,EOLUMN VAN OSTAIJENSLAATSTE TANGOIN PARIJS

Aangename verstrooiing en enigguiltypleasure brengt me dezerdagen ry4.Der Sommer einesJahrhun-dert s (zorz, Nederlandse vertalingzor3)van de Duitse schrijver enkunsthistoricus Florian Ilies.

Anders dan ik had verwacht ishet boek nietzozeeÍ een historischtableau van het laatste jaar vóór deGrote Oorlog als wel een aaneenscha-keling van impertinente inkijkjes inhet dagelijks leven van groten uit deEuropese (vooral Duitstalige) litera-tuur, kunst, wetenschap en politiek.Rilke, Kafka, Musil, Lasker-Schtiler,Döblin, de familie Mann, Klimt,Schiele, Loos, Schönberg, Kokoschka,Picasso, Matisse en vele anderen pas-seren de revue, op een manier dietegelijk verknochtheid verraadt alsinzicht in de deemoedigende ldeinheidvan het dagelijks leven, ook van dezecanonieke figuren. In al haar potsier-lijkheid toont Ilies zo Kokoschka'sverzengende liefde voor Alma Mahler.Evenmin groots ztjnde angstenvanFreud voor zijn eerste ontmoetingmet zijn afvallig geworden discipelJung, en erg grappig is het verhaalvan de familie Freud (met SigmundinLederhosen) buitenWenen op zoeknaar eetbare paddenstoelen, waarbijFreud kennelijk de gewoonte hadom de aandacht van zijn naastenop prachtexemplaren ie vestigendoor er zijn hoed over te zettet.

De Nederlandse literatuur blijft,zoals men kan verwachten, buitenbeeld. Ilies weet van geen Neder-landstalige schrijvers die in r9r3meldenswaardigs uitrichten. Dathad anders gekund.

'Van Ostaijens' 'Opdracht' doet vermoedendat ook in het vooroorlogse Antwerpensprake was van de tangokoorts die inBerlijn Felice Bauer en de gravin vonSchwerin-Löwitz in ziin greep hield'

Zoals gezegdverschijnt ook KaÍkaop het toneel van 1913, in de hoedanig-heid vooral van de onwaarschijnlijkambivalente aanbidder van de BerlijnseFelice Bauer, die hij op zo'tt self-defea-

tingwijze ten huwelijk vraagt dat hetantwoord enkel'nee' kan zijn. IliestJ,?eert Felice als een ongedwongenen moderne jonge vïouw en ook alseen aficionadavan de tango. Hoe wetenwe dat eigenlijk? KaÍka, in een briefaan Felice van r7-r8 januari r9r3:'Und wie ist dieser Tangotanz, denDu tanztest? Heisst er iiberhaupt so?Ist es etwas Mexikanisches? Warumgibt es von jenem Tanz kein Bild?'

Verderop komt de tango opnieuwter sprake. HaHnovember organiseertgravin von Schwerin-Löwitz, de vrouwvan de Rijksdagsvoorzitter, een'tango-thee' in het gebouw van het Pruisischeparlement in Berlijn. De populairedans heeft nu ook de hoogste kringenbereikt, tot ontzetting van WilhelmII, die er een s),,Ínptoom in ziet vanhet om zich heen grijpende vervalvan de Pruisische cultuur en zeden.Op zo november verbiedt hij officie-ren en leden van de hoogste familieszich aan de weerzinwekkendeuitheemse dans te buiten te gaan.

Wat is er gaande? Europa is sinds

het begin van de twintigste eeuwin de ban van een ware dansmanie.Anders dan in de r9e eeuw komen de

nieuwste rages niet meer uit Europa.maar van over de oceaan: de ragtime-dansen, de tango. Deze laatste komteerst in Parijs terecht, waar een groteArgentijnse kolonie woont, en onder-gaat daar een Europese transformatie.Vanuit Parijs verspreidt de dans zichover heel Europa: eerst in anderemetropolen, al gauw ook in kleineresteden. Felice Bauer danst begin i9r3al de tango, in KaÍka's Praag wordtde dans pas enkele maanden laterpopulair. Maar aan de vooravondvan de oorlog wordt in zowat alleEuropese steden van enig belangmet overgave de tango gedanst.

De tango is niet alleen razendpopulair, maar ook de inzetvan hef-tige debatten. De wieg van de dansstond in de volkswijken van BuenosAires, en hij zo,t de associatie metdie oorsprong nooit kwijtraken. Inconservatieve (bijvoorbeeld: keizer-lijke) ogen was hij vulgair, immoreelen een bedreiging voor de gevestigdeorde, te meer omdat hij aÍkomstigwas uit de'onbeschaafde' NieuweWereld. Een jonge, moderne gene-ratie beschouwde de tango juist

FLORIAN ILIES 68

vanwege de associaties met erotiek,exotisme en brutale vitaliteit alsopwindend en trendy.

