T. C.KALKINMA BAKANLIĞI

KALKINMA PLANION BİRİNCİ

(2019-2023)

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

YÖNETİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜBİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI

KALKINMA BAKANLIĞI YAYINLARI BEDELSİZDİR, SATILAMAZ.

.Ankara 2018

Necatibey Cad. No: 110/A 06100 Yücetepe - ANKARA Tel: +90 (312) 294 50 00 Faks: +90 (312) 294 69 77

ANKARA 2018

ÇA L I Ş MA G R UB U R A P O R U

ORMANCILIK VE ORMAN ÜRÜNLERİ O

RM

AN

CILIK

VE OR

MA

N Ü

RÜ

NLER

İ - ÇALIȘM

A G

RU

BU

RA

POR

U

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

ON BİRİNCİ KALKINMA PLANI(2019-2023)

ORMANCILIKVE

ORMAN ÜRÜNLERİ

ÇALIŞMA GRUBU RAPORU

ANKARA 2018

Bu çalışma Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmaz.Yayın ve referans olarak kullanılması Kalkınma Bakanlığınıniznini gerektirmez.

YAYIN NO: KB: 2988 - ÖİK: 770

Bu yayın 500 adet basılmıştır.

i

İÇİNDEKİLER

TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................................... ii

ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................................ iii

KISALTMALAR ....................................................................................................................... iv

ÇALIŞMA GRUBU ÜYELERİ .................................................................................................v

YÖNETİCİ ÖZETİ .................................................................................................................. vii

1. GİRİŞ ....................................................................................................................................1

2. MEVCUT DURUM ANALİZİ ...........................................................................................2

2.1. Dünyada Genel Durum ...................................................................................................2

2.1.1. Uluslararası Standartlar .........................................................................................11

2.1.2. Uluslararası Yükümlülükler ..................................................................................14

2.2. Türkiye’de Genel Durum ..............................................................................................15

2.2.1. Kapsam ve Mevzuat ..............................................................................................27

2.2.2. Sorumlu Kurum ve Kuruluşlar ..............................................................................28

2.2.3. Ulusal Politikalar ...................................................................................................29

2.2.4. Dış Ticaret .............................................................................................................35

2.2.5. Onuncu Kalkınma Planı Döneminin (2014-2018) Değerlendirilmesi ..................43

2.2.6. Hedeflere Ulaşılmasının Önündeki Başlıca Sorunlar ............................................44

2.2.7. İlişkili Temel Alanlardaki Gelişmelerin Rapor Konusu Alana Yansıması ...........47

2.2.8. Türkiye’deki Dinamikler ve Dünyadaki Eğilimlerin Muhtemel Yansımaları ......49

3. PLAN DÖNEMİ PERSPEKTİFİ .....................................................................................51

3.1. Uzun Vadeli Hedefler .......................................................................................................51

3.2. On Birinci Kalkınma Planı Hedefleri ...............................................................................51

3.3. Hedeflere Dönük Temel Amaç ve Politikalar ..................................................................51

3.4. Temel Amaç ve Politikalara Dönük Uygulama Stratejileri ve Tedbirler .........................52

3.5. Plan Hedef ve Politikalarının Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleriyle İlişkisi ve Uyumu .52

3.6. Plan Hedeflerini Gerçekleştirmek İçin Yapılması Önerilen Araştırmalar ........................53

4. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME ........................................................................67

KAYNAKÇA .............................................................................................................................69

ii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Dünya Ormanlarının Kıtasal Değişimi ...........................................................................5

Tablo 2: Dünyada Orman Ürünlerinin Üretimi ve Ticaretinin Değişimi ......................................8

Tablo 3: Ormancılık Sektörünün Yarattığı Katma Değer ve Gayrisafi Milli Hasılaya Katkısı ..10

Tablo 4: Ormancılık Sektöründe Toplam İstihdam ve Ormancılık Sektöründe Çalıştırılan

İşgücünün Oranı ...........................................................................................................11

Tablo 5: Başarılı SAY Uygulayan Afrika Ülkeleri ve Uygulama Konuları ...............................14

Tablo 6: Türkiye Orman Varlığı, Servet ve Artım Dağılımı (2015) ...........................................17

Tablo 7: Orman Alanlarımızın Farklı Envanter Yıllarına Göre Durumu ....................................20

Tablo 8: Orman Alanlarımızın Farklı Envanter Yıllarına Göre Servet Durumu ........................21

Tablo 9: Orman Alanlarımızın Farklı Envanter Yıllarına Göre Yıllık Cari Artımı ....................22

Tablo 10: Ormanlarımızın Ağaç Türleri İtibarıyla Durumu (2015) ............................................22

Tablo 11: OGM Endüstriyel Odun Üretimi (bin m3) ..................................................................24

Tablo 12: Ürün Gruplarına Göre Orman Ürünleri İthalatımız (bin ABD doları) .......................37

Tablo 13: Orman Ürünleri İthalatımızda Öne Çıkan Ülkeler (bin ABD doları) .........................39

Tablo 14: Ürün Gruplarına Göre Orman Ürünleri İhracatımız (bin ABD doları) ......................40

Tablo 15: Orman Ürünleri İhracatımızda Öne Çıkan Ülkeler (bin ABD doları) ........................42

Tablo 16: On Birinci Plan Dönemi Hedef ve Tedbir Önerileri Matrisi ......................................55

Tablo 17: Hedefler, Hedeflere İlişkin Tedbir ve Eylem Önerilerinin Dağılımı ..........................67

Ek Tablo 1: Ürün Gruplarına Göre Ayrıntılı Orman Ürünleri İthalatımız (bin ABD doları) ...73

Ek Tablo 2: Ürün Gruplarına Göre Ayrıntılı Orman Ürünleri İhracatımız (bin ABD doları) ..74

Ek Tablo 3: Endüstriyel ve Yakacak Odun Arz-Tüketim Dengemiz .........................................75

iii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1: Dünyada Orman Alanlarının Toplam Kara Alanına Göre Oranlarının Dağılımı ............4

Şekil 2: Dünya’da Orman Kazanan ve Orman Kaybeden Bölgelerin Oransal Dağılımı ..............4

Şekil 3: Dünya Ormanlarının Kıtalara Göre Durumu ...................................................................6

Şekil 4: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Yuvarlak Odun Tüketimi .................................9

Şekil 5: Orman Varlığımızın Coğrafi Bölgelere Göre Dağılışı ...................................................18

Şekil 6: OGM Endüstriyel Odun Üretimi ...................................................................................24

Şekil 7: Orman Ürünleri İthalatımız ve İhracatımızdaki Değişim (2001-2016) .........................36

Şekil 8: Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ...............................................................................53

iv

KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika Birleşik Devletleri

AFD Fransız Kalkınma Ajansı

AGM Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü

AKAKDO Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık

Ar-Ge Araştırma ve Geliştirme

ATD Arazi Tahribatının Dengelenmesi

BM Birleşmiş Milletler

BMÇMS Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi

CO2 Karbondioksit

COP Taraflar Konferansı

ÇEM Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

ÇŞB Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

DKMP Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

FAO Gıda ve Tarım Örgütü

FRA Orman Kaynaklarının Değerlendirilmesi

GEF Küresel Çevre Fonu

GTHB Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

IFAD Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu

JICA Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı

KHK Kanun Hükmünde Kararname

km Kilometre

LADA Kurak Alanlarda Arazi Bozulumunun Değerlendirilmesi Projesi

m3 Metreküp

MEB Milli Eğitim Bakanlığı

NFI Finlandiya Ulusal Orman Envanteri

OGM Orman Genel Müdürlüğü

ORÜS Orman Ürünleri Sanayi Genel Müdürlüğü

ORKOOP Orman Kooperatifleri Merkez Birliği

ORKÖY Orman ve Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü

OSİB Orman ve Su İşleri Bakanlığı

SAY Sürdürülebilir Arazi Yönetimi

SGB Strateji Geliştirme Başkanlığı

SKH Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri

SRC Kısa Süreli Dönüşümlerle Dikim

STK Sivil Toplum Kuruluşu

TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu

UÇMEP Ulusal Çölleşme ile Mücadele Eylem Planında

UNCCD Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi

UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı

UNEP-WCMC Birleşmiş Milletler Çevre Koruma ve İzleme Merkezi

UNFCCC Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi

UNFF Birleşmiş Milletler Ormancılık Forumu

WB Dünya Bankası

WOCAT Koruma Yaklaşımlarına ve Teknolojilerine Küresel Bakış Ağı

v

ÇALIŞMA GRUBU ÜYELERİ

(Raportör ve Koordinatörler hariç soyadına göre alfabetik olarak sıralanmıştır.)

RAPORTÖR

Prof. Dr. Özden GÖRÜCÜ Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

KOORDİNATÖRLER

Pınar TOPÇU Kalkınma Bakanlığı

Mehmet TARAKCIOĞLU Kalkınma Bakanlığı

ÜYELER

Zahit Mehmet SABAH Ahşabı Geliştiren Teknoloji Ağaç San. ve Tic. A.Ş.

Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZALP Artvin Çoruh Üniversitesi

Doç. Dr. Ayhan ATEŞOĞLU Bartın Üniversitesi

Serhan SONCU Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Yıldıray LİSE Doğa Koruma Merkezi

Fikret KOÇAK Endüstriyel Ağaç Tarımı Sanayi ve Ticaret A.Ş.

İsmail BELEN Geleceği Önemseyenler Derneği

Veysel KOLCU Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

Nisanur ERDEM Hazine Müsteşarlığı

Prof. Dr. Turgay AKBULUT İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Yusuf SERENGİL İstanbul Üniversitesi

Ayşe ÖZKARA Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü

Kenan AKYÜZ Orman Genel Müdürlüğü

Mihtat ATEŞ Orman Genel Müdürlüğü

Reşat BENLİ Orman Genel Müdürlüğü

Ahmet ÇELİK Orman Genel Müdürlüğü

Kenan DÜLGER Orman Genel Müdürlüğü

Bilal GÜNEŞ Orman Genel Müdürlüğü

Zekeriya MERE Orman Genel Müdürlüğü

İsa SERTKAYA Orman Genel Müdürlüğü

Yunus SEVEN Orman Genel Müdürlüğü

Muharrem SÖZBİLİCİ Orman Genel Müdürlüğü

vi

İbrahim YÜZER Orman Genel Müdürlüğü

Eşref GİRGİN Orman Mühendisleri Odası

Yaşar ÇAKIROĞLU Orman ve Su İşleri Bakanlığı (ÇEM)

Ali KEŞ Orman ve Su İşleri Bakanlığı (ÇEM)

Cafer ORHAN Orman ve Su İşleri Bakanlığı (ÇEM)

Kenan ŞAHİN Orman ve Su İşleri Bakanlığı (ÇEM)

Selim ŞAHİN Orman ve Su İşleri Bakanlığı (ÇEM)

Özlem YAVUZ Orman ve Su İşleri Bakanlığı (ÇEM)

Etem BOZ Orman ve Su İşleri Bakanlığı (DKMP)

Aynur GÜNEŞ YILMAZ Orman ve Su İşleri Bakanlığı (SGB)

Saliha DEĞİRMENCİOĞLU Orman ve Su İşleri Bakanlığı (SYGM)

Ahmet KAHRAMAN Orta Anadolu Mob. Kağıt ve Orman Ür. İhr. Birliği

Erdem KAPLAN S.S. Türkiye Ormancılık Koop. Merkez Birliği

M. Ünal ÖZÜDOĞRU S.S. Türkiye Ormancılık Koop. Merkez Birliği

Ferhat ÇAKMAK Sarpvilla Mühendislik Mimarlık İnş. San. Tic. A.Ş.

