Arbizu 2008

Oihan Ederra

barkilloa dermioak karrika ikastaroak jakarene-txea erakusketa iyotiek txistorra hitzaldiak san-juanak zerrendak ikastola ibilaldiak sandindei we-borria oihanederra zozketa argazkizaharrak lezi-za jakinmina karrozak elkartiek koadrillak mapaahotsak ipuinak zinea filminak gogoa gaztainaktalla korua Marda bilerak martxoak8 aminataai-ttuna bertsoak korpuseguna euskara kantua itxekabizenak sua errota ardodastaketa parranda triki-tixa herrimina afaria fanfarrea kartela egitaraualehiaketa auzolana aate proiektua antzerkia bide-oa artikulua kamixeta leiyuek magia buruhandiakherriyanitxa liburutegia bordak marilonbrenzal-diya kintuek pintura kalejira gerrazibila historiaberiain literatura elurra arda zatak dantza almin-tea trosketa korrika boletoak bilerak koadroak la-guntza gazta txatarmorroak atorra bazinakienganbela zuhaitzak marrazkiak kulturtaldea musi-ka zakubek lurra eszenatokia artea ermitta joku-bek kuxidazubideaixabel haurrak zartana santa-geda nekea beendubek rallya joaldunak eskola zu-baate bonbolontena bidiek herriya ganbaratxoatxokolatea buzoneoa eskea sormena kontzertuasukaldaritza eskuak landareak ordenagailua gaz-teak egutegia ingelesa ideiak jantziak oroimenaherria txalaparta basoa ezkilak

Badoa 2008. Beste urtebat, nola edo halaZizkerteren gurditik tira-ka, antzinako mandazai-nen antzera, baina idienlaguntzarik gabe. Ezin(gehiegi) kexatu, halere.Ez atzera ez aurrera egongarenean, leporaino tra-batuta, zenbatetan ez otezaigun hurbildu lagun-tzaileren bat, atzetik biz-karrarekin bulkatzera,eta eskerrak! (txatarre-tan, sandindei egunean,bertso afarian… aupazuek!) Batzuetan gainbe-herak topatzen ditugu bi-dean eta guk ere saltoegin eta barna sartzen ga-ra, abiadan doala aprobe-txatuz (adibidez, ahozkoondarea biltzeko lanamartxan ikusi genuene-an, azkenik!). Orduan baigozatzen dela, goitik ikus-tean atzean gelditzen do-an bidea… Berehala helduda berriz aldapa, ordea,eta hantxe gu, zamari eu-tsi ezinik, etsipenak jota,gurdia betikoz bide bazte-rrean uzteko bakarrenbat uhalak askatzera edoakuiluarekin txista (pix-kat) egitera noiz etorriespera… (ai, hitzaldienegunetan, ordua ailegatu-ta, gela hutsik eta hizlariaharrituta…)

Egia esan, gurdia arinada, ez du hainbeste lanikematen, baina askorenartean hobeki eramanengenuke, eta beteago, si-kiera hamargarren urte-betetzeko ospakizuneta-raino…

Kulturak bere buruazpentsatzeko aukera ema-ten dio gizakiari. Harkbihurtzen gaitu gizaki,arrazoidun, kritiko etaetikoki konprometituak.Haren bitartez balioakbereizten ditugu eta hau-tuak egiten. Gizakiarenadierazpenerako bideada, gizakia bere buruazjabetzeko bitartekoa; kul-turari esker, gizakiakbere burua amaitu gabe-ko proiektutzat hartzendu, berak egindakoazalantzan jartzen du, esa-nahi berriak bilatzen dituatergabe, eta beragandikharatago doazen lanaksortzen ditu. (UNESCO,1982: Mexikoko Adieraz-pena)

2

ak

k

a

k

a

n

aa

a

Proiektu horren helburu nagusia daEuskal Herriko ahozko ondarea etaherri hizkerak bildu eta hedatzea;hau da, gure herrietako adineko jen-dea elkarrizketatu, eta euren euskaraeta bizipenak jasotzea eta herrita-rren artean zabaltzea. Atseginezonartu zuten gure eskaera,Arbizuraetorri ziren azalpenak ematera etagurekin batera aritzeko prest zeude-la adieraztera.