Ook in de Nederlandse literatuurklinkt tangomuziek. Het is bekenddat Van Ostaijens Bezette Stad$9zt)talrijke verwijzingen bevat naar depopulaire cultuur van de jaren r9ro,maar echt onderzocht zijn die verwij-zingen nog maar zelden. 'Wij hebbengekend alle liedjes', schrijft VanOstaijen in het beroemde openings-gedicht'Opdracht aan MijnheerZoërtzo', en illustreert die kennismet citaten uit populaire drinldiede-ren en'stroopoperetten, maar ookuit een'Tango rouge'op muziek vansuccescomponist Charles Borel- Clercen in r9r3 opgenomen door de bekendezangeÍ Adolphe Bérard. De fragmen-ten'Rue de la Glacière'(een straat inhet Parijse r3e arrondissement) en'O BUENOS AIRES'komen uit Julot-Tango', een lied uit tgt+, er'Sous leciel de lArgentine'uit'Le derniertango. Chanson argentine', in r9r3voor Pathé opgenomen door delegendarisch e zanger Georgel. 'ICHTANZ so gern TANGO', ten slotte,is ontleend aan de succesvolle revueDie Tango -Pinzes sin op muziek vanJean Gilbert (een grote naam in hetBerlijnse amusementsleven van diedagen), die in r9r3 in première gingin het Berlijnse Thalia-theater.

Samen met andere verwíjzingen(onder meer naar films)plaatsendeze citaten de'Opdracht' onmisken-baar in 1913-tgl+, dat wil zeggenínde laatste maanden vóór de oorlog.De dan zeventienjarige Van Ostaijenslaagt in juli r9r3 andermaal nietvoor de derde Grieks-Latijnse en gaatvan school af, om een halfjaar laterAntwerps stadsbediende te worden.Hij is drukbezig met kunst, literatuuren de Vlaamse Beweging, maar gooitzich ook enthousiast in het Antwerpseamusementsleven: hij bezoekt de

music-halls en bioscopen in het cen-trum van Antwerpen (vooral in debuurtvan de De Keyserlei en de Meir),en hij kent de populaire liedjes vanzijntijd. De films die hij bekijkt, zijnoverwegend Frans, en ook de meesteliedjes uit zijn repertoire komen uitFrankrijk, met uitzondering dan vande (Oostenrijkse) operettes en een

enkel Duits succes.Antwerpen aan het begin van de

zoe eeuw kan natuurlijk niet tippenaan Parijs en Berlijn, maar is alshavenstad in volle expansie wel erginternationaal georiënteerd. MetBrussel is het de Belgische stad methet meest geavanceerde amusements-aanbod, in een tijd waarin ook devermaaksindustrie een ongezienegroei kent. Die industrie opereerttransnationaal: het aanbod kan inprincipe overal vandaan komen,maar de cinema wordt in deze tijdwel gedomineerd door Frankrijk endus staan ook in Antwerpen vooralFranse films op het programma. Inde populaire muziek is het aanbodgevarieerder, maar ook hier is deFranse invloed dominant. Het Fransis in het toenmalige Antwerpen detaal van de elites, wordt ook door dekleine burgerij nog vaak gehanteerden is in het algemeen bijzondernadrukkelijk aanwezig in het open-bare leven. Geenwonder dus datook de geïmporteerde populairemuziek vooral uit Parijs komt.

Van Ostaijen maakt dan ookvooral kennis met de tango doorParijse ogen. Gilberts'Thalia-tango'is een nietszeggend revueliedje overde'Tangofieber' die'jedes Land' inzijn greep houdt. 'Le dernier tango',echter, gaat over een Paraguyaan dieverliefd wordt op een blonde Pari-sienne, die hem uitschudt en vervol-gens dumpt. Hij wreekt zích door

haar in Montmartre tijdens een'laat-ste tango'te wurgen. Julot uit'Julot-tango'is danweer een zware jongen(wellicht een'apache') uit de banlieuesdie tango danst en daardoor onweer-staanbaar wordt voor alle vrouwenen opeens ook tot de betere kringenwordt toegelaten. Beide chansonszijn typerend voor de Parijse asso-ciaties van de tango met ongeremdeseks en geweld en zodoende ook methet gevaarlijke,'unheimliche' anderein de geregelde samenleving, of datandere nu van buitenaf komt (hetexotische,'onbeschaafd e' Ztid- Ame-rika) of van binnenin (de Parijse clas-ses dangereuses).

Van Ostaijens 'Opdracht' doet ver-moeden dat ook in het vooroorlogseAntwerpen sprake was van de tango-koorts die in Berlijn Felice Bauer ende gravinvon Schwerin-Löwitz inzíjn greep hield - en daar zijn beslistaanwijzingenvoor. Zowas er (leerteven rondsnuffelen) eind februarir9r4 een'tango-thee'in het chiqueAntwerpse Hotel Weber, en maaktehet gerenommeerde warenhuis Tietzkorte tijd later reclame voor blad-muziek van, onder meer,

'Le dernier tango'. Ook het Duitseen Franse'tangodebat' bleek al gauwnaar België te zijr, overgeslagen. VanOstaijen (en met hem allicht veleandere trendy Antwerpse jongeren)moet dit alles op de voet hebbengevolgd, zoals ze waarschij nlijkin het algemeen uitstekend op dehoogte waren van de nieuwste ragesin de Europese metropolen, in hetbijzonder in Parijs, en van de voor-stellingen en fantasieën die er daarmee verbonden waren.

Op rz septemb eÍ 1927, enkelemaanden vo or zijn w o ege dood,schrijft een enigszins jaloerse VanOstaijen vanuit het sanatorium inMiavoye aan de toen nog rijke Mont-martre-toerist Eddy du Perron:'Ikb en nog nooit te P anj s geweest, van-wege manco aan money.'Parijs wasechter, in de gedaante van een massa-culturele productie, al lang voordienzelf naar Van Ostaijen gekomen.

FLORIAN ILIES 69