AHMET YESEVi ÜN iVERSiTESI

HOCAAHlVIET YESEVİ'NİN MANEVi MiRAsı

}\O)I(A AXMET JICAYII,L(IH;

PYXAHH MYPACLI

Mustafa Eren

Askar Turganbaev

Nevzat Şimşek

Aidarbek Arnirbek

Hoca Ahmet Yesevi'nin Manevi Mirası

Editörler: Mustafa Eren, Askar Turganbaev, Nevzat Şimşek, A.idarbek Amirbek.

Avrasya Araştırma Enstitüsü Kitaplan N!!6

ISBN 978-601-7805-10-4

Avrasya Araştırma Enstitüsü tarafından basılmıştır. Adresi: Almalı audanı, Marnetova köşesi 48, 050004, Almah, Kazakistan. Tel.: +7 (727) 279 97 94 Faks: +7 (727) 279 24 26 www.eurasian-research.org e-mail: info@eurasian-resea~ch.org

'{'1 Hoca Ahmet Ye~evi lflu~larara~ı Tiirk-Kazak Üniver;itesi Avr:ı'>y:ı .'\:.ışıırm:ı Enstitüsü (ERI). :!0 17.

Bu kitabın her türlü yayın hakkı• Avrasya Araş~a Enstitüsün-e aittir. Enstitünün yazılı izni olmadan, taruhm amaçlı toplam bir sayfaxı geçmeyecek alıntılar b~ç olmak ÜZere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda yayıolao~az ve çoğaİtilaciaz.

Hoca Ahmet Yesevi Ulusla~arası Türk-Kazak Üniv~rsitesi 1\vrasya Araştırma Enstitüsü tarafından dağıhlmışhr.

«Leader Offset Printing» şirketi tarafından Kazakistan' ın Alınatı şehrinde basılmıştır.

Birinci Baskı: Eylül 2017, Almah.

Makalelerde ifade edilen göriişler yazarlarm kendi görüşleri olup, Enstitü 'niin yaym politikasım yan sı tmama!.."'adı;:

PROF. OR. NECDET TOSUN OPO<I>ECCOP .QOKTOP (PHO) HE)I(Jl:ET TOCYH

, , i ,, j

ei ı

; .. [ KAYNAK ESERLERiN TANITIMI .;1

t Ko.Ao~ÇAYH~3E~TIJE}:JJE_PiHE I\4'f:ı&ICThi a,I08:~ ·ı· .. t l

g JSHETTEP,Z:ÇDBJ; TAllffiJb>I.JJIJb>J.[fhi. M~C]8:JIE_C][ ~

i' )][9HE KEİİEIP MAJB(Jbi3,II;l.»Ji: JEJBOI);JEKTEP~ 1 r 3 ,ll;EEJPıDETTEPIMJEH TAHJbi C'f:ı&IPY ~' !:~

!; F@fu? .... ?-..;.il! PROF. DR. NECDET TOSUN i·. t r<<ıt<..,.;;,. "ı IIPOcl>ECCOP ,ı::ı:OKTOP (PHD) HEJK,LJ;ET TOCYH ~.

ÖZET

Ahmed Yesevl ve Yesev!lik hakkında birçok kitap ve makale yazılmış, sempozyumlarda

r tebliğler sunulml!Ş ise de, bunlar genellikle ~ "ikinci el kaynak" sayılabilecek çalışmalar­; dır. Bu konuda ilmi ve derinlikli araştırma

yapmak için öncelikle "birinci el kaynak" i eseriere ulaşılmahdır. Birinci el kaynaklar

Ahmed Yesevl'nin kendi eserleri ile onun ~. r takipçileri tarafından tarih içinde yazılmış ' eski eserlerdir. Ahmed Yesev! ve Yesevllik

hakkıoda en güvenilir bilgiler bu eserlerde !' bulunmaktadır. Bu eserler de genellikle Far­r· i sça veya Çağatay Türkçesi ile yazılmış kay-f naklardır. Bunlardan bir kısmı yayınlanmış, ı. bazılan ise henüz kütüphanelerde yazma ola­ı rak bulunmaktadır. Henüz yazma olan eser­' ler farklı ülkelerin kütüphanelerinde dağınık i ı vaziyette bulunduğu için bunlardan kopya al-i ! mak bazen zor olmaktadır. Ayrıca bu eserler-L den istjfade edebilmek içinÇağatay Türkçesi f ve Farsça'nın iyi derecede bilinmesi şarttır. [ Bu tebliğde/makalede araştırmacılara kolay­l lık olması için Alımed Yesevl ve Yesevllik L haklanda yazılmış birinci el bazı eserler kı­L r saca tanıtılacaktır. ~· ' Hoca Ahmed Yesev1'ye Aid veya Ona Nisbet i' 1:.; ~ C.:.::.C: .. . ..:: .... ....:~ ... ~C:" .. -'-"-'--~·-· ' ~· ---·-·•"

TYİİIH

Axı"ıer 5IcayH )f(aHe (5Icayruıiı<) İliİMİ xa­I(,biH.na KenrereH Kiranrap MeH Maı<;ana­

nap.nı:.uı: )Kapı>II< KepreHi, CHMTI03I·ryr.·ı.nap.na

6ruı:H.L(aManap ~cı:.ım,IJIFaHbl 6enrini, anai1.na 6iPJ .nepeıcrep.nil{ Kanminiri .nepniK «ei<İH­

mi .nepei<I<e3» caHarı:,ma :>Kararı>rH el{6eıcrep 6onı:,m caHana.L(br. An ocı:,ı raı<:ı:.ıpı:.ıp 6oHbiH­rna FbiJiı>tMH )l(<JHe Tepel{ 3eprreynep ;ıcyp­ri3y yllliH an.L(biMeHeH «Heri3ri .nepeKI<e3» KOil)f(a36aleH6eıcrepre KOJI )f(eTKİ3yİMİ3 nıic. ­Heri3ri ı:ı;epeıcrep caHarı:.ma Ax.Mer 5IcayH­.li:İl{ e3İHİH el{6eKTepi l'>İeH OH:&fl{ İ36acapna­pı:,ı Tapanı:,maH con Ke3el{.L(e ı<;oJIFa aJibiHFaH rap~ı )!(a.nirepnep 6onı:,ırı ra6ı:,ma.nı:.r.

ATanMbtlll AxMeT 5IcaYf1 )KaHe (5Icayruıii<)

inİMİ )l(ai1Jiı:,ı Tı>m .nepeıcrep ocı:,ı el{6eıcrep­

ı:ı;eH ra6ı:,marı:.m.nı:.ıFhi .nay T)'.IJ;bipMaH,Qbi. B~ el{6eKTep a.nerre con I<e3el{HİI{ napcı:,ı HeMe­ce ll!aFaTaH TİJIİMeH )f(a3biJIFaH )!(~MbiCTap

.. eKel!İ aH.bi.J<:. ,D:ereHMeH_ 6iPJ eı:ı:6eıcrep.niK Keii6ip 6eniri *apiDinaHhm *arca, an Kefı-6ip 6eniri KİTarrxaHanap.na I<OJDKa36a periR­lle cal(fanb!TI Kene.ni. eni I<OJDKa36a TYPİH.L(e cal(fanTaH el{6eKTep rypni e.ımep.nil{ Kiran­xaHanap&rH.na )!().'Mecİ3 ryp.ne 6onFaH.L(bii(faH onap.nı:.ıl{ KemipMenepiHe I<:OJI *erKİ3y 6ip:. waMa I<HbfH.L(bii< T)Tbl3biTI Kene.ni. CoH,QaH-af\

. ·-- .... ..,

19

.j

2. Fakrnanıe:

, Ahmed Yesevi'ye nisbet edilen Türkçe r mensür bir eserdir. Fakr, dervişlik demek i ı olup eserde bunun şartlan, adabı, mertebele­r ri genellikle maddeler biilinde anlatılmıştır.

Mesela falcrın sekiz . makamı şöyle sayılır:

tevbe. ibadet, sevgi, sabır. şükiir, nza, zühd, iirifiik. Birkaç yazma nüsbası bulunan Fakr­niime, Kemal Eraslan tarafından 1977'de makale şeklinde, 2016'da kitap şeklinde ya­yınlanmıştır.

3. Risale der Adôb-ı Tarikat:

Taşkent'te yazma nüshalan bulunan bu kü­çük Farsça eser, tarikat adabı ve makamlan, mürid mürşid ilişkileri, dervişlik, Allab'ı ta­nımak ve ilahi aşk gibi k:onular hakkındadır. Sayfulla Mollakanagatulı tarafından Kazak Türkçesi'ne, tarafımızdan da Türkiye Türk­çesine çevrilerek yayınlanmıştır (Yesevf'nin Fala·-namesi ve İf.."i Farsça Risalesi, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınlan, 20 16)

4. Risiile der Makamat-ı Erba 'fn:

·· Alımed Yesevi'ye nisbet edilen Farsça, yaz­ma ve küçük bir eser olup şeriat, tarikat, marifet ve hakikattan her biri hakkında onar makam olmak üzere toplam kırk makam ve kaideyi ihtiva etmektedir. Tarafımızdan Türkçe'ye çevrilmiştir.

Ahmed Yesevi ve Yesevilik Hakkında Bilgi Veren Diğer Bazı Kaynak Eserler ise şunlar­dır:

20

ML!Haıtap: ! ı

1. ,auyaHu xwwem: 1 j

AxMeT 5IcaYHJ:ÜFl TYJlİI<D.Ie eııeFU(epiu ı<aM- tı1 THTblH a.JIF8J.UI<bi )I<HHaFbiHI>IF{ aTaj'hl 60JI1>ID •j Ta6ı:.ma):(hi. )l(mraı<:raFI.T eııeH.QepiHif{ Heri3ri ! Tal\bıpı:.ı6ı:.ı AJJııa >K<ıHe nai1raM6apFa .nereu_ Maxa66aTbı, TaMama axııai<. nı6a.naT eryııirt

Maaı:,ı3,nı:.IJII.IFhi >K<ıHe pyxamı e3eıcriııiri, JI.Y.­HHeHiFl n::ıHHJiiri, iKa.JIFaH m::ıae ı<apa HHeiTi .niımapııaprn 6ar.Eıırraırraa cı:.mR mey MeH · 3iıcip 6I:ııc.Eıu.ı. ,lJ;fıyaHH x~rıo.ıeT, apan I<HpHJI-­JJ.HQa MeH naTI:ılH ::ıpimepia.ne 6ipHewe peT >KapiDIJiaH,nı:.ı.

2. fiOIÇblpHCLlta:

AxMeT 5IcaYH.ıtia -rypi1< TiııiH.ıte ı<aıtaM

TapTJ<aH npo3a TYPianeri mrrapMac.Eıı.

<Paıq>/nal\bıp - .n::ıpyimTiK ~u.ıı,ı ıuıcı,m,na

I<OJJ,naHI:ıiJibill, acKeTH3M peTİH,ne COMJlaJibllT, 'j mı.rrapMa TWf:I:ıiCoiHaH aJII:ıiiT t<apaFaH,na . Ol:Lb~ waprrapı:,ı - zypa )KOnDT, MapTe6enepi/ ·.J

Maı<aMı,~ >KanmmaH: aırraa.na Tapay--:çapay eTiıı Tycia.nipinreH. Mı:,ıcaJII.t, <!Jaıq>,nT>IFl

ceri3 M<}pTe6ecialıVMat<aJiblH.f:ırrt peT-peTi 6I:ımaH: Ti36eıcreııiıı KepceTinreH. ôyeııi T<ıy-6a, nı6a,naT, Maxa66aT, ca6ı;ıp, myıcip, I:ıtp3a, 3yx,zl, apHcp.

1 _j

1 :j 'ı

ı

~

I\83ipri TaH.Qa mı.rrapMal:Lbm 6ipHeme I<OJI- j )!(836acE>ı 6ap. Coa.ıı:aii-aı< «fial<bipH:u.ıa» ' 1977 >Kl>IJibJ KepHeKTi FaıthlM KeMaır Epacnaa Taparıı,waH Maı<ana 6oJII.ın iKapwı:ııaHFaB,

KeitimreH 20 I 6 >K1>1Jlbt 6~ ım.rrapMa I<iTan erin 6acı:.IJI1>m WI>TI<I<.aR.

PROF. DR. NECDET TOSUN OPO<t>ECCOP .LlOKTOP (PHD) HE)!(J:{ET TOCYH

J.Sfifi Muhammed Danişmend, Mir'fıtii'l- 3. Pucwıa oep Aoa6bz Tapwçam: kıliii b:

1 . ~ ' ,, !

Ahmed Yesevi'nin müridi olan Sufi Mu­hammed E>anişmend'in Çağatay Türkçesi ile kaleme aldığı bir eserdir. Şeriat, tarikat ve hakikat şeİdinde üç bölümden oluşan eser, ta­savvufi ve ahlaki konulan Ahmed Yesevi'nin-·· sözlerinden de alıntılar yaparak anlatmakta­dır. Birkaç yazma nüshası olan eser, tarafi·.:­ınızdan Latin harflerine çevrilerek 1997'de makale şeklinde yayınlanmıştır.

2.Hakim Ata (Sii/eymmı Bakırgmıi}, Bakır­gan Kitabı:

Ahmed Yesevl'nin mürldlerinden Hakim Ata'nın bazı şiirlerini ihtiva eden Türkçe bir eserdir. Eserde bazı şiiiriere ait şiiriere de rastlanır. Hakim Ata'nın başka Türkçe ve ınaıızum eserleri de vardır. Bakv-gan Ki­tabı'nda dini hükümler, Allah ve peygamber sevgisi, tasavvufi ahlak konulan, dervişliğin faziletleri, dünyaOJ.O tanüiği, kıyamet ahvali, Hz. Peygamber'in mi'racı, Hz. İbrahim ve İsmail'in kıssalan gibi konularda şiirler yer · alır.

3.Hiisômeddilı Hiiseyin b. Ali Sığ11iiki,

Risiile-i Hiisiimeddiu es-Sığuiikf (Meuiikıb-ı

Alımed-i Yesevi)

Hüsamedüın SığDili'nin (ö. 711/1311) Far­sça küçük bir eseri olup Ahmed Yesevi'nin

1 menkıbelerini içermektedir. Yazma nüsha­i: sı Taşkent'te olan eser tarafımızdan Farsça.

metni ve Türkçe tercümesiyle birliklemakale f: şeklinde yayınlanmıştır. ı. i 4.Hoca İslılik b. İsmiiii Ata, Hadikatii'l-ii­ı rifili

)lün6a . ı:cycK,anapDI Talll1<earre caK,TaJIFaH >K~ae· napcı.ı TiniH.ne >KaJLIJIFaH maFbiH eR:- ' 6eK 6o11bm Ta6ı.ına.nı,ı. E~6eıcre TapHK,amm -i

1 a.ne6i MeH ~.ner-r.y:pı.mTapı.ı >K~He MaK,aM.Qa­pı.r!Mcıpi:e6eci, r.rypırr nea r.iYPnrnrria apa- : · .. CbiH.D.aFLI K,apbiM-K,3TLIHaCTap, A~pyinrriı<,

Aıınam.ı taey >K~He Amıarn .nereH Maxa5-6at iYPaJibı TaK,Lıpı,ımap.nı.ı r<,aMniFaa. Epı: ~ en6eıcri l\a3aK. TiniHe Caw<t>ymıa MoJIJiaK.a- . . HaFaP.pibi ay.napraH. All 6i3 e3 Ke3erir.1i3.n:e ., TypiK TiniHe ay.napı.m :ıı<apruma.nı.ıl\. (.5Ica- : )'H.ll.i~ IlaK,blpHaMaCLt >K<ıHe eıci napcı.ı TiniK- ;;, .n:eri pHc.anacı.ı, Am<apa, AxMer . .5Ica)'H YHH- ,, BepCHTeTİ 6acnacı.ı 20 16)1<.)

! 4. Pucwıa oep JltGKCLlfG/IIbl Ep6aeım

;j

. J

E:ıpı AxMeT 51cayı.r Tapanı.ıHaH napcı.ı TiniH.ne ıçanaM tapTI\aH WaFLIH IIThiFapMaCbl 6.011bffi · · caHana.nı,ı. IIIı,IFapMa.na mapırraT, TapHK,aT, M3fPH<l>aT :>K~He ai\HI(aTI<a nıecini ~pK,aH:­

cı,ıcı,ı OH-OHHaH >Kanfibl K,blpbll\ MaK.aM MeR OHLII'( K,arn.nanapı,ı 6epiııreH. lllı.IFapMam.ı

-rypiK TİJiiae ay.napMacı.rn >Kacan >KapiDUia­.ü.biK..

AxMeT 51cayH >K~He 51cayı-tniK iniMi :>KaKın.ı MaF~ıar 6epeTİH Kei16ip .nepeKKe3.nep ·i

l.Coııbı MyxtLıı.ueo ~anuuuıeno, Mupa- · 1ııynb Kyny6: ·ı AxMer 51ca)'H.nin i36acap MYPIITİ Corn.ı

Myxarv;Me.n .ı:ı;aHHWMeH.nTia maraTaH TiJJiH­.n:e >KaJraa mı.IFapMacı.ı 6om.m ra6ı.ma.nı,ı.