Udalak gure taldearen proiektua-rekin bat egin zuen, eta bai finantza-keta bai lan metodologia ezartzekolankidetzarako hitzarmen bat izen-petu genuen. Haren bitartez, etahasteko, urtebeteko epean 30 elka-rrizketa berri egiteko konpromisoahartu genuen, bai eta arbizuarrengrabazioak, aurretik egindakoak,bildu, digitalizatu eta segurtasunkopiak egitekoa ere. Badihardugutaldearen metodologiaren arabera,lana ez da mugatzen grabazioa egi-tera, Ondoren grabazio hori kodifi-

katu (minutuz minutuko laburpe-na) egin behar da, gaiak banan-banan identifikatzeko eta aurrerago-ko lana errazteko (ez baita ahaztubehar bildutako materiala herrikoartxiboan gordeko dela, Arbizukohizkerari edo ohiturei buruzko iker-lanetarako erabiltzeko aukera ema-nez), eta azkenik grabazio bakoitza-ren informazio guztia horretarakosortutako datu-basean txertatubehar da.Azken helburua da lanarenlehendabiziko fasea 2009ko Sanjua-netarako aurkeztea, ordurako webgunean ikusteko moduan jarrita.Orduan erabakiko da zer egin: biga-rren faseari ekin, beste 30 elkarriz-keta egiteko, edo lehen fasean bildu-takoa transkribatzeari, paperezkoargitalpen baterako, adibidez.

Lanaren ardura Xabier Reparazekhartu zuen bere gain, eta ondokoelkarrizketan azaltzen ditu orain arteegindakoaren nondik norakoak.

Zizkerte Kultur Taldearen asmo-etako bat izan da, sorreratik berta-tik, Arbizuko ondarea bildu etaaztertzeko lanak egin edo bultza-tzea, orain arte bildu den materia-laren berri jaso eta, ahal den neu-rrian, material berria ere prestatueta nahi dutenek erabiltzekomoduan jartzea. Horren adibidedira argazki zaharrak biltzeko ideiaedo etxeen izenak eta argazkiakweb orrian jartzea, Jakaren etxea-ren inguruko erreportajea etahitzaldia..., eta orain azkena,“Ahozko ondarea” deitu dugunproiektua, herriko bizilagun zaha-rrenei elkarrizketak bideoan graba-tu, gorde eta haien zabalkundeaegitea alegia.

Egia esan, urteak dira buruarieragiten hasi genionetik gai haulantzeko, eta saio bat baino gehiagoeginak gaude, egitasmoa gauzatze-ko bidea asmatu ezinik. Galdezkaibili ginen Mankomunitatean,Altsasuko udalean, bagenuelakoantzeko beka batzuen berri, bainaez zetozen bat gure asmoekin.

Badihardugu Euskara ElkarteakEuskal Herriko hizkerak bildu etaAhotsak proiektua (horren bitartezhainbat herritan egin diren eta egi-ten ari diren bilketa etnolinguisti-koak koordinatu eta berriak egitenari da) martxan jarri zuela jakingenuenean, ordea, gure aspaldikoasmoari ezin hobeki egokitzenzitzaiola pentsatu eta hala adierazigenion Udalari, interesgarria zela-koan. Hurrengo pausoa, beraz,aipatutako “Euskal Herriko Aho-tsak” proiektuaren sortzaileenganajotzea izan zen, laguntza eske.

3Oihan Ederra 2008

Arbizuko ahotsakahozko ondarearen bilketa

4 Oihan Ederra 2008

Aprobetxatuko dugu hemendik dei egiteko, batezere etxeko gazteei animatzeko aittun-aminak partehartzeko proiektu honetan, eta bideoz ezpada,ahotsa grabatu, Xabi joango da eskatuz gero, edoberaiek ere egin dezakete, eta gero guri ekarri.Seguru gaude behin baino gehiagotan entzundituztela haien ahotik historia bereziak eta onalitzateke horiek biltzea, aurrerago, etorkizuneandenok horren berri izan dezagun…Pena dabizipen eta esperientzia horiek galtzea.

bada, eta baietz esaten dute, hori eginbeharra dagoela. Gero beste egunenbatean gelditzen gara, edo arratsalde-an bertan, nahi dutenean entrebistaegiteko. Normalean, jarrera, egindutenen artean, nahiko ona da. Gerobadira familia batzuk ez dutenak eginnahi, zuzenean arrazoi zehatzik emangabe, denbora faltagatik, edo lotsaga-tik… pentsatzen dute ez dutela ezerkontatzeko… Baina hor bi gauza argiesan beharra daude: bata, guretzatdena dela interesgarria eta prest gau-dela nahi duten guztiena biltzeko, etabestea, ulertzen dugula norbaitekgogorik ez duenean edo ezetz esatenduenean eta ez dugu insistitzen, hauborondatezko gauza bat baita, eta ezdugu inor behartzen, ez horixe! Lan honen harira, aurrera era-

mateko ardura bere gain hartuduen Xabier Reparazekin izangara, zuzenean kontatzeko nolajoan zaizkion gauzak orain arte…

ZZeerr ppeennttssaattuu zzeennuueenn ZZiizzkkeerrtteekkhheerrrriikkoo aahhoozzkkoo oonnddaarreeaa bbiillttzzeekkoopprrooppoossaammeennaa eeggiinn zziizzuunneeaann??