Prof. Dr. Ahmet TOLUNAY Süleyman Demirel Üniversitesi

Ersin ERCAN Türk Standartları Enstitüsü

Prof. Dr. Mustafa ALTINOK Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

Gülsüm CEBECİ Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

Duygu KILIÇ Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

Göksel KORKMAZ Türkiye Orman Ürünleri San. ve İşadamları Derneği

Kenan SARAÇ Türkiye Orman Ürünleri San. ve İşadamları Derneği

M. Celalettin AKÇA Ulusal Ahşap Birliği

Cemil ÜN Yeşil Türkiye Ormancılar Derneği

vii

YÖNETİCİ ÖZETİ

Sürdürülebilirlik, tüm ülkelerin gelişme yönündeki çabalarına daha kapsamlı ve esaslı

bir ivme kazandırabilme hedefini öngörmektedir. Ülkemiz açısından sürdürülebilirliğin en

yoğun uygulandığı ve gerçekleştiği sektörlerden birisi de ormancılık sektörüdür. Orman

varlığının daha etkin ve verimli yönetilerek toplumun mal ve hizmet ihtiyaçlarının

karşılanması da Sürdürülebilir Arazi Yönetimi (SAY) ve Sürdürülebilir Orman Yönetimi

(SOY) yaklaşımlarını ön plana çıkarmaktadır. Ormancılık sektörü, doğaya açık ekosistem

yönetimini ve bu ekosistemden elde edilen mal ve hizmetlerin katma değeri yüksek ürünlere

dönüşümünü sağlayan ciddi yatırım ve araştırma gerektiren önemli bir sektördür.

Karasal ekosistemin ayrılmaz bir parçası olan orman alanlarımız; ülkemiz

yüzölçümünün yüzde 28,6’sını kapsamakta olup, 2017 yılı itibarıyla 22,3 milyon hektarlık

alanı oluşturmaktadır. Ormanlarımızdaki odun servetimiz ise 2003 yılında 1,2 milyar m3 iken,

2015 yılında 1,6 milyar m3’e yükselmiştir. İlaveten, yenilenmiş olan orman amenajman

planlarına göre, işletme şekilleri baz alındığında ormanlık alanlardan alınan yıllık ortalama eta

miktarı (dikili kabuklu gövde hacmi olarak); koru ormanlarından 15.942.459 m3, baltalık

ormanlarından ise 2.372.162 m3 olmak üzere toplamda 18.314.621 m3’tür. Ülkemizde orman

kaynakları, sürdürülebilir yönetim ilkesi esas alınarak yönetilmekte ve büyük bir kısmı

devletin hüküm ve tasarrufu altında olmak üzere; Orman ve Su İşleri Bakanlığı’na bağlı

Orman Genel Müdürlüğü, Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü ve Doğa

Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından planlanmakta ve yönetilmektedir.

Modern yaklaşımların orman kaynakları yönetiminde uygulanması, günümüz doğal

kaynak yönetim ve planlama tekniklerinin en önemli boyutunu oluşturmaktadır. Modern

orman kaynakları planlama ve yönetimi optimizasyon tekniklerinin kullanılmasını ve

yaygınlaştırılmasını önemsemektedir. Bu kapsamda geliştirilecek olan planlama ve yönetim

anlayışlarının odağında orman kaynaklarının alan, servet, artım gibi ilişkileri son derece önem

arz etmektedir. Özellikle, büyüme ve artım ilişkileri ile ekosistem hizmetlerinin orman

kaynakları yönetiminde gelişmenin en önemli göstergelerinden olduğu bilinmektedir. Bu

kapsamda, yapılan orman envanter çalışmalarına göre 2015 yılında yıllık cari artımın

toplamda 45,9 milyon m3 ve hektarda 2,1 m3 olduğu hesaplanmıştır. Orman kaynaklarında

özellikle bakım ve koruma ile gençleştirme çalışmalarının sonucunda alan ve ağaç servetinin

artışının yanı sıra büyüme ve artım ilişkilerinde de olumlu gelişmelerin olduğu görülmektedir.

Küresel ısınma ve iklim değişikliğine bağlı olarak, orman kaynaklarının modern

planlanması ve optimizasyon tekniklerine göre yönetiminin sağlanabilmesi için bazı

uygulamaların gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, ormancılık bilim ve tekniğinin

gerektirdiği orman bakım tedbirleri, silvikültürel uygulamalar ile ekosistem tabanlı ve

fonksiyonel amenajman yaklaşımlarının bir sonucu olarak; 2010-2015 döneminde yıllık

ortalama 545.975 hektar alanda bakım çalışması yapılmış ve Genç Meşcereler Bakım

Seferberliği Eylem Planı (2012-2016) ve Orman Ağaçlarında Budama Eylem Planı (2015-

2019) uygulamaya aktarılmıştır.

viii

Stratejik planlama içerisinde yer alan eylem planlarına göre orman kaynaklarının

sürdürülebilirlik ilkelerine uygun ve biyolojik, teknik, ekonomik ve sosyal boyutlu olarak

işletilmesi ve yönetilmesi sırasında ormanların en önemli tahribat ve tehdit unsurlarından olan

biyotik ve abiyotik orman zararlıları ile mücadelede bazı yöntemler uygulanmaktadır.

Ülkemizde orman zararlıları ile mücadele biyolojik mücadele yöntemi öncelikle

kullanılmaktadır. Bu gelişmenin sonucu olarak, orman zararlıları ile mücadelede mekanik,

biyolojik ve biyoteknik tedbirlerin toplam mücadele yöntemleri içindeki alansal payı 2009

yılında yüzde 81 iken; 2015 yılında yüzde 97,2’ye yükselmiştir. Orman zararlılarının yanı sıra

coğrafi konumu itibarıyla Akdeniz iklim kuşağında yer alan ülkemizde, ormanlarımızın

büyük bir bölümü orman yangını tehdidi altında bulunmaktadır. Toplam ormanlık alanın

yüzde 60’ını birinci ve ikinci derece yangına hassas alanlar oluşturmaktadır. Orman

yangınlarının önlenmesi, erken müdahale ve söndürülmesi hususlarında kayda değer

gelişmeler bulunmakla birlikte, 2017 yılında 11.993 hektar orman alanı yangınlarda zarar

görmüştür. Bu nedenle, orman yangınları ile mücadele ülkemiz ormancılığının öncelikli

konuları arasında yer almaktadır.

Orman kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi sonucunda elde edilen odun ve odun dışı

orman ürün ve hizmetlerinin topluma ve piyasalara sunulması gerekmektedir. Elde edilen bu

ürün ve hizmetlerin bir bölümü ise ülke dış ticaretine katkı sağlamak üzere ihraç edilmektedir.

Türkiye İhracat Meclisi’nin 2023 İhracat Strateji Raporu’na göre, 2023 yılında orman ürünleri

sektörü ihracatının yıllık ortalama yüzde 13,7 oranında bir büyüme ile yaklaşık 16 milyar

ABD doları olabileceği öngörülmüştür. Orman ürünlerinin katma değeri yüksek ürünlere

dönüştürülerek gerek iç piyasaya gerekse dış piyasaya arz edilmesi sürecinde orman

sanayiinin en önemli sorunu olarak hammadde tedariki ve nitelikli işgücü ihtiyacı ön plana

çıkmaktadır. Ülkemizde orman ürünleri üretiminde dengesiz bir gelişme dikkati çekmekte;

lif/yonga levha sanayii teknik ve kapasite olarak dünya ölçeğinde başarılı bir gelişme

gösterirken masif ahşap sektöründe beklenen gelişme sağlanamamaktadır. Piyasaya arz edilen

odun hammaddesinin endüstrinin ihtiyacını karşılayamadığı ve bir arz açığı olduğu

gözlenmektedir. Orman kaynakları yönetiminde odun üretiminin yanı sıra odun dışı orman

ürünleri üretimi de giderek önem kazanmaktadır. Bitkisel ve hayvansal kökenli odun dışı

orman ürünlerinin envanterinin yapılması, planlanması, işletilmesi ve piyasa

mekanizmalarının kurulması konusunda önemli çalışmalar yürütülmektedir. Öte yandan,

sosyo-ekonomik kalkınmalarına katkı sağlamak ve orman idaresiyle aralarındaki ilişkileri

geliştirmek amacıyla orman köylülerinin desteklenmesine devam edilmektedir.

Bu raporda, Ormancılık ve Orman Ürünleri Çalışma Grubu tarafından üzerinde

çalışılan ve politika önerileri geliştirilen konular arasında; ekosistem hizmetleri, orman

ürünleri sanayiinin sorunları, Ar-Ge, odun dışı orman ürünlerinin değerlendirilmesi ve orman

köylüleri yer almaktadır. Sonuç olarak, ormancılık sektörünün sahip olduğu değer

parametreleri ve bu parametrelerin yarattığı makro ve mikro ekonomik büyüklükler ile,

sektörün ülke içi gayri safi milli hasıla yaratma potansiyeli ve dış̧ ticaret projeksiyonu dikkate

alındığında, ülkemizin kalkınmasında ve büyümesinde vazgeçilmez bir sektör olduğu ve

kalkınma politiği açılımlarında öneminin giderek arttığı tespit edilmiştir.

1

1. GİRİŞ

Orman kaynakları, ülkemizin yaklaşık yüzde 28,6’sını kaplayan, üzerindeki dikili

serveti 1,6 milyar m3 olan ve sunduğu ekosistem hizmetleri yanında sağladığı sosyo-

ekonomik faydalar ile peyzaj değeri ve miras değeri gibi önemli katkıları olan bir

ekosistemdir. Ülkemizde, söz konusu ekosistemin sürdürülebilirlik amaçları doğrultusunda

işletilmesi, korunması, genişletilmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda,

ülkemizde ormancılık çalışmaları yürütülürken teknik, biyolojik, ekonomik ve sosyal boyutlu

plan ve programlar ile eylem planlarına ağırlık verildiği görülmektedir. Orman kaynaklarının

planlanması ve işletilmesinde sunduğu çok yönlü hizmetlerin dikkate alınması, sürdürülebilir

yönetim anlayışı çerçevesinde ormanların korunması, geliştirilmesi ve genişletilmesi

konularında kayda değer gelişmelerin olduğu bilinmektedir.

Ormancılık sektörünün ekonomideki ağırlığı ve önemi; Birinci Beş Yıllık Kalkınma

Planından Onuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı’na kadar vurgulanmaktadır. Son iki plan

döneminde ormancılık sektörü incelendiğinde, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013)

Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Raporu’nda, ormanların “odun hammaddesi ve odun dışı

orman ürünlerinden oluşan mal ve hizmetlerle ekolojik (toprak koruma, su üretimi, biyolojik

çeşitlilik, yaban hayatı, karbon tutma gibi) ve sosyal fonksiyonlardan (otlatma-yem,

rekreasyon, bilimsel araştırma) oluşan hizmetleri” ürettiği belirtilmekte ve sektörde bu üretim

işleri ile ilgili çalışmalara yer verilmektedir. Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018)

Sürdürülebilir Orman Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu’nun odağında ise

sürdürülebilir ormancılık anlayışıyla korunan alanlarda yapılan ormancılık çalışmalarına,

orman köyleri ve son zamanlarda hızla talebi artan kentsel yaşam hedefli ormancılık

faaliyetleri ile çölleşme ve erozyonla mücadele çalışmalarına ağırlık verildiği görülmektedir.

On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) Ormancılık ve Orman Ürünleri Çalışma

Grubu Raporu’nun hazırlık sürecinde; Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (SKH) ekseninde

olmak üzere, ülkemiz ormancılık ve orman ürünleri sektörünün vizyonunu geliştirmek ve

kalkınma-büyüme ilişkilerindeki ağırlığını artırmak amacıyla, taraf olduğumuz uluslararası

sözleşmeler ve süreçler ile ulusal düzeydeki ormancılık stratejik planları, ormancılık ana

planı, bölgesel ve yerel eylem planları katılımcı bir yaklaşımla ve çok boyutlu müzakerelerle

irdelenmiştir.

