OLERKIAK Yoh Singer-vil der VogelSint der in den Zwigen wohnet.

Adarrean bizi clan clan txoriak lez abesten dot.(Goethe)

NIRE ERESIAG~

Aron antzo nabil beti abestuten, Berari abesten dautsat begirunez,bizitz -oiñazeak geien gozotuten, maite dodalako gogoz ta naikunez;biotz-zaurituen pozkari-eztia beretzako dira bertso samurrenak,atzerri otzean baita eresia. beretzako amets gozo ta leunenak.

Aberritik urrin bizi naz txit itun,alaitasuna ilda, bizitza jat illun.Zergaitik ez dakit baiña makal nago,aul daukat gorputza, gogoa araeago.

Abesteko baiña ba -dot naiko indar,biotz aul-gaxoan ainbat maitasun -gar,Naiz gexorik egon, ba -dot adoriagogoz abesteko eresi bizia.

Eresi gorena, nire eresia,antzik ez dauana, eder ta mamia;eresi goitarra, zeruko lakua,maitasun-baratzan biotzak sortua.

Biotza ezin da ziztriñaz alkartuuskor ta ilkor dana ezin ondo artu;beko pozkariak ezin ditu maite,guzur ta okerrak ezin bera bete.

Geienak dautsoe abesten lurrari,neska gaztearen gorputz lirañari;askok oianari, baratz - loreari;ortze - ixartxoari ta itxas-urdiñari.

Ezin izan nire biotz-maitasun, gai,zerbait andiago ba-dan abestu nai;euren abeslari izan nai ez leuke,andi ta ezilkor-ikurrik ez dauke.

Nik Aberriari dautsat abestuten,berari bakarrik bertsoak landuten;Aberria baita maitasun -kabia,gexo dagonentzat osakai-eztia.

Izarra da biotz-neke - illunpetan,eguzki beroa negute otzetan;itun -aldietan pozkari gozoabizitza-neketan adizkide zintzoa.

Berari abestu! Arazo eztia!Bere morroi izan. Ori nire naia!Lurrean ez baita ezer gozoagorik,ezer bera baxen eder -pozgarririk.

Berari abesten eresi legunak,nai dodaz igaro bizitza-egunak;onela damotsat seme-maitasuna,orok zor dautsagun-zintasuna.

Maite-maite zaitut, Aberri on ori,zutzat dot osorik nire maitasunabiotz osoa zuk zeugandu ba-zeustanmaitetsasunezko amets gozoetan.

Zugandik ain urrin bizi naz luzaro,gau ta egun zutaz pentsatzen gozaro;nire biotz-muñan amets gelgarriaksortu erazten dauz zuganako oroiak.

Pozgarri jat zure irudi kutuna,berak argitzen daust barruko illuna;eta jarrai alai beingoan gogoaorobat txukatu barrengo malkoa.

Zu maitatuteko nazan biotz duna,ama samurrak lez semetxo kutuna.Zu zaintzeko barriz bildurrik bakoa,euzko guztiak lez leoi antzekoa.

Nire biotzak gaur iges dagist azkar,zure ondorantza aize - legun-zear;maitetasunezko egotan bildutazugana doa gaur eztitan urtuta.

Zuretzat beiz nire pil-pil samurrenak,zuretzat gabeko ametsik leunenak;zuretzat osorik nire maitasuna,zuretzat betiro eresi kutuna.

Panama, 1946

ZER

URA ETA URIAK

IÑOZ EZAspaldiko illeetan, negukoak be barruan dirala, izan dogun lako legorterik ez dala iñoz ezagutu di-ñoskue gure zarrak.Ori orrelan dala ikusteko ain zarrak ez garanok naikoa dogu Legutiano'n eta Landa-inguruan danuretzara begiratzea: Ainbeste urtetan beterik ikusi dogun zingira-antzekoa, orain lurra agirian agirijaku.Egia esan noizean bein egiten dau euria eta soloetan be artu dira uzta batzuk, baiña uretzetarakobear dan beste ez dau egiten eta ortik dator arazoa.

ZERGAITIK?Jakitunak eta jakinguraz dagozenak itaun ori egiten dabe bein eta barriro: Zergaitik ainbesteko le-gortea edo ziketea gure Euskalerrian, inguruko errietan iñoiz baiño eurite aundiagoak dirala? Gurebasoetako zugatzak urritu diralako ete da? Gure lantegiak ingurua kutsatu dabelako ete da? Ala be-rez orrelantxe etorri bearreko gauzea eta gizonen ikuturik orretan ez dala?

ETXEGINTZAGauza bat bai ikusten dogu geure begien aurrean. Gure Euskalerriaren alderdi ezo onetan biztan-letza beti bizi izan da banakatuta, etxe-moltso ikaragarriak sortu barik, eta aspaldiko urteetan eus-kaldunak Bilbo-inguruan uri aundi bat egin dabe. Olako uriak izan ez ba'litzaz, aurten be ez zanizango ezelako arazo larririk, banakako biztanletza dauken erriak ura naikoa dabelako.Etxegintza oker orrek bai izan dauala errua arazo onetan, baiña bear ba'da ez egoan beste urtenbideegokirik.

ESKATUUrreratu dira eleizetara euskaldun batzuk arrentzak egiteko eskatuz, baiña eskari orrek ez dau izanlenagoko urteetan izaten eban oiartzunik.Gotzaindegitik etorri da arrentza-antzeko bat egiteko era bat, eskariak baiño geiago da ura alperrikgaldu barik jokatzeko eleiztarrai egiten jaken eskaria. Otoitza be bai, zalantza barik.Andoni Deunaren egunean, urterrillean, Urkiola'n izan giñan eta an be egin ziran uraren edo euria-ren eskari batzuk.Arrentza egingo zala-edo entzunda, an ikusi genduzan telebistako langilleak, baiña ez eben lan aun-dirik izan: Abadeak ez eben urten kalerik kale kurutzea ta ikurrak aurrean dirala eta Andoni Deuna-ren irudiari laguntzen. Ori orrelan ez izatea ez jaken ondo etorriko telebistakoai. Orreik ikusten di-ran gauzak nai izaten dabez.

LORTUBeste bide bat artuko dabela gazteiztarrak entzun zan: Berezko euririk ez datorren ezkero, jakitunenasmakizunak onartu, geuk euria egin eta lurrera isuri. Ez da entzun asmo orrek ondoren egokirikizan dauanik. Karua dala be ba-diñoe.

ITXAROPENAZAldirik txarrena igaro dogula eta laster izango dala ura ugari uste dogu. Eta orrelan izan daitela, gureuri aundiak egarriz bizi ez daitezan.Eta aintxiñako esaldia dan lez, "daukanak ez daukanari" ura emonda, konpondu dagiguzan gure ara-zoak.

BERTSOLARIAK

PUJANA'tar BASILIO

PUJANA'tar Basilio bertsolari etaadiskideari omenaldiak egin dautsoez etajentetza aundien giroan egin be.

Baisilio, biotz -biguna dan ezkero, guz-tiz samurtuta ikusi dogu, eta bere antzeraALBERDI bere adiskide ta bertsolari-kidea be.

Zorionak gure aldizkari onen bidezbertsolari bioi, Euskalerriaren alde egindaben Ian txalogarriagaitik.

***

ALDI LARRIETAN

Pujana'tar Basilio'ren lana aldi larrie-tan egiña izan zala diñoe, guda-ostean etaeuskeraz berba egitea bera be txartzat ar-tzen zan aldietan,bear ba'da, Baserribertsolaria antzeko lana egiten ibilli zanaldian.

Bertsolari onek Basarri'gaz dauan zer--ikusia, edo obeto esateko, aldi bardiñeanlana egin izatea aztertua izango zan ome-naldian, baiña ez dogu izan olako ekiñal-dietan izateko erarik.

ZORRA

Basilio'k berak aitatu dau omenaldi auegin dautsolako erriari dautson zorra ze-lan ordainduko ete dauan eta erantzunabe antzekoa izan da: Erriak dautsola or-daintzeko erreza ez dan zorra.

Orra or alde bietatik esker ona ager-tzeko aukerea ta eginbearra, orra or alkar-laguntzarako giro egokia.

BERTSO-PAPELAK Moba bi , bertsolarl.

Aldi illun areitan Pujana'ren lanabertso -papelak ateratea be izan ei zan.Eta Ian egokia da, agiriko bertsolaritzarikezin eratu zan aldian erdi- isillekoak diranbertsoak zabaltzea. Gogoan daukak nikume-aroan olako papelak artu eta abestuegiten genduzana, baiña ez zan jakitennondik etorria eta nok egiña zan. Bearba'da Pujana izango zan egille. Bizkaiguztia olako papelez bete ei eban.

AUNDIKIRO

Pujana eta Alberdi'ri egin jakezanomenaldiak bertsolarien aldetik beintzat,aundikiro egiñak izan dira, olako gizonbatek bear dauan maillan.

Berrogei ta amabi bertsolarik artu eieben parte eta euren artean Pujana'renbilloba bi.

Zorionik beroena ba, Basilio adiski-deari eta laster izango dogula barriro al-kar ikusteko aukerea uste dot.