Hasieran iruditu zitzaidan lanhandi samarra zela niretzat, bainagero batzuekin eta besteekin hitzeginda, eta Badihardugukoenlaguntza izanen nuela jakinda,gogoak hartu nizkion.Haiek hone-lako lanetarako sortu dute propioeredu bat, eta oinarri egokia da,nahiz eta gero nik moldatu beharizan dudan hemengo bizimodu etahizkerara, baina erreferentzianagusitzat hartuta.

ZZuurreekkiinn hhiittzz eeggiinn oonnddoorreenn,, zzuu eerreehhaassii zziinneenn ppiixxkkaa bbaatt ppeennttssaattzzeennnnoollaa eeggiinn……

Bai, Zizkertekoekin hitz egingenuenean aipatu zidaten proiek-tu hori, “Euskal Herriko ahotsak”izenekoa, eta hura begiratzen eta

nire aldetik egituratzen hasi nin-tzen,baina gero,Badihardugukoe-kin elkartu ginenean, nahiko garbigelditu ziren gauzak. Gero, entre-bistak egiten hasi nintzen, lehe-nengo nire aitonari, etxean eginnuen, gero borratu eta beste bategin nuen, eta hura ondo aterazenean hasi nintzen egiten batenbatzuk eta dagoeneko hamabostditut eginak. “Entrebistatuen”aldetik, beharbada lehenengojarrera da “ez dakit ba…” bainaikusten dutenean, nik lehenengogauza esaten dudana da zein etxe-takoa naizen, konfiantza hartze-ko… Askok anaiarekin nahastennaute, entrebista egitera noanez,kazetaria naizelakoz… Baina azal-tzen diet zertan ari naizen etaorduan konfiantza pixka bat har-tzen dute. Etxe batera lehenengoaldian joaten naizenean, lehenen-go eta behin esaten diet zer arigaren egiten, udaletxearendakoartxibo bat dela, garai bateko kon-tuak gordetzeko, hemendik berro-gei urtera norbaitek nahi badujakin nola bizi ziren arbizuarrak,

Arbizuko ahotsak

5

gauzetaz hitz egiteko, lehengo lanbi-deak, lehengo ohiturak, festak, etaorduan, eta haiekin jartzen zaraetxean, salan edo, eta hitz egitenduzu haiekin, besterik gabe

EEttaa ggrraabbaattzzeekkoo pprroobblleemmaarriikk iizzaanndduuzzuu,, bbaaddaakkiizzuu,, kkaammeerraarreenn aauurrrree--aann……

Bai,beldur pixka bat ematen zuen.Gaur egun honelako lanetan ez lukezentzurik irudiak ez grabatzeak,egiada, baliabide onak eta erabilerrazakditugulako, baina kameraren aurre-an ez gaude ohituta, eta adin batekojendeak gutxiago.Gainera, hasieranfokoa eta mikrofonoa ere erabiltzen

genituen, Badihardugukoek utzita,baina fokoa, adibidez, ez dut inoizerabili, desatsegina iruditu zitzaida-lako hasieratik, eta mikrofonoaberriz, hasieran erabiltzen nuen,baina jarri eta batzuetan engantxa-tzen zen, jaleo bat zen… oso desero-soa. Kamerak oso ondo grabatzenduenez ahotsa, ez da behar mikrofo-norik. Kamerarekin zer egitendudan? Sartzen naizenean jarri etaesan hor jarriko dudala baina lasaiegoteko, ezta begiratzeko ere,konektatu eta uzten dut jarrita, etalisto… hasieran begiratzen diotebaina gero ahaztu egiten dira…

BBeerraazz,, zzeeiinn iizzaann ddaa pprroozzeessuuaa,, hhaassiiee--rraattiikk hhoonnaa??

