(41

Қ. Күзембаев, Г. КүзембаеваІІІІМІіф іІІІІИМЦИИІІМНМНИМЦМІМІІИІИМИИИИІИИЦМ ІІІІІІИНІІФНМІММШИІІІІІІИІІІІИМІІІИИНМНИІ»

ТАМАҚТАНДЫРУКӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢЖАБДЫҚТАРЫ

Қ. Күзембаев, Г. Күзембаева

ТАМАҚТАНДЫРУКӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ

ЖАБДЫҚТАРЫ

Окулъщ

Қазақстан Республикасы Білім жоне ғылым министрлігі техникалық және кәсіптік білім беру

ұйымдарына ұсынады

JfOLIANT

«Фолиант» баспасы Астана-2010

УДК 642. (075.32) ББК 36.99-5

К 92 1

Пікір жазган:Нәрібаев К.Н. — ҢР ҮҒА-ның академигі

^ 9 2 КүзембаеБҢ.,КүзембаеваГ.Тамақтандырукәсіпорьшдарыньщжабдықтары:Оцулыц/Күзембаев Қ ., Күзембаева Г. - Астана: Фолиант, 2010. - 200 б.

ISBN 9965-35-876-1

Оңулыңта қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарындағы жабдықтардың қүрылымдары мен жүмыс істеу принциптері берілген.

Оңулың кәсіптік оқу орындарыньщ оңушыларына арналған.

УДК 642. (075.32) ББК 36.99-5

'"©"Күзембаев Қ.,КүзембаеваГ., 2010

© «Фолиант» баспасы, 2010

? л

ISBN 9965-35-876-1

КІРІСПЕ

Қазіргі кездегі тамак, өнеркәсібінде көптеген салалар- дан тұраты н ж оғары м еханикаланды ры лған өндіріс орындары, көптеген үсаң өндіріс орындары да қарңын- ды дамуда. Аталған өндіріс орындарында өнімнің өзіндік ңүнын жоғарылататын қол жүмыстарын механикалан- дыру өзекті мәселелердің ңатарына жатады.

Оқулыңта тамаңтану кәсіпорындарының мамандары- на және колледж оқушыларына қажетті мәліметтер кеңі- нен ңарастырылған. Сонымен бірге, тамақтандыру кәсіп- орындарының технологиялық жабдыңтары жіктелініп берілген. Оңулың қазіргі замандағы республикамыздың кәсіпорындарында кең тараған жабдьщтар ңамтылған және оларды есептеу тәсілдері ңарастырылған.

Қазіргі нарыңтың экономика жолына түскен респу- бликамыздағы өндіріс орындарындағы технологиялың жабдықтардың көптеген түрлерін тиімді пайдалану және таңдау, шығарылатын өнімнің өзіндік қүнын төменде- туге әрі сапасының жоғары болуына ыңпал етеді.

3

1-тарау. МАШИН АЛ АР ТУР АЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР

Тамақтандыру кәсіпорындарындағы механикалың жабдыңтар технологиялың машиналар ңатарына жата- ды, ал технологиялық машиналар ңозғау көзінен, бері- ліс және атңару механизмдерінен, корпустан, орнығу ңүрылымынан түрады. Осы негізгі ңүрылымдардан бас­ка машиналар басқару, реттеу және ңауіпсіздік ңүры- лымдарынан жинақталынады.

Машинаның қозғау көзі дегеніміз - технологиялық жабдықтың беру, атңару механизмдерін қозғауға арнал- ған ңүрылым. Қозғау көзіне электр ңозғаушылар, сы- ғымдалынған ауа мен сүйыңтар, т.б. жатады.

Беріліс механизмде ңозғау көзінен қозғалысты атқа- ру механизмдерінің жүмысшы органдарына беруге ар- налған. Беріліс механизмдері тісті, белдікті, шынжыр- лы және үйкелісті берілістерден түрады.

Атңару механизмінің жүмысшы органдарының ңоз- ғалыс жылдамдыңтарына байланысты беру механизм- дерінің кинематикалық сүлбалары әр түрлі болады. Та- маңтандыру кәсіпорындарындағы технологиялың ма- шиналардың беріліс механизмдері үш түрлі болып жа- салынады:

- беріліс қүрылымы жеке корпуста жинаңталынған;- беріліс ңүрылымы қозғау көзімен бірге жинаңта-

лынған;- беріліс ңүрылымы ңозғау көзімен және атңару ме-

ханизмдерімен бірге жинаңталынған.Машинадағы негізгі технологиялың процесті орын-

дайтын механизмдер атңару механизмдері деп аталына- ды. Атқару механизмдерінің қүрылымдары орындалы- натын процеске, өңделінетін шикізатңа байланысты бо-

4

лады. А тқару механизмдері жұмысш ы камерасынан, органынан, көмекші қүрылымдардан (тиеу, түсіру ңүры- лымдары) және басңа механизмдерден түрады.

1.1. Машиналарды жіктеу

Машиналар атңару процесіне байланысты төмендегі- дей болып жіктелінеді:

- тамаң өнімдерінің сыртңы беттерін тазалауға арнал- ған;

- өнімдерді іріктеуге, сүрыптауға және олардан бөгде қоспаларды ажыратуға арналған;

- өнімдердің сыртңы қабаттарын аршуға арналған;- өнімдерді кесуге, езгілеуге, үнтақтауға, жармалауға

арналған;- әр түрлі өнімдерді араластырып, біркелкі массаға

айналдыруға арналған;- өнімдерді өлшемдеуге, мөлшерлеуге, бөлуге, пішін-

деуге арналған.Орындау процестеріне байланысты барлық механи-

калың жабдыңтар мынадай кластарға жатады:- жуу жабдықтары. Көкөністерді, асхана ыдыстарын,

ңүралдарын жууға арналған машиналар;- сүрыптау-іріктеу жабдыңтары: сүрыптау, іріктеу

және сусымалы өнімдерді елеу жабдыңтары;- тазалау жабдықтары: жеміс, көкөністерді, балың-

ты тазалауға арналған жабдықтар;- кесу-үнтақтау жабдыңтары;- илеу-араластыру жабдықтары: қамыр илеу, тартыл-

ған етті араластыру, кондитер ңоспаларын бүлғау жаб- дыңтары;

- мөлшерлеу-пішіндеу жабдыңтары;- сығымдау жабдықтары: жеміс-жидек шырындарын

алуға арналған жабдықтар.

5

1.2. Машиналарды жасау үшін пайдаланылатын материалдар

Машиналардың тетіктері негізінен металдардан неме- се пластикальщ материалдан жасалады. Материалдарды тандау машина тетігінің ңандай маңсатңа ңолданылатыны- на байланысты болады. Материалдарды тавдау барысында олардың беріктілігіне және дайындалу технологиясының жещлділігіне ерекше талаптар қойылады. Машиналардың жұмысшы камераларын дайындауға пайдаланылатын мате­риалдар тағамдарға бейтарап болу керек, оларға химиялық эсер етпеуі және ылғал әсерінен тотықпауы қажет. Сауда машиналарын жасау үшін ңалайы, хром, никель, мыс, тот- танбайтын болат сияңты металдар ңолданылады. Сонымен бірге, маркасы әр түрлі болат, шойын, қола, жез басңа да металл ңоспалары кеңінен қолданылады. Қүйып жасала- тын қораптар мен басқа тетіктері үшін көбінесе шойын пай- даланылады. Бір-бірімен дәнекерленіп қүрастырылатын ңораптар мен ңақпақтар үшін өр түрлі болаттар пайдаланы- лады. Себебі, болатберікболадыжәне оңайөнделінеді, дәне- керленеді. Қола мен мыс негізінде дайындалған қоспалар үйкелетін тетіктерді жасау үшін пайдаланылады. Ж ез шүмектерді, крандарды және басңа машина тетіктерін да- йындау үшін ңолданылады. Алюминий негізіндегі ңоспа- лар өздерінің беріктігімен, салмаңтарының жеңілдігімен, жеңіл өңделетіндігімен ерекшеленеді.

Сонымен бірге, пластикальщ массалар да кеңінен қол- данылады. Бейметалл материалдары пайдаланудың ең негізгі артыңшылығы - олардан жасалынған заттардың тоттанбауы. Біраң бүл материалдардың беріктілігінің төмен екенін ескеру қажет.

Машина тетіктері негізгі Мемлекеттік стандарттарға сай болуы керек.

Машиналардың қүрылымындағы тетіктер екі топңа бөлінеді: жалпы мақсатта шығарылатын тетіктер және арнаулы мақсатта дайындалған тетіктер. Ж алпы мақ- сатта шығарылатын тетіктер машиналардың барлың тү- рінде керек болса, арнаулы мақсатта шығарылатын те- тіктер машиналардың арнаулы түрлеріне ңажет болады.

6

1.3. Б еріліс механизм дері

Электрқозғағыш біліктің айналысын жұмыс органы- ның білігіне беретін механикалың қүралғыны беріліс ме- ханизмі деп атайды. Сонымен бірге, бүл берілістер білік- тердің айналым жылдамдығын өзгертуге, ңозғалыстың бір түрін екінші түрге айналдыруға мүмкіндік туғызады.

Берілістегі айналымды басңа білікке беретін білікті жетекші, ал ңозғалысты ңабылдайтын білікті жетек- тегі білік деп атайды.

Берілістер іліністі (тісті, орам тісті, шынжырлы) және үйкелісті болып бөлінеді.

Тісті берілістер (1.1-сурет) ең көп тараған беріліс бо­лып есептелінеді. Беріліс бір-бірімен үйкеліекен екі тісті дөңгелектерден түрады. Ж етекш і дөңгелек тістегеріш (шестерня) деп аталады. Көбіне екі дөңгелекті де тісте- геріш деп атай береді. Дөңгелек осьтерінің кеңістікте орналасуына байланысты берілістер параллель осьті, айқаспа осьті болып келеді. Тісті дөңгелектер сыртңы немесе іш кі іліністі болады.

1.1-сурет. Тісті берілістер: а — тпік тісті; ә - қигаш тісті; б— шевронды; в — конусты; г — айналма тісті;

г — ішкі іліністі

Орташа жылдамдықпен айналатын дөңгелектер тік тісті болып жасалса, орташа немесе жылдам айналатын дөңгелек тістері көлбеу болып жасалады. Ж оғары мо­мент пен ңуатты беру үш ін шеврон тіеті дөңгелектер жасалады. Машинаның жүмсаң және шусыз жүмыс ат- каруы үш ін айналмалы тісті дөңгелектер қолданылады.

Күрделі айналмалы ңозғалыс беру үшін планетарлы тісті механизмдер пайдаланылады. Планетарлы беріліс (1 .2-сурет) біліктерге бекітілген цилиндрлі тісті дөңге- лектерден ңүрастырылады. Мүнда бір дөңгелек (орта- льщ) қозғалмауы да мүмкін. Ж етекш і дөңгелектер са- теллиттер деп аталады, олар өз осьтері бойынша және орталық дөңгелек осі бойымен айналады. Сателлит осі бекітілген ңозғалмалы буын жетекш і деп аталады. Ол орталың және жетекші дөңгелек осьтерін жалғайды.

1.2-сурет. Беріліс механизмдері:а -планетарлы, механизм: 1 - қозгалмайтын дөңгелек;

2 - жетекші дөңгелек (сателлит); 3 - жетекші; э — орам тісті беріліс: 1 — орам тісті білік; 2 — орам тісті дөцгелек; б — шынжырлы беріліс: 1 — жцлдызша;

2 - шынжыр; в - таспалы беріліс: 1 - иікив; 2 — таспа; г — цйкелісті беріліс: 1 — каток

б)

1

Берілістің беріліс саны дегеніміз - дөңгелек тістері- нің тістегеріш тістеріне қатынасы

U = z j z v (1.1)

1.4. М аш иналарды ң өнімділігі мен қуаты

Өнімді өңдеуге кететін толық уақытты машина циклі деп атайды (Тм). Ол цикл технологиялың (Тп) және жү- мысшы (Тж) болып екіге бөлінеді.

Т ехнологиял ьщ процеске байланысты өнімнің маши- надағы толың өңделу уаңытын технологиялың цикл деп атаймыз. Ж үмысшы цикл дегеніміз - машинаның да- йын өнімді шығару уақыты. Бүл екі цикл біріне-бірі тең болмауы да мүмкін. Себебі, жүмысшы циклге өнімді ма- шинаға беру және одан шығару уақыттары да кіреді.

М аш иналарды ң өнім ділігі дегенім із - белгіл і бір уақыт ішінде машинада өңделініп шығарылатын өнім- нің мөлшері. Олар машинаға өңделінуге түсетін шикі- заттардың немесе машинада өңделініп ш ыққан өнімнің мөлшерімен аныңталынуы да мүмкін. Өнімділіктің өл- шем бірліктеріне кг, м3 немесе дана жатады. Өнімділік теорияльщ , техникалы ң және маш инаны пайдалану сияқты болып бөлінеді.

Теориялың өнімділік дегеніміз - машинадан түраң- ты режимде, белгілі уақыт ішінде, үздіксіз шығарыла- тын өнімнің мөлшері. Сонда машинаның өнімділігі мы- наған тең болады:

Q = m = m /T = Е I T , (1.2)^ г ' ж ж ' ж у v s ^ v /

мүндағы m - машинаның бір жүмысшы циклде өңдей- тін өнімінің мөлшері;

z - уаңыт бірлігіндегі жүмысшы циклінің саны;Еж - машина камерасының жүмысшы сыйымдылығы.Машинаның жүмысшы циклі негізгі және ңосымша

процестерді орындауға кететін уаңыттардан түрады.

9

(1.3)V

мүндағы tmu - өнімді машинаға тиеуге кететін уақыт; t n - өнімді машинада өңдеуге кететін уаңыт; t - өнімді машинадан түсіруге кететін уаңыт. Машинаның жүмысшы сыйымдылығы:

мүндағы V0 - жүмысш ы камерасының геометриялың сыйымдылығы;

(р - камераны толтыру коэффициента; рн - өнімнің көлемдік т ы р ы з д ы р ы .

Жоғарыдағы берілгендер бойынша (1.2) теңдеуі мына түрге ие болады:

Машинаның жүмысшы камерасының геометриялың көлемін оның табанының ауданы мен биіктігінің көбей- тіндісіне тең деп алатын болсақ,

Үздіксіз жүмыс істейтін машинадағы өнімнің ңозға- лысын оның жолы (I) мен жылдамдығы (и ) арңылы өр- нектесек.

Табылған мәнді (1.6) формулаға кіргізсек, машина өнімділігін былай табуға да болады:

(1.4)

Q = V <р р / (t + t + t ), ^ (1-5)- ж 0 T r н ' v m u h m if1' v '

(1.6)

(1.5) теңдеуін былай жазуға болады:

(1.7)

Тж = 1 / о немесе v = l / Тж, У (1 .8)

10

Qx = Fv<ppH, >

(1.9)

Техникалың өнімділік дегеніміз - машинаның наңты өнімділігі. Ол машинаның пайдалану кезіндегі орташа өнімділігі. Техникалық өнімділіктің ерекшелігі маши- наны белгілі бір кәсіпорында пайдалануына байланыс- ты аныңталынады. Техникалың ңүжаттарда машина- лардың техникалың Ънімділігі көрсетіледі.

Машинаның нақты. өнімділігі:-^

мүндағы т - машинаның жүмыс істеу кезіндегі өңде- лінген өнімнің массасы;

tx - машинаның жүмыс істеу уақыты.Теориялық өнімділік пен техникальщ өнімділік бы-

лай байланысады:

мүндағы К тп - машинаның техникалың пайдалану коэф­фициент!. Бүл коэффициенттің мәнін былай аньщтауға болады:

мүндағы t mo - маш инаға техникалың қызмет көрсету уақыты;

tomK - кенеттен тоңтаған машинаны қайтадан жүргізу- ге кететін уаңыт.

М ашинаның пайдалану өнімділігі деп наңты кәсіп- орында пайдаланытылатын машинаның барлық кеткен уақытын еске ала отырып анықталынған өнімділігін ай- тады. Теориялық өнімділікпен былайша байланысады:

мүндағы К жп - м аш инаны ж алпы пайдалану коэф ­фициент!. Мүнда кеткен уақыттың барльщ түрлері ес- керіледі. Сондьіқтан бүл - өндіріс орнының жалпы жағ-

Q — т / і (1.10)

(1 .11)

(1 .12)

(1.13)

11

дайын және ондағы жұмысшылардың біліктілігін көрсе- тетін коэффициент.