OLAZAR'tar MARTIN'ek2

EUSKERAZALEAK

1989'ko EKINTZAK

Gabon bazkide maíteok:

Oikoa danez, ona emen erakunde onek igaz buru-turiko ekíntzen azalpena:

IKASTAROA EUSKERAZUrtero egiten dogun lez, igaz be euskera - irakas-

kintzeari jarraítu geutsan. Ikasle asko izan ez arren,badirudi, azken aldiotan ízaniko beerakadea zeozereten egin dala. Artutako barrien arauz, leku guztie-tan ikasleen kopurua beeratu da, euskaltzaletasunagalduta, edo irakaste-leku geiegi zabaldu dalako.

Aurten be, udako ikastaroa, ezín izan dogu abia-dan ipíñí, izen -emotea oso urria izan dalako.

EUSKAL ASTEA BIZKAIERAZEskolapiotarren ikastetxean, Euskal astea atondu

genduan, Bilbao'ko udalaren babespean. Ona emendagokíozan gora-beerak eta gai -emoilleen izenak:

Azilla'ren 20'gnean. Bertsogintza. Muníategi'tarAbel'ek.

Azilla'ren 21'gnean. Euskerazko iztegiak. Onain-dia'tar Santi'k.

Azilla'ren 22'gnean. Basetxeak Euskalerrian. Zu-bíkarai'tar Augustiñ'ek.

Azilla'ren 23'gnean. Errotak non eta zelakoak.Astuí'tar Alberto'k.

Azilla'ren 24'gnean. Antxiñako euskaldunenegun andíak. Olazar'tar Martiñ'ek.

Itzaldiak guztiz zudugarriak izan ziran, bear danbeste lagun etorri ez arren. Entzuleek ez eben damu-rík ízan etorri izateagaitik, eta poz-pozik urten ziran.

IPUIN-SARIKETEAIgaz be atondu genduan oiko leiaketa au Gabone-

tan, ia idazleen kopuruak gora egiten dauan, idazlebarriak erakarririk. Idazlanen aurkezpena zeozeratzeratu zan, eta augaitik, sari-banaketea aren batenatzeratu bear izan dogu. Edozelan be, Epailla'ko"ZER "en zenbakian epaia jakin-era zoko dogu.

Saríak, beste aurrekoetan lez, oneik izango dira:1'goa 40.000, 2'gna 30.000, 3'gna 20.000, eta 4'gna10.000 laurlekokoa.

EGUTEGIA EUSKERAZ

tiñ'en zuzendaritzapean. Izan be, ekintza onek pozezbeteten gaitu, leku guztíetatik eskaera asko dogulaegiztatzean batez be.

Bízkai'ko Aurrezki Kutxaren diru - laguntzeari es-ker, egutegi ori argítaratzeko gai izan gara, eta la-guntza orrek uts ez egitekotan, aalegínduko garagure egutegía urtero agertu daiten.

"ZER" ALDIZKARIAOna emen poztasunez bete gaituan beste ekíntza

bat. Euzkadi'ko erakundeek gure bizkaierea aztu edozapaldu dabenean, gure euskeraz agertzen dan aldiz-kari bakarra illero - illero agertu da igaz be. Zerbaitek,gure laguntza ta aalegin guztiak merezi ba'dauz, al-dizkari au da ezpaíbarik. Jarraitu dagigun ba, bazki-deen eta idazleen laguntzaz illeroko au argítaratzen,ia noiz Bizkai'ko seme jatorrak jagiten diran eurenzapaldutako euskerearen alde.

Gure aldetik ez dautsagu ukatuko iñongo aalegi-nik aldizkari oneri, eta Euzkadi'ko erakundeek biz-kaierea zapaldu ta ezereztu dagien bitartean, gureetengabeko salakuntza agiria aldarrikatzen jarraitukodogu, bizkaítarren gogoen ateetan jo ta jo, ia zorakeriau noiz amaitzen dan.

LAGUNTZAKOna emen bearrezkoak diran tresnak. Bata diruz,

gure asmoak egi biurtzeko ezinbestekoa da-ta. Era-kunde oneri buruz zuen burua arro ikusí gura ba'do-zue, ez egiozue ukatu urteko saria. Aurtengoa, igaz-koa lez, 1.000 laurlekokoa izango da.

Ezin dagikegu isildu, baiña, Bizkai'ko Aldundia-ren diru-laguntza, eta zati andi batez "EUSKERA-ZALEAK"ek igaz egiñikoa, berari zor dautsagu.Bioakio beraz, gur eskeronaren autorpena.

Baiña diru - laguntza bearrezkoa ba'da, zuenadore- laguntza areago da baita be. Eta betekizun auburutzeko, "ZER" gure aldízkariaren orríak gerturikdozuez zuen idazlanen laguntza artzeko. Astinduzuen alperkeria ta ekin lanari.

Amar-urte barria asi da, eta guraririk onenak opadautsueguz osasun eta euskaltasun betean.

Aurtengo, 1990'ko egutegia, atondu genduan Besterík ez.ígaz, oiko lankideen laguntzaz, eta Olazar'tar Mar- ZUBIRI'tar IÑAKI

ERRIETAN

ORDULARIA

Goiz baten zan. Etxetik urten eta bestebarik, ordulari-kanpai ots zoli ta gozo batentzun neban abesti antzera. Belarria adiadi, jarri jatan entzuten. Oi ze zarata piñadaukan kanpai orren otsak!! Egiz, orduaatsegiñez entzun eben nire belarriak. Baiñaez nekien zer zan ta nundik etorren ordulariots ain lilluragarria...

Pausu batzuk aurrera ta plazatik ikusi ne-ban Udal-etxeko ordulari barria. Alai eta bi-kain egoan orma zabalean, bakaulkian jarritadagoan gizonaren antzera kaleetara begira.Zorionak ordularia ta ordu onean etorria!Zure arpegiak, zure markak, zure soiñuakguztioi zerbait esaten deusku.

Izan bere, zure erria eder-zale, argi-zale,soiñu-zale da.

Nork ez ditu maite San Antontxu osteanagertzen diran zelaietako berdetasuna, sa-sietako bizi barriaren ernerea, sagastietakosagarraren bizitasuna, eguzki berberaren ar-gitasun barria...? Danok datoz batera alkar-tasun anaikorrean zure kanpai-otsak ederta-sun ori osotzen dabela. Izadiaren arpegi orizoragarria dan legez, zure arpegi ta soiñu-otsa be belarrientzat ozen ta zolia da.

Egunaren barria emoten deusku gogor-keri barik, naita bizitzako urteetan, aurrera,goazela adierazi. Bere abilidadea daukasoiñu eder baten bidez gizona, poz-pozik,egunik egunera, aurrera, eroateko. Berezkoada, izan bere, gizonaren biotzean ederrareneder miña, ta orretan, ordulari barria, egiz,goragarria da.

Gure bizia bai ta be, argizale da. Illuna be-rez da bildurgarria, bizia zapaltzen dauanpiztia. Azeri ta otsoak, gabaz, datoz mendigoietatik arboladietan bera oillotegi ta base-rri inguruetara, euren gosea kentzen. Arra-pariak be, gabaz, dabiltzaz sarritan. Lurrak

argizale dira euri ederren ondoren; argiakdakar ba bizia. Ordularia, zure arpegia be,olantxe, agertzen da argi ta leial.

Irugarren gauz eder bat zure soiñua da.Euskalduna, geien bat, entzumen onekoada. Gure mendi, zelai ta itxasoak kantariakdoguz, ta or, sortzen dira emengo giza-semeta alaben belarri on ta abots pitxiak. Ortik da-toz gure abes-batzak, ortik gure erri kanta-riak... soiñuaren ederra nun dagon, arin,konturatzen da euskal belarria. Orain, erriakantari ta ordularia kantari, biak batera, da-toz soiñu edertasunean.

11TTi ii ♦ nr\/1\illJlJl11\1

Ordulariaren ots lur ta izarrei begirazidarrezko dirudi aldien neurlea.urdiñean zear;aize dardaratiak Zuzen ta leiala da

pozezko soñuagaz ekaitz aldietan lez

belarrian dardar. eguzki argitan;jakitunen argia

Erriaren erdian burdin puntan daroaorma nausian dago soñu gozoetan.adierazlea;unerik une dabil PAULIN

4

EUSKAL-ASTEA

BASERRIARI BEGIRAKADA BAT

Jean Baptist Ellissanburu, saratarra zan. Lapur-di'ko Sasan jaioa, 1828 urtean jaio eta 1891'n illa.

Berrogei ta bi urtearte, gudaritzan euki eban bereogí bidea. Teniente izatera eldu zan. Gero bake epai-kari bere jaioterrian.

Bereak díra olerki samur, gozo eta ezagun oneik:Ikusten duzu goizean,argia asten danean,menditxo baten gaiñean,etxe txikitxo aintzín zuri bat,lau aitz andien artean,iturritxo bat aldean,txakur zuri bat atean?Antxe bizí naíz ní bakean.

Naiz ez den gaztelua,maite dut ník sorlekua,aiten aitak autatua,etxetik kanpo zait iduritzennonbait naizela galdua,nola an naí naiz sortua,an dut utziko mundua,galtzen ez ba dut zentzua.

Bereak dira olerki samur, gozo eta ezagun oneik.Baiña ala ete da baserria?Aín gozo, atsegín eta zuri ete da baserri bizitza?Eta "baserritarrak oílloa azten, erritarra jaten"

esaerak, ez al dau sakonetik azaletik dirudian baiñozertxobaít geíago esaten?

Eta "baserritarrak lau golpetatik iru alperrik etalaugarrena erdía beiñik bein besteentzat"? Ez al dazorion -zoriontsu ez dan bizitza baten salaketa?

Eta "basoko egurra gaur neurea, bíar edozei-ñena"?