Sonuç olarak, Ormancılık ve Orman Ürünleri Çalışma Grubu Raporu’nda, “ormanların

sürdürülebilir yönetimi için kurumsal, idari ve beşeri kapasite ile bilgi altyapısının

geliştirilmesi”, “ormancılıkta sorumluluğu bulunan kuruluşlar arasında etkin koordinasyonun

sağlanması”, “ormancılık ve orman ürünlerine dayalı üretimde, arz güvenliğinin, koruma-

kullanma dengesi gözetilerek sağlanması”, “Orman köylülerinin yaşam kalitesinin artırılması

ve gelir seviyesinin iyileştirilmesi için ekonomik ve sosyal altyapının güçlendirilmesi,”,

“Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ile Ekosistem Hizmetlerine yönelik kapasitenin

geliştirilmesi” ve “Ormancılık alanında araştırma ve geliştirmeye yönelik kurumsal yapının

bütünleşik planlama ve programlama kapasitesinin artırılması” hedefleri belirlenerek politika

ve eylem önerileri sunulmuştur.

2

2. MEVCUT DURUM ANALİZİ

2.1. Dünyada Genel Durum

Doğa, canlıların yaşam ortamıdır. Bu ortama, evrensel dilde “habitat” denilmektedir.

Tüm canlılar habitat içindeki yaşamlarında birbirleri ile fiziksel, kimyasal ve biyolojik

ilişkiler ve etkileşimler içerisinde dengeli bir yaşam sürdürürler. Bu dengeyi doğal afetler,

değişen iklim koşulları, arazi bozulumu, aşırı nüfus artışı, plansız ve düzensiz kaynak

kullanımı gibi nedenler bozmaktadır.

Dengeyi bozan, doğayı ve doğal kaynakları plansız ve aşırı tüketen unsurlar devreye

girdiğinde de yaşam ortamı bozulmaya ve sürdürülebilirliğini kaybetmeye başlamaktadır.

Yaşam ortamı bozulmuş, biyolojik, ekolojik, fiziksel ve ekonomik özelliklerini ve iç bünye

desteklerini kaybetmiş olan bir ortamda insanlığın yaşamını sürdürmesi zorlaşmakta ve

çözülmesi büyük kaynaklar ve zaman gerektiren olguların oluşmasına doğru evrilmektedir.1

Dünya ölçeğinde “çevre koruma” ve “kalkınma” ilişkisinin birlikte ele alındığı ilk

toplantı olan Rio Zirvesi’nin sonuç bildirgesi beş deklarasyondan oluşmaktadır. Bunlar;

• Çevre ve Kalkınma Bildirisi,

• Gündem 21,

• Ormanların Yönetimi, Korunması ve Sürdürülebilirliğine Yönelik Bildiri,

• İklim Değişikliği ve Çevre Anlaşması,

• Biyolojik Çeşitlilik Anlaşması’dır.

Rio Zirvesi’nde özellikle ormanların sürdürülebilir kullanımına yönelik ilkeler ile

ormanların sosyo-ekonomik kullanımı ve orman ürünlerinden yararlanma açılarından önemli

ve ilk düzey çözümlemeler getirilmiştir. Bu gelişmelerden günümüze kadar dünyada

ormanlar, ormancılık ve orman ürünleri sektörünü ilgilendiren birçok toplantı, zirve ve

konferans gerçekleştirilmiştir. Tüm bu etkinliklerin odağında orman kaynaklarının etkin ve

verimli kullanımı ile sürdürülebilirlik ilkesi yer almıştır. Zira, sürdürülebilirliği tehdit altında

bulunan en önemli ve en geniş doğal ekosistemlerden biri “orman” kaynaklarıdır.

Sosyal, ekonomik, estetik, rekreasyonel ve biyolojik faydaları olan orman

kaynaklarının sürdürülebilirliği ülkelerin kalkınma hedef ve politikaları açısından da önemli

bir servet değeri olarak görülmektedir. Bu kapsamda, “Yeşil Ekonomi” olarak adlandırılan ve

doğal kapital (servet) ve varlık değerlerinin de kalkınma ve refah ekonomisi parametreleri

açısından devreye alınması gerektiği tüm dünyanın ilgisini ve dikkatini çekmektedir.

Dünyadaki Gelişme Eğilimleri

Dünyamızın toplam yüzey alanının 51 milyar hektar olduğu ve bunun yüzde 71’inin

sularla kaplı bulunduğu hesaplanmaktadır. 2010 yılı verilerine göre orman alanlarının

1 Görücü, 2002:15.

3

yaklaşık 4.03 milyar hektar olduğu ve bunun karalara oranının da yüzde 31 düzeyinde

bulunduğu belirtilmektedir.2

2010 yılı itibarıyla tüm dünya ormanlarında bulunan ağaç servetinin yaklaşık

527 milyar m3 düzeyinde bulunduğu hesaplanmaktadır. Dolayısıyla dünya ormanlarının

hektarda ortalama 131 m3 ağaç servetine sahip olduğu söylenebilmektedir. Bu ağaç serveti

düzeyinin yüzde 61’i yapraklı, yüzde 39’luk kısmı ise iğne yapraklı ormanlardan

oluşmaktadır.2

Küresel ölçekte ormanlar konusunda en yetkin uluslararası kuruluş olan Birleşmiş

Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) tarafından yapılan Küresel Orman Kaynakları

Değerlendirmesi 2015’ ne göre dünyadaki toplam orman alanı 3 milyar 999 milyon hektardır.

1990 yılında toplam orman alanı miktarı 4 milyar 128 milyon hektar olarak saptanmış olup,

toplam karasal alanın yüzde 31’ini oluşturmaktadır. Mevcut ormanların yaklaşık yüzde 95’i

doğal ormanlardan, yüzde 5’i ise plantasyonlardan oluşmaktadır.3

1990-2000 yılları arasında her yıl yaklaşık 7 milyon hektar orman alanının başka tür

kullanımlara dönüşmekte olduğu bildirilmektedir. 2000-2005 yılları arasında yaklaşık 4

milyon hektar, 2005-2010 ve 2010-2015 dönemleri arasında ise yıllık ortalama 3 milyon

hektar orman alanı kaybedilmiştir. Verilerden anlaşılacağı üzere, orman kaybının hızı

konusunda bir azalma olmasına karşın, ormansızlaşma süreci dünya genelinde devam

etmektedir. Burada önemli olan husus, orman kaybının doğal ormanlarda meydana gelmesi

olup, 2010-2015 yılları arasında doğal ormanlarda ortalama yıllık orman kaybı 6,5 milyon

hektardır. Buna karşılık, aynı dönemde plantasyon ormanlarında ortalama yıllık 3,3 milyon

hektarlık artış yaşanmıştır. Böylelikle, net orman kaybı ortalama yıllık 3,2 milyon hektara

gerilemiştir. Ancak, plantasyon ormanları doğal ormanların sunduğu birçok işlevi daha

yetersiz düzeyde sunabilmektedir.

Küresel düzeyde orman alanlarında her yıl ortalama 156.000 orman yangını çıkmakta

ve yıllık ortalama 20 milyon hektar ormanın yangınlardan çeşitli düzeylerde zarar gördüğü

bilinmektedir. Orman yangınlarından en çok etkilenen ülkeler arasında Avustralya, Çad,

ABD, Hindistan ve Kanada yer almaktadır. Bu ülkelerde toplam olarak her yıl ortalama 1

milyon hektarın üzerinde orman alanı yanarak yok olmaktadır.

2010 yılı verilerine göre dünyada 2 milyar 969 milyon hektar orman devlet

mülkiyetinde iken özel mülkiyetteki orman alanı miktarı yalnızca 774 milyon hektardır. 141

milyon hektar ormanın mülkiyet türü konusunda ise belirsizlik bulunmaktadır. Yine, 2010 yılı

verileriyle dünya genelinde 12,7 milyon kişi ormancılık iş ve işlemlerinde istihdam

edilmektedir. Ormancılık sektörünün dünya ekonomisine sunduğu brüt katma değerin 2011

yılında 606 milyar ABD doları seviyesinde olduğu bilinmektedir.4

Şekil 1’de dünyada orman alanlarının toplam kara alanına göre oranlarının coğrafi

olarak dağılımı yansıtılmıştır.

2 Tolunay, 2013:35. 3 FAO,2015:3. 4 FAO,2015:18.

http://fao.org/http://fao.org/http://www.fao.org/forest-resources-assessment/en/http://www.fao.org/forest-resources-assessment/en/

4

Şekil 1: Dünyada Orman Alanlarının Toplam Kara Alanına Göre Oranlarının Dağılımı

Kaynak: The World Bank-WDI, 2015.

Şekil 1’e göre, ormanların toplam karasal alana göre en çok yer kapladığı bölge Güney

Amerika'dır. Kuzey Amerika, Rusya, Orta-Güney Afrika ve Güneydoğu Asya orman

kaynakları açısından zengin sayılabilecek bölgeler arasındadır. Buna karşılık, Güney

Amerika'nın güneyi, Kuzey Afrika, Ortadoğu ve Batı Asya ise ormanca fakir bölgeler olarak

göze çarpmaktadır. Dünya genelinde en fazla orman alanına sahip ilk beş ülke olarak Rusya,

Brezilya, ABD, Kanada ve Çin ön plana çıkmaktadır. 2010-2015 yılları arasında en fazla

orman alanı kaybeden ülke Brezilya olup, Endonezya, Myanmar, Nijerya ve Tanzanya onu

izlemektedir. Buna karşılık, aynı dönemde en fazla orman alanı kazanan ülkeler Çin,

Avustralya, Şili, ABD ve Filipinler'dir. Şekil 2’de, 2010-2015 yılları arasında orman kazanan

ve orman kaybeden bölgeleri oransal olarak yansıtmaktadır.

Şekil 2: Dünya’da Orman Kazanan ve Orman Kaybeden Bölgelerin Oransal Dağılımı

Kaynak:FAO,2016b.

5

Şekil 1 ve Şekil 2’den görüleceği üzere, orman kaynakları bakımından zengin olan

Güney Amerika, Orta-Güney Afrika ve Güneydoğu Asya gibi bölgelerde en fazla orman

kaybı yaşanırken, Çin, ABD, Hindistan ve Kanada'nın bir kısmında önemli oranda orman

kazanımı yaşanmıştır.

Son otuz yıl içinde dünya ormanlarının korunması için yapılan tartışmaların sonucu

olarak ortaya “ormanların sürdürülebilir yönetimi” anlayışı çıkmıştır. Bütün ülkeler bu

durumu henüz tam olarak uygulamaya koymadıkları için ormansızlaşma özellikle Afrika ve

Güney Amerika’daki tropik ormanlarda hızlı bir şekilde devam etmektedir.

Şekil 3’te ise dünya ormanlarının kıtalar itibarıyla 1990 ve 2000 yıllarındaki durumu

grafik olarak gösterilmiştir. Burada yer alan bilgilere göre dünyadaki kıtaların yaklaşık yüzde

30’u ormanlarla kaplı bulunmaktadır. Orman alanlarının yüzde 47’si tropik orman kuşağında,

yüzde 33’ü boreal orman kuşağında, yüzde 11’i ılıman orman kuşağında ve yüzde 9’u da

subtropik orman kuşağında bulunmaktadır.

Tablo 1’de dünya ormanlarının kıtalar itibarıyla 1990 ve 2000 yıllarındaki durumu ve

bu dönemdeki orman alanlarının değişimi verilmektedir.