Lehenbiziko gauza egin genuenaizan zen zentsua hartu eta adinamugatu: herriko zaharrenetatikhasita -96 urtekoa da,Atxoonekoa-, eta hortik behera 70 urte dituzte-netaraino. Gero, aukeraketa egingenuen, eta aukeratu genituenenartean, berriz, badira batzuk gaixo-rik daudenak,beste batzuek ez dutegogorik izan egiteko, eta zerrendanaurrera egin dugu. Helburua zen30 elkarrizketa egitea, eta momen-tu honetan erdiak eginik daude, 15,eta 1927an jaioak eginak daudeorain, 81 urte ingurukoak, beraz.Eta beste 15ak eginda, nik uste dut75 urtetik ez garela jaitsiko… horpopulazio tarte handia dago, 75-80urteen buelta horretan.

BBeerraazz,, lleehheennddaabbiizziikkoo ppaauussooaa,,zzeerrrreennddaa hhaarrttuu eettaa aazztteerrttzzeeaa,, eettaaggeerroo kkoonnttaakkttuuaakk,,eettxxeeeettaarraa jjoottzzeekkoo??

Bai, kasu batzuetan, hala egitekokomentatu, baina gehienetan eginizan dudana da etxeetara joan,semea edo alaba ateratzen badahaiekin komentatu asmoa edo,zuzenean ateratzen bada adinekopertsona hori berarekin komentatueta gehienetan jarrera ona izan duteeta baiezkoa jaso dut.

Ez genion kutsu ofiziala emannahi, alderantziz, garrantzirikgabeko zerbait dela ulertarazi.Guretzat oso inportantea da, bainabeste arrazoi batzuengatik… kultu-raren aldetik edo herriaren ondareadelako, baina ez seriotasun handi-koa, bestela gauza askotaz ez luketehitz egingo… Nik planteatzen die-dana da, eta hala ikusten dute, nihaiekin hitz egitera noala, ordu erdibat, berrogei minutu -gero gehiagoluzatzen da, normalean-, lehengo

6 Oihan Ederra 2008

7

Arbizuko ahotsak

gabonak- Gio, Pazkotan ta, zerbeitt eitten ziñubien?- Txokolatiek eitten giñuzkiyen.- Txokolatiek?- Juntetu denok, pues zenbat diru zen... hainbeste. Ta

egun betes akordatzen neiz, Ixurkonien giñakan txoko-latia, ta Ixurkoneko itxe horrek zuben, guai itxek etaeiñ ttubie, beya, kanton hartaa, terraza hartaa, patiyohartaa bintzet ataatzeko; eta jendia sartu zeitteken ba,sartu zien bezela mutikuek. Ta guk txokolatia eittengiñuben, ta txokolatia eitten zenien, ondorien neibazi-ñuben uzten ziñon mutikuei ta ez balin baziñuben nei ezziñon uzten, ezta? Bueno ba, ta beti kostunbria zakiyenbesten meenda jatia. Ta Ixurkonien geundela txolokola-te hura, ustez utzi zubien ongi beya! Hizketa aillatugiñenien, haik ataia jo zubienien gu atai ginen ataira ta ,haik eta ahal zubien bittertien beste batzuk txokolatehura janik! Handik barna sartuta! Esan giñon, sekulageyoo ez duzubie jan ber, ez estalita ta ez ageien! Esangiñon (farrez).

- Bei, haiei ya ez ziñon utziko!- Bei, ta hola, hola ibiltzen giñen.

Puri Petriati 83 urte

1925eko otsailaren 2an ANTTONENAN JAIOA (desagertu zen)-MOTZARENARA EZKONDUTA

8 Oihan Ederra 2008

OOrrdduuaann,, ggaauuzzaakk zzuukk ppeennttssaattuu bbeezzaallaaddooaazz,,gguuttxxii ggoorraabbeehheerraa??

Nik pentsatzen nuen entrebistenahorrela izanen zela, eta azkeneanuste nuena baino errazago gertatzenari da, haien aldetik, gauza gehiagoesaten dizkizute, eta ongi… Bestal-detik, informazio guztia, bideoangrabatutakoa, ordenagailura pasa-tzean, landu behar da, moztu, zatiakgaika antolatu, eta horrek espero bai-no lan gehiago eskatzen du. Entre-bistak azkenean, gehienez ere ordu-bete hartzen dizu, eta egun batean biedo hiru egin ditzakezu, nahi izanezgero, baina horrek ondoren daukanlana, ordenagailuan, antolatzen,entzun, zertaz ari den apuntatu…Bai, uste baino lan gehiago dauka.Hasieran gehiago, orain azkarragoegiten dut. Hasierako hamarrak izanziren lan gehien eman zidatenak,orain errazago egiten zait.

