (1911-1981), predvesnicite na profesionalniot strumi~ ki teatar. Nabrgu se aktivira i {totuku formiranoto Dru{tvo na esperantistite, sostaveno od napredni strumi~ki intelektualci, koe bilo vo tek so op{testvenite i kulturnite uslovi na rabotnicite od pove}e evropski i aziski zemji.

75

Lux In Tenebris

Sleden proekt na „Reqa Krilatica“, kon koj se priklu~ile i esperantis-tite, bil „Gej{a“, opereta vo 3 ~ina od Oven Hala, so muzika od Sidnej Xons, vo reìja na Dimitar Zajkov (1905-1970), pod dirigentskata palka na Rudolf Va{tjatka i vo sorabotka so negoviot orkestar. Agilniot Kol~akov i negovite dvajca drugari (od „Mamzel Nitu{“), so koi }e ja prodolì svojata kariera, u~estvuvaat i vo ovaa pretstava, a nim im se pridruùva i Sofija Gr~eva. Pretstavata premierno bila izvedena vo april 1935 god. vo salata na soko-larskiot dom. Vo 1937 god. za desetgodi{ninata od postoeweto na dru{tvoto, bilo doneseno re{enie za podgotvuvawe na „Pe~al bari“4 od strumi~kiot dojran ~anec Anton Panov (1906-1968)5 i toj prv proekt {to bi se rabotel po doma{en avtor i na makedonski jazik6, bil nagolemo poddrùvan od progresivno orientiranite intelektualci. Me|utoa, inicijativata naiduva na neviden otpor, koj dovel do rabot na spre~uvawe na izveduvaweto na dramata. Poradi tretiraweto na problemite od makedonskiot ìvot vo dramata, zapo~nale redica nesoglasuvawa pome|u srpskite ~elnici na dru{tvoto i u~esnicite vo samata pretstava. Sporot pome|u ~lenstvoto i upravata trael nekolku meseci, a bidej}i nekoi od ~lenovite ve}e bile gotovi da go napu{tat proektot i ekipata da se raspadne, upravata bila prinudena da popu{ti. „Pe~albari“ ja doìveala svojata premiera na 7.11.1937 god., vo salata na kinoto „Balkan“, na improvizirana scena so {tici postaveni vrz buriwa. Ovaa pretstava imala bitna uloga pri budeweto na makedonskata nacionalna svest vo ovoj region.

4 V. Velibor Gligori}, „Pe~albari - Antonija PanoviÊa (1936)“ vo knigata POZORI[NE KRITIKE, Prosveta, Beograd, 1946, str. 177-179.5 V. Miodrag Drugovac, „Tvore{tvoto na Panov“ vo knigata MAKEDONSKA DRAMA XIX i XX vek, prir. Rade Siljan, Makedonska kniga, Skopje, 1990, str. 289-311.6 V. faksimil od dopisnata karti~ka na Anton Panov do Ilija Mil~in, ispratena od Petrovaradin, a adresirana do Skopje, vo vrska so sugestiite okolu teatarskata obrabotka na „Pe~albari“ na noviot kodi-ficiran literaturen makedonski jazik, objaven vo Teatarski glasnik, br. 25, 1984, str. 82. i vo Scena, br. 4, Skopje, 2001, str. 5.

ORBIS PICTUS

76

No sledniot teatarski obid so kosmopolitsko-revolucionerna poraka „Mars, bog na vojnata“, za koj{to dozvola za podgotvuvawe od vlastite se dobila duri pod izmeneto ime vo „Pet kontinenti“, bil ostro zadu{en i spre~en.7 Vo toj period vo Strumica i Strumi~ko bile izveduvani i ruskite melodrami: „Na sedenka“ i „Selska Lola“, kako i srpskite drami: „Zona Zamfirova“ od Stevan Sremac i piesite na Branislav Nu{i} „Naroden pratenik“, „D-r“ i „Pat okolu svetot“. Dramskata aktivnost na site amaterski dru{tva i grupi vo Strumica naedna{ opa|a vo periodot od 1938 do 1941 god. Vedna{ po osloboduvaweto, vo 1946 god. vo ramkite na Narodniot front se formira dramska sekcija vo koja pokraj Kol~akov, Kujumxiev, \urov i Gr~ev, ~lenuvaat i pionerite na povoenata teatarska dejnost vo Strumica: Alek-sandar Dumov (1923-1989), Gigo Veta (1920-1983), Mir~o Arnaudov (1918-1997), Froska Gavrilova (1927-1995) i Stoj~o Boev. Tie bile op{to prifateni kaj publikata i so svoite emocionalno izveduvani edno~inki se zdobile so nev-erojatni simpatii od gra|anstvoto. Vo tekot na dekemvri 1948god.8, od trupata na Kol~akov, na koja so qubov i verba £ se priklu~uvaat i entuzijastite Boris Cekov (1900-1985), Stev~o Dikov (1903-1996), Kiro Mitev (1918), Kuma Geor-gieva (1922), Stojan Micev (1926), Aleko Protogerov (1928), Marga Pro{eva (1928), Stojan Gogov (1029-1991) i Divna Gavrilova (1930) i koja se sobirala i probite gi drèla vo Kol~akovoto kaven# (sproti kinoto „Balkan“, kade {to kako kelner rabotel bratot na Kol~akov, Pandezija), se formira jadroto na idniot profesionalen teatar vo Strumica.9 Odlukata za formirawe e pot-vrdena od strana na Gradskiot naroden odbor.

7 Sp. Risto Stefanovski, „Amaterskata i poluprofesionalnata dejnost me|u dvete svetski vojni“ vo: TEATAROT VO MAKEDONIJA, vo delot posveten za Strumica, Misla, Skopje, 1990, str. 362-363.8 V. „Godi{en plan na Gradskiot naroden teatar za 1949 god.“, dokument br. 144, fond na Gradskiot naroden teatar - Strumica / 1949 god., Arhiv na Makedonija - podra~na edinica - Strumica.9 Boldiranite imiwa i prezimiwa do krajot na tekstot se u~esnicite vo prvata pretstava „Begalka“ na ovoj Gradski naroden teatar.

77

Lux In Tenebris

Spored godi{niot plan za rabota, bil osmislen organizacionen, ideolo{-ko-politi~ki, stru~en i repertoarski del. Organizacioniot i ideolo{ko-po-liti~ kiot del opfa}ale odrùvawe konferencii, vodewe evidencija za uspehot ili neuspehot za sekoj poedinec, sistematsko izu~uvawe na marksisti~ko-leninisti~kata literatura, re{avawe tekovni problemi i dr. Stru~niot del za planirawe imal cel stru~no da gi osposobuva site angaìrani akteri {to nemale gimnazija ili drugo oformeno sredno obrazovanie, so itno zapi{uvawe vo ve}e osnovanata rabotni~ka gimnazija. Rabotniot den izgledal vaka: od 8 do 9 ~as. reìserot imal zada~a da raboti so akterite vrz tehnikata na akterstvoto, vrz sistemot za polesno sovladuvawe na ulogite i vrz osnovnite zakonitosti na scenata; od 9 do 12 ~as. se drèla redovnata proba, osven vo denovite koga od 11 do 18 ~as. bile predvideni politi~ki ~asovi; od 14 do 18 ~as. - pak probi i od 16 do 18 ~as. - kompletni probi, zaedno so honorarnite akteri. Vo sklopot na teatarot bil osnovan i rabotel kameren hor koj go so~inuvale samite akteri i koj drèl probi dva do tri pati vo nedelata. Repertoarot pred i paralelno so podgotvuvaweto na piesata „Begalka“ (napi{ana vo 1928 god.) od makedonskiot avtor Vasil Iqoski (1902-1995) se sostoel vo fevruarskoto podgotvuvawe na edno~inkata „Prosidba“ od Anton P. êhov. Toa bil i preoden po~etok kon izu~uvaweto i izveduvaweto na klasi~nite piesi. Administrativnata kore-spondencija sekojpat zavr{uvala so frazata „Smrt na fa{izmot - Sloboda na narodot!“, koja nabrzo se zamenuva so sktateniot oblik „S.F. - S.N.“, za podocna i napolno da se isfrli od upotreba. Za prv direktor na teatarot, po direktiva na toga{nata Partija, e nazna~en Stoj~o Boev. Vo toa vreme reìserot i akterite zapo~nuvaat da gi dràt probite vo Gramatikovoto kaven# (pod Javorot, kade {to podocna bila smestena Gradskata biblioteka), mesto {to stanuva zbirali{te na teatarxiite koi odvreme-navreme, po probite, sakale i ne{to da se napijat. Istovremeno so odrùvaweto probi, so igraweto pretstavi i so animiraweto teatarski privrzanici me|u

ORBIS PICTUS

78

strumi~kite gra|ani, vrz baza na dobrovolna akcija, teatarskoto jadro i nivnite prijateli, za samo nekolku meseci, na temelite od turskata bawa, na ul. “Boro Xoni“, ja podignale zgradata na profesionalniot strumi~ki teatar. Sve~enoto otvorawe na GRADSKIOT NARODEN TEATAR vo Strumica, bilo na 1 maj 1949 god. so premierata na „Begalka“.9 Prekrasniot prvomajski den otvora nova stranica za teatarskata idnina na „yvezdeniot grad“ pod Care-vite kuli. Toa bil prviot profesionalen teatar ne samo vo Strumica, tuku i vo cela Isto~na Makedonija. Kon ve}e postojnoto jadro se priklu~uvaat s¢ pogolem broj entuzijasti i talentirani vqubenici vo dramskata i teatarskata umetnost. Na scenata, niz fonot od ìvata svirka na gitarata, klarinetot, tapanot i violinata se po~uvstvuval mirisot na sveò prema~kanite [TICI vrz koi prooduvaat prvite strumi~ki akterski profesionalci i stabilno za-~ekoruvaat vo vtorata polovina od teatarskiot XX vek vo Strumica. Celta na ovoj teatarski letopis be{e zamagleniot zdiv preku povr{inata na istoriskoto ogledalo da is~ezne i slikata za strumi~kiot XX vek do po-javata na prvata profesionalna premiera da bide poizbistrena. Littera scripta manent.10

10 Dodeka ovaa kniga se podgotvuva{e za pe~at, zgradata na „stariot teatar“ vo Strumica izgore, od zasega neobjasneti pri~ini.

79

Lux In Tenebris

1999- Od reìserskiot bele`nik -

Jas sum riba ... ìveam vo voda, so àbri Sonuvam da bidam ptica nedopirliv i da lebdam i taka toa si vrvi nad svetskite karpi

(Od pesnata „Govorot na ribata“ na [ve|anecot Erik Filkenson) Najprvin na pisatelkata £ rekov koja }e bide ekipata, koj }e igra; taa be{e eden period non-stop vo gradot kade {to }e se raboti proektot i go napi{a tekstot; pritoa, vr{ena e kontaminacija na motivi i segmenti od „Kralot Lir“ i „Krajot na igrata“, pri {to pomogna i kultniot esej na Jan Kot za vrskata pome|u tie dve dela. Rabotevme èstoko, ~etiri i pol nedeli, so psihofizi~ki treninzi i so traewe na probite okolu deset ~asovi dnevno. Toa be{e 300-ta premiera na institucijata koja vo istata godinata go slavi svojot Zlaten jubilej; edinstvena makedonska teatarska premiera na 27 mart 1999 god., na Svetskiot den na teatarot i na 55-ot rodenden na tatko mi, vo godinata koga se navr{uvaat deset godini od smrtta na Beket i koga umre Grotovski; vo vremeto na sozdavawe na ova dramatur{ko tkivo umre i Todor~e Nikolovski, najstariot makedonski akter, a tri dena pred premierata zapo~naa NATO-bombardirawata vo sosedstvoto. Ovaa pretstava se odigruva sekunda pred apokalipsata na posledniot ôvek od ovoj milenium. Nejzinata idejno-problematska ni{ka se dviì niz

ORBIS PICTUS

80

tezite: 1) Limenkata moè da s¢ OTVORI, no ne moè da se ZATVORI, sli~no kako i bombata, a s¢ po~esto kako najnovite oblici na vojuvawe; 2) Nevinosta se gubi, no ne se steknuva; 3) Sveòkrunisaniot ve}e ne e pita~, a novope~eniot pita~ pove}e nema tron. Dodeka traea probite, so akterite gi gledavme i diskutiravme filmovite: „Pod udar na zakonot“ na Xarmu{, „Ra{omon“ na Kurosava i „Evropa“ na Lars fon Trir, a Roberto Bewini, kogo im go pokaùvav na akterite kako primer, ovaa godina dobi Oskar; gi analiziravme i hiperrealisti~nite razglednici na Erik Stanton. Na 9 maj, Denot na pobedata nad fa{izmot, gostuvavme vo Skopje, vo Tea-tarot na narodnostite. Scenskiot prostor e minimalisti~ki, so pop-artovski aplikacii: levo - del od zgrada (starost), desno - sobno kat~e (detstvo); na sredinata - splav (prese~en goren del od limenka); vo tekot na pretstavata odozgora se spu{ta svetle~ko-pulsira~ki falusoiden luster, a na krajot, vertikalata se postignuva so spu{teniot cilindar vo koj{to e konzerviranata @ena-riba. Zvukot e praven vrz sovremeno orkestrirana melodiska matrica so dis-kretno prisustvo na makedonski kaval. Oblekata od nefunkcionalni i potro{eni raboti e osmisluvana po urnekot na modelite na @an Pol Gotje. Rekvizitot (ambala`na koli~ka, |ubre, kada, sukalo, le|en, gajbi, {tuli, letalo, ~evel, kruna) e znak so predumisla vo op{tiot znakoven sistem na pretstavata; ven~eto {to kako kruna na boèmskiot kral, koga go igra akterot {to go tolkuva likot na Maòt, e napraveno so èladi koi{to gi sobirav od korijata na Prevedena1. [minkata e re~isi proyirna i nevidliva, istaknuvaj}i ja taktilnosta na likovite.

1 Oblast vo padinite na na{ite Male{evski Planini.

81

Lux In Tenebris

Vodeweto na dramaturgijata na svetloto e nalik na filmska interpunkcija; zastapeni se kolor nijansi, pri {to preovladuvaat toplite boi. Isto taka, koristeni se i redica drugi filmski sredstva: inverzija, zu-movi, {venkovi, fle{bek, krupni planovi, totali, zabavuvawe, zabrzuvawe, stop-kadar.2

Od tehni~kite pomagala se upotrebeni: rotacija na scenata, magla, strobo-luks aparat, lasersko petno. Cut up - principot e eden od glavnite principi na funkcionirawe na scen-skiot sklop. Maòt e na{iot i tuka{en heroj na apokalipti~noto vreme. Bratot e nesvesnoto na Maòt; toj e i Petar Pan. Qubovnikot e nad-jas na Maòt; toj e i romanti~ar. @enata e sakanata; taa e mrtvo/ìva Pul~inela; sirena i samovila; nejzi-nata mo} za preobrazuvawe pulsira pome|u brehtovskata Majka-Hrabrost i hajnermilerovskata Ofelija. Stariot i Starata se ve~ni samci i kom{ii vqubeni eden vo drug; tie se i Herman i Marta od istoimeniot raskaz na Leonid Andrejev. Golemata i Malata senka se zavrtkata i navrtkata na glavnite likovi bez koi tie bi se raspadnale; tie se kako angelite od Vendersovoto „Nebo nad Berlin“. Site likovi se transformiraat, proizveduvaj}i preku akterskata igra - scenska {izofrenija. Duhot na slobodata ® Duhot na limenkata. Vo pretstavata se prisutni i ikonografii na koka-kola art, crtan film, strip, son.

2 V. Klod Reži (Claude Regy), „Od medija do medijalnog“ („Europe“, 648, 1983); Pozorište, br. 5-6, 1985, Tuzla, str. 481-483.

ORBIS PICTUS

82

Borislav Peki} vo vizionerskata antropolo{ka povest „1999“, napi{ana vo Orvelovskata 1984 god., objavuva: „Ako Lu|eto nekoga{ ̀ iveele, toga{ jas sum ôvek“. Pretstavata, koja se izvede na Prilepskiot festival istata godina, be{e devetta repriza.3

3 Ovoj tekst se odnesuva na mojata reìja na pretstavata „Duhot na limenkata“ rabotena vrz osnova na piesata od Biljana Garvanlieva.

83

Lux In Tenebris

MAKEDONSKATA POSTMODERNA RE@IJA (VO TEATAROT)

SLOBODATA: Zar ne me poznava{?MANOIL: Ne!

SLOBODATA:Priseti se! (Manoil mol~i.) Jas sum onaa...

(Od „Duhot na slobodata“ na Vojdan êrnodrinski, 1909)

NAVESTUVAWA

So urivaweto na berlinskiot yid, so kadifenata revolucija vo Praga i so razobli~uvaweto na bastionot na âu{esku, sinhrono zapo~nuva{e i revi-talizacijata na zastarenite teatarski formi {to prirodno bea potpadnale pod zakrilata na komu nisti~kiot {inel. Revolucionerniot raste` na novite teatarski formi i pravci, vo pretposlednata decenija od ovoj vek bea sledeni so za~esteni alarmi ra~ki signali {to ja isprovociraa pojavata na razni tea-tarski grupi i oblici na teatarskoto ìveewe, sli~ni na onie vo ostanatiot evropski svet. Duri i koga be{e asociran i ve{ta~ki integriran, kako toga{ od strana na reìserot Qubi{a Risti} pod kratenkata KPGT (ili: Kazali{te, Pozori{te, Gledali{~e, Teatar), dezintegracijata na biv{iot jugoslovenski kulturen i teatarski prostor pridonese, me|u drugoto, i za provetruvawe na ve}e STAROMODNIOT teatar vgnezden vo re~isi site toga{ni republiki, vklu~itelno i Makedonija1 .

1 Sporedi so: Ljubisha Nikodinovski-Bish, „Theatrical life in Republic of Macedonia: New Step Closer to the World“, Balkan media, volume 3/2, special focus Theater of the Balkans, Sofi a, 1994, pp 14-16.