Tablo 1: Dünya Ormanlarının Kıtasal Değişimi

Kıtalar 1990 Orman Miktarı

(milyon hektar)

2000 Orman

Miktarı

(milyon hektar)

1990–2000

Arasındaki Fark

(yüzde)

Afrika 702 650 -7,8

Asya 551 548 -0,7

Okyanusya 201 198 -1,8

Avrupa 1.030 1.039 +0,8

Kuzey ve Orta

Amerika 555 549 -1,0

Güney Amerika 923 886 -4,1

Toplam 3.963 3.869 -2,2

Tablo 1 incelendiğinde, on yıl içinde özellikle Afrika’daki tropik orman alanlarının

yüzde 7,8’inin, Güney Amerika’daki tropik orman alanlarının yüzde 4,1’inin yok edilmiş

olduğu görülmekte olup, bu alan toplam 94 milyon hektar civarındadır. Bu miktar, Türkiye

büyüklüğünde bir alanın dünyada ormansızlaşması anlamına gelmektedir. Avrupa orman

alanlarındaki yüzde 0,8’lik artışın dışında diğer kıtalarda bulunan orman alanlarında bir

azalma meydana geldiği açıkça görülmektedir.

6

Şekil 3: Dünya Ormanlarının Kıtalara Göre Durumu

Kaynak: Kellomaki, 2017.

Dünyada orman alanlarında meydana gelen bu kayıplar ormanlar üzerindeki sosyal ve

ekonomik baskının sonucunda ortaya çıkmaktadır. Ormansızlaşma ve verimli ormanların

bozuk ormanlara dönüşmesinin nedenleri arasında orman alanlarının tarım alanlarına

dönüştürülmesi ve ormanların iyi yönetilememesi sayılabilir. Aşırı ve plansız kesimler ile

orman yangınları ve orman içi ve civarındaki köylülerin yakacak gereksinimlerini ormandan

karşılaması bu bozulmayı artırmaktadır.

Dünya Bankası’nın 2015 yılı verilerine göre, dünyada orman alanlarının karasal yüzey

alanlarına göre oranının 1990 yılında yüzde 31,8 iken, 2015 yılında yüzde 30,8’e düştüğü

rapor edilmektedir.5

Yapılan periyodik envanter ve değerlendirmeler, gelişmiş ülkeler başta olmak üzere

bazı ülke ve bölgelerde ormansızlaşmanın stabilize edildiğini, hatta orman alanlarının bir

miktar artmakta olduğunu (Avrupa’da yıllık ortalama 881 bin hektar), buna karşılık

5 The World Bank,2015.

7

gelişmekte olan ülkelerin ağırlıkta olduğu çoğu ülke ve bölgelerde ormansızlaşmanın halen

devam ettiğini göstermektedir.

1980-1990 döneminde yıllık ortalama orman azalması 15,5 milyon hektar iken 1990-

2000 döneminde bu miktar 9,4 milyon hektara düşmüştür. FAO Forest Resources Assessment

(FRA) 2010 Raporu’na göre, dünyada orman alanlarındaki azalma 2000-2010 döneminde

ortalama 5,2 milyon hektar olurken, Türkiye son 10 yılda yaptığı ağaçlandırma ve

rehabilitasyon çalışmaları ile orman varlığını artıran ülkeler arasında üst sıralarda yer

almıştır.6

Dünyadaki ormanların büyük bir kısmı kuzey yarı kürede ve ekvator çevresinde

bulunmaktadır. Orman alanı en fazla olan kıtalar Avrupa, Güney Amerika ve Kuzey

Amerika’dır. Rusya Federasyonu, Brezilya, Kanada, ABD ve Çin Halk Cumhuriyeti dünya

üzerinde en fazla ormana sahip ülkelerdir. Bu ülkeler tüm dünya ormanlarının yüzde 53’üne

sahiptir. Fransız Guyanası’nın ise tüm yüzölçümünün yüzde 92’si ormanlarla kaplıdır.

Dünya’da kişi başına yaklaşık 0,6 hektar orman alanı düşmektedir.7

Diğer taraftan, en fazla orman alanına sahip kıtalar ve toplam dünya orman alanına

oranları itibarıyla sırasıyla Avrupa (yüzde 46), Kuzey ve Orta Amerika (yüzde 25,7) ve Afrika

(yüzde 21,8)’dır. Orman bakımından dünyanın en zengin beş ülkesi olan Rusya Federasyonu,

Brezilya, Kanada, ABD ve Çin toplam ormanlık alanlarının yarısına sahiptir.

Ahşap malzemenin önemi insan hayatındaki birçok gereksinimi yenilenebilir, kolay

işlenir ve uygulanır olma özellikleri ile karşılamasından kaynaklanmaktadır. Bu malzeme,

günümüzde 6.000’den fazla kullanım alanı olması sebebiyle, endüstride ve kalkınmada

önemli bir yere sahiptir.

Orman kaynaklarından sağlanan ürünler “oduna dayalı” ve “odun dışı” biçiminde

temel bir ayrıma tâbi tutulmaktadır. Oduna dayalı ürünler; dikili haldeki ağaçların kesilmesi

ya da budanması suretiyle elde edilen odunun çeşitli işlemlerden geçirilmesiyle elde edilen

kereste, levha, kaplama, parke ve kâğıt gibi son kullanım ürünleri ile enerji elde etme

gayesine yönelik yakacak odunlardır.

Odun dışı ifadesi ise hem çok çeşitli odun dışı bitkisel orman ürünlerine (reçine,

mantar, çeşitli tohum, ot, yaprak gibi) hem de ormana dayalı yine çok çeşitli hizmetlere

(rekreasyon, karbon tutma, toprak koruma, biyolojik çeşitlilik gibi) işaret etmektedir.

Tablo 2’de dünyada orman ürünlerinin üretimi ve ticaretinin değişimi özellikle 2000-

2015 ve 2016 olmak üzere üç dönem halinde verilmiştir. Tablo 2’den anlaşılacağı üzere,

özellikle odun türevli panel kullanımı ve geri kazanılmış kâğıtların işlenmesi ve

değerlendirilmesi açılarından dünyada büyük bir değişim ve gelişme olduğu gözlenmektedir.

6 FAO,2010:23. 7 FAO,2010:14.

8

Tablo 2: Dünyada Orman Ürünlerinin Üretimi ve Ticaretinin Değişimi

Ürün Birim

Üretim İhracat

2016

Değişim

(yüzde)

2016

Değişim

(yüzde)

2015 2000 2015 2000

Yuvarlak odun milyon m3 3737 1 8 132 2 11

Yakacak odun milyon m3 1863 - 5 9 -4 153

Endüstriyel yuvarlak odun milyon m3 1874 3 11 122 3 7

Odun peleti milyon ton 29 6 - 17 8 -

Kerestelik odun milyon m3 468 3 21 147 7 28

Odun türevli paneller milyon m3 416 4 123 91 7 60

Kaplama ve kontrplak milyon m3 174 3 161 34 5 56

OSB, yonga ve lifli levha milyon m3 242 5 102 57 8 62

Odun hamuru milyon ton 180 2 5 64 6 66

Diğer lif hamuru milyon ton 12 -7 -19 0.4 -7 20

Geri kazanılmış kağıt milyon ton 230 1 60 58 2 135

Kağıt ve karton milyon ton 409 - 26 111 - 13

Orman ürünleri değeri milyar ABD

doları 227 -1 57

Kaynak: FAO, 2016 Stat-Forestry Database.

Dünya yuvarlak odun üretimi yıllık 3,4 milyar m³ civarında olup, bunun yüzde 53’ü

yakacak odun, yüzde 47’si endüstriyel odundur. Yakacak odunun yaklaşık yüzde 90’ı

gelişmekte olan ülkeler tarafından üretilip tüketilmekte iken endüstriyel odun üretiminin

yüzde 79’u gelişmiş ülkeler tarafından üretilmektedir. Endüstriyel odun üretiminde belli başlı

ülkeler sırasıyla ABD, Kanada, Rusya Federasyonu, Brezilya ve Çin Halk Cumhuriyeti’dir.

Yakacak odun üretim ve tüketiminde belli başlı ülkeler; Hindistan, Çin Halk Cumhuriyeti,

Brezilya ve Endonezya’dır.

Dünyadaki yıllık uluslararası endüstriyel odun ticareti 123 milyon m³, yakacak odun

ticareti ise 2,5 milyon m³ civarında gerçekleşmektedir. Son yıllarda Çin Halk Cumhuriyeti

ithalatçı olarak öne çıkmış, Fransa ve Almanya da ihracat artışı ile dikkat çekmiştir.

Endüstriyel odunda beli başlı ihracatçı ülkeler Rusya Federasyonu, ABD, Yeni Zelanda,

Malezya, Kanada ve Almanya iken ithalatçı ülkeler arasında Çin, Japonya, Finlandiya ve

İsveç gibi ülkeler başta gelmektedir.8

8 Kök,2009:349.

9

Dünya ormanlarından elde edilen yuvarlak odunlar genellikle odun işleyen

endüstrilerde hammadde ve yakacak odun olarak kullanılmaktadır. Şekil 4’te verilen

grafiklerde dünyadaki yuvarlak odun tüketiminin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki

durumları ve bunların yıllara göre gelişim trendleri verilmiştir.

Şekil 4: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Yuvarlak Odun Tüketimi

Kaynak: Kellomaki,2017.

Şekil 4 incelendiğinde, 1961 yılı ile 1991 yılı arasında geçen 30 yıllık sürede

endüstriyel odun tüketiminde yüzde 80’lik bir artış meydana geldiği anlaşılmaktadır. Buna

karşılık gelişmekte olan ülkelerdeki yakacak odun ve odun kömürü tüketimindeki artış ise

yüzde 108 olmuştur. Bu artış gelişmekte olan ülkelerdeki hızlı nüfus artışına bağlanmaktadır.

1991 yılında gelişmiş ülkelerin yakacak odun tüketimi toplam odun tüketiminin sadece yüzde

16’sını oluştururken gelişmekte olan ülkelerde bu değer yüzde 80 olarak ortaya çıkmıştır.

Dünya ülkelerinin odun tüketim trendinin bu şekilde devam edeceği ve giderek artacağı

düşünülmektedir.9

9 Kellomaki, 2017:16.

10

Ayrıca, orman ürünleri sektörünün dünyadaki toplam ihracatı 442 milyar ABD doları

seviyesindedir. Dünya’da sektör ihracatı 8 yılda 1,5 kat büyümüştür ve 2023 yılında 2,2

katına çıkarak bir trilyon ABD doları düzeyinde bir büyüklüğe ulaşacağı öngörülmektedir.10

FAO tarafından 2014 yılında yayınlanan “State of the World’s Forest” isimli yayının

“Enhancing the Socioeconomic Benefits from Forests” versiyonunda dünyada ormancılık

sektöründe resmi verilere göre 13.2 milyon kişinin çalıştığı, bununla birlikte yaklaşık 41

milyon kişinin de kayıt dışı çalıştığı vurgulanmaktadır. Kayıt dışı istihdamın ulusal

istatistiklere yansımaması ile birlikte, özellikle daha az gelişmiş bölgelerde ve ülkelerde

görüldüğü ifade edilmektedir.

Yine aynı raporda, dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 12’sine karşılık gelen 840 milyon

kişinin de kendi ihtiyaçları için ormandan yakacak odun ve odun kömürü topladığı

belirtilmektedir. Ayrıca, Afrika’da birincil enerji ihtiyacının yüzde 27’sinin odundan elde

edildiği açıklanarak bu oranın Latin Amerika’da yüzde 13 ve Asya Bölgesi’nde ise yüzde 5

olduğuna işaret edilmektedir. Gelişmiş ülkelerde de fosil yakıtlardan uzaklaşmak amacıyla

odun ve odun türevli enerji kaynaklarına talebin giderek arttığı görülmektedir. Örneğin,

Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da yaklaşık 90 milyon insanın ısınma amacıyla odun

enerjisinden yararlandığı bilinmektedir.11

Dünya’da bölgeler itibarıyla, 2011 yılına ait ormancılık sektöründe yaratılan katma

değer ve ormancılığın gayrisafi milli hasılaya katkısı, Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3: Ormancılık Sektörünün Yarattığı Katma Değer ve Gayrisafi Milli Hasılaya

Katkısı

Bölgeler

Ormancılık Sektöründe

Brüt Katma Değer

(milyar ABD doları)

Toplam Gayrisafi Milli Hasıla İçinde

Ormancılık Katma Değerinin Payı

(yüzde)

Orman Kereste

Kâğıt

ve

Ürünü

Toplam Orman Kereste

Kâğıt

ve

Ürünü

Toplam

Afrika 11 3 3 17 0,6 0,2 0,1 0,9

Asya ve

Okyanusya 84 66 111 261 0,3 0,3 0,5 1,1

Avrupa 35 61 68 164 0,2 0,3 0,4 0,9

Kuzey

Amerika 26 29 61 116 0,2 0,2 0,4 0,8

Latin

Amerika

ve

Karayipler

14 12 24 50 0,3 0,2 0,4 0,9

Dünya 169 170 266 605 0,3 0,3 0,4 1,0

Kaynak: FAO, 2014b.