LLaann hhoorrii iinnppoorrttaanntteeaa ddaa,,ssiisstteemmaattiizzaa--ttuu bbeehhaarrrraa ddaaggoo,,ggeerroo aarrttxxiibbooaakk kkoonn--ttssuullttaattuu aahhaall iizzaatteekkoo eettaa wweebb oorrrriiaannjjaarrttzzeeaarrii bbeeggiirraa……

Bai, Badihardugukoek oso zehaz-tuta eta antolatuta dituzte gaiak, esa-terako, familia, etxeko lanak, herrikobizitza, festak, eskola… eta galderakhorri segituta egiten dira, erreferen-tzia bat dugu gaien inguruan etahaien arteko loturen inguruan. Gerohaiek esplikatu ziguten grabazioakgordetzeko modua, zati laburretan,eta zati bakoitzaren gaia zein denadierazita. Hartara, noizbait ikerke-taren bat egin nahi bada, demagun,janzkerari buruz, “janzkera” aipa-tzen den grabazio guztietara jo ahalizanen da zuzenean, grabazioanatzera eta aurrera bila ibili beharrikgabe.

UUddaann hhaassii zziinneenn llaanneeaann,, eettaa bbeesstteeuurrttee eerrddii bbaatt dduuzzuu aauurrrreettiikk,,ssaannjjuuaannee--ttaarraaiinnoo,,aammaaiittzzeekkoo……

Bai, hori da. Momentu honetanerdia egina dago, hamabost elkarriz-keta, digitalizatuta, gaika zatituta…Eta hemendik aurrera beste elkarriz-ketak, beste 15ak egitea falta da,hemendik eta sanjuanetara, digitali-zatu eta prozesu bera eman. Eta geroBadihardugukoekin, dena prestdagoenean, web orrian hasi sartzen,bertan gordetzeko eta horietakolagin batzuk ikusgai ere bai.

Gero badaukagu beste lan bat pen-diente, hitzarmenaren xedeetakobat, alegia, eta da lehenagotik eginikdauden grabazioak bildu, digitaliza-tu, gaika zatitu, orain egiten ari gare-nekin bezala, eta sarean jartzea.Batzuetan lehenengo pausoa da zai-lena, hau da, grabazioak lokalizatzea,beraz, hau irakurtzen duen edonorkgrabazioen berri badu, gureganaetor dadila, benetan eskertuko dugulaguntza.

ZZeerr oonnddoorriioo aatteerraa dduuzzuu oorraaiinn aarrttee llaannhhoonneettaattiikk??

Ba, batetik, merezi duela. Kasurenbatean, komentatu dugu, elkarrizke-ta egin eta, beharbada, ez duzu lor-tzen ateratzea dagoen guztia, bainapertsona horren ikuspegia gordetzenduzu, gero beste batzuengana jo etadesberdina da. Interesgarria da testi-gantza hori jasotzea, generazio bate-na.

Horrekin batera, ohartu naiz gaiakere askotan errepikatzen direla, hitzegiten dizute nekazaritzaz, eultzeaz,edo txerriak hazi eta hiltzeaz, eta lanhoriek errepikatzen dira, hori baitaburuan daukatena; aldaketa ere maizaipatzen da, ia-ia guztietan, beti esa-teko lehen bizitza oso gogorra zela,gosea, taloa besterik ez zegoela, bai-na gaurko egunarekin konparatuta,gaur oso ongi bizi garela baina harre-mana, herritarren arteko laguntza,solidaritatea askoz handiagoa zela,eta askori entzuten diozu “lehendenak prest laguntzeko egoten zirenbaina orain bakarrik bahago, baka-rrik hago, e?” Beraien ikuspegi oro-korra hori da. Gero sanjuanak, edotxatarrak, lehen askoz politagoakziren, jendeak kantatzen zuen, ikus-pegi idealizatua dute iraganaz, mun-du hori desagertu delako, aldaketahori gertatu da mundu tradizionale-tik gaur egungora eta aldaketa horiidealizatuta dago, garai hartan gazte-ak ziren, gainera. Beraiek esaten dutegauzei gaurko egunean lehen bezalabegiratuta, denok aberatsak izangoginatekeela… lanak, festak, auzola-nak-eta kontatzen dizkizute, onakbalira bezala, eta laguntza, familia…baina beste aldetik dago gosea, kan-pora joan behar zirela lanera, ezzegoela dirurik, askotan trukeanematen zirela gauzak… elizarenkasuan apaizari eman behar zitzaiz-kiola gauzak bedeinkatzeagatik, edoaskotan etxean jatekoa falta zeneanapaizari eman behar zitzaiola… gau-za batzuk onak dira eta beste batzuk