ORBIS PICTUS

84

Kako reakcija na misijata na najeklatantnite pretstavnici na teatarskata avangarda: Beket, Living teatarot i Grotovski, se pojavija i prvite poradikalni alternativni teatarski oblici vo Makedonija. Vo po~etokot na 70-tite funkcionira{e Teatarot „Kaj Sveti Nikita Goltarot“2 , a kon krajot na 70-tite i po~etokot na 80-tite dejstvuvaa Teatarskata rabotilnica pri Filozofskiot Fakultet i teatarot na Romite „Pralipe“. Da ja razgledame sega hronologijata na predvestuvawe na koristeweto na post modernisti~koto teatarsko izrazuvawe3 . Ako pove}eto od dramite na Kole â{ule se oblikuvani vo atmosfera na MODERNOTO svetsko dramsko tvore{tvo (kako, na primer, dramata „Crnila“ napi{ana vo 1960) i ako prvoto zabeleìtelno prisustvo na POST MODER-NIST I^KI elementi vo dramskoto prosede se manifestira niz dramite na Rusomir Bogdanovski (kako, na primer, farsata za stravot od rogovi vo „Pa-nurgie“ (1969/70), niz dramite na Jordan Plevne{ (kako, na primer, dramskiot son so strelawe vo azbuka vo 15 sliki nasloven kako „R“ - 1987) i niz dramite na Goran Stefanovski (kako, na primer, narodnata fantazija so peewe po mo-tivite na Marko Cepenkov vo „Jane Zadrogaz“ - 1974), toga{ dramite na @ani na Mir~evska (kako, na primer, dramskoto libreto „Dies irae“ - 1990)4 i nekoi od dramite na generaciite dramski pisateli po nea (Minevski, Andonovski,

2 Od toj period datira i tekstot na Vladimir Mil~in, „99 soveti kako da stanete moderni reìseri“, Fokus, br. 2, Skopje, 25 april 1969.3 Osven za eden makedonski reìser, postojanoto javuvawe so li~ni stavovi za reìserskata umetnost i voop{to, za teatarot, podolgo vreme be{e nedostatok na reìjata vo Makedonija. Od 1991 godina ne-dostigot na takvi tekstovi postepeno po~na da se zanemaruva. Kako prvi primeri na takvi tekstovi, mo{ne interesni se javuvawata na Vlado Cvetanovski, „Vozobnuvaweto na Ohridskiot teatar“, Republika, br. 1, Skopje, 2 avgust 1991, 16 str. i na Zlatko Slavenski, „I muzite gi ubivaat, zar ne?“, Mlad borec, br. 1687, Skopje, 1.10.1991, str. 44.4 Edna od retkite analizi na pretstavata-omnibus rabotena po edno~inki na Mir~evska i reìrana od ~etvo rica reìseri od pomladata generacija (Tren~ovski, Kova~evi}, Slavenski, Popovski) e onaa na Ven-ko Andonovski, „Parodija, erotizacija, infantilizacija“, Lik/Nova Makedonija, 27 oktomvri 1993, str. 12.

85

Lux In Tenebris

Nasev, Micevska, Petrovski, Dukovski, Rangelova, Garvanlieva) se tvorbi so izrazita postmoder nisti~ka struktura5. Svetot na dramite na ovie avtori ovozmoùva porazli~ no, poinakvo tretirawe na temite za razlika od prethodnite dramski proizvodi6 . Pritoa, reìserot se zdruùva so avtorot i, me|u sebno nadopolnuvaj}i se, zaedno pravat homogen spoj na svoite idejni opredelbi, pretvoreni vo tandemska teatarska pretstava. Me|utoa, neredok e slu~ajot koga reìserot, koj se zafa}a da go postavi dramskoto delo, se obiduva nego da go nadgraduva ili pak da go razloùva, taka {to nepo~itu vaweto na ponekoga{ i modernata kni ̀ evna matrica rezultira so postmoderen reìserski priod. Reìserskata ~etvorka Georgievski/Stavrev/Mil~in/Unkovski, ~ija{to pojava permanentno podolgo vreme e prisutna vo Makedonija, e parcijalno zas lu`na za podgotvuvaweto na terenot7 za filtrirawe i importirawe na stranskite pomoderni trendovski struewa i previrawa vo teatarot, koi{to vo Makedonija, gledano hipo teti~ki, avtenti~no kako da proniknaa malku podocna od evropskite tekovi, kon krajot na 80-tite godini. Qubi{a Georgievski, reìraj}i ja „R“ vo Dramskiot teatar - Skopje (1987), spored istoimenata piesa na Jordan Plevne{, ostvaruva dostignuvawe na preci-zen teatarsko-dramski mehanizam koj po~iva na postulati od prepoznatlivoto makedonsko nacionalno ruvo, so ramnomerno rasporeduvawe na koli~i nata na supstitutivnite elementi na eden teatarski ~in, a so reìraweto na „Hamlet“ od V. [ekspir vo Narodniot teatar - Bitola (1989) insistira na paraleliziraweto na dejstvoto na tragedijata za danskiot princ so fusnoti od aktuelnoto op{testveno milje.5 Pove}e za ova: Borislav Pavlovski, „Marginalii za novata makedonska (post)modernisti~ka drama“ vo: MAKEDONSKATA DRAMATIKA/DRAMATURGIJA: pome|u tradicijata i sovremenosta“ (zbornik, prir. Jelena Luìna), MTF „Vojdan êrnodrinski“, Prilep, 1997, str. 21-26.6 Oblikuvaweto na svoite drami po sli~no modernisti~ko izvori{te go praktikuvaa i Bogomil \uzel, Mitko Maxunkov, Blagoja Risteski, Traj~e Krsteski, Bratislav Dimitrov, Vase Man~ev, Mladen Srbinov-ski i Mile Nedelkoski.

ORBIS PICTUS

86

Branko Stavrev vo reìjata na menipejata vo sedum sliki „Surati“ od @ivko ̂ ingo vo Teatarot na narodnostite/Albanska drama - Skopje (1987) od lit-erarno lirskiot arhetip sozdava vozbudliv prikaz so fantasti~na emanacija, pri {to vo zna~ajna mera dominira karnevalizacijata na zborot i pesnata. Vladimir Mil~in so reìjata na „Kalu|eri~ki ti{ini“ od Slobodan [naj der vo Narodniot teatar - Bitola (1987) sozdava proekt {to e nurnat vo zatskrienata dramati~na vistina na zabranetoto, ~estopati nedofatlivo, mignovenie sred hramskiot mir, zbogaten so mno{tvo scenski efekti. Slobodan Unkovski, pak, so insceniraweto na „Teatarski iliuzii“ od Pjer Kor nej vo Jugoslovensko dramsko pozori{te vo Belgrad (1990), pravi sladnikava komedija vo komedija, demonstriraj}i enormen inventiven impuls vo nasoka na akterskata igra, oformuvaj}i retko teatralizirana pretstava. Slu~aite so reìserskiot opus na Qubi{a Georgievski i Slobodan Unkovski pokaùvaat deka vo odredeni periodi na nivnoto dejstvuvawe vo nasokite na pridvi ̀ uvawe na teatarskiot proces prifatile ili ponele odredeni dramski tezi od dramski avtori koi, voedno, stanale pisateli {to pi{uvaat specijalno za tie reìseri. Taka, tandemskiot teatar se pretvora ve}e vo reìserski teatar, vo koj, niz pogolem broj slu~ai, reìserot zema predlo{ka od stranski avtor i ja koristi za raslojuvawe i izgraduvawe na avtohton teatarski sistem vo dosluh so negovite avto poeti~ki normi. Onamu kade {to upotrebata na cvrst reìserski metod e zasilena od potrebata za teatarski a ne ve}e dramski tekst se javuva i istraùva~kiot diskurs kaj reìserite. Vo takanare~eniot istraùva~ki teatar, ~ija{to dihotomija intenzivno korespondira{e so poimite modernizam i postmodernizam, na~elata na Ri~ard [ekner za antropolo{kata vivisekcija na teatarskiot ~in imaat mo{ne va`na uloga tokmu vo teoretskoto razgrani~uvawe na tie dva poima. Sigurnite navestuvawa na prisustvoto na tipi~en postmoderen teatar vo Makedonija, so najkonzistentnite ni{ani na ovoj vid, nadoa|aat so ekspon-

87

Lux In Tenebris

iraweto na reìserskite kredoa na: Rahim Burhan koj so „Krvavi svadbi“ od Federiko Garsija Lorka vo Teatarot a.d. Rur vo Milhajm (1990) prodolùva vo vospostavuvaweto na vrskata po me|u ritualnite polneì od holokaustnite dramati~ni premre`ja na Romite staveni vo egzoti~en evropski kontekst; potoa Naum Panovski, koj so „Prikazna {to zboruva za Patuvaweto“ od @an Klod Van Itali vo Teatarot na narodnostite/Turska drama (1988) nudi vizu-elno doìvuvawe bazirano vrz negovata avtomitologija, sozdavaj}i eden nov jazik na muzi~ki sliki; na Vlado Cvetanovski koj vo „Podzemna republika“ vo Narodniot teatar - Bitola (1991) postignuva gestot, scenskiot prostor, kostimot i muzi~kata podloga da so~inuvaat dramatur{ki sklop od scenski sliki preto~eni vo konkretno a sepak univerzalno dejstvie; i na kredoto na Daniel Tav~ioski, koj vo „Cirkus kata-strofa“, spored tekstovite od Tadeu{ Ruè vi~, vo Domot na mladite „25 Maj“ - Skopje (1987), pravi teatarski vari-jacii na cirkuski to~ki, repliciraj}i £ na polskata avangarda od 80-tite godini. Preku ovie i u{te preku nekolku drugi proekti makedonskata reìja go stimulira{e fakti~kiot preod od modernizam vo postmoder nizam vo tea-tarot. Isto taka, reìseri od biv{ite jugoslovenski i drugi sredini (kako, na primer, Paolo Ma|eli, Branko Brezovec, Zlatko Sviben, Vito Taufer i Aleksandra Kova~evi}, koi reìrale vo Makedonija)8 , kako i festivalite BITEF, EUROKAZ i MOT, izvr{ile indirektno vlijanie vrz kodiraweto na postmodernite tekovi od makedonskata postmoderna mapa. Vo pogled na razvitokot na akterskata umetnost vo Makedonija, neodminliva e digresijata deka Risto [i{kov (1940-1986) i Nenad Stojanovski (1952-1998) pretstavuvaat dva klu~ni stolba na makedonskoto moderno akterstvo, od ~ie{to

8 Nekoi od navedenite reìseri bea tolku radikalni vo svojot postmodernisti~ki pristap, {to na razni mo`ni na~ini nao|aa kanali za manifestirawe na nivnata ars poetica vo pove}eto sferi. Vo prilog na ova, svoi odglasi ima{e i tekstot na Haris Pa{ovi}, „Tišine i smijehovi“, Oko, br. 428, 11-25 kolovoza, 1988, str. 13.

ORBIS PICTUS

88

iskustvo opservira{e i u~e{e generacijata akteri rodena vo 60-tite i 70-tite godini. Interaktivnoto lavirawe na najnovite akterski pojavi be{e i genera-tor za predizvikuvawe otklon vo stilot i na~inot na akterska igra, a voedno i za izgraduvawe na tipi~nite makedonski postmoderni tlocrti.

MODELI

Od dràvotvorniot referendum vo 1991 godina navamu vo Republika Make-donija po~na da egzistira samostoen i nezavisen teatarski prostor. Teatarskite institucii zapo~naa reanimaciona i hiperprodukciska faza, a se pojavija i prvite post tranziconi alternativni teatarski oblici (kako, na primer, Teatarot „Lilit“, Akademskata teatarska laboratorija, Poetskiot teatar „Skrb i uteha“, Mala stanica - Teatar i drugi neformalni trupi). Dotoga{ vo Makedonija ~estopati pogre{no se interpretira{e poimot postmoderna. Odrednicata POSTMODERNA RE@IJA, vsu{nost, ozna~uva sinteti~ ko preispituvawe i odmeruvawe na site segmenti od teatarskata sup-stancija: tekstot, dvièweto, vizuelnosta, zvukot, celinata... Povremeno se postavuva{e i pra{aweto: dali postmodernata vo makedonskiot teatarski prostor dojde PODOCNA ili NAVREME? Fenomenologijata na potekloto na makedonskata postmoderna reìja vo teatarot n¢ upatuva na zaklu~okot deka postmodernata prakti~no bila prisutna u{te od samoto inicirawe vo i od drugi sredini, no samata nejzina artikulacija vo makedonski oblik svo-jot najekspanziven vid go doìvuva tokmu vo periodot po osamostojuvaweto, poto~no od 1992 godina i navamu. Noviot verbalizam voden od posveteni~koto kormilo na Euxenio Barba ima ogromen udel vo pogolemiot procent na analiti~nost, studioznost i iskonski pristap na teatarskite opiti od strana na makedonskite reìseri, kako i vo primenata na s¢ porazli~ni oblici na telesna i glasovna ekspresija.

89

Lux In Tenebris

Pritoa, kako koordinaten sistem po koj se dviì probata (podgotovkata) na pretstavata, se poprisutni se nazivite: partitura, sinopsis, koncept... In-teresot kon nekonvencionalen, nestereotipen teatar9 e zna~itelno zgolemen, a vo semanti~kite sistemi na pretstavite e zbogaten i vidot na artificielni simboli i znaci, kako i samostojnoto ili hibridiziranoto koristewe na ikonografii na strip, cirkus, son, crtan film, slikovnica, album, TV-spot... Principite na citat, reciklaà, pe~vork i filmska montaà se isto taka konstanti, koi vrz metatekstualnite dimenzii na materiite ja osloboduvaat reìserskata misla vo transformira~ka teatarska energija. Pri sevo ova, kako paradoksalna blokada karakteristi~na za razvojot na makedonskata postmoderna reìserska struja, mo{ne indikativen e vakuumot pome|u brzinata i vremeto na eksponirawe na onie od pomladite no poradikalni i posiste mati~ni gen-eraciski grupi10. Vo toj kontekst predo~uvam 12 reìserski imiwa od koi sekoj na svoj na~in ja objasnuva sopstvenata paradigma sred makedonskata teatarska postmoderna doba i ~ii{to esteti~ko/poeti~ki stavovi se nadovrzuvaat na trendovskite teatarski zbidnuvawa vo Evropa i svetot11. Vo nivnite modeli, e evidentno prisustvoto na postmodernisti~kata reìserska postapka, pri {to primarna e ramnomernata zastapenost spored ostvarenata produkcija vo periodot od 1992 do 1999 godina. 1) Qubi{a Georgievski (1937) vo „Crnila revival“ (spored „Crnila“ od Kole ̂ a{ule), premierno izvedena na 24.12.1994 godina vo Narodniot teatar - Kumanovo, postignuva model na redukcija i destrukcija na moderen makedonski dramski tekst;

9 B. Jan Kot, „Kraj nemoguÊeg teatra“ vo: KAVEZ TRA@I PTICU (Klatka szuka ptaka), Gradina, Ni{, 1983, str. 148-164.10 V. Todor Kuzmanov, „Teatarot i semiotikata niz prizmata na pomladata generacija tvorci kaj nas“, Sovremenost, br. 1/2, Skopje, 1994, str. 252-254.11 V. „Postmodernizam i pozori{te“ (tematski broj), Scena, maj-jun, Sterijino pozorje, Novi Sad, 1988.

ORBIS PICTUS

90

2) Vladimir Mil~in (1947) vo „Kralot Lir“ od [ekspir, premierno izvedena na 29.7.1995 godina na Samoilovata tvrdina, a vo ramkite na Ohridsko leto, vo produkcija na Teatarot na narodnostite/Albanska drama - Skopje, postignuva model na ambien-talno fragmentirawe na klasi~en dramski tekst; 3) Stojan Stojanoski (1949) vo „Medeja“ od Sofokle, premierno izvedena na 19.4.1996 godina vo Narodniot teatar - Prilep, postignuva model na vizuelno/muzi~ka transkripcija na anti~ki dramski tekst do nivo na fikcija; 4) Vlado Cvetanovski (1959) vo „Okoto na majka“, premierno izvedena na 5.10.1992 vo dansing salata na MKC (koj{to be{e i producent na proektot), postignuva model na poetizirano reciklirawe na makedonski arhetipovi so u~estvo na publikata kako akter, a vo pretstavata po sopstvena dramatizacija „Majstorot i Margarita“ spored Mihail Bulgakov, premierno izvedena na 15.3.1996 godina vo Narodniot teatar - Bito la, postignuva model na epska fan tasti~na fragmentarnost; 5) Sa{o Milenkovski (1963) vo pretstavata po sopstvena materija „Game over“ po motivi od „Parite se otepuva~ka“ na Risto Krle, premierno izvedena na 2.3.1993 godina vo Narodniot teatar - Kumanovo, postignuva model na spotovska naracija na bitov makedonski tekst, a vo pretstavata „Na tri i pol“ rabotena po motivi na tekstovi od êrnodrinski, premierno izvedena na 8.4.1995 godina vo Narodniot teatr - [tip, postignuva model na mjuzikhol naracija na bitova makedonska materija; 6) \orgi Jolevski (1964) vo „Kvartet“ spored H. Miler, premierno izvedena na 25.2.1996 godina na scenata na Dramskiot teatar vo produkcija na Kulturniot centar „Kvartet“ - Skopje, postignuva model na strogo telesno varirawe na Mileroviot tekst; 7) Zlatko Slavenski (1966) vo pretstavata „Vreme za sonuvawe“ so dramatur{ka obrabotka na tekstovi od êrnodrinski, Panov, Krle i Stefanovski, premierno iz-vedena na 28.3.1993 godina vo Narodniot teatar „Jordan Haxi-Konstantinov-Xinot“ - Veles, postignuva model na pe~vork soedinuvawe na bitovi so moderni elementi bazirano vrz principot na sonot;

91

Lux In Tenebris

8) Kristijan Risteski (1969) vo „Misija“ od Hajner Miler, premierno izvedena na 20.5.1998 godina na malata scena od Teatarot „Centar“ vo MNT/drama - Skopje, postignuva model na slobodno nadgraduvawe na Milerovata tehnika na citat12 ; 9) Aleksandar Popovski (1969) vo „Cirkus printimpram“ spored kratkata proza „Slu~ai“ od Daniil Harms, premierno izvedena na 16.11.1995 godina vo zgradata na porane{niot voen magacin - Mala stanica vo produkcija na Mala stanica - Teatar - Skopje, postignuva model na kompilirawe na klovnovsko-humoristi~ni etidi; 10) Goran Tren~ovski (1970) vo pretstavata po sopstvena materija „Zvu~ni sliki“, premierno izvedena na 25.1.1992 godina vo Narodniot teatar „Anton Panov“ - Strumica, postignuva model na polifonija od poznati sceni staveni vo nova prikazna, a vo „âsovi po zlostor“ po motivite na komi~nata drama „Lekcija“ od Eèn Jonesko, pre-mierno izvedena na 9.1.1993 godina vo podrumot na Muzi~kata akademija, vo produkcija na Akademskata teatarska laboratorija, Skopje, postignuva model na redukcija i regresivna destrukcija na dramata na apsurdot; 11) Zoja Buzalkovska (1971) vo „Ojdipus Tiranos Sofokleus“, premierno izvedena na 25.6.1997 godina vo Dramskiot teatar - Skopje, postignuva model na aktuelizirano mozai~no raslojuvawe na mitot za Edip; 12) Dritero Kasapi (1975) vo „Roberto Zuko“ od Bernar Mari Koltes13; premierno izveden poslednava sezona vo Dramskiot teatar - Skopje postignuva model na kino naracija na moderen dramski tekst14...

12 Prvoto izdanie na Milerovite drami vo biv{iot ju-prostor, koe voedno pretstavuva{e i prvo zapoz-navawe na makedonskiot ~itatel so „tehnikata na citat“ be{e: Hajner Miler, PET DRAME (izbor Branka Jovanovi}), Rogoz, Beograd, 1985.13 „... Gi naga|a nervnite zavr{etoci na koàta, potoa se {iri vo glavite na gleda~ite kako epidemija na mislata...“, veli za ovaa pretstava B. Garvanlieva. Vidi „Virusot nare~en ‘Zuko’“, Forum br. 32, Skopje, 26.3.1999, str. 27.14 Na MTF „Vojdan ̂ ernodrinski“ vo Prilep odràn vo poslednata godi{na cifra od ovoj milenium, pro-defiliraa i nekolku pretstavi so postmodernisti~ki manir: „Hamlet“ (Dramski teatar - Skopje), „Duhot na limenkata“ (Naroden teatar „Anton Panov“ - Strumica), „G’of“ (Turska drama - Skopje) i „Raskol“ (Na ro den teatar - Kumanovo).