10 TİM, 2010:167. 11 FAO, 2014b:13.

11

Dünya’da bölgeler itibarıyla ormancılık sektöründeki toplam istihdam ve ormancılık

sektöründe çalıştırılan işgücünün oranı Tablo 4’te verilmektedir.

Tablo 4: Ormancılık Sektöründe Toplam İstihdam ve Ormancılık Sektöründe

Çalıştırılan İşgücünün Oranı

Bölgeler

Ormancılık Sektöründe

İstihdam

(milyon)

Ormancılık Sektöründe Çalışan

İşgücünün Toplamdaki Payı (yüzde)

Orman Kereste

Kâğıt

ve

Ürünü

Toplam Orman Kereste

Kâğıt

ve

Ürünü

Toplam

Afrika 0.3 0.2 0.1 0.6 0,1 0,1 - 0,2

Asya ve

Okyanusya 1.8 2.6 2.5 6.9 0,1 0,1 0,1 0,3

Avrupa 0.8 1.5 0.9 3.2 0,2 0,4 0,2 0,8

Kuzey

Amerika 0.2 0.4 0.5 1.1 0,1 0,2 0,3 0,6

Latin

Amerika

ve

Karayipler

0.4 0.6 0.4 1.4 0,1 0,2 0,1 0,4

Dünya 3.5 5.3 4.4 13.2 0,1 0,2 0,1 0,4

Kaynak: FAO, 2014b.

2.1.1. Uluslararası Standartlar

Dünyada ormanlar ve orman ürünlerine olan ihtiyacın giderek artması ve çeşitlenmesi

bu kaynağın sürdürülebilir yönetimini gündeme taşımaktadır. Sürdürülebilir Orman Yönetimi

(SOY) konusu da belli prensipler, standartlar ve yöntemler uygulanmak suretiyle

gerçekleştirilmektedir.

Ormancılık ve orman ürünleri sektörlerindeki uluslararası standartlar ve normların

ortaya konulmasına öncülük eden bazı önemli etkinlikler ise ormancılıkla ilgili uluslararası

bilimsel toplantılar, Birleşmiş Milletler (BM) çatısı altında ya da diğer örgütlerce yürütülen

çalışmalar, uluslararası sözleşmeler (Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve

Sözleşmesi-UNFCCC, Birleşmiş Milletler Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi-UNCCD gibi),

uluslararası süreçler, hükümetler ve sivil toplum örgütlerinin ortak girişimlerinde ortaya çıkan

yayınlar ve belgeler, ekonomik ve siyasal gelişmelerin ormancılığa etkisi, Sürdürülebilir

Orman Yönetimi (SOY) ve ormanların sertifikasyonuna yönelik girişimler, ekosistem

yönetimi yaklaşımı ve katılımcı yönetim anlayışıdır.

BM toplantıları ve uluslararası konferansların hemen hemen tümünde, başta

ormancılık olmak üzere doğal kaynak kullanımı ve insan odaklı bir kalkınma felsefesi ön

plana çıkarılarak, beşeri ve iktisadi varlıkların sürdürülebilir, katılımcı, şeffaf, verimli ve

kapsayıcı bir şekilde yönetilmesi üzerinde durulmaktadır. Ormancılık sektörüne yönelik

ormancılık ekosistem mal ve hizmetlerinin koruma ve kullanma dengesi gözetilerek

ekosistem tabanlı ve çok amaçlı yönetimi geliştirilmeye çalışılırken, orman ürünleri

12

sektöründe istihdam yaratıcı, yenilikçi ve katma değeri yüksek ürün ve hizmetlerin üretimi ve

sunumu yaklaşımı geliştirilmektedir.

Ülkemizde ormancılık ve orman ürünleri sektörünün gelişmesi için gerek ulusal

kaynaklar ve gerekse uluslararası kaynaklarla desteklenen birçok araştırma, uygulama ve

proje yürütülmektedir. Bu kapsamda, ormancılık ve orman ürünleri sektörüne yönelik işbirliği

yapılan uluslararası kuruluşlar arasında Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO),

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Dünya Bankası (WB), Fransız Kalkınma

Ajansı (AFD), Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA), Küresel Çevre Fonu (GEF) ve

Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) yer almaktadır.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Orman ve Su İşleri Bakanlığı ile

birlikte “Sürdürülebilir Arazi Yönetimi (SAY) ve İklim Dostu Tarım” ve “Türkiye’nin Bozkır

Ekosistemlerinin Korunması ve Sürdürülebilir Yönetimi” projelerini yürütmektedir. Yine,

Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi’nde ve FAO’nun Kurak Alanlarda

Arazi Bozulumunun Değerlendirilmesi Projesi (LADA-Land Degradation Assessment in

Drylands, 2013) çalışmalarında Arazi Tahribatının Dengelenmesi (ATD), çölleşme, kuraklığa

uyum ve kırsal kalkınma çalışmalarına daha çok önem verilmesi gerektiği vurgulanmakta ve

bunlarla ilgili ülke taahhütleri istenerek eylem planı önerileri geliştirilmektedir. Genel

itibarıyla, Sürdürülebilir Arazi Yönetimi (SAY), ormancılık politikaları ve kurumsal

kalkınma, orman yönetimi ve korunması, orman ürünleri ve hizmetleri, Kuraklığın etkilerinin

azaltılması ve ATD konularını kapsayacak olan “FAO-Türkiye Ormancılık Programı”

önümüzdeki süreç için sektörün gelişimine yönelik önemli bir fırsat alanı olarak

değerlendirilmektedir.

Ormancılık ve orman ürünleri sektörüne yönelik olarak, Birleşmiş Milletler Kalkınma

Programı (UNDP)’nin ülkemizdeki mevcut çalışmaları arasında ise; orman köylerinde güneş

enerjisi projesi, Entegre Amenajman Planları, Karar Destek Sistemi ve Uzaktan Algılama ile

envanter, böcek zararlılarıyla mücadele çalışmaları, odun dışı orman ürünleri ve eko-turizmle

ilgili çalışmalar, orman köylerinde sosyo-ekonomi araştırması, Sürdürülebilir Orman

Yönetimi Kriter ve Göstergelerini (SOY-KG) ulusal düzeye çekme çalışması yer almaktadır.

Fransız Kalkınma Ajansı (AFD) koordinasyonunda ise Orman Genel Müdürlüğü (OGM) ve

Fransa Ulusal Orman Ofisi tarafından adaptasyon ve genetik, dağlık alan yönetimi, odun

üretimi ve pazarlama, ekoturizm gibi sektöre yönelik önemli hususlarda işbirliği programları

yürütülmektedir.

Dünya Bankası (WB) tarafından hazırlanan ve ülkemizin ormancılık sektörüne yönelik

dışarıdan bir bakış sunan “Türkiye: Ormancılık Politika Notu” ise önemli bir belge niteliği

taşımaktadır. Yine bu belge, sektörel olarak değerlendirilebilecek fırsat alanlarının tespit

etmesi nedeniyle Türkiye-Dünya Bankası Ülke İşbirliği Stratejisinin uygulanma sürecinde

kayda değer faydalar sağlayacaktır. Küresel Çevre Fonu (GEF); BM Kalkınma Programı

(UNDP), BM Çevre Programı (UNEP) ve Dünya Bankası tarafından yönetilen ortak bir çevre

programıdır. Biyolojik çeşitlilik, iklim değişikliği gibi odak alanları ile ormancılık

sektöründeki projelere fon sağlayarak destek olmaktadır.

13

Bunlara ek olarak, Orman ve Su İşleri Bakanlığı’nın Japon Uluslararası İşbirliği

Ajansı (JICA) ile birlikte gerçekleştirdiği “Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi” ve

Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) işbirliğiyle yürüttüğü “Murat Nehri Havzası

Rehabilitasyon Projesi” gibi entegre havza yönetiminin esas alındığı ve orman köylülerinin

kalkındırılmasının hedeflendiği projeler gerçekleştirilmektedir.

Başarılı Ülke Uygulamaları

Fransa’da 2004-2007 yılları arasında uygulanan “Söğüt Koruları ile Su Kalitesinin

İyileştirilmesi” isimli projenin toplam bütçesi 2.202.400 Avro’dur. Projenin genel hedefi, su

kalitesinin yeniden sağlanması için Breton bağlamına uygun olarak Avrupa’da söğüt

korularının kısa süreli rotasyon kültürünün teşvik edilmesinin çevresel ve ekonomik faydaları

kadar verimliliğini de gözler önüne sermektir. Söğüt ağaççıklarının kısa süreli dönüşümlerle

dikilmesi (SRC), bu sorunlara cevap olabilecek bir nitelik taşımaktadır. SRC genellikle, sık

bir biçimde dikilmiş, yüksek verimli söğüt ve kavak ağaçları içeren bir enerji mahsulüdür. Bu

odunsu katı biyokütle, merkezi ısıtma, elektrik santralleri gibi uygulamalarda tek başına ya da

diğer yakıtlarla birlikte kullanılabilmektedir. Nitrojen ve fosfor gibi besin maddeleri

bakımından zengin olup gölcüklerden ve su arıtımından geçmiş olan atık sular, söğüt koruları

oluşturmak için kullanılan arazilere uygulanabilmekte, bu da besin maddelerini ve diğer atık

unsurlarını ortadan kaldırmak için etkili bir yol olarak karşımıza çıkmaktadır. Söğüt

köklerinin yüzeye yakın yerleştirilmesi, kökleri birbirine sık biçimde dikilmesiyle

birleştiğinde bu, SRC’nin bir bitki filtresi olarak kullanılmasını elverişli kılmaktadır.

Topraktaki fauna, bitkiye uygulanan kirli suları ayrıştırır, toprak partikülleri söğüte giden

besin maddelerinin elde edilebilirliğini denetler ve söğüt de kirli sulardan gelen besin

maddelerinin bir kısmını ya da hepsini emmektedir. Lağım suları/çamurları, geleneksel

mahsullere uygulanamadığında SRC’ye uygulanabilmektedir.

Kore Cumhuriyeti geleneksel olarak ormanları kereste, yakacak odun ve mantar ve

yabani yeşil bitkiler gibi odun dışı orman ürünleri için kullanmışlardır. 1950'lerde ve

1960'larda dünyanın en fakir ve en az gelişmiş ülkelerinden birisi olan Kore Cumhuriyeti

ormanlarının yarısı ormanlık alanların tarımsal alanlara dönüştürülmesi, ormanlardan ısınma

ve kereste ihtiyacı için aşırı kesim yapılması nedeniyle kaybedilmiştir. Bu ormansızlaşma

şiddetli erozyona, kuraklık ve sel baskınlarının etkilerinin artmasına ve tarımsal üretimin

azalmasına, neticede can ve mal kaybına neden olmuştur. Fakirlik nedeniyle gıda

ihtiyaçlarının ormanlardan karşılanması yoluna gidilmiş, plansız, düzensiz ve aşırı kullanım

ise daha fazla ormansızlaşma ve gıda güvenliği için daha fazla tehdit oluşturur hale gelmiştir.