J.llı,IFapMa mapHFaT, TapHK,aT >K~He ai\HI(aT -rypiH.ne yın tapay.naa rwa.nı.ı. 8cipece co-

)

! :l

1 1· !

xrv. yüzyılda Orta Asya'da yaş·ayan ve Ye­seviyye tarikatı şeyhi olan Hoca İshak'ın Ça­ğatay Türkçesi ile kaleme aldığı bir eserdir. Henüz yayınlanmamış olan eserin el yazması

i ~~IK. )!~He a~al\ TaK,bı~ı.mtapı.IM~H K,aTap J .nAMeT .ncayımrn: ce3.uepı .n:e r<,aMTbiJIFaH es: .,

·-KeHe illı.İrapMa. Eipıİeme K.Omı<ın6a FcyCK.aJibi j

' bazı nüsbalan günümüze ulaşmıştır. Tara­fımızdan bir tebliğlmakale ile tanıtılmıştır.

15 ana bölüm ve bazı alt başlıklardan oluşan .. ~ - -:--

21

·ı

ımiFapMa nanm ~pimepiHe rpaacıqmnı:nm- i cı.ı >KaCaJib!Hbm, 1997 >KLIJibT MaK,ana erin ı! >KapiDIJlas.nı,ı.

2.X aKli.Jll Ama (Cyneı1uen EaJÇbıpzau), ~

EaJÇblpi!an Kima6bı ·ı

~~

... .=~ .... , -= HOCAAHMET YESEVİ HAKKINDAKi ARAŞTIRMALARIN KAPSAM VE MAH.IYETI ~öLOM l .'O)f{A A.XMET 51CAYI1 TYPAJThl 3EPTTEYJIEP.[{II{ AYIO>IMbl )l(8HE Cl-IDAThl ------

ı-TAPAY. I< -- _

rio ana bölümleri şunlardır: ı. RUhlar, 2. A.xıvıer 5IcayM,ı:d~ _~'>fYPKTTepiHi~ 6ipi Xa-ese ll 3 Şeyh 4. Müridin edebi, S. Zikir, KHM ATaHbi~ Keı-ı6ıp )l(blpnapı,rn ı<aMTHTbiH Ame er, . ' . . . . 6 . E 6 67Sema!..(musilô), 1. Hizmet, 8. Fakr, 9 .. Ta:__ıypıK_ Tınt_!!.ıı:erı ea erı. ~ eKTe e3~ . .ıı:e_ ~

I vvuf ı o. Muhabbet, ı ı. Ma'rifet, ı2. lba- ai<OTH.ıı:aprn T3H )l(btpnapıı.r:.ı KeJ.ıı:ecnpyre dsatl '13. Malaya'niyi (gereksiz işleri) terk 6ona.zı:ı,ı. ÜHoU{ 6~ wr:.ınpMacr:.THaH 6acl(a ·' e er, . . . etmek, 14. Makamlar, ıs. Bayram gecesini TYP;K Tınm.ıı:e >KaJr:.ı~aH )f(J,lp ~TH~ınapr:.ı J

fidrak etmek. .ıı:a oap. .EaKbıpFa~ Kira6r:.m.na .ıı:ımı: yıoı.ı.ıı:ep, .._ _ . ~ara JK~He naHFallt6apFa .ıı:erea Ma."<a66ar,

__ ~ 5.Aii !':_N eva yi, Nesôyimii '1-ma/ıabbe coDOını.ti<-axnai< Tai<Oıpr:.ınTapM, .ıı:cıpyiWTiK­Ti~ iJriniri; .ıı:yruıeH~ n~wıniri, 1\fUIMeT ~

~--=Nevayi bu eserinde bazı Yesevi şeyhleri axya.ıu,ı, naHf"aM6apblMLI3JlLm MHrpa)l(bi, _ - L ·hakkinda da bilgiler verir. Nesiiyimii 'l-ma- H6paxı:~M )KcıHe HcMaım naifFaM6ap.zı:ı,IF(

[ Jıabbe, Kemal Eraslan tarafından Latin K .(yeni Türk) harfterine çevrilerek yayınian­t f!lıştır (İ~tanbul 1979; Ankara, TDK Yayın­l ~m~99~. -

r-,..~:Aiımed b. Malımfid Hazfnc, Eserleri

[ XVI. yüzyılda Tacikistan topraklarında doğ-1 muş olan Ahmed b. Mahmud Hazini (ö. ı 002/

I593-4'ten soııra) Osmanlı devletti dönemin­t de Anadolu 'ya da gelmiş, yazdığı Türkçe ve ~ Farsça eserlerde Yesevi kültürü hakkında bil­i' gi ler verıni~tir.

a) Cevahiru'l-ebrar min emvaci'l-bihk

İlk yansı Türkçe, ikinci yansı Farsça olan bu , eserin bilinen tek yazma nüsbası İstanbul'da­

dır. Eserde Ahmed Yesevi ve Seyyid Mansiir başta olmak üzere bazı _Yesevi şeyhlerinin

~ söz ve menkıbeleri ile Yeseviyye usul ve r adabı anlahlmaktadır. Ceviilıiru '1-ebriir Tür­

Iciye'de yayınlanmıştır.

, b) Menba 'u '1-eblıiirfi riyiizi '1-ebriir: ı: ı

Hazini'nin Türkçe bir eseridir. Yeseviyye ve Nakşbendiyye tarikatlarının usul ve adabına dair bir eserdir. Bilinen tek yazma nüshası

i İstanbul'da olan eser, Mehmet Mabur Tulum ı· tarafından yayınlanmıştır.

c) Huccetii'l-ebriir:

Hazini'nin Yesevilik hakkında bilgi içeren Farsça manzfun bir eseridir. Bir nüshası Pa­ris Milli Küphaoesi'ndedir.

d) Ciimiu '1-miirşidin:

1\&rccaııapr:.ı ceKin.ı:ü Tai<Orpı.rnTap.ıı:a >Kbıpna-p!.I I(3MTbTJ!F3H. J

ı

3. XycaJlteiJiJrm Xyceiiu An u Cb121ffl1<,11, Pu- , cana Xycfl.JueoiJwı Cbraua~<,u (MeltaT<br6br J

ı Axıırem Jlcayu - Jlcayu mypa.nrıı fll(b13-tJI(- i

i züre.t1ep)

XycaMeıtnHH Cı.rrHaKıuıil{ ( aırreH 11<.

71111311-131 2) I\o>Ka AxMeT 5Icayı-ı rypanr:.ı a~r:.ı3-::ıariMenep :ıı<aJLUIFaH el-{ KeHe rırr,ırnp- ,, Ma .nen ai1Tr:.ınanrH napcr:.ı TiııiH.ıı:e maJr:.UIFaH_· ' rpananı 6om.m Ta6ı.ma.ıı:r:.ı. I\onmaJ6aHr:.m TamKeHTieri Iq!CI<acı,ı napebi TiniH.ıı:eri

M2TiHi :iKcıHe TypiK TiııiHe ay.ıı:apr.ıacr:.ı >Kaca­m.ım.rrr, ll!al(aııa erin JKapıUIJiaHraH 6onatbiH. '

4.[\o:uca Hcxaf\ 6wı Hcıraun Ama, XaiJuKa­myJ1b Apmjnm

Xl V racbıp.na OpTa AJwn.ıı.a e ... ıip cypreH :iKaHe 5Icapı rapni<aT&IHblll ınai1Xbı 6oJIFaH 1\o:iKa Hcxai<Thi~t waraTai1wa >T<aJFaH e~6e-ri. I\aJipri TaH.iia >KapnnaH6araa mr:.ırapMa­HbiH I(OIDK336a Iq!CI\aJiapr:.rHa I(OJI )J<eTKİ3in

OTblpMOI3. llioiFapMa 6ip 6amr.zı:aMa TypiH- ·i .ne raar.ıTr.ınraH 6onarr:.ıH. El-{6eı< 15 Heri3ri ,! 6erriM.nep.neH )KCIHe I<ei16ip Tal\&ıpı,ınmaııap- :j .ıı:aH -:cypa.zı:r,ı. Onap: 1. P.\D(.Tap 2. ~ıan.ıı:ap 3. maiix 4. Mypı-ıTTiH a.ıı:e6i 5. JiKip 6. CeMa j (ecry), 7. l\bt3MeT 8. ıflaı<p 9. Tacassyıp 10. -~

Maxa66aT ll.MaFıflHpar 12. F116a.ıı:ar 13. j I<?.<erci3 aMaıı.!{ap.ıı:aH 6ac npry 14. Mal(aM 15. MepeKe KemiH Tam.m 6iny.

5.Anu llfep Hayau, Hecaıuıynb Maxa6-6eA!i

- -­·-----22

· Yrima nüshası Almanya'nın Berlin şehrinde olıin bu eser Farsça olup manzum ve mensur kanşık olarak kaleme allD!Dlştır. 972 (1564) senesinde ;yazılmıştır. Bu kitapta dört tasav­vufyolu Hacegan-Nakşbendiyye, Yeseviyye, Kübreviy)te ve Aşk.ıyye tarikatlan, kuruculan ve pirleri hakkında bilgi verilmektedir.

e) Diviin: Hazini'nin Farsça şiirlerini ih- -tiva eden bir eserdir. Bilinen tek nüshası Konya'dadır. Hicri 999 (1591) senesinde·

- tamamlanmıştır. Eser, İbrahim Kunt tarafın­dan doktora tezi olarak hazırlanmıştır.

7.Muhammed Alim Suldiki Alevi, Leme/ıiit mi u llejelıiiti 'l-kuds

"Alim Şeyh" diye bilinen Muhammed Alim Sıddiki'nin (ö. 1043/1633) Farsça bir eseri­dir. Birinci bölüm, cehri zikrin caiz olduğuna dair iiyet ve hadislerden oluşmaktadır İkinci bölliındt.: i st.: r\lıınt.:d Ycsc\'i' den başlamak üzere Yesevi silsilesindek.i bazı şeyhlerin

menk.ıbeleri anlatılır. Farsça olan Lemelıiit Taşkent ve İslaınabad' da yayınlanınıştır.

B.Mulıammed Şerif Bu/ıarı, Huccetii 'z-za­kirill li-reddi'l-miinkiruı

XVII. asırda Buhara'da yaşayan Muhammed Şerif Buhari (ö. 1 I 09 / I 697) Farsça olarak kaleme aldığı bir eserdir. Henüz yayınlanma­mı ştır. Hıtccetii'z-zôkirfn bir mukaddime. üç makale (bölüm) ve bir hatimeden oluşur. Bi­rinci ve ikinci makalelerde cebri zikrin caiz olduğuna dair ayet, hadis ve ulemanın görüş­

leri nakledilir. Üçüncü makalede ise Ahmed Yesevi'deo başlayarak bazı Yesevi şeyhle­rinin hayatı ve menkıbeleri anlatılır. Eserin hatiraesinde (son kısmında) tasavvufi lidab ve ahl.aka dair bazı mektuplar yer alır.

9.Kul Şerif, Kıssa-i İr Hubbi

Kıssa-i İr Hııbbi, Kul Şerif mahlasıyla man­zunı eserler yazan bir şairin eseridir. Kıssa-i

İr Hııbbi, Yesevi şeyhlerinden Halôm Ata ile Anber Ana'nın çocuklanndan biri olan Hub­bi Hoca'nın menlahevi hayatı hakkında Ça­ğatay Türkçesi ile hikmet tarzında manzfun

23

PROF. DR. NECDETTOSUN flPO<I>ECCOP .UOKTOP (PHD) HE>KJ{ET TOCYH

Haya~ı 6~ WbiFapr.ıac&ı ap~<&m&ı 51cayn wafucrapı:.ı :ıKaiin&ı ıçp!ll&l Marn~MaTTap 6e­pe,ı:ı.i. ATaJIMbiW e[{6eK KeMan EpacnaH rapa­m.maH miTı:.m ::ıpniHe rpaHCKpHDUIDUJaH&m (JK~a rypiK ::ıpi6iHe) :ıKap.ıınaHraH. (CraH6yn 1979; AHKapa, TIK Eacı:.uu.ıMıtapı:.ı, 1996).

6. A.vuem oım M(IX;llJIO Xll3wmob( lllbrzap­JltOJZapbı

XVI racı:.ıp.ı:ı.a T::ı>Kiıcicra~a ryt.ıJIFaH Axı.ıer 6ım Maxr.ıy.ı:ı. Xa3HHH (e. 1002/ 1593-4'reH ı<eiiiH) Ocl\ıaHJibı .ı:ı.~yipia.ı:ı.e A.Ha.ıı.onbr >Kepi- · He .ne Keırrea eKeR. Typiı<.we ii<~He napc&Jilla K.anaM raprı<aa ımiFapMaııap&ı 51cayıi M::ı,ı:ı.e­HMeTi :ıKai1ı:.m.ı:ı.a Mar~MaT 6epe.ı:ı.i. Xa3MHH­,ı:ı.itı; ımrrapMaııapı:.rnı:.m ı<eü6ipi Mı:.ıaaııap: )l(ayaxHpyn ::ı6pap MHH ::ıMya:;.ının 6HXap

A.ııraUII<bi :;.ıcapTbiCbı rypiı<Uie, eKiHUIİ JKap­nıcı:.ı napebi riniH.ı:ı.e >ı<aJ&ıırraH ea6eK­Tiı-~ iKaJIFbi3 ı<OniKa3ôa ~CI\aCbl CTaHôyn­na caıçraııFaH. E[{6eKTe 6acnı TaK&ı'pbı6ı:.ı AxMer 51caYH :ıK::ıHe Maacyp ATa :ıKaÜJibı

aiU>B-::ıtı;rir.ıenepr.ıeH I<arap xefi6ip 51cayH wai'ıxrap&IHbW ce3.ı:ı.epi r.ıeH 51ca~ı inir.ıiHİf-\

aeri3,ı:ı.epi, ::ı,ı:ı.e6i ryciH.ı:ı.ipiııreH. E~ W&IFap­r.ıa TypKu.ıı.na :ıKapbiK Keprea.

a) Maa6ayn ::ı6pap ıjm pH.ıı 3trJI ~6pap

XaJHHH.D.i!i rypiK TiniH,D.eri eH.6eri. 51caYHJiiK ;+;:->P.~ !!:1!-:!!!0<lH.:Uil'! T::lr iiK!IThiHhlHH Heri1.'lepi

MeH ::ı.ı:ı.e6ia ı<aMTHTbiH . wı:.rrapMa. CTaH6yn l(aııacı:.rn.ı:ı.a opHanacı<aH JKa.JIF&t3 I\OJI)Ka36a lf'ICK.acı:.r MexMeT Maxyp TYJJYM rapam,maa :;.ıcapı·nmaHraH.

6) X)')IOKaryn ::ı6pap

Xa:mırnre TMeciııi 6~ ea6eKTe 51caYHniK :ıKaü.m,ı ,ı:ı.epeKTep K.aMT&mraH. lllı:.rrapMa

napcı:.ırua marı:.rn JK&ıp >KOn&JMeH :ıKa3&JJIFaR. Etı;6eKTİ!i 6ip lf'ICK.ac&ı IlapH:ıK \l' JITT&II< Kira­nxaHaCbiH.D.a opbiH anraa.

s) :>KaMHYJJ MypiiiH,D.HB

Ea6eKTİ.H; I<OJVKa36a ı:cycK.acı:.ı fepMamunrı:.m EepJIHH Kaııacı:.m.na opHaııacK.aH. 1564/972 )KI,UU.I napcbırua K.aJial\1 TapT&uınm DIDrrap-

.ı

'ı

BÖLÜM l. HOCAAHMET YESEVİ HAK.KlNDAKİ ARAŞTIRMALARIN KAPSAM VE MAHİYETİ 1-TAPAY. K,O)I(A AXMET .HCAYI1 TYPAJibl3EPTTEYJII:P,UIH, AYK,.biMbl :>K6HE CHilATbl

ij [' olarak yazılmış bir eserdir. Makale şeklinde ıvıa ıqpı.mı.ıM:r,ı eneH.D:ep MeH npo3a T\'piH,ue -~ L yayınlanmıştır. apanac rcyif,Qe. E~ohıı KiTanTa TepT Tacaaay<l> H l . :ıı<OJibl Xa:ıı<eraa-Hai<ID6aH.D:Iuı, · 51ca}'H. H ( ı o:Miilıiinimea · Kasım, ·-Makai~ilit:.c seyyid--ky6pearuİ-:ıı<aİie Aı:iiıouı 1-apH.I\an apDI ·M:e~j

'' Atiif onap.zu,ıa ıqpyiiibi . :ıı<aHe nipnepi )KafuThı . :1 h ManiMerrep 6epiirreH. i'ıi !: Orta Asya'd-an Hindistan'a göç eden Cema- .. _ ". . ~ ;, leddin Hace D!vaiıe SeJ'Yid At~i'nin .(ö. r) ,ı::ı:rryaH . - . :_ ·~. . ~ ~-- -ı O ı61160'7)·menkıbelerini ihtiva·eden· Farsça~---~-=-· · -·--·---· ~-'-·--· ~-.... ,_.~;~-~ L bir eser olup henüz yayınlanmamıştır. Xa3I1Im.UİH: napebi Tinia.ue :ıı<aJbiJH'aH )Kblp- j ;: - . · · ·.- -· · · .. ··. · :. . ... - -~ . - mipi.rn ".1\iıMTl·ITİ.lH . eİ{6ei< 6onbu1-i:a6ı.ına):(iı. -· ·1 ı· ll.SeyjJid Zinde Ali, Semeriitü '1-meşiiyı/ı i<:aJII'bi3 ıricK,aCbi Koıuı .1\aJiacbiH.D:a ·opHa:··- ~

XVIII. asırda yaşayan Seyyid Zinde Ali'nin ı680 yılında yazımını tamamladığı Farsça

. bir ese! olup Nakşbendi, Kübrev!, Aşk! ve :: ye~evi şeyhleri :qal5kında bilgilerigti','a eder.