ORBIS PICTUS

92

I [TO PONATAMU?

Varijacii na odgovorot ponuduva i Fredrik Xejmson vo brilijantnata studija „Postmodernizmot ili kulturnata logika na docniot kapitalizam“. I ne slu~ajna e tezata deka na dadenoto op{testveno izmestuvawe se nadovrzuva i svoeviden nov teatarski pravec ili skr{nuvawe vo nasoka porazli~na od dosega{nata15 . Toa moè da se ilustrira i preku par ~evli, motiv prisuten u{te kaj Van Gog, Magrit ili kaj Beket. Leviot ~evel e LEV i nemu mu konvenira levata noga. Desniot e DESEN i mu konvenira desnata. Bez komplementarno zglobuvawe i razglobuvawe na ~evlite, tie se samo mrtva priroda i ni{to pove}e. Vo taa smisla, principot na pariraweto i dispariraweto e princip {to ovozmoùva postoewe i neminovno proniknuvawe na razni pomoderni pravci pred krajot na HH vek, komplementarno (s)vrzani so vremeto, odnosno op{testvenite priliki. Zna~i, i vo teatarot „postmodernata ima dolga istorija“.16

Se nadevam deka vo noviot milenium iznesenite signifikantni projavi na makedonskata postmoderna reìja }e bidat preduslov za povtorni i dopol-nitelni preispituvawa, no i baza za nekoj nov teatarski „izam“.

15 Savo Cvetanovski, „Nov istoricizam“, Sovremenost, 5-6, 1994, Skopje, str. 192-203.16 Citat spored Maurizio Ferraris, „Postmoderna i dekonstrukcija modernog“ vo: POSTMODERNA: nova epoha ili zab luda, Naprijed, Zagreb, 1988, str. 83.

93

Lux In Tenebris

Literatura:

Arto, Antonen (Artaud, Antonin): (1938) POZORIŠTE I NJEGOV DVOJNIK (Le Théâtre et son double, 1938), Prometej, Novi Sad, 1992. Barba, Eugenio/Savarese, Nicola: THE SECRET ART OF THE PERFORMER / Tajnata umetnost na

izveduva~ot: a dictoinary of theatre antropology, Routedge, London,1991. Vágner, Ivan, SVĚT POSTMODERNÍCH HER / Svetot na postmodernite igri, X/X, Jinocany, 1995. Garvanlieva, Biljana: DUHOT NA LIMENKATA: tragikomi~na farsa, ma{inopis, Arhiv

na Narodniot teatar - Strumica, 1999. Georgievski, Qubi{a: SVET-SON, Studentski zbor, Skopje, 1978. Dra{koviÊ, Boro: PARADOKS O REDITEQU, Sterijino pozorje, Novi Sad, 1988. Eco, Umberto: (1964) SKEPTIKOVÉ TĚŠITELÉ (Apocalittici e integrati)/ Apokalipti~ari i inte-

granti, Svoboda, Praha, 1995. Jameson, Frederic: POSTMODERNISM OR THE CULTURAL LOGIC OF LATE CAPITALISM, New

Left Review, London, v. 146, jul-aug. 1984, pp 53-93. Korigan, Robert V. (Corrigan, Robert W.): TEATAROT VO POTRAGA PO SVOETO VISTIN-

SKO MESTO (The Theatre in Search of a Fix), Makedonska kniga, Skopje, 1990. Kocevski, Danilo: POETIKA NA POSTMODERNIZMOT, Kultura, Skopje, 1989. Luìna, Jelena: MAKEDONSKATA NOVA DRAMA ili voved vo fenomenologijata na

sovremenata makedonska dramaturgija, Detska radost, Skopje, 1996. Mir~evska, @anina: (1990) DIES IRAE: dramsko libreto, Kulturen ̀ ivot, br.1,1993, Skopje,

str. 71-79. Piwar, Robert: ISTORIJA POZORI[NE RE@IJE, Univerzitet umetnosti u Beogradu,

Beograd, 1992. Senker, Boris: REDATELJSKO KAZALIŠTE, Cekade, Zagreb, 1984. â{ule, Kole: (1960) CRNILA: piesa vo ~etiri dela, Misla/Makedonska kniga/Kultura/

Na{a kniga, Skopje, 1986. [ekner, Ri~ard: KA POSTMODERNOM POZORI[TU: izmeÊu antropologije i pozori{ta

(prir. Aleksandra Jovi~eviÊ/Ivana VujiÊ), FDU/Institut za pozori{te, film, radio i tele-

viziju, Beograd, 1992.

ORBIS PICTUS

94

PATOT ZA STRINDBERG- Vo znak na 150-godi{ninata od ra|aweto na Avgust Strindberg -

O CRUX, AVE SPES UNICA, veli eden crven drven krst na stokholmskite grobi{ta, nebare im pora~uva na makedonskite akteri: „Igrajte me, oti }e ve snajde apokalipsa!“ So ili bez odyiv, vo poslednata godi{na cifra od ovoj milenium, koja{to, me|u drugoto, vle~e tovar od u{te tri devetki, so otsustvo na konkreten akterski poriv, fer e, makar simboli~no, da ja odbeleìme 150-godi{ninata od ra|aweto na kreatarot na modernata drama, Avgust Strindberg (1849-1912), voveduva~ot na motivot inferno1 vo svetskiot teatar. Kakov e, voop{to, patot za pristignuvawe na Strindberg na makedonskite profesionalni sceni? Toj e krivulest, dezorientiran i ~esto neprooden. Namesto potsetuvawe: PRVATA makedonska premiera na drama na Strindberg e „Tatko“ (1887) vo izvedba na Gradskiot teatar - Bitola vo 1924 god., a istata drama ja igraat i Narodniot teatar - [tip vo 1963 god., vo reìja na Ilija Arev, Narodniot teatar - Prilep vo 1966 god., vo reìja na Blagoja Danevski, i Dram-skiot teatar - Skopje vo 1989 god., vo reìja na Todorka Kondova-Zafirovska, kade {to vo naslovnata uloga nastapi Mite Grozdanov. Vo poslednava verzija se insistira{e na strogo po~ituvawe na govornite segmenti, so posebna naglaska na zadadenata scenska atmosfera. „Mrtove~kiot tanc“ (1899/1901) e igran samo vo Narodniot teatar - Skopje, i toa vo 1940 god., „Sonatata na seni{tata“ (1907) vo Makedonskiot naroden teatar-Skopje vo 1992 god., vo reìja na Stojan Stojanoski.

1 V. Borut Trekman, „Popotnik skoz inferno“ in: August Strindberg, TRI DRAME, Mladinska kniga v Ljubljani, 1977, str. 134-153.

95

Lux In Tenebris

Vo „Sonatata...“ do izraz dojde vizuelno-tancovata komponenta na pretstavata, a ulogata na studentot ja tolkuva{e Nikola Ristanovski. „Gospo|ica Juli ja“ (1888) e realizirana kako ispitna pretstava na Fakultetot za dramski umet-nosti od Skopje, {to se podgotvuva{e i se igra{e vo sezonata 1992/93 od strana na klasata po akterska igra na prof. Vladimir Mil~in i tamu igraa: Suzana Ki ranxiska, kako Julija, Vladimir Ja~ev, kako @an i Maja Veqkovi}, kako Kris-tina. Vo ovaa pretstava se slu~i edno retko zaokruèno aktersko oblikuvawe na likovite, {to e relevantno dostignuvawe, koga se vo pra{awe taka precizno i vonseriski postavenite koordinati na likovite od strana na Strindberg. Na KRAJOT od HH i na po~etokot od noviot vek, prekumernite gore{tini, zemjotresite, novokomponiranite vojni i neizle~livite bolesti imaat re~isi ista teìna kako i misti~nosta na sekojdnevieto, bizarnosta na nekoi ma{ko-ènski relacii, brakot, qubomorata i zavista, secirani niz intimisti~kiot diskurs na golemiot [ve|anec Strindberg, ~ij{to pisatelski podem se mani-festiral sosema na po~etokot od minatiot vek. Site ovie tendencii vodat kon razni{uvawe na semejnata kletka, a so toa i na op{testvoto. Dramskiot pekol, vo malo ili vo golemo, e, de facto, samo pekol, bez razlika dali e po~etokot ili krajot na vekot. Rodeni vo Evropa, matricata na kulturnite civilizacii, Strindberg i Henrik Ibzen stanaa poim za skandinavskata drama, koja{to be{e primer za zapazuvawe i za neguvawe na nacionalnoto vo dramatikata, a od aspekt na reìjata, tuka bi se vbroil i Ingmar Bergman, koj triumfalno u~estvuva na BITEF’86 so pro~uenata verzija na „Gospo|ica Julija“ vo izvedba na Kungliga Dramatiska Teatern od Stokholm. Vo svoite dramski dela Strindberg postignuva poseben napredok vo defini-ra weto na likot, konfliktot i kompozicijata, kako i vo kubisti~kiot tretman na prostorot i na vremeto. Vo poslednite godini od svojot ̀ ivot toj prestanuva da posetuva tetarski PRETSTAVI, no zatoa, pak, mu se zgolemuva apetitot za

ORBIS PICTUS

96

gledawe FILMOVI. Ona {to moèl da go vidi vo toa vreme bile isklu~ivo nemite filmovi, a imal mo`nost da gi doìvee i crno-belite ekranizacii na „... Julija“ i „Tatko“. Ostanuva diskutabilno kako li moèl da funkcionira Strindberg bez negoviot so~en dijalog?! „Patot za Damask“ (1898-1904), moèbi edna od najkompleksnite i naj~udnite drami vo istorijata na dramata i teatarot, pokraj u{te nekolku drami va`ni za Strindbergovata poetika, za àl, s¢ u{te ne e izvedena vo Makedonija, a tokmu vo nea se prekr {uvaat site idejno-zanaetski dramatur{ki opredelbi na avtorot. Vo periodot na sozdavaweto na ovaa negova klu~na tvorba vo pogled na revolucionernoto vo dramskata tehnika, teatarskata druìna na Vojdan êrno drinski revnosno krstari niz Balkanot, a angliskata kompanija „ârls Urban“, preku gesloto nature of the stage, snima dokumentarni ùrnali za pre-

97

Lux In Tenebris

virawata vo Makedonija, proektiraj}i gi niz Zapadna Evropa. Definitivno, vrskata na Strindberg so Makedonija e ne samo naturalizmot2, tuku i otporot kon zastarenite pravila i normi na dramskoto dejstvuvawe. Na po~etokot sme na edna nova kulturolo{ka epoha, no i vo tekot na izmi-natata, a eve, sudej}i spored repertoarskiot plan za pretstojnite teatarski sezoni, nikoj od producentite ne ja inicira{e potrebata na makedonskata scena da se inscenira (barem) eden dramski tekst na Strindberg. Svetskoto tvore{tvo e i na{e nasledstvo i afirmacijata na doma{nata drama zna~i isto tolku kolku iznao|aweto svoe mesto vo svetskata riznica. No zarem edinstveniot preduslov za toa e po sekoja cena da se odbiraat „polo vi~ni“ dramski tekstovi od samouki avtori? Patot za scensko (pre)pro~itu vawe na „stranskite“ dramskite klasici, kako eden Strindberg, ne treba da se bara samo vo nekakov poseben interes ili vo kakva i da e kalkulantska motivacija, tuku vo potrebata da se misli na globalnata slika za teatarot. Na toj na~in, moèbi, bi se postignala neminovnata komunikaciska ramnoteà vo relacijata Makedonija-svetot i obratno, a istovremeno, vistinski vrednite makedonski dramski dela bi bile popoznati, pobarani i poceneti nadvor od granicite? Pa, duri i za smetka na BEGSTVOTO od lokalnoto („maalskoto“) vrednuvawe, koe od den na den se polucidno go nagrizuva makedonskiot institucionalen teatar.

2 V. Josip, Kulundžić, „Simbolika naturalizma“ in: August Strindberg, OTAC - GOSPOÐICA JULIJA, Kr. zemaljska tiskara, Zagreb, 1921, str. 3-6.

ORBIS PICTUS

98

Literatura:

Adamov, Arthur: STRINDBERG, L’Arche, Pariz, 1982. Donat, Branimir: „Opsednuti pjesnik: Druga scena Augusta Strindberga“ in: FANTASTIČNE FIGURE,

Književne novine, 1984, Beograd, str.125-143. Meidal, Björn: AUGUST STRINDBERG: A writer for the world, The Swedish Institute, Stockholm, 1995. Puljizević, Jozo: „Strindbergove Tajne i Ispovesti (I-IV)“, Oko, Zagreb, 3, 17, 31 prosinca i 14 siječnja 1987. Strindberg, Avgust: IZBOR NA DRAMI (prevod: Sa{a Markus), NK/Misla/Kultura/MK,

Skopje, 1977. Volk, Maja: POETIKA AUGUSTA STRINDBERGA, Institut za pozorište, fi lm, radio i televiziju/FDU,

Beograd, 1992. Waldekranz, Rune: „Strindberg i nemi fi lm“ (Strindberg and the Silent Cinema, „Essays on Strindberg“,

Stockholm, 1966) in: Scena, br. 6, 1988, Novi Sad, str. 35-47.

99

Lux In Tenebris

LAND-TEATAROT & CRNATA KOCKA

Me|u najnovite oblici na umetnosta na HH vek vo po~etokot na 70-tite zabrazdi pojavata na land-artot, pravecot {to za materijal gi smeta tvorbite na PRIRODATA i ZEMJATA. Wonderland, Disnieland, Tehnoland se izmisleni, no konzistentni svetovi-mitologii. Vo vozbudlivite prostranstva od vakov tip, ~udo to, igrata i zabavata se glavni sferi niz koi se manifestiraat zakonite na ovie fiktivni zemji. Vo na{iov slu~aj, terminot LAND stanuva interesen i kako teatarski predizvik. Zemjata na Polinejk i Eteokle e prokockana?! Dali, i pokraj veselosta na negovite gra|ani, crno mu se pi{uva na gradot Tehnolend? Odgovorite sigurno gi krie crnata minijaturna kocka ~ij{to kapak se otvora/zatvora. Rekvizitot crna kocka tuka ima funkcija na dramski lik. Taa ja zra~i seta magija, proro{tvoto, moèbi i gatankata na Sfingata, koi se i vtemeluva~ite na ovaa semejna tragedija. Konceptualnosta na igrata e eden od glavnite parametri niz koi se odviva dejstvieto vo „Antigona vo Tehnolend“. Vo prvite minuti od pretstavata, za-vrteni so grb, so katranesti kosi i bosi noze, ̀ itelite na Tehnolend se sosema out, so vonzemjanski crn humor. Teatarskiot ~in zapo~nuva kako proekcija na nekoj film pod naslovot „Prin cezata Alisa i pette xuxiwa“ ili sl. Toj se odigruva vrz kvadratesta plo{tina, koja nalikuva na onaa od tehnozabavite. Po redicata kurc{lusi vo odnosite na tehnolendskoto pleme na ovaa paluba se slu~uva i brodolom, a kapetanot seto toa uspeva da go zapi{e vo svojot dnevnik, so perce i mastilo. Plodot-pretstava nalikuva na for {pan izmon-tiran od ostatocite na memorijata i od izblicite na vidovitost od potsvesta

ORBIS PICTUS

100

na koloritnite likovi {to di{at od ova sveò dramatur{ko tkivo. So drugi zborovi, ovoj retrospektiven ~in za pate{estvijata na brodot/gradot/dràvata i nivniot ekipa` e prikaàn kako mozaik od svoevidna virtual reality. Sofokle (ok. 496-406 p.n.e.), vtoriot dramski pisatel vo istorijata, hra-bro go nudi sporot okolu zakonot na posmrtnite ostanki, {to e osnova i vo tragedijata „Antigona“. „Rodena sum za qubov, ne za omraza“, veli naslovniot lik (st. 495)1. Site posledici od incestuozniot brak pome|u Edip i majka mu Jo kasta „vodata gi nosi“, gi le~i vremeto, zaboravot, a eve, predmet se i na ova „plovidbeno“ navra}awe kon prekr{uvaweto na zabranata. Ovaa pretstava donesuva so sebe sekvenci na morni~ava erotika, migovi na naludni~av kapric, tu{evi od raznoobrazni emocii. Ritamot/tempoto se odviva so brzina na kompjuterska logika, a posebno bravurozna e scenata na dvete ̀ eni (sestri) nad mrtovcite. Vo edna blic situacija se slu~uva i vlaèn bakne` v uvo, i toa pome|u dvajca maì, {to ukaùva na druga dimenzija od incestuozniot kolosek. Vo „Antigona vo Tehnolend“ povremeno se insistira na destrukcija na stihot, kako i na voveduvawe na poinakva funkcija na horot. Tendencijata voda kopno e primarna vo sklopot na ovaa aktuelizirana TRAGEDIJA, preku {to eg-zistira ovoj, uslovno nare~en, land-teatar. Ti{inata, govornite varijacii, iznenadu va~kiot trepet na grlata i impulsot na strogite telesni dvièwa se koordinati na postignuvaweto stilizacija vo akterskata igra do stepen na programiran ritual.2

1 V. Sofokle, ANTIGONA-FILOKTET, prep. od starogr~ki Qubinka Basotova, Misla, Skopje, 1990, str. 47. 2 Reìjata na Galin Stoev (1969, Bugarija) gi spojuva dramaturgijata i akterskiot potencijal niz svojot model za sinteti~ki osiroma{en teatar. Mladiot akterski sekstet: M. Veqkovi}, E. Mo{e, D. Lili}, R. Mura tovski, I. Trp~eski, V. Ja~ev, koj gi tolkuva transformaciite, pretendira za stameno za{trafuvawe na zglobovite na edna ponova scenska ~uv stvitelnost vo makedonskata akterska umetnost.

101

Lux In Tenebris

Konsekventnoto vodewe na dramatur{koto kormilo e zasluga na Ognen Georgiev ski (1976), koj vo svojot originalen koncept se zalaga za demi-tologizacija na karakterite i sozdava sekojdnevni, zabavni i navidum banalni situacii po motivite na anti~kiot mit za Antigona. Fabu-lativno, ovaa dramska kompozicija moè da se tre tira i kako tehnoba-jka raskaà na preku JAZIKOT na Kerol, a so SRED STVA TA na Diz-ni. Tragi~nite sud bini na Anti-gona, Ismena, Kreont, Straàrot, Hejmon, Tiresija i nivnite svoevi-dni alter-ega, senki ili dvojnici, niz principot na fragmentarnosta, dobivaat svoj odglas niz igrata na mladata akterska ekipa koja vo ovaa pretstava defilira kako retko ho-mogen izveduva~ki ansambl. Vo poslednite sekundi od pretsta-vata, so opu{teni lica, tehno len dov -ci se sosema in. Ja ~uvaat svojata crna kocka, so domorode~ka gri`livost kon utre{niot den na civilizaci-jata.3

Dizajnot potpi{an od B. Axi}-Ursulov ovozmoùva ~udesno odvojuvawe i slevawe na kostimot od/so podiumot, kako cvetovi koi izniknuvaat, no i veneat vo tehno-po~vata. 3 Tekstot se odnesuva na pretstavata „Antigona vo Tehnolend“ vo produkcija na MNT-Skopje, 1999 god.