Bu kısır döngüyü kırmak için 1960'lı yıllardan itibaren yoğun bir orman rehabilitasyon

programı başlatılmış olup, bunun devamı olarak “Orman Rehabilitasyon Planı"nı hayata

geçirilmiştir. Bu başarılı çalışmaların sonunda, başta yukarı havzalar ve dağlık orman

havzalarında geri gelen ormanların, başta tarımsal afetlerin önlenmesine ve gıda üretimi için

sağlam bir temel oluşturmaya yardımcı olduğu, ayrıca yoksulluğun giderilmesine büyük bir

katkı verdiği, neticede ulusal ekonominin gelişmesi için temel alt yapılardan birini

oluşturduğu hükümet tarafından görülmüş ve kabul edilmiştir.

14

Orman kaynaklarının yönetimi ve orman endüstrisinin birlikte ülke ekonomisine

önemli katkısı bakımından Finlandiya’nın yüzölçümünün yüzde 75’inin ormanlarla kaplı

olmasının büyük önemi vardır. Finish National Forest Inventory (NFI)’ya göre Finlandiya’da

1971-2013 yılları arasında ağaç serveti hacmi yüzde 40 oranında artmıştır. Orman endüstrisi

oldukça gelişmiş durumda olan Finlandiya’da 44.000 kişinin istihdam edildiği ve

yenilenebilir hammadde kullanan orman ürünleri sektöründe 2014’te 11,3 milyar Avro ihracat

gerçekleştirildiği belirtilmektedir. 2016 yılında ülkenin toplam ihracatının yüzde 22’sini

orman ürünleri endüstrisinin oluşturduğu bilinmektedir. Son yıllarda bir değişim içerisinde

olan Finlandiya’da orman ürünleri sektörü, kağıt dışında fosil yakıtlara bir alternatif olarak

ahşap bazlı yakıtlar gibi yeni ürünler üzerine çalışmaktadır. Finlandiya’nın 2025 yılı planları

doğrultusunda biyo-ekonomi konusunda model bir ülke olma hedefi ile yenilenebilir

hammadde kaynağı olan ormanlar “Yeşil Altın” olarak tanımlanmakta ve bu tür

hammaddelerin tüketimi teşvik edilmektedir. Bu teşvike verilebilecek en önemli örneklerden

bir tanesi inşaat sektörüdür. Finlandiya’da toplam yapı malzemelerinin yüzde 40’ını ahşap

ürünleri oluşturmakta ve ahşap kullanımı artarak desteklenmektedir.12

Koruma Yaklaşımlarına ve Teknolojilerine Küresel Bakış Ağı (WOCAT) tarafından

2011 yılında hazırlanan “Sustainable Land Management in Practice” adlı yayının “Guidelines

and Best Practices for Sub-Saharan Africa Field Application” isimli eserinden Sürdürülebilir

Arazi Yönetimi (SAY) açısından başarılı uygulamalar yapan Afrika ülkelerinin uygulama

konuları ve vaka projeleri tespit edilerek Tablo 5’te verilmiştir.

Tablo 5: Başarılı SAY Uygulayan Afrika Ülkeleri ve Uygulama Konuları

SAY Uygulama Konusu Ülkeler

Entegre Toprak Gübreleme Yönetimi Mali, Kamerun, Burkina Faso, Zimbabve

Korumalı Tarım Kenya, Gana

Yağmur Suyu Hasadı Nijer, Zambiya, Etiyopya

Küçük Alanlarda Sulama Yönetimi Senegal, Nijer, Eritre

Eğimli Alan Önlemleri Cape-Verde, Kenya, Etiyopya

Tarımsal Ormancılık (karma sistemler) Tanzanya, Togo, Kenya, Nijer, Burkina Faso

Entegre Tarım ve Hayvancılık Yönetimi Nijer, Etiyopya, Togo

Mera ve Otlak Yönetimi Tanzanya, Nijer, Güney Afrika

Sürdürülebilir Plantasyon Ormanı Yönetimi Senegal, Eritre, Nijer

Kurak Alanlarda Sürdürülebilir Orman Yönetimi (SOY)

Burkina Faso, Madagaskar

Sürdürülebilir Yağmur Ormanı Yönetimi Kamerun

Ekosistem Hizmetleri Burkina Faso, Kenya, Tanzanya, Nijer

Yerel ve Yenilikçi SAY Sistemleri Nijer, Uganda, Kenya, Burkina Faso, Gana,

Madagaskar

Kaynak: WOCAT, 2011.

2.1.2. Uluslararası Yükümlülükler

2000 yılı birçok sektörde değişim ve dönüşüm getirdiği gibi ormancılık alanında da

yeni oluşum ve yaklaşımın doğmasına yol açmıştır. Bu kapsamda, 2000 yılında BM

12 Natural Resources Institute Finland, 2017.

15

Ormancılık Forumu oluşturulmuş ve Bin Yıl Kalkınma Hedefleri ortaya konulmuştur. Bunu

takiben, 2002 yılında Rio+10 ve 2006 yılında da Küresel Ormancılık Hedefleri tüm dünya

ülkelerinin birlikte hareket ettiği ve üzerinde uzlaştığı ormancılık, biyolojik çeşitlilik,

fakirliğin azaltılması ve gençler ile cinsiyet eşitliği gibi dezavantajlı gruplarında doğal

kaynakların yönetimi ve kullanımında göz önünde bulundurulması gerektiği vurgulanmıştır.

BM düzeyinde ülkelere tavsiye ve izleme niteliğinde olan bu gelişmeler 2007 yılında

yasal bağlayıcılığı olmayan BM Ormancılık Sözleşmesinin doğmasına ve benimsenmesinin

önünü açmıştır. Ülkelerin ormancılık konusunda birlikte farkındalık yaratma amacıyla 2011

yılında “Uluslararası Orman Yılını” benimsemeleri bir diğer önemli ve güçlü bir girişim

olarak görülmektedir. Doğal kaynakların sürdürülebilirlik prensipleri içerisinde ülkelerin

kalkınma ve büyüme projeksiyonlarına dahil edilerek sektörel açılım, inovasyon ve istihdam

yaratılmasının ilk işaretleri 2012 yılında Rio+20 ve Yeşil Ekonomi oluşumudur. Tüm bu

gelişmelerin sonucunda BM düzeyinde 2015 yılında yasal bağlayıcı BM Ormancılık

Sözleşmesi kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 2015 yılında Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’ni

toplayarak “2030 Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerini (SKH)” kabul etmiştir. Her boyutuyla

yoksulluğun ortadan kaldırılmasını hedefleyen bu önemli küresel girişimin toplam 17 adet

hedefi bulunmaktadır. Sürdürülebilir kalkınmanın ilerlemesini sağlamak için ortaya konulan

küresel hedeflerden 15 numaralı “Karasal Yaşam” kapsamında, daha uygulanabilir bir

ekolojik sistemin sağlaması için tüm olumsuzlukları azaltma veya tersine çevirme konusunda

taahhütler söz konusudur. Bu çerçevede, SKH-15’in amacı, karasal ekosistemlerin

sürdürülebilir kullanımında mevcut değerleri korumak, iyileştirmek ve desteklemek,

ormanları sürdürülebilir bir şekilde yönetmek ve geliştirmek, çölleşmeyle mücadele etmek,

arazi bozulmasını durdurmak veya tersine çevirmek ile biyolojik çeşitlilik kayıplarını

durdurmaktır. Bahse konu hedefe bağlı olarak 15.3 maddesinde; “2030 yılına kadar, çölleşme

ile mücadele edilmesi, çölleşme, kuraklık ve sellerden etkilenen araziler dâhil bozulmuş arazi

ve toprakların rehabilite edilmesi, dünyanın arazi tahribatının dengelenmesinde çaba

göstermesi”, olarak kabul edilmiştir.13

2.2. Türkiye’de Genel Durum

Orman Genel Müdürlüğü (OGM)'nün 2015 yılında yayımladığı Türkiye Orman

Varlığı verilerine göre, ülkemiz orman varlığı 22.342.935 hektar ile ülke yüzölçümünün

yüzde 28,6’sını kaplamaktadır. Bu alan içerisinde normal kapalı orman alanı 12.704.148

hektar ile toplam ormanlık alanının yüzde 56,9’unu, boşluklu kapalı orman alanı ise

9.638.787 hektar ile toplam ormanlık alanın yüzde 43,1’ini oluşturmaktadır.14

Tüm uluslararası oluşum, süreç ve sözleşmelere aktif olarak katılan ve taraf olan

ülkemiz 1994 yılında Paris'te kabul edilerek Aralık 1996'da yürürlüğe giren UNCCD

Sözleşmesi’ne 1998 yılında 4340 sayılı Kanun ile taraf olmuştur. Akdeniz kuşağında yer alan

ve çölleşme ve erozyon kontrolü konularında çok büyük tecrübesi olan ülkemizde 2011

13 Topçu ve Erpul, 2017. 14 OGM, 2015:32.

16

yılında 645 sayılı Orman ve Su İşleri Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun

Hükmünde Kararname ile Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü (ÇEM)

kurulmuştur.

ÇEM’in çölleşme ile mücadele ve erozyon kontrolü gibi konularda ulusal ve

uluslararası işbirlikleri içerisinde başarılı projeler yürütmesi ve bölgesel düzeydeki program

ve projelere katılmaya özen göstermesinin bir sonucu olarak sözleşmenin 4. Eki olan Kuzey

Akdeniz Bölgesel Uygulamasında Arnavutluk, Kıbrıs, Yunanistan, İsrail, İtalya, Malta,

Portekiz ve Slovenya ile birlikte yer alarak Kuzey Akdeniz Bölgesel Koordinasyon Ofisinin

2016 yılında İstanbul’da kurulmasını sağlamıştır. Bu kapsamda, 193 ülke ile Avrupa

Birliği'nin taraf olduğu söz konusu Sözleşme, çölleşmeyle mücadele ve kuraklığın etkilerini

hafifletmeyi amaçlamaktadır.

Yine, ÇEM’in koordinasyonunda hazırlanan Çölleşme ile Mücadele Ulusal Stratejisi

(2015-2023) ise 24.07.2015 tarihli ve 29424 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe

girmiştir. 15 ÇEM’in çölleşme ve erozyonla mücadele konularında ulusal ve uluslararası

yükümlülüklerin de verdiği görevler çerçevesinde yürütülen birçok başarılı proje ve eylem

planının önemli olanları aşağıda sıralanmıştır:16

• Çölleşme ile Mücadele Ulusal Stratejisi ve Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme ve

Raporlama Sistemi,

• Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Planı Değerlendirme Raporu,

• Türkiye Arazi Tahribatının Dengelenmesi Ulusal Raporu,

• Çölleşmenin İzlenmesi ve Arazi Verimliliğinin Değerlendirilmesi,

• Türkiye Toprak Organik Karbonu Modeli ve Haritalanması,

• Ulusal Arazi Örtüsü Kullanımı Sınıflandırma ve İzleme Sistemi,

• Erozyonla Mücadele Eylem Planı.

Ayrıca, 2015 yılında ülkemiz ev sahipliğinde Ankara’da yapılan Birleşmiş Milletler

Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi’nin 12. Taraflar Konferansı (COP12)’na 193 ülkeden

çeşitli düzeylerde delege katılmıştır. Çölleşme ve arazi bozulumu konularında önemli gündem

maddelerinin tartışıldığı ve müzakere edildiği COP12 Taraflar Konferansı’nda Arazi

Tahribatının Dengelenmesi (ATD) ve arazi bozulumunun ekonomisi konuları ile hükümetler

düzeyinde bilim politika ara yüzünün kurulması ve işletilmesi konuları karara bağlanmıştır.