Eta "baserritarra tírrí tarra, jo popan eta errekara"guk ondarrutarrok esaten dogunak? "baserrítarra tirritarra, jan bedarre, bota uzkarra lekeitiarrak.

Aztertu daigun, azal -azaletik, gaia bera zabal-zabala dalako, baserríaren izatea.

Ziurretík gai au beste edozeíñek egokíago erabí-líko eban. Danok dakizue itxastarra naizela, kresalusaíñez beteta bizí naízela. Baína ala eskatu eusten

eta... Nik borondatea ipini dot, zuek, mesedez, arretaeta danon artean aztertu daigun euskal etxeen etxea:baserría.

Miren Etxezarreta'k, bere "Euskal baserriarenoraina eta geroa" liburuan díño, "baserríarí buruzasko itz egin, baiña gitxi jakin". Ori dala giroa eta oridala baita egía.

Nire gaurko ekitaldi onetan, al danik argien etazeatzen baserrietako gorabera, bertako gertaera etajakingarri batzuk agertu gura neukez. Geienak líbu-ruetan írakurri eta jaso-ala batuak.

Líburuetan, gítxí dira olerkariak baserriak gora-tzeko tarte edo uneren bat aukeratu eta goratu ez da-beník.

Antzerkietara ba goaz, batzuk baserritarra auke-ratu izan dabe euren lanetarako irudigílletatzat, berekontura alako pertsonai arraro, atzeratu edo beremundutík urten naí ez daben baten antzeratzat.

Baiña ezagutu izan dot zentzu aundiko gizon batesaten ekíana: Eskolak kalean dagozala, baiña Uni-bersidadea an goían, baserrian.

Beste batzuk ez dira batera trakeztasuna, erri eus-keraren iturria, erri euskeraren biotza, baserriandago ala esatean. Eta bere trebetasuna arpegíra jaurtiizan dautsenean ez dautse jaurtí jator dan bere izke-ragaitík, berbetagait; orretan berak daukan gaítasu-nik ez daukenak izan diralako ain zuzen be bere ixe-kalariak. Bigarren izkuntza erabilten sartzen dauzanbiurrikeriagaitik baiño.

Eta ez dira konturatu orrela jokatu izan dabene-tan, aín zuzen be aberriaren aurkako pekatu egin da-benik baserría dalako etníaren izatea, euskal erri sen-timenaren kabia eta euskal pentsakeraren bízía.Baserria ala basetxea?

Ba dírudi jatorrago ízango litzakela baserrí baso-erri edo inguruarentzat erabiltea, eta basetxe basoko-etxe, gaur baserri deitzen dogunarentzat erabiltea.

Onetaz egon zan aldí bat basetxe eta baserri itzakbereíztu egin bear zirala esaten zanekoa, baserriinguruarí itxita edo auzoarí ítxita eta basetxe etxeutsari.

Edozetara be erriak baserri berbagan batzen dauzeta ba dirudi ala jarraitzea komeniko dala.

Izan be etxe uts dan baserrírik gertaten ete da?

5

EUSKAL-ASTEA

Baserria deitzen dogun etxeak berea dau lurraldeingurua be. Ez ori bakarrik. Baserri etxeak berea dau,eleizako sepultura au da, etxearen luzapentzat artzenda. Kontu egín eleizetan sepulturak zabaldu edo eginziranean, eleízak amaitu baiño len egin zírala toki as-kotan eleiza barrutako sepulturen banaketak, etaetxeei eskiñiak izan zirala. Eleizak ez eben euren ba-rruan iltoki zabal eta orokor bat egin, il-ala bertansartzen joateko, geienetan lekuko edo íngurukoetxeak aiña illobi baiño.

Ondarroako parrokian, esateko,180 illobí egin etaizenak ikustea baiño ezdago etxeen izenak ipíni zi-rala, etxeen deíturak, etxeak eleizeagaz lotuta itxiaz.Ala, zerrendako lenengo ogeirak saillean esateko,eukezan izenak: Galletekoa, Andonegikoa, Goxen-gua, Likoakoa, Munabekoa, Elorriagakoa, Torreba-rrikoa, Agírre -Iramengoa, Galdonakoa, Galantxote-koa, Plazakoa, Txurrukakoa, Ansolakoa, Sakrístau-koa, Urrumagakoa, Asterrika, Baraiku, Ormaetxea,Lauzurikakoa, Erleegikoa...

Ez zíran familietako izen edo abizenak, etxeetakodeiturak baiño.

Markiñako illerria, kanposantua, monumentu lezetsi zanean gogoratzen da Xemein eta Markina 1.355urtetik alkarregaz egiten zituela euren eortzeak, obí-ratzeak, eta eleízan egozala etxe bakoitzaren zatíak,bakoitza bere zenbakíagaz, eleizaren azken iruatzeko zatíetan banatuta.

Eta geroago gogoratzen da: "La sepultura dentrodel templo era propíedad prívada de los solares, queatendían su mantenimiento". Orrela, baserría, etxeasaltzen ba zan, illobía, sepultura be, etxeagaz gera-tzen zan, ez len bizi ziranekaz, bertan bízíko zíra-nentzat baíño.

Aulesti, Murelagan, 1532 urtean egin zan parro-kían sepulturen banaketa. Larogei etxeentzako eginziran sepulturak. Murelaga'ko etxeak geiago ziran.Baíña ez euken bertako parrokíagazko lotuerarík.Ango etxe batzuk, batez be Malax auzokoak, Ziarro-tzako Kolejiatagaz euken lotuera, Ziarrotzan euke-zan euren sepulturak, etxe batzuk Kolejiata aretakoborda edo "seletan" egin edo jaso ziralako. Eta sepul-turagazko lotuera ez zan izaten merkea.

Ziarrotzako kolejíatakoak, euren korta batenetxea jasotzeko baímena emon eutsen baserrí bate-koak, luzaro ibili zíran, etxea jasotzearen menpeta-sunetik ezin askatuta. Ez da esana bakarrik. LurrezMarkiña eta gaur eleizaz Etxebarriako baserria danErretolaza deiturako etxekoak, emaítz eta frutu guz-tíen erdia, ganaduaren erdia eta gañera Larruskaíngaíñetik Ziarrotzara joan bear izaten zíran eleizkizu -

netara, bearrezko zan guztietan, an ofrenda eskiñiazeta argía zainduaz. Eta etxekoak an o biratu bear.

Bardín Berriatua'ko Obekola etxekoak.Era berean Etxebarriako Ansotegikoak. Ango an-

dreak eta Mutrikuko Teresa batek, dirua eta Anso-tegi burdiñolako jaubetasun batzuk eskiñi eutsezanesandako Kolejiatari bertako eleíza eskíñí eutselakoeuren illobia eta ondorengoena bertan euki egíen.Illobi edo sepultura ori aldara nausiko eskillaren au-rrean, ankakin eskillara orreik joteko eran eta Ugarte,Mezeta, Albiz eta Barroeta eta antzerako etxeak eukizituen aiñako sepultura izatekotan, eleiz ormatík le-nen egiten zana.

Orígaitik Ansotegi'ko írabazietatík euken berro-getamarna marabedien errentaren zatí bana eskiñikoeutsen (erdia azken baten) eta burdiñolaren alboanegozan lurrak be eskiñi eutsezan, ango langilleeiagínduz emokuntza orí zaíndu egiala aurrerantzean.

(Bizkaíko Aldundiko Kondaira Artxiboan, Zena-rruzako Agíríetan, XII Agírítegíko 21 zenbakízu-nean.)

Orrelako lotuerak ez zíran bakarrík ZiarrotzakoKolejiatarenak izaten. Bardin euki zituen eleizateedo auzo txiki askok, euren eskubíde bako parrokíak,edo parroki lagungarriak, askatasunez geratu arte.Orrela ezagutzen díra Ipazter, Mendexa, Amorotoeta Gizaburuko kristau- taldeak Lekeitio'gaz euki zi-tuen azarreak, euren parrokíen nortasuna eta askata-suna lortu arte. Eta Bedia'koak Galdakanogaz etaabar asko.

Baserria ba ez da etxean geratzen. Illekín gabíl-tzan ezkero, esan daígun, parrokiko sepulturetatikkanpora, erletegietaraiño be zabaltzen dala.

Gogoratu bat ilten danean, etxeko nagusía íltendanean, ze oítura zainduten dan: Erletokira joan etaerleei nagusia il dala adierazoten jakoe, parte emotenjakoe, esanaz:

Erletxoak, erletxoak,egizue argizaria,nagusía íl da tobear da eleízan argía.

Etxeko gauza zan orí. Etxeko sepulturako, etxekoerleen argizaría eroatea. Jakína da oraindík gure den-poretan, Zenarruza, Meñaka, Kortezubi etaBerri-z'en erlauntzak pañu baltzez estalduten zirala, etatokí batzutan, nagusiaren il-kutxa erlauntzaren au-rretik igaroten ba zan, erlauntzaren estalkía jaso egi-ten zala. Ori egin ezík uste zan edo uste izaten ebenerleak be il egíngo zirala nagusíaga batera. Baserriakba dauka baita beste zabalera bat. Igarten ez dana,

6

EUSKAL-ASTEA

baiña etxeagaz lotua dana. Baserriak ba eukan andabidean bere partea. Au da, anda bide ínguruan ez zanlagaten akotadurik. Ori be etxearen eskubideetakobat zan.