Машиналардың жетегіндегі қуат мөлшері негізінен жүмысшы органды қозғау мен өнімді ж ы лж ы туға ке- теді. Машинаның жүмысшы органының жылжуына бай- ланысты оның жетегіндегі ңуат былай аныңталынады:

- егер жүмысшы органы бірқалыпты ілгері қозғалса,

мүндағы Ржо - жүмысшы органды жылжытуға кететін ңуат,Вт;

Р„ ~ жүмысшы орган көмегімен өнімді өңдеуге кететін ңуат мөлшері,Вт;

Gxo ~ жүмысшы органға түеірілетін күш мөлшері,Н; Go - өнімге эсер ететін күш мелшері,Н;М жо - жүмысшы органға эсер ететін момент мөлшері,

М д — өнімге эсер ететін момент мөлшері,Н м;°жо ~ жүмысшы органының сызықтың жылдамдыгы; ио - өнімнің сызықтың жылдамдығы; сожо - жүмысшы органының бүрыштық жылдамдыгы; б)д - өнімнің бүрыштың жылдамдыгы.Машинаның атқару механизмінің білігіне берілетін

қуат мөлшері мына теңдеумен аныңталынады:

(1.14)

- егер жүмысшы орган айналатын болса,

(1.15)

Н м;

Р = Р +Р / һж ж о ө ' :

(1.16)

мүндағы гіж - машинаның жалпы пайдалы эсер коэффи­циента.

2-тарау. КӨКӨНІСТЕР МЕН КАРТОП ӨҢДЕУ МАШИНАЛАРЫ

2.1. Көкөніс және картоп өңцеу машиналарының жалпы сипаттамалары

Тамаңтану кәсіпорынына әкелінген көкөністер мен картоп сүрыпталынады, жуылады, тазаланады, аршыла- ды, сульфитацияланылады (картоп) жэне майдаланады.

Бұл процестердің барлығы дерлік механикаландыры- лады. Ірі мамандандырылған кәсіпорындарда ж отары- даты процестерді атңаруға арналған арнайы ағынды же- лілер болады.

Картоп пен тамыржемістілер сапасы және көлемі бо- йынша сұрыпталынады. Өлшемдері бойынша сүрыптау- ды іріктеу дец атайды.

Тамаңтандыру кәсіпорындарында көкөністердің, же- містердің сыртқы тағамдың қүндылығы жоң ңабатта- рын арпіу үш түрлі - жылульщ, химиялың немесе механи- калың әдістермен жүргізіледі. Ж ылу әдісімен тазала- ғанда көкөністер температурасы 1200-1300 °С градусқа дейін жететін арнаулы камерасы бар агрегаттарда күй- діріледі. Бүл кезде тамыржемістілердің сырты 0,6-1,5 мм қалыңдыңта күйеді де, көкөніс одан ары ңарай тазарту ап- параттарында жуылып, сыртқы ңабығынан аршылады.

Мүндай әдіспен тазалаған өнімнің қалдығы аз бола­ды және бүл әдіс көкөністерді өңдеудің тасңынды желі- лерінде кеңінен пайдаланылады. Көкөністерді кейде жоғары температурадағы су буымен де өңдейді.

Ңазіргі кезде көкөністерді механикалық әдіспен ар- шу өте кең өріс алған. Көкөністерді мүндай әдіспен таза- лау кезінде оның сыртқы қабаты арнаулы бүдырлы бет- термен өңделінеді. Тазалаудың бүл әдісі арзан әрі ңара- пайым болады.

13

Химиялык жолмен көкөністердің сыртңы қабатын ар- шуга сілті ерітінділері қолданылады. Сілті ерітіндісімен өңделінген картоп ары қарай роликті жуу машиналарын- да сыртңы ңабатынан тазартылады. Мүндай машина- ларға маркілері МОК 125; МОК 250; МОК 400 деп атала- тын картоп аршуға арналған машиналар жатады.

2.2. Көкөністерді жуу машиналары

Көкөністерді жууға арналған машиналардың ішіндегі көп тараған турлерінің маркілері А9-КМБ, КУМ-1, КУВ-1 деп аталады. Бүл машиналарда көкөністер бір-бірімен жүмысшы органдар арқылы үйкеліп және су ағындары- мен өңделеді. Ж уу процесін жылдамдату үшін кейде суға сығымдалған ауа беріледі.

Картопты немесе басқа тамыржемістілерін жууға мар- касы ММКВ-2000 тербелмелі жуу машйнасы ңолданы-

2.1-сурет. Маркасы ММКВ-2000 тербелмелі жуу маіиинасы:

а — жалпы көрінісі; э — жцмыс атқару сцлбасы14

лады. Машина картоп тазалайтын тасңынды желілерде қолданылады жэне рамадан (5) (2.1-сурет) оған конды- рылған электрңозғағыштан (8), корпустан (9) түрады. М ашина корпусы рамаға амортизаторлар (1) арқылы жалғасады. Машинаның тербелмелі қозғалысы жүмыс- т т т ы ротордың (12) айналуынан пайда болады. Оның се- бебі ротордың бойында дебаланс бар. Ротор жабьщ ци­линдр (4) ішінде айналады.

Ротордың айналуы қоршаумен (7) жабылған электр- қозғағыш тық күшімен жүргізіледі. Машина корпусы- ның тербелісі электрңозғағыштың айналым жылдамды- ғына тең, ал амплитудасы - 6-7 мм. Жүмыс камерасы- ның ішінде айналмайтын шнек (6) бар. Осы ш нектің ар- қасында өнім камера ішінде ш нек бойымен ж ы лж ы п өңдеу уақы ты созылады. М ашинаның үстіңгі жағын- дағы тиеу (2) шанағынан өнім машина ішіне түседі. Ма- ш инаның үстіндегі ашьщ терезенің ж ан-ж ағына төрт бүрышты қораптар (1 1 ) орнатылған. Ол ңорантардың үстіндегі су цүбыры (10 ) арңылы жүмыс камерасына су щашыратылып беріледі. Ш нектің аяң жағындағы кор- пустың бүйіріне науаша жалғасңан. Осы науаша арқы- лы жуылған өнім машинадан шығарылады.

2.1-кестеМ аркасы ММКВ-2000 тербелмелі жуу м аш инасы ны қ техникалы қ

сипаттамасыӨнімділігі, кг/сағат Г2500Ж үмыс органының айналым ж иілігі, е-1 24Су ш ығыны, л /сағат 2500Электрқозғағыш қуаты , кВт 1,7Сыртқы өлшемдері.мм:ұзындығы 1620ені 50биіктігі 1060Массасы, кг 403

Тербелмелі жуу машинасының өнімділігі мына тең- деумен аныңталады:

Q = F v „pP (P (2-1)

15

мүндағы Ғ - шнек орамдарының арасындағы қима ау- дан, м2. Ол мынаған тең:

F = (D -d ) /2 H , (2.2)

мүндағы D - жүмыс камерасының іш кі диаметрі, м; d - білік айналатын цилиндрдің сыртқы диаметрі, м; Н - шнек ңадамы, м;v - тамыр түйнектерінің орташа жылдамдыгы, м/с; р - өнімдердің тығыздығы, к г /м 3;<р - жүмыс камерасын өніммен толтыру коэффициента.

vgp = f(a, 0 , ke), (2.3)

мүндағы a - жүмысшы органының тербеліс амплитуда- сы, м;

0 - жүмысшы органының тербеліс ж и іл ігі,1 /с; ke - картоп түйнектерінің үйкеліс коэффициента.

Өндіріс орындарындағы жуу машиналарында а = 0,0025-0,004 м, ( = 100-150 1/с, һе = 50-80 1/с тең болғанда, vgp =0,015-0,035 м /с болады.

Тербелмелі жуу маш инасының жетегіндегі электр- қозғағыштың қуаты:

N = (N t + N 2) / t] тең. (2.4)

мүндағы N l - серіппелі ілгіш ке кететін ңуат мөлшері, Вт;

N 2 - ротор подшипнигіне кететін ңуат мөлшері, Вт;) г/ - жетектегі серіппелі муфтаның пайдалы эсер коэф­

фициента.Төмендегі 2.2-суретте барабанды жуу машинасының

сүлбасы көрсетілген. Түйнектер тиеу (1) шанағынан ай- налмалы жүмыс барабаныныц (2) ішіне төгіледі. Бара- банның сыртқы беті електі болып келеді. Барабан ішіне орнатылған шашыратқыштар (3) арқылы су түйнектер- ге беріледі. Барабанның екінші шетінде түсіру терезесі(4) бар. Өнімдердің таза жуылуы үшін кейде барабандар-

16

дың санын өсіреді. Мысалы бірінші және екінш і бара- бандарда өнім жуылса, үшінші барабанда олар таза су- мен шайңалады. Осы тәртіппен маркісі А9-КМ-2 бара- банды жуу машинасы жүмыс атқарады. Бүл машиналар- да қатты ж әне өлш емдері 15-тен 200 мм-ге дейінгі көкөністер жуылады. Ж уу процесін барабанның айна­лым жылдамдығын өзгерту арқылы да жүргізуге бола­ды. Ол үш ін барабанның айналым ж ы лдам дағы ны ң ш егін аныңтау ңаж ет. Түйнектер бір-бірімен үйкелу үшін түйнекке эсер ететін ортадан тепкіш күш тің мөл- шері түйнектің ауырлық күшінен аз болуы керек. Бас- ңа жағдайда түйнектер барабанмен бірге айналады да, бір-бірімен үйкелісте болмайды. Ортадан тепкіш кү- ш інің әсерімен түйнектер барабан бетімен жоғары көте- ріледі де, барабанның жоғарғы жағына жете бере ауыр- лың күш інің әсерімен төмен жылжып, астындағы түй- нектермен үйкеліседі.

2.2-сурет. Барабанды көкөніс жуу машинасы:1 - тиеу щрылымьі; 2 - торлы барабан; 3 - бцріккіш

(форсунка ); 4 - тцсіру тперезесі

Бүлардан басқа қалаң ты ж әне щ еткалы -роликті көкөніс жуу машиналары бар. Ңалақты жуу машинасы (2.3-сурет) ңозғалмайтын барабаннан (1 ), оның ортасы- на орнатылған ңалаңтары (3) бар айналмалы біліктен (2) және су шашыратқыштарынан (4) түрады. Көлбеу орна- тылған ңалаңтар арңылы түйнектер араласып түсіру те- резесіне ңарай ж ы лж ы ты лады . Осы кезде шашырат- қыштардан берілген су түйнектер бетінен бөлінген лай- ларды маш ина сыртьша-шғр ^ рады. Осы приндиппен маркісі A9-KJIA/1 м а із и н г ^ і^ ұ і^ ^ Д щ ^ Л д ы .

о қ у л ы2- 48*

мүлікг_ ‘үгт 17

1 — бцйір қабыргалары; 2 — білік; 3 — қалақ;4 — бцріккіштер

Сыртңы беттері нәзік жемістер үшін маркісі Т1-КУМ-Ш (2.4-сурет) гцеткалы-роликті машина пайдаланылады. Бүл машинаның жүмыс органы ңатар-қатар орналасты- рылған айналмалы роликтер болып табылады. Роликтер- дің сыртңы беттеріне жүмсаң материалдар кигізіледі. Роликтер судың ішіне орналасуы мүмкін немесе су оның бетіне ш аш ы ратңы ш тар арңы лы беріледі. А йналған роликтер өнімдерді үйкелістіреді әрі оларды тасымал- дайды.

2.3-сурет. Қалақты көкөніс жуу машиналары:

2.4-сурет. Маркасы Т1-КУМ-Ш щеткалы-роликті жемістер жуу маишнасы

18

2.3. Картоп аршуға арналған машиналар

Маркасы МОК-1250 (2.5-сурет) машинасының үстіңгі жағында цилиндрлі жүмысшы корпустың ішінде айнал- малы конус бар. Конустың бетіне түрпілі материал жап- сырылған. Бүл конус корпусңа гайка арңылы бекітіл- ген. Конустың жазық бетінде өнімді араластыруға арнал- ған толңынды бүдырлар жасалған. Ж үмысшы камера- сының ішінде ауыспалы түрпілі сегменттер бекітілген. Камераның үстіңгі ж ағы ндағы ңаңпаң бар. М ашина жүмыс істеп түрған кезінде қосымша қақпаң жабылып, өнімнің, судың сыртңа шашырамауын қамтамасыз етеді. Машинаға берілетін су жең арңылы беріледі. Өңделін- ген өнім есікше арңылы сыртңа шығарылады. Машина-

2.5-сурет. МаркасыМОК-1250 картоп аршу машинасы19

ның жүмысшы органының білігін айналдыру электр- ңозғағыш және сына белдікті беріліспен ж үргізіледі. Б іл ік мойынтіректерге орнатылған және тазартылған көкөністі түсіруге арналған есік болады. Машина тірек- тер арқылы негіз тақтасына бекітіледі.

Төменде (2.6-сурет) м аш инаны ң ки н ем ати калы қ сүлбасы көрсетілген. Мүнда электрқозғағыштың (6) білігі (5) шкив (4) арқылы сына белдіктің (3) көмегімен ңозға- лысты жетектегі шкивке (7) береді. Бүл шкив білік (2) арқылы конусты жүмысшы органмен (1 ) байланысңан.

2.6-сурет. МаркасыМОК-1250 картоп аршу машинасы- ның кинематикалыц сцлбасы:

1 — жцмысшы органы; 2 — білік; 3 — сына таспа; 4 — шкив; 5 — шкив; 6 - электрқозгагыш

Картоп аршуға арналған УММ-5 механизмі (2 .7-сурет) кіш і өлшемді әмбебап УММ жетектерінің ауыстырма- лы механизмі болып табылады. Механизм корпустан (1) оның үстіндегі қақпақтан (3), ішіндегі жүмысшы орган металл табаңшасынан (7) түрады. Металл табаңша беті- не түрпілі материалдан қүйылған табақш а (6) бекітіл- ген. Металл табаңшаның астыңғы жағында екі қалаңша(5) бар, олар арқылы өнім қабықтары сыртңа шығарыла- ды. Ж үмысшы орган білікке (12) бекітілген, ал біліктің төменгі жағына бір сатылы конусты тісті беріліс (1 1 ) бар.20

Корпусңа бекітілген ңүйрыңша (10) арқылы механизм әмбебап жетекке жалғанады.

М ашинаяың жүмыс істеу тәртібі. Тиеу қақпағы ар- қылы камераға берілген көкөністер түрпілі ңаптамасы бар айналып түрған конустың табаңшаға түсіп, ортадан тебу күштерінің әсерімен камера ңабырғасына үйкеліп ңозғалады. Бір-бірімен үйкеліскен картоп түйіршіктері- нің сыртқы ңабықтары аршыла бастайды да, жен, (4) ар- қылы берілген сумен жуылады. Өңделген картоп каме- радан (13) есікше арқылы шығарылады.

2.7-сурет. Маркасы УММ-5 картоп аршу машинасы: а) жалпы көрінісі; б) жцмыс істеу сцлбасы

Маркасы КНА-600М деп аталатын картоп аршуға ар- налған үздіксіз жүмыс істейтін машина көкөністерді өндеуге арналған тасқынды желілерде пайдаланылады. Ол жекеленген еекдияларға бөлінген өңдеу камерасы- нан, олардың ішіндегі жүмысшы орган болып есептелі- нетін түрпілі білікшелерден түрады. Білікш елер арнау­лы жетек арңылы айналады. Машинаның жалпы көрі- нісі төменде (2 .8-суретте) берілген, ал жүмые істеу төрті- бін 2.9-суреттен байқауға болады.

360? .3

21

2.8-сурет. МаркасыКНА-600М картоп аршуга арналганмашина

2.9-сурет. КНА-600М машинасыныц жцмыс істеу тэртібі

Өңдеу камерасының секциялары жылжымалы жап- қышы бар терезелер арқылы өзара байланысқан. Әр сек- цияның жоғары жағына су шашырататын тетіктер бекі- тілген. Лай су мен камерадағы ңабықтар камераның ас- тындағы жең арқылы сыртңа шығарылады. Машинаның жетегі электрңозғагыштан түрпілі роликтерге айналыс беретін сына белдікті және тісті берілістерден түрады. Камераға үздіксіз түсіп түратын картоп түрпілі ролик­терге түседі де, олардың айналуынан бір-бірімен үйкеліп ілгері жылжиды. Роликтердің бойымен ж ылж и отырып картоп түйнектері бірте-бірте төрт секциядан өтеді де,22

ж үк түсіру терезесіне жетеді. Картопты аршу процесі оның түрпілі роликтермен және бір-бірімен үйкелуі не- гізінде жүзеге асады. Бүл кезде камераға су үздіксіз бері- ліп түрады.