9

Arbizuko ahotsak

gabonak- Ta hola, bestela eztakit, Pazkotan, hola Gabonetan zerbeitt

eitten zen?- Ah bei! Ai hau pena!- Zerbeitt espeziala eitten zen?- Bei, orduben hasten zen beendubek eitten San Klementetan,

San Klementetan beendubek eitten giñuzkiyenitxetan…gaur,…launbetien batien, hurrenguen bestien,…tahola. Eta askotan eitten giñuben, hobeenien, bizkotxada eiñta leyuen utzi, eta zu eske fan ta mutikuek hartuuik leihotik!Bei ta, gio mutikuek eta faten zien ta, been itxen iguelta,...hola ibiltzen giñen. Beita, Pazkotaaño holeixe ibiltzengiñen.

-Beendubek eitten?- Bei, beendubek eitten zien, txokolatia ta holako gauza batzuk

eitten zien, beya launek eh? Gio mutikuek faten zien ta…betizerbeitt.

-Bueno ba, ongi.- Bei, beste behin, akordatzen neiz, eztakit zenbat urte iruiko

nittuben, asko ez bintzet. Geunden, Ostatuko bordan, neska-tuek, Rosaan Karmen eta zerak…kuadrila, ta ez dakit zubenaittuna de ez zen oonen. Gio Batista…zeraana,…Atsoonekuaeta hor ginen kuadrila, Jose Lukasena ta hola, han giñaiztenbordan. Beya ez dakit ze iruiko giñuben,estaliyen o, jolasien bintzet. Faten dakiuAtsooneko Jose Mariin aitaginarreba, Iña-xiin aittuna…

- Benito?- Benito! Oi ama! Ataia zabaldu ziun, ze pen-

tsako zuben eitten giñuzkiyela… denok zen-beittalde leixterka borda hortati, Ostatuko-ti! Bei.

Katalina Araña 87 urte1921eko irailaren 13an KAPITXEKOAN JAIOA- ELIAS LARREAREN ALARGUNA

10 Oihan Ederra 2008

tean, jabeari txerrikume bat edo bieta txerrama bueltatu behar zizkio-ten, eta gainerako txerrikumeakhaiendako gorde…; behiekin ereegiten zen, uzten zieten behia terne-ra egiteko eta ternera berendakogorde zezaketen diru kantitate txikibaten truke. Bada, batzuek oso ongigogoratzen dituztelako horrelakoaketa beste batzuk berriz ez zekitenexistitzen zirenik ere, eta harrigarriada.Txatarretan berdin, ba omen zenkanta bat, aingeruak gara, zerutikheldu gara… eta ohitura zegoen eli-zara joan eta elizako dorretik bota-tzeko lapiko zaharrak, 15 urtekomutikoak… eta batzuek oso ondogogoratzen dute hori eta bestebatzuk ezetz esaten dizute, horrela-korik ez zegoela… edo aittuna etaamina, txatarretan, batzuek esatendizute toki batean, beste batzuk bes-tean…

Beste gauza on bat izan da, nirekasuan, herriko etxeak eta familiak,harremanak eta, ezagutzen nituenaittunak eta aitak kontatuta, bainakonturatzen naiz orain askoz gehia-go dakidala, zer izan den Arbizundenboran zehar, niretzat ikasi dut.Pena, aldiz, ezetz esaten dizutenean,haiekin hitz egiteko gogoekin geldi-tzen zarelako, haien bizipenak galduegingo direlako, eta pena ematendu…

EEttaa llaannaa aammaaiittuuttaa,,zzeerr aassmmoo ddaaggoo??Sanjuanetan aurkezpena eginen

dugu, herriko jendeari lana erakus-teko. Bigarren fasea egitekotan,beharbada mereziko luke bestemoduren bat probatzea, kontuanhartu behar da beste 30 pertsonahartuta gaiak behin eta berriz erre-pikatuko liratekeela, denak antzekobizimoduaren ingurukoak direla-ko… baina beste modu batzuk bilatudaitezke,bakar batzuk bildu, taldeanhainbat gauzaz hitz egiteko, edoSandindei aldera joan haiekin,zuhaitzen izenak eta landareak, ani-maliak, toponimoak biltzeko, bestegauza batzuk, etxetik kanpokoak,zeren, normalean beraien lanaz hitzegiten dizute, baina hortik ateratadibertsifikatuko da elkarrizketa,gaiak… animalien izenak, adibidez,zaila da etxe barrenean ateratzea…hotsarrubia, mirtilla… hitz askodaude eta horiek galdu eginen dira,bai basoarekin lotutakoak, lehengolanekin…