Gure adiskíde Anes Arríndak, berak dakien zo-rroztasunez agertu eban etxearen garrantzia, base-rríaren garrantzía, bere "Euskalerría eta Eriotza" li-buruan.

Ara zati bat: Bizkaieratuta esango dot."Etxeak izugarrizko garrantzia dau Euskalerrian.

Bere ínguruko arazo eta gorabera guztiak etxeareniraupenari begíra jarríta dagoz; etxea geiago ei da na-gusí berbera baiño: Seme, edo alaba nagusiak, etxeosoa jasoko dau, beste seníde guztiak alboan itxíta.Etxe osoa esaten dogunean, etxeagaz batera besteguztiak artzen dauzana esan nai dogu: etxe-orde,borda, baratz, soro eta mendíak, eurekaz dagozanaberastasunak ezezik. Azkenik sepultura be bai.

Bai, sepultura be etxearen zatí inportantea da.Izen -abizenak etxeak emoten dautsaz euskaldu-

nari.Nagusi edo mayorazgo ez díran senídeak beti eu-

kiko dabe txoko bat etxean, eta bai sepulturan, au da,etxeko sepulturan. Baína etxea eta bere ízate guztíaknagusiaren izenean jarriko dira, etxeak beti osorikiraun dagian.

Etxea da lurra (eutsígarri eta oiñarri dan lurra) etaestalpea, eleiza eta sepultura, illen eta bizien artekolokarri. Guztien alkartasuna etxeak egiten dau.

Millaka urteetan euskalduna borda eta baserrie-tan bizi ízan da; kaleratu danean, bere kaleko etxeakbeste mendikoaren izaerak galdu dauz. Kalekoetxeak, geienetan, nagusi batenak dira eta euskal-duna bizi da maíster (errenteru). Errez aldatzen díra,beieten ez dagolako sendi guztiaren jarraipenerakoaterperik. Errez erosí, errez saldu. Baíña ez díra ezeliza eta ez sepultura, len baserriak ziran lez.

Ogeitamar urtetik ona sekula gertatu ez dana ger-tatzen ari da euskal mendíetako baserrietan eta arazer: uztutako ainbat etxeetan erdaldunak sartzendira, muskulluaren barruan "ermitañoak" sartzen di-ran lez. Etena nai dozuenok, orra etena oso osorik;kultura euskaldun batek alde egin, atzerrikoa sar-tzeko. Baserriak eutsi ba dautso euskereari eta euskalgunarí, euskaltasunaren muiñaren leku izanaz...

Gure etsaien garaipena ortiko elduko da errezeneta ziurren. Baserríak bere legean iraun daben ar-tean, andik jatxi da da kalera etenik barik euskalorrua, euskal legamia. Euskal pentsakeraren eta eus-keraren gordelekua baserría ízan da gízaldietan zear.Baserriak galtzean, ardau zarraren upel zarrak gal-tzen yakuz betírako. Ardaurík ez da faltako, Bilbonbe ez zan sekula ardaurik falta gure gerrateko uneriklarrienetan be, baíña ardau barria, "solera"rík bakoa.

Lagunak eta ardauak, zenbat eta zarrago obeagoak,esaten da. Baserriak be zenbat eta zarrago euskalkutsu geiago.

Esan dautsuedan lez, esaera orreík Arrindarenakdira.

Guazen aurrera."La casa solar" deitzen dautse erdaldunak gure

baserríari. Au da, etxe jatorra, jatorrízko etxea."Kizkitza" zanak, Engrazio Aranzadi zanak liburu

eder bat ídatzi eban ortaz: "La Casa solar Vasca" izenedo deíturagaz.

Kízkítzak esaten eban lez, etxe jatorrean dogueuskaldunok gure abenda, gure arrazaren iturría.

Eta gure artean, oraiñarte beíntzat, naí eta orretanbe gure mendietako ez diran beste aize zakar batzukjoten asi, sendiak, famílíak garantzi berezía izan daugure arrazaren íraupen eta jarraipenean eta gizatasunorokorreko bizitzan, gure arrazaren ezaupidean.

Baserria, oraiñarte, euskal erriaren iturri izan da.Eta euskal askatasunarena. Eta euskal demokrazíabe, esango genduke, baserritik sortua dala.

Ez nabíl níre pentsaera agertzen. Kizkitza'renabaiño. Eta bere ordez gogoratuko dot baita be berakesaten ebana: Euskaldunak dana euki ebela etxean,basetxean, baserrían. Eta etxe -maitasunak eta jato-rrizko etxea zaintzeak danak egin zitula martzal, no-ble. Eta etxearen eta bere lurren zaintzeko arduraksortu ebala gure demokrazia be, nagusí eta menpekobarik, aundiki eta erri xume barik.

Euskaldunak, etxeko buru izate utsagaitik, edobertako seme ízateagaitik, bardiñak zíran errí agínte,aolkarítza eta zuzentzan.

Gogoratu bearreko da, Engrazio Arantzadi, "Kiz-kitza", krístau zintzo eta egikaría zala eta bere bizitzaguztian, aberrí maitasunagaz batera, kristautasunbízí baten oiñarrítuta ezagutu zala. Bere "La Casa So-lar Vasca" o Casa y tierras del apellido izeneko líbu-ruaren sarreran, bere siniste lez, Paul deunarenesaera bat gogoratzen dau. Onela diño: Beretarreneta batez ere etxekoen ardurarík ez dauanak, barrirosinísteari uko egín dautso ta sinísgabea baiño gaiz-toago da.

Baserriaren sortzeaZelan sortu zan baserría?Arkeologían ez da asko sakondu bear ikasí eta ja-

kiteko lenen gizona, lenen euskalduna, kobaetan bí-ziten zala. Gero ta atsegiñago eta gero ta errezagoikasten dan jakíntza da arkeologikoa, eta onetan eus-kaldunak maixu onak euki ízan doguz Arantzadita-rretan, gaurkoei bakean ítxita lengoak bakarrík izen-

7

EUSKAL-ASTEA

tatzearren, eta eurekín batean, lengoa eta gaurkoadalako, On Jose Miel Barandiaran aitatu bear. Bíz-kaiak be bere jakíturia ezgutuaz Bizkaiko seme kutunoraintsu izentatu eta laster txalotuko dauana.

Sua eta aterpea bear ziran biziteko, eta leize edokobaetan bíllatu eban gízonak aterpe ori eta esan leikobaen erdi erdían egíten ebala berak ain bearrezkoeban sua.

Koba batzuk ezagunak dira. Beste batzuk billa-tzeko. Billatutakoen artean ainbat dira nun dagozanjakiñarren, euren barruak ikertu edo aztertzeko dau-kezanak.

Egin kontu Bizkaian bertan, Abadíñon asi etaZornotzaraiño alfabeta ordenaz izenak esatearren,edo ta Markiñalde, Arratia eta Karrantza aldea zear-katuaz, ítxas egala be kontuan eukita,1.637 koba zuloerroldu edo zentzatuak dirala.

Ez dogu esango danak bizileku ízango ziranik,batzuk ez dauke, itxura baten beintzat, orrelako gai-tasunik, baiña ezin ukatu euretaríko asko ala izangozirala.

Ortik baserrira, bide luzea dago oraíndík.Euskaldunak, lenengo eíztari izan zírala esaten

da. Eta zegaitík ez eíztarí eta arrantzale?Geroago brontze aroa etorri zan. Eta orduan

artzaín.Artzaíñak euren erako etxe bizitzak sortu zituen.

Artzai-txabolak. Edo bordak. Edo, euskaldunak izeneta deituretan ugariak gara -eta, borda, korta, gorta,saroi, sarobe, saletxe, saltxe... izenak gogoan erabílí.

Zelakoak ziran bordak? Geíenak zati bateko egí-tura euken. Baíña euretan gordeten ziran gizonak etaabereak.

On Manuel Lekuonak, Iñakí Linazasoro'ren "Ca-seríos de Gipuzkoa" liburuaren sarrerakoan, be-reíztu egiten ditu artzaintzatík sortu ziran etxeak, etanekazaritzatik sortutakoak. Artzaintza lenagokoazala díño, goíetan sortua; gero mendi gibeletan neka-zaritza sortu zala.

Berak esaten dau antxiñako garaietan, írabazbi-dea basoan egoala eta gizonak, bere bizia mendianigaro bear, basoan egoalako artaldearentzako larrea,eta artaldea zalako gizonaren bizi - iturri.

Gero, erríbera aldetara sortu zala nekazaritza.Origaitik berak esaten dau gure baserriak era bita-koak dirala, iturri bitakoak: batzuk artzaintzatik sor-tuak, eta besteak nekazaritzatik.

Onela diño berak: "Gure baserriak, batzuek-zaa-rrenak, bear bada- artzantzako bordaetan edo sale-txeetan dute beren jatorria: beste batzuk, nekazari-tzako etxeetan. Ez bait dira gauza berdiña bí iturrioiek. Artzantza zaarragoa da bere izatez, eta artzan-tzako bordak goietan arkitzen dira. Nekazaritza bee-rago arkítzen degu, erríbera-aldean: eta, izan, geroz-

tikagoa da, ondotxoz geroztíkagoa, artzantzaren al-dean, gure artean".

Orra, labur eta gain-gaiñez, baserríaren sortzea.