КНА-600 машинасының кинематикалық сызбасы тө- мендегі 2 .10 -суретте көрсетілген.

2.10-сурет. Маркасы КНА-600М картоп аршу машинасының кинематикалың сцлбасы

Ж оғарыда аталған машиналарды пайдаланар алдын- да олар тексеруден өтуі ңажет. Тексеру кезінде жүмыс камерасының есігі жабың болып түруы керек. Содан соң маш инаны өнімсіз бос ж үргізе отырып баңы лаудан өткізеді. Картоп пен көкөністер жүмыс камерасына ма­ш ина ж үргізілгеннен ж әне кам ераға су берілгеннен кейін ғана түсіріледі. Ж үк шамадан тыс көп салынған жағдайда түйнектер дүрыс дәрежеде өңделмейді және мүндай жағдайда машинаның электрқозғағышына ша-

23

мадан артың күш түседі. Ж үк тиелгеннен кейін өңдеу камерасының дақпағы жабың болуы керек. Картопты аршу 2-5 минут аралығында жүргізіледі.

Машина жүмыс істеп түрған кезде ңауіпсіздік ере- желері ңатаң саңталуы тиіс. Ж үмыс аяқталғаннан соң судың берілуі және электрқозғагыш жүмысы тоқтаты- лып, жүмыс камерасының есігі ашылады. Өнім түсіріліп болғаннан кейін есік ңайтадан жабылады.

Картоп аршу машиналарының техникалың сипатта- малары төмендегі кестеде көрсетілген.

2.2-кестеКөрсеткіштер Өлшем

бірлігі МОК-125 МОК-250 МОК-400 КНА-600МӨнімділігі кг/сағат 125 250 400 600Салынатын өнім кг 6 11 22 -

Жүмыскамерасыныңсыйымдылығы

л 16 28 50 -

Электрқозғағышқуат кВт 0,4 0,6 1,1 3Жүмысорганынықайналымжылдамдыгы

с-1 23,6 23,6 46,6 23,3

Сыртқыөлшемдері:үзындығыенібиіктігі

мм 530380835

630430920

6904951015

149011251315

Массасы кг 85 105 140 480

Периодты картоп аршу машинасының өнімділігі мы- на формуламен анықталынады:

Я = тп/(іт + ів + і тц), (2.5)

мүндағы т - машина камерасына салынған өнімнің мас- сасы, кг;

tm - өнімді камераға тиеуге кететін уаңыт мөлшері, с; ів - өнімМөңдеу уақыты, с;t - өнЙвді жүмыс камерасы нан түсіруге кететін

уаңыт мөлшері, с.Тәжірибелік зерттеулер арңасында t m = 5-10 с, t e =

120-300 с, ал tmij = 5-6 с екені аныңталған.

24

Егер машинаның жүмыс камерасының көлемі белгілі болса, ондагы өнімнің массасын мына формуламен та- буга болады:

m = Vp(p, (2.6)

мүндағы V - жүмыс камерасының көлемі, м3; р - өнімнің көлемдік тығыздығы, кг /м 3; (р = V0/V = 0,55-0,65 - өнім- мен жүмыс камерасын толтыру коэффициента.

2.4. Ш икі ж әне піскен көкөністерді кесінділейтін м аш и н алар

Маркасы МРО-50-200 көкөніе кесінділейтін машина.Кіші ауқымды бүл машина ш икі көкөністерді тілімдеп, таяңшалап, пішіндеп кесінділеуге және орамжапыраң- ты майдалап турауға арналған. Машина қораптан, же- тектен, тиеу сыйымдылығынан және ауыетырмалы жү- мысшы органдарынан түрады. Корпустың ішіне электр- ңозғағыш пен сына белдікті берілісі бар жетек орналас- ңан. Ж үмыс камерасы цилиндр тәрізді етіп жасалын- ған. Оның үстіңгі жағына тиеу сыйымдылығы бекітіл- ген. Тиеу сыйымдылығында өнімді пыш ақтарға жыл- жытатын итергіштер болады. Жүмыс камерасының жақ- тауына ж үк түсіру астауына туралған өнім түсіріледі. Дискілі пышақ көкөністерді тілімдеп кесу үш ін және орамжапыраңты үсаңтап турау үш ін пайдаланылады. Top көзді пышаңтар көкөністердің өлшемін 3x3 және 10x1 0 м м етіп , ал таяңш аларды 0,8х1 ,2 ж әнеЗхЗм м етіп кесу үшін ңолданылады.

Бүл пышаңтар табаңшаларға ңозғалмайтындай етіліп бекітілген, сондьщтан да туралатын өнімнің ңалыңдығы бір ңалыпты болады.

Машинаның жүмыс істеу тәртібі. Тиеу сыйымдылы- ғына салынған көкөніс айналып түрған пышағы бар та- баңшаға итергіш арқылы нығыздалынады. Табаңшаның

25

айналу жиілігіне байланысты пышаңтар өнімді пішін- деп кесіп, қабылдау ыдысына түсіреді (2 .1 1 -сурет).

2.11-сурет. Маркасы МРО-50-200 көкөніс кесінділейтінмашина:

1 — жетекші білік; 2 - тцсіру щрылымы; 3 — мойынтірек; 4 - бцранда; 5 - корпус; 6 - табацша; 7 — тиеу щрьілымы; 8 - бцранда; 9 - цаптама; 10 — гайка; 11— тцсіру тетігі;

12 — электрқозгагыш; 1 3 - сына-таспалы беріліс;14 — гайка; 15 — кронштейн; 16 — айшыцты цуыс;

17 - дөңгелек цуыс

М аркасы М РО-400-Ю 00 әмбебап көкөніс кесінді- лейтін машина ш икі өнімдерді әр түрлі пішінде кесінді- леуге және орамжапырақ турауға арналған (2 .1 2 -сурет).

26

Бүл машинаның ерекшелігі, оның корпусына табақша- лы немесе роторлы кесінділеу қүрылымдарын ңонды- руға болады. Машинаның корпусында (1) екі түсіру ар- насы бар. Оның арнасынан (2) табақшалы, ал тағы бір арнасынан (3) роторлы кесінділеу машиналарынан шың- ңан кесінділер түсіріледі.

2.12-сурет. Маркасы МРО-400-1000 эмбебап көкөніс кесумашинасы:

1 - корпус; 2 - тцсіру арнасы; 3 - тцсіру арнасы;4 — торлы пыиіақ

Маркасы МС-10-160 көкөніс турайтын механизм П-1 жетегі бар әмбебап асхана машинасының қүрамына кі- реді. Ол ж үк түсіретін науашасы (9) бар түтас қүйылған корпустан (3), ж үк тиеу шанағынан (2), жүмысша орган- дарына жататын тірек табаңшасынан (4)және кесу қү- рылымынан (1) түрады. Тіреуші табаңшада терезешелер бар, олардың өлшемдері реттеу гайкасы (6) арңылы жүр- гізілед і. Т ірек табаңш асы на беріліс б іл іктен к ілтек (шпонка) (5) арңылы беріледі. Кесу механизмі болып еүр- гілеу пышағы (10) есептелінеді. Оның терезешелері бар. Тік пышақтар (11) көкөністі кесінділейді (2.13-сурет).

27

2.13-сурет. Маркасы МС-10-160 көкөніс тпурайтын механизм:

а - жалпы көрінісі; э - таяцшалап кесу пышагы; б—табацша; в - тік пышацтар бекіту тетігі. 1 — кесу тетігі; 2 - тиеу шанагы; 3 - корпус; 4 — тірек дискісі;5 - сына; 6 - гайка; 7 - щйрыцша; 8 - жетекші білік;

9 - тусіру науашасы; 1 0 - езгілеу пышагы:11 — тік пышацтар

Механизмнің жұмыс тәртібі. Қабылдау шанағына тол- тырылған көкөніс айналып түрған дискіге беріліп кесі- леді. Кесінділер ж үк түсіру науашасынан арнаулы ыдыс- ңа төгіледі.

У ММ- ЮМ деп аталаты н көкөніс турайтын механизм. Бүл механизм УММ-ПС, УММ-ПР немесе ПУВР-0,4 эм-

28

бебап асхана машиналарының қүрамына кіреді. Ол ш икі көкөністі жоңқалап немесе кесінділеп кесуге және орам- жапырақ турауға арналған. Механизм (2.14-сурет) тиеу шанағынан, өңдеу камерасынан, ауыстырмалы жүмыс органдарынан, түсіру науасынан, жетекші біліктен, тү- раңтандыру ңүрылымынан және өнімді итеру сайманы- нан түрады. Ж етекш і білікке тірек табақшасы және кесу пышақтары бекітілген.

1 — итеру механизмі; 2 — өңдеу камерасы;3 - тцрацтандыргыш: 4 - жетекші білік; 5 - мойынтірек; 6 - тцсіру астпауы; 7 ,9 — ауыстырмалы жцмыс орындары,

тиеу шанагы29

Табаңшалы кесу пышағы бар МОП-11-1 кесу меха­низм! 2.15-суретте көрсетілген. Механизм эмбебап П-11 жетегі бар асхана машиналарына жалғанады. Механизм

2.15-сурет. Табацшалы кесу пышагы бар МОП-11-1 кесу механизмі:

а - жалпы көрінісі; э — торлы пышац; 1 — білік; 2 — тиеу шанагы; 3 — өңдеу камерасы; 4 - торлы пышац; 5 — білік;

6,8 — мойынтіректер; 7 — конусты беріліс; 9 — кронштейн;10 — бцранда

30

ш икі, піскен көкөністерді кесуге және піскен картоп езгілеуге арналған. Ш икі көкөністер әр түрлі пішінде кесінделеді. Механизм тиеу ңүрылымынан, өңдеу каме- расынан, торлы пышаңтардан түрады. Тиеу шанағы кор- пусқа кронштейндер және бүрандалар арқылы бекіті- леді. Асхана машинасының жетегінен ңозғалыс жүмыс органдары бекітілген білікке конусты тісті беріліс арңы- лы беріледі. Механизмнің кіру, шығу біліктері мойынті- ректе ңондырылған. Өнімді тиеуге арналған тесіктер домалаң немесе айшықты болып келеді. Өнімді езгілеуге арнаулы қүрылым ңолданылады. Олардың қүрылымы МП-800 машинадағы тетікке үңсас.

Роторлы көкөніс кесетін маш ина табақш алы меха­низм сияңты, МРО-400-1000 деп аталатын көкөніс кесін- д ілейтін маш ина ңүрамы на к іреді. Бүл маш инаның ерекшелігі - мүнда пышаң айналмайды, өнім ротормен бірге айналады. М ашина корпусңа (9) бекітілген ци­линдр тәрізді жүмыс камерасынан (8),оның үстіндегі тиеу шанағынан (5) түрады. Ж үмыс камерасының жо- ғары жағы ңақпақпен жабылады. Оның ж үк тиеуге ар- налған саңылауы бар. Ж үмыс камерасының ішіндегі ро- торда (7) үш қалаң (6) орналасады. Ротор жүмыс білігінің (1) үстіңгі ж ағы на бекітілген. Ж үмыс камерасының жаңтауындағы терезеге пышақтардың блогы арқылы ке- сінділер алынады (2.16-сурет).

М ашинаның ж етегі электрқозғағыш тан, сына бел- дікті берілістен түрады. Пышақ блогының астына жүк түсіру астауы орңаласады. МРО-400-1000 көкөніс кесін- ділейтін машина дискілі пышаңтармен де жараңтанды- рылады. Мүндай жағдайда оның қүрылысы мен жүмыс істеу тәртібі МРО-50-200 машинасына үқсас болады.

Машинаның жүмыс істеу тәртібі. Өнім тиеу шанағы арқылы жүмыс камерасындағы айналып түрған роторға түседі. Ортадан тепкіш күштің әсері мен көкөніс бара- банның ңабырғаларына ңарай ығыстырылады. Мүнда оларды ротордың тік ңалақш алары ңабырға бойымен жылжытып, пышақтар арқылы тілімделіп кесіледі. Ке-

31

2.16-сур ет. Маркасы М Р 0 4001000роторлы көкөніс кесумашинасы:

а - жалпы көрінісі; э— кесу аппараттары; б—ротор; 1 — білік; 2 — тцсіру арнасы; 3—пышацтар ццрамы;

4 - бцранда; 5 - тиеу шанагы; 6 - цалацтар,ротор негізі;8 - цилиндр; 9 - корпус; 1 0 - ось; 1 1 - тцрацтандыру тетігі;

12—жалгау тетігі; 13— ілгіш; 14 — ццйылып жасалынган бет; 1 5 - пышацты тарац; 1 6 - пышац; 1 7 - айыр

32

сілген өнімнің пішіндері пышаңтардың орналасу бағы- тына байланысты болады. Туралған өнім ж үк түсіру на- уасы арңылы арнаулы ыдысңа түсіріледі. Машина ңа- уіпсіздік техникаларымен жабдықталған.

Көкөніс кесінділейтін пуансондық механизм қатары- на маркасы МС-28-100 деп аталатын механизм жатады. Бүл механизм маркісі ПУ-0,6 әмбебап асхана машина- сының қүрамына енеді. Механизм картопты әр түрлі пі- щінде кесінділейді.

Механизм (2.17-сурет) корпустан, жүмыс камерасы- нан, редуктордан, пуансон және пышаң рамасынан түра- ды. Механизмнің цилиндр тәріздес жүмыс камерасы (3) тиеу шанағымен (19) бірге жасалынған. Камераның ас- тыңғы жағында екі тіректер (4) арңылы редуктор кор- пусына (7) бекітілген пышаң рамасы (2) бар. Редуктор корпусы ңаңпаңпен (15) жабылған. Камераның іш іне қозғалмалы пуансон (1 2 ) орнатылған. Пуансонның ас- тыңғы жағына бүдырлары бар пластина (13) жалғасңан. Пластина өнімді пышацты рамаға сығымдайды. Пуан­сон төменгі нүктеге жеткенде өнім түсетін арна (19) цуансонның жақтауымен (18) жабылады. Пуансонның қозғалуы әмбебап жетекке жалғанатын біліктің (6 ) коме-

15

2.17-сурет. Маркасы МС-28-100 механизмі3- 48* 33

гімен жүргізіледі. Б ілік орам тіс (10) және орам тісті дөң- гелек (14) арқылы иінді білікті (16) айналдырады. Иінді б іл іктің мойнына кулисаны ң рамасы (8) кигізілген . Ж үмыс камерасының төменгі жағына орнатылған алма- лы-салмалы пышақ рамаларының түріне қарай кесілген көкөністердің пішіндері өзгереді.

М еханизмнің жүмыс істеу тәртібі. Пуансон жоғары көтерілген кезде көкөніс түйірлері пы ш ақ рамасына келіп түседі. Пуансон төмен қарай қозғалған кезде өнім пышаң рамасы арңылы сығымдалып, кесіліп, арнаулы ыдысңа төгіледі. Кесілетін көкөністердің пішіндері пы- ш ақ рамасындағы пышаңтардың орналасуына байла- нысты болады.

2.18-сурет. Маркасы МРОВ-160 піскен. өнімдерді кесуге арналган, машина:

1 -редуктор; 2 - ирек тісті беріліс; 3 - ирек тісті дөңгелек; 4 — білік; 5 - мойынтірек; 6 - шыгару астауы;

7 - торлы пышақ; 8 - тиеу цилиндрі; 9 — итеру жугі; 10 — пішінді гайка; 11,12 — қаптамалар; 13 — цацпац;

1 4 - штифт; 15 — табацша; 1 6 - тцсіру науасы;17 — электрқозгагыш

34

Құрама машиналар пісірілген көкөністерді әр түрлі пішінде кесінділеуге арналған. Солардың бірі - марка- сы МРОВ-160 деп аталатын машина. Бүл машина (2.18- сурет) электрңозғағыштан, орам тісті редуктордан, ай- налмалы тік пышаңтардан, пышаң торынан, табаңша- дан, қаңпаңтан, тиеу ш анағынан, түсіру науасынан, итеру жүгінен түрады. Пышаңтар білік, оған бекітілген иректі беріліс және электрқозғағыш көмегімен айнала- ды. П ыш аңтардың астында рамасы бар. М ашинаның ауыстырмалы үш түрлі рамасы болады. Олардың арнау­лы үяш ыңтарының өлшемдері: 9x9, 14x14, 6x32 мм. Машинада ж үк түсіретін екі науа бар. Олардың өнім ке- сінділерін, ал екінш ісі жүмыс камерасынан үсаң ңал- дыңтарды түсіріп алуға арналған.