Yazma nüshalan Taşkent'tedir. ·

12.Nfmıllalı b. Ubeydullalı es-Sıddik el-Hii­rezmi, Baba Tükfes R isiilesi

Muhtemelen XVlll. yüzyılda Çağatay Türk­çesi ile yazılan bu Türkçe eserde Yesevi şeyhlerinden olup Baba Tükles diye anılan

·· Sadr Ata .vasıtasıyla Altın Orda hükümdan Özbek Han'ın müslüman oluşu anlatılır. De­vin De Weese tarafından Arap harf! i Türkçe metni, İngilizce tercümesi ve geniş bir yoru­mu yayın!anmıştır.

13.Şeylı Hudiiydiid. b. Taş Muhammed Bu!ıiiri, Bustiinii '1-muhibbin

XVIII. yüzyılda Buhara'da yaşayiı!l Yesevi' şey hi Hudaydad'ın Türkçe olarak kaleme al-

'· dığı bu eserde 20 bab (bölüm) ve birçok fa­sıl (alt başlık) vardır. Eserin Taşkent'teki iki yazma nüshası Bahtiyar M. Babacanov ve M. T. Kadırova tarafından Arap harfleriyle bil­gisayarda yazılıp yayınlanmıştur (Türkistan 2006).

14.AilOIIim, Risiile-i Zikr-i S!ıl~iini~ 'j-iirifilı

Yazan bilinmeyen bu küçük Türkçe eser, Ye-' sevi dervişlerinin zikir metodu olan zila-i er­

renin yapılış tarzlan hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Yazma nüshası Taşkent'te olan eserin Arap harf! i metni, Bahtiyar Baba-

;, canov tarafından yayınlanmıştır:

nacl(aH. IllbiFapMaHbiH Xınıqm 999/ı59ı '] •1

)KbJnbT a.ııl(l'aJII'amı 6enrini. IllhiFapMamm 4 3eprrey ~mcnpı.ı 116paxHM KyHT Tapa- ~ ITbiHaH -· JJ.OKTOpJibU\ .U11CCepTaUIDI .. peTiH,ue _ ~ )!(a3biJIFaH: . '·'' - ~~

7. ıWJ.rxtuuıeo Am w CbıOObll\ll Aneau, · Jle- ~ ;llexam 1l lliH nepexamım Kyoc .,

.ı

,j " Am-rM mefu:" peTiHıı:e TaHbLTTaTT>IH M~-xaMMe,u Ani1M Cı.I.U.Ubii\I1.Uİa (e. 1043/ı633) napebi TiniH,ueri rnı.IFapMaCbı 6omın Ta6ı.ı- ;l naıı.ı:,ı. Illı.IFapMaHbiH: 6ipiRIIIi 6enİMiHJJ.e 3İ:-_ · ;1

. KpH :>KaXp,uia p~~aT eTİJireH eKeHJJ.iriH CH- " rıarraiiTI>IH MT :ıı<:me xa.l{l1cTep.ui .1\aMTH.Uhi. H AII, eKiımıi 6eniMiHıı.e AxMeT 51ca}'H 6aCTan '1

1 5IcaYM cHncımacbiH.UaFDı Kei16ip ınaıiXTap- -ı,'. .uı.ıı-ı: aaı,i3-aa;riMenepi .1\aMTI>IJH'aH. ITapebi TİJiiHıı.e :ıı<'a:3biJH'aH IllbiFapMa _ TanıKeRT :ıı<aHe ~: HcnaMa6aıı.Ta :ıı<apH.ıınaHFaH.

8. M:ı.rxaılweo lliepup E:ı.'Xapu, XyJıcemmy3 ~ 3aKııpım nupeooun ,u}'ltKupım · · :ı

)(VII Facı.ıp.n:a ·E~apa.ua eMip cypreH Mı- ) xaMMe,u IllepH<l> E~apH.Uİli: (e. ll 09 tı697) ij napebi TiniH:ıı.e :ıı<aJFaH ea6eri. TYI>IHJJ.b1 ani :i .n:e :ıı<apiDUiaH6araa. Xy:ıı<erry3 3aKI1pi1H ı 'i

i Kipicne, 3 Mai<aJiaT(Tapay) :ıı<aae 1 xanu.ıa- :l JJ.aH rwa,!{bi. IllbiFapMaHbUl; 6ipİHIIIİ :ıı<aHe i~ eKiHIIIi 6eniMiH,ue 3iKpH )!(axp.uiı-ı: p~caT ;j

o • • .... ·i ennreH eKeH,uırıH .cfmarraHTI>IH-· MT,-·- xa- ·il .l{I1CTep.uia >KaHe fi.l.ilaManap.l{bıa niKipnepi J

An . . 6 . 1 .f\aMTbiJH'aH. , ymıHIIIı eJilM Ma.l\aJiaTTa :ı

Axl\-ıeT 51ca}'H 6acTarr 51caya CHJICHJiacı.IH- ~

,UaFbi Kei16ip rnafrxTap.!{bJa eMİp6MHbl MeH a aaı,I3-aH;fİMenepi .f\aMTbiJIFaH: I\OpbiTbiH.l{bi . J · .stFHii COf{Fbi 6eJiiM)J,e TaCaBBY$Tbll( al{en neH ij

..;..;.;:.;c_·· --·==--=<.:;.:_:.~_:.;;:_;_·•~"'·c·•-·- _;,_ ·-··~..:"• , .. :!

24

J5.Anouim, Hakim AtaRislilesi (Me11likıb-ı H.akfm Ata; Tez/dre:.i Hakim Ata)

Ahmed Yesevi'nin müridi Hakim Atif ııaıc.: kındaki menlabeler, Çağatay Türkçesi 'yle ancak mÜellifi bilinmeyen bu eserde toplan­mıştır. Kazan'daArap harfieriyle, İstanbul'da Latin parBeriyle yayınlanmışt~ ~

16.Nesebulimeler:

Ahmed YeseVı'ni.ıı hayatı, atalan ve takipçi­leri olan sonraki Yesevi mensuplan hakkında bilgi veren önemli bir eser türü de nesebna­melerdir. Bir çok yazma nesebname nüshası vardır. Bazılan yayınlanmıştır.

Yukanda sayılan eserlerden yayınlanmayan­ların ilmi usullerle neşir ve tercümelerinin yapılması Ahmed Yesevi ile Yesevilik tarihi­nin doğru bir şekilde anlaşılması için zaruri­dir. o

axııai<I<a THecini t<eH6ip xarrap opı:.m aJIFaH.

9. lCjiRb llleptUjJ, l(bTCCall 11p ,\)10011

}\ı;ıccaH Hp xy66H, Kym. IllepH$ na}\an anıı:.MeH )f(aHe )l{blp )f(On.ı:tapbiH )f(aJbrn JKYP­res 6ip aK,biHH.b~ ef{6eri. 1\bıcca 51ca)'H waflXTap&IHb~ 6ipi XatrnM An MeH AH6ep A.Hamnı. nep3esrrepiaia: 6ipi Xy66H }\o)!(a­HbtH 8Hhn-;mrhıe:ri e~ıipi IKan.'Thı ruanıTan­

wa, XHKMeT CTHJIİK,ı:te )!(aJblJIFaH iKI>tp )f(QJI­.ı:ı;apbl 6onı:.m caHaııa.zı:ı,ı. Tyı,m,ın,ı Mal\ana peTİH,ı:te :ıKapbii< Kepres.

10. Mırxa,ıweo l(acbr;U, MaKQJitambı Ceum , Amaıı

OpTa A3IDI,ı:taH Ys.ı:ı;icTaHFa ı<oıu.ıc Terıı<eH

)l{aMana.n.ı:ı;HH Xa:ıKe ):(eyase Cem ATaı-r.niH: (e. 10 16/1607) af{bt3-;n~riMenepiH 1\aMTHtbiH )!<::!He napcı;ı TİJJİH.ı:ı;e :ıKa3b1JIFaH ef{6eK peTİH­.ne 6i..ııiHce .ne, ani KyHre ,nei{i.H :ıKapı;urnaH-6aFaH.

ll. CeiiuiJ 3mıoe Amı, Ca,uapamyRb ~a­maux

XVIII rncı;ıp.na eMip cypreH Amı, napcı;mıa

PROF. DR. NECDET TOSUN nPO<I>ECCOP ,AOKTOP (PHD) HE)I{,[(ET TOCYH

:ı<;anaM TapTt<aH mı.rrapMacı;m 1680 )!(blJibi .;

amçraFaH. Tyı,m.nı;ı Hat<W6aH.niDI, Ky6peBKH ~ ?K::!H_e 51caYIDJ waHx.Tapbı :ıKafun,ı ce3 :ı<;03Faii.zı:ı,ı. }\OJI)Ka36amnı. Heri3rici TatnKeBT :1 :ı<;anacı;uı.ua opHanacK,aH.

12, Hypynnax 61111 Y6eiioynnax Ac CbTObiK , an-Xape:JJJıu, Ea6a Ty«ReC PllcllJlacbı

I>i3.ı:ı:ia. nayı,n.mayı;rMI>l3Fa K,aparaf{.[(a mı;rrap­Ma- :XVill FaC&ıp.na WaF_aTaH TİJJİH.ne )!(a-3biJIFaH. Typiı< TiııiH.ne :ıKa3bJJI.FaH UlbiFap­Ma.na .5IcayH waiixTapbtHbiH. 6ipi, 6apwaFa · Ea6a Tyroıec .ı:ı;en Taflbı.rn'aH )!(::!He Ca.l(p Anmuı; cemiriıvıeH AnT&TH Opna xaH&I 93-6eK XaHHbTf{ HCJiaM.ı:tbl t<a6&1JI.ı:tan, ~CbTJIMaH 6oiiFamı >Kaiinı:.ı aiiniJIFaa. ):(eBHH ):(esHc '! Tapan&rHaH WDIFapMaa&m Apan ::ıpnia.neri

-rypiKIIIe MaTiHiıvıeH 1\aTap aFbiJlllJbiH TiniH- ' .neri ay.napMacı;ı MeH KeH:i.Hes Ta.JJK,biJiaHFaH.

13. lllaitx llleıix XyiJ(liu)ao 6mı Talll ıv/y­xa,ıuııeiJ E:ı.'Xapll, Eycmamlll Myxu66mı

xvm FaCblp.l(a Ep:apa.na eMip cypreH Ha­CaYJI waH:xbı, Xy.naH.na.ı:tTbtH: TYPİK Tinifme )!(aJraa ef{6eri. E"6eK 20 6amas )!(::!He 6ip­aewe $acı:.ıniTai<btpı:.U1Dianap.ı:ı;aH -qqJa.zn,ı.

1\a3ipri TaHJJ.a Dl.biFapMaRbm; TeK eKi Jl:i!CI<a­ci>ı TatnKeHT 1\aııac&m.na E. Ea6a.Y.<aaoa neH M. }\a.ı:ı;ı;ıpoaa Tapanı;ıaaH apan apimepiMeH ı<oMnbıoTep.ı:ı;e Tepinin )l(apiDinaRFaH 6ona­nnı. (Typıdcr:ııı :!006).

14. AIIOilllllt, PucllJlaiı 3uKpll Cynmauyn ApıujJ1111

)l{aJyWbiCbi 6eWM::IIIİM, WaF&UI FaHa TypİK 1

Tınuı.ı:ı;e )l(aJ&rJIFaH 6ip ef{6eK. 51caya .j .l(apyiwTepiHiH: 3İI<ip Tacin.nepi.Hia. 6ipi 3H- ;ı

ıqm eppeHİH: :ıKacaııy :ıKOJI.napı;ı ceıcin.ni JWH- :ı

.!{bl M::IJIThleTTep,D.İ t<aMTH.A&I. IllbtFapMaHbiH. TatnKeHT 1\anac&rn.naF&ı apan ::ıpinTepiMeH

- )J(aJbiJIFaH TeK ~CI\aCbi E. Ea6a:ıKaaos Tapa-

,­_:ı

mmaa :ıKapiD!JiaHFaR.

15. A11omlllı, Xa«ıw Ama PucllJlacbı (Me- ı·

naKblobı XaKılllı Ama/ Te:ı«upeu XaKIIJlt Ama)

I>:yıı: ea.6eıcre AxMeT 51ca)'H.nif{ MYPH.Zti

BÖLÜM 1. HOCA AHMET YESEVİ HAKKINDAKi ARAŞTIRMALARıN KAPSAM VE MAHiYETi

1-TAPAY. l<Q)KA AXMET 5!CAYH TYPAJJbl 3EPTTEYJiEP}Ul{ AYI(bfMbDK8HE CHllAThl

r ! Xaıoıl\r ATa )KaHJI'bl af{bl3-~H.riMenep )I<H- CTbıpywE>rnap :a<aHJIE>ı IWf,n:bı .rı;epeK 6onhm i. Hal(fanraH. lllaraTaH TiJIİH.rı;e )!<a3biJIFaH caHana.rı;&ı. EipHewe ı<;omi<a36a Haca6HaMa ~ ~--"f%llft(bJI;IJ>ıH.. 1!<;ı;3yıi.lb!ı;&ı_6ei1~ıaJiiM JffiiiHJJ:e. __ ~~ıçanapşbiH~-1\0~--~~TK~iJITeH: _Ç<?~bU{ ~ f ı<;a.JIFaH. illE>ırapl'lıa I\a3aH I(aJiaC'bTH)J.a apan KeTilliİJiiri )!(apbiK. KepreH. · J

[. ~pniMeH, an CTaH6yn K.aJiacQıH,[(a naTbiH ~p- )f{orapE>ı.ua WOJibiTI eTinre~ -eH,6el(fep.rı;if{ ~ '· niMeH )!(ap&li\ Kepr_eH. ı E iwiH.rı;eri )!(apH51JiaH6araH,[(apbiHa FbiJibiMJ-I j

L__I6. Hacg_~!!:!.'f!!!.«P ___ -·----· J1!PFbi.Qa )!<apıuınaH)'brna )f<~He ay.rı;apbmy&r- .j ı' ıia ı<o.il~br-üepince, JicayH *~He Jica~ J. L. Axı.!e'r 51çayH.rı;iıı: eMip6a5IHbl, aranap_I>I ~~He iniM İ_ yıpitı rapıoç~ı .KaiiJıap K~3.rı;ep.rı:iH. Herİ3:.. .. ~ ı; · i36acap.iıapbi; coH.z(aii-aıç · Kei1iHri )!<arrta- riciH aıny Ka:ıİ<erriniri ı)ir,m.ıı;arİ oTi>ıp~ ö ~

--:ı

~---·-------·--- -'---- _...__.-"-·--C--------·----- .:; ___ . __ _: ______ _.·.;;_....;.....;.;;.. _ __;c.__

Giriş

Hoca Alımed Yesevl'nin hayatı, düşünceleri, sonraki Yeseviyye mensuplan ve Yeseviliğin tari­hj ile usul ve adabı hakkında araştırma yapmak isteyenlerin önündeki en büyük engel, konuyla ilgili kaynak eserlerin yeterince bilinmemesidir. Bilinen eserlerin de birçoğu henüz el yazması olduğu için onlara ulaşma ve kopya alma konusunda bazen bürokratik zorluklar çıkabilmek­tedir. Yesevllik haklanda araştırma yapmak isteyenlere kolaylık olması için bu sahadaki temel bazı kaynak c!s<::rkr a~ağıJa kısa.;a tanaıla-:akıır.

A.Hoca Ahmed Yesevi'ye Aid veya Ona Nisbet Edilen Eser ler:

I.Dfviin-ı Hikmet:

Alımed Yesevi'nin Türkçe şiirlerini içine alan derlemenin adıdır. Bu şiirlerdeki temel konu­lar Allah ve peygamber sevgisi, güzel ahlak, ibadetlerin önemi ve manevi boyutu, dünyanın la.ıllliği, sahte ve samirniyetsiz din adamianna eleştiri ve zikirdir. Divan-ı Hikmet nüshalan, muhteva bakımından olduğu kadar dil bakımından da önemli farklılıklar arzeder. Bu dumm, hikmetlerin farklı şahıslar tarafından derlendiğini gösterir. Bir kısmı kaybolan veya zamanla değişikliğe uğrayan hikmetler derienirken yeni hikmetler eklenmiş, böylece ana metin kısmen aslından uzaklaşmış olabilir. Bununla birlikte, bütün hikmetterin temelinde Abm ed Yesevi'nin inanç ve düşünceleri ile tarikatının esasları bulunur. Divan-ı Hikmet Arap, Kril ve Latin harf­leriyle birçok kez yayımlanmıştır.

2.Fakmiime:

Aluned Yesevi'ye nisbet edilen Türkçe mensık bir eserdir. Birkaç yazma nüslıası bulunan Falaniime1, Dfviin-ı Hilmıet'in bazı Kazan ve Taşkent baskılannın başında Arap harfieriyle yayınlanmış, aynca Kemal Eraslan tarafından hem latin harfierine çevrilerek hem de Türkiye Türkçesi'ne uyarlanarak neşredilmiştiı-2. Son yıllarda Falmıiime üzerine Abdurrahman Güzel tarafından bir inceleme ve tahlil yayınlanmıştı.rl.

Falmı.iime'ye göre, Alımed Yesev1 ahir zamanda sahte alim ve şeyhlerin ortaya çıkacağını · söyledikten sonra bunları şöyle eleştirir: "Ve ilm-i şeriat birfen amel f..ılmagay"4• Yani: (Sahte

'Özbekisıan Fenler Akademisi Binini Şarkiyat Enstitüsü (FAŞE) Ktp., nr. 12327, vr. Ib-I !b; aynı kütüphane, duble fondu, nr. 5132, vr. 27b-38a. 'Kemal Eraslan, "Yesevi'nin Fakr-mlme'si",lsıanbul Ün. Edebiyat Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXII (1977), s. 45-120. 'Abdurrahman Güıei, Ahmed Yes~vi'nin Fakr-nfune'si Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Öncü Ki ı ap, 2007. 'Hoca Ahmed Ye;evi, Di viin-ı Hikmet (nşr. Kuıanışbek Kfui, Galiya Kambarbekova, Rasül İsmailzade), Tahran: el-Hilda, 2000, s. ı (Arap barfli bülüm).

26

;

'

--

1-TAPAY. KO)I(A AXMET JICAYI1 TYPAJibi3EPTIEYJJEPAII{ AYKbiMhl )!(aHE CI-InATbl

alim ve şeybler) dini kurallara uymayacaklar.

Aynı eserde dervişliğin 40 makam olduğu, bunlardan I O tanesinin şeriatla (dini kurallarla) ilgili olduğu ilade edildikten sonra bu on makam şöyle sıralanır: "Ewel: lman keltiirmek Hak Teala 'mngbirlif..:ige ve barlıkıga ve sıfCıtıga ve z&tıga. İkkinçi: Namaz okwnak turw: Üçiinçii: Ritze (oruç) tutmak turıu: Törtiinçii: Zekat bemzek tunu: Beşinçi: Hac tavCıfkılnıak turıu: Altın­çı: Miilayim söz/emek turıu: Yettinçi: İ/im ögrenmek tunu: Sekkizinçi: Hazret-i Rasfil sallallii­lıu aleylıi ve sellemni sünnetlerini becfıy keltiirmek (yerine getirmek) tunu: Tol.·ıtzunçu: Emr-i ma 'riifm becôy keltiimıek lurw: Onwıçu: Neylı-i miinker kılmak turw.s.

3.Risfıle der Adfıb-ı Tarikat:

Taşkent'te yazma nüshalan bulunan bu küçük Farsça eser6, tarikat adabı ve makamlan, mürid mürşid ilişkileri, dervişlik, Allah ' ı tanımak ve iliibi aşk gibi konular hakkındadır. Sayfulla Mollakanagatulı tarafından Kazak Türkçesi'ne tercüme edilerek Farsça yazma nüshaların tıpkı basını ile birlikte yayınlanmıştır (Aimatı-Türkistan: Aziret Sultan Memlekettik Tarihi Medeni Konk Muracayı, 2012).

4.R isale der Mak/imiit-ı Erba'in :

Ahmed Yesevi'ye nisbet edilen Farsça, yazma ve küçük bir eser olup şeriat, tarikat, marifet ve hakikallan lı ~r biri lınkkıııda onar maknın olmak üzere toplanı kırk nınbın w k:l ideyi ihti,·o etmektedir. Şimdilik bilinen tek nüshası Türkiye'de, Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüpbanesi'ndedir(nr. 1056, vr. 112a-113a).

B.Ahmed Yesevi ve Yesevilik Hakkında Bilgi Veren Diğer Bazı Kaynak Eserler:

l.Sfı fi Muhammed Danişmend, Mir 'litü'l-kuliib:

Eserin yazan Sun Muhammed Danişmeud Zemuki, Ahmed Yesevl'nin önde gelen roürid ve halifelerindendir. Yesevi'nin icazetiyle Otrar'a (bugünkü telaffuzu Otırar) gidip tekke kurmuş ve kırk yıl irşadda bulunmuştur. Sı1fi Muhammed Danişmend'in kabri Otrar'dadır7 •

. \!ir '<i i ii '1-kuhib, Süfı >.1uhaınıncd Dtinişınend' in kaleme :ı ldığı Türkçe bir eserdir. Bu eserin İsveç'in Uppsala şehri8 ile Taşkent9 ve Alnıatı 'da to yazma nüsbalan vardır.

Mir 'ôtii '1-kıtlıib, Ahmed Yesevi'nin tasavvufi görüşlerini deriemek gayesiyle yazılmış bir eserdir. Ancak eserde Necmeddin Kübra (ö. 618/1221) ve diğer bazı sı1filer ile müellif Sfıfi Muhammed Danişmend'in kendi görüşleri de bulunmaktadır. Mir'ôtii'l-kuliib'de Necmeddin Kübra'nın isminden sonra "rahimebuUiih" iladesi kullanıldığtna göre, eserbuzatın velatından sonra yani XIIL yüzyılın ort'alanna doğru kaleme alınmış olmalıdır. Bu yönüyle eser, Ahmed Yesevi'nin görüşlerini günümüze aktaran en eski eserlerden biri olarak kabul edilebilir.

Mir 'ôtii '1-/,:u/fib'un Uppsala nüshası tarafımızdan bem Latin harfi erine, hem de Türkiye Türk-

' Hoc:ı Alımed Yese,.;, ae, s. 6. 'Taşkent'teki Biruni Şarkiyat Enstitüsü Kütüph~nesi 'nde 3808, 6652 ve 9ı75 demirbaş numar:ılanyla kayıtlı üç oüsbası vardır. ' b k. Me vlanii Safiyyüdöın, Neseb-niime Tercümesi (h2r. Kemal Eraslan),lsıanbul 1996, s. 50·5 I. · 1 Uppsal:ı Üniversitesi Küruphanesi'nde 472 num:ıralı mecmılıı içinde 158b-l 77a vııroklun arasındadır. B k. K. V. Zenersıeen, Die Arobiscben, Persischen und Türkisehen Handschrillen der Universiliitsbiblioıhek ııı Uppsala, Uppsala 1930,1,307. • Özbekistan Fenler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü (Özb.FAŞE) Kip. Süleyrnanov Yazmalan bölümü, or. 3004, w. lb-17a; Özb. FAŞE K ıp., or. 285 ı. 10 Almntı, Kazakistan Milli (Ulunuk) Ktp., nadir eserler ve yazm~lar bölümü, nr. 335 (1622-38). Bu ynzına eser bir mecmua olup ilk ris51csi Alımed Yesevi'ye nisbet edilen Fakr·nii.mc'dir (vr. lb-12a). İkinci risiile Mir'iiru'l-kulüb'dur (w. 12a-39b).

27

BÖLüM I. HOCAAHMET YESEv1 HAKKINDAKl ARAŞTIRMALARlN KAPSAM VE MAHİYETİ

çesi'ne çevrilerek 1997'de yayınlanmıştır11 • Daha sonra Dosay Kencetay tarafindan Kazak­ça'ya, Nadirhan Hasan tarafindan da Özbekçe'ye çevrilip neşredilmiştir12.

Mir 'fitü '1-kulüb üç bölümden oluşmaktadır: Şeriat, tarikat ve hakikat. Birinci bölümde İslami ve tasavvufı ahlak, ikinci bölümde tarikat iidabı, üçüncü bölümde ise miirifetullab konularına temas edilı;ııiştir.

Birinci bölümde Süfi Muhammed Danişmend şöyle der: "Hangi şeyh yetmiş makamdan geç­meden şeyhlik ve önderlik iddiasında bulunsa iddiası batı! (geçersiz) olur".

Eserin "tarikat" bakkındaki ikinci bölümünde şu cümleler yer alır: "Keşfu'l-kubür (kabrin içindekileri görmek) ve keşfu 'l-kulfib (kalbin içindekileri görmek) tasavvuf yolunda erişilen mertebelerdendir. Bunlar (diğer makamlardan) daha küçüktür".

Eserin "hakikat" hakkındaki üçüncü bölümünde müellif, Hoca Ahmed Yesevi'den şu sözleri aktarır: "Ahir zamanda bizden sonra öyle şeyhler zubür edecek ki, Şeytan aleybi '1-la'ne onlar­dan ders alacak ve onlar Şeytan'ın işini yapacaklar. Halka dost olup halk ne isterse onu yapa­caklar. Müridierine yol gösterip onları maksada ulaştıramayacaklar. Dış görünüşlerini süsleyip müridden çok hırs sahibi olacaklar ve içieri (bahnları) harab olacak. Küfür ile imanı farklı görmeyecekler, alimleri sevmeyecek ve onlara iltitat etmeyecekler. Ehl-i Sünnet ve cemaatı düşman görüp ehl-i bidat ve daHileti sevecekler. Kötülüklerini öne çıkarıp Hak Teaiii'dan iyilik umacak Ye şeyhlik iddiasında bulunacakl:ır'".

2.Balôm Ata (Süleyman Balorgani), Bakırgan Kitabı:

Hakim Ata, HocaAhmed Yesevi'nin mürid ve halifelerinden biridir. Asıl adı Süleyman'dır. Ri­vayete göre, küçüklüğünde Yesi şehrinde Kur'an öğrenmek için arkadaşlarıyla birlikte camiye giderken diğer çocuklar Kur'an'ı boyunlanna astığı halde, Süleyman saygısından dolayı onu başının üZerinde taşıyordu. Bu durumu gören Ahmed Yesevı onu kendi talebelen arasına aldı. Süleyman, zamanla Hakim Süleyman ya da Hakim Ata diye anılır oldu13•

Ahmed Yesevi onu önce medrese ilimlerinde, sonra tasavvufve milneviyat yolunda yetiştirdi. Daha sorıra halkı irşad etme konusunda yetki verip bir deveye bindirdi ve devenin durduğu yerde ikamet etmesini tavsiye etti. Deve, Bineva denen yerde bağırdı ve çöktü. Hakim Süley­man Ata buraya yerleşti. Devenin bağırdığı bu yere Bakırgan (bağıran) adı verildi. O bölgenin idarecisinin adamlan önce Hakim Ata'ya ınani olmak istediyseler de, onun keramet ebli bir veli olduğunu anlayınca hürmet ettiler. idareci de kızı Anber'i Hakim Ata'ya nikiihladı. Hakim Ata uzun yıllar o bölgede halkı irşad ile meşgul oldu, birçok talebe yetiştirdi ve orada vefat ettP4• Vefat tarihi olarak 582 {1186)15 ve 636 (1238)16 yıllan zikredilir. Kabri eski kaynaklarm ifadesiyle Harezm bölgesindekiAkkurgan'dadır. Burası bugün Özbekistan'ın Karakalpakistan özerk bölgesindeki Kongrat şehrinin Hakim Ata köyüdür.

11 Necdet Tosun, "Yesevlliğin ilk Dönemine Aid Bir Risale: Mir'atü'l·kuiOb"lLAM Araştınna Dergisi, D/2 (ı 997}, s. 41 -85. "Dosay Kencetay (lı:ızırlayruıj, Könildin Aynıısı (Mir:ıt-ul kulub}, Ankara, Bilig Yayın lan, 2000; Nadirhan Hasan (lı:ızırlayan}, Hoca Ahmed Ycsevi Divan-ı Hikmet (Yeni Bulunan Hikmetler) Suli Muhammed Danişmend Miıııtuı·kulub (Kalpler Közgüsi}, Taşkent 2004. u Bk. Karl G. Zaleınan, "Legenda Pro H:ıkim-Ata: Hakim Ata Risalesi", BuUetin de ı-Academic lmperiale des Sciences de St Petersboıirg (İzvestiya lmperatorskoy Akademi i Nauk), ci lt: IX, sayı: 2, {Scptcmbrc 1898), s. ı 07-108. Reşahat'ın ban nüsbalannda, yanlışlıkla Ahmed Yescvi'nin Hakim Ata ve Süle}ınruı Ata isimlerinde farklı iki halifes i olduğu kaydedilmiştir. B k. Ali b. Hüseyin Safi, Reşahat, Taşkent ı 329/191 ı, s. 9-10. ı.• Seyyid Zinde Ali, Semerıitü'l·meşayıh, Taşkeoı, Özbekistan Fenler Akademisi BWni Şarkiyat Enstitüsü Kıp., nr. ı336, vr. 99a·l00b. ıs Guliim Server UlıUri, Hazinetü'l-asfiyi, Kanpur 13ı211894,1, 534; Mustafa Kara, "Hakim Ata", DİA, Istanbul 1997, XV, ı83-ı84. "Polatcfuı DamuUa Kayyıımov, Tazkira-i Kayyw:ııiy, Taşkent 1998,1, 87.

28

1-TAPAY. I<:OJKA AXMET .$1CAYI1 TYPAJibl 3EPTTEYJIEP.l{IH. AYK,blMbl )f{8HE CI1IIATbl

Haklm Ata'nın "Barça yahşı biz yaman, barça buğday biz saman" (herkes iyi biz kötü, herkes buğday gibi değerli, biz saman gibi değersiziz) ve "Her geceyi Kadir bil, her gördüğünü Hızır bil!" şeklindeki sözleri meşhurdur.

Haklm Ata.' nın manzum ve Türkçe olan eserleri şunlardır: 1. Bakırgan Kitabı, 2. Alı ir Zaman Kitabı17, 3. Hazret-i Me1yem Kitabı18, 4. Mi 'riicniime19, 5. Küdelaıiinıe'-0, 6. İsmiiii Kıssası21 , 7. Yarım Alma Hikiiyesi (Kıssa-i Hazret-i imiim-ı A 'zam; imiim-ı A 'zam Nu'miin b. Siibit Kıssa­sz},21 8 .. Kıssa-i İmiim Hüseyin (Maktebu!ime)23

•

Bakırgan Kitabı Hakim Süleyman Ata 'nın şiirleri ile daha sonra yaşamış bazı sfıfi-şairlerin şi­irlerini ihtiva eden Türkçe manzfım bir eserdir. Aslen bir derleme (antoloji) olan Bakırgan Ki­tabı'ndak.i şiirlerin çoğu Hakim Ata'ya ait olduğu için eser ona nisbet edilmektedir24• İlk defa 1846'da Kazan'da Arap harfleriyle yayınlanan eser, İbrahim Hakkul ve Seyfiddin Rafidrlin tarafından Özbekistan'da kril alfabesiyle neşredilmiş (Taşkent 1991), Türkiye'de Münevver Tekcan tarafından doktora tezi olarak bazırlanmıştırs. Aynca Önal Kaya, el yazması eserler­den topladığı Hakim Ata'ya ait hikmetleri (şiirleri) yayınlamıştır26•

Bakı1gan Kitabı'nda dilli hükümler, Allah ve peygamber sevgisi, tasavvufi ahlak konulan, dervişliğin faziletleri, dünyanın !aniliği, kıyamet ahvali, Hz. Peygamber'in mi'racı, Hz. İbra­him ve İsmail'in kıssalan, Cennet ve Cehennem'in münazarası gibi konularda şiirler yer alır.

Bakugem Kiwbt'ndaki Hakim Süleyman Ata'ya aü şiirlerden bazıları şunlanJır:

Tesbilzin ziimıiir bol w; secciideng murdiir bolw;

Barçası agyiir bolw; arada ışk bo/masa.

Yani: Eğer Allah ile aranda aşk olmazsa, tesbihin papaz kemeri olur, seccaden murdar olur, hepsi yabancı olur.

Ne lı oş tatlıg Hak yiidı, seher vaktı bolganda,

17 Talo Aceb Kiıabı adıyla da bilinen bu eser, ilk olarak 1847'de Kazan 'da basılmış, tbralıim Haldmi ve Seyflddin Rafiddin ıarafın­d~n Ö7l>.,ki<t~n·ıt~ . \1flncvver Tckcan ve M. Sc,·er ı~mfındun Türkiye'de vnyınlnnmıstır. B k. t. Hakk'lll- S. Rnfidin (lızr.). Süleyman Bakırganiy: Balorgan Kit3bı, Taşkent 1!19 l; Münevver Tekcan, .. Hakim Ata'nın Ahir Zaman Kitabı .. , Bilig, sayı: 37 ( Ilahar lOUôJ, s. 21-55; M. Sever, Hakim Süleyman Aıa (Ahmed Yesevi'nio III. Halifes i) Hikme1ler ve Kı.ssalar, Ankara, Oba Yayınlan, 2006, s. 167-ı 72. Başkurt Türklerinden Nakşbendi şeyh i Muhammed Ali Çui.."Uri (ö. 1889) Hakim Ata'nın Ahir Zaman Kitabı 'nı şerh etmek ve y;ınlış gördüğü ifadeteri diiıelımek süreıiyle Zamm-ı Naıir (Kazan 1889) isimli eserini meydana geıimüştir. 11 Eser 1878 ve 1896 yıllannda Kazan'da yayınlanmış, MünevverTekcan ve M. Sever ıarafinda Türkiye'de neşredilıniştir. Bk. Münevver Tekcan, "Hazrcl·i Meryem Kitabı",lsıanbul Ün. Edebiyal Fak. Türk. Dili ve Edebiyatı Dergisi, ci lı: 32, yıl: 2004 (Bahar 2005), s. 185-216; a.mlf., HakimAla'nın Hz. Meryem Kilabı,lsıanbul: BeşirKilabevi, 2008; M. Sever, age, s. 172-178. 19 Balorgan Kitabı'nda sondan ikinci şiirdir. Aynca bk. Kemal Eraslan, "Hakim Ata ve Mi'ıiic-niimesi", Alatürk Üniversitesi Edebiyat Faldilıesi, Araştırma Dergisi, Ahmel Caferoğlu Ozel Sayısı, fasikül: ı, sayı: 10, s. 243-304; i. Haklml- S. Rafiddin, age, s. 47-57; M. Sever, age, 167-172. ' 0 Önal Kaya, "Kul Süleyman'ın Küdck-namesi", KOKAraştınnalar, IIJ2 (Giiı 2000), s. 155-167. Bazı kataloglarda Küdek-name, Şemseddio Özgeodi'ye (Şems-i 'Asi) nisbet edilmiştir. Bk. L.V. Dmitrieva, Opisanie Tyurkskib Rukopisey lnsıituta Vosıokovedeni­ya, Moskova 1980, m, 28-29. " Balorgan Kitabı 'nın soo şiiridir. n Tataristan, Kazan, Galimcan İbrahimov Dil Edebiyat ve Tarih Araştınnalan Enstiıüsü Kip., Türkçe yazmalar bölümü, nr. Kol. 39 Lisle: 1-2123 13; Kazan Devtel Üniversitesi Kip., nr. 240T; Münevvcr Tekcan, "lımim-ı Azam Ebü Hanife'nin Kıssası", Selçuk Oniversrlesi ilahiyat Falciilıesi Dergisi, sy. 15 (Konya 2003), s. 121-168. "Taşkent, Özbekistan Fenler Akademisi Birüni Şarkiyat Enstitüsü Kip., nr. 9074, vr. 20b-38b; aynı Kip., nr. 1338, vr. 12a-40b. "St Petersburg'daki yazma nüshalan için bk. L.Y. Dmitrieva, Opisanie Tyurkskih Rukopisey İnsıituıa Voslokovedeniya, III, 22-26. Doğu Türkistan'ın Orümçi şehrindeki nüshası için bk. Kurban Veli, Uygur Öıbek Tatar Kadimki Eserler Ti:ı:imliki, Kaşgnr 1989, s. 110. ıs Münevver Tekcan, Hakim Ala ve Bakırğan Kitabı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1997 (yayınlanmamış doktora te:ı:ı '). " Önal Kaya, "Süleyman Hakim Ata Balorgan i ve Şiirlcri", Türk Dilleri Araşnnnalan, c. 8 (Siınwg Yayınlan, l.sıanbul 1998), s. 73-209.

29

BÖLÜM 1. HOCAAHMET YESEVİ HAKKINDAKi ARAŞTIRMALARIN KAPSAM VE MAHiYETi

Baldm siiçiik Hii atı, selıer vaktı bolganda.

Bo/sa köngiilde lıatm; la/ur sanga Hak naza1;

Tevbe kılgıl bf-lıabe1; selıer vaktı bolganda.

Yani: Seher vakti olunca Hak Teaiii'yı zikretmek ne hoş tatlıdır. Onun Hü ismi, baldan daha tatlı dır. Eğer gönülde tasa ve düşünce varsa Allah sana bakar, nazar eder. Ey gafil! Seher vakti olunca tevbe et! ·

3.Hüsameddin Hüseyin b. Ali Sığnaki, Risii/e-i Hiisiimeddin es-Sığ1ıiik'i (Meniikıb-ı Alı­lited-i li>sevl}

en-Ni/ıaye adlı fıkıh kitabıyla bilinen ve Hal ep 'te medffin bulunan meşhur Hanefi fakJhj Büsa­meddin Sığnili (ö. 71 l/13 lı), Ahmed Yesevi'nin terceme-i halini ve menkıbelerini bir risa­lede toplamıştır. Muhtemelen bicri VII. asrın sonlarında kaleme alınan bu risale, Yesevllik ile ilgili eo eski eserlerden biridir. Lemelıftt ve Huccetii 'z-zôkirin gibi eserlerde Sığnakl'nin bu risalesinden istitade edilmiştir. Risôle-i Hüs{mıeddfn es-Sığnô!.:i'nin bir nüshası Taşkent'te Özbekistan Fenler Akademisi Biruni Şarkiyat Enstitüsü Kütüpnanesi' ndedir (ıır. ll 084, vr. 1 b-3a). Farsça ve üç varak tutarında olan bu küçük risalede, Ahmed Yesevi'nin bazı menkıbeleri anlahlır. Eserin Farsça metni ve Türkçe tercümesi tarafımızdan yayınlanmışnr7•

4.Hoca İshak b. İsmail Ata, Hadikatii '1-fırifin

Hoca İshak (bazı kaynaklarda İshak Hoca), Yesevi şeyhlerinden İsmiili Ata'nıo oğludur. XJV. yüzyılda Taşkent ile Sayram arasındaki İsplcab'da halkı irşad ile meşgul olmuştur. Kabri, ayru bölgede Türbet kasabasındadır'. Emir Timur mezannıo üzerine bir imaret inşa ettirrnişfir29. ·

Hoca İshak, Yesevilik icazetini babası İsmail Ata'dan almıştır. İsmail Ata, hem kendi babası İbrahim Ata'dan feyz almış, hem de Harezm, Buhara ve Hocend'de zahiri ve batıni eğitime de­vam edip ·şeyh Masiahat Hacendi'den tasavvufyolunda icazet almıştır. İsmail Ata'nın babası İbrahim Ata, SüksükAta'dan ici!.zet ve hilafet almıştır. SüksükAta'nın şeyhi Sfifi Muhamm~d Danişmend, onun şeyhi HakJm Ata, Hakim Ata'nın şeyhide Hoca Ahmed Yesevi'dif3°.

Hadikatii'l-fırifin Hoca İshak b. İsmail Ata'nıo Çağatay Türkçesi ile kaleme aldığı tasavvufi bır eserdir. Henüz yayınlaıunamış olan eserin el yazması bazı nüshalan günümüze ulaşmıştırl'. XIV. yüzyılın ortalarında yazılmış olan Hadikatii'l-ô.rifin, bem genel anlamda tasavvuf, hem de ilk dönem Yesevi şeyhlerinin düşüncelerini günümüze aktaran eo eski eserlerden biridir. Ayrıca Çağatay dili ve edebiyahnın yeterince tanınmayan mühim bir ürünüdürl2. Eser, tara­fımızdan bir tebliğ ile tanıtılmış33, Esbabil Bozkurt tarafından da yüksek lisans tezi olarak bazırlanmıştırl4 •

" Necdet Tosun, "Ahmed Yesevi'nin Mendkıbı", ILAM Aroştınna Dergisi,l11/l (1998), s. 73-81. "Bu kasaba bugün Kazakistan'ın güneyinde, Çimkent ile Taşkent arıısındaki Kaııgurt ilçesinin doğusunda olup Turbat diye aoılmak­tııdır. "Seyyid Zinde Ali, Semerotü'l·nıcşlyıh, vr. ıı2b. _ ,. Bk. HCK'a islı5k b. isıruiil Ata, Hadikatü'ı.ar;nn, Taşkent, Ozbekistan Fenler Akademisi Birüıü Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. ıı838, vr. ı 18b, 119b. ıı a) Ozbekisıan Fenler Akademisi Binlıü Şarkiyat Enstitüsü Ktp.,nr. 11838, vr. Ib-13ıa (istiruab tarihi: 1255/1839); OL 3853; nr. 11941 (Iı4 varak. eksik); nr. 123&7 (164 var.ık, eksik); nr. 13074110; b) Özbekistan Fenler Akademisi Birüni Şarkiyat Enstitüsü Ktp., Süleymanov Yazmalan bölümü, nr. 3004, vr. 17b-20Sb (istiosah tarihi: 125211836); nr. 252 (94 var.ık, istinsah: ll 03/169ı, eksik). Arganistnn 'ın Kabil şehrinde de bir nüsh:ısı bu lurunak1adır. ıı Eser hakkında bk. H. F. Hofınan, Turkish Liter:ıture. A Bio-Bibliograpbical Suıvey, Utrechı 1969, seetion m, pan I, vol. 3, s. 316· 318. " Necdet Tosun, "XIV. Asırda Yazılmış Çağatayen BirYcsevi Eseri: Hoca İshak b. isınail Ata'nın Hadikatü'l-arifin'i", Uluslammsı Hoca Ahmed Yesevi Sempozyumu, 20-21 Şubat 20 I O. ıı Eshobil Bozk"Urt, ish5k Ata'nın H_adikatü'l-iirifin Isimli Eseri ve Tahlili (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıb:ısım), istanbul, Fatih Oniver5itesi Sosy•l Bilimler Enstitüsü, 201 O (yayınlanmnmış yüksek lisans tezi).

30

1-TAPAY. KO)I{A AXMET RCAYI1 TYPA1Ibi3EPTTEYJIEP.LUI-{ AYI<bl1vlhl )1{8HE CHTIATbl

Müellif, başta babası İsmall Ata olmak üzere birçok siifinin tasavvufi konulardaki görüşlerini nakletmiştir. 15 ana bölüm (bab) ve bazı alt başlıklardan (fasıl) oluşan eserin ana bölümleri şunlardır: ı. Ruhlar, 2. Ameller, 3. Şeyh, 4. Müridin edebi, 5. Zikir, 6. Sema', 7. Hizmet, 8. Falcr, 9. Tasavvuf, 10. Muhabbet, Il. Ma'rifet, 12. İbadetler, 13. Malaya'niyi (gereksiz işleri) terk etme~ 14. Makfunlar, 15. Bayram gecesini idrak etmek.

Eserdeki bazı cümleler şurılardır: "Avam halkm ilcram ve ihsaru riya ve gösteriş için olduğun­dan ahirette fayda vermez", "Şeriatın şartı elbiseyi temizlemektir, tarikatın şartı ise canı ve gönlü temizlemektir"35• İsmail Ata'ya sorrnuşlar: Halkı Hak Teala'ya ulaştıran kaç tane yol vardır? Şöyle cevap vermiş: "Varlıktaki bütün zerreler sayısınca yol vardır. Ama bir müslüma­m rahatlatmak ve ona faydalı olmaktan daha yakın ve daha iyi bir yol yoktur"36.

İsmail Ata'run zikir konusunda şöyle dediği anlatılır: "Demirci demiri ateşte ısıtıp çekiçle dövdüğü gibi, mürid de kalbini Hii zikrinin çekici ile dövüp temizlemelidir"37• Yazar, her şey­hin zikir için Allah'ın isimlerinden birini tercih ettiğini, Hoca Ahmed Yesevi'nin "Allah'' ve "Hfı" şeklinde iki ismi mürldlere tel.klo ettiğini, İsmail Ata'nın ise "Hii" zikrini tercih ettiğini söyler38

•

Şeyh Ebu 'I-Kasım Nasrabadi' den nakledilen bir ri vayetin sonunda şu cümleler yer alır: "Kıya­met günü Hz. Ebfı Bekir'in arnelleri bir teraziye konsa, diğer bütün insaniann arnelleri tera­zinin diğer kefesine kons:ı. Hz. Ebfı Bekir'in arnelleri ağır gelir"39• Bu rivayelin ardından H7. Ömer'in fazileti, tevazuu ve insanlara hizmeti hakkında bir hikaye anlatılır. Ardından Hz. Ebu Bekir'in hicret esnasında ve özellikle Sevr Mağarası'nda Hz. Peygamber'e olan bizmetinden övgüyle babsedilir0•

İsmail Ata'nın şu sözü de oakledilir: "Müôd meyve vermeyen ağaca benzer, şeyh de meyve veren ağaca. Meyve vermeyen ağaçlan kesip meyve verene aşılarlar, böylece o ağaç da bir süre sonra meyve verir bale gelir"~'.

Eserde verilen bilgilere göre Yesevllik'te intisap yani müridliğe giriş merasimi şöyie yapılır: Şeyh, mürid olmak niyetiyle gelen kişinin elini tutar. Tevbe etmesini ve Allah'a yönelmesi­ni tavsiye ederek şu tevbe virdini üç kez okur: "Estağfinıllahe'llez1 la ilahe illa Hii el-Hay­ye'l-Kayyfım ve es' elühü't-tevbe". Sonra eline bir makas alır ve: ··Ya eyyühe' Llezine amenü tı1bı1 ilailahi tevbeten nasiiha"~2 ayetini okur. Ardından müridin saçından, önce sağ, sonra sol, sonra da orta taraftan iki üçer adet kıl keser. Bu, dünya sevgisini gönülden kesip atmarun sembolüdür. Bunun peşinden müride nafile namaz kılmasını, sürekli zikretmesini, şeyhinden izinsiz iş yapmamasını tavsiye eder3• •

S .Ali Şir Nevayi, Nesli.yimii '1-malıabbe

Abdurrahman Cami'nin siiiılerin hayat hikayeleri ve sözlerine dair kaleme aldığı Ne­faluitii'l-iins isimli Farsça eserini, Ali Şir Nevayi (ö. 906/ 1501) bazen k.ısaltarak bazen de ilaveler yaparak Nesiiyi m ii '1-ma/ıabbe min şemiiyimi '1-fiitüvve adıyla Çağatay Türkçesi'ne

11 Hoca İsb:ik, ae, vr. ı4n· l4b. l6 Hoca İsbiık, ae, vr. 31 b·32n. " Hoca ishiik, ae, vr. 52o. n Hoca ishiik, ae, vr. 53a·53b. " Hoca İsh:ik, ae, vr. 69a·b . .. Hoca İsb:ik, ae, vr. 71a-72b. " Hoca isb:ik, ae, vr. 82a. " "Ey im5ıı edenler! Allah 'a samimi olarak ıevbe edin". Tabrim, 6618 ' 1 Hoca ishii.k, Hadikatü' J. fuilin, 91b.

31

BÖLÜM I. HOCAAHMETYESEVİ HA.KKINDAKİARAŞTIRMALARIN KAPSAM VE MAHİYETİ

tercüme etmiştir. Bazı ilaveler olduğu için bu eseri yeni bir telif olarak kabul etmek gerekir. Nevayi bu mensiir eseri 901 (1495) senesinde kaleme alrruştır. Nefalıatii'l-iins'e yaptığı ilave­ler hakkında kendisi şu satırlan kaydetmiştir:

"Ve Hazret-i Şeyh Feıidüddtn-i Attar kuddise sirruh bitigen Tezkiretii'l-evliya'dın ba'zı ki­bar-ı meşayıh kim Nefalıtiti/'z-iins'ga dahil bolmaydurlar irdi, her kaysını münasib mahalda dahil kıldım. Ve Turk meşayıhı zikri hem azrak irdi, anı dagı Hazret-i Şeyhu'l-meşayıh Hace Ahmed-i Yesevi rahimehümu'Hahdın bu zamangaça dere kıldım. Ve Hind meşayıhı şerhi ki az mezkiir irdi, ta mümkin bar tilep tapıp Hazret-i Kutbü'l-evliya Şeyh Feıid-i Şeker-gene

kaddesallahü. ervahahümdın songgı meşayıhkaça ilhak kıldım".

Cami'nin Nefalıfıtii '1-iins'ünde 60 ı sfıfinin hayatı ele alınmış iken, bu rakam Nevayi'nin Nesfı­yimii '1-malıabbe'sinde 770'e çıkmıştır. Nevayi esere ekledi ği Türk şeyhleri yani Yeseviyye talikatı mensuplan hakkındaki bilgileri nereden derlediği hakkında bilgi vermemiştir. Muh­temelen bunlar o dönemde halk arasıoda dolaşan şitahi (sözlü) bilgilerdi. Nevayi bu bilgileri kayda geçirmek sfuetiyle Yesevtlik araştırmalan için önemli bir hizmet yapmıştır ki eserin asıl kıymeti buradan gelmektedir. Ancak Yesevi şeyhleri hakkında verdiği bilgilerin çok kısa ol­ması günümüz araştırmacılan açısından bir şanssızlıktır. Muhtelifyazma nüshalan olan Nesti­yimii 'l-malıabbe44, Kemal Eraslan tarafından Latin (yeni Türk) harfterine çevrilerek yayınlan­ınıştır (İstanbul 1979; Ankara, TOK Yayınlan, 1996).

6.Ahmed b. Mahmud Hazini, Eserleri

Hazini Alımed b. Mahmud (ö. 1002/ l 593-4'ten sonra) Hisar (bugünkü Tacikistan 'ın Duşanbe). şehrinde doğmuştıır. Hicıi 996'da kaleme aldığı Huccetii'l-ebrfır isimli eserinde o tarihte 56 yaşıoda olduğunu söylediğine göre (vT. 149b), hicıi 940 (m. 1533) senesinde doğmuş olmalı­dır. 12 yaşında iken Yesevi şeyhi Seyyid Mansur'a mürid olan Hazini, 19 yaşında irşad icazeti almıştır. 972 (1564) senesinde Hisar'dan önce Diyarbakır'a gelip sonra hacca giden Hazini, hac dönüşünde Sultan Selim zamanında (974-982/1566-1574) İstanbul'a uğrayıp memleketi Hisar'a döner. İkinci defa hacca giden HazW, Sultan III. Murad tahta geçince (982/1574) İstanbul'a tekrar gelir. Üç eserini bu padişah adına kaleme alır. Hicıi 1002 tarihinde kaleme aldığı Cevfılıinı '1-ebrtir, muhtemelen son eseridir. Hazlııl, Yeseviliğin yanı sıra Nakşbendiyye

tarikatına da bağlanmıştır. Onun Nakşbendi yolundaki şeyhiMolla Eı:nln'dir'5•

a)Cevahiru' l-ebrar min emvaci'l-bihar:

İlk yansı Türkçe, ikinci yansı Farsça olan bu eserin bilinen tek yazma nüshası İstanbul'da­dıt6. Eserde Ahmed Yesevi ve Seyyid Mansiir başta olmak üzere bazı Yesevi şeyhlerinin söz ve menkıbeleri ile Yeseviyye usul ve adabı anlatılmaktadır. Cevfılıiru 'l-ebnir Cihan Okuyucu tarafından önce 1995 'te Kayseri ' de, sonra 2014 'te İstanbul' da yayınlanmıştır"7•

b}Meuba'u'l-eblıiir fi riyiizi'l-ebriir: Türkçe olan bu eserin bilinen tek nüshası İstanbul'da Süleymaniye Ktp., ŞehidAli Paşa, nr. 1425'te olup lb-81b varaldan arasın-dadır. İstanbul'da h. 995'te yazılan bu nüshada istinsah kaydı olmadığı için müellifhattı olması muhtemeldir .

.. Mesel~: lsıanbul, Topkapı Saıayı Müıcsi K':J' .• Rcv;ın bölümü, nr. 808 (vr. 55b-174a, istinsah: Herat, hicri 901-902); Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 4056 (vr. 52b-163a); Istanbul Universilesi Merkez Ktp., TY, nr. 4149. Sı. Peıersburg'dald başka bir oüsbası için bk. Abdull:ılıc;ın Mugioov, Opisanie Uyguıskili Rukopisey lnstiıuıa Narodov Azii, Moskova 1962, s. 97-98. •ı Molla Emin'in tarikat silsilesi: B:ılıaeddio Nakşbeod, Alaeddin Attar, Ya'küb Çerhi, Ubeydull:ılı Ahrılr. Muhammed Kıidi, Ahmed Kıisiini, Muhammed İsliim Cüybiiri, Hacc Kcllin (Hiice S'ad), Molla Emin. "lsıanbul Üniversitesi Ktp, TY, nr. 3893, 112+50• 162 varak. "Hazint, Cevıihirü'I-Ebr.l.r min Enıv:ic-ı Bihdr: Iyilerin Dalgalı Denizlerden ÇtRardığılnciler (lızr. Cihan Okuyucu- Mücahit Kaçur), lstanbul2014.

32

----·-- ...

1-TAPAY.I(O)I{A AXMET 51CAYM TYPAJThi 3EPTTEYJTEP,l1Jf{ AYI<biMhi :>KôHE CliDATbl

ManzGm ve mensfir kanşık bir eserdir. Müellifin. akraba ziyareti için Buhara 'ya gideceğini duyan İstanbul'daki bazı alim ve salih zatlar, ayrılık elemini teskin için müelliften Yeseviyye ve Nakşbendiyye tarikatlannui usül ve adabına dair bir eser kaleme almasını istemişler, bunun üzerine bu ·eser yazılmıştır (vr. 7b). Kemaleddin İkani, Şeyh Hudaydad, Ubeydullab Ahrar, Ahmed Yesev!, Abdülbalik Gucdüvan! gibi önde gelen Yesevi ve Hacegao (Nakşbendl) meşa­yıhın.ın bazı menkıbelerine yer veren müellif, bir vesileyle eserde Maveraünnehr'den Hicaz'a, oradan da İstanbul'a geldiğini anlatmaktadır (58a-b). Menbau 'l-ebluir, Samire Mahmudova tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış, Mehmet Mabur Tulum tarafından da ilmi neşri yapılmıştı.z48•

c)Huccetii'l-ebriir: Farsça maıızıirn bir eser olup bir nüsbası Paris Milli Küphanesi ' ndedir (Bibliotbeque Nationale, Pers. A. F. 263, vr. 103b-173b). İstanbul 'da h. 996 senesinde Sultan m. Murad adına yazılmıştır. Eserde yazar Yesevi meşayıhından, kendi hayatından, Şam, Mı­

sır, Kudüs, Harem-i Şerif ve İstanbul seyahatlanndan, şey hi Seyyid Mansfu ile ilişkilerinden bahseder. Aynı mecmua içinde Hazinl'nin, Mevlana'nın Mesnevi'sinin başından üç beytin şer­hi maruyetindeki Tesellaii '1-kulüb adında Farsça bir eseri ile (vr. 2b-84b), iki mersiyesi (vr. 85a-10la) de bulunmaktadır.

d)Camiu '1-miirşidfn :

Yazma nüshası Almanya 'nın Berlin şehrinde olan bu eser Farsça olup manzum ve mensur kan­şık olarak kaleme alınınıştu-19• 972 ( 1564) senesinde yazılmıştır. Bu kitapta dört tasavvuf yolu Hacegan-Nakşbendiyye, Yeseviyye, Kübreviyye ve Aşkıyye tarikatlan, kuruculan ve pirleri hakkında bilgi verilmektedir. Eserde Ahmed Yesevl'nin meokıbeleri arasında geçen "Hum-i Işk" hikayesinin farklı bir versiyonu da yer alır. Buradaki rivayete göre Ahmed Yesevl'nin sohbet meclisinde dervişler susayınca Yesevi, müridi Hakim Ata'ya: "Arkadaşlarının susuzlu­ğunu gider" demiş. O anda bir deprem olmuş ve yerden nurlu, ateş renginde bir su fışkırmış. Dervişler o sudan içmişler. Sonra Ahmed Yesevi elini suyun fişkırdığı deliğe koymuş, suyun akışı kesilmiş, o esnada bir hum (küp, ibrik, testi) peyda olmuş. Aşık dervişler bu testiden su içtikleri için adı "hum-i ışk" yani aşk testisi diye kalmış (vr. 72a-72b). Cdmiu'l-miirşidfn, Na­dirhan Hasan ve Seyfuddin Refiuddin tarafından bir makale ile tanıtılmıştır5°.

e)Dfviiu: Hazinl'nin farsça şiırlerini ihtiva eden bir eserdir. Bilinen tek nüshası Konya 'dadu-51 •

Hicri 999 (1591) senesinde tamamlanmıştır. Kasidelerde Osmanlı sultanlarına, özellikle IL Selim ve m. Murad'a övgüler vardır. Eser, İbrahim Kunt tarafından doktora tezi olarak hazır­lanıp.ıştu-52.

7. Muhammed Alim Sıddiki Alevi, Lemelıat millnefelıati'l-kuds

Daha ziyade "Alim Şeyh" diye bilinen bu zat, h. 972'de Taşkent'te doğmuş, b. 1043 (1633) senesinde Semerl(and yakınlarındaki Allabad'da vefiit etmiştir. Babası Mü'min Şeyh, şey­

hiPirim Şeylı'tir. Alim Şeyh, Allabad'daki tekkesinde uzun yıllar halkı irşad etmiş olan bir Yesevi şeyhidir. Veratından sonra yerine halifelerinden Hace Abdürreşid postnişin olmuştur. Alim Şeyh'in en meşhur eseri Lemelıiit'tır. Halifelerinden Hace Fetbullah b. Abdülbasıt Azi-

•s Hazinl, Menbau'l-ebhar li riyftıi'l-ebıür: Iyilerin Bahçelerindeki Sul:ınn Kaynağı (hzr. Mehmet MaJıiırTulum), İstanbul2009. " Ha:ı:ini, C:imiu'l-mürşidin, Berlin, Sınaısbibliothek Ms. Orient Oct. 2847 (114 v:ınık). ıo Seyfuddin Refiuddin· Nadirhan Hasan, "Ha:ı:ini'nin Cfuniu'l-mürşidtn"Adlı Eseri Hakkında", TasaV\'Uf: ilmi ve Akademik Arnştır­ma Dergisi, sy. 12 (2004), s. 159-166. " Mevlana Müzesi Küıüphanesi, Müzelik Ynı:mu Kitaplar, nr. 146 (291 varak) · ıı Jbrahim Kunt, Hazini ve Divanı (Inceleme-Metin), Konya, Selçuk Oniverı;iıesi Sosyul Bilimler Ensıitüsii, 2002. Aynca bk. A.mlf., "Sultan Ahmed Hafıni'nin bayatı ve Eserleri", T:ısavvuf: ilmi ve Akademik raştımıa Dergisi, sy. 13 (2004), s. 265-288.

33

BÖLÜM I. HOCAAHMET YESEVİ HAKKINDAKi A:R.AŞTIRMALARIN KAPSAM VE MAHİYETi

zeg1 Lemelıfıt'a bazı ilaveler yapmış ve bu Tekmile-i L_emelıiit'ta Alim Şeyh'in hayatı ve men­kıbelerini derlerniştiJ-53• Müridierinden biri olan Muhammed Şerif ei-Hüseyni (ö. ı ı 0911697 -8) Huccetii 'z-ziikirfn adlı eserinde bu tekmileden istifadeyle Alim Şeyh'in meniik.ıbına yer ver­miş, halifelerinden de bahsetıniştirS'I.

Alim Şeyh~ Lemefıiit min nefalıiiti '1-!.."ltds isimli bu eseri, Ahmed Yesevl'nin manevi işaretiyle bir rüyadan sonra yazmaya başlamış ve Sultan Muhammed B ahadır Han 'a ithlif etmiştir. Fars­ça olan eser iki bölümden oluşur: Dibaceden sonraki birinci bölüm, cebri zikrin caiz olduğuna dair ayet ve hadislerden oluşmaktadır (İslamabad 1986, s. 7-38). İkinci bölümde ise Ahmed Yesevl'den başlamak üzere Yesevi silsilesindeki bazı meşayıhın ahval ve meniik.ıbı anlatılır (s. 38-464). Ahmed Yesevi'nin anlahldiğı bölümde (s. 38-123) Sufi Danişmend'in ve İmam Hüsiimeddin Hüseyin SığDaki'nin (ö. 7 l 1/1311-2) Ahmed Yesevi'nin söz ve meniik.ıbına dair yazdıklan eserlerden istifade edilmiştir (s. 38-40, 48). Muhtelif yazma nüshalan bulunan Le­melıiitss, ilk kez Taşkent'te neşredilmiş (132711909), ikinci baskısı ise Muhammed Nezir Ran­chil'nın önsöz ve fihrist ilaveleriyle islamabad'da yapılmıştır (1406/1986). Lemelıôt'ı tanıtıcı mahiyette bazı makaleler yayınlanmıştw6• Lenıelıfzt, Özbekçe'ye tercüme edilip yayınlanmış­tır.

S.Muhammed Şerif Buharl, Huccetii 'z-ziikirin li-reddi'l-miinkirin

XVTI. asırda Buhara'da yaşayan Muhammed Şerif Buhari Hüseyni Alevi Maveriiiinnehr'in meşhur Yesevi ve Nakşbendi şeyhlerinden biri olup h. 1026 (1617) senesinde doğmuştur. Semeriitii '1-meşiiytlı müellifi onun nisbesini "Şehrisebzi, Buhari" şeklinde kaydettiğine göre Şehrisebz'de doğmuş olmalıdır. Gençliğinde farklı hocalardan dini ilimleri öğrenmiş, Muham: med Kasım Bubiiri'den Mişkfıtii'l-mesiibilı okutma icazeti almış, Sı1fi Nasınıddin Ruhari'nin yanında kıriat ilmine dair Kittib-ı Şatıbi'yi okumuş, ayrıca Mevlana Yusuf Karabilgi'den de bazı medrese ilimlerini tahsil etmiştir. Tasavvuf yolunda ise, önce Lemelıfzt müellifi ve Yesevi şeybi olup Alim Şeyh diye bilinen Muhammed Alim Sıddiki'ye, onun vefatından sonra hali­felerinden Hoca Fethullah'a ve ardından Mevlana Hacı İsmiiil'e intisap etmiş, Yesevllik usul ve adabını iyice öğrendikten sonra Nakşbendi şeyhlerinden Mevlana Kemiil'e (Kemaleddin Feganzevi Buhari) i.İıtisap ederek Nakşbendi tarikatından da icazet almıştır. BUnların dışında başk:l şeyhlerden de icazet aldığı kaydedilmektedir". Buhara·da ~kdrcsc-i Zcrgcn1n·a ya­kın olan tekkesinde hem Yesevi, hem de Nakşbendi usı11ünce irşiida devam eden Muharnrned Şerif, daha ziyade Yesevilik yönüyle öne çıkmıştır. Abdülaziz Han b. Muhammed Han'ın ona intisap ettiği nakledilir. 1109 (1 697-8) senesinde vefat eden Muhammed ŞerifBuhara'da me­dfundtır. Kabri Hoca-i Elem-nereslin türbesinin yolunda ve yakınındadw8•

Muhammed Şerif Buhari bir çok eser kaleme almıştır. Bilinen eserleri şunlardır: a) Hucce­tii 'z-zfıkirilı li-reddi '1-miinkirfn: Aşağıda bundan bahsedilecektir. b) Tıtlıfetii :S-siilikfn: Muham-

"Bu Tekmile, Menakıbu·ş-Şeyh Muhammed Alim Azizfuı adıyla d:ı bilinmektc olup bir nüshası Medine-i Münevvere•deki Arif Hikmet Küıüphinesi'nde bulunm:ıktaoır (nr. 902/107). "Alim Şeyh için bk. Muhammed Şerif, Hucceıü'z.z:ikirio, Süleymaniye Ktp., Rcşid Efendi, nr. 372, vr. 137b-ı57b; Ebu Tabir Semcıbndi, Semeriyye (nşr. İrec Efşir), Talır.ın ı343/1965, s. 1.16; Nasmıddio Buh:iri, Tuhfetü•z.zairin (nşr. t.toUa Muhammedi Mahdüm), Buhara 19ıO, s. ı35; Stor-ey, Peısi:ıo Liter:ııure,l/2, s. 983; Ahmed Münzevi, Fihrist-i Müşterek-i Nüshalıa-yı Halli-yi Faısi-yi Pakistan, isıarnatıad ı990, Xl, 893-4. " Sıorey, 112, s. 983; Semeoov, SVR. Taşkent 1955, m, 354; Münzevi. Xl, 893-4. u Devin De\Veese, "The Yasavi Order and Peısi:ıo Hagiography in Seventeen~·Centuıy Centr:ıl Asia", The Heriıage ofSufism TU: Late Classical Persianate Su6sm, 0Kford 2000, s. 389-4ı4; Nadirhan Hasan, "Alim Şeyh ve Lernebat min nefebat il-l,uds Eseri", Tasavvuf: i tm i ve Akademik Araştııma Dergisi, sy. 18 (2007), s. 229-242. " Muhammed Şerif el-Hüseyni, Hucceıü 'z.ziiki.rin, vr. 1 68a·b; Seyyid Zinde ~li, Semertiıil'l·meşayıh, vr. 235b-236a. "Nilsıruddiıı' Buhiiri. Tuhfcıü'z.znirin, s. 97; Zeki Velidi Togao, "Yeseviliğe Dair Bazı Yeni Mıilumlit", Fuad Köprülü Annağ:ıot,ls­tanbul 1953, s. 525·6; Robert D. McCbcsncy, "Bokdri Mohammad Sanr•, Encyclopacdia Inınica, London ı990, IV, 33ı-2. Dmiırieva kataloğunda Muhammed Şerif'in vefat tarihi 110311691-92 olarak kayıtlıdır. Bk. L.V. Dmiırieva. Opis:ıoic Tyurkskih Rukopiscy lnstituta Vostokovedeniya, Ul, 88.

34

-· --·"'-~'-'--'-'' -"-'---

1-TAPAY. J<O>KA AXMET JICAYH TYPAllbi3EPTIEY1IEPnU-t AYK.b!Mbl )!(aHE Cl1flATbl

med Şerif'in diğer bir Farsça eseri olup hem Yesevi hem de Nakşbendi tarikatlannın usül ve adabını konu edinir.s9• c) Divan: Süleymaniye Kütüphanesi'nde, müellifin diğer eserleriyle aynı mecm.ua içinde (Reşid Efendi bölümü, nr. 372) bulunan Dfvan, Muhammed Şerif'in Far­sça şiirlerinden oluşmaktadır. d) Gündüz ve gece evradına dair bir eser: Süleymaniye Kütüp­hanesi'nde aynı mecmua içindedir. e) Şerh-i Akiiid-i Adudiyye üzerine iki haşiye. f) M evlevi-yi Şerif ber-Şerlı-i Molla6o.

Huccetii 'z-zôkirfn: Muhanuned Şerif Hüseyni Buhar! (ö. ı 1 0911697-8) tarafından h. 1 077' de (ı 666) Farsça olarak kaleme alınan Huccetii 'z-zakirfn li-reddi'l-miin/.:irfn, bir mukaddime, üç makale (bölüm) ve bir hatimeden oluşur. Birinci ve ikinci makalelerde cebri zilcrin caiz olduğuna dair ayet, hadis ve ulemanın göıiişleri naldedilir. Üçüncü makalede ise Ahmed Ye­sevi'den başlayarak bazı Yesevi şeyhlerinin hayatı ve menkıbeleri anlatılır (vr.90a-137b). Bu arada müellifin ilk şeyhi olan Alim Şeyh ve onun halifeleri de zikredilir (137b vd.). Eserin batimesinde tasavvufi adab ve ahlaka dair bazı mektuplar yer alır (173a-203b).

Eserin bir nüshası Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, or. 372'de, lb-203b varaklan arasındadır. Taşkent ve St. Petersburg'da da nüshaları da varc:J.ır61 • Eserde nakil yapılan bazı kitaplar şun­lardır: Nevevi, Bustfınii 'l-iirifin (31a); Alim Şeyh, Lemelıiit ( 18b-19a) ve risalelerinden biri (46a, 47b); Sufi Danişmend, Risôle ( Alımed Yesevf'ninmeniikıbı) (92a); Büsameddin Hüseyin Sığnaki, Risôle-i Hiisfmıeddin es-Sığnakf (Ahmed Yesevf 'nin meniikıbı) (92a-92b, 95b, 97a); Mc:daııa Lütfulhih Türkistani, i$mtii! .rlw'mn mt!Juikıbı llUla, IUlb); İshak Hoca, Haclika­tii'l-arifin (lOOb); Hace Fetbullah Azizegi, Tekmile-i Lemelıat (Alim Şeyh'in menakıbıdır) (157a).

Muhammed Şerif, Hııccetii 'z-zakirfn li-reddi '1-miinkirfn ( inkarcıları reddetmek için zikreden­lerin delili) adlı eserinin ilk bölümünde cebri zikrin caiz olduğunu muhtelif tefsir, hadis ve fıkıh kitaplanndan deliller getirerek ispatlamaya çalışmıştır. Muhanuned Şerif'in, eserindeki deliller arasına bir Nakşbendl mensubu olan Muhammed Parsa'nın cebri zikre cevaz veren küçük ri salesini almış olması, cehrl zikre genellikle muhalif olan alirolere ve Nakşbendi men­suplanna cevap mahlyetinde olmalıdır.

Huccetii '::-::iikirinl'>irkaç :ıçıdan 0nem at7 etmektedir:

1. Orta Asya tasavvufu ve tarikatlan haklanda mühim anekdotlar ihtiva etmektedir.

2. Yesevi şeyhleri ile Nakşbendi, Kübrevl, Zeyni ve Aşki şeyhleri arasındaki olumlu ve olum­suz ilişkilere temas ederek tarikatlar tarihi ve sosyal tarih araştınnacılan için ilgi çekici mal­zemeler surımaktadır.

3. Tarikat şeyhleri ile devlet yöneticileri arasındaki ilişkilere dair tarih kitaplannda bile bulu­namayacak mühim detaylar veren eser, siyasi tarih araştırmacılan için de mühim bilgiler ihtiva etmektedir.

4. Ahmed Yesevi'den başlayarak Maveraünnehr'de yayılan Yeseviyye'nin önde gelen şeyhleri hakkıada mühim bilgiler ihtiva etmektedir. Müellif bu bilgileri derlerke_n bugüne ulaşmadığı anlaşılan bazı eski Yesevi kaynaklanru da kullanmış br. Bu açıdan Huccetii 'z-zakirln, Yesevi şeyhleri hakkında bilgi bulunabilecek mühim ve nadir eserlerden biridir.

"Süleymaniye Kıp., Reşid Efendi, nr. 372, vr. 204b-246n. Farsça. '"Nasıruddin Buhüri, age, s. 97. " Bir nnshası Taşkent'te Biruni Şarkiyat Enstiıüsü'ndcdir (nr. 4164). bk. Semenov, SVR, lll, 353. Diğer bir nüshası için bk. O. 1'. Akim~k.in ve dgr., Persidskie i Tadcikskie Rukopisi lnsıiıuıa Naradov Aziian SSSR, Moskova ı964, 1, 152.

35

BÖLÜM 1. HOCA AHMET YESEV1 HAKKINDAK1 ARA$TIRMALARIN KAPSAM VE MAHİYETİ

5. Eserin sonunda, müellifin oğluna gönderdiği altı tane mektup bulunrnaktadrr. Bu mektuplar sayesinde müellifin tasavvuf anlayışını ve düşüncelerini ö'ğrenmek mümkündür. Mektuplardan bazılar usul-i aşere diye bilinen sabrr, kanaat, tevekkiil, zikir, murakabe, teveccüh gibi kavram­Iara ve tasavvuf ahlakına dair iken, bazılan vahdet-i vücfıd ve meratib-i vücfıd gibi konulara temas etmektedir. Bu da, Yesevi şeyhlerinin tasavvuffelsefesiyle fazla ilgilenmedikleri şeklin­deki tezi kısmen de olsa hertaraf etmektedir.

Huccetü 'z-zaJ.:irfn, yüksek lisans tezi olarak bazırlanmıştır62•

9.Kul Şerif, Kıssa-i İr Huhb'i

Kıssa-i İr Hubbf, Kul Şerif mahlasıyla manzum eserler yazan bir şairin eseridir. Kul $erlf'in, Hııccetii 'z-zakirfn gibi eserlerin müellifi olan Buharalı Muhammed Şerif Bubiiri mi yoksa XVI. asırda Kazan'da yaşayan Kul Şerif mi, ya da tamamen farklı bir kişi mi olduğu kesinlik kazanmamıştır. Kul Şerif mahlastyla ve Çağatay Türkçesiyle yazdığı şiiriere bazı Dfvcin-ı Hilmıet mecmfıalan ile Balargan Kitabı nüsbalarında ve başka mecmualarda rastlanmaktadrr. Bu şiirlerden bazılan Önal Kaya tarafından yayınlanmıştu-63•

Kıssa-i İr Hubbf, Yesevi şeyhlerinden Haklın Ata ile Anber Ana'mn çocuklanndan biri olan Hubbl Hoca'nın menlahevi bayatı hakkında Çağatay Türkçesi ile hikmet tarzında manzfım olarak yazılmış bir eserdir. Kıssa-i İr Hubbf, Kıssa-i Sultan Hubbf gibi isimlerle muhtelifyaz­ma nüsbaları olan ese~. Kıssa-i Hubbi Hoca adıyla Kazan'da 1899'da Arap bartleriyle ya­ymlanmış, Önal Kaya tarafından da Latin harflerine çevrilerek neşredilmiştiı-65• "İr" er ve yiğit demektir.

Eserdeki meniabeler göre, Hakim Ata'mn Mahmud, Asgar ve Hubbi isimlerinde üç çocuğu vardı. Mahmud ve Asgar tanmla meşgul olur, Hubbl ise avcılık yapard ı. HakimAta Hubbl'nin manevi ya ta ilgi göstennediğini düşünüp üzülürdü. Annesi Anber Ana ise ona sahip çıkardı. Bir gün Hak.lm Ata ile Anber Ana bu konuda tartışırken Hakim Ata Mabmfid ve Asgar'ı çağırdı. Bu iki çocuk çok uzak mesafede bulunmalanna rağmen bir keriimet gösterip hemen geldiler. Anber Ana da Hubbi'yi çağırdı ama Hubbi gelmedi. Bir süre sonra gelen Hubb!)e niçin geç kaldığı sorulunca, "Batmakta olan bir gemi vardı, içindekiler manen benden yardım istediler, onlara yardıma gittim, bu sebeple geç kaldım .. dedi. Ancak bu söze babası Hakim Ala inanma­dı. Hubbi de sırtındaki lıalat izlerini gösterip, geminin ipini sırtıyla çektiğini söyledi. Ancak yine ilma edemedi. Bunun üzerine "O halde bir süre bekleyin, o gemiden kıırtulanlar adak yaptılar, buraya o adadıklan şeyleri hediye olarak getirecekler" dedi. Bir süre sonra dediği gibi oldu. Daha sonra Hubbi ziyafet için on sığır kestirdi. Sığırların derisine vurunca onlar canlarup gittiler. Bu durumu gören Hakim Ata "İki koç başı bir kazana sığmaz, birimiz başka şehre gi­delim", dedi. Hubbl Hoca gitmeye razı oldu, gözden kayboldu, nereye gittiğini kimse bilrnedi. Ahmed Yesevi de müridi HaklınAta'yı çağırıp bu konuda onu azar1adı66 •

., Abbasali AlWıdeh, Mıılıammed Şerif ei-Hüseyni ve Hucceıü 'z-zıikirin li·reddi'l·müıık:irin Adlı Eseri, Istanbul, M annara On. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 200 ı. w isıanbul'da, Millet Kütüphanesi, Ali Em iri Efendi Mnnzum Eserler Bölümü, nr. 17' deki Divan· ı Hikmet derlemesinin 71a· 79b varaklan arasındaki Kul Şerif'e nit şiirler için bk. Önal Kaya, Doğu Türk Y:ızı Dili ve Edebiyatı Araştınnnlan 1: Kul Ubeydi (XVI. yüzyıl) ve Kul Şerif (XVII. yüzyıl), Bişkek 2003. Kul Şerif'in dört şiiri de Bakırgan Kitabı'nda buluomaktadır. Bk. Bak.ırgan Kitabı, Kaı:uı 1301/1884, s. 30-31. "Millet Ktp. Ali Emiri Manzum Eserler Bölümü, nr. 17, vr. 69b-71a; Ankar.ı Ün.iverı;itesi Dil ve Tarih-Coğrafya FaJ..iiltesi l<üıüp· hanesi, ismail Saib bölümü, nr. 746, vr. 1 S4a· ı :57a; Türkmenbaşı adwdaki Türkmenistan Milli Kolyamıalar Enstitüsü, nr. 26/5930, vr. ı a-4a (Kıssa-i Sultan Hubbi}; Özbekistan Fenler Akademisi Birüni Şarkiyat Enstitüsü K tp, nr. 9074, vr. 1 b-6b (Kıssa-i Ir Hubbi); aynı küıüpbane, H. Süleymanov bölümü, ur. 1417 (vr. ll On· 114a}; aynı bölüm, nr. 2463 (vr. 29b-34a) Dmitrieva kataloğunda Kıssa·i İr Hubbt, yanlışlıkla Kıssa·i Emi re i şeklinde ynzı!mışıır. B k. L. V. Dmitrieva, age, lll, 88. " Önal Kaya, "Ooğn Türk Yazı Dili ve Edebiyatı Araştınnalan Il: Kul Şerif'in Ir Hubbi Destanı", KÖK Anışctınnalar, U/ ı (Bahar 2000), s. 135· 1 85. "Bkz. Necdet Tosun, Türkistan Dervişlerinden Yadigir,lsıanbul2011, s. 124-127.

36

. -~-~·- . . . - . . ____ .., .... - ·--·. ·. -- - .... ~.-·--

1-TAPAY. l(Q)!(A A.XMET RCAYH TYPAJibl 3EPTIEYJIEPAIJ-{ AYI(biMbl )J(ôHE ClmATbl

lO.Muhammed Kasım, M aklimiit-ı Seyyid A tlii

OrtaAsya'dan Hindistan'a göç eden Cemaleddin Hace Divane SeyyidAtai'nin (ö. 1016/1607) menkıbelerini ihtiva eden bu Farsça eserin diğer adı Mentikıbu '1-alıytir' dır. Esere konu olan Hace Diva.ne'nin oğlu Rıdvan lakaplı Muhammed Kasım tarafından kaleme alınmıştır. Londra ve Rampur'dan yazma nüshalan vardu-67

•

ll.Seyyid Zinde Ali, Semeriitii '1-meşiiyı/ı

Hicri XII. (m. XVIII. asırda) yaşayan Seyyid Zinde Ali, Yesevilikten Nakşbendlliğe geçeo HaceMir Azizan el-Hüseyıll'nin oğludur. Babasının şeyb.i Muhammed Can Karamarn'dir (ö. 1050/1640). Karamani, Muhammed Emin Dehbidl'den (ö. 1006/1597-8), o da babası Mah­düm-i A 'zam Alımed Kasani'den (ö. 949/1 542) icazet almıştır.

Semertitii '1-meşciyı/ı: 1091 (1680) yılında tamamlanmış Farsça bir eserdir. Nakşbendi, Küb­revl, Aşki ve Yesevi şeyhleri hakkında bilgiler ihtiva eder. Eserin Taşkent'teki Biruni Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi'nde iki nüshası bulunmaktadır (nr. 2619, vr. 48b-598b; nr. 1336, tümü 291 varak)68

. Ayru müellifin, içinde cehri zikri de savunan Zfnetii '1-/ibas adında bir eseri daha vardu-69•

Fahreddin Ali b. Hüseyin Safi Reşa/ıat-ı Aynii '1-/ıaydt isimli eserinin baş tarafında bazı Yesevi şeyhleri hakkında bilgi \·erdiği gibi, Seyyid Zinde Ali Buhiiri de Semerôlii "1-meşciyılı isimli eserinde Yesevi şeyhlerine bir bölüm ayırmıştır70•

12.NfiruUah b. Ubeydullah es-Sı d dik el-Harezmi, Baba Tiikles R isôlesi

Müellifin hayatı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Eseri yazış tarihi dikkate alınarak XVIII. yüzyılda yaşadığı, nisbesine nazaran da Harezmli olduğu anlaşılmaktadır. Eseri yayınlayan Devin DeWeese onun muhtemelen Karakalpak Türklerinden olabileceğini söylemektedir71 •

Baba Tiikles Risdlesi: Çağatay Türkçesi ile yazılmış bu küçük nsalenin müelliftarat'ından ve­rilmiş bir ismi yoktur. Muhtevasıru dikkate alarakBaba Tiikles Risdlesi diye adlandırdık Eser, ı 13 ı 'de (17ı9) Orta Asya'da yazL!mıştır. Eserin konusu Yesevl şeyhlerinden olup Baba Tük­tes diye de anılan Sadr Ata vasıtasıyla Altın Orda hükümdan Özbek Han'ın müslüman oluş hikayesidir. Sadr Ata, Zengi Ata'nın (ö. 656/1258-9) mürld ve halifesidir. Zengi Ata, Halôm Ata'nın, Hakim Ata da Ahmed Yesevi'nin mürldidir.

Eserde verilen bilgiye göre, Zengl Ata, Türkler arasında· İslamiyet' i yaymak gayesiyle mürld­lerinden Sadr Ata ve SeyyidAta'yı Deşt-i Kıpçak ve Sarayçık'a gönderir. Bu iki mürid Saray­çık'ta yönetici olan Özbek Han 'ı İslam' adavet edince Özbek Han onlardan bir kerfunet bekler. Sadr Ata Kabe'nin görünrusünü Sarayçık'a getirip Özbek Han'a gösterince Han müslüman olur ve onunla birlikte 70.000 kişi İslam dinini kabul eder.

Eserin yazma nüshası Berlin'de olup72, Devin DeWeese tarafından Arap harfii Türkçe metni,

" Hermaan Ethe, Caıaıogue of Peısiao Maouscripıs i o ıhe India Office Libraıy, London ı 980, s. 268-270; Ethe 644 (lO 3 ı 00); Rıımpur, MS Pers Tadlıkira no. 2378. "bk. Semenov, SVR. 1, 133,lll, 353; DeWeese, .. The Maslıa'ikh·i Turk and ıhe Khojagiiıı", s. 203-4. " Semenov, age, lll, 354. 10 Seyyid Zinde Ali, Semeratü'ı-meşayıh, T;ışken~ Özbekistan Feoler Akademisi Birilni Şarkiyat Enstitüsü Kıp., nr. 1336, vr. la·29ı b (özellikle Yeseviler ile ilgili bölüm: 93b-122a). " Devin DeWeese, Islaınization aod Naıive Religion in ıhe Golden Horde. Baba Tii.kles and Cnnversion ıo Islam in Hisıorical and EpicTrndition, Pennsylvania 1994, s. 371. n Suıaısbiblioıhek w Berlin- Pn:ussischer Kuhu.rbesiız, Orieouıbıeilung:, MS Diez A. Quart. 14, vr. 234b-236a.

37

BÖLÜM 1. HOCAAHMETYESEVi HAKKINDAKI ARAŞTIRMALAR.IN KAPSAM VE MAHiYETi

ingilizce tercümesi ve geniş bir yorumu yayınlannuştır7~.

13.Şeyh Hudaydad b. Taş Muhammed Bubari, Bustliuii '1-mu/ıibbin

Şeyh Hudaydad XVIII. asnn.başlannda doğmuştur. Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmasa da, Buhara'da yaşadığı ve Yeseviyye tarikatına bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Tasavvuf silsi­lesi şöyledir: Ahmed Yesevi, Haklm Ata, Zengi Ata, Sadr Ata, Elernin (lmm) Baba, Ali Şeyh, Mevdud Şeyh, Hadim Şeyh, Şeyh CemiBeddin Azizan Buhan, Şeyh HudaydadA.zizan, Pirim ŞeyhAzizan, Muhammed A.ıiın Şeyh Azizan Sıddoo, Muhammed ŞerifHüseyni Bulıan, Faz­luilah Azizan, Lütfullah Azizan, Hazret-i İşan Hudaydad b. Taş Muhammed Azizan Bulıari (müellif)1~.

Tıılıfetii'z-ziiirfn isimli eserde Şeyh Hudaydad'ın hicri 1215 yılında Şah Murad'dan altı ay sonra vefat ettiği kaydedilm.işse de75, Şah Murad 13 Receb l215'te (30 Kasım 1800) vefat et­tiğine göre, Şeyh Hudaydad Muharrem 1216' da (Mayıs-Haziran 180 ı) vefat etmiş olmabdır76•

Şeyh Hudaydad tasavvufa dair on kadar eser kaleme almıştır. Eserlerinde genellikle cebri zikir, niks ve sema gibi Yeseviler'e ait ritüelleri savunma ve delillendirme yoluna gitmiştir. Bunun sebebi, Orta Asya'da o dönemde Buhara merkezli Mangıt hanlanndan Daniyal Atalık (1770-1785) ve oğlu Şah Murad Ma'sfun Han (1785-1800) zamanında bazı alimierin ve Nakşbenctiy­yc-\1iiccddidiyyc meıısupl::ırının, siyfi~l otoriteden de de~tek alarak bu ritüellere ~ert muhalefet göstermeleri dir. Hatta bu ritüellerin o dönemde siyasiler tarafından yasaklandığı söylenmekte­dir. Şeyh Hudaydad bu ortamda Yesevilerin cebri zikir gibi uygulamalannın meşru olduğunu ispatlamak için fıkıh kitaplanndan da yararlanarak tasavvufi eserler yazmış ve bir poJemik­edebiyatı oluşturmuştıır.

Günümüz~ ulaşmadığı anlaşılan Tenbfh-i Diillfn isimli eserinde Hacegan ve Nakşbendi şeyb­

leri içinde cehri zikri uygulayan ya da caiz görenler olduğunu söyleyerek, cebri zikre muhale­fet eden Nakşbendi-Müceddidi mensuplarını eleştirm.iştir. Hudaydiid'ın en hacimli eseri Ebu Hafs Sühreverdi'nin İrşadii'/-miiridin isimli eserine şerh olarak kaleme aldığı Arapça Balı­m '/-uliim'dur71• Bu eserin de temel konusu tasavvufi doktrin ve ritüellerin nasslar ile delillen­diri lnı e~idir78.

Bustiinii'l-mulıibbin: Şeyh Hudaydad'ın en önemli eserlerinden biri Bust6nii '1-mulıibbin'dir. Çağatay Türkçesi ve Arapça kanşık olarak kaleme alınmış olan bu tasavvufi eser hem genel anlamda tasavvuf, hem de Yesevilik hakkında mübiın bir kaynaktır. 20 bab ve birçok fasıl­dan oluşan eserdeki konu başlıklarından bazılan şunlardır: Tevbe, zühd, tecrid, Ebi-i Sünnet itikadı, takva, sabır, mücahede, şecaat, cömertlik, fiitüvvet, sı dk, faydasız ilim le uğraşmamak, müridin ınelameti ve kalenden sıfatta olması, güzel ahlak, şeyhe teslim olmak, tefviz, solıbetin adabı, namazın adabı, halvet ve uzletin adabı, zikir, zikr-i erre, zikr-i cebrinin bidat olduğu­nu iddia edenlerin yanılgısı, Allah sevgisi, Hacegan tarikatının süllıkü, etvar-ı seb'a. Eserin Taşkent'teki iki yazma nüsbasıl9 Bahtiyar M. Babacanov ve M. T. Kadıreva tarafından Arap harfleriyle bilgisayarda yazılıp yayınlanmıştır (Türkistan 2006). ,, Bk. De\Veese, age, s. 371-375 (Ingilizce ıerocüme), s. 567-573 (Arap harili Türkçe metin). ,; Bu siisile için bk. Bahriyar Babac:ınov ve diğerleri, Katalog Sufiyskih Proizvedcniy ... , Stutıgard 2002, s. 16. 71 Nıisıruddin Bubıisi, Tuhfeıü'z-znirin, s. 96. "Bk. M:ısudh:ın lsmailov, Şayh Huddydadnıng Bahr al-ulum Asari Markaziy Asy.ıd:ı TasavvufTarihiga Aid Muhim M:ınba (disser­ıaısiya avtorcfcr.ıu), Taşkent 2006, s. 11-12. 71 Öıb. FAŞE Kıp., nr. 2406, vr. la-984b. . "Şeyh Hudıiydiid hakkında bk. Bahıiyar Babacanov, "Hudnydnd", islam na Tcrriıoıii Bıvşey Rossiyskoy lmperii, Moskova 2003, fasil.iil: 4, s. 92-93; Şeyh Hudaydad b. Taş Muhammed el-Buhiiıi, Sustan ui-Muhibbin (nşr. B. M. Babacanov-M. T. Kadırova), Türkistan 2006, s. 6-20 (nıişirleıin önsözü). "Özb. FAŞE Ktp., nr. 5455, vr. 4a-224a (istinsalı: 1253/1837); Özb. FAŞE K ıp., nr. 9163, ( 175 var.ık), isıinsah ıarihi: 1208/1794.

38

1-TAPAY. J<Q)KA AXMET 5ICAYM TYPAJibl 3EPTTEYJTEP.llll{ AYI(bH'vlhl )!(8HE CHI1ATbl

14.Anonim, Rislile-i Zikr-i Su/tlinii'l-lirifin

Yazan bilinmeyen bu küçük eser, Yesevi dervişlerinin zikir metodu olan zikr-i errenin yapılış

tarzlan hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Çağatay Türkçesi'yle yazılrruş olan eserde Yesevller~in zikrinin altı türünden bahsedilir: 1. İsm-i zat zikri: "Allah" diye zikretmektir. Bu zikir, "Allah Hfı, Allah Hı1, Ya Hfı, Allah Hfı" şeklinde de icra edilir. 2. İsm-i sıfat zikri: "Hay ah, Hay ah" diye zikretmektir. Bu zikir öğle namazından scinra ayakta (kıyaınl) icra edilir, "Hay·~ ve "ah" derken beş parmak yumulur. 3. Dı1sere zikri: "Hay, ah, Allah, Hay, Hı1" ve "Hay. Hayyen, Hı1 Allah; Hay, Hayyen, Hfı Allah" diye zikretmektir. 4. Zikr-i Hı1: "Hı1, Hı1, Hı1 Allah; Hı1, Hı1, Hı1 Allah" diye zikretmektir. 5. Zikr-i çaykun: Zikir vaktinde ritim, ahenk ve mı1sik!nin bir arada ve uyum içinde devam etmesi için zakirin elinde çıiıgırak gibi bir aleti hareket ettirmesi, çak çak diye ses çıkarrnasıdır. "'Hı1 (çaka), Hı1 (çaka)" diyerek zikredilir. 6. Çehar darb: "Hay, alı ah alı, Hay, Hı1; Hay, alı ah, ah, Hay, Hı1" diye zikretmektir. Bu altı zikir usulüne ek olarak bir de "zikr-i kebı1ter" (güvercin zikri) vardır ki "Hı1, Hı1" diye icra edilir. Yazma nüshası Taşkent'te olan eserin80 Arap harfli metni, Bahriyar Babacanov tarafından ya­yınlaruruştır81. Eserin müellifi gibi, yazılış tarihi de bilinmemektedir.

15.Anonim, Hakim AtaRislilesi (M eniikib-I Hakim Ata; Tezkire-i Haknu Ata)

Alımed Yesevi'nin müridi Süleyman Hakim Ata hakkındaki menlobeler, Çağatay Türkçesi 'yle ancak müellifi bilinmeyen bir eserde toplanmıştır. Ne zaman yazıldı ğı bilinmeven ve muhtelif yazma nüshalan olan ese~2, HakimAta Kitabı adıyla Kazan'da 1846 ve 1901 yıllannda basıl­mış, aynca K.G. Zaleman tarafından "Legenda Pro Hakim-Ata: Hakim Ata Risalesi" adıyla 1898' de bir dergi içinde Arap harfleriyle metin ve Rusça tahlil şeklinde yayınlanrruştır83 • Eser, Eşpulat Cabbarov ve Hucamurad Cabbarov tarafından Özbekistan'da Hakim Ata Kitabı adıy­la kril alfabesiyle yayınlaİ:ıınıştır&". Eserin yazma bir nüshası Önal Kaya tarafından Tezkire-i Hakfm Ata: Bir Yesevi Dervişinin Menkabevi Hayatı adıyla hem metin transkripsiyonuyla, hem de Türkiye Türkçesi'ne uyarlanarak neşredilmiştif85• Eser, Münevver Tekcan tarafından da Hakfm Ata Kitabı adıyla yayınlanmıştır86• Hakim Ata Risôlesi'ndeki üç menkıbe Devin DeWeese tarafından bir makale ile analiz edilmiştif87•

Eserde Hakim Ata'nın çocukluğu. manevi eğitimi. irşad için başka bölgeye gidişi. o bölge­deki faaliyetleri ile hanımı ve çocuklan hakkındaki bazı rivayetler bulunmaktadır. Eserdeki ilk menkıbeye göre, Hoca Alımed Yesevi ellerinde Kur'an olan bazı çocuklarm dilli eğitim almak için bir hacaya gittiklerini gördü. Çocuklar Kur'anlarını boyurılanna asrruş ve aşağı sarkıtmış iken içlerinden bir çocuk sayıpsından dolayı Kur'an'ı başının üzerinde taşımaktaydı. Bu duruma sevinen Alımed Yesevi o çocuğa: "Oğlum! Git hocandan izin al, bundan sonra sana Kur'an'ı ben öğreteyirn" dedi. Çocuk izin alıp geldi. Dlru ve manevi ilimleri Yesevi'den öğrendi. Bu çocuğun adı Süleyman'dı.

Bir gün Hızır (a.s) Alımed Yesevi'ye misiüir oldu. Yesevl talebelerine kıra gidip odun getir­

ı• Özb. FAŞE Kıp., nr. 5455, vr. Ia-3b. 81 Bakhıiyar Babadjanov, "U ne Nouvellc Source sur !es Ritucls de la Tariqa Yasawiyya: LeRisiila-yi Dhikr-i Sultan ai-'Aıifın", Journal of the. History ofSufism, 3 (2001), s. 224-227. 81 Mesela: Özb. FAŞE Kip., nr. 155214, vr. 25b-36a; Özb. FAŞE Ktp., ı:ır. 2069/5, vr. 79b-100b, istinsah: 13301191 ı. Aynca St. Peıersburg'daki yaıması için bk. Abdullahcan Muginoviç Mugioov, Opisaoie Uygurskih Rukopisey İnstituta Narodov Azii, Moskova 1962, s. 70-71. . . " Karl G. Zalemao, "Legenda Pro Hakim-Ata: Hakim Ata Risalesi", Bulletin de 1' Academie Jmpeıiale des Seiences de St. Peters­bourg (İzvestiya İmperntorskoy Akademii Nauk), cih: IX, sayı: 2, (Septembre 1898), s. 105-150. " Nesef, taıihsiz. " Köksav Yayınlan, Ankara 2007. ,. Münevvcr Tekcan (hzr.), Hakim Ata lG tabı, İstanbul, Beşir IGıabevi. 2007. "Devi o De\Vcese, "Three Tales from ıhe Central Asi an Book of Hakim Ata'", Tales of God"s Fıiends: Jslamic Hagiography in Trans·· laıion (ed. John Renard), Berkeley: University ofCalifomia Pres, 2009, s. 120· 135.

39

-.. .. _._... -.:~ ~---·- _ .. -·

BÖLÜM 1. HOCAAHMETYESEVİ HAK.KlNDAKiAMŞTIRMALARIN KAPSAM VE MAHiYETi

melerini, odunlada yemek pişireceklerini söyledi. Talebeler odun toplamaya gittiler. Ancak gelirken yolda yağmur yağmaya başladı . Talebelerio ellerindeki odunlar ıslandı. Süleyman ise odunlan paltasuna sardığı için onun odunlan ıslanmadı. Diğer talebelerio odunları tutuşmadı, sadece Süleyman'ın kuru odunlan tutuştu. Hızır (a.s) ona ince düşüneeli ve hi.lanetli bir iş yaptığı için Hakim lakabını verdi. Bundan sonra o talebe Hakim Süleyman ya da Hakim Ata diye anılır olau.

16.Nesebnameler:

Ahmed Yesevı:nin hayatı, atalan ve takipçileri olan sonraki Yesevi mensuplan hakkında bilgi vefen önemli bir eser türü de nesebnamelerdir. Orta Asya'da bazı kütüphaneler ile şahısların ellerinde birçok nesebname nüsbası bulunmak.-tadır. Bunlardan bazılan yaymJanmıştır. Mev­lana Safiyyüddin Orunkoylakl' nin Neseb-name Tercümesi ile diğer bazı nesebnameleri ihtiva eden İslamizatsiya i Sakra/me Rodostlovme v Sentralnoy Azii isimli mecmua bunlardan birka­çıciJ.r88 . Aynca Zikiriya Candarbek nesebnameler hakkında bir eser yayınlamıştırB9• Nesebname nüshalanndaki bazı bilgiler çelişkili ise de, Yesevilik tarihi açısından önemli kaynaklardır.

Netice:

Hoca Ahmed Yesevi ile sonraki Yesevi şeyhlerinden bahseden ya da Yeseviyye tarikat usul ve iidabını ele alan Türkçe ve Farsça bazı mühim eserler bulunmaktadır. Bunlardan az bir kısmı yayınlanmış ise de çoğu henüz yazma halinde kütüphanelerde durmaktadır. Bu eserlerden ya­yınlanmayanların ilml usullerle aeşirve tercümelerinin yapılması Ahmed Yesevi ile Yesevllik tarihinin doğru bir şekilde anlaşılması için zaruridir.

Aynca kütüphanelerde henüz sağlıklı bir şekilde kataloglaomamış çok sayıda eser olduğu bi­linmektedir. Bazı şahısiann elinde şahsi yazma eserler veya nesebniiroe, silsileniiroe türünden belgeler de· bulunabilir. Yesevllik hakkında bilgi ihtiva eden bu dökümaniann kopyalannın alı­nıp Uluslararası Hoca Ahmet Yesevi Türk-Kazak Üniversitesi gibi bir kurumun kütüphanesin­de toplanarak dijital ortamda araştırmacıların istifadesine sunulması Yesevilik araştırmalarına.

ivme kazandıracaktır.

Bazı kaynaklarda ismi geçen ancak hc:1üz nüsh:ısına rastlnnamayan veya kayıp durumda ol:ın yazma eserlerin bulunması için detaylı araştırmalar yapılmalı, araştırmacılara bu konuda proje desteği sağlanmalıdır. Mesela Prof. Zeki Ve! idi Togan I 953 Yllında İstanbul' da yayınladığı bir makalede Ferganalı Seyyid Ahmed Nasiruddin Merginaru'nin 1814 tarihinde yazdığı Tarilı-i Meşayılı-ı Tiirk isimli eserinden bahseder. Togan'ın ifadesine göre 1932 yılına kadar İstan­bul'daki Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde bulunan bu kitap sonralan kaybolmuş olup halen akıbeti meçhuldür90

• Aynı yazarın Silsile-i Nisbet-i Meşayılı isimli bir başka eseri Taşkent'te Biruni Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi'nde ise de, bu eserin, T6rflı-i Meşayzh-z Türk'e göre çok küçük olduğu anlaşılmaktadır. Ahmed Yesevi ve Yesevilik ile ilgili yeni kaynaklann bu­lunması ve araştınnacılann hizmetine sunulması durumunda yeni ve doğru bilgilere ulaşma imkanı olac~-tır.

u Mevlana Safiyyüddin Orunkoylaki'nin Neseb-n5mc Tercümesi (nşr. Kemal Erasl:ın), Istanbul 1996; A~irbek Mwnioov ve dAf. (ed.), lslaınizatsiya i Sakralnıe Rodosllovnıe v Sentralnoy Azii, Almııtı 2008, c. 2. · 19 Zikiriya Candarbek, Nasab·nama Nusknlan Ccne Turki Tarih ı, Alınatı 2002. _ ~ Z.V. Togan, "Yeseviliğe Dair Bazı Yeni Malumat", 60. Doğum Yılı Münasebeıiyle Fuad KöprOIU 23rıAnnağanı, İstanbul 1953, s. 523; Nadirhruı Hasan, "XVI. Yüzyıl Tasavvuf Edebiyatında Hazini Eserlerinin Yeri", Selçuk üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 20, s. 506.

40