Zelakoa da baserria?Baserría, baserrí etxea, bere egíturaz, azalaren

egíturaz, era askotakoa dala esan bear.Baiña ba dagoz berezitasun batzuk.Lengo baten, bilbotar margolarí baten esaten eus-

tan, berak bizkai -erako, bizkaitar batzuk emon izandautsen egíturako baserri zapalak, alde bíetarako te-llatuagaz, baiña alderdi bat, egal bat, bestea baiño as-koz luzeagoa daukenak dauzela begíkoen.

Ba dagoz egitura ederreko diran baserri etxeak.Atadi argítsu, arku itxurotsu, edo ta arri-oíñezko zu-tabe ondo landuekaz eutsiak. Zoragarriak, esangoneuke nik. Eta barru aberatsekaz, batez be arlandueta ol jator iraunkorrekaz errukí barík egiñak. Ba da-goz daukezan eraiketako orma-azur eta zur-beso etaabar, etxegin íkasien egíturetako gaitasun berezía etaukatu eziñiko praktika erakusten dabeak.

Berriz, Zaldibar, Durango aldean, ba dagoz base-rri batzuk benetan ikusgarri egíten diranak kanpotik.

Eta barrutík? Batez be banaketa aldetik?Danok dakigu gaur baserriak, batzuk beíntzat ba-

rríztu dírala, etxeari gaur emon naí yakon aukeraguztíak emonaz. Baiña gu, jatortasunari begira ga-biltz une onetan. Baserri jator, ez bakan eta bakar, bi-turaz baserrian diran lako baten billa baíño.

Gaur bízí ízan ba lítz 99 urte eukiko zitun osababaserritar batek, Jose Marí Albizu zanak, AnesArrinda bere illobearí egin edo emondako baserríetxe baten ikuspegi bat agertzen dau Anes'ek. Gi-puzkoako Goíerri aldea deitzen dan inguruko base-rrietako batena.

"Baserri normal batean, diño, kanpotik sarreran,etxe-atarian, liñarria aurkituko dogu. Zetarako liña-rria?

Ba liñarri orren gaiñean jotzen eben eunezko soi-ñekoak egín al izateko liñoa, eta zeregin ori, jote ori,liño -mazoekaz egiten zan.

Aurreratxoago sarrerako atea.Atalburuan, egurrezko kurutze txiki bat josita.

Erramu egunean bedeínkatutako erramuagaz egin-dako kurutza da. Gaíñera, Eguen Santuz, Jaunarenondoan egondako kandela tanta batzuk bere gaiñerabotata, eta Zapatu Santuz bedínkatu eta etxeetaraeroaten zan ur bedeínkatuagaz buztita. Kurutze oriurtero barriztu bear izaten zan Maitzeko Santa Kutzegunean. Ez zan Euskalerrian etxerik geratzen ata-dian kurutze ori ipini barik, ez eta soloetan Erramuegunean bedinkatutako erramuak zabaldu barík, ezeta Doniane egunean bedeinkatutako lora txorta,trumoi bedarra barruan ebala, etxeko atadían edoleioen baten ípiní barík.

8

EUSKAL-ASTEA

Sarrerako ate onengandík kanpora ba dagoz besteate bí: bata ukulluko atea, au da, gure inguru onetankortako atea deitzen dana, eta bestea mandioko ateaGipuzkoan deitzen dana, guk garai edo troxako atelez ezagutzen doguna.Sartu lenengo kortako atetík. Ate-ertzean aku-luak eta lurrean uztarria. Ezkerretara gero beste atebat: sukalde edo eskaratzeko atea. Sukaldearen pa-rean, etxea aiñako luze, ikullua, korta.

Korta eta sukalde bitartean egongo dira nekaza-ritza edo lurgíntzarako tresna eta erramintak: segaeta sega potua, igitagíak, lastoa mozteko epaia, laiak,atxurrak, aizkora eta abar. Orreín ondoren ganadu ja-nak.

Goian, lenengo etxeoiñean gordeten dira oitu-razko diran etxeko laboríak: garí, indíar, arto bada etaganaduerí emateko beste aleak.

Ezkerreko atetík sartuta sukaldea daukagula esandaukagu. Aurrez -aurre, orman, sutokía. Tokí asko-tan, batez be beste su-motak ezagutzera eldu garea-nok, beko sua esaten doguna. Surík zabaldu ez daí-ten an egoten dira su-burdíñak, eta barruan, lapíkoarieusteko beste su-burdín batzuk. Orma zarrean aus-poa, suarí aizea emoteko, taloburdiña edo taloparea,talo-ola, burruntzia, sartaiñak eta krisaillua. Suarenatzetik, su artzeko burdiña-erdian, talo burdiña euki-teko txapaldatxo baten egoten ei da. Tximiníko kan-pai inguruan pertz-oria (galdara oría) eta beste gal-dara eta lapikoak, almaíza eta almaiz-eskua, kandele-rrekaz batean. Sukaldeko ormatik atea daukala etxekanpotik labea, eta laba atakaren ondoan laba-endaia(labako pala), labatik ogiak atarateko eta sakar endaialabako sorua garbitzeko.

Eskuma aldeko paretean dago orromaia; ormanzintzilik, dindilizka, urun aulkía eta baia, uruna pa-satzeko orromaíaren barruan. Orrotu eta gero, orro-maíaren sorua garbitzeko burdíñari matarrazkía dei-tzen jako. (Bízkaían erresera, tokí batzutan beíntzat.)Beste orman zizaillua egoten da (jarrailekua), arma-rio txiki bat bertan eta apaltxoetan egurrezko kollaraeta sardatxoak, egurrezko txaliakin batera eguerdíkoegozkaria jateko. Goitik dindílizka kaiku eta esnepertxa, baita zeziña eta urdai zati aundi bat. Suareninguruan aulkiak.

Lo-gelak sukaldetik eukiten dau atea. Oíak, eurenazpiak sokazkoak eukiten dabez eta gaiñean txuriki-ñezko lastaideak; goikaldean kurutza. Ondoan kutxaeta kutxa barruan kutxatílla...

Orra baserrítar jator batek emondako bere etxeeta beste askoren etxeetako barru-aldeko íkuspegiarin bat.

Zelan duaz gaur baserriak?Nik, baserriei buruzko liburu batzuek egitean, ba-

serrien egoerarí buruz artutako gain-gaifieko oar ba-

tzuk esan neíkez. Bereun urtetik ona igarten dan al-dakuntza zenbatekoa dan azaldu.

Aldakuntzaren zegaítíak, askotan,agirianegon dira, bestetan ez, baiña gure gizaldiko piñu-boladak euki ízan dau bere eragíña, eta ez gitxi, lenbasoak erabilten Beste batzutan kaleko bízbiderakoerreztasunak; erosotasuna bestetan, mendiko bakar-tadea itxí eta bizítzako urteei beste bizi-bide erabidebat emon nairík.

Danok daukagu bizi -bide egoki baten eskubídea.Utzituko ete ziran baserríak, sasoiz aintzat artu

ízan balíra, euren bizítzarako neke ta sailtasuna garbíaztertuaz, etxeetarako bide eta laguntzen eskíntzaeta emoteak sasoiz emonak gertatu ba líra? Edo tajaubetasunerako aukera garaíz eskiñí eta lagundu,erreztasun laguntzak eskiñiaz z?

Itxi laguntza astunak eta goazen ia egunerokoagerbide txikíetara.

Okurrídu yakon sekula udaletxe baterí, erríkomerkatura gauza andi lez astokada bat frutu edo or-tuari ekarten eben baserritarrei, besterík ezean mer-katuko jarrilekoa doan lagaterík, edo ta euren sal-gaiak agirían eukíteko artzen eben lurreko metrotxoaez kobratzerik? Jakíñík gaiñera eguna argítzen asi or-duko etxetik urten, iñoiz ordu bí edo geíagoko bi-dean, eta etxetík ekarritako frutuen ordez, etxerakoeroan bear zituen ordezko janari edo jantzíak or-daintzeko aiña ez ebela batzen, eta gaiñera merkatu-rako osteran egiten zituen orduak ibilí-truke eginbear izaten zituela?

Luze joango gíñateke utsunak bíllatzen. Sakonakbatzuk, ariñak besteak, baiña sarri gauza arin batekoítxura itxura obeagoa emoten dau bere egitadan,alako sakon batek baíño.

Edozetara frutua or dago.Eta labur-labur esandako datu batzutatik atara al

izango dozue gaur baserriak ze bide daruan.Amoroto: 1.796 urteko erroltzean, zentzoan, 62

baserrí-etxe egozan.Gaur, ia berreun urte geroago, ogeitamar gí-

txiago. 32 geratzen dira.Berriatu: 1.796 urtean 128 baserri-etxe erroltzen

zíran. Itxi edo sarratu diranak 39 díra. Larogeí eta be-deratzi geldítu.

Etxebarría: 1.796 urtean 137 baserri. Azken urtee-tan 39 sarratu eta amar orma utsetan geratu dira. Be-raz 88 geratu.

Gizaburuaga: 1.796 urtean 38 baserrí egozan.Amar uztu dira, beraz ogei ta zortzi geratu.

Ispaster: 1.796 urtean 136 baserri ezagutu zíran.Azken urteetan 32 uztu díra. Beraz 104 geratu.

9

EUSKAL-ASTEA

Mendeja: Len 48 baserrí egozan, azken urteetan 6galdu, beraz 42 geratu.

Aulestín, gizaldia ezkero, baserríak erosteko garraezagutu zan. Narea auzoan, esate baterako, gizaldionetan zear, baserría sendotzeko garra ezagutu izanda batzutan.