Bu toplantıda, ülkemizin başlattığı “Ankara İnisiyatifi” yaklaşımı taraf ülkeler tarafından

kabul görmüş ve ülkelerin arazi bozulumunu iyileştirme ve dengeleme ile çölleşmenin

önlenmesi konusundaki taahhütleri bu inisiyatif kapsamında değerlendirilmiştir.17

Kurak ve yarı-kurak iklim kuşağında yer alan ülkemiz orman varlığı açısından çok

zengin bir ülke olmamakla birlikte özellikle son yıllarda ağaçlandırma ve orman yangınları ile

mücadele konularında gösterdiği yüksek performans ve başarılı teknik ormancılık çalışmaları

neticesinde dünya ülkeleri arasında üst sıralarda yerini almıştır.

15 ÇEM, 2018. www.cem.gov.tr 16 ÇEM, 2016:16. 17 ÇEMGM, 2015:1.

17

Tablo 6’da dikkat çekici bir husus olarak, her üç gösterimde "boşluklu kapalı" olarak

tanımlanan sütundur. Türkiye ormancılık literatüründe son birkaç yıla kadar bu tür bir kavram

kullanılmamıştır. Örneğin, OGM'nin 2012 yılında yayımladığı bir önceki Türkiye Orman

Varlığı Kitabında boşluklu kapalı orman yerine "bozuk orman" kavramı kullanılmıştır ve

Türkiye ormancılık literatüründe yaygın ve geçerli olan kavram da budur. Buna karşılık

uluslararası ormancılık literatüründe ise bu iki kavram da kullanılmamaktadır. Zira, FAO’nun

Forest Resource Assessment (FRA) raporlarında bu tür alanlar orman rejimi içerisinde

gözükmemekte ve ülke raporu ile çelişkili durumlar yaratmaktadır. Bu kavramların anlattığı

söz konusu alanda ağaçların tepe çaplarının toprağı yüzde 10'dan daha az bir oranda örttüğü

gerçeğidir. Bu tür alanlar uluslararası literatürde herhangi bir şekilde orman olarak değil,

“diğer ağaçlık alan” olarak tanımlanmaktadır.

Tablo 6: Türkiye Orman Varlığı, Servet ve Artım Dağılımı (2015)

Ormanlık Alan Dağılımı

İşletme Şekli

Normal Kapalı Boşluklu Kapalı Toplam

hektar yüzde hektar yüzde hektar yüzde

Koru 11.919.061 54 7.700.657 34 19.619.718 88

Baltalık 785.087 3 1.938.130 9 2.723.217 12

Toplam 12.704.148 57 9.638.787 43 22.342.935 100

Ağaç Servetinin Dağılımı

İşletme Şekli

Normal Kapalı Boşluklu Kapalı Toplam

m3 yüzde m3 yüzde m3 yüzde

Koru 1.506.131.410 93 59.996.731 4 1.566.128.141 97

Baltalık 33.692.118 2 11.953.934 1 45.646.052 3

Toplam 1.539.823.528 95 71.950.665 5 1.611.774.193 100

Yıllık Cari Artımın Dağılımı

İşletme Şekli

Normal Kapalı Boşluklu Kapalı Toplam

m3 yüzde m3 yüzde m3 yüzde

Koru 42.322.876 92 1.484.455 3 43.807.331 95

Baltalık 1.511.561 3 585.191 2 2.096.752 5

Toplam 43.834.437 95 2.069.646 5 45.904.083 100

Kaynak: OGM,2015.

Yine, uluslararası geçerli bilimsel anlayışa göre bir ağaçlık alanın orman sayılabilmesi

için aranması gereken şartlardan biri ağaçların tepelerinin toprağı yüzde 10'dan fazla örtmesi

gerekliliğidir. Bu nedenle, Küresel Orman Kaynakları Değerlendirmesi 2015'te Türkiye'nin

orman alanı miktarı 11 milyon 715 bin hektar olarak gösterilmiş, bununla birlikte diğer

https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Yayinlar/Orman%20Varl%C4%B1%C4%9F%C4%B1m%C4%B1z.pdfhttps://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Yayinlar/Orman%20Varl%C4%B1%C4%9F%C4%B1m%C4%B1z.pdf

18

ağaçlık alan miktarı ise 10 milyon 310 bin hektar olarak belirtilmiştir. Ormanların yüzde

87,8’i koru, yüzde 12,2’si baltalık olarak işletilmekte olup, orman alanındaki değişim aynı

zamanda servet dağılımını da etkilemektedir. 1973-2015 yılları arasında ülkemiz ormanlarının

dikili serveti 676 milyon m3 artmıştır. Bu artış, yeni ormanların tesisi, baltalık ormanları ile

bozuk orman alanlarındaki azalışa bağlı olarak koru orman alanı payının yükselmesinden

kaynaklanmaktadır.

1973 yılında ormanlardaki toplam yıllık artım 28 milyon m3 iken; ormancılık

uygulamaları sonucunda yıllık artım 2015 yılında 45 milyon 904 bin m3’e ulaşmıştır. Bu

sonuç üzerinde koru orman alanı payının artış etkisi olmakla birlikte, yeni orman alanlarının

kazanılması ve ormanlara yapılan bakım çalışmalarının etkisi büyüktür. Diğer taraftan,

Türkiye'de orman alanlarının coğrafi bölgelere göre dağılımının homojen olmadığı

bilinmektedir. Şekil 5’te orman varlığımızın coğrafi bölgelere göre dağılımı ortaya

konulmaktadır.

Şekil 5: Orman Varlığımızın Coğrafi Bölgelere Göre Dağılışı

Kaynak: OGM, 2012.

Şekil 5’te görüldüğü üzere, orman alanlarımız çok büyük bir oranda Karadeniz,

Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerinde toplanmış, buna karşılık İç Anadolu, Doğu Anadolu

ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ise orman örtüsü bakımından yoksul alanlar olarak ön plana

çıkmıştır.

Coğrafi konumu itibarıyla Akdeniz iklim kuşağında yer alan ülkemizde

ormanlarımızın büyük bir bölümü yangın tehdidi altında bulunmakta olup, toplam ormanlık

alanın yüzde 60’ını birinci ve ikinci derece yangına hassas alanlar oluşturmaktadır. Bu

nedenle, orman yangınları ülkemiz ormancılığının öncelikli konuları arasında yer almaktadır.

Orman yangınlarının çıkmasına ve yayılmasına mani olmak için her türlü fiziki ve beşeri

19

tedbiri almak, orman yangınlarıyla mücadele tekniklerini geliştirmek ve güçlendirmek,

yangına müdahale süresini kısaltarak yangın zararlarını en aza indirmek ve orman

yangınlarında görev alan personeli eğitmek öncelikli ve önemli faaliyetlerimiz arasında yer

almaktadır. Yangın geçiren orman alanlarının yeniden orman örtüsüne kavuşturulması ve

muhtemel orman yangınlarının etkisinin azaltılması maksadıyla “Yanan Alanların

Rehabilitasyonu ve Yangına Dirençli Orman Tesisi Projesi” uygulanmaya başlanmıştır.

2005-2009 döneminde her yıl ortalama 2.103 adet orman yangınına müdahale edilmiş,

11.335 hektar orman alanı zarar görmüştür. 2010-2015 döneminde ise yangın sayısının 2.386

adet/yıl, zarar gören orman alanının ise 5.863 ha/yıl olduğu görülmekte olup, çıkan

yangınların yüzde 41’i ihmal nedeniyle çıkmış yangınlardır. Bununla birlikte çıkan

yangınların yüzde 40’ı faili meçhul yangın olarak kayıtlara geçmiştir. Ülkemiz ile benzer

iklim ve bitki örtüsüne sahip ülkelerdeki yangın durumu karşılaştırıldığında ise, yangın sayısı

değişmekle birlikte yangın başına zarar gören orman alan miktarının azalma eğiliminde

olduğu görülmektedir. Orman yangınlarında sayı ve alan itibarıyla azalma görülmesinin temel

nedeni olarak, yersel ve havadan müdahale araçları ile çok iyi donatılmış ekipmanların ve

uydu-erken uyarı sistemlerinin kullanılması ve bunun yanı sıra çok iyi eğitilmiş yangın

söndürme ve müdahale ekiplerinin sahada zamanlı ve etkili mücadelesinden bahsetmek

güncel gelişmeler açısından mümkündür.18

OGM’nin 2018 yılında hazırladığı Orman Yangınlarıyla Mücadele Değerlendirme

Raporu’nda 2008-2017 yılları arasını kapsayan son 10 yıllık dönemde toplam 23.846 adet

orman yangını meydana geldiği belirtilerek, yıllık ortalama yangın sayısının 2.384 adet

olduğu ifade edilmektedir.

2017 yılında ise toplam 2.411 adet orman yangın meydana gelmiş, Orman Bölge

Müdürlüğü olarak ilk 5 sırayı Antalya (273 yangın), İzmir (233 yangın), Muğla (233 yangın),

Kahramanmaraş (183 yangın) ve İstanbul (173 yangın) almıştır. Yine aynı raporda, 2008-

2017 yıllarını kapsayan son 10 yıllık dönemde ise toplam 90.753 hektar sahanın yanmış

olduğu, yıllık ortalama kayıp miktarının 9.075 hektar ve yangın başına isabet eden sahanın ise

3,81 hektar olduğu açıklanmaktadır. Bu dönemde, en yüksek kaybın 29.749 hektar ile 2008

yılında, en düşük kaybın ise 3.117 hektar ile 2014 yılında olduğu görülmektedir. 2017 yılında

en fazla orman yangını zararı 2.750 hektar ile Antalya Orman Bölge Müdürlüğü’nde

gerçekleşmiştir.

Orman yangınlarıyla mücadelede kara ve hava araçlarının etkin kullanımında dünyada

sayılı orman teşkilatları arasında yer alan OGM Orman Yangınlarıyla Mücadele Dairesi,

ülkemizde yangın söndürme sistemleri ve erken uyarı sistemlerini kurma çalışmalarına da hız

vermiştir. Bu kapsamda, orman yangınlarıyla mücadele faaliyetlerine 2017 yılında yapılan

fiili harcamalarda ve teknolojik yatırımlarda önemli artışlar olduğu da görülmektedir.

OGM’nin 2018 yılında yayınladığı Orman Yangınlarıyla Mücadele Eylem Planı’nda

üç temel strateji olarak; yangın çıkmasına mani olmak (eğitim ve bilinçlendirme), erken uyarı

ve etkin müdahale ve yanan alanların ağaçlandırılması, konuları kararlaştırılmış olup, bu

18 OGM,2016b:31.

20

temel stratejilere bağlı toplam 17 eylem belirlenerek, bu eylemlerin ayrıntılı iş planları

çıkarılmıştır. Orman yangınlarıyla mücadele konusunda yapılan önemli güncel altyapı

yatırımları ile bunlara verilen önem ve gerçekleştirilen harcamalardaki ciddi artışın sonucu

olarak orman yangınlarına ilk müdahale sürelerinin de giderek kısaldığı ve 2003 yılında 40

dakika olan ilk müdahale süresinin, 2016 yılında 15 dakikaya düştüğü gözlenmektedir.19

2017 yılı içinde de yangına hassas Orman Bölge Müdürlüklerinde yangına ilk müdahale

süresi ortalaması 15 dakikanın altında gerçekleşmiştir

Ülkemiz ormanlarının 1973-2010 yılları arasında alan, servet ve artım itibarıyla

gösterdiği gelişim trendi Tablo 7 ve Tablo 8’de gösterilmektedir.

Tablo 7: Orman Alanlarımızın Farklı Envanter Yıllarına Göre Durumu

Yıl Orman

Formu

Normal Orman Bozuk Orman Toplam

milyon

hektar yüzde

milyon

hektar yüzde

milyon

hektar yüzde

1973

Koru 6,2 31 4,7 23 10,9 54

Baltalık 2,7 13 6,6 33 9,3 46

Toplam 8,9 44 11,3 56 20,2 100

1999

Koru 8,2 40 6,2 29 14,4 69

Baltalık 1,8 9 4,5 22 6,3 31

Toplam 10 49 10,7 51 20,7 100

2005

Koru 8,9 42 6,5 31 15,4 73

Baltalık 1,7 8 4 19 5,7 27

Toplam 10,6 50 10,5 50 21,1 100

2010

Koru 9,8 45 6,8 32 16,6 77

Baltalık 1,4 7 3,4 16 4,8 23

Toplam 11,2 52 10,2 48 21,4 100

Kaynak: OSİB, 2010.