МС-18-160 механизмі (2.19-сурет) өзінің ңүрылымы мен жүмыс істеу тәртібі жағынын МРОВ-160 машина- сына үңсас. Ол ПУ-0,6 деп аталатын әмбебап жетектер арқылы жүмыс істейді. Механизмде орам тісті берілістің орнына конусты тісті беріліс орнатылған.

Аталған машиналарды пайдалану нүсңаулың ереже- лерді ңатаң саңтай отырып жүргізіледі. Ондай нүсңау ережелері әрбір машинаның техникалың ңүжаттарын- да берілген.

Көкөністерді кесінділейтін машиналарды іске қосар- дың алдында техникалың байқаудан өткізу қажет. Бү- дан соң машинаның жетегі іске ңосылып, жүмысы тек- серіледі.

Көкөністер маш инаға электрңозғағыш іске ңосыл- ғаннан кейін ғана салынады. Ж үмыс істеп түрған маши­на ішіндегі кептеліп қалған өнімді қолмен бағыттап жі- беруге немесе итеріп жіберуге болмайды.

Жүмыс аяңталған соң жетек тоңтатылады және ма- шинаның жүмыс бөлшектері бөлініп алынады да, ол ыс- тық сумен жуылып тазартылады.

Көкөністерді кесінділеу машиналарының сипаттама- лары төмендегі 2 .2-кестеде берілген.

35

2.19-сурет. Маркасы МС-18-160 кесу машинасы:1 - конусты пгісті берілістпі редуктор; 2 - торлы пышац; 3 — сациналы тірек; 4 — итеру жг/гі; 5 — қабылдау шанагы

2.2-кестеКврсеткішгері | МРО-50-200 МРО-400-1000 МОП- I l l ІМ С-10-160І УММ-10 МС-28-100 МРОЕ-160 j МС-18-160

Өаімділігіш н х ік ек кг/сағат 80...200 80...300 160...300 160 40...100 100Ш скен евім -/• 100...200 160 1 160Пыш актардыяайналыыжыядвмныгы

мнн '1 480 465 475 170 110 -5 0 ,6 1 62

Кесіяділерөлшемі мн 22; 6;10 2 ,6 2...1 3 ;в -4;б 4;бСыртқыөлшемдері,үзындығыенібяіктігі

нм

530 : 750 535 1510 460 ,7 1 0

410 370 205 260 400 і 320

260210360

318342360

470 ! 420 390 : 380 500 ! 410

Массасы ! кг 55 90 16 ! 8 ! 5,5 12,5 і 25 ; 12

36

3-тарау. ЕТ ЖӘНЕ БАЛЫҚ ӨҢДЕУ МАШИНАЛАРЫ

3.1. Ет және балық өндеу машиналарының жалпы сипаттама лары

Ет тарту маш иналары өнімділігіне байланысты үш түрге бөлінеді: өнімділігі сағатына 10 кг болатын - түр- мыстық; өнімділігі сағатына 10-500 кг - тамаңтандыру кәсіпорындарындағы жөне өнімділігі сағатына 500 кг-нан артық - ендірістік.

Т ам аңтанды ру кәсіпоры ндары нда қолм ен немесе электр ңуатымен жүмыс істейтін ет тарту машиналары қолданылады. Олар ембебап жетектерге ж алғанаты н ауыспалы механизм жене жеке машина болып екіге бе- лінеді. Ет тарту машинасының сүлбасы томендегі 3.1- суретте берілген. Ет тарту машинасының корпусындағьі жүмыс камерасының іш індегі қабырғалар ©німнің ай- налмауын ңамтамасыз етеді.

3.1-сурет. Ет тарту машинасыниң сцлбасы:

1 - жцмыс камерасы; 2 — шнек; 3 — қьірлар; 4 - кесу торы; 5,6 — пыиіақ торлары; 7—сақина; 8 — бцранда-қақпақ;

9-пыш ацтар37

Өнімді жүмыс камерасында жылжытатын бүранда- ның (шнектің) қадамдары бірте-бірте кішірейе береді. Ет тарту машинасының кесу қүрылымы кесу торынан, айналатын пышақтардан, әр түрлі өлшемдері бар пышаң торларынан түрады. Машинаның кесу тетіктері төмен- дегі 3.2-суретте көрсетілген.

3.2-сурет. Ет тарту машинасыныц пышақтары: а — кесу торы; ә — екі жацты пыиіақ; б - пышацты тор; в — негізгі

жиьінтық; ірілеп тартуга арналган жиынтыц

3.2. Ет тарту машиналары мен механизмдері

Қазіргі уаңытта МИМ-60, МИМ-500, МИМ-82, М-2 (764) деп аталатын дербес жетектері бар ет турағыштар, сондай-ақ ММП11-1, МС2-150, М2-70 және УММ-2 деп аталатын әмбебап жетектермен жүмыс істейтін ет тарту машиналары кеңінен ңолданылады.

МИМ-60 ет тарту машинасы кіш ігірім тамаңтандыру орындарында ңолданылады. Машинаның кесу ңүрылы- мына кесу торы, екі жақты пыш ақ және диаметрлері 3,2 және 4,5 мм екі пыш ақ торлары жатады.38

МИМ-500 машинасы (3.3-сурет) шойыннан жасалын- ған корпустан, негізден, жүмыс қүралдарынан, шнек- тен, жетектен және ңаңңадан түрады.Машинаның 4-кор­пусы қуысты цилиндр тәрізді жасалынған және ол жү- мыс камерасы болып есептелінеді. Камераның ішіне бү- рандалы ойың жасалынған. Машина корпусы редуктор- па бекітілген . Корпусты ң іш індегі ш нектің цадамы бірте-бірте азая береді. Ш нектің алдыңғы жағындағы саусақш аға кесу механизмдері к іргізілген , алдымен кесу торы, екі жаңты пышаң, диаметрінің өлшемі 9 мм болатын пышаң торы, екі жақты пышақ және диаметр өлшемдері 3 немесе 5 мм пышак, торы. Пышацтар электр- қозғағыш, сына белдікті беріліс, редуктор арңылы ай- налады.

3.3-сурет. Маркасы МИМ-500 ет тарту машинасы:1 - машина негізі; 2 - жетекші білік; 3 - корпус;

4 — корпус; 5 — пышацты тор; 6 — саусацша; 7 — екі жацты пышац; 8 — кесу торы; 9 — гайка; 10 — шнек; 11 — цоршау,

12 — итеру қцралы; 1 3 - ццйрықша; 1 4 - тиеу табагы;15 —редуктор; 1 6 - бцйір беті; 1 7 - сына белдікті беріліс;1 8 - электрқозгагыш; 1 9 - итергіш; 20 - қол бцрандасы

39

МИМ-82М деп аталатын ет тарту маш инасы. Маши­на негізден, корпустан, өңдеу камерасынан, ж ук тиеу шанатынан, шнектен, кесу механизмдерінен, жетектен және басқару стансасынан тұрады. Машина диаметрі 3, 5, 9 мм тесіктері бар үш тормен, ңос жүзді екі пышаңпен және кесу торымен жабдықталған.

Ет тарту машинасы электркозғағыштан және екі са- тылы, цилиндрлі редуктордан түрады. Ж умыс камера- сының іш кі диаметрі - 82 мм (3.4-сурет).

3.4-сурет. МИМ-82М етп тарту машинасы

МИМ-105 деп аталатын ет тарту машинасы негізінен МИМ-82 машинасына қарағанда көлемінің үлкендігі- мен, жетек ңүрылымдың өзгешелігімен ерекшеленеді.

40

М ашина шойын тақтаға орналастырылады. Раманы ң ішіне электрқозғағыш орнатылған. Ж етек одан басқа сына белдікті берілістен және бір сатылы редуктордан тұрады. М аш инаның жүмыс камерасының іш к і диа­метр! - 105 мм.

М02-150, МС2-70 және УММ-2 деп аталатын ет тарту машиналары. Бүлардың қүрылымдары мен жүмыс істеу тәртібі ММП-11 деп аталатын ет тарту механизміне үңсас.

Ж үмыс істеу тәртібі. Шағын-шағын кесілген ет түйір- лері жүмыс камерасындағы шнекке түсіп тығыздалады да, ет турайтын ңосарлы пышаңңа карай жылжиды. Бүл жерде ет үсаңталып туралады. Осылайша туралған ет шнек- пен тығыздалып, қозғалмайтын пышак торлары арңы- лы алдын ала дайындап қойған ыдысқа ығыстырылып шығарылады. Маркалары М2-70, ММП-11-1, УММ-2 ма- шиналарының жалпы көріністері төмендегі 3.5-3.8-су- реттерде берілген.

1 - тиеутабагы; 2 - бцранда; 3 — екі жацты пышац; 4 - кесу торы; 5 — қырлар; 6 ,7 — пышац торлары

41

уааз3а3>3§•

ОN.

нфа>*01«осо

42

1 — ит

еру

тет

ігі;

2 —

тиеу

т

абаг

ы; 3

— ау

ызы;

4 —

қақп

ақ;

5 —

корп

ус;

6 —

тіс

тег

еріи

і;7 —

элек

трқ

озга

гыиі

; 8

— ца

птам

а; 9

— т

іст

егер

іш;

10 —

ось;

11 —

сырг

анау

м

ойы

нтір

егі;

12 —

жет

екш

і бі

лік;

13

— шн

ек

білі

гі;

14 —

цапс

ырм

а; 1

5 —

шне

к, 1

6 —

корп

ус;

17 —

саус

ақш

а;

18-

кесу

то

ры;

19-

пыш

ац

тор

лары

; 20

- сы

на;

21

-гай

ка;

22 -

тіре

к са

қина

сы;

23 -

пыш

ақ;

24 -

бцра

ндал

ы ар

нала

р

1 - тиеу табагы; 2 - щйрыцша; 3 — шнек, 4 - корпус; 5 — бцранда

3.8-сурет. УММ-2 ет тарту механизмі: 1 — тор;2 — щйрыцша; 3 - цуыс; 4 — тесік; 5 — толцын; 6 — кесу

торы; 7 - пышац

43

Ет тарту машиналарынын, техникальщ сипаттамала- ры 3.1-кестеде көрсетілген.

ЗЛ-кесте

Көрсеткіштері Өлшембірлігі

МИМ-82;МИМ-82М

МИМ-105;МИМ-105М МИМ-60 МС2-70

МС2-15Өнімділігі кг/сағат 180 400 20 70/150Электрңозғағышңуаты

КВт 0,75 2,2 - -

Шнектің айналым саны

с- 2,8 3,3 - 2,8

Айналымжиілігі

С-* 23,5 23,8 - -

Торкөз диаметрі мм 82 105 60 60/82Сыртқыөлшемдеріұзындығыенібиіктігі

мм

840310420

8504501000

840310420

310/350310/310200/360

масеасы кг 75 244 15 6,5/12,5

3.3. Ет қопсыту механизмдері

Тамақтандыру кәсіпорындарында кесек еттерді өң- деу алдында ет ұлпасындағы байланыс талш ыңтарын бүзу үш ін арнаулы механизмдермен ңопсытады. Тамақ- тандыру кәсіпорындарында етті ңопсыту үш ін MCI 9- 1400, МРП-11-1 және МРМ-15 деп аталатын ет қопсыту машиналары пайдаланылады.

Марк асы M CI9-1400 деп аталатын ет ңопсыту меха­низм! ПМ-1,1 жэне ПУ-0,6 деп аталатын эмбебап же- тектерге жалғанады. Механизм (3 .10-сурет) корпустан, пыш ақ блоктарынан түратын кареткадан, тиеу шана- ғынан, берілістен жене ж алғау қүрылымынан түрады. Қ озғалы с м еханизм ге ж алғау қүры лы м ы ндағы мо- йынтіректерге орнатылған білікке беріледі. Ж алғау ме­ханизм! корпусқа бүрандалар кемегімен бекітіледі. Б іл іктің бос жағындағы тістегеріш деңгелекті айнал- дырады. Ол деңгелек білікш еге бекітілген. Деңгелек тістер саны бірдей екінш і дөңгелекпен ілініскен. Екі білікшелер біріне-бірі ңарама-қарсы бағытта айналады. Көлденең бағыттағы екі б іл ікке табаңш алы кесу пы-

44

ш ақтары бекітілген. П ыш ақтардың арасында шайба- лар бар. П ыш аңтар білікке гайка арңылы бекітіледі. П ы ш ақ блоктары каретканы ң іш іне орнатылған. К а­ретка екіге бөлінген.

52

3.9-сурет. МС19-1400 ет цопсыту механизмі:

1 — ццйрыцша; 2 - білік; 3 — тістегеріш; 4 — дөңгелек;5 - бцранда; 6 - корпус; 7 - штифт; 8 - шайба; 9 - тиеу

шанагы; 1 0 - гайка; 1 1 - цапсырма; 1 2 - бцранда;13 — біліктер; 1 4 - білікше; 1 5 - цапсырма; 16 — сырганау

мойынтірегі; 1 7 - цаптама; 1 8 - тазалау тарацшасы;1 9 - тіректер; 20 - каретка; 2 1 - фреза-пышацтар;

22 - ілгіш; 23 - беттер; 24 - цысцыш

Механизмнің жүмые істеу тәртібі. Тиеу шанағына са- лынған кесек ет айналып түрған фреза-пышаңтармен тілгіленеді. Өңделген ет арнаулы ыдысқа түсіріледі.

МРМ-15 деп аталатын ет ңопсыту машинасы (3.10-су- рет). Бүл машинаның дербес жетегі бар. Ж етек электр-

45

3.10-сурет. МРМ-15 ет қопсыту механизмі:

а — жалпы көрінісі; э — кинематикалъщ сцлбасы;1 — корпус; 2 — қақпақ; 3 - каретка; 4 — тазалау тарацшасы; 5 — тиеу терезесі; 6 - пышақ блогы;

7 —редуктор; 8 — сына белдікті беріліс;9 —электрцозгагыиі; 10 - ажыратцыш;

11 — негіз; 12 — тірек; 1 3 - тусіру цуысы;1 4 - штифт

қозғағыштан, сына белдікті берілістен, редуктордан және цилиндрлі тісті берілістен тұрады. М ашина корпусы үстіңгі жағынан жабылады. Машина корпусының ішін- де пышаң блоктары, тазалау тараңшалары және жетек бар. Пышаң блоктары көлденец екі білікке бекітілген фреза-пышаңтардан тұрады. Біліктер екі жаңты карет- каға орнатылған. Каретка үсті тиеу терезесі бар қақпаң- пен ж абы лады . М аш ина негізге бекітілген , ал негіз тіректер арңылы жүмыс үстеліне орнықтырылады. Өңде- лінген ет кесектері саңылау арқылы машинадан шыға- рылады.

46

Маркасы МРП-11 -1 ет ңопсыту механизмі П-11 -1 әмбе- бап ж етегіне ж алнанады . М еханизм нің ңүры лы м ы МС19-1400 механизміне үңсас. М еханизмнің редукто- рының ішіндегі біліктің бір басына тістегеріш бекітіл- ген. Ол білікке бекітілген тісті дөңгелекпен ілін ісіп фреза-пышақтарды айналдырады. Механизм екі карет- камен және пышақ тазалау тараңшаларымен жабдық- талынған. Редуктор мен каретка пластина және саусаң- шалармен жалғанған (3.11-сурет).

Б-Б

а - жалпы көрінісі; э — кинематикалық сцлбасы;1 — жалгау тетігі; 2 - білік; 3 - редуктор;

4 - тістегеріш; 5 - дөңгелек; 6 - цапсырма; 7 — цацпац; 8 - жапцыш; 9 - саусацша; 10 — шайба; 11— гайка;

1 2 - тцтца; 1 3 - пышац-фрезалар; 1 4 - шайба;15 — пышақ біліктері; 1 6 - тарацшалар;

17— біліктер; 1 8 ,1 9 - кареткалар

47

Бұл маш иналардың өнімділігін мына формуламен анықтауға болады:

Q = vo<p/L, (7.36)

мүндағы vo - пышақтың жылдамдығы,м/с;

vo =7tnrop/ Z O = n n S / m , (7.37)

мүндағы п - пышаңтардың айналым жылдамдыгы, мин1; гор ~ пышаң-фрезаның орташа радиусы, м; S - пышақ блоктарының араңашықтығы, м; L - өңделінген өнімнің үзындығы, м; п = 0,3 - өнім берудің біркелкілігін есеп- тейтін коэффициент.