Ara agiriko bat: Auzo orretan 1.900 urtean, ama-zortzi baserritik zortzi ziran jaubeenak eta besteamarretan errenteruak bizí zíran. Gaur emeretzíetxetan bizi dira etxe jaube díranak. Baiña Aulestinbe igarten da baserriak uztu edo izteko joera. Wi-IIteirglass'en "Oportunidad y Exodo Rural en dos al-deas vascas" líburuan esaten danez, 1924 urtetik eta1966 bitartean 11 baserri uztu ziran. Baiña gero, bestelau urtetan, zortzi.

Ain zuzen be pare bat illabete barru, Aulesti'riburuzko liburu bat atarateko asmotan, Aulesti'renazterketa bat egíten díardut.

1799 eta 1810 urtetako etxe bakoitzaren agerpe-nak eskuetan daukadaz. Sinistuko zenduke Aules-tiko baserririk geienak, batzutan jaubeak eta bestetanerrenteruak eurak be, aínbat diru zor ebela zentzoe-tan?

Labur izateko seí-zazpí kasu agertuko dodaz etasailean artuta, aukeratu barik.

Ara:Ibarroa Andia.—Etxe jaubea. 1799 urtean 330 du-

kat eukazan zorretan eta 4 1/2 anega gari emotenutsazan Mortaraz'eko Markesari, baso batzuk erabil-tearen ordez.

1810 urtean, zor geíago eukan, oraingotan 573 du-kat.

Iturrítza.—Etxe jaubea. 1799 urtean 1.500 dukateukazan zentzotan zorretan eta 3 1/4 anega gari emo-ten eutsazan Zenarruza'ko Kolejiatari.

1.810 urtean zor geiago eukan: 2.000 dukat.Koba.—(Errenterua). 1.799 urtean 974 dukat eu-

kazan zorretan eta 2 1/4 anega gari emoten eutsazanZenarruzari. 1.810 urtean zor geiago eukan: 1.200 du-kat.

Olariaga.—Jaubea. 1.790 urtean 1.627 dukat zorre-tan.

1.810 urtean 2.140. Beraz geíago.Narea Etxebarrí.—Errenterua. —1.799 urtean 1.400

dukat zor.1.810 urtean 1.200. Beraz 200 dukat gitxíago.Narea Goíti.—Errenterua.—1.799 urtean 1.100 du-

kat eukazan zorretan.1.810 urtean 1.000. 100 dukat gitxiago.

Otatza andia.—Jaubea. —1.799 urtean ez eukan zo-rrík.

1.810 urtean, 1.627 dukat.Erriak berak, udaletxeak, 87.098 errial zor zitun.Kontuan eukí erríak ez eukala beste sarrerarik

ikatz, gaztaíña, aritz eta arta orbelen edo orríen sa-rrera, eta taberna eta agurdientearena besterik.

Eta mendiak saldu bearra euki eban. Nai eta le-geko gorabera edo bildurrakaitik, saldu ziranmen-dien legeztatzea gure gízaldírarte egin ez.

Baserri egoki bat izateko, amar hektarea beintzabear dauzala esaten da. Murelagan baserríak onetarabanatzen dira:

Solua baserriak, 32 hektarea pasautxu daukaz.Baiña euretatík 29 mendilurrak díra.

Barbaiola baserriak, ia 25 hektarea ta erdi, baiñaemen be ogeita bi basoak dira. Eta baserría bera utsíkdago. Alboko etxetxo baten bízí díra errenteruak.

Bost baserrri dagoz 15 tik 20 hektarea bitartekoak.Amasei 10'tik 15 bitartekoak.Ogei to íru, 5 tík 10 era bitartekoak.

Lau, bost hektareara eltzen ez diranak.

Ikusten danez, Aulestin erdibitu egiten da base-rrien neurri kontua.

Gai ontaz, zeaztasun geiagoz, ainbat konparaketaegin leitekez, baiña nik uste dot gure itzaldiaren neu-rrira erdu gareala.

Sepulturetaz berba egitean zerbai esan dot, etxebatzuk Zenarruzako fraile edo Kolejiatagaz euken lo-tuera jakin eragínez. Ogeí ta bi etxe ízan ziran bateraedo bestera fraile-areikin menpekotasuna eukenak.

Beste amaseí etxek, nai eta batzuk jaubetasunaeurena euki, mendiekaítík edo baso erabílteagaítík,Mortaraz'eko Markesari garitan egiten eutsezan or-dainketak.

Gaur Aulestí 700 bizilagun inguruan dabil eta 185dira 60 urtekoak.

Eta onetan amaítuko dogu gaurko nire lantxuau,baíña ez gaur ainbeste kezka eta ardura sartzendauan baserríen problema bat gogoratu barik. Base-rríen uztutzeari buruz.

Baserría galtzen dua. Jolas toki edo aste burue-tako atseden leku biurtuko da, edo beste antzeko zer-baítetarako, baíña baserrí ízaterík barik: Egia izangoete da olerkariak díñona?

10

EUSKAL-ASTEA

Gau illunean sartzen zait gogoa, Euskeraren gorde-leku muiñeangau illunean sartuta Euskalerria... sitsa sartu daTunel beltzetik irterakoan erratsaldean...ezagutuko ote degu gure Erria? Sitsak jango du euskal ariaBasoetako euskal umeak erdalerri biurturiketxerik kanpo Euskalerria.sekulako... I1-kanpaiak jo ote digunItzik gabeko erria bildur naiz bildur.izango ote geran laister,bildur naiz bildur. AUGUSTIN ZUBIKARAI

IPUIN-SARIKETA

ABEREEN IRAULTZA(1: SARIA)

Bustinzuriko errotan asto zar, argal, belarriandi bat bizi zan. Fontso eukan izena.

Amaikatxo joan-etorri egin ebazan, asto giza-gaixoak, urun zakuak lepoan baserrietara. Etxeaurrera eltzen zanean Fontsok arrantza egiteneban, eta an etorten jakozan etxeko-andrak astoariondo esaten, eta milla legunkeri egiten. Orduan,bai, Fontso pozik bizi zala!

Baiña, orain Fontso zartu egin da, eta ulea laztujako, indarrak murriztu, begiak ilundu eta azurrakgogortu... Eta gaur ez dago baserrietan andrarikFontso asto zarraz gogoratzen danik. An dagoBustinzuriko kortan ilunpetan bakarrik, baztertu-rik, barruko gosea ezin aserik, bizitzeko bat erepoz barik.

Baiña, Fontso astoa danez, bere belarri andie-kaz, filosofo pentsalari sakona da, eta asi dapentsatzen:

"Zer dala-ta etorri naz ni ondamendi oneta-raiño?

Nor da nire zoritxar guztien erruduna?"Eta pentsa ala pentsa, garbi ikusi eban, Erro-

maldo errotaria, Bustinzuriko'ko ugazaba, zalabere zoritxarraren errudun bakarra. "Bai, ain-beste urtetan aren menpean bizi, uda eta negugoizetik gaueraiño izerditan arentzat Ian egin,bizitzako urterik ederrenak ari laguntzekoemon, eta orain zar egin nazanean, trapu zikinbaten antzera, ez zartzaroko jubilaziñorik, eztabeste edozelango laguntza barik, "or konpon"esan eta bazterrera bota, eta emen korta zar one-tan usteltzen itxi? Ez orixe!!!

Zer-edo-zer egin bear dot injustizia au zu-zentzeko, "pentsatu eban, arrazoiz, Fontso asto fi-losofo, belarri andiak.

Eta errotako atera joan, eta Fontsok txakurrariesan eutsan: "Zer egiten dok or, txakur kaiku andiorrek, esklabo baten antzera kate astun orregaz lo-

tuta? Neuk esandakoa egiten ba'dok, samako katelodi ori apurtu, eta azke-libre izango az"...

Joan zan Fontso txarritokira, eta an aurkitueban Kurrin txarri alperra, lasto gaiñean etzunda,karranka, erdi lotan... Itxartu eta esan eutsan:"Kurrin, txarri alpeer, lodiori, zu bai nasai bizi za-rala ugazabak janari gozoa asetu arte emotendeutsulako, baiña ez egizu pentsatu ori maite zai-tulako egiten deutsunik".

Eta Kurrin txarriak: "zergatik, bada?".Eta Fontso astoak: "Samartiñetan aizto zo-

rrotza samatik sartzen deutsuenean jakingo dozuori. Orduan, bai, zure kurrinka eta irrintziak alpe-rrik izango dirala! Zure aragi koipetsuaz egindakolukainkak errotako sukaldean dingilizka bai politoemongo dabela!".

Gero joan zan Fontso oillategiko oillar eta oi-lloengana, eta kortako zezen eta beiengana, etasukaldeko katuarengana, eta kaiolako txoriaren-gana, eta guztiai Erromaldo, errotako ugazabarenaurka "greba orokorra" egin bear zala buruansartu eutsen.

Urrengo egunean joan zan Erromaldo kortara,eta beiak esnerik emon ez, eta errotariak esne ba-rik ezin gozaldu.

Joan zan oillategira, eta oilloak arrautzarik eginez, eta amaiketako janalditxo gozoa egiteko Erro-maldok arrautzarik ez.

Joan zan sukaldera, eta katuak saguai oporrakemon, eta saguak Erromaldori gaztaia jan.

Eta ateko txakurrak, gauaz lapurrak etorrita,ausirik egin ez, eta lapurrak errotatik urun zakuederrenak eroan.

Kaiolako txoriak be lengo abesti politak ixilduebazan, eta Bustinzuriko errotak, len ain alaia za-nak, gero illerria zala emoten eban.