ORBIS PICTUS

102

VO ÊKAWE DO KRAJOT NA VEKOT- 10 godini od smrtta na Sem Beket -

Velat, sme go odbile kamenot kako bo`ji dar(mesto nie sme go odbrale Plodot i Padot)ta zatoa ìvotot ni e zelen, pa zrel i gnil

a ne nepromenliv i besmrten

(Od pesnata „Kraj na vekot“ na Bogomil \uzel, 1998)

Mister Beket, ~ovekot {to qube{e da se slika pred kanti za |ubre, stana sinonim za MODERNATA drama i teatar. Toj Irec, roden vo Dablin na 13 april 1906 godina, dolgo vreme vaè{e za mo{ne misti~en pisatel i svojata reputacija ja grade{e u{te pred da stane sekretar na Xojs. Nobelovata nagrada, isto taka, ne be{e nekakov poseben stimul za nego. Izrasna vo majs-tor na re~isi site knièvni vidovi.1 Svojata ìvotna prikazna ja zavr{uva kako samec, vo edna pariska bolnica, na 22 dekemvri 1989 god. Preveduvani na mnogu jazici2 , postavuvani na pove}e sceni i vrednuvani mo{ne visoko, dramite na Semjuel Beket (Samuel Beckett) bea inicijalna kapisla

1 Beket be{e i isklu~itelen prozaist, poet i eseist. Sepak, sevkupnoto raznorodno knièvno iskustvo toj go ima fokusirano kon dramskiot vid. Edno od prvite negovi dela niz koi se ra|aat konturite na negovite likovi-prototipovi e „More Picks Than Kicks“ od 1934 god. Vo Makedonija e objaven romanot „Neimenlivoto“, Nova Makedonija,1970.2 Prvoto zabeleìtelno pe~ateno izdanie (na samo edna Beketova drama) vo Makedonija se pojavi so make-donskata premiera na „...Godo“. V. Semjuel Beket, ÊKAJ]I GO GODO, prev. Bogomil \uzel, Dramski teatar, Skopje, 1994.

103

Lux In Tenebris

za dramata i teatarot na apsurdot, no i VOVED vo edna nova tehnika na dra-mata3 . Pokraj nego, no i po nego, se javuvaa i drugi pobornici na istata struja ~ie{to izvori{te be{e kamievskiot egzistencijalisti~ki impuls: Jonesko, Adamov i Arabal od edna strana, Pinter i Olbi - od druga strana. Podocna se pojavija i Memet, [epard, Faz binder i dr. Sepak, za ne~ija smetka, negovoto importirawe vo Makedonija se slu~i so izvesno zadocnuvawe. Otvoreno os-tanuva pra{aweto dali so toa makedonskiot teatar dobi ili zagubi po ve}e?4

Likovite na Beket se tipi~ni antiheroi5 , koi se menuvaat spored okolnosti-te, i moèbi zatoa tie vo svojot duh sodràt po ne{to ~aplinovsko i kitonovsko. I pokraj toa {to nivnite polucilindri se izliteni, a ~evlite iskinati, tie sepak diskutiraat za svoeto poteklo, su{testvuvawe i idnina6.

„... ESTRAGON: [to drvo e ova?VLADIMIR: Ne znam. Vrba.ESTRAGON: Pa kaj £ se lisjata?VLADIMIR: Mora da e mrtva...“7

Bruk izjavi8 deka preku Beket polesno go razbral [ekspir9, a drugi tvrdea deka sevkupniot razvoj na komedijata del’arte e skrien pod tkivoto na Beke-

3 Emanuel Žakar, „Kompozicija i njene tehnike (Jonesko, Adamov, Beket)“ in: MODERNA TEORIJA DRAME (prir. Mir-jana Miočinović), Nolit, Beograd, 1981, str. 471-497.4 Prvite profesionalni makedonski praizvedbi na dvete najpoznati drami na Beket, se slu~ija duri po osamostojuvaweto na Makedonija: „Krajot na igrata“, vo reìja na G. Tren~ovski, koja premierno be{e izvedena na 4 dekemvri 1991 god. vo MNT - Skopje i „êkaj}i go Godo“, vo reìja na Q.Georgievski, koja ima{e premiera na 28 april 1994 god. vo Dramskiot teatar - Skopje.5 Za antiheroite, kako i za ona {to e antiteatar, mnogu pati e pi{uvano i zboruvano, so mno{tvo ela-borirawa. V. Ronald Hayman, THEATRE AND ANTI-THEATRE, Oxford University Press, New York, 1979.6 V. Jovan Hristiћ, „Beketovo pozorje qudskog ̀ ivota“ vo: STUDIJE O DRAMI, Narodna kwiga, Beograd, 1986, str. 131-161.7 Op. cit., str. 12.8 Sp. Peter Brook, „Posveћeni teatar“: PRAZNI PROSTOR, Vidici, Split, 1972, str. 58-60.9 V. Rubi Kon, „Beket i Šekspir“: Vidici, 242/243, Beograd, 1986, str. 65-72.

ORBIS PICTUS

104

toviot dramski polne`10. No so {to vsu{nost bea obremeneti soni{tata na Beketovite likovi? Sigurno ne so dokraj pesimisti~ki nastroenite apo-kalip ti~ni vizii, tuku so nade` duri i vo apokalipti~niot svet, kako onoj doìvean, na primer, preku slikite na Magrit i Dali11.

„... ESTRAGON: Soniv eden son.VLADIMIR: Ne kaùvaj mi go!ESTRAGON: Sonuvav kako...VLADIMIR: Nemoj da mi go kaùva{!“12

Beket, pred s¢, vo dramite „êkaj}i go Godo“ (En attendant Godot, 1952) i „Krajot na igrata“ (Fin de partie, 1956), ~ii{to protagonisti gi demne siviloto, sepak dava mo`nosti za IZLEZ od tegobnosta. So toa, dramskata prisutnost na likovite, oko v oko13, se zajaknuva, a dejstvieto se sleva so univerzalnata bolka14.

„... ESTRAGON: [to da pravime sega?VLADIMIR: Ne znam.ESTRAGON: Da si odime.VLADIMIR: Ne moème.ESTRAGON: Zo{to da ne?VLADIMIR: Go ~ekame Godo...“15

Postoi eden film na Rene i Rob-Grie, „Lanskata godina vo Marienbad“. Preku tezite {to toj film gi dava moè da se protolkuvaat i filozofskite

10 V. Edit Kern, „Beket i duh komedije del’ arte“: Vidici, 247/250, Beograd, 1986, str. 231-238.11 Pottekstot na slikite na Direr kako da e edna od glavnite odrednici na atmosferata kaj dramite na Beket. Apokalipti~nosta {to ja zra~at Direrovite crteì kako da stanala sudbina na mnogu od likovite na Beket. B. Georges Noel, ALBERT DÜRER, Les Editions Braun et Cie, Paris, 1953.12 Ibid., str. 14.13 Sp. Boro Dra{kovi}, „Pozornica qudskog oka“: PROMENA, Svjetlost, Sarajevo, 1975, str. 185-186.14 V. Qubi{a Georgievski, „Sizif“: TEHNOLOGIJA NA SUDBINATA, Na{a kniga, Skopje, 1990, str. 57-58.15 Ibid., str. 48.

105

Lux In Tenebris

aspekti16 na pretcite na Beketovite likovi, {to zna~i i otvorawe na niv-nata biografska dimenzija. I toga{, koga se soo~uvame so stvarnata slika na ne{tata, upateni sme kon determinantata nare~ena istoriska vistina. Pove} e nema NU@NOST, tuku ima BORBA za opstanok, preìvuvawe.

„... VLADIMIR: Saka{ li edna ‘rodkva?ESTRAGON: Nema drugo?VLADIMIR: Ima ‘rodkvi i repki.ESTRAGON: Nema morkovi?VLADIMIR: Nema...“17

Dolgoo~ekuvaniot Godo, edna od najpopularnite li~nosti bez identitet, koj nikako da dojde, stanuva ekvivalent za spasenieto na ~ove~kiot vid...18 ̂ eka-weto, pak, kako eden od najnapnatite dramski glagoli, stanuva edna od glavnite tematski odliki vo tvore{tvoto pred krajot i pred po~etokot na sekoj vek.

„... VLADIMIR: Utre }e se obesime. (Pauza). Ako ne dojde Godo.ESTRAGON: A ako dojde?VLADIMIR: Toga{ sme spaseni...“19

Koga stanuva zbor za dramoletite na Beket, mora da se priznae deka se toa unikatni i precizni tvorbi {to ovoj avtor go vbrojuvaat vo velikanite na svetskata kratka dramska forma20. Eden od niv, so naslov „Katastrofa“ (1982),

16 B. Vivijan Mersije, „Umetnik/Filozof“: Vidici, 242/243, Beograd, 1986, str. 49-64.17 Ibid., str. 67.18 Edna „tranziciona“ parafraza na ~ekaweto na Godo, videna niz prizmata na sovremenite makedonski teatarski tvorci, se slu~i i vo Dramskiot teatar - Skopje vo 1995 god. Toa be{e svoevidniot play Beckett, farsedijata „From the first Breath“, vo reìja na potpisnikot na ovoj tekst. V. Danilo Kocevski, „Od prviot zdiv“: Kulturen ìvot, 2/1999, Skopje, str. 85-102.19 Ibid., str. 67.20 Beketovite „kondenzati“, kako {to gi narekuvaat negovite dramoleti, bile golema provokacija za insce-nirawe vo mnogu teatri. Od esenta 1997 god., {est takvi edno~inki od Beket, oblikuvani vo edna pretstava, so golema popularnost se igraat vo londonskata „Rojal [ekspir kompani“ i na drugi evropski sceni. V. BECKETT SHORTS (šest krátkých her Samuela Becketta, RSC - Stratford-upon-Avon/Divadlo Archa-Praha, 1998).

ORBIS PICTUS

106

premierno izveden na Aviwonskiot festival, mu go posvetuva na Havel. Tuka glavni likovi se RE@ISEROT i negoviot ènski asistent. Beket za prvpat konzistentno go sproveduva likot na reìserot vo svoeto delo. Inaku, poznat podatok e deka vo mnogu slu~ai, gledaj}i razni verzii na svoite drami na scena, toj nao|al mnogu nedostatoci vo reìserskata postanovka. Beket, ednostavno, smetal deka edinstveniot dobar reìser na svoite drami e toj samiot. Isklu-~ok bil Roè Blin, za kogo i ja napi {al „Krajot na igrata“, kade {to Blin i go igral likot na Ham, vo 1957 god. Vo celost, dramskoto tvore{tvo na Beket ovozmoùva po~etok na edna nova, intermedijalna komunikacija. Za nego se napi{ani mno{tvo esei, studii, knigi, a toa doprva }e bide preispituvano, istraùvano, tolkuvano, so novi otkrivawa i zna~ewa21. Pokraj Kafka, Xojs i Borhes, i ovoj pisatel zazema ramnopravno mesto pod ~adorot na modernata knièvnost. Negovata ìvotna drama se prepletuva{e so negovoto umetni~ko-dramsko pate{estvie. Po edna decenija od Beketovoto zaminuvawe22, vo do~ekaniot nov milenium, moè samo povtorno da se konstatira deka toj ostana trajno zapameten rodona~alnik na modernata drama i teatar, koj do posledniot svoj zdiv rabote{e kako vistinski umetnik, iskonski posveten na svoeto genijalno delo.

21 Kako primer v. Klara Bodis, „Teaching culture and language through drama: refl ections on a Beckett workshop“, Perspektives, number 8, The British Council, Prague, spring 1998, pp 64-71.22 Prv studiozen prosleduva~ na deloto na Beket vo Makedonija e dramskiot pisatel Goran Stefanovski, ~ij{to dramski opus pove}e pati bil pod (in)direktno vlijanie so inspirativen impuls od dramite na Beket. V. G.Stefanovski, „Scenskite napatstvija kako osnova na dramaturgijata na Semjuel Beket“ (magis-terski trud), 1979, arhiv na Filolo{ki fakultet, Skopje. Inaku, kaj nas, mo{ne skromno e odbeleùvaweto na datumite vrzani so ovoj vrven dramski pisatel. Edno retko javuvawe po povod devedesetgodi{ ninata od ra|aweto na Beket e ona na Todor Kuzmanov, „Devet decenii od ra|aweto na Semjuel Beket“ vo: Teatarski glasnik, br.42, ITC pri MKC, Skopje, juni 1996, str. 164-165. Prv poseriozen oma` na Beket vo Makedonija be{e ona na B. Garvanlieva/V. Ran gelova, „Crno-beliot svet na Semjuel Beket“, prezentacija od CD-ROM na 1 maj 1999 god. vo Strumica.

107

Lux In Tenebris

Literatura:

„Adieu, Beckett“ - Theater Heute (Suhrkamp Verlag), heft 2, februar 1990, Berlin. Adorno, Theodor W.: „Pokušaj da se razumije ‘Svršetak igre’“ in: FILOZOFSKO-SOCIOLOŠKI ESEJI

O KNJIŽEVNOSTI, Školska knjiga, Zagreb,1985, str. 181-215. „Apostolot Beket gi prenesuva svoite zborovi: Beket - od teatarskata scena na ekranot“,

Utrinski vesnik, 15 septemvri 2000, str. 17. Beket, Semjuel: DRAMI (prir. Jelena Luìna), Detska radost, Skopje, 1998. Brook, Peter: (1987) POHYLIVÝ BOD (SHIFTING POINT, New York, 1988), Ypsilon, Praha, 1996. Esslin, Martin: „Samuel Beckett: The search for the self“ in: THE THEATRE OF THE ABSURD, Anchor

Books, New York, 1969, pp 11-65. Knowlson, James: DAMNED TO FAME : The Life of Samuel Beckett, Bloomsbury, London, 1997. KonstantinoviÊ, Radomir: BEKET PRIJATEQ, Otkrovewe, Beograd, 2000. Kot, Jan: „Kraq Lir ili kraj igre“ vo : [EKSPIR - NA[ SAVREMENIK, SKZ, Beograd, 1963. Robbe-Grillet, Alain: „Povratak značenju“, Quorum, 1/1991, Zagreb, str. 248-253. StefanoviÊ, Zoran: „Skaska o kosmi~kom jajetu“ vo: SLOVENSKI ORFEJ i druge drame,

Znak sagite, 1995, Beograd, str. 82-108 . Hensel, Georg: BECKETT, Dtv, Hannover, 1970. COLLECTED SHORTER PLAYS OF SAMUEL BECKETT, Faber and Faber, London/Boston, 1984.

ORBIS PICTUS

108

ZA PODEMOT NA KLOVNOVITE I NA AKTERITE

„Otporot kon umetnosta e istovremeno otpor kon novoto, kon nepredvidlivoto...“

(Od knigata „Bele{ki za kinematografot“ na Robert Breson, 1975)

Orfej sviri, a malkumina go slu{aat! Dali problemot e vo nego ili pak vo onie {to odbivaat da slu{aat? Ako karakterite na Orfej gi pobarame vo po~ vata na balkanskiot teatar, sigurno deka }e ni bide te{ko da gi identi-fikuvame site lica na vospriema~ite na igrata na Orfej. No za kakva igra, vsu{nost stanuva zbor?1

Teatarot na Orfej, koj moè da bide sli~en so onoj na Tit Andronik2, e poligon preplaven so klovnovi i akteri. Klovnovite ne go krijat svojot stav kon ne{tata i nivnata igra e poeksplicitna, no akterite se skloni kon dvojna igra, a ~estopati i kon persiflaà. Dali, spored toa, preosetlivosta na

1 Ilija Ivanovski - Il~o e eden od malkutemina cirkuski umetnici vo Makedonija, koj kako akrobat, balans-lajter i ̀ ongler imal mo`nost profesionalno da raboti vo Gradskiot cirkus vo Skopje, i toa samo tri godini, od 1950 do 1953. Vo 1952 god. Gradskiot cirkus re~isi se raspa|a, a Il~o po otsluùvaweto na voeniot rok, zaedno so nekolku kolegi formira privaten cirkus pod imeto „Kiki“. I toj rabotel kratko - samo nekolku meseci. Slu~ajot so cirkuskiot profesionalec Il~o e primer za nedovolniot sluh na sre-dinata vo koja toj pokaàl vonredni afiniteti za zanimavawe so edna posebna teatarska forma - cirkusot. Korenot na postepenoto is~eznuvawe na vistinskite klovnovi ili akteri vo sredinite so najsurova nega na talentite moè da se bara vo takvite ili sli~ni epizodi. Vpro~em, i nastanokot na ovoj tekst e inspiriran od ovoj poklonik na cirkusot.2 V. scenata pome|u Tit i Klovnot, scena 3, ~in 4: William Shakespeare, „Titus Andronikus“, Leipzig, Bernhard Tauchitzm, 1868, pp 55-56.

109

Lux In Tenebris

akterskoto bitie staveno na rabot od burniot mileniumski presvrt, vodi kon begstvo od vistinskata igra i prepu{tawe kon eden neteatarski oblik na egzistencija?! Odgovorot leì vo akterskata generacija rodena kon krajot na 60-tite i po~etokot na 70-tite, vo vremeto na ekspanzijata na antiteatarot. Za pozicijata na ~ovekot vo noviot vek, vo studijata „Dveiljaditite godini“, @ak Atali veli: „ôvekot }e go iznenaduvaat ili }e go lutat mnogu ostri pretskaùvawa: denes, kako i v~era, o~igledno e deka mnogu ne{ta ostanuvaat nadvor od sekakvo predviduvawe.“3 So vakvata konstatacija moème da nastapime i vo analizata na aktuelnata op{ta teatarska situacija, koja e proizvod na haoti~nosta na ̀ iveeweto i na sistemite na ̀ iveewe diktirani od dràvnite institucii. Demokratijata i pluralizmot nametnaa nov rakurs na ~itawe na teatarot. Toj na~in ~esto pati e vulgaren. ]e re~ete, pa i vo ̀ ivotot nekoga{ ima dostato~no vulgarnosti. Da, ama teatarot e dostapen sekomu, pa i na najm-ladite, na decata. [to moè da se slu~i koga bez (avtorska) cenzura naslovnite stranici na pove}eto (me|u koi i takvi koi pretendiraat za visokoseriozni) pe ~ateni mediumi i ponatamu se preplavuvaat so „modernite“ seksi telefonski avtomati?! Mi se ~ini deka vo slu~ajov ne se raboti za modernost, tuku ednos-tavno, za neizìveanost. Vo ovoj poim e sodràno postoeweto na mizantropijata, hipokrizijata i, najposle, mimikrijata. Moèbi poradi toa vo poslednava decenija ima s¢ pove}e „akteri“ vo ̀ ivotot, a pomalku Akteri na teatarskata i pomalku Lu|e na ̀ ivotnata scena. Liceto na sovremeniot ~ovek, koe neprirodno brzo se menuva od mig vo mig, dobiva nova vrednost. Za nego Pol Valeri vo zbirkata „Mali ve`bi“ }e kaè: „Liceto e nositel na site napravi {to se potrebni za priem na emisiite ~ij izvor ne e vo kontakt so na{eto telo“.4

3 @ak Atali (Jacques Attali), OCRTUVAWE NA HORIZONTOT (Lignes d’horizon, 1990, Paris), prev. Blagoja Velkovski-Kra{, Misla, Skopje, 1993, str. 114.4 Pol Valeri (Paul Valery), MELAN@ (Melange, 1957, Paris), prev. Mirjana Tren~eva, Makedonska kniga, Skopje, 1988, str. 60.