Beste fase batean egin daitekeengauza bat da egindakoa hartu, trans-kribatu eta zati batzuk aukeratu libu-ruxka bat ateratzeko, argazkiekin…beste herri eta eskualde batzuetanbezala, gaika antolatuta: azalpenakemanda, dela txerri hiltzea… Gukdaukagun informazioarekin horiegin daiteke… eta argazkiak egiteraere joan daiteke etxeetara…

txarrak baina… askotan kontatzendute, baten bat hiltzen zenean fami-lian, argizaiola, Arbizun saski batenforma zuena, lau puntarekin, jartzenzela, eta bi egunez behintzat emanbehar izaten zioten apezari ogi batoso-osoa, ogi handi horietako bat, etaazkenean beraiek ere esaten zuten,ogia zertarako, bere ternerak hazitze-ko? Beraiek ere konturatzen zirenhorretaz, beste bizimodu bat da, osodesberdina…

Gero beste gauza bat bitxia irudi-tzen zaidana da memoriak zer fun-tzionamendu desberdina duenbatzuengan edo besteengan, batzuekederki baino hobeto gogoratzen dute-na besteei zeharo arrotza iruditzenzaie. “Erkide” izeneko ohitura, adibi-dez familien artean laguntzeko egitenzena: ernari zegoen zerrama utzi pre-mian zegoen familia bati, zaintzeko,jaten emateko, eta txerrikumeak egi-

Arbizuko ahotsak

11

Paseoan Leziza ubeldearen uretatik

Joan zen urtean Patxiri bururatutakoasmoari aurtengo udan jarri genion data:abuztuaren 30a. Eguraldi bikaina zegoen,pantalon motzetan ibiltzeko aproposa etabustitzeko beldurra uxatzeko modukoa.Bide berriaren ondoan egin genuen hitzor-dua eta gogoz abiatu ginen Leziza ubeldeaketa ubelde handiak -Burunda/Arakil- bategiten duten tokira, bidetik hasieran, ubel-de bazterretik gero, uretatik azkenik.

Bi ubeldeak elkartzen diren toki horiparaje polita da, arbizuar askok ezagutukoduzue, umetan eta gaztetan bertara joatenzinetelako bainatzera.Putzu ederrak dau-de, salto egiteko eta jolasean ibiltzeko,bainaezin da ziurtatu ura garbi dagoenik.

Inguruan topatu genuen sanjuanetakomerenduetako aulkietako bat, lehenbizi-koa.

12 Oihan Ederra 2008

Landaretza oparoa da ur-bazterhorietan:zuhaitzak -haltza (Alnusglutinosa latineraz), lizarra (Fra-xinus excelsior), astigarra (Acercampestre), txipoak (Populusnigra)-, zuhaixkak -zumiak etasahatsak (Salix purpurea, S. atro-cinerea), elorria; eta beste motaaskotako landareak (gogoratzen,hostoa marihuanarenaren antze-koa duen hori, Eupatorium can-nabinum du izena latinez, "arike-ta" omen da bere izen arruntabatueraz, ea lortzen dugun Arbi-zun ematen zaion izena bila-tzea...).

Landare "inbasibo" horietaz hiz-ketan hasi gara, bertako landareeitokia hartu eta jaun eta jabe egitendirenak. Horietako bat oso ezagu-na egin da, "plumeroa" izena jarrizioten aspaldi. Inbaditzaileenartean animalien aldetik ere bada-go zer esan, geroago azaldukodugu. Detaile askori erreparatuahal diogu ibilbidean:

- uraren kalitatea: uher ala garbidagoen, aparrik ageri den...(zoritxarrez, analisi sinple bategiteko tresnak ahaztu zaizki-gu, aukera egonen zen urarenpH-a neurtzeko gure ibilbidea-ren hasieran, erdialdean etaamaieran. Beste baterako utzi-ko dugu).

- ur emaria

- zaborra, hondakinak

- ubelde ertzetako landaredia(lehenago aipatu dugu zerbait)

- ubeldeko populazioa: arrainak,langostak...

- kanalizazioa: ubeldea kanaliza-tzeko lubetarik ote dagoen,non, nolakoak...

- ubeldera ailegatzeko bideak,eskailerak,bestelako elementuak(pasabideak,zubiak,hodiak,ponpatzeko sistemak...)