Eta Erromaldo errotariak, abere guztiak bereaurka jarri zirala ikusirik, Bustinzuriko errotatikalde egin eban...

Eta abereak egin ziran ango jaun eta jabe...

12

IPUIN-SARIKETA

Ainbeste urtetan Bustinzuriko abereakamestu eben ASKATASUNA azkenean etorrijaken.

Txakurrak samako kate lodia apurtu eban.Txoriak kaiola-espetxeko atea zabaldu ebanZezenak adarka kortako atea bota eban.

Oillategiko oillar eta oilloak "kakaraka" kan-tuan zelai zabalera egoak astinduz pozik urtenziran.

Eta abere guztiak euren morroi-kateak betikoapurtu ebezalako, pozaren pozez zoraturik, dea-darka asi ziran:

Gora, Fontso, asto iraultzaillea!!!Gora, askatasuna!!!Gora, abereen iraultza!!!Eta askatasunaren egun pozgarria ospatzeko

abere guztiak alkartuta jai andi eder bat egineben.

Astoa asi zan flauta joten, txoria abesten, txa-rriak biboliñarekin lagunduz... Eta oillarrak etaoilloak, txakurrak eta katuak, zezenak eta beiak,irri eta barre, dantzan eta triskan, egun guztiaemon eben.

Askatasun egunean eguzkia argiagoa, uragarbiagoa, aixea fiñagoa, eta mundu guztia alaia-goa eta maitagarriagoa zan.

Jaia amaitu zanean Fontso astoak " Pinpin"oillarrari agindu au emon eutsan: "igon zaitezzelai erdiko intxaur zugatzera, eta abere guztiakentzuteko eran, dei au aldarrikatu egizu:

"Bustinzuriko abereok, entzun:biar goizean danok, iñork utsik egin barik,ementxe zelai onetan egon bearko dozue""Nik, Fontsok, agintzen dot".Bildu ziran, bada, urrengo egunean oillarra

eta oilloak, txakurra eta katua, beiak eta zezena,txarria eta txoria errota aurreko zelaian, eta da-nak bedartzan jarri ziranean, onan asi zanFontso berba egiten:

"Jaun andreok:Oraintsu arte, gu abereok, gizonaren men-

pean esklabo lez zapalduta, baztertuta, apurtuta,txikituta bizi izan gara. Baiña emendik aurreraaskatasun eguzki beroak argi egingo deuskulaiño bako zeru zabal, urdiñean. Orain, neurelan, izerdi eta nekeai eskerrak, zuok zuen bu-ruen jaun eta jabe zarie. Abereen historia guz-tian zear ezagutu dan iraultzarik arrigarrienaegiteko gauza izan garanok, orain mundu guz-tiaren aurrean argi erakutsi bear dogu, geu baka-rrik be naiko garala errotako lanak, arazoak, etaeginbearrak, gatxenak izanda be, ondo, egoki,zuzen eta zintzo aurrera eroateko. Orretarakooraintxe bertan zuetako bakotxari egunerokolana izentatuko deutsat:

Zuk, katu, sukalde epelean orain arte legez al-perkerian bizi barik, emendik aurrera, guretzateguneroko bazkaria atondu bearko dozu.

Zuk, txarri lodi, nagi, alper-ontzi orrek, garizakuak lepoan artu, eta errotarrian eio bearkodozuz.

Zuk, txakur, emendik aurrera ausi gitxiagoeta Ian geiago egin bearko dozu. Zuk, txarriakeiotako uruna eralgi bearko dozu".

Eta onantxe banan-banan Fontsok abere ba-kotxari bere lana emon eutsan: Beiak burdianartuta urun zakuak baserrietara eroango ebezan.

Zezenak bere adar zorrotzakaz errotea lapu-rretatik zainduko eban.

Oilloek goiz -goizetik, egunak argitu orduko,abereak itxartu eta lanean asteko, kukurruku in-dartsu joko eban.

Eta txoriak? Txoria Fontso diktadore barria-ren salatari (polizi-sekreta) izango zan, eta aldebatetik bestera egaz zoli ibiliko zan, abereren batalperkerian ikusi ezkero, Fontsori bereala sa-latzeko.

Eta Fontso berak zer Ian artuko eban? "Ni,iraultzaren asmatzaille, sortzaille eta egille na-zan ezkero, ni zuen zuzendari, buruzagi, epailleeta nagusi izango naz " , gogor adierazi ebanFontsok.

13

IPUIN-SARIKETA

Asi ziran, bada, lanean errotako abereak na-gusi barriaren menpean, baiña, katuak ez ekianbazkaria atontzen,

txarriak ez ekian errotarria erabilten,txakurrak ez ekian uruna eralgiten,beiek ez ekien uruna zein baserritara eroan

bear zan,oilloek ez ekien baratza lantzen...Eta errotako ekonomiak, lurra jota, porrot

egin eban. Dana ondatu zan.Abereak jateko barik gosez, eta oberako itxa-

ropen barik, zoritxarrak jota, Fontso jauntxoa-ren aurka euren asarrea agertzeko, errotako ze-laian manifestaldi bat egitea asmatu eben.

Bera, jauntxokeriak!!!Gora, erriaren askatasuna!!!Kanpora, Fontso diktadorea!!!Ez zan zelaian beste deadarrik entzuten.Abereen asarreak baretu, eta bakeak egiteko

asmoz, Fontso zelai erdian agertu zan; eta or-duan astoari,

txakurrak orkatillatik aginka egin eutsan,beiak adarka eraso eutsan,katuak erpaka musturretik eldu eutsan,oillarrak egaz belarrietara igonda, mokoka

ekin eutsan,eta zezenak, adarrak zorroztuta, talkada bate-

gaz, Fontso diktadorea, aizetan ankaz gora zelai-tik kanpora bota eban.

Abereen amorrua epeldu zanean, bei begi an-dia, onan asi jaken bere lagunai berba egiten:

"Jaun andreok:

Asarrea gaiñezka daukagula, ez dagigunzentzun ona galdu.

Gure errotan lanik ez ba'dago, ez daukaguirabazirik,

eta irabazirik ez ba'dago goseak ilgo gaitu.

Gure artean nok daki errotarria erabilten?Iñok ez.

Gure artean nok daki garia eioten? Iñok ez.

Gure artean nok daki uruna eralgiten? Iñokez.

Ekarri dagigun ostera be gure artera Erro-maldo, ez jauntxo izateko, baiña bai errotako la-nak zelan egin gure erakusteko.

Iraultza ondo egiña eta bearrezkoa zan, baiñagure iraultzak aurrera egin bear ba'dau, danonindarrak alkartu dagiguzan; gureak eta Erromal-dorenak, abereenak eta gizonenak, baita Font-sorenak be, damuturik bere jauntxokeriak baz-tertzen ba'ditu.

Danon indarrak alkartuta gure iraultzak ira-baziko dau.

Gure indarrak zatituta danok galduko dogu."

Eta zelaiko abere guztiak bei begi andiarenasmoak onartuz deadarka erantzun eben:

GORA, ASKATASUN ETA ALKARTASU-NEAN EGINDAKO IRAULTZA!!!

GOIKOETXEA'tar IÑAKIEuropa'ko diktaduren historia

argitzeko, asmatu dot ipuin au.

14

OMENALDIA

MANTEROLA'tax GABIREL(JAIO ZANETIK 100 URTE)

EZAGUTU NEBANNaikoa lenagotik ezagutzen neban nik Gabirel

Manterola, baiña 1970'ean Zeanuri bere erríra joannintzanean beragaz artu-emon gozoak eta zintzoakizateko aukerea ízan neban. Gauza pozgarria ízanzan nítzat, baí bizítzan eta bai eriotzan bere adiskideizatea. Gogoan daukadaz batez be bere azkenengoilleak eta egunak eta bere azkenengo jaunartzeak.

Ni bertara joan níntzan ezkero, Gabirel zar-sarí-dun zan eta bere eleizlana autor- lekukoa ta goizekomezea esatea izaten zan. Azkenerantza neu ízatennakion laguntzaille mezea esateko be.

Baiña ez uste izan zar -sari orregaz gure Gabirelgeldi egoten zanik. Ez. Ibillaldi labur batzuk egitekoastía ateraten eban, baiña Gabírel' en orduak eta egu-nak líburu artean írakurten eta batez be ídazten íza-ten zíran. Liburu-artean egoanean, lagun -arteanegoan.

ZELAKOA ZANOntasunez beteríko gizona eta oso baiezkorra

zan.Bakoítxak daukagu geure izaerea, berezkoa eta

geure eziketa-alegiñaz lortu dogun lakoa. Eta Gabi-rel'ek be berea eukan: Ontasunez beterikoa, ainge-ruak lakoa ta txarkeri bakoa, laguntzaíllea, ondasun-zalekeri-bakoa, arteza, errízalea, bear ba'da Jaun-goiko-zalea zalako, eta abadea. Oraíntsu irakurri alizan doguz Etxebarria'tar Jon Gotzon'ek argita-ratzen dauan EXCERPTA aldízkarian Gabirel'ek In -

glaterra'tik ídatzitako eskutitz batzuk, benetan abert-zaletasun jatorra daríoen idazkiak.