Ж етектегі ңуат мөлшері:

N = (N1 + N 2)/ 77, (7.38)

мүндағы N і - табаңшалы пышақтармен өнімді кесуге кететін ңуат мөлшері, Вт; N 2 ~ өнім мен тазалау тараң- ш асының арасындағы үйкеліс күш ін ж еңуге кететін ңуат мөлшері, Вт;

N 1 = P 1h m , (7.39)

мүндағы P j - өнімді кесердегі табақш алы пышаң жү- зіндегі күш, Н:

Px = qbb, (7.40)

мүндағы qd - кесуге меншікті кедергі, Н /м (500-800 Н/м); b - бір тістің ж үзінің үзындығы,м; һ - кесу тереңдігі,м; т - бір секундтағы кесу саны:

т==гл 2ф п / 60> (7.41)

мүндағы гл - пышақтағы тістер саны; г - бір блоктағы пышақтар саны.

48

= Ь Ь һ г * 2ф п / 6 0 >(7.42)

N 2= P m v 0, (7.43)

мүндағы Рт - өнімнің тазалау тарақш асына үйкелу к у ­пи, Н:

Рт = 2 асж F f = 2 s E F f , (7.44)

мүндағы асж - өнімнің қысылу кернеуі, Па; Ғ - тазалау тараңшаларына өнімді ңысатын аудан мөлшері, м2; / - өнім мен тазалау тараңшаларының арасындағы үйкеліс коэффициента; е - тараңша арасымен өткен өнімнің са- лыстырмалы ңысылу деформациясы (0,4-0,6); Е - өнім- ніц серпімділік модулі, Па; Ғ = 2 rcp t (гф - 1) = S t (гф - 1); t - тазалау тарақш а пластина ені, м.

Сонда:

N 2= e E S 2t f {2ф~ l)7t п /30 , (7.45)

Ет ңопсыту машиналарының техникальщ сипаттама- лары төмендегі кестеде берілген.

3.2-кесте

Көрсеткіштері Өлшем бірлігі МРМ-15 М РП'11-1 MC19-1400Өнімділігі дана/сағат 1800 1500 1400Пыш аң м и н 1 90 80 80блоктарыныңайяалу ж иілігіСыртқы ммөлшемдері:үзындығы 560 370 375ені 260 140 130биіктігі 390 200 225Электрқозғағыш кВт 0,27 1Д 0 ,6 ; 1,1ңуатыМассасы кг 25 7,4 10

4- 48* 49

Д опсы т у м еханизм дері м ен м аш иналары н п а й д а ла н у

Ж үмыс басталмас бүрын ет ңопсыту механизмінің қақпағын алып, пыш ақтардың арасында бөгде заттар- дың жоң екендігіне көз жеткізу керек. Пышаң фрезала- ры мен тараңш алардың біліктерге дүрыс орнатылуын тексеру керек. Содан соң ж үк түсіру терезесінің астына арнаулы ыдыс ңойып, кесек етті тиеу терезесіне сала- ды. Қоршауы мен ңаңпағы ж оқ машинамен жүмыс іс- теуге тыйым салынады.

Ж үмыс аяқталған соң электрқозғағыш токтан ажы- ратылады, машина кареткасы ашылып, пышаңтар ыс- тың сумен жуылады. Ж уылған бөлшектер қүрғатыла- ды. Ал фрезаларға түздалмаған тоң май жағылады.

3.4. Ет тарту м аш ин алары н есептеу

Төмендегі 3 .13-суретте ет тарту м аш инасы ндағы ш нектің соңғы орамы ны ң өнімге әсері көрсетілген. Мүндағы N - ңалыпты ңысым күші; Т - үйкеліс күші; (Т = N f, f - үйкеліс коэффициент!).

Осы күштерді теңгеруші Р күш ін Рп және Р ( күште- ріне жіктеуге болады. Рп күш і өнімді кесу ңүрылымына жылжытады, ал Pt күш і өнімнің білік бойымен айналуы- на эсер етеді. Осы күштердің арақатынасы:

Pt / P n = tg (/}n+ p), (3.1)

мүндағы р - үйкеліс бүрышы.Ет тарту машинасының өнімділігі:

Q = Fovop<p, (3.2)

мүндағы Ғ о - шнекке жақын орналасқан торлы пышақ- тағы тесіктердің аудандарының қосындысы, м2.

50

Ғ = лсҒ z /4 ,0 0 0 ' 7 (3.3)

мүндағы do - бір тесіктің диаметрі, м; zo - тесіктер саны; v - бірінші торлы пышаңтан шығатын өнімнің жылдам- дығы, м /с.

'>. = * № ( г н + Г' ) і вРяК я, (3.4)

мүндағы п - шнектің айналым жылдамдығы, мин-1; гн, гд - ш нектің соңғы орамының сыртңы және іш кі радиус- тары, м; К в - өнімнің көлемдік беру коэффициенті:

К д = ( а - (о)/(о, (3.5)

мүндағы о)(і - өнімнің бүрыштық жылдамдығы, 1/с; со — ш нектің бүрыштың жылдамдығы, 1/с.

Тәжірибе бойынша К д = 0,35-0,4.Ет тарту машинаеының жетегіне керекті ңуат мөлшері

N ^ N ^ N ^ N J tj, (3.6)

мүндағы N i - өнімді кесуге кететін қуат, Вт; N 2 ~ кесу механизміндегі үйкеліс күштерін жеңуге кететін ңуат, Вт; N s - өнім мен ш нек арасындағы үйкеліс күш тері мен тиеу табағынан кесу механизміне өнімді ж ы лж ы туға кететін кедергіні жеңуге кететін қуат мөлшері, Вт.

N, = Ғр (Кпр+ 2К р1 + К р2) а 2 п /60 , (3.7)

мүндағы Ғр - торлы пышақ ауданы, м2; К пр - кесу торы- ның ауданын пайдалану коэффициенті; К р1 және К 2 - ірі және майда тор аудандарын пайдалану коэффициент- тері; а - өнімді кесуге керекті меншікті ңуат шығыны, Д ж /м 2 (а = 2,5 103-3,5 103 Д ж /м 2); z - пышаңтағы кесу ңанаттарының саны; п - шнектің айналыс жылдамдығы, мин"1.

N , = P A r + г . ) f у/я п /60 , (3.8)2 З ч m a x т іп ' 1 r ’ 7 v

51

мүндағы Р 3 - кесу механизмін қысуға кететін күш , Н; Р 3 = Р bz (гтах + гпіп), мүндағы Р - пышаң пен тор бетте- ріндегі қысымның орташа мәні, Па (Р = 2 106-3 106 Па); b - пышақ ж үзі мен тор арасындағы түйісу ауданының ені,м; гтах және гтіп - пышаңтын, іш кі және сыртқы ра- диустары, м; f = 0,1 - пыш ақ пен тор арасындағы үйкеліс коэффициенті; ц/ - кесу аудандарының саны.

N s = Р 0 т [(г»в - г3,) / , + 0,24 top (г \ - г \) \ я>п/90, (3.9)

мүндағы Р 0 - ш нектің соңғы орамындағы ңысым, Па, (3 105-5 105); т - орам саны; t - шнек орамдарының орташа ңадамы, tgp = п dgp tg /? ; / - шнек пен өнім ара- сындағы үйкеліс коэффициент!.

Ет тарту машиналарының техникальщ сипаттамала- ры төмендегі кестеде берілген.

3.3-кестеКөрсеткіштері Өлшем

бірлігі МИМ-60 МИМ-500 М 2(764) МС2-150 ММП-11-1 УММ-2Өнімділігі кг /сағат 20 500 180 180...200 70 10...30Ш нектщ айналу жылдамдыгы

мин-1 * 200 240 170 170 110

Торлы пы ш ақтесіктерініңдиаметрі

мм 3,2 4,5 3, 5 ,9 3, 5, 9 3, 5 ,9 3, 4, 5, 6

Сыртңыөлшемдері:үзындығыенібиіктігі

мм

700 355 940

840310480

350310360

385210305

220180230

Эл ек тр қозғағыш қуаты

кВт 2,2 1,1 1.1 0 ,6 /0 ,85 0,45

Массасы кг 15 140 70 12,5 7,0 4,0

3.5. МФК-2240 котлет ңалыптау машинасы

Бүл машина котлетке арналып дайындалған массадан котлет немесе басқа өнімдерді ңалыптау үшін пайдала- нылады. Машина тамаңтандыру орындарының ірі кәсіп- орындарында қолданылады. Бүл машина (3.12-сурет) корпустан, электрқозғағыштан, редуктордан, тиеу ша- нағынан, шнектен, ңалыптау үстелінен, ңатқан нан унта- тына арналған шанақтан және ңабылдау науасынан түра- ды. Қалыптау үстелі жүмыс органының ңызметін атңа-

52

рады. Ол дөңгелек немесе сопаңша үяшыңтары бар та- бақша тәріздес. Үяшыңтар ішіне поршеньдер орнатыл- ган. Үстел қуысты білікке орнатылған. Қуыстың ішінде ңалыптау массасын реттеуге арналған механизм бар. Үстел үстіндегі екі шанаңтарда ет турамасы мен нан үнтағы бар. Ет турамасы бар цилиндрлі шанақтың ішінде қоректендіргіш шнек орнатылған. Ол тураманы шанақ- тан қалыптау үстелінің үяшыңтарына беруге арналған.

3.12-сурет. МФК-2240 котлет цальттау машинасы:

а - жалпы көрінісі; э — кинематикалыц сцлбасы; б— поршень мен цалыптау цстелінің циклограммасы;

1 — корпус; 2 - электрцозгагыш; 3 — ирек тістіредуктор; 4 — шанац; 5 - шнек; 6 — цалыптау цстелі; 7—шанац;

8 — цабылдау астауы; 9 — цуысты білік

53

Үстел айналған кезде поршень итергіш тері арнаулы жолмен сырғанайды. Соның әеерінен поршень қайтым- ды-үдемелі ңозғалыс жасайды. Қалыптау үстелінің ңа- сында ж үк түсірунауасы орнатылған.

Машинаның жүмыс істеу тәртібі. Ет турамасына ар- налған ш анақтың ішіндегі ңоректендіргіш пен ңалып- тау үстелі электрңозғағыштың әсерімен айналады. Үс- тел айналған кезде оның үяш ыңтары кептірілген нан үнтаңтары бар ш анаңтың астына кезекпе-кезек келіп тоқтайды. Осы кезде үяшыңтағы поршеньдер 1,5 мм-ге дейін төмен түсіп, нан үнтаңтары үяға төгіледі. Бүдан кейін поршеньдер томен түседі де, үяшыңтарға ет тура- масы келеді. Қалыптау үстелі ары қарай ңозғалғанда поршеньдер жоғары көтеріліп, ңалыптанған өнім үстел- д іқ үстіне ш ығарылады. Ары қарай котлеттер түсіру науасына ңарай итеріледі.

Ж үмы сты бастаудың алдында маш ина корпусына поршеньдері бар ңалыптау үстелі орнатылады. Бүдан соң ет турамасына және кепкен нан үнтағына арналған ша- нақтар орнатылады. Ет турамасына арналған шанаңңа қоректендіргіш ш нек, ал үстел үстіне лақты ру меха­низм! бекітіледі. Содан соң машинаны іске ңосып, оның жүмыс істеу ңабілетін байңайды. Бүдан соң бір шанаңңа 10 кг-ға дейін ет турамасын, екіншісіне 0,4 кг кептіріл- ген нан үнтағы салынады. Бірінш і ңалыпталынған кот­лет өлшеніп, оның массасы реттелінеді. Ж үмыс бары- сында ет турамасы мен кептірілген нан үнтағы шанак,- тарға үстемелеп салынып отырады. Ж үмыс аяңталған соң машинаның жүмысшы органдары алынып, ыстьщ сумен жуылады және кептіріледі.

3.6. Балық қабығын тазалау машинасы

Тамақтандыру кәсіпорындарында балыңтың ңабы- ғын аршу үшін PO-IM1 деп аталатын машина қолданы- лады. Бүл машина (3.13-сурет) ңораптан, қаңпаңтан,

54

жұмыс органынан, жүмсаң біліктен және электрңозға- ғыштан түрады. Жүмыс органы болып қырғыш есепте- лінеді. О е ы ң цилиндрлі бетінде өткір қырлары бар қа- быргалары болады. Майысқаң білік гайка арңылы электр- қозғағыштың білігімен қосылған.

3.13-еурет. Балыц цабыршагын тазалау машинасы:

1 — фреза; 2 — сабы; 3 — иілмелі білік; 4 - электрқозгагыиі; 5 — кронштейн; 6 — қыргыш білігі; 7— сацтандыру қорабьі;

8 - цыргыш

Ж үмыс басталар алдында машинаның корпусы крон­штейн арңылы өндірістік үстелге бекітіледі. Машина- ның жүмысы бос жүргізіліп тексеріледі. Осыдан кейін ғана балыңты тазалауга кіріседі. Балыңты қүйрыгынан басына ңарай жүмыс органын жүргізе отырып тазалай- ды. Ж үмыс аяқталған соң ңыргышты жуып тазалайды.

55

4-тарау. ҚАМЫР ЖӘНЕ КРЕМ ДАЙЫНДАУ МАШИНАЛАРЫ

4.1. Араластыру машиналарының жалпы еипаттамасы

Тамаңтандыру кәсіпорындарында араластыру про- цесі кеңінен ңолданылады.

Туралған етті және оған ңосатын компоненттерді бір- келкі етіп араластыру және оларды оттегімен қаныңты- ру үш ін маркалары МС-8-150, МВП-11-1, МС4-7-8-20 ж е­не МС25-200 ңүрылымдары пайдаланылады.

4.1-сурет. МС8-150 ет турамаларьін араластыру машинасы:

1 — жапқыш; 2 — цацпац; 3 — камера; 4 — цалацты білік; 5 - айцастырма; 6 — щйрьіқша

56

Бүл машиналардың барлығы жай қозғалатын маши- налар класына жатады.

МС8-150 деп аталатын араластырғыш (4.1-сурет) алю- минийден жасалынған корпустан және тиеу шанағынан түрады. Корпустың алдыңғы жағы қаңпаңпен жабыла- ды. Машина жүмыс камерасының ішінде жүмыс білігі ңойылған және оған 300 бүрышпен ңалақшалар бекітіл- ген. Тиеу шанағына саңтандыру торы орнатылған.

Механизмнің жүмыс істеу тәртібі. Қалаңшалары бар жүмыс білігі айналған кезде туралған ет немесе котлет массасы араласып түсіру жеңіне қарай ж ылжиды. Да- йын өнім арнаулы ыдысңа түседі.

4.2-сурет. МВП-11-1 бцлгау-араластыру механизмі:

1 -редуктор; 2 — кронштейн; 3 — сыйымдылыц; 4 — жцмыс органдары, 5 — сына; 6 - бцранда; 7—шайба; 8 — жетекші;

9 — дөңгелек; 10,13 — конусты беріліс; 1 4 - білік;15 — щйрыцша; 16 — манжета; 17—мойынтірек;

1 8 - тістегеріш; 1 9 - мойынтіректер; 20 — манжета;21 — табац; 22 - цстагыш; 23 — штифт; 24 — муфта

14 15 16

10

9

57

Ж үмыс істеудің алдында МС8-150 ет араластырғы- шын әмбебап ж етектің мойнына бүрандамен бекітеді. Бүдан соң ңалақшалары бар жүмыс білігі корпусқа са- лынады да, ңаңпағы жабылып, оны гайкамен бүрап тас- тайды. Содан соң жетекті жүмысңа ңосады. Егер маши­на дүрыс жүмыс істесе камераға 5-7 кг мөлшерінде ет салынады. Араластыру процееі аяқталған соң жапқыш көтеріледі де, дайын өнім айналып түрған ңалаңшалар арңылы арнаулы ыдысңа ңарай ығыстырылып шығары- лады. Тиеу шанағында сақтандыру торы жоң машина- лармен жүмыс істеуге болмайды.

М аркасы МВП-11-1 бүлғау-араластыру механизмі кронштейнге бекітілген редуктордан, сыйымдылыңтан және ауыстырмалы жүмыс органдарынан түрады.