13

Lan handia, ezta? Hasteko, urarenkalitatea neurtzeko modua, tresnarikizan ezean, faunaren presentziak ema-ten omen du.Alde horretatik ez azter-tu dugun tarte osoan, noski. Zenbaittokitan txipa, amuarrain eta langostadago, batez ere putzu handi samarrakdauden horietan.Txipa eta amuarrai-na bertako espezieak dira baina lan-gosta? Lehen (1970-80ko hamarka-dak arte, gurasoek kontatu digute edotxikitan-gaztetan ezagutu dugu) ber-tako karramarroa - "Karramarroarrunta"- geneukan Leziza ubeldeaneta baita Arakilen ere, baina ondorendesagertu egin zen, "afanomikosia"delako gaixotasunaren eraginez. Gauregun ikus daitekeena Seinale Karra-marroa da, atzerritarra. Beraz, ilusioaeginen digu karramarroak ikusteakbaina beste bati kendutako tokia hartuduela gogoratu behar dugu. Herriareningurura gerturatu ahala ura zikinagodagoela nabari du, zabor kantitatea erehandiagoa den neurrian, batez ere,kiroldegiaren inguruetan; bertan,ubeldeak bihurgune bat egiten du, etahondakinak pilatzen dira bazterretaneta ibilguan, hau da, uretan bertan,arazoak izan ditugu pasatzeko, erdi-erdian topatu dugun burni-sareagatik.Era guztietako hondakinak, argazkie-tan ikus daitekeenez. Hau dena urareneremuari buruz.

Zer esan ubeldearen ertzei buruz?Ez daude oso egoera onean ez!! Ibilbi-de osoan zehar nabarmen dira kanali-zaziorako egin diren lanak: mota asko-tako lubetak ikusi ditugu, hormigoizkobigekin egindakoak, zatika hautsita,harriz osatuak, hormigoizko paretak,eraikinen segidan eraikiak.Toki bateanbaino gehiagotan eskailerak daude,baratzeetatik errazago jaisteko urarenertzera, eta arrazoi beragatik ura atera-tzeko mangerak ikusi ditugu hainbattokitan. Zenbait tokitan, pixka batnaturalagoak, baratzeen inguruetanfruta arbola ederrak ikusten dira. Bes-te toki batzuetan, berriz, arbolak diranagusi, berezko landaretza gorde da,osasuntsu.

Ur emariari buruz, behar zuena oteda? gure baratzak ureztatzeko erabil-tzen dugun ubeldeko ura erabiltzekobehar diren baimenak baditugu?

Gure artean aipatu dugunez, bi ozto-po nagusi aurkituko ditugu ubelderakoekintza edo erabileraren bat planteatunahi badugu: ibilbide osoan bi aldeetaneraikita dauden lubeta edo paretahoriek, eta lurren jabetza uretarainobertaraino eraman dela kasu askotan.Gainera, ez da ahaztu behar Ubeldeengaineko ahalmena Ebroren Ur Konfe-derazioak daukala, eta ezer ez dagoelaegiterik haren baimenik gabe.Nolanahiere, ikusitakoan oinarrituta, proposa-men batzuk egitera ausartuko ginateke,helburu garbi batekin: orain arte arbi-zuarrentzat erdi estalia egon den Lezi-za ubeldeari balioa eman, ikusgai jarri,gozamenerako tresna izan dadindenontzat, zergatik ez?

Eta ildo horretan, hona ideia batzuk:

**zzuubbiiaakk eeddeerrttuu,, bbaatteezz eerree eerrrroottaarreenniinngguurruueettaann ddaaggooeennaa: hormigoia estalidaiteke, gaur egun material eta auke-ra asko daude horrelako lanetarako.Antzeko zerbait egin daiteke labade-roaren eraikinarekin, beste itxura batemateko.

**eerrrroottaa iinngguurruuaakk ttxxuukkuunndduu..

**uubbeellddeeaarreenn oonnddookkoo ppaasseeaalleekkuuaa..

**ggaarrbbiittaassuunnaa..

**uubbeellddeeaarrii bbuurruuzzkkoo jjaarrdduueerraakk aarrbbiizzuuaa--rrrreekkiinn..

Guk behintzat badugu erronka parebat datorren urterako, lehendabizikoa,herritik abiatuz goraka jo eta ubeldea-ren bigarren zatia aztertu. Nahi duenguztia etor daiteke.

Eta bigarrena, landareen izenen Arbi-zuko hiztegia osatzen joatea. Horretanere denon laguntza beharko dugu.

AAssuunn,, JJuuaann CCaarrllooss,,PPaattxxii eettaa MMoonniikkaa

14 Oihan Ederra 2008

pira

gua

egun

a 20

08

15

Oihan Ederra

Arbizu 2008