Eungarren urteaIl onen amazazpian beteten ebazan bere urteak

Gabirel'ek eta bizi izan ba'litz aurten beteko ebaneungarren urtea. Zar egín zan, baiña ez zan eldu bereadiskide dan Jos Migel Barandiaran lez, eungarrenurtera. Orregaitik egiten jako omenaldía aurten bereerrian, Zeanurí'n. Ona emen Egítaraua ta zertzela-dak:

EUSKERAZAINTZA/EUSKERAZALEAK

MANTEROLA ta URIGOITIA'tar Gabirel'eri OMENALDIA(Jaíotzatik 100n.urtean)

Zeanurí'ko udalaren laguntzaz.

EGITARAUA

11'tan: Mezea.12'etan: Jakintza-ekíñaldía, Udaletxean:

— Manterola'tar Gabirel bere sendian (Manterola'tar Ander'ek).— Manterola'tar Gabirel idazlea (Onaíndia'tar Santí aítak).— Manterola'tar Gabírel Eíbar'en (Zelaia'tar Pedro'k).— Manterola'tar Gabirel umeakaz erbestean (Belaustegigoitia'tar Maitena'k).

13'etan: Dantza-Taldearen ekiñaldia.13,30'ean: Manterola'tar Gabírel'en etxean oroi-ikurra ipintea.

14'etan : Erri -giroko bazkaria Zulaibar Lan -Ikastegian.(Bazkarira joan naí dabenak martiaren 10'a baíño lenago txartela artu bearko dabe Zeanuri'ko Uda-letxean edo Sagarna jatetxean. Ordaíntzekoa 2.500 pezeta ízango da.Omenaldian bertsolaríen eta txistulerien ekíñaldíak izango díra.

EUSKERAZALEAK/EUSKERAZAINTZA

OLAZAR'tar MARTIN'ek15

ERBESTETIK

ECUADOR'TIK(Kitxua indioakin bakarrik)

Kotakatxi mendi garaia betiko edurrez zuri rusi -manta bi neukazan, izera barik, baina danadago, eta onen azpian indio talde bat bizi da. garbi eta txukun egoan. Ondo lo egin neban.

Eskola eleiza biurtuko da. Ango jendea aur-pegiz baltzezka da, txikiak gorputzez, aurpegiborobilla eta begi txikiak. Gizonak ule luzeaksorbaldarainokoak, buruan zapi zuria, eta oine-tan abarketa antzekoak.

Arratsaldeko seiretan eldu nintzan errira.Agur egitera joan nintzan alkateari, eta onekbeste barik esan eustan: Aitatxo, emen erri one-tan ez gara danok erlijiño batekoak. Emengobatzuk "Bajai" erlijinokoak dira. Argi eta garbiesan eustan.

"Bajai" erlijiñoa zer da?

Persiatik etorritakoa da. Emen, Ibarra de-ritzon errian, irrati emisora bat dauke, eta egu-nero bi aldiz berba egiten dabe. Emengo batzukentzuten dabe. "Bajai" uzkurtzaren mamia auda: Jaungoikoak gauza guztiak egin dauzala,Jaungoikoa guztion aita dala, Gizon guztiak ba-kean gudarik egin barik bizi bear dogula, etaabar. Ez dabe kristiñauen aurka ezer esaten,baina Jesukristo aitatu be ez. "Bajai" ikasbideamusika bigun eta atseginez lagundurik za-baltzen dabe. Izlarien abotsak be bigunak diraeta astiro astiro berba egiten dabe...

Alkateak bere etxera eroan nindun, eta bereemazteak arroza maizenarekin nastuta emoneustan.

Ango indioak erdera gitxi dakie, eta nikkitxua gitxi. Orregatik abesti asko egiten gen-duan, eta gogoz egin be. Kantu politak benetaneta biozkoiak. Onek kemena emon eustan.

Nire gela zementoz egindako etxe bateanegoan, ate orde estera bat, eta leio orde bestebat. Otza alde guztietatik sartzen zan. Nik bu -

Goizean ontzi andi bat urez beteta neukanaurpegia garbitzeko. Kafe beroa artu, eta otoitzegin ondoren lanean asi nintzan.

Umeekin asi nintzan. Amarretan Eukaristia,abestiak ikasi eta abestu, dantza, eta txalo egin.Au izan zan nire lenengo katekesia.

Gero etxeak ikustera bedeinkatzeko. Angoetxeetan ez dago aulkirik, ezta mairik. Esteraklurrean zabaldu eta onein gaiñean jan, jolas, Ianeta lo egiten dabe.

Jendeak pozik eta maitasunez artzen nabeeuren etxeetan, otoitz bat esan, etxea bedein-katu eta pozik geratzen dira.

Emon nebazan amabost eguneko misiñoakbesteen antzekoak izan ziran. Azken eguneansei metroko gurutze bat eregi genduan "gurutzebidea" eginez.

Azken egunean kitxua ekien lekaime bi etorriziran, eta olan dana ondo amaitu zan. Lenagoetorri baziran obeto, baina ezin dana, ezin da.

Katakatxi'ko lana amaituta irureun bei dituanSanta Isabel etxalde edo aziendara joan nintzan.Ango esnea Caianbe'ko gaztai lantegira saltzendabe. Euskaristia etxe aurrean ospatu genduan,eta askok jaunartu eben. Gero etxeko andreakbere seme -alabak ezitzen dituan ikastetxera beeroan nindun. Ango nagusia kristiñau zintzoazan, eta oso pozik artu nindun. Ikasleai itzal-ditxo bat egin neutsen, eta gero Eukaristia lan-dan aize zabalean ospatu genduan. Danak osozintzo eta begirune andiz egon ziran.

JOSE MARI BOLLEGI. S. J.

16

EUSKEREA

II ESALDIEN JATORTASUNA II

Aspaldion nabil esan naian norbaiti (edo nor-baitzuri) geruago ta "EZ ' geiago entzuten etaidazten dalako "Gerundio" aldakorrean etaabar. "AZ = ET ' idatzi ta irakurriaz, esan naiaukatzen clan euskera gatxa leporatzen dauskue-lako NAI TA NAI EZ.

Ekiñen ekiñagaz, esanak esanaz = esanak esanezgauzak egiñaz = gauzak egiñezon egiñaz = on egiñezerakutsi naian = erakutsi naiezeskerrak emon, eskerrak emoteko = eskerrakemonezorretara egiñaz, zuzentasunagaz = orretara egiñez zuzentasunezikusi naian, ikusi nairik = ikusi naiezauzi batera garoiaz = auzí batera garoez

Zeintzuk dira esaldi egokiak eta esaldi egoki ezak?goizian goizetik = goiz goizezaskenian naigabeaz = askenez naigabezizena entzunaz = izena entzunezbildurragaitik = bildurrez

Nun dago jatortasuna eta zentzuna euskalkiotan?aztertu egízu = azter ezazuegin dagiozuela = egin dezaiozuelasiñistu eidazue = sineztu ezai dazueez dago ezer eziñik = ez bai da ezer eziñikerregutu egizu = erregutu ezazumaite egizu = maite ezazudagikezu itzakín eta egiñakin = dezakezu itzez eta egitezoba litzake lauki bategaz = obe litzake kuadro batezziur egonaz eun urtian, eun urtetan = zigur egonez eun ur-tez

Nortzuri agertu eretxiak, esakera onek ata-rako ba-dabe ondoren jatorrik? Len Begoña'tikeguastenetako Mezatan entzuten zan esanaz etaeskerrak emonaz

Baita Elorrio'tik Balentin deunaren lenengoegunian, obispo Jaunak esanaz eta eskerrakemonaz emon eban Meza.

Zorionak eta eskerrik asko emon nai neus-kioe abadeai leen lez, eskerrak emonaz esanaMeza emoten daben guztiai.

BITORI MENDIA

Erantzun batzuk: Ez dot uste gauza ziurrik da-goanik arlo oneitan. Dana dala neure eritxi bat-zuk agertuko dautsudaz: -az erabilli, egitekoaeginda geratzen danean: "Agur esanaz, isilduegin zan". -ez, ostera, egiten jarraitzen danean:"Agur egiñez joan zan bere itxas-ontzian".

-gaz erabilli norkia edo biziduna danean: "Se-narragaz etorri zan", "txakurragaz joan zan ei-zara". -az erabilli bizibakoa danean: "Mailluaz joeban arria".

Egizu/ezazu, biak dira jatorrak, bata Bizkaia'neta Gipuzkoa'n bestea.

"Auzi batera garoaz" batek, "Auzi batera ga-roez" arerio guztiak.

"Goizean goizetik" noz asita esan nai dau,"goizean goizez" ostera iraupena da, goizarenjoanean.

Dana dala, pozik irakurriko gendukez, idaz-teko ain bearrezkoak diran arau batzuk -az eta-ez onei buruz. Esku-artean daukagu AmbrosioZatarain'en idaz-lan argi bat. Meza-liburuanagertzen diranean olako esaldiak noz dagozenzuzen eta noz ez, agertzen dau EUSKERA aldiz-karian argitaratuko idaz-lan orrek. Ez dago da-nean emen esan dodanaz batera.

OLAZAR'tar MARTIN'ek

Gure erriaren aurrerapenagaitik.Milla urtekoa eta gaurkoa dan gure kulturagaitik.

Gure erritarren ametsakaitik, bizkaitarrentzat onena dan guztiagaitik.Gaur, atzo eta gero Bizkaia.

Bizkaia beti.

1 00 PEZETA

EUSKERAZALEAK Colón de Larreátegui , 14 - 1.° dcha.BILBAO-1

BIZKAIKOAURREZKI KUTXA

^ CA~A I)E AHORROS

v VIZCAINA