ORBIS PICTUS

110

Kon krajot na devetnaesettiot vek na istoriskata scena na koja defiliraat makedonskite priliki i nepriliki pred zadninata na otomanskiot vrie` podzasilen so sosedskite apetiti, od makedonska po~va izviraat pove}emina pobornici na novata evropska misla. Eden od niv e i Vojdan êrnodrinski, ~ie{to delo dosega be{e prikaùvano mo{ne siroma{no i povr{no, imaj}i ja predvid naprednata revolucionerna nosivost (vo teatarska smisla) {to ja imaat negovite drami, od koi eden del voop{to ne se inscenirani.5 Tuka e i pojavata na Petar Manxukov, sostradalnik i sorabotnik na Vojdan, ~ii{to stihovi duri po cel eden vek vidoa svoe pokompletno izdanie. Ne smeeme da go

5 Naum Panovski, „Svetot e scena na osloboditelnata revolucija ili koga i kade se odigruva dramskata prikazna“ vo: TEATAROT KAKO ORU@JE, Kultura, 1991, str. 9-21.

111

Lux In Tenebris

zaboravime nitu Naum Manivilov, deec {to paradoksalno se vivna vo poetskite visovi na posledniot kulturno-istoriski vek. S¢ se toa likovi na svoevidni akteri (Orfei) ~ii{to odrazi treba da se memoriraat i da se ovekove~at, zatoa {to toa ne se samo likovi od na{iot sokak tuku likovi od svetski format, ~ie prisustvo na na{ata kulturna po~va treba da go vozdigame do iskon. Zaboravot na edna od najbolnite karakteristiki na homo novus-ot. Osobeno ako e toj prinuden, nasilen ili iskalkuliran. Istorijata ne smee da se zabo-ravi. Isto kako i teatarskata pretstava. Tie se ~in {to ne smee da zgasne, ni po cena na koj i da bilo zakon. Odrekuvaweto od vremeto {to sme go pominale so na{eto kompletno bitie, bilo niz tekot na istorijata, bilo niz tekot na odredena teatarska pretstava, zna~i poigruvawe so samite sebe. Sozdavawe od ~ovekot akter, ili pak klovn. @ivotot, sepak ne cirkus, toj e Bo`ja povela. Seto drugo e pra{awe na li~en izbor i neizbri{liv del od na{eto iskustvo, t.e. individualnata memorija. Ili - stil?! Stilot, sepak, go nametnuva vremeto, a ne lu|eto. Promenata na stilot na ìvot, igra, odnesuvawe ili pravila e FENOMEN {to treba da se ispituva, me|u drugoto, i vo pojavata na podemot na klovnovite i akterite od doma{nata scena. „Iluzijata na realnosta e realnost na iluzijata“, napi{al Nortop Fraj. I zo{to od teatarskata stvarnost da pravime ìvotna imaginacija? Odgovorot leì skrien zad na{i(te) lica.

ORBIS PICTUS

112

JIR@I MENCEL I Ê[KIOT FILM

Sekako deka edna od najinspirativnite i, me|u drugoto, edna od najso~uva-nite metropoli od najstariot kontinent e - Praga, glavniot grad na ê{kata Republika. Praga ~estopati ja narekuvaat „zlatnoto srce na Evropa“. Taa e nesomneno i najinteresniot evropski grad vo pogled na so~uvanosta i izobil-stvoto na arhitektonskite stilovi i formi. Frlaj}i pogled kon istorijata na ponovoto vreme, moème da konstatirame deka nekolkumina velikani za svoe ìveali{te, privremeno ili za podolgo vreme, go imaat odbrano tokmu toa mesto. Tuka pokraj rodnokrajcite ̂ apek, Dvoràk, Ha{ek, Hrabal, Havel, Hus, Kafka, Masarik, Muha, Neruda, Palacki, Rilke, Seifert, Smetana, ìveele i prestojuvale Kazanova, Ajn{tajn, Kepler, Mocart i drugi li~nosti {to ostavile potraen li~en beleg vrz ovaa po~va. Vo umetni~koto postoewe na dvaesettiot vek, ~e{kata kultura e mo{ne poznata po t.n. pra{ka {kola za vizuelni umetnosti. Tuka, pokraj slikarstvoto, vajarstvoto i arhitekturata, posebno mesto zazemaat i izveduva~kite umetnosti, me|u koi filmot e, moèbi, naj karakteristi~niot reprezent na ovaa zemja. ̂ e{kata kinematografija, koja vo svojata zlatna doba proizveduva{e duri po pedesetina filmovi godi{no, najizrazito ja zastapuvaat avtorite: Martin Fri~ (1902-1968), Elmar Klos (1910-1993), Otakar Vavra (1911), Jan Kadar (1918-1979), Franti{ek Vla~il (1924) (od postarata generacija), potoa Vjera Hitilova (1929), Evald [orm (1931-1988), Milo{ Forman (1932), Ivan Paser (1933), Jan Wemec (1936) i Jirì Mencel (1938) (od srednata generacija filmski tvorci), a vo posledno vreme se pojavuvaat i novi reìserski imiwa, kako {to se: Vladimir Mihalek (1956), To ma` Vorel (1957), Jan [vjerak (1965), Petr Zelenka (1967) ili Sa{a Gedeon

113

Lux In Tenebris

(1970). Inaku, ~e{kiot film tripati triumfira{e so najvisokoto amerikansko filmsko priznanie - Oskarot. Toa bea uspesite so: “Prodavnica na korzoto“ (1965) na Kadar i Klos vo 1966 god., „Strogo nadgleduvani vozovi“ (1966) na Mencel vo 1967 god. i „Kolja“ na [vjerak vo 1997 god. Vo tvore{tvoto na onaa grupa avtori {to, i pokraj strogata ograni~enost i kontrola vo komunisti~ kiot reìm, ne odlu~ija da emigriraat, tuku prodolìja da kreiraat vo sopstvenata zemja, mo{ne biten pridones ima filmskiot opus na reìserot Jirì Mencel.1

Brilijatniot film „Strogo nadgleduvani vozovi“ dobi Oskar za najdobar stranski film vo 1967 god., a za istoto priznanie be{e nominiran i vo 1986 god. za filmot „Selo moe, male~ko“. „Strogo nadgleduvani vozovi“ e nagraden i na Festivalot vo Manhajm vo 1967 god. Isto taka, Mencel e dobitnik i na Golemata nagrada na Festivalot vo Karlovi Vari vo 1968 god. za „Nepredvid-livo leto“, Srebreniot Hugo na Festivalot vo ̂ ikago vo 1976 za „Vikendi~ka vo {umata“, Specijalnata nagrada na ̀ irito na Festivalot vo Venecija vo 1981 za „Strièno - koseno“, Specijalnata nagrada na Festivalot vo Montreal i Nagradata na publikata na Festivalot vo Valadojd vo 1986 god. za „Selo moe, male~ko“, Zlatnata me~ka na Berlinskiot festival vo 1990 za „Lastovi~ki na ìcata“, Nagradata „Akira Kurosava“ za ìvotno delo na Festivalot vo San Francisko vo 1990 god. i Zlatniot medal od Italijanskiot senat na

1 Jirì Mencel (Jiří Menzel) e roden na 23 fevruari 1938 god. vo Praga. Od dale~nata 1962 god., koga diplo-mira na pra{kata Filmska akademija (FAMU) so kratkiot film „Ni umre gospodinot Forster“, pa dosega ovoj najpoznat pretstavnik na noviot bran vo ~e{kiot film, e potpisnik na slednive dolgometra`ni igrani filmovi: „Strogo nadgleduvani vozovi“ (1966), „Nepredvidlivo leto“ (1967), „Zlostor vo no}niot klub“ (1968), „Lastovi~ki na ̀ icata“ (1969), dve decenii zabranet za prikaùvawe, „Vikendi~ka vo {umata“ (1976), „Strièno - koseno“ (1980), „Praznik na koki~iwata“ (1983), „Selo moe, male~ko“ (1985), „Krajot na starite vremiwa“ (1989), „Pita~ka opera“ (1991) i „ @ivotot i neobi~nite doìvuvawa na vojnikot Ivan ônkin“ (1993). Pokraj ovie gi ima reìrano epizodite vo istoimeniot omnibus „Zlostor vo mominskoto {kolo“ (1965) i epizodata „Smrtta na gospodinot Baltazar“ vo omnibusot „Biseri na dnoto“ (1965), kako i pomalku poznatite „Teloto na Dijana“ (1974), „Koj go bara zlatnoto monisto“ (1974) i „Prekrasnite mom-~iwa so kamera“ (1978).

ORBIS PICTUS

114

Venecijanskiot festival vo 1994 za „... Ivan ̂ onkin“. Na festivalot vo Vevej „... Ivan ônkin“ osvoi dve nagradi: Zlaten [arlot i Specijalna nagrada od ìrito na mladite. Nagradata za ìvotno delo „Enia Flajana“ na Mencel mu be{e dodelena vo Peskara vo 1996 god., a Nagradata za dolgogodi{en pridones vo ~e{ kiot film „ê{ki lav“ ja dobi istata godina vo Praga, od strana na ê{kata filmska i televiziska akademija. Vo 1989 god. od francuskoto Min-isterstvo za kultura e odlikuvan so Orden za umetnost i pismenost, a podolgo vreme e ~len na Amerikanskata filmska akademija. Na 28.10.1996 e odlikuvan so Medal za zaslugi, li~no od pretsedatelot Vaclav Havel. Vo mart ovaa go-dina mu e dodelena nagradata na Italijanskata asocijacija na teatarskite i filmskite tvorci - Zlatna evropska plaketa 2000. Vo reìserskata kariera na Mencel e indikativna plodonosnata sorabotka so kamermanot Jaroslav [ofr (1939)2 , akterot Vaclav Neckar` (1943) i pisatelot Bohumil Hrabal (1914-1997). Ovoj umetni~ki kvartet zaedni~ki ima potpi {ano nekolku filmski dela od samiot vrv na ~e{kata kinematografija. Vo filmskiot opus na reìserot Jirì Mencel provejuva eden specifi~en, porano ne tolku prisuten vid na humor, koj e pove}esloen i pove}ezna~en, pri {to Mencel se pokaùva i se dokaùva kako eden nov majstor za otkrivawe na mnogute lica na filmskata smea. Sledej}i go avtorskiot razvoj na filmskata poetika na Mencel, moè da se zabeleì deka prviot film, vo koj ja predvestuva svojata pona tamo{na okupacija e „Smrtta na gospodinot Baltazar“, kako prv del od „Biseri na dnoto“, integralno raboten po prozata na Hrabal. Toj omnibus se smeta za nekakov manifest na ~e{kiot nov bran. Direktor na fotografijata na site delovi e Jaro slav Ku~era, a ostanatite ~etiri delovi gi imaat reìrano: Jan Wemec, Evald [orm, Vjera Hitilova i Jaromil Jire{. Film so koj Mencel

2 Jaromir [ofr be{e gostin na Makedonija i pretsedatel na ìrito na XXI internacionalen festival na filmskata kamera „Bra}a Manaki“, Bitola, 2000 god.

115

Lux In Tenebris

definitivno e isfrlen od orbitata na lokalnosta i anonimnosta, sekako, e crnata komedija „Strogo nadgleduvani vozovi“, pak po prozata na Hrabal. @ elez ni~arot Milo{ Hrma koj raboti na mala stanica vo voenoto nevreme koga negovata zemja e okupirana, svoeto prvo qubovno iskustvo go doìvuva negativno. Li~nite seksualni problemi odlu~uva da gi re{i po pat na samoubistvo, no koga i toa ne mu uspeva, ostanuva prepu{ten na milosta i nemilosta na sopstveniot „heroizam“. @ivotot go gubi sosema neo~ekuvano, pri edna sabotaà na èlez-ni~kata stanica. Direktorot na fotografija na ovaa tragikomedija e Jaromir [ofr, so koj Mencel ja zapo~nuva serijata uspe{ni ostvaruvawa, a vo glavnata uloga nastapuva Vaclav Neckar`. Sledniot Mencelov film, isto taka adapt-acija na proza, no ovoj pat po motivite na Vladislav Van~ura, e „Nepredvidlivo leto“ so direktorot na fotografija [ofr. Ova, vsu{nost, e edna ironi~na parabola za sonot i javeto locirana vo edno bawsko mesto, na krajot od dvaeset-tite godini od minatiot vek. Nabrgu Mencel pravi u{te eden film inspiriran od knièvnosta, a toa e burleskniot „Zlostor vo no}niot klub“ spored Jozef [kvorecki. Na ambiciozniot film „Lastovi~ki na ̀ icata“ kvartetot Mencel - Hrabal - [ofr - Neckar` uspeva da mu se raduva po negovoto izleguvawe od dvaeset godi{en bunker. „Strièno-koseno“ e moderna realisti~ka komedija vo koja Mencel pak sorabotuva so Hrabal kako pisatel i [ofr kako direktor na fotografija. Vo pitoresknata komedija za ~e{koto selo „Selo moe, male~ko“, Jirì Mencel i Jaro mir [ofr pak se potvrduvaat kako uspe{en tandem. Vo grotesknata „Pita~ka opera“ spored istoimenata teatarska piesa na Vaclav Havel, svoevremeno zabraneta, kako da zavr{uva Menceloviot interes kon po-edinecot i sredinata, isprepleten so enormnoto koli~estvo na t.n. ~e{ki humor, od eden sosema originalen rakurs. Filmskite komedii na Jirì Mencel stanaa kultni vo toj ànr ne samo vo ~e{ki tuku i vo evropski i po{iroki razmeri. Analizirano od filmolo{ki aspekt, pokraj francuskite pretstavnici na „noviot bran“ (Godar, [abrol, Rene, Trifo, reìserite {to se stremea kon nova

ORBIS PICTUS

116

sinteza na slikata, tonot i montaàta), Jirì Mencel (zaedno so Hitilova i Forman) e eden od stolbovite na ~e{kiot nov bran vo filmot. Edno sosema novo, duhovito knièvno transponirawe od ovoj filmski avtor moème da vidime vo poslednoto negovo delo „@ivotot i neobi~nite doìvuvawa na vojnikot Ivan ônkin“, adaptacija na prozata na Vladimir Vojnovi~. Sepak, za tipi~no mencelovski filmovi, koi preku svojata sugestivna mo} denes se vbrojuvaat vo svetskata filmska antologija, se smetaat: „Strogo nadgleduvani vozovi“, „Nepredvidlivo leto“, „Vrapci na ̀ icata“, „Strièno - koseno“ i „Selo moe, male~ko“. Tie pet filmovi se zdobija so svetska slava i pretstavuvaat svoevidna pentalogija vo koja na najneposreden na~in se iz-razuvaat poetikata i estetikata na reìserot Jirì Mencel. Me|u drugoto, Mencel nastapuva i kako akter vo re~isi site mediumi. Igral vo nekoi svoi filmovi, no i vo filmovi na drugi ~e{ki, ungarski, avstriski, germanski i francuski reìseri. Na poleto na akterskata umetnost ima ostvareno triesetina zabeleìtelni rolji na filmot i televizijata, no i vo teatarot, osobeno pri negovata sorabotka so Dramskiot klub vo Praga. Za negovite akterski kreacii dobil i nekolku priznanija, me|u koi: za najdobra ma{ka uloga vo „Pansionska prikazna“ od [on O’Kejsi na Teatarskiot fes-tival vo Virxin Ajlends. Odigral edna od glavnite ulogi vo filmot „Mala apokalipsa“ na Kosta Gavras. Za [vedskata televizija ja snimil adaptacijata na „Mandragola“, a za wujor{kata MGM produkcija gi ima snimeno inscenacijata na Havelovata drama „Audiencija“ i dokumentarniot film za nastanokot na taa pretstava. Reìral vo teatri vo Bohum, Budimpe{ta, Cirih, Berlin, Pariz, Dubrovnik, Sofija... Isto taka, Mencel povremeno pi{uva scenarija, predava na FAMU, avtor e na dve knigi esei, a vo posledno vreme e s¢ poprisuten kako reìser na teatarski pretstavi. Edna od nerealiziranite idei na Jirì Mencel e ekranizacijata na romanot na Bohumil Hrabal „Mu sluèv na angliskiot kral“, pri {to po smrtta na

117

Lux In Tenebris

Hrabal, so kogo be{e blizok prijatel, od nekoi filmski krugovi e vovle~en vo polemikata okolu avtorskite prava za filmskata adaptacija na deloto. Gledano od sega{na distanca na seto negovo majstorstvo vo tretmanot na raznoobraznata tragikomika crpena od izvonrednata ~e{ka literatura, kako i niz monumentalniot avtenti~en kinematografski opus, Jirì Mencel pret-stavuva vistinski filmski klasik na XX vek. Makedonskata publika ima{e prilika vo esenta 1999 god. da ja gleda tele-viziskata emisija - portret na Jirì Mencel, specijalno snimena za Makedon-skata televizija vo Praga.3 Gospodinot Mencel pokaà neskrien interes kon Makedonija, so ̀ elba i otvorena mo`nost eden den da ja poseti. Eve za toa eden golem povod: na dvaeset i prvoto izdanie na Internacionalniot festival na filmska kamera „Bra}a Manaki“, na Jirì Mencel mu se dodeluva specijal-noto priznanie „Zlatna kamera 300“ za isklu~itelen pridones vo svetskata kinematografija. Od 12 do 14 april 2001 god. pan Jirì Mencel prestojuva{e vo Skopje, kade ja primi nagradata od strana na makedonskite filmski rabotnici.

Literatura:

„100 let české kinematografi e“, Praha, 1998. „Československý fi lm 1960-1970“, Jugoslávská kinoteka/Velvyslanectví České republiky, Bělehrad, 1996. „Herci & fi lmoví a televizní režiserí, scenáriste, kameramani“, AuraPont, Praha, 1996. Škvorecký, Josef: VŠICHNI TI BYSTRÍ MLADÍ MUŽI A ŽENY, Horizont, Praha, 1991.

3 Vo emisijata {to trae 40 min. i koja vo dokumentaciskiot arhiv na MTV e skladirana na lentata br. 23492-Beta, Mencel zboruva za: Balkanot kako provokacija, za teatarskoto i filmskoto iskustvo, za noviot bran, za humorot, za tragikomi~nite motivi, za sopstveniot vkus, za svoite esei, za ~uvstvoto kon pone`-niot pol, za predapokalipti~nite tendencii, za eventualnata sorabotka so Makedonija, za relacijata ~e{ki -evropski film, za Praga i dr.

ORBIS PICTUS

118

ULOGATA NA MAKEDONSKATA DRAMSKA EMIGRACIJA VO PERIODOT NA PREMINOT POME\U XIX I XX VEK

Za{~o, za{~o ja da qubam?Za{~o sebesi da gubam?-

Jarka mladost, jarko greitI ko cve}e me veneit.

Baram senka da s’oladvam,V mesto senka, v àroj padvam.

(Od pesnata „Dumanie“ na Kostantin Miladinov,napi{ana vo fevruari 1859 god. vo emigracija)

Vo potraga po izdava~ {to bi bil zainteresiran za pe~atewe na Zbornikot na narodni umotvorbi, makedonskiot emigrant Konstantin Miladinov vo noemvri 1859 god. na stranicite na carigradskite „B’lgarski kniìci“ objavuva svoi novonapi{ani stihovi, namesto nostalgi~en krik od dale~nata Rusija, upaten kon Makedoncite vo tatkovinata i nadvor od nea. Vo re~isi isto vreme, se slu~uva proteruvaweto na vele{anecot Jordan Haxi-Konstantinov - Xinot vo Mala Azija. Na patot kon prinudnata emigracija, na Xinot yverski mu e isterano ednoto oko, a od toj mig pretstojat moèbi najm(r)a~nite makedonski godini niz koi nemilo e potisnuvano ~uvstvoto za razvitok na makedonskata nacionalna duhovnost. Broj~anikot na dramati~niot vremeplov inverzno gi ot~ituva poslednite dve cifri od vtoroto iljadaletie po Isusa: 1859 e godinata vo koja \ur~in Kuzmanov Slavkovski, kako eden od retkite sel~ani, se u~i na „~etmo i pismo“ vo manastirot Sv. Jovan Bigorski, a 1895 e godinata vo koja

119

Lux In Tenebris

to~no po eden mesec od dvaesettiot rodenden na negoviot sin vo tu|ina Vojdan Pop Georgiev1, de facto, zapo~nuva da dejstvuva prviot organiziran teatarski oblik na makedonskite emigranti2, pod imeto „Makedonski zgovor“. Toj teatarski oblik prvobitno bil zamislen kako KRU@OK, no za kratko vreme celosno se osamostoil i prerasnal vo teatarska TRUPA, prva od nekol-kute {to Vojdan êrnodrinski vo tekot na svojot ìvot }e gi predvodi. Ak-tivnosta na trupata e svrzana so prestojot na pogolema grupa na{i mladinci vo sosedna Bugarija, vo dobata koga politi~kata polo`ba na Makedonija, nasproti drugite balkanski zemji, e na mo{ne kriti~no nivo.3 Jadroto na „Makedonski zgovor“ go so~inuvaat makedonskite emigranti vo Sofija: File Filev, Marko Bo{nakov, Dimitar Limon~ev, Krsto Josifov, Hristo Kirov, Naum i Metodi Xarevi, Pantum Seizov i, sekako, Vojdan. Na samiot po~etok, odnosno na 2/15 fevruari 1895 god. vo salonot „Slavjanska beseda“ trupata ja izveduva svojata prva samostojno podgotvena scenska ve~erinka sostavena od dva dela, pri {to se peele narodni pesni, se recitirala poezija od Botev i Vazov,

1 Vo godinata koga gi slavime 100-godi{ninata od praizvedbata na „Makedonska krvava svadba“ i 125-godi{ ni nata od ra|aweto na nejziniot avtor Vojdan, poznat kako êrnodrinski, koj na nekoi plakati se pot pi{uva i pod psevdonimot Zorov, ne treba da ja prenebregneme i selektivnata hronologija na nasta-nite pred aktiviraweto na trupata „Makedonski zgovor“. Imeno, vo 1892 god. Vojdan vaì kako eden od najmladite osnova~i na „Mladata makedonska kniòvna druìna“, koja zapo~nuva da go izdava spisanieto „Loza“. Edna godina podocna, Vojdan zaedno so drugite „lozari“ se nao|a vo ~elnite redovi na makedonskata emigracija i e eden od organizatorite na Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija. Vo maj 1894 god. bugarskiot diktator Stefan Stambolov ja razbiva MMKD, a esenta Vojdan go sozdava literatur-no-teatarskiot kruòk „Makedonski zgovor“, koj brzo }e se integrira so obnovenata „Mlada makedonska dru ̀ ina“ na Kosta [ahov. Vo toj period se slu~uva prviot poseriozen rascep me|u makedonskoto ~lenstvo na MMD, pri {to na edna strana }e se najde „Makedonski komitet“, a na druga „Bratski sojuz“ vo koj se infiltriraat vidni Makedonci, no i privrzanici na bugarskiot dvor. 2 Aleksandar Hristov, „Prvite akcii na zadgrani~noto pretstavni{tvo vo Sofija i nivnoto zna~ewe za neza-visnosta na VMRO“ vo: SOZDAVAWE NA MAKEDONSKATA DR@AVA (I), Misla, Skopje, 1985, str. 105-108.3 Sp. „Balkanskite zemji i Makedonija“ vo: \or|i Abaxiev, BALKANSKITE VOJNI I MAKEDONIJA, Misirkov, Bitola, 1992, str. 10-18.

ORBIS PICTUS

120

a sekoj od delovite zavr{uval so po edna scenka. Na spomenatata premiera, vsu{nost, bile praizvedeni edno~inkite na Vojdan ̂ ernodrinski „Drvarite“ i „Vo meanata“. Pokraj ~lenovite na jadroto, vo izvedbata u~estvuvale i T. Angelov, P. Jocov, M. Leseva i R. Balxieva. Bitno e da se spomene i toa deka trupata bila neprestajno vo kontakt so Trajko Kitan~ev, eden od motorite na makedonskata emigrantska inteligencija vo Bugarija, koj, me|u drugoto, gi sovetuval ~leno vite na trupata - po zavr{uvaweto na {koloto da se vratat doma i da prodolàt so prosvetitelskata dejnost. Me|utoa, po Obedinitelniot kongres na makedonskata emigracija, vo 1895 god. Kitan~ev nenadejno umira i kormiloto na na{ata tamo{na emigracija stanuva nestabilno. Toa e eden od povodite da se stvori raskol vo emigracijata, {to e eden od motivite na dramata „Makedonska emigracija“,4 koja{to êrnodrinski zapo~nuva da ja pi{uva vo 1896 god., za vrz nea da prodolì da raboti i vo tekot na 1897 god., dodeka u~itelstvuva vo bitolskoto selo Mogila. Vo dramata „Makedonska emigracija“,5 koja se smeta za nedovr{ena, ̂ erno-drinski neverojatno ve{to gi simnuva maskite na edna biv{a oligarhija. Dejst-vieto go smestuva vo sofiskite enterieri vo koi{to makedonskite emigranti se zasolnuvaat od otomanskata represija. Na momenti taa zali~uva na tragi komi~na piesa, aludiraj}i na kodo{lakot, poltronstvoto i manipulacijata nasproti - iskonskoto te`neewe za realizacija na makedonskoto delo. Tuka jazot pome|u kockarite (onie {to, spored êrnodrinski, „si poigruvaat so sudbinata na Makedonija“) i daskalite (onie {to se za „prosvetitelsko vozdignuvawe na svesta kaj Makedonecot“) e pove}e od evidenten.6 Trijadniot kurc{lusen spoj

4 V. faksimil od dramata „Makedonska emigracija“ od Vojdan ̂ ernodrinski, ODBRANI DRAMI, Misla/Makedonska kniga, Skopje, 1985, str. 59.5 Vojdan êrnodrinski, „Makedonska emigracija“ vo: ODBRANI DELA, Misla, Skopje, 1992, str. 31-92.6 Traj~e Kacarov, „Drama so preka re~“ vo afi{ot za pretstavata „Makedonska emigracija“, Naroden teatar, [tip, mart 2000.

121

Lux In Tenebris

na karakterite Izvorski - Gorski - Ma{ev e klasi~en primer na istoriskite tipovi na Makedonecot-emigrant: inteligent, fajter ili predavnik. Na toj na~in se otvora mo`nost za nadopolnuvawe, no i za konfrontirawe na trite navedeni dramski karakterni tipovi vo „Makedonska emigracija“. Vo pret-stavata {to ja reìrav spored ovoj, kaj nas dolgo vreme neizveduvan tekst na êrnodrinski, vo eden moment site trojca zaigruvaat oro, kasapsko.7 Maskite pove}e gi nema vrz licata. Za toa simnuvawe na maskite vo „Makedonska emi-gracija“ mo{ne zanimliva e analizata na Naum Panovski vo knigata „Teatarot kako oru`je“, redok trud vo koj se istraùvaat fenomenite {to gi nametnuva teatarskiot model na êrnodrinski. Po slu`bata vo Makedonija, êrnodrinski e eden od klu~nite faktori pri animiraweto na makedonskata emigracija, osobeno vo domenot na orga-niziraweto na makedonskite studenti vo stranstvo.8 Vo korespondencijata9 pome|u Vojdan i negovite prijateli od „Makedonski zgovor“, zapo~nuvaat po~esto da se spomnuvaat Elzas, Lotaringija10, Grac, Frajburg, [vajcarija... Vo 1898 godina toj pristignuva vo Avstrija, kade {to se povrzuva so makedonskite studenti, a vo noemvri 1899 stanuva student po pravo vo Bern. Tamu redovno go posetuval teatarot, kade {to nastapuvala akterkata Mina Feldek. Vo celiot toj period dodeka studiral, êrnodrinski im pra}al na kolegite drami od [vajcarija, no vo nieden moment ne prestanal da pi{uva i svoi trudovi. Vo prvata polovina na 1900 god. bil podgotven da zamine za Pariz, no sepak! se vratil vo Sofija. Vo poslednite godini od devetnaesettiot vek, za razlika

7 V. televiziska snimka na pretstavata „Makedonska emigracija“, adaptacija i reìja: Goran Tren~ovski, Makedonska televizija, 2000.8 V. Aleksandar Aleksiev, „Ulogata na êrnodrinski vo organiziraweto na makedonskite studenti vo stranstvo“ vo: Vojdan êrnodrinski, SOBRANI DELA (V), Misla, Skopje, 1976, str. 32-39.9 Vojdan êrnodrinski, „Pisma“ vo: SOBRANI DELA (IV), Misla, Skopje, 1976, str. 111-131.10 Isto, str. 111.

ORBIS PICTUS

122

od nekoi delovi od svetot, Balkanot go obvitkuva seop{t mrak. Istoriskata scena stanuva poli ti~ki teatar, par excellence. Za premierata na „Makedonska krvava svadba“ na êrnodrinski na 7/20 noemvri 1900 god. vo Sofija, kako i za konstituiraweto i aktivnosta na tea-tarskata trupa „Skrb i uteha“, koja se preimenuva vo „Stoli~en makedonski teatar“, faktite se za malku popoznati. Za nas mo{ne interesna e epizodata po Ilindenskoto vostanie, kon krajot na 1903 god., koga ̂ ernodrinski so svojot TEATAR }e trgne na pat za Evropa i „preku okeanot“, imaj}i ja za cel kako

posledna destinacija Amerika. Stanuva zbor za sredbata pome|u trupata na êrnodrinski i trupata „Sloboda“, koja isto taka bila makedonska trupa. Fuzijata pome|u dvete trupi bila nezamisliva, bidej}i, navodno, postoele ideolo{ki nesoglasuvawa kaj mnozinstvata i na dvete trupi. I ednata i drugata grupa imale èlba da se prefrlat na Zapad. Po nizata makotrpni

123

Lux In Tenebris

obidi, teatarot na êrnodrinski, okarakteriziran od vlastite od koi se ~ekala viza za svetskata turneja kako „propaganden“ teatar, se vratil vo Bu-garija. Sli~eniot neuspeh doìveala i teatarskata trupa „Sloboda“. Pokraj seto ova, ne smeeme da zaboravime deka êrnodrinski bil oskata okolu koja gravitirale site tie neskrotlivi individualni energii, od koi sekoja od niv barala svoj pat na manifestirawe. Na krajot od „Makedonska emigracija“ Izvorski }e re~e: „Go preziram emi-grantskiot ̀ ivot, gi preziram i onie {to ̀ iveat daleku od svojata tatk-ovina...“, a S. Kusev, vo pismoto od 19.10.1921 god. }e mu napi{e na ̂ ernodrin-ski: „Ako ti bi imal sega edna stabilna makedonska trupa, toga{ ti bi imal i najgolemi {ansi da zamine{ za Amerika...“ Pome|u tie dve tendencii: da se bide doma ili da se zamine egzistira i celokupnata emisarska mo} na teatarskiot deec Vojdan ̂ ernodrinski, na preminot pome|u devetnaesettiot i dvaesettiot vek. Pritoa, neosporna konstatacija e deka negovite drami, duri i onie pi{uvani vo emigracija, se odlikuvaat so „eden ~ist i so~en govor“.11

Vo ovoj kontekst, ne treba da se premol~uva i faktot deka vo 1901/02 god. pod redakcija na Boris Ra{kov izleguva vesnikot „Emigracija“, koj se zaloùva za potpolno administrativno, politi~ko i kulturno otcepuvawe na Makedonija od Turcija, {to treba da se slu~i po revolucioneren pat. Takvi glasila imalo u{te nekolku, no pove}eto ne opstojale. Na listata od teatarski emigranti {to vo odredeni periodi kako akteri (no nekoga{ i vo svojstvo na drug tip teatarski rabotnici) bile priklu~eni kon trupata na Vojdan êrnodrinski, ne moè a da ne se navedat i imiwata na: Dimitar Haxi Dinev (u~itel od Dojran, avtor na dramata „Revolucioner“; po vini~kata afera se zasolnuva vo Sofija), Luka Xerov (bitol~anec {to po

11 Jovan Bo{kovski, „Dramskoto tvore{tvo na Vojdan êrnodrinski“ vo: MAKEDONSKATA DRAMA - XIX i XX vek, prir. Rade Siljan, str. 234-250.

ORBIS PICTUS

124

zavr {uvaweto na gimnazijata vo Solun bil u~itel vo Makedonija; za vreme na Ilindenskoto vostanie stanuva vojvoda), Atanas Razdolov (publicist i poet), Georgi Zankov (eden od rakovoditelite na ilindenskata organizacija), Pan-telej Kurtelov (ohri|anec {to studira vo Zagreb), Matej T. Hristov (roden vo Debarsko, avtor na dramata „Ropstvo i sloboda“), Kosta [ahov (redaktor i izdava~ na pove}e vesnici), Nikola Xerov (roden vo Sofija od roditeli po poteklo od Ohrid, pisatel i avtor na libretoto za operata „Meglena“), Dimi-tar Haxiev (gali~anec i organizator na trupata „Sloboda“), Petar Manxukov (poet; za vreme na studiite vo [vajcarija zaedno so grupa makedonski studenti go osnova Makedonskiot taen revolucioneren komitet, a nabrgu stanuva del i od Anarhisti~kiot kruòk)...12

Nakratko, nivnata uloga vo periodot na preminot pome|u XIX i XX vek se sostoela vo probivawe na diktaturata isklu~ivo so teatarski sredstva. Nekoi od tie imiwa brzo gi snema. Za nivnoto nepoimlivo (pri)vremeno is~eznuvawe/zaboravawe moèbi, eden den }e prosvedo~at i nekoi novi dramatis personae, kako tkivo za novi drami na sekoga{ provokativnata tema makedonska emigracija.13

12 Zna~itelno poddràn od makedonskata emigracija, sestraniot makedonski kulturen deec Arseni Jovkov podocna }e snimi film za svojata tatkovina.13 V. Ivan Dorovski, „Nacionalna istorija - emigracija - dvodomnost“ vo: „XXVI NAU^NA DISKUSIJA“, Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij“/Me|unaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, 2000, Skopje, str. 335-344.

125

Lux In Tenebris

Literatura:

Avramovska, Nata{a: „Urbaniot lavirint na makedonskata emigracija kon krajot na devet-naesettiot vek“, Kulturen ìvot, br. 2, 2000, Skopje, str. 28-32. Ili}, Voislav I.: DRAMATA „REVOLUCIONER“ na Dimitar Haxi Dinev, Dojranski

rakuvawa, Gevgelija, 1988. Luìna, Jelena: ISTORIJA NA MAKEDONSKATA DRAMA: makedonskata bitova drama,

Kultura, Skopje, 1995. Mokrov, Boro: ARSENI JOVKOV: ùrnalistika, Studentski zbor, Skopje, 1988. Panovski, Naum: TEATAROT KAKO ORU@JE: teatarskiot model na êrnodrinski, Kul-

tura, Skopje, 1991. Tocinovski, Vasil: @IVOT I SCENA, Studentski zbor, Skopje, 1987. êrnodrinski, Vojdan: SOBRANI DELA (IV), prir. Aleksandar Aleksiev, Misla, Skopje, 1976.

ORBIS PICTUS

126

OD POÊTOKOT KON KRAJOT I OBRATNO Diplomiravte so „Krajot na igrata“ na Beket, izvedena vo MNT, so bleskava ocenka od Va{iot profesor Boro Dra{kovi}, nametnuvaj}i od samiot po~etok eden sebesvoen reìski rakopis, ispolnet so mnogu istraùvawa. Eve, sega, po tolku godini, odnovo se navrativte na istiot tekst. Zo{to? To~no pred deset godini vo MNT se slu~i inicijacijata na mojot profesion-alen reìserski opus, vo koj, kako {to moète da zabeleìte, ni{to ne bilo slu~ajno: ni izborot na ekipa, ni prostornite re{enija, ni ponatamo{ nata sudbina na proektot. Toa be{e svoevidna hit pretstava koja se odrà na rep-ertoarot duri tri sezoni, {to za tip na dramaturgija {to vo na{i uslovi bara odbran publikum navistina zna~e{e pomrdnuvawe od mrtva to~ka. Ako toga{ osnovnata konstanta pri rabotata ni be{e postmoderniot otklon na modernata tekstualna matrica, ovoj pat, so nova ekipa i nov koncept se obidovme da go tretirame ve}e klasi~niot Beketov dramski tekst so aktuelisti~ki tendencii, no i so neophoden istoriski KOMENTAR. Pritoa, desetgodi{nata distanca na tolkuvawe be{e mo{ne polezen faktor. Vo 1991 god. site bevme ubedeni deka do{ol definitivniot kraj na edna biv{a igra. Periodot {to sleduva{e, i doma i vo sosednite dràvi, be{e lakmus za dokaùvawe sestrana podgot-venost pri do~ekot na noviot milenium, na site poligoni, pa i vo kulturata. Tokmu vo prvata godina od edno mnogu va`no i novo stoletie predizvicite na balkanskata surova igra kade {to o~igledno ne vaì fer-plejot (duri i kaj umetnicite!), n¢ navedoa da ja naslovime ovaa pretstava „Kraj na igrata MMI“. Tuka vo enormna optimisti~ka zastapenost e prisutna hipotezata: ne e li, po~etokot vo samiot kraj?! Vo taa smisla, ostvarivme poln pogodok vo

127

Lux In Tenebris

plasiraweto na kodovite, blagodarenie, pred s¢, na brilijantniot akterski kvartet. Be{e pove}e od vozbudlivo materijata da se raslojuva posvet eni~ki, imaj}i go predvid podatokot od Piter Bruk, koj ukaùva na toa deka za beke-tovskite proekti e potrebno zapazuvaweto na ~etirite principi: skromni sredstva, intenzivna rabota, rigorozna disciplina i apsolutna to~nost. Va{ite teatarski reìi glavno se zafa}aat so sovremenata dramaturgija na Evropa, na toj na~in dobliùvaj}i i na na{ata teatarska javnost del od ona {to e teatarski aktuelno vo svetot. Pritoa pokaùvavte odnos kon ovie sovremenici kako kon klasici. Dali Va{ite nameri bea navistina takvi? Od druga strana, nekoi mladi makedonski avtori doìveaja svoja prvi~na afirmacija niz Va{ite reìski postanovki... Kako ja ocenuvate mladata makedonska dramaturgija? Sigurno }e se sloìte oti bi bil premnogu skromen ako go prenebregnam faktot deka so odlukata nekoi drami od Beket, Jonesko, Vitkaci, Bihner i Ha vel da mu gi pribliàm na makedonskiot gleda~ sum naniàl nekolku mo-nista od |erdanot {to mojata generacija tvorci go kreira{e i {to s¢ u{te go kreira poslednava kulturolo{ka decenija vo Makedonija. Tuka klu~na uloga odigrale akterite, tie neumorni tolkuva~i na raznorodni rolji, kako direk-tni nosa~i na energetskiot potencijal i indirektni sproveduva~i na vakviot kon ceptu alisti~ki teatar. Vo sferata na taa t.n. sveà dramatur{ka struja, nasproti stranskite avtori, zna~itelno me motiviraa i dramite na Andon-ovski, Garvanlieva, Kocevski, Mir~evska, Nasev, od koi{to nekoi prvpat se promoviraa kako odli~ni dramski avtori. Doma{niot dramski avtor kaj nas, za àl, e mnogu malku cenet. Mi se ~ini deka KRIZATA na makedonskiot teatar, vo golem procent se dolì na nesistemskoto, bi rekol, i improvizatorsko popolnuvawe na nekakvi {ablon-programi, vo koi se vrtat edni isti vrednosti. Spored mene, situacijata vo instituciite e drasti~no polarizirana. Od edna strana imame dva homogeni teatri so najprofesionalni uslovi, a od druga

ORBIS PICTUS

128

- imame bezbroj entuzijasti {to svojot udel go baraat pod kapata na ku} ite {to imaat redica kadrovski i organizacioni problemi. Izlezot, dodeka ne se verificira nacionalnata programa za kultura, moèbi e vo poddrùvaweto na voninstitucionalniot oblik na dejstvuvawe. Tuka bi go izrazil zadovolstvoto od pojavata na s¢ pogolem i pogolem broj privatni stopanstvenici {to imaat uset za iznao|awe razni formi na pomagawe i finansisko zakrepnuvawe na buxetite na mnogu novi kulturolo{ki proekti. So sproveduvaweto na vak-vata strategija na povidok e sozdavaweto na novi vrednosti. Videte, nie sme optovareni so starite vrednosti, a zaboravame deka ogromna koli~ina na tie, moèbi po nekoga{ i la`ni vrednosti, u{te vo vremeto na ednoumieto bea ~initeli na monopolite {to te{ko se urivaat s¢ do denes. Kolku eksperimentot, laboratoriskoto rabotewe vo teatarot, e Va{ predizvik i potreba i kolku takviot pristap se vklopuva vo sovremenite makedonski teatarski trendovi? Sekoj teatarski proces, sekoe sozdavawe pretstava zna~i aktivirawe na avtenti~na tvore~ka laboratorija. Taa funkcionira vo site segmenti na istraùvawe i za krajna cel ne go ima samo opitot na dadena teatarska supstancija, tuku ima i opservatorski, komparativisti~ki celi. I vo poslednava pretstava, „Kraj na igrata MMI“, imavme prilika da primenime laboratoriski pristap. Toa zna~i deka voop{to ne bevme ograni~eni vo tragaweto po izrazni re{enija i koordinati po koi bi egzistirala pretstavata. Inaku, kako posebna ramka na istraùvawata be{e determinantata na Aristotel za prostor, vreme i dej-stvie, vo ~ie{to edinstvo i se slu~uva ovaa drama, {to e mo{ne obvrzuva~ko za akterskata igra. Akterite se na scena isto tolku kolku {to trae i samoto dejstvie. Nema pauzi, nema mrakovi, nema fragmenti. S¢ se odviva VO EDEN ZDIV, pred o~ite na gleda~ite. Od po~etokot kon krajot i obratno. Vo Va{ite dramski pretstavi e naglaseno prisustvoto na multimedi-jalniot pristap, a od druga strana se potvrdivte i kako filmski i TV-

129

Lux In Tenebris

* Intervju so avtorot po povod poslednata teatarska reìja, objaveno vo Lik/Nova Makedonija, 18 juli 2001. Intervjuto go vode{e Goce Ristovski.

reìser. Sepak, kako Vie gledate na sebe, kako se definirate, kako ~ovek od teatarot ili moèbi, pred s¢, kako filmski tvorec? Ima{e fazi vo koi primenuvav strogo FILMSKA gramatika vo nekoi tea-tarski pretstavi. Toa gi prave{e scenskite tlocrti podinami~ni, raskadrirani, ispolneti so kinesteti~ka mo}. No sega moàm da kaàm deka sum ja sovladal odmerenosta pri doziraweto na intermedijalni sredstva. Inaku, mo{ne inspi rativni se momentite na promena na mediumot. Zapo~nuva{ so novi tehnologii, bez predrasudi. Postoi i edna mala, nezanemarliva, no prakti~na prednost na filmskata umetnost pred teatarskata. Filmskata lenta objektivno ima neograni~ena mo`nost da patuva niz svetot, za razlika od teatarskata trupa, koja zavisi od eden kup tehni~ki prepreki. Moèbi toa e malku pove} e ekonomi~no razmisluvawe, no sepak vo ova restriktivno vreme, ima svoe pokritie. So sega{nava pretstava verojatno zaokruùvate edna faza od svojata rabota. [to ponatamu? Sepak, ponatamu TELEVIZIJATA I FILMOT bi bile mediumite {to go fokusiraat moeto reìsersko interesirawe. Seto drugo bi bilo hobi ili samo odrùvawe na zanaetot. Nulla regula sine exceptione. Dobro e koga ima planovi, no tie podednakvo da gi po~ituvaat site tie od koi{to zavisi nivnata reali-zacija.*

CAMERA OBSCURA

KREÔ- Sinopsis za dokumentarna drama -1

Ova e prikazna za Nikola Kre~ev, poznat kako Kre~o, koj e rodum od Dojran i s¢ u{te ìvee tamu. Ovoj be}ar, koj navlegol vo pettata dekada od ìvotot, duri i Vasilica ja pominuva sam, so sopstvenata vizija za svetot. Denovite gi broi vo ìvopisniot dojranski kraj, vo prostranstvoto kade {to se rodil i izrasnal i kade {to saka da ostane do krajot na svojot ̀ ivot. Ovaa dra ma, me|u drugoto, najneposredno odgovara i na pra{aweto zo{to sudbinata go predo-dredila na{iot junak da se bori so duhovnata i ekolo{kata katastrofa na Dojran, vo predvorjeto na noviot milenium? Kre~o nebare e lik od neorealisti~ki film. Izma~en od tovarot na vremeto {to dramati~no se naplastilo na teritorijata transformirana od Dober preku Tauriana ili Polin vo - Dojran, toj im prio|a na navidum banalnite sekojd-nevni situacii so neverojaten iskon. Negovata ~ista ko solza emocionalnost i negoviot iskren na~in na doìvuvaweto na svetot sozdavaat karakter {to vo golem procent se nadovrzuva na mnoguletnoto premre`ni~ko iskustvo na makedonskiot narod tokmu na ova mesto, kar{i Belasica i Kru{a. Kre~o e raspnat pome|u migot-VÊRA i migot-SEGA. Ne samo niz mno{t voto kuriozitetni stari fotografii, moneti i suveniri koi{to samiot gi sobiral, tuku i niz arhiviraweto na noviot, sosema aktuelen zdiv na Dojran. Voo~liva e pulsi ra~ kata energija na prostorot kade Kre~o izrasnal. Kako potomok na

1 Sinopsisot se odnesuva na istoimeniot dokumentarec snimen i emituvan za Makedonskata televizija vo 2000 god.

ORBIS PICTUS

134

poznat dojranski trgovec ~ija{to ku}a bila vo blizina na monumentalnite krajbre`ni javori, Kre~o e edinstveniot Dojran~anec {to svojata idnina ja gleda vo Dojran. Toj e eden od poslednite mohikanci {to re{i telno ostanu-vaat kraj rodnoto ogni{te, bez nitu malku somne` ili kolebawe za svojata egzistencija. Zo{to da se ìvee vo samotija, vo opkruènie na dvorskata kalinka i pesot skitnik?! Zo{to da se slu{a cvileòt na ta`nite kormorani?! Zo{to da se gazi tloto od iljadnici izumreni {kolki?! Zo{to da se vesla kaj~eto koe s¢ po~esto e nalik na oaza srede pusta voda?! Zo{to da se proba posledniot vkus na „riba na koliba“?! Zo{to po kojznae koj pat da se posetuva grobot na tatko Don~o?! S¢ poradi od-lukata da se bide vo rodniot kat, bez ogled na toa kolku toj e nemilosrden, surov i neprifatliv. Oti, za Kre~o, Doj ran e s¢: i sre }a, i zadovolstvo, i izvor na nade`. Tuka se i ostatocite od crkvata „Sv. Ilija“, [ehovata ~e{ma, Saat-kulata... Na ridot, nedaleku od domot na Kre~o, se nao|aat i bunkerite od „Makedonskiot front“, od vremeto koga gradot do temel e razurnat. Duhovite na rodnokrajcite: Hris-tofor @e farovi~, Teodosij Sinaitski, Golda Maer, Anton Panov, kako i na ne-govite privremeni ìteli: Evre nos-bej, Parte nij Zografski, Dimitar Miladi-nov, redicata zaginati vojnici od Prvata svetska vojna, a ponekoga{ i na nekoja

135

Camera Obscura

Dojrana, se postojani talka~i vo sonot na Kre~o. Zna~i, toj sepak ne e potpolno sam. Ne e sam i poradi milata vistina deka na pet minuti vozewe velosiped, se nao|a ku}i~kata vo koja ìvee - Tina, majka mu na Kre~o, nekoga{ vredna {naj derka. Zvukot na vozovite {to Kre~o redovno gi nadgleduva sega doa|a otade granicata. Odvreme-navreme, na poseta na Kre~o vo Dojran mu doa|a i bratot Risto, tehnolog od Skopje, so koj si li~at kako jajce na jajce, samo {to drugiot nosi musta}i... Dojranskoto Ezero ne e toa {to nekoga{ be{e. Nitu pak brojot i sostavot na naselenieto vo Star Dojran e onakov kakov {to bil porano. Pove}eto se iseleni, no toa ne zna~i deka ìvot pove}e tuka nema. Ovde e Kre~o, olice-tvorenie na mitot za makedonskiot starosedelec.2

2 Vo me|uvreme, Nikola Kre~ev objavi kniga pod naslov DOJRAN I ZAVETOT NA DOJRANA, vo izdanie na Batev, Skopje, 2000.

ORBIS PICTUS

136

TUTUNSKI SPOMENAR- Tritment za multimedijalen proekt1 -

Na akterot Josif Josifovski,posthumno

Vleguvawe vo Zemjata na tutunot: se pojavuva Stariot PATNIK od pod scenata. Zapo~nuva da se slu{a negoviot vnatre{en glas, a istovremeno se proek-tiraat kadri so negovata Sudbina (ìvotnata sopatni~ka koja ve}e ja nema).

„Toa go pomnam od tvoeto prikaùvawe......si nemala, toga{, ni dvanaeset godini......pribli`no na polovina pat me|u sozdavaweto na svetot i na{ata prva sredba...“

Vo pozadinata se nao|aat ~udesni figuri na tancuva~i. Patuvaweto e zapo~ nato. Prviot spomen: glasot na Devojkata {to potsetuva na prvata duhovna i fi-zi~ka sredba pome|u Mladiot patnik i Sudbinata.Mladiot patnik ve}e e zrel Patnik, koj progovoruva za ra|aweto na ne{toto. Trite lica na Patnikot (stariot, zreliot i mladiot) se nao|aat na ista pateka. Vtoriot spomen: tancot na budeweto.Dijalog pome|u Patnikot i Sudbinata. Vo zadninata Sudbinata so mlade{ki lik. Tretiot spomen: pome|u Mladiot patnik i negovata sopatni~ka ve}e se ima rodeno qubovta. Se slu{a glasot na Stariot patnik.

1 Tritmentot se odnesuva na istoimenata pretstava izvedena vo Makedonskiot nacionalen teatar - Sko-pje na 4 april 2001 god. so po~etok vo 20.30 ~as. vo produkcija na Makedonija Tabak 2000.

137

Camera Obscura

2 Tekstot vo navodnici e prezemen od kusata proza „Spomen patuvawe“ na Mitko Maxunkov, objavena vo knigata DRVOTO NA NARAJANA, Makedonska kniga, 1998, Skopje, str. 160-161.

„Ostrovot kade {to sum te odvel nemal ni ime ni zemja......Si se poàlila so svojot vozrasen glas, kako tuka }e spieme,neprestajno zaluleani...“

Mladiot patnik prozboruva za po~etokot na eden nov pat. Za mig, se sozdava pros-transtvo od ~udesni figuri na tancuva~i. Mladiot par, eden do drug zaspiva. êtvrtiot spomen: sonot na patnicite.Patnikot zboruva za isteruvaweto na maglata od patot. Pate{estvieto pro-dolùva. Trite lica na edna pateka. Pettiot spomen: svr{uva~kata na mladite patnici.Patnikot progovoruva za najintimnite doìvuvawa od spomen-patuvaweto. [estiot spomen: tancot na tutunot.Patnikot privr{uva so svoeto kaùvawe. Na krajot, kako i na po~etokot, Stariot patnik (so negoviot glas) ostanuva sam so svoite patuva~ki s p o m e n i.

„...No branuvaweto bilo kako zdiv ve~no,i ti ne si moèla da zamisli{ kraj tolku lekomisleno ubav......na vrvot od vodeniot stolb na neboto.“2

Go pridruùva u{te glasot na ̀ enskiot duh koj, zaedno so spomenot na patnikot popoleka is~eznuva vo nekoja Terra incognita.

Appendix

139

LEGENDA NA FOTOGRAFIITE:

str. 6 - „Venera“, crte` na Aubrey Beardsley, 1895str. 8 - Milton vo poseta na brata si Janaki vo bitolskiot zatvor, pred inter-

nacijata vo Bugarija; prezemena od katalogot „Bra}ata Manaki“, Skopje, 1986

str. 13 - Ilija Mil~in i Meri Bo{kova vo scena od filmot „Mirno leto“str. 16 - Risto [i{kov vo scena od filmot „Planinata na gnevot“ (gore)str. 16 - Scena od filmot „Istrel“ (dolu)str. 17 - Scena od filmot „Tatko“ (gore)str. 17 - Scena od filmot „Preku ezeroto“ (dolu)str. 18 - Scena od filmot „Minato“str. 19 - Plakatot od filmot „Crno seme“str. 19 - Scena od filmot „Crno seme“str. 20 - Plakatot od filmot „Sre}na nova ‘49“ str. 21 - Du{ko Kostovski i Meto Jovanovski vo scena od filmot

„Sre}na nova ‘49“str. 22 - Dan~o êvreski i F. [ovagovi} vo scena od filmot „Haj-Faj“str. 23 - Ketlin Kertlix vo filmot „Pred do`dot“str. 24 - Plakatot od filmot „Pred do`dot“str. 25 - Darko Damevski vo kratkiot film „Spomenik“ (gore)str. 25 - Scena od kratkiot film „Temno ogledalo“ (dolu)str. 26 - Scena od filmot „Veta“; prezemena od katalogot na Skopskiot filmski

festival, 2001str. 28 - Ivan Mitevski na snimawe; od privatniot arhiv na reìserotstr. 30 - Du{an Naumovski vo dogovor za snimawe so P. Prli~ko; od privatniot

arhiv na reìserotstr. 33 - Bajru{ Mjaku i Vasil [i{kov vo scena od TV-filmot „Bog da gi ubie

{pionite“; fotografiral: V. Plavevski

ORBIS PICTUS

140

str. 34 - Dime Iliev i N. Arneri} vo scena od filmot „Ispravi se, Delfina“str. 35 - Scena od kratkiot film „Sonce zad re{etki“str. 54 - „Pjero i Koketa“, crte` na Aubrey Beardsley, 1894str. 63 - Ilustracija na Hugo Steiner za bibliofilskoto izdanie na „Golem“ od

Mejrink, 1919str. 67 - Scena od igraniot filmski materijal „Eksplozija na krstosuva~ot Men“

na @. Melies; prezemena od knigata Georges Sadoul, „Dějiny fi lmu: Od Lumiéra až do doby současné“, Praha, 1958

str. 78 - Ekipata koja ja podgotvila i izvela pretstavata „Golfo“, Strumica, 1909; nepoznat avtor

str. 96 - Scena od pretstavata „Gospo|ica Julija“ na I. Bergman adaptirana vo filmskiot medium; prezemen` od knigata „Kralstvoto na eksperimen-tot“, Belgrad, 1987

str. 101 - „Confi dental TV“, ilustracija na Eric Stanton, 1964str. 110 - „L’Ecole de Mars - 1802“, crte` prezemen od knigata na R. Toole Stott, „Circus

and allied arts“, Derby: England, 1958str. 122 - Scena od filmot „Makedonija 1923“ na A. Jovkovstr. 130 - Scena od TV-filmot „Vampirxija“; fotografiral: V. Plavevskistr. 132 - „Sigfrid“, crte` na Aubrey Beardsley, 1893str. 134 - Scena od dokumentarniot film „Kre~o“; fotografiral:

A. Kasapinov, Dojran, 2000

Appendix

141

ZABELE[KA:

Studijata „Makedonskata filmska i TV-reìja“ e nastanata kako rezultat na istra-ùvaweto na ovoj fenomen od strana na avtorot vo tekot na 2001 god.

Eden del od preostanatite tekstovi vo knigata se dopolneti i izmeneti esei, studii i ogledi za dramskite umetnosti, prethodno objaveni vo pe~atot i periodikata.

- Praga - Mater Urbium, Strumica denes, br. 70/V, juli/avgust, 1998- Prepoznavawe na fenomenot reìja, Nova Makedonija, Skopje, 14 oktomvri, 1998 - Zaminuvaweto na „postojaniot princ“, Nova Makedonija, Skopje, 26-27 juni,

1999- Pod zdivot preku ogledaloto, od monografijata „êkori po yvezdenite {ti ci“,

Strumica, 1999- Makedonskata postmoderna reìja vo teatarot vo zbornikot „Akterstvoto i

reìjata vo makedonskiot teatar“, Prilep, 1999- Patot za Strindberg, Forum, br. 44, Skopje, 1999- Land-teatarot & crnata kocka, Forum, br. 45, Skopje, 1999- Vo ~ekawe do krajot na vekot, Teatarski glasnik, br. 46, Skopje, 1999- Za podemot na klovnovite i na akterite, Teatarski glasnik, br. 47, Skopje, 1999- Jirì Mencel i ~e{kiot film, predgovor kon knigata „Vera i skepsa“, [tip,

2000; Forum, br. 68, Skopje, 2000- Ulogata na makedonskata dramska emigracija vo periodot na preminot po-

me|u XIX i XX vek vo zbornikot „Prilozi za istorijata na makedonskiot teatar“, Prilep, 2000

Vo sekoj od delovite na knigata, tekstovite se podredeni spored godinata, odnosno datumot na pi{uvawe.

Biografiite, filmografijata i azbu~niot registar gi podgotvi Sofija Tren~ovska.

Appendix

143

Abaxiev, \or|i 28, 119Avramovska, Elizabeta 59Adamov, Artur 103Ajn{tajn, Albert 112Aleksiev, Aleksandar 121Aleksandar 72Aleksandrov, Grigorij 10Aleksov, Aco 33, 37, 38, 39, 40, 50Aleksov, Tomislav 30Angelov, T. 120Angelovska, Zvezdana 56Andonovski, Venko 84, 124Angelovski, Kole 17, 40Andrevski, @ivko 29Andreev, Blagoj 31Andrejev, Leonid 81Andri}, Ivo 14Apostolski, Filip 31Arabal, Fernando 103Arev, Ilija 94Arenikov, Dimitar 73Arizanova, Olivera 56Aristotel 72, 128Arnaudov, Mir~o 76Arsovski, Petar 50Arto, Antonen 70Atali, @ak 109Atanasovski, Du{ko 31Axi}-Ursulov, Bjanka 101

Babamov, Pande 73Balxieva, R. 120Barba, Euxenio 68, 88Basotova, Qubinka 100Ba~ovski, Tihomir 30Beket, Semjuel 79, 84, 92, 102, 103, 104, 105, 106,

126, 127Bewini, Roberto 80

Bergman, Ingmar 95Bilbilovski, \or|e 50Bilbilovski, Kiro 31Bilbilovski, Qup~o 25, 27, 31, 40Biner, Pjer 69Bihner, Georg 127Blaèvski, Vladimir 21, 22, 37, 38, 39, 40, 48Blin, Roè 106Bogdanovski, Rusomir 31, 50, 84Bodis, Klara 106Boev, Stoj~o 76Bojaxi, Atina 18Borhes, Horhe Luis 106Botev, Hristo 119Bo{kova, Meri 13Bo{kovski, Jovan 123Bo{nakov, Marko 119Brezovec, Branko 87Breson, Robert 108Brod, Maks 60Bruk, Piter 68, 103, 127Buzalkovska, Zoja 91Bulgakov, Mihail 90Burhan, Rahim 87

Vavra, Otakar 112Vazov, Ivan 119Valeri, Pol 109Van Gog, Vinsent 92Van Itali, @an Klod 87Van~ura, Vladislav 115Vapcarov, Nikola J. 7Varlamidis, Leonida 73Vasilevski, Georgi 8, 12, 14Va{tjatka, Rudolf 74, 75Veljanova Lidija 31Veljanova, Liljana 56Velkovski-Kra{ Blagoja 109

AZBUÊN REGISTAR NA IMIWA:

ORBIS PICTUS

144

Veqanovski, Dragan 30Veqanovski, Robert 56Veqkovi}, Maja 95, 100Venders, Vim 81Veta, Gigo 76Ve{krnova, Dagmar 61Vitanov, Miqo 74Vitkaci, Stanislav 127Vladova, Jadranka 13Vla~il, Franti{ek 112Vojnovi~, Vladimir 116Vorel, Toma` 112

Gavras, Kosta 116Gavrilova, Divna 76Gavrilova, Froska 76Galevski, Vlatko 25Garvanlieva, Biljana 85, 91, 106, 127Gapo, Branko 16, 37, 41Gaster, Nikolas 48Gedeon, Sa{a 112Gej, Xon 55Georgieva, Kuma 76Georgievski, Qubi{a 11, 15, 41, 85, 86, 89, 103, 104Georgievski, Ognen 101Georgievski, Petar 56Georgievski, Ta{ko 19, 47Gligori}, Velibor 75Gligorovski, Petar 34Gogov, Stojan 76Godar, @an Lik 115Goja, Francisko 55Gotje, @an Pol 80Grbevski, Dimitar 49Grozdanov, Mite 47, 94Grozdanovski, Mile 26, 41Grotovski, Jeì 68, 69, 70, 79, 84Gruba~, Vidosava 56Gr~ev, \or|i 73Gr~ev, Risto 74, 76Gr~eva, Sofija 74, 75

Dali, Salvador 104Damevski, Darko 47Damovski, Boris 31, 41Danailov, Kosta}i 73Danevski, Blagoja 94Dvoràk, Antonin 112Dvoràk, Jan 58Del~ev, Goce 9Den~ov, Vlado 30Despotovski, Slobodan 26, 31, 41Dizni, Volt 101Dikov, Stev~o 76Dimitrov, Bratislav 85Dimitrovski, Ognen 31Dinkov, Petar 74Direr, Albert 104Difren, Mikel 34Dodevski, Vojo 31Doneva, Vukosava 48Dorovski, Ivan 124Dragi~evi}, Biljana 56Dra{kovi}, Boro 14, 104, 126Drnkov, Blagoja 10Dukovski, Dejan 75Dumov, Aleksandar 76

\orgievski, Du{ko 31\or|evi}, Dragi 50\orevska, Elizabeta 48\or~ev, Aco 47\uzel, Bogomil 85, 102\urov, Metodi 74, 76\ur~inov, Aleksandar 18

Evrenos, Bej 134Eko, Umberto 30Elijad, Tjudor 15Eftimovski, Traj~e 31

@akar, Emanuel 103@efarovi~, Hristofor 134

Appendix

145

Zajkov, Dimitar 75Zankov, Georgi 124Zafirovski, Borjan 31Zafirovski, Borko 31Zafranovi}, Lordan 62Zvorikin, Vladimir K. 28Zelenka, Petr 112Zerdevski, Risto 9Zografski, Partenij 134Zub~evi}, Miralem 56

Ibzen, Henrik 95Ivanov, Igor 31Ivanovski-Il~o, Ilija 108Ikonomov, Na}e 73Iqoski, Vasil 57, 77

Jakub, Ibrahim Ibn 58Jana}ievi}, Sr|an 31Janevski, Vlado 50Janevski, Slavko 18Ja}oski, Fidan 11Ja~ev, Vladimir 95, 100Jesenska, Milena 60Jire{, Jaromil 114Jovanovi}, Branka 91Jovanovski, Aco 47Jovanovski, Qup~o 31Jovanovski, Meto 47Jovkov, Arseni 9, 37, 38, 39, 124Jolevski, \or|i 56, 90Jonesko, Eèn 91, 127Josifov, Krsto 119Josifovski, Josif 136Jocov, P. 120

Kadar, Jan 112, 113Kazanova, Xakomo 62, 63, 112Kalderon, Pedro 69Kalezi}, Boìdar 28Kali}, Du{ko 10Kamberski, Jovo 31Karel, Rada 18

Kasapi, Dritero 91Kafka, Franc 60, 106, 112Kacarov, Traj~e 120Kern, Edit 104Kerol, Luis 101Kertlix, Ketlin 48Kepler, Johan 112Kiranxiska, Suzana 95Kirov, Hristo 119Kitan~ev, Trajko 120Klos, Elmar 112, 113Kova~evi}, Aleksandra 84, 87Kodi, Vilijam 64Kolar-Panova, Dona 29Kolin, Gregoar 48Koltes, Bernar Mari 91Kol~akov, Dimitar 74, 75, 76Kol~akov, Pandezija 76Kon, Rubi 103Kondova-Zafirovska, Todorka 31, 94Koneski, Blaè 26Koneska, Elizabeta 31Konstantinov, Qup~o 47, 48, 49, 50Kornej, Pjer 86Kostova, Marina 23Kostovski, Du{ko 47Kot, Jan 70, 79, 89Kocevska, Katerina 49, 56Kocevski, Danilo 24, 105, 127Kre~ev, Nikola 133, 135Krle, Risto 57, 90Krob, Andrej 55, 61Krstevski, Zoran 31Krstevski, Mladen 31Krstevski, Traj~e 17, 85Kuzmanov, Todor 89, 106Kuzmanovski, Angele 50Kujumxiev, Kiril 74, 76Kuli, Skender 31Kulunxi}, Josip 97Kunovska, Sofija 50Kunovski, Blagoja 18, 22Kurosava, Akira 80

ORBIS PICTUS

146

Kurtelov, Pantelej 124Kusev, S. 123Ku~era, Jaroslav 114

Lazarov, Maja 13Lazi}, Radoslav 35, 67Lambevski, Sa{o 23Lape, Quben 71Lekoski, Stojan 61Leseva, M. 120Lili}, Dejan 100Limani, Xevad 31Limier, Luj i Ogist 65Limon~ev, Dimitar 119Li~enoski, Veqo 25, 42Lorka, Federiko Garsija 87Luìna, Jelena 85

Magrit, Rene 92, 104Ma|eli, Paolo 87Maer, Golda 134Mazov, Ivan 28Malinov, Kole 31Malinski, Branko i Stojan 10Manaki, Milton i Janaki 8, 9, 37, 38, 39Manev, Kole 31Manivilov, Naum 111Man~ev, Vase 85Man~evski, Mil~o 22, 23, 24, 25, 42, 48Manxukov, Petar 110, 124Markovi}, Darko 34Markovski, Blagoja 30Markus, Sa{a 26, 31Masarik, Tomas 112Maxunkov, Mitko 85, 137Melies, @or` 65Mel~inger, Sigfrid 56Memet, Dejvid 103Mencel, Jirì 56, 112, 113, 114, 115, 116, 117Mersije, Vivijan 105Miladinov, Dimitar i Konstantin 118, 134Miladinov, Sigfrid 10Milandar, Albert 74

Milenkovski, Sa{o 31, 90Miler, Hajner 90, 91Milosavqevi}, Sla|ana 31Mil~in, Vladimir 31, 84, 85, 86, 90, 95Mil~in, Ilija 13, 14, 75Minanov, Mile 73Minevski, Blaè 84Minoski, Kiril 10Mio~inovi}, Mirjana 103Mirkovi}, Petar 48Mir~evska, @anina 84, 124Mitev, Kiro 76Mitevska, Labina 48Mitevska-Strugar, Teona 27, 42Mitevski, Ivan 32, 37, 38, 39, 42, 50Mitrevski, Darko 31Mitri}eski, Antonio 17, 43Mihajlov, Del~o 34Mihajlovski, Jovica 49Mihalek, Vladimir 112Mihi}, Gordan 47Micev, Stojan 76Micevska, Maja 85Mjaku, Bajru{ 50Mladenovi}, Zoran 31Mladenovska, Maja 30Mocart, Volfgang Amadeus 63, 112Mo{e, Elena 100Muratovski, Rubens 56, 100Mustafa, Dilaver 50Muha, Alfons 58, 112

Nasev, Sa{o 85, 127Naumovski, Du{an 32, 33, 37, 38, 39, 43, 49Nedelkoski, Mile 85Nedkov, Ko~o 31Nemirovi~-Dan~enko, Vladimir 66Neruda, Jan 112Neckar`, Vaclav 114, 115Nikodinovski-Bi{, Qubi{a 83Nikolovska, Ema 49, 50Nikolovski, Meto 49, 50Nikolovski, Todor~e 79

Appendix

147

Nobl, ârls Rajder 8Novkovski, Nikola 31Noel, @or` 104Nongie, Lisien 7Nu{i}, Branislav 76

Wemec, Jan 112, 114 O’Kejsi, [on 116Okli, Eni 64Olbi, Edvard 103Orov~anec, Dimitar 31Osinski, Zbigwev 69Osmanli, Dimitrie 13, 37, 38, 39, 43Osmanli, Tomislav 31

Pavlovski, Borislav 85Pavlovski, Sa{o 30Palacki, Franti{ek 112Panov, Anton 75, 134Panov, Mitko 31Panovski, Naum 87, 110, 121Paser, Ivan 112Pate, [arl i Emil 7Pa{ovi}, Haris 87Pej~inov, Boro 34Peki}, Borislav 84Persijadis, Spiridon 73Petkovski, Jane 31, 44Petkovski, Qube 13, 47Petrovski, Aco 31Petrovski, Jugoslav 57, 85Petrovski, Meto 24, 44Petru{eva, Ilindenka 9, 10Pinter, Harold 103Plavevski, Vladimir 31, 50Plevne{, Jordan 84, 85Poplavska, Nata{a 31Popov, Stole 20, 37, 38, 39, 44, 47Popov, Traj~e 18Popovski, Aleksandar 31, 84, 91Popovski, Ante 15Popovski, Dime 31

Pop \or~ev, Bogdan 31, 44Pop Stefanija, Blagoja 10Pop Trajkov, Igor 30Prli~ko, Petre 13Prodanov, Risto 74Prokopiev, Aleksandar 29Protogerov, Aleko 76Protugerov, \orgi 73Pro{eva, Marga 76

Rada, Karel 18Razdolov, Atanas 124Rangelova, Viktorija 85, 106Ra{kov, Boris 123Rene, Alan 104, 105Re{ad, Mehmed V 8Rilke, Rajner Marija 112Ristanovski, Nikola 95Ristevski, Radislav 31Risteski, Blagoja 85Risteski, Kristijan 31, 91Risti}, Qubi{a 83Ristovski, Goce 129Ristoski, Kiril 49Ri~liev, Ilija 74Rob-Grie, Alan 104Roganovi}, Mi{o 32Roè, @os 36Ruèvi~, Tadeu{ 87Rusjakov, Aleksandar 32

Savevski, Dragi 30Savin, Dragutin 13Samoilovski, Mi{o 47, 48Svetozarev, Valentin 56Sviben, Zlatko 87Svup, Herbert 35Seizov, Pantum 119Seifert, Jaroslav 112Sidovski, Stefan 12, 34Sikerova, Elena 32Siljan, Rade 75Simjanovski, Aqo{a 27, 31, 32, 37, 38, 39, 44, 49

ORBIS PICTUS

148

Sinaitski, Teodosij 134Slavenski, Zlatko 32, 84, 90Slavkovski, \ur~in Kuzmanov 118Slovacki, Julius 69Smetana, Bedìh 112Solev, Dimitar 16Sontag, Suzan 22Sofokle 90, 100Spirkoski, Blagoja 50Srbinovski, Mladen 85Sremac, Stevan 76Stavrev, Branko 32, 85, 86Stamboliev, Dimitar 73Stambolov, Stefan 119Stanislavski, Konstantin Sergeevi~ 66, 68, 70Stankovski, Aleksandar 32Stankoski, Dimitar 32Stanton, Erik 80Stefanovski, Goran 22, 48, 57, 84, 90, 106Stefanovski, Risto 28, 76Stoev, Galin 100Stojanovi}, Du{an 34Stojanovski, \orgi 32Stojanovski, Nenad 50, 87Stojanoski, Stojan 31, 45, 90, 95Stojkov, Slobodan 49, 50Stojkov, Tom~e 32Strindberg, Avgust 94, 95, 96, 97Struma 71

Tav~ioski, Daniel 87Takovski, Eftim 32Tanevski, Dragi 49Tasevski, Sa{o 56Taufer, Vito 87Temelkovski, Petar 56Teran, Manuel 48Tiberij 71Tozija Qup~o 31, 45Trajkov, Ivo 18, 45Trajkovski, Andrej 32Trekman, Borut 94Trendafilov, Blaò 32

Tren~eva, Mirjana 109Tren~ovski, Goran 32, 84, 91, 103, 121Trifo, Fransoa 115Trpkova, Sinoli~ka 47Trp~eski, Igor 100Turkovi}, Hrvoje 11

]orto{ev, Vasil 31, 45]ostarov, Dimitar 32

Unevska, Sun~ica 13Unkovski, Slobodan 32, 85, 86Urdin, Kiro 31Urdin, Ko~o 73Uro{evi}, Vlada

Fazbinder, Rajner 103Feldek, Mina 121Felonov, Lav 36Feraris, Maurizio 92Filev, File 119Filipovski, Ilija 32Filkenson, Erik 79Filipovi}, Frida 13Fon Trir, Lars 80Forman, Milo{ 112, 116 Fraj, Nortop 111Frejmanova, Ana 61Fri~, Martin 112

Havel, Vaclav 55, 56, 61, 62, 106, 112, 114, 115, 127Hala, Oven 75Hamamxieva, Biljana 56Harms, Daniel 91Ha{ek, Jaroslav 112Haxi Dinev, Dimitar 123Haxiev, Dimitar 124Haxi-Janev, Trifun 8Haxi-Konstantinov-Xinot, Jordan 118Haxi-Mi{ev, Dimitar 73Haxi-Nikolov, Nikola 10Hvojkova, Barbara 18Hejman Ronald 103

Appendix

149

Herin, Filip 32Hercigova, Eva 58Hiljadnikov, Van~o 32Hitilova, Vjera 59, 112, 114, 116Hjulk, Melkom 28Hrabal, Bogomil 112, 114, 115, 116, 117Hristi}, Jovan 103Hristov, Aleksandar 119Hristov, Vasil 26, 46Hristov, Dimitar 32Hristov, Matej T. 124Hudini, Robert @an Etjen 65Hus, Jan 112

Cvetanovski, Vlado 32, 84, 87, 90Cvetanovski, Savo 92Canev, Boris 76Cenevski, Kiril 19, 37, 38, 39, 46, 47Crvenkovski, Stevo 18Cuculovski, Qubomir 64

âminski, Aleksandar 49âpek, Karel 112âpovski, Petre 32âu{esku, Nikolae 83â{ule, Kole 84, 89êvreski, Dan~o 48êlebija, Evlija 72êm~ev, Laki 24, 47êpin~i}, Miroslav 20êrnodrinski, Vojdan 18, 83, 90, 96, 110, 119, 120,

121, 122, 123êrwenko, Miron 9êh, Jan 58

êhov, Anton P. 77ê{lak, Ri~ard 69îngo, @ivko 16, 32, 86

Xarevi, Naum i Metodi 119Xarmu{, Xim 80Xejmson, Fredrik 92Xerov, Luka 123Xerov, Nikola 124Xinev, Vasil 74Xixeva, Marija 32Xojs, Xejms 106Xoleva, Violeta 32Xons, Sidnej 75Xorx III 55Xundeva, Qupka 13

[abrol, Klod 115[apkaliska, Ana 49[ahov, Kosta 119, 124[vjerak, Jan 112, 113[ekner, Ri~ard 86[ekspir, Vilijam 85, 90, 103, 108[eleva, Elizabeta 24[epard, Sem 103[erbexija, Rade 48[i{kov, Vasil 50[i{kov, Risto 16, 47, 87[kvorecki, Jozef 117[najder, Slobodan 86[ovagovi}, Fabijan 48[okarovski, Igor 32[opov, Ta}i 73[orm, Evald 112, 114[ofr, Jaromir 114, 115

ORBIS PICTUS

150

ГОРАН ТРЕНЧОВСКИ (24.04.1970), професионален режисер

diplomiral reìja (teatar, film, radio i televizija) na Akademijata za umetnosti vo Novi Sad.

Reìral pove}e TV filmovi, kako i razni dramski proekti vo mediumite.

Vo me|uvreme gi objavi Poetika na (de)tronizacijata (2004) i Pars pro toto (2008).

Na ovaa kniga £ pr ethodi †Od pita~ do kral≈ (1995). Vraboten e vo Makedonskata televizija.

Vo edicijata Intermedia objavena e i knigata

Blues govornica od Igor Isakovski

Nov

oto

{to

avt

orot

ni

go d

ones

uva

so o

vaa

knig

a e

spec

ifi~

niot

vid

na

kom

para

tivn

o so

gled

uvaw

e na

re`

ijat

a vo

dra

msk

ite

umet

nost

i, s

ogle

duva

j}i

gi i

pro

u~uv

aj}i

gi

sli~

nost

ite

i ra

zlik

ite

na r

eìs

ersk

ite

post

apki

.

Pet

ar V

olna

rovs

ki, f

ilm

olog

Ova e kniga koja m

akedonskite dela od razli~ni me-

diumi gi razgleduva vo teorisko-istoriski ram

ki, no mo‘ebi

najzna~ajno e {to pritoa se sozdava m

oment na inf

ormiraw

e na neinf

ormiraniot (od ovaa oblast) ~itatel.

Documents

ORBIS PICTUS