Tablo 7. incelendiğinde, 1973 yılında tüm ormanlar içerisinde normal ormanların payı

yüzde 44 iken, bu oranın 2010 yılında yüzde 52 seviyesine ulaştığı görülmektedir. Ayrıca,

makilikler gibi üzerinde ot çalı karışımı bitki örtüsü barındıran bazı alanlar odun üretimi

açısından bozuk olarak nitelenmekte, ancak; su üretimi, gıda güvenliği, yaban hayatı ve

19 OGM 2016c:22.

21

biyolojik çeşitlilik açısından önem arz etmektedir. Bozuk orman olarak nitelendirilen bu

alanların söz konusu özellikleri nedeniyle normal olarak kabul edilmesi gerekmekte,

ormanların “çok amaçlı fonksiyonel planlama” prensiplerine uygun olarak yönetilmesi

gerekmektedir.

Orman alanlarındaki değişim aynı zamanda servet dağılımını da etkilemektedir.

Ormancılıkta servet, dikili vaziyette bulunan ve hacmi kabuklu çaplara dayalı olarak

belirlenen ormancılığın canlı sermayesini içermektedir.

Tablo 8: Orman Alanlarımızın Farklı Envanter Yıllarına Göre Servet Durumu

Yıl Orman

Formu

Normal Orman Bozuk Orman Toplam

milyon m3 yüzde milyon m3 yüzde milyon m3 yüzde

1973

Koru 759 81 54 6 813 87

Baltalık 88 9 34 4 122 13

Toplam 847 90 88 10 936 100

1999

Koru 1.033 86 64 5 1096 91

Baltalık 81 7 24 2 104 9

Toplam 1.114 93 87 7 1201 100

2005

Koru 1129 88 65 5 1194 93

Baltalık 70 5 24 2 94 7

Toplam 1199 93 89 7 1288 100

2010

Koru 1288 90 62 4 1350 94

Baltalık 59 4 19 2 78 6

Toplam 1347 94 81 6 1428 100

Kaynak: OSİB, 2010.

Tablo 8’e göre, 1973-2010 yılları arasında Türkiye ormanlarının dikili serveti yaklaşık

500 bin m3 artmıştır. Bu artış; yeni ormanların kurulumu, baltalık ormanları ile bozuk

ormanlardaki azalış ve koru orman payının yükselmesinden kaynaklanmaktadır. Orman

servetinin yanında yaptığı artım da önemlidir. Artım yaşa bağlı olarak değişmekte, ağaçlar

yaşlandıkça daha az artım gerçekleşmektedir. Ormancılık uygulamaları ile yapılan

müdahaleler, sadece alan ve servet düzeylerini değiştirmekle kalmayıp ormanları oluşturan

ağaçların yaş bileşimlerini ve dolayısıyla artımı da etkilemektedir. Tablo 9’da Türkiye

ormanlarının artım bakımından gösterdiği değişim görülmektedir.

Ormanlarımız 1973 yılında toplam 28 milyon m3 yıllık artım yaparken 2010 yılında

ise, teknik ve planlı ormancılık uygulamaları sonucunda yıllık artım 40 milyon m3’e

ulaşmıştır. Bu sonuç üzerinde koru orman payı ile normal orman payının artış etkisi olmakla

birlikte, teknik ormancılık çalışmaları sonucunda yaşlı ormanlarının yerine genç ormanların

almasının etkisi bulunmaktadır.

22

Ormanları oluşturan ağaç türlerinin gösterdiği çeşitlilik, ormanların hem üretim

yetenekleri hem sağlığı açısından önemlidir. Ormanların içerdiği ağaç türü sayısı arttıkça

farklı kullanımlara uygun ve çok çeşitli odun hammaddesi elde etme olanağı artmaktadır. Bu

durum, odun üretimi açısından bir üstünlük olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca, tür

çeşitliliği sayesinde daha dayanıklı ekosistemler oluşmaktadır. Ülke ormanlarında 3 bin tanesi

endemik olmak üzere 10 binden fazla bitki türü ve 150 ana orman ağaç türü bulunmaktadır.20

Tablo 9: Orman Alanlarımızın Farklı Envanter Yıllarına Göre Yıllık Cari Artımı

Yıl Orman

Formu

Normal Orman Bozuk Orman Toplam

milyon m3 yüzde milyon m3 yüzde milyon m3 yüzde

1973

Koru 21 74 1 5 22 79

Baltalık 5 17 1 4 6 21

Toplam 26 91 2 9 28 100

1999

Koru 27 78 2 5 28 83

Baltalık 5 13 1 4 6 17

Toplam 31 91 3 9 34 100

2005

Koru 30 82 2 4 31 86

Baltalık 4 11 1 3 5 14

Toplam 34 93 2 7 36 100

2010

Koru 35 86 1 4 36 90

Baltalık 3 8 1 2 4 10

Toplam 38 94 2 6 40 100

Kaynak: OSİB, 2010.

Ormanların alansal dağılımı, ibreli ve yapraklılar şeklinde sınıflandırılarak Tablo

10’da gösterilmiş, bu gösterimde ormanların bozuk ve normal yapıları dikkate alınmıştır.

Alan, servet ve artım bakımından ibreliler yapraklılara üstünlük göstermektedir. Söz konusu

durum, ibreli türlerin biyolojik üstünlüklerinin doğal bir göstergesidir.

Tablo 10: Ormanlarımızın Ağaç Türleri İtibarıyla Durumu (2015)

Özellikler Orman Formu Ağaç Türleri

Toplam İbreliler Yapraklılar

Alan

(milyon ha) Normal 8,2 4,4 12,6

Bozuk 5,3 4,3 9,6

Toplam 13,5 8,7 22,2

Servet

(milyon m3) Normal 1041,4 498,4 1539,8

Bozuk 43,9 28,0 71,9

Toplam 1085,3 526,4 1611,7

Yıllık Artım

(milyon m3) Normal 29,4 14,4 43,8

Bozuk 1,0 1,0 2,0

Toplam 30,4 15,4 45,8

Kaynak: OGM, 2017.

20OGM, 2006:34.

23

İbreliler içerisinde kızılçam kapladığı alan bakımından (5,4 milyon hektar) en önemli

ağaç türüdür. Bu ağaç türünü karaçam (4,2 milyon hektar) izlemektedir. Ancak, bu türlerin

yetişme ortamlarındaki ot (ağaçsız orman toprağı) ve diğer ağaçsız sahalar dikkate

alındığında, karaçamın daha geniş bir alana yayılması söz konusudur. Yapraklı türler

içerisinde meşe en geniş yayılış alanına (6,4 milyon hektar) sahip ağaç cinsidir. Bunu sırasıyla

kayın (1,7 milyon hektar) ve kızılağaç (95 bin hektar) izlemektedir.21

Orman kaynaklarının tür dağılımını servet ve artım bakımından da incelemek

gereklidir. Daha az alana sahip karaçamın dikili serveti (296 milyon m3), kızılçamın (270

milyon m3) dikili servetinden fazladır. Bu durum yıllık artım konusunda da benzerlik

göstermektedir. Karaçamın yıllık toplam artımı (8,3 milyon m3) kızılçamdan (7,9 milyon m3)

daha fazladır.22 Ancak, yıllık kesilen miktar anlamına gelen eta düzeyleri karşılaştırıldığında,

daha fazla kızılçamın (3,4 milyon m3/yıl) kesildiği, buna karşılık daha az karaçamın (2,7

milyon m3/yıl) piyasaya sürüldüğü görülmektedir. 23 Bu farklılığın nedenleri arasında

kızılçamı gençleştirme kolaylığının olduğu söylenebilir. Ülkemiz sahip olduğu 22,3 milyon

hektar orman alanı ve bu alan üzerinde bulunan 1.7 milyar m3 dikili ağaç serveti ile önemli bir

doğal servete sahip iken sektörün milli ekonomiye katkısının tam olarak bilinmemesi önemli

bir sorundur. Oysa, gerek ihracat ve ithalat yapan, gerekse ülke içinde çalışan binlerce özel

sektör firması bulunmaktadır. Diğer taraftan, başta madencilik olmak üzere, turizm, ambalaj,

ahşap pelet, enerji, mobilya, kâğıt, ilaç gibi sektörler doğrudan veya dolaylı olarak

ormancılıkla ilgili faaliyetlerdir. Orman kaynakları ile bir şekilde bağlantılı olan tüm bu

alanlar büyük bir ekonomik potansiyele sahip olup, bu potansiyelin ortaya çıkarılması ve iyi

yönetilmesi gerekmektedir.24

Ormancılık ve orman ürünleri sektörünün ülkemizdeki en büyük sorunlarından biri de

yeterli hammadde temini ve kapasite kullanımı konusudur. OGM’nin 2015 yılı üretim

programı incelendiğinde, ormanların üretim kapasitesi ve piyasa talepleri göz önüne alınarak

16.637.597 m3 endüstriyel odun ve 5.022.986 ster yakacak odun üretimi gerçekleştirildiği

görülmüştür. Ayrıca, OGM’nin 2011-2015 yıllarında gerçekleştirdiği endüstriyel odun üretim

miktarları ürün çeşitleri itibarıyla Tablo 11’de verilmiştir.

21 OGM, 2006:42. 22 OGM, 2006:44. 23 OGM, 2006:56. 24 OSİB ve TOBB, 2013:19.

24

Tablo 11: OGM Endüstriyel Odun Üretimi (bin m3)

Ürün adı 2011 2012 2013 2014 2015

Tomruk 4.839 5.027 4.629 5.001 5.904

Tel Direk 70.9 59.6 32.6 37.5 54.2

Maden

Direk 685.7 692.9 541.7 570.1 663.6

Sanayi

Odunu 874.1 874.7 701.6 728.9 764.0

Kâğıtlık

Odun 2.383 2.333 2.196 1.966 2.375

Lif Yonga

Odunu 4.662 5.424 5.551 6.608 6.866

Sırık 16.6 10.8 14.2 9.3 10.0

Toplam 13.531 14.422 13.666 14.920 16.636

Kaynak: OGM, 2015.

OGM tarafından 2011-2015 yıllarında gerçekleştirilen endüstriyel odun üretiminin

trend gelişimi Şekil 6’da gösterilmiştir. Bu kapsamda, 2011-2015 yılları arasında kâğıtlık

odun üretimi yıllar itibarıyla hemen hemen aynı kalırken, tel direk, maden direk, sırık ve

sanayi odunu üretiminde yıllar itibarıyla bir düşüş gerçekleştiği, buna karşılık diğer

endüstriyel odunlardan tomruk ve lif yonga odunu üretiminde ise ciddi artışlar sağlandığı

görülmektedir. Toplam endüstriyel odun üretimi açısından bakıldığında ise 2011-2015 yılları

arasında yüzde 23 artışla toplamda 3.1 milyon m3 civarında bir üretim artışı sağlanmıştır.

Şekil 6: OGM Endüstriyel Odun Üretimi

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

Tomruk Tel

Direk

Maden

Direk

Sanayi

Odunu

Kağıtlık

Odun

Lif

Yonga

Odunu

Sırık Toplam

2011

2012

2013

2014

2015

25

OGM’nin Stratejik Planı (2017-2021)’na göre, 22.343 orman köyünde 7.096.483 kişi

yaşamakta olup, ülke nüfusunun yüzde 9’unu oluşturmaktadır. Mülki sınırları içerisinde

devlet ormanı bulunan köyler ile daha önce orman köyü iken 6360 sayılı Kanunla mahalleye

dönüşen yerler orman köyü olarak tanımlanmaktadır. 25

Ormancılık; kâğıt, ahşap ve m