Ет араластыру машиналарының өнімділігі мына фор- муламен аньщталынады:

(4.1)Q = V р (р /( t + t + t ),г т f \ т и q т ц/7

мүндағы V - жүмыс камерасының көлемі, м3; р - өнім- нің көлемдік тығыздығы, к г /м 3; (р - камераны толтыру коэффициенті; tmu - өнімді камераға тиеу уаңыты,с; tg - өндеу уақыты, с; tm4 - түсіру уаңыты, с.

Массасы 8-10 кг енімді өңдеуге кететін уақыт мөлше- рі - 80-100 с. Ж үмыс камерасының көлемі:

V = tt(R + c)2 1, (4‘2)

мүндағы с - қалақ пен сыйымдылық ңабырғасының ара- сындағы ңуыс мөлшері (с = 2-3 мм); I - жүмыс камера- сының үзындығы, мм.

Ет араластыру машинасындағы электрқозгағыш қуаты:

N = P u K a/?ь (4-3)

мүндағы Р - араластыруға кедергі күштерді жеңуге ке- тетін күш, Н; v - өнімнің сызьщтың жылдамдығы,м/с; К а - ңуат ңорының коэффициенті (4-5).

58

Ет тарту машиналарында ңалақтың сызықтың жыл- дамдығы 0,3-1,5 м /с болса, Р күші:

Р = a F z, (4.4)

мүндағы а - бір ңалаңңа кедергі күш, Па; Ғ - ңалақ ауда- ны, м2; 2 - ңалақ саны.

Араластыру білігінің бойымен ңозғалған өнімнің ор- таша жылдамдығы:

v = vQy/z, (4.5)

мұндағы и0 - бір ңалаңпен жылжытылған өнімнің жыл- дамдығы, м /с; у/~ ңозғалған өнімнің жылдамдығының біркелкілігін есептейтін коэффициент.

vQ = a R (sina - / cosa) cosa, (4.6)

мүндағы a - қалаңты ң ж етекш і білік бойына көлбеу бүрышы; R - ңалаң радиусы ,м; / - үйкеліс коэффи­циент!.

цг—Ъ sina /{2nR), (4.7)

мүндағы Ъ - қалаң ені.

4.2. Қамыр араластыру машиналары

Тамаңтандыру кәсіпорындарының кондитерлік цехта- рында ңамыр дайындау үшін көптеген машиналар пай- дал анылады. Олардың жүмыс органдары ретінде ңамыр илеуге арналған әр түрлі үлгідегі араластыру механизм- дер! қолданылады. Бидай мен ңарабидайдың үнынан қамыр дайындауға маркалары ТММ-1М, МТМ-15, ТММ- 60М, МТИ-100 және басңа машиналар пайдаланылады.

ТММ-1М ңамыр илеу машинасы (4.3-сурет) шойын- нан ңүй ы лған таңтадан , станинадан , қорш ам адан ,

59

электрңозғағыштан, жетектен, араластыру иінінен, қа- лақтан, дежадан және ж ылжыту арбашасынан түрады. Арбашаның айналу дөңгелектері бар. Таңтаға редуктор, ал онымен электрқозғағыш жалғасңан.

4.3-сурет. ТММ-1М цамыр илеу машинасы:

1 - тірек тацтасы; 2,18 — айналма дөңгелектер;3 - арбаша; 4 - табацша; 5 — цаптама; 6 — дежа;

7 — цоршама; 8 — иінтпірек; 9 — мойынтірек; 10 — қисық иін; 11 — ось; 12 — тцтқа; 1 3 - жцлдызша;

14 — электрқозгагыш; 15 — станина; 16 — иінтірек; 1 7 - цалац, 1 9 - тепкі (педаль); 20 - серіппе

60

М ашинаның жүмыс істеу тәртібі. Электрқозғаушы, оған жалғасқан редуктор шынжырлы беріліс арқылы ңа- мыр илеу механизмі және дежа бір мезгілде айналады. Дежадағы шикізаттар араласып ңамырға айналады.

МТМ-15 деп аталатын шағын өлшемді қамыр илеу ма­шинасы (4.4-сурет) корпусңа бекітілген электрңозғағыш- тан, редуктордан, ңамыр илеу сыйымдылығынан, ңалаң- тардан, станинадан түрады. Сыйымдылың жоғарғы жағы- нан торлы қақпақпен жабылады.

4.4-сурет. МТМ-15 цамыр илеу машинасы;

1 - сыйымдылыц; 2 - станина; 3 -редуктор;4 — электрқозгагыш; 5 — цалац; 6 — сына; 7 — цуыс

Қамыр илеуге арналған МТИ-100 деп аталаты н м а­шина. Бүл машина (4.5-сурет) жоғары өнімділікті цех- тарда пайдаланылады. Машина станинадан, жетектен, көтеру механизмінен, ңаңпағы бар сыйымдылыңтан, арбашадан, араластыру органынан және басңару пуль- тінен түрады . М аш инадағы электрқозғағы ш , сы на

белдікті беріліс, цилиндрлі жөне планетарлы тісті бе- рілістер арңылы араластыру органы айналады.

4.5-сурет. МТИ-100 цамыр илеу машинасы:

1 — станина; 2 —арбаша; 3 - көтеру механизмі;4 — араластыру органы; 5 - сыйымдылыц; 6 - цацпақ;

7 — жетекші бас; 8 — білік; 9 — білік; 10 — тісті доңгелек;1 1 - белдік; 1 2 ,1 3 - электрцозгагыштар; 14 — білік;

15 — жетекші; 16 — сателлит; 1 7 - дөңгелек;1 8 ,2 0 - гайкалар; 19 — бцранда; 21 - тежегіш; 22 — сына

белдікті беріліс; 23 — тісті беріліс

Машинаның жұмыс істеу тәртібі. Ж етек іске ңосыл- ған кезде электрңозгағыштан ңозғалыс алатын жүмыс органы айналады. Көтеру механизмі жетек орналасңан кронш тейінді орнынан ңозғайды және сыйымдылың

62

көтерілген ол төмен түсіріледі де, ңамыр илеу механизмі сыйымдылыңқа енгізіледі. Сыйымдылың төмен түсіріл- ген кезде бүл процесс керісінше жүреді. Машина ңор- шаулармен жабдықталған.

М аркасы ТММ-60 М маш инасы (4.6-сурет) әр түрлі түтңы рлы ңтағы қам ы рларды дайы ндауға арналған. М ашина корпустан, араласты ру ңалағы нан, оны бе- кітетін қүры лы мнан, дежадан және жетектен түрады. А раластыру органын ж әне дежаның айналуы 4 .6 , ә- суреттегі кинем атикалы ң сүлбада көрсетілген. А ра­ластыру органының кеңістікте орналасуы 4 .6 , б-сурет- те көрсетілген.

Дежа мен араластыру ңалағының айналуы электрңоз- ғағыш (2), сына белдікті беріліс (9) және ирек тісті ре-

63

а — жалпы көрініс; ә — кинематикалыц сцлбасы; б— органныц кеңістікте орналасуы

64

дукторлар (3), (10) көмегімен жүргізіледі. Араластыру органы жоғары көтеріліп, серіппе (20) көмегімен түраң- тандырылады. Машинаға дежа орналасңан кезде жүмыс органы томен түсіріледі. Машина уаңыт релесімен жаб- дықталынған. Оның көмегімен илеу уақыты реттеледі.

4.3. Бүлғау машиналары

Сүйың қоспаларды араластырып бүлгау жүмыс орган- дарының пәрменді эсер етуімен жүргізіледі. Араласты- рылатын заттардың түр-түріне қарай бүлғау машинала- рының алуан түрі ңолданылады. Олардың жүмыс орган- дарының түрлері де әр түрлі (4 .7-сурет).

1 3 1 4 1 5

4.7-еурет. Бцлгау органдары:

1 ,3 ,7 ,9 ,11 ,15 — сцйың бцлгауга арналган ццрылымдар; 2,4 ,8 ,10 ,12 ,13 ,14 ,16 — ңою цоспаларды араластыру

ццрылымдары; 5,6 — цатты қамыр араластыру ццрылымдары

5- 48* 65

МВ-35М деп аталатын бүлғау машинасы (4.8-сурет) түтастай қүйылған, іш і қуыс корпустан түрады. Ол шо­йын таңтаға бүрандалармен бекітілген. Корпус ішінде электрқозғағыш (10), белдікті вариатор, тісті және пла- нетарлың беріліс бар. Вариатор арнаулы шкивтерден (7), (8) және тегершіктен (маховик) (4) түрады. Ж оғарғы же- текш і ш кивтің (7) бір табаңшасы тістегерішке (5) бекітіл- се, екінш ісі тегерш ік әсерімен ңозғалады. М аховикті ж ылжытып ш кивтің табаңшасының араларын өзгерту арқылы тік біліктің айналым жылдамдығын өзгертуге болады.

Жетекші шкив (7), тістегеріш (5) және тісті дөңгелек (9) арңылы айналымаральщ тісті берілістің білігіне беріледі.

66

кинематикалың сцлбасы

М ашинаның жүмыс істеу тәртібі. Электрңозғағыш, сына белдікті вариатор мен планетарлық беріліс арңы- лы бүлғауышты тік біліктің бойымен және араластыру сыйымдылығының іш кі жағалауымен айналдырады.

9 1 0 1 1 1 2

а)

13

ІН К ^

16

4.9-сурет. МВ-6 бцлгау машинасы:

а - жалпы көрінісі; э — кинематикалыц сцлбасы

з)

67

МВ-6 машинасы (4.9-сурет) аз көлемді эр түрлі конди- терлік ңоспаларды (белокты, жүмыртқа уызын жэне бас- қаларды) ш ағын тамаңтандырудың орындарында да- йындауға арналған. Машина корпустан (1), оның ішіне орнатылған электрңозғағыштан (13), сына белдікті ва- риатордан, цилиндрлі (9), конусты редукторлардан (7) жөне планетарлық берілістен түрады. Машинаның же- тегі корпустың жоғары жағында орналасңан. Электрқоз- ғағыштың білігіне ш кив (17) бекітілген. Ол сына (18) белдікті беріліс арңылы арасы ж ылж ымалы шкивпен(10) жалғасңан. Бүл шкив машинаның бүлғау білігіне(11) бекітілген. Корпусты ң алды ңғы ж ағы ндағы (3) кронштейнде (2) бүлғау сыйымдылығы орнығады.

11

4.10-сурет. МВ-35-2М бцлгау машинасы

68

Маркасы МВ-35-2М машинасы негізден, станинадан және машинаның жоғарғы жағынан түрады.

Олар бір-бірімен бүрандалар арңылы бекітілген. Бүл машинаның МВ-35М машинасынан айырмашылығы - оның кинематикалың сүлбасының толықтай ңайтадан қүрастырылуында (4.10-сурет).

а — жалпы көрінісі; ә — кинематикалыц сцлбасы

69

МВ-60 машинасы (4.11-сурет) МВ-35М машинасынан араластыру сыйымдылығының өлшемімен жэне жетек қүрылымымен ерекшеленеді. Ж етектегі вариатордың орнына редуктор орнатылған. Ж етек көтеру механизмі бар тік бүрышты таңтаға бекітілген.

МС4-7-8-20 механизм! ПХ-0,6 деп аталатын өмбебап жетекпен жүмыс істеуге арналған. Ол жылдамдық ңо- рапты редуктордан, ауыстырмалы сыйымдылықтардан және жүмыс органдары мен шайқағыштан түрады. Ре- дуктордың корпусында жетекке жалғау үшін қолданыла- тын ңүрылым мен сыйымдылың бекітуге арналған крон­штейн болады.

МВП-11-1 механизмінің қүрылымы жоғарыдағы ме- ханизмдікіне үқсас.

#4.4. Қамыр жаю машиналары

Қамыр жаятын машиналар ашытқымен дайындалған қамырды және ңабат-қабат етіп жасалынған ңамырды, сондай-ақ салма, түшпараға арналған қамырды жаюға арналған.

МРТ-60 деп аталатьга машина. Бүл машина (4.12-су- рет) темірмен ңапталған ңораптан түрады. Оның ішіне ж етек орналасады. Ж етек электр ңозғалтқы ш ы нан, ирек тісті редуктордан және ш ынжырлы берілістен түра- ды. Қораптың жоғары жағына маңта матасынан жасал- ған таспалы конвейер бекітілген. Қамыр ж аяты н екі оңтау машинаньің жүмыстьщ сайманы болып есептеледі. Жоғарыраң орналасңан оңтау ңозғалмайтын тірекке бе- кітіледі, төменгісі оқтаулардың арасындағы қаіныңтық- ты өлшеуге мүмкіндік беретін үйлестіргіш механизм- мен байланысты болады.

Үйлестіру механизмі тегершіктен және күш і бар рет- тегіш бүрандадан түрады. Ойың жазыңтың қамыр са- луға арналған. Ол саңтандырғыш ңалңанды рамамен жабдыңталған. Рама көтерілген кезде электрңозғағыш ток көзінен ажырайды. Үн мен ңамыр қиңымдарын жи-

70

настыру үшін конвейердің екі жағында да көлбеу қойыл- ған астаулар болады.

М ашинаның жүмыс іетеу тәртібі. Ирек тісті редук­тор дан, электрқозғағыштан түратын жетек ңозғалысты конвейер мен ңамыр жаятын екі оңтауға жеткізеді. Сал- мағы - 8-10 кг, ңалыңдығы 60-80 мм ңамыр дайындама- сы үстел бойымен ж ылж ытылады. Бір-біріне ңарама- қарсы айналып түрған оқтаулар арасынан өткен ңамыр таспаланып конвейерге түседі. Қамыр жайылып жатңан кезде оның бетіне үн сепкіштен үн себіледі.

4.12-сурет. МРТ-60М цамыр жаю машинасы:а — жалпы көрінісі; э — жцмыс істеу сцлбасы

1 - жаю белгілері, оцтаулары; 2 - кронштейн; 3 — шанац; 4 -рама; 5 - транспортер; 6 — шынжырлы беріліс;

7 - электрцозгагыш

1

71

5-тарау. АСХАНАЛЫҢ ӘМБЕБАП МАШИНАЛАР

5.1. Әмбебап машиналардың белгіленуі

Көп мақсатта пайдаланылатын асханалық әмбебап ма­шина деп жетектен және оған жалғанатын ауыстырма- лы атқару механизмдерінен түратын ңүрылымды айта- ды. Ауыстырмалы механизмдер жетекке бекітіліп, бел- гілі бір технологиялық операцияны атқарады.

Асханалың әмбебап машиналардың тетіктері төмен- дегідей белгіленеді:

1 - жетек, 2 - ет тарту механизмі, 3 - экстрактор (шы- рын сығымдау механизмі), 4 - бүлғау механизмі, 5 - кар­топ тазалау машинасы, 6 - балмүздақ дайындау маши­насы, 7 - езгілеу машинасы, 8 - туралған етті араласты­ру машинасы, 9 - куттер, 10 - табаңшалы көкөніс кесу механизмі, 11 - жетек орнату ңүрылымы, 12 - үнтаңтау механизмі, 13 - пышақ және асхана айырларын тазалау механизмі, 14 - ш үжық кесу механизмі, 15 - сүйек кесу механизмі, 16 - ңайраң, 17 - балық тазалау қүрылымы, 18 - пісірілген көкөністерді кесетін механизмдер, 19 - етті ңопсыту механизмі, 20 - далап бүлғайтын механизм, 21 - котлет пішіндейтін механизм, 22 - көкөністерді өр- нектеп кесетін механизм, 23 - жармаларды жуатын ме­ханизм, 24 - елек, 25 - салаттар мен винегреттер қоспа- ларын араластыру механизмі, 26 - май бөлшектеу меха­низм!, 27 - шикі көкөністерді кесетін механизм, 28 - пуан- сонды көкөніс кесу механизмі.

Сонымен бірге, ауыстырмалы атқару механизмдері әріптермен де белгіленеді. Мысалы ет турау механизм­дер! былайш а белгілененді: МС2-70, МС2-150 немесе УММ-2, мүндағы М - механизм, С - ауыстырмалы, 2 -

72

механизмнің реттік белгіленуі, 70 немесе 150 механизм- нің сағаттық өнімділіктері.

УММ деп белгілену әмбебап кіш і өлшемді маш ина екенін көрсетеді.

5.2. Әмбебап жетектер

Асханальщ әмбебап ж етектері электрңозғағыштан, редуктордан жөне ауыстырмалы атқару механизмдерін жалғау құрылымынан тұрады.

Қ азіргі кездегі там аңтанды ру кәсіпоры ндары нда әмбебап жетектердің мына түрлері кездеседі: П -0,6-1,1; П-11; УММ; ПУВР-0,4. Сонымен бірге, шетелдік әмбе- бап жетектері де пайдаланылады.

5.1-сурет. Маркасьі П-0,6-1,1 жетегі

М аркасы П-0,6-1,1 жетегі. Бүл жетек электрқозға- ғыш тан және екі сатылы цилиндрлі тісті берілісті ре­дуктордан түрады. Ж етек шойын корпустың ішіне ор- наластырылған. Ж етек корпусының (5.1-сурет) бір ше- тінде арнаулы фланцын (1) жалғастыру ауызы, ал екінші шетінде электроқозғаушы бекітетін тесіктер бар. Кор- пустың жоғары жағында май күятын тесік жасалынған.

73

Арнаулы ауыз ішінде жүмысшы білік (2) бар. Оның ше- тіндегі кертік арңылы атқару механизмдерінің біліктері жетекпен жалғасады. Бұл біліктің шетінде май ағызбай- тын манжета бекітілген. Б ілік мойынтірекке (4) отыр- ғызылған. Б іліктің екінш і жағына тісті дөңгелек (5) бе- кітілген. Бүл дөңгелек аралық тістегеріш арқылы же- текші тістегерішпен (6) жалғасады. Аталған тістегеріш электрңозғағыш білігіне (7) бекітілген. Аралың тісте- геріш білігіне бекітілген арнаулы ңалақ редуктордағы майды ш аш ы раты п, барлың берілістерді майлайды. Ж алғастыру ауызындағы арнаулы бүрандалар (8) көме- гімен атқару механизмдерінің біліктері бекітіледі.

Бүл әмбебап жетек арнаулы үстелге бекітілуі де мүмкін.

5.2-сурет. Маркасы П-11 жетегі:а — жалпы көрінісі; э — кинематикалъщ сцлбасы;

1 — корпус; 2 — жетекші тістегеріш; 3 — электрқозгагыиі; 4 — тісті дөңгелек; 5 — аралъщ білік; 6 — тпістегеріш;

7 — тісті дөцгелек; 8 — жцмыс білігі74

М аркасы П-11 әмбебап жетегі. Бүл жетектің ңүра- мында екі жылдамдығы бар злектрқозғағыш пен екі са- тылы редуктор бар (5.2-сурет).

Редуктордағы тістегеріш электрқозрағыш ының бі- лігіне бекітілген және аралың біліктегі тісті дөңгелекке ілініскен. Аралық білікке тістегеріш те бекітілген және ол жүмысшы білікке бекітілген тісті дөңгелекпен ілі- ніседі.

1 2 3

5.3-сурет. Маркасы УММ-ПР шагын өлшемді эмбебап ^''^лг'етек:

1 — электрцозгагыш білігі; 2 — негізгі білік; 3 — мойынтірек; 4 — ирек тістпі беріліс білігі; 5 — ирек тісті дөңгелек

. 4 ^

<jb

- - 4 -

•ф

■&

5.4-сурет. Маркасы УММ-ПС шаеын өлшемді эмбебап жетек

75

УММ-ПР және УММ-ПС деп аталатын кіш і өлшемді шағын әмбебап жетектер электрңозғағыштан, редуктор- дан түрады (5.3; 5.4-суреттер). Электрқозғағыштың бі- лігі ирек тісті берілістің білігімен жалғасқан. Соңғы бі- л ік конусты роликті мойынтіректерге орнатылған. Жү- мысшы білік те осылай бекітілген. Ж үмысшы біліктегі ирек тісті дөңгелек ирек тісті беріліспен жалғасңан.

Маркасы ПУВР-0,4 деп аталатын жетек — вагон мей- рамханаларыныңасханаларындает, бальщ, көкөністерді өңдеуге арналған технологиялық процестерді механи- калан ды руға к ер ек т і қүры лы м . Ж етек (5 .5-сурет) электрқозғағыштан, сына белдікті берілістен, бір саты- лы редуктордан және керу механизмі таңтадан түрады. Редуктор корпусының қуысының (1) ішінде мойынті- ректер (3) арңылы жүмысшы білік (2) орнатылған. Жү- мысшы біліктің шетіндегі кертікке ауыстырмалы ме- ханизмдердің білігі жалғасады. Осы біліктің екінші жа- ғына тісті дөңгелек (4) бекітілген. Ол аралың біліктегі тістегерішпен (5) жалғасады. Аралың біліктің шетіндегі

5.5-сурет. Маркасы ПУВР-0,4 жетпек:

а — жалпы көрінісі; э - кинематикалыц сцлбасы;1 - жалгану арасы; 2 - жцмыс білігі; 3 - мойынтірек;

4 — тісті дөңгелек; 5 - аральщ білік; 6 — шкив; 7—рама; 8 - электрқозгагыиі

76

шкив (6) пен электрңозғағыштың шкиві (8) сына белдік арқылы жалғасады. Редуктор корпусы рамаға (7) топса арқылы бекітілген таңтаға орнатылған. Таңта екі керу бүрандалары арқылы сына белдіктің керілісін қамтама- сыз етеді. Редуктордың жоғарғы жағында өнім салуға арналған табақша бекітілген.

Әмбебап жетектердің техникалық сипаттамалары тө- мендегі кестеде берілген.

5.1-кесте

Көрсеткіштері Өлшембірлігі П-0,6 П-1Д П-11 УММ-ПР УММ-ПС ПУВР

Жетекші біліктің айналу жиілігі

1/с 2,8 2,8 2,8/5,5 2,6 2,6 3,0

Электрқозгағыш қуаты (

кВт

/.. <■

0,6 1Д 0,6/0,8 0,45 0,6

cL

1Д

Сыртқыөлшемдері:үзындырыенібиіктігі

мм525280310

530280310

525300325

90280280

240 7 30

485

460230

Массасы кг 48 50 41 18 21 60

5.3. Асханалық әмбебап қүрылымдар

Ауыстырмалы атңару механизмдерінің түрлеріне бай- ланысты бүл машиналар жалпы және арнаулы болыд екі- ге бөлінеді. Ж алпы машиналар шағын және орташа кә- сіпорындарында, сондай-аң жалпы дайындау цехтарын- да пайдаланылады. Арнаулы машиналар дайындамалар өндіретін цехтары бар үлкен тамақтандыру орындарын- да ңолданылады.

Маркасы ПУ-0,6 машинасы. Бүл машина П1-0,6 же- тегінен және төмендегідей ауыстырмалы атқару меха- низмдердің жиынтығынан түрады:

• МС2-70 ет және балың етін тарту қүрылымынан;• МС4 - 7-8-2 көп мақсатта қолданылатын атқару ме-

ханизмінен;• М СІО-ІбОшикікөкөністердікесугеарналған меха-

низмнен;

77

• M CI8-160 пісірілген көкөністерді кесуге арналған механизмнен;

• МС19-1400 етті ңопсытуга арналған механизмнен;• МС28-100 ш икі картопты кесуге арналған механизм­

нен;• MCI 2-40 жаңғақтар үнтактайтын атңару механизмінен;• M CI2-15 ңатңан нандарды және басқа шикізаттар-

ды үнтаңтау механизмінен;• МС24-300 үн, қант және басңа да сусымалы шикізат-

тарды елеуге арналған атқару механизмінен;Маркасы П-11-1 әмбебап асханалың машина. Бүл ма­

шина П-11 жетегінен және төмендегідей атқару меха- низмдерінен түрады:

• ММП-11-1ет және балық етін тарту ңүрылымынан;• МВП-11-1 қоспаларды араластыруға арналган, бүл-

ғауға, туралган етті араластыруга, қамыр дайындауға ар­налган механизмнен;

• МОП-11-1 ш икі және дісірілген көкөністерді кесу­ге арналган механизмнен;

• МДП-11-1 жаңғақтар үнтақтайтын атқару механиз- мінен;

• МИП-11-1 катқан нандарды және басқа ш икізат- тарды үнтақтау механизмінен;

• МРП-11-1 кесек етті өңдеуге арналган механизм;• МПП-11-1 үн.ңант және басқа сусымалы шикізат-

тарды елеуге арналган атңару механизмінен.• МБП-11-1 -етті бестроганов тагамына кесу механизмі.Маркасы ПМ-1,1 арнаулы әмбебап асханалың маши­

на. Машина П-1,1 жетегінен және темендегідей атңару механизмдерінен түрады:

• МС 2-150 ет және балың етін тарту механизмінен;• МС 8-150 етті араластыруға арналган ңүрылымнан;• МС 12-15 қатқан нандарды және басқа шикізаттар-

ды үнтаңтау механизмінен;• МС 19-1400 кесек етті өңдеуге арналган механизм.Маркасы УММ әмбебап асханалың машина. Маши­

на төмендегідей аустырмалы атңару механизмдерінен түрады:

78

• УММ-2Мет жөне балық етін тартуға арналған меха­низм;

• УММ-10-7 ш икі көкөністерді кесу және пісірілген көкөністерді езгілеу механизмнен;

• УММ-4 қамыр дайындау және кондитер ңоспала- рын бұлғауға арналған механизмнен;

• УММ-5 картоп және басқа тамыр жемістерінің сырт- қы қабаттарын аршуға арналған механизмнен.

Маркасы ПУВР-0,4 өмбебап асханальщ машина же- тектен және төмендегідей ауыстырмалы атқару меха- низмдерінен түрады:

• УММ-2М ет және балың етін тартуға арналған ме­ханизм;

• УММ-10-7 ш икі көкөністерді кесу және пісірілген көкөністерді езгілеу механизмінен;

Асханалық маш иналардағы әмбебап жетектерді өн- дірісте пайдалану. Ж етектер ңолайлы жерге және жа- рың жақсы түсетін жерге орнатылуы керек. Ж етектің ңасында ауыстырмалы атңару механизмдерді сақтауға арналған сөре болғаны жөн. Қабырғаға басңару ңалқан- шасы орналастырылады. Ж үмыстың алдында жетектің іргетасңа берік бекітілгенін және жетек корпусының жермен қосылуын қадағалау ңажет.

Ж етек тоңтаған кезде ғана ауыстырмалы атқару ме- ханизмдерін бекіту керек және олардың дүрыс жина- лып, ңүрастырылғанын тексеру ңажет.

Ауыстырмалы атқару механизмдерімен жүмыс істеу- дің барысында техниканы пайдалану мен техникадан ңорғану ережесі ңатаң саңталуға тиіс. Ж үмыс аяңтал- ған соң жетек электр торабынан ажыратылады да, ауыс­тырмалы атқару механизмдері жетектен ағытылады.

Ж үмыс істеп түрған жетектің редукторындағы және ауыстырмалы атқару механизмдеріндегі жағармайдың деңгейін бақылау ңажет.

79

6-тарау. КЕСУ ЖАБДЫҚТАРЫ

6.1. Кесу пышаңтары

Тамаңтандыру орындарында көп ңолданылатын npo- цестер ңатарына шикізаттарды, өнімдерді кесу, кесінді- леу, турау және тарту жатады.

Кесу тетіктерінің көп тараған түрі - пышаңтар. Бар- лың пышаңтардың жүздері бір жаңты немесе екі жақты болып үш талы нады. П ы ш ақты ң А беті жүмысщ ы, ал Б беті тірек беті болып есептелінеді. Осы екі беттің ңиы- лысқан сызығы кесу жузі деп аталады.

6.1-сурет. Кесу пышацтары: a — бір жацты; ә — екі жацты

a) АА ә) б-б б) в-в

6.2-сурет. Кесу пышацтарыныц жалпы көріністері: a - тік; a — цисъщ; б— дискілі; е - дискілі-тісті

80

Көкөніс және жемістерді кесінділейтін маш иналар.Көкөніс кесінділейтін машиналары көкөністерді белгілі бір өлшемге келтіріп кесуге арналған. Жүмыс істеу тәр- тібіне байланысты көкөніс кесетін машиналар табақша- лы, роторлы, пуансонды болып келеді. Кесінділердің пі- шіндері кесу пышақтарының ңүрылымына байланысты болады.

Көкөніс кесетін табаңшалы машиналардың пышақ- тары табақшаға бекітілген. Өнім осы табақшаның жоға- ры жағына нығыздалады. Соның нәтижесінде айналып түрған табаңшадағы пыш ақтар өнімді кеседі. Көкөніс кесетін роторлы машиналарда камераға тиелген өнім айналып түрған ротор пластиналарының арасы мен жү- мыс камерасының қозғалмайтын цилиндр корпусының арасында сыналанып кесіледі.

Көкөніс кесетін пуансондық машиналарда өнім ңоз- ғалмайтын пыінаң торлары арңылы жанышталынып ке- сіледі.

6.2. Кесу м аш ин алары н есептеу

Табаңшалы пышағы бар машинаның өнімділігі мына формуламен аныңталынады:

Q = Fovop<p, (6.1)

мүндағы Ғо - тірек табаңшасының жүмыс ауданы, м2. МС-10-160, УММ-10 машиналарында:

Ғ — л (г2 - Г 2 .), (6.2)v m a x т і п v '

мүндағы rmax - rmin - пышақ жүзінің үзындығы, м.М Р050-200,МОП-11-1 машиналарында Ғ тиеу шана-

ғының ауызының ауданы.Тиеу шанағының пішіні шеңбер болса,

F = n D \ / 4 , (6.3)

мүндағы Do - тиеу ауызының диаметрі, м. 6 - 4 8 * 81

Егер тиеу ауызының пішіні басңа болса, онда оның ау- даны керекті геометрияльщ формулалармен табылады.

Өнімнің жылдамдығы vo мына формуламен аныңта- лынады:

v 0~ һ п Zp /6 0 , (6.4)

мүндағы һ - кесілген өнімнің ңалыңдығы, м; п - тірек табақшасының айналым жылдамдыгы, мин'1; zp - пы- шақтар саны.

<р=Ғ/Ғо (6.5)

мүндағы (р - тірек табаңшасының бетін пайдалану коэф­фициента; Ғ - тірек табақшасындағы өнімнің ауданы, м2.

МС-10-160, УММ-10 машиналарында <р = 0,1-0,2, ал МР050-200,МОП-11-1 машиналарында <р — 0,3-0,4.

Табаңшалы кесу маш иналарының жетегіндегі қуат мына формуламен анықталынады:

N = M а = Р r (oz /ті (6.6)и н и н ор р ' • к '

мұндагы М ин - жүмыс органының айналуына кедергі мо­мент, Н м; Рин - пыш ақңа берілетін табаңшаға бағытта- лынған күштердің проекциясының мәні, Н.

Кесінділер кесілсе,

Рин = P 1+P2(sm a + f cosa) + Р3/ , (6.7)

мүндағы J°j - кесу кезінде табақ бетіне параллель ор- наласқан пыш аңқа эсер ететін күш , Н; Р 3 - өнімді пы- шаң бетіне сығымдау күш і, Н.

P = q . ( r - г . ) ср,, (6 .8)1 *b v m ax m in ' * һ 9 * '

мүндағы qb - пышаң жүзіндегі өнімнің меншікті кедер- гісі, Н /м ; (р һ - пышаң ж үзін пайдалану коэффициенті, <РҺ< і;82

Кесіндіні майыстыруға кететін күш мөлшері:

Р г = Ь / Ь а С Һ / ( г тах- г тіп)срһ, (6.9)

мүндағы а - пыш аң ж үзін қайрау бүрышы, рад; G - ығыстыру модулі (картоп үшін G = 0,7106-1106 Па, сәбіз үшін G = 1,8 106-2,1 106 Па, қызылш а үшін G = 1,5 106- 1,65 106 Па); / - өнім мен жүмыс бетінің арасындағы үйкеліс коэффициента..

Егер тірек табаңшасы тік орнатылса (6.2-сурет), Р 3 мына теңдеуден аныңталынады:

-PSb - Р 2 / s in a + Р2 cosa + N созӨ= 0; (6.10)

Р 36 / -G1 -Pj -Р2 / cos а-Р2 sina + N sin0= 0.

Бүдан:

P3b= l / ( t g 0 - / ) ( P 1 + a P 2+G1), (6.11)

мүндағы Gj - камерадағы өнімнің ауырлың күш і,Н;

a = sina + / cosa + cosa tg6 - / sina tg0, (6.12)

Егер табақша көлденең бағытта орнатылса,

Р3г = 1 / ( t g 0 - / ) (Pj + aP 2 + G, tg0) , (6.13)

Егер өнім итеру жүгімен және тиеу шанағының ңа- бырғасына басылған болса,

P, = P , + G,, (6 .Н )

Өнім кесінділеніп кесілсе,

Рин = Pj + P2(sina + fcosa) + Р 3 f + Р \ н, (6.15)

мүндағы Р*ин - тарақты пышақңа эсер ететін күш , Н.

83

(6.16)

мүндағы Р \ - тарақты пышаңпен кесуге кететін күш, Н:

мұндағы 2н - тік орнатылған пышаңтар саны; Р*4 - та- раңша пышаңтар мен өнім арасындағы үйкеліс күш ін жеңуге кететін күш , Н:

мүндағы 5 - тараңша пышаңтар ңалыңдығы, м; а 4 - тік пышаңтар арақашыңтығы, м; Ъ* - тік пышақтар ені, м; Е - сершмділік модулі (картоп үш інЕ = 2,1106 -2,5 106 Па; сәбіз үш ін Е = 5 ,4 106 -6 ,1 106 П а; ң ы зы л ш а үш інЕ = 3 ,8 106-4,2 106 Па); гор = (гтах - гтіп)/2 - пышаңтыңорташа радиусы, м ; <р - пышаңты табаңшаның бүрыш- ты қ жылдамдығы, 1/с; гр - тірек табақшасына парал­лель бағытта айналатын пышақтар саны; tj - жетек ПӘК-і.

Мүндай машиналар нанды әр түрлі қалыңдықта ке­суге арналган. Қазіргі кезде нан турайтын машиналар- дың ішіндегі маркасы МРХ-200 деп аталатын түрі кеңі- нен қолданылады.

МРХ-200 машинасы (6 .1-сурет) электрқозғағыш бекі- тілген рамадан, жетектен, нан турайтын табақшалы пы- шаңтан, нанды беріп түратын науашадан және нанның ңалыңдығын реттейтін, пыш ақ қайрайтын механизм- дерден қүралған.

Нан турайтын негізгі жүмыс органы болып табаңша- лы пышақ есептелінеді.

Қозғалыс электрңозғағыш тан сына белдікті, шын- жырлы берілістер арқылы негізгі білікке беріледі. Оның шетіне артық салмақ қойылған. Ал екінш і шетіне бүл-

Р \ = % һ *н <рһ, (6.17)

Р \ = 2 5 / а хЕЪ' / һ zp <ph, (6.18)

6.3. Нан турайтын машина

84

ғақ жөне нанды ңалың-жүқа етіп турауды реттегіш ме­ханизм! енгізілген. Ш ойын салмақңа кронштейн бекі- тілген. Оның темір кіндігіне ж ылж ымалы ж үлдызш а қондырылған. Бүл жүлдызш а планетарлың шынжыр- лы берілістің қозғалмайтын жүлдызшасымен шынжыр арқылы байланысңан. Қораптың ңаңпаң түрған ойысы- на пышаң дискісі мен тазалау ңырғыштарын қайрайтын механизм бекітілген. Нанды беріп түратын механизмнің негізгі тетігі ңос бүрандалы-қозғалғыш бүранда мен ка- ретканың ролигі болып табылады.

6.3-сурет. МРХ-200 нан турау машинасы:1 — корпус; 2 - тиеу астауы; 3 - тцсіру астауы;

4 - цоршау; 5 — артыц салмац; 6 - жцлдызша; 7—бцранда; 8 - жетекші білік; 9 - ось; 10 - цол бцранда;

11 — кронштейн; 1 2 - корпус; 1 3 - ось; 14 — жцлдызша; 1 5 - тірек; 16 — бцранда; 17—пышац қайрау тетігі;18 — табацшалы пышац; 19-рет т еу табацшасы;

20 — гайка; 21 - цоргау торы; 22 - тцтца; 23 — сына белдікті беріліс; 24 — тежегіш; 25 - электрцозгагыш;26 - шынжырлы беріліс; 2 7 —эксцентрик; 28 — бцлгац;

29 - муфта; 30 — бцранда; 31 —ролик; 32 - ине; 33 — шайба, 34 - жцлдызша; 35 - цол бцранда; 36 - табацша;

37-карет ка85

Тілінетін нанның қалыңдығын реттейтін механизм кесілетін нанның қалыңдығын білдіретін көрсеткіш і бар дискіден, тоңтатңыш дискіден және гайкалардан тұрады. Туралған нанды түсіріп алатын ңүрылғы ңор- шалған ңаңпағы бар, жылжымалы қабылдау науасынан түрады.

Табақшалы пышаңтың қарңынын тежеу үш ін электр магнитті тежегіш пайдаланылады. Ол электрңозғағыш- тың білігіне орнатылған. Машина тоңтаған кезде тежеу қүрылғысы автоматты түрде тоңтайды.

М ашинаның жүмыс істеу тәртібі. Ңозғалыс электр ңозғаушыдан сына белдік пен ш ынжырлы беріліс ар- қылы негізгі білікке беріледі де, одан ары табаңшалы пыш ақңа және жылжыту бүрандасына беріледі. Айнал- ған пышақты табаңша планетарлың ңозғалыс жасайды. Н егізгі біліктен, бүлғаң пен бүрандалы жалғауыш ар- ңылы қозғалғыш бүранда планетарлың ңозғалыспен ай- налады. Бүранданың ңозғалысы роликтің көмегімен нан салынған каретканың периодты ңозғалысына айналады. Наны бар каретканың ңозғалысы пышаңтың айналуы- мен тығыз байланысқан: пышақтың жүзі жоғары көте- рілгенде нан оның астыңғы жағына жылжытылады да, айналып түскен пышаңпен кесіледі. Туралған нан на- уашаға жиналынады.

Нан турау машинасының өнімділігі мына формула- мен аныңталынады:

Q = т / ( t6 + t K), (6.19)

мүндағы т - кесілетін нан массасы, кг;t6 - нанды машинаға беру уаңыты, с;

. tK - нанды кесу уаңыты, с.:

= 60 1/(пжһ), (6.20)

мүндағы I - берілетін нанның үзындығы, м;пж - жетекші біліктің айналым жылдамдығы, мин"1, һ - кесілген нанның ңалыңдығы, мм.

86

Нан турау машинасының жетегіне керекті ңуат мөл- шері:

N = P uuvp/T] (6 .21)

мүндағы Рин - пыш аққа эсер ететін күш , Н.

Рин = P lCosp + P2sina cosР + 2 Р2 / cosa (6.22)

мүндағы Р х - пыш ақ қырымен кесуге кететін күш, Н:

P 1=q„bi (6.23)

мүндағы qb - кесу процесінің меншікті кедергісі, Н /м , (qb — 400-1000 Н /м);

b - пышаң ж үзінің кесу ңырының үзындығы, м.

Р — arctg К р, (6.24)

мүндағы KJ3 - сырғанау коэффициенті.

<6-25>

мүндағы тн, a — пышаң пен бағыттағыштың бүрыштық жылдамдыңтары, 1/с; гн, гв - пышақ пен бағыттағыш- тың радиустары, м;

Р2 = 5 /6 a G h / , (6.26)

мүндағы Р2 - кесілген нан ңабатын майыстыруға кететін күш, Н; a - табаңшалы пышаң жүзін ңайрау бүрышы;

G - ығыстыру модулі; һ - кесілген нан ңалыңдығы,м;/ - нан мен табаңша арасындағы үйкеліс коэффи­

циент]., / = 0,4-0,6;vp - кесу жылдамдығы, м/с:

vp = (v 2t + о\У (2 = [(coK rHf + (ae r,)2]1'2 (6.27)8 7

6.4. Гастрономдың азық-түліктерді кесуге арналганмашина

Қоғамдық тамаңтандыру кәсіпорындарында ш үжық, ірімшік және басқа азық-түліктерді кесу үшін МРГ-300А, МРГУ-370 деп аталатын машиналар ңолданылады.

МРГ-300А машинасы (6.4-сурет) ңораптан, электр- ңозғағыштан, табақшалы пышаңтан, беріліс механизм- дерінен, тіліктер қалыңдығын реттеу, ауыспалы науа, ңайрау ңүрылымдарыяан түрады.

Машинаның электрқозгағыштан ирек тісті редуктор- лардан пышаңңа жөне топсалы механизм арңылы иінге қозғалыс беріледі. Бірінш і редуктор табаңшалы пышаң- ты, екіншісі топсалы механизм арқылы өнім салынған науаны ңозғалысңа келтіреді.

6.4-сурет. Гастрономдық өнімдерді кесуге арналган машина:

а — цол бцранда; э — кинематикалыц сцлбасы;1 - ажыратпцыш; 2 — корпус; 3 — лимб; 4 — цол бцрандасы;

5 — тірек цстелі; 6 — табацшалы пышац; 7 — цысцыш;8 — иінтірек; 9 — жылжымалы тпірек; 10 — науа;

11— тцрацтандыргыш; 12 - сацтандыру цоршауы 13 — электрцозгагыш; 14,15 — ирек тістіредукторлар;

16 — топсалы механизм; 17—тіліктер88

Машинаның жұмыс істеу тәртібі. Машинаның өнім салынған науасы өнімді айналған табаңшалы пышаңңа береді. Кесілген өнім тілімдері маш инаның қабылдау науасына келіп түседі.

6.5. Май кесу машинасы

Бүл машина тамаңтандыру кәсіпорындарында тоңа- зытылған сары майды кесу үш ін пайдаланылады. Ма­шина - корпустан, электрңозғағыш тан, сына белдікті берілістен, ирек тісті редуктордан, бүрандалы беріліс- тен, жылжымадан, сым бекітілген кесу рамасынан, керу механизмінен түрады (6.4-сурет).

Машинаның корпусы - (1) шкаф тәріздес және крон- штейндерден, ңаптамадан түрады. Корпус ішінде электр- қозғағыш , сына белдікті беріліс, ирек тісті редуктор, электр қалқаншасы, ажыратңыштар, жылжымалы бү- ранда мен гайка бар. Гайка жылжымаға бекітілген, ал оган ңуыстарына кесу сымдары бекітілген пуансон жал- ғасқан. Кесу сымдары рамаға бекітілген, ал олардың ке- рілуі бүрандалы механизммен орындалынады. Ж ылжы- ма багыттауыш ойымен қозғалады. Машина корпусына екі науа ңондырылған. Бірінші науага кесілетін май, ал екіншісіне кесілген май бөлшектері салынады.

Қозғалган жылжыма майды кесу сымдары бар рама­дан сыгымдап өткізгенде ол әр түрлі бөлшектерге кесі- леді.

89

а)

ә)

6.4-сурет. Тоңазытылган майды кесу машинасы:

а — жалпы көрінісі; э — кесу сымдары бар рама; 1 - корпус; 2 - науа; 3 - кесу рамасы; 4 — науа; 5 — пуансон;

6 — жылжыма; 7 -о р а м тістіредуктор;8 ,1 5 - кронштейндер; 9 , 1 4 - ажыратцыштар;

10 — багыттауыш; 11 — электрцозгагыш; 1 2 - электр цалңаншасы; 1 3 - гайка; 1 6 - бцранда; 17 — сына таспалы беріліс; 1 8 - цаптама; 1 9 - кері ццрылымы; 20,21 - сьш

бекіту цуыстары

90

7-тарау. СҮРЫПТАУ ЖӘНЕІРІКТЕУ ЖАБДЫҢТАРЫ

7.1. Сусымалы заттар сипаттамалары

Көптеген сусымалы ш икізаттарды өндіріс орында- рында сапасы немесе геометриялың өлшемдері бойын- ша ажыратады. Сонымен бірге, сусымалы заттардан бөг- де ңоспаларды бөлу процесі де орындалады.

Сусымалы ш икізаттардың түйірш іктерінің өлшем- дері бойынша бөлу жіктеу деп аталады. Ж іктелген кез­де сусы малы ш икізаттар ж екеленген ф ракц ияларға бөлінеді. Ж іктеудің үш түрі бар: гидравликалық, ауа кү- шімен және механикалық күштер көмегімен.

Гидравликалың жіктеу кезінде сусымалы заттар тү- йірш іктерін ің белгілі сүйықта түнбаға шөгу ңабілеті пайдал аны л ады .

А уа ң о з ғ а л ы с ы н д а түйірш іктердің ауырлың күш і немесе ортадан тепкіш күштері арқасында ж іктелуі се­парация деп те аталады.

А талған ж іктелу түрлері негізінде тамаң өнеркә- сібінің көптеген салаларында кеңінен ңолданылады, ал тамаңтану орындарының цехтарында жіктеудің механи- калық түрлері қол даны лады.

М еханикалық ж іктеу кезінде сусымалы ш икізаттар електерден немесе торлардан өтеді. Ф ракцияларды ң ірілігі тор көзді електердің көздерінің өлшемдеріне бай- ланысты.

Сусымалы ш икізаттар тор көзді електе бөлінгенде екі фракция алынады: торкөздерден өткен түйіршіктерден және елек үстінде ңалған түйіршіктерден.

Електердің тор көздерінің пішіндері әр түрлі болып келуі мүмкін.

91

Сусымалы ш икізаттарды көптеген ф ракц ияларға ж іктеу үшін торкөздерінің өлшемдері әр түрлі електер пайдаланылады. Қүрылымның бірінші секцияларында майда түйіршіктер бөлінсе, кейінгі секцияларда ірірек фракция'лар бөлінеді. Ол үшін бірінші секциядағы елек- тің торкөздерінің өлшемдері кіш і болуы қажет.

Кейде сусымалы шикізаттарды жіктеуге ж азы қ бетті електер де пайдаланылады. Ж оғарғы елек көздерінен өткен түйіршіктер өлшемдері кіш і астыңғы електе тағы да бөлінеді.

7.2. Үн елеуге арналған машиналар

Електі елеуіштер үннан бөгде ңоспаларды ажырату және оны ңопсытып, оттегімен қанықтыру үш ін арнал­ган. Тамақтандыру кәсіпорындарында жетектерге жал- ғанатын маркалары МС24-300, МПП11-1 атңару меха- низмдері және елеуге арналған маркасы МПМ-800 деп аталатын машина пайдаланылады. Бүл машина (7.1-су- рет) электрңозғағыш орнатылған платформадан, ж үк ңабылдау шанағынан, ңоректендіргіш-шнектен, оның жоғарғы жағындағы жүмысшы камерасынан, цилиндр тәріздес електен және жетектен түрады. Ж етек электр- ңозғағыштан және екі сатылы сына белдікті берілістен түрады. Ш нектің сыртында қүбыр бар. Ш нек білігі ңиы- лыспаға бекітілген және оның төменгі жағында ңопсы- ту пышаңтары бар. Ж үмысшы камерасының төменгі жа- ғындағы науашада түрақты магниттер орнатылған. Қап- пен әкелінген үн ңабылдау шанағына арнаулы көтеру- аудару механизмі арңылы төгіледі.

Ж үк ңабылдау ш анағының төменгі жағында үнды ңүбырға беруге арналған ңанатшаның үстіңгі жағында үнға бөгде ірі заттың түсіп кетпеуін ңамтамасыз ететін тор (9) бар. Ж үмысшы камерасындағы барабанды елек ш нектің білігіне бекітілген. Ж үмысш ы камерасының үсті ңаңпақпен жабылады.

92

1 - платформа; 2 - электрқозгагыш; 3 — қоректендіргіш шнек; 4 — ццбыр; 5 - жцмыс камерасы; 6 - цилиндрлі елек;7 - циылыспа; 8 — тиеу шанагы; 9 — қауіпсіздендіру торы

Машинаның жүмыс істеу тәртібі. Қабылдау шанағы- на түскен үн қанатша арңылы шнекке түседі. Шнек үн- ды барабанды електің ішіне көтереді. Онда ортадан теп- к іш күш тің әсерімен үн ңопсытылып, елекпен еленеді де, камера ңорабы мен елек арасындағы наушамен сырт- ңа шығарылады. Науаша түбіндегі түраңты магниттер арқылы үн ңүрамынан металл қоспалары ажыратылады.

М аркалары МС24-300 және МПП11-1 деп аталатын елеуіш атңару механизмдері ПГ-0,6 және П11 деп ата­латын әмбебап жетектерге қосылып пайдаланылады. Бүл елеуіш тер үнды, крахмалды , үнтаңталған ж арманы, қүмшекерді елеуге арналған. Олардың ңүрылымдары не- гізінен бір-біріне үңсас. Маркасы МПП11-1 механизмі

7.1-сурет. Маркасы МПМ-800цн елеу машинасы:

93

корпустан, конусты тісті мультипликатордан, барабанды електен және өнімді ңабылдау шанагынан түрады. Еле- уіш тің корпусының ішінде жүмысшы камерасы және мультипликатор бар. Мультипликатор жетекш і білікке бекітілген конусты дөңгелектен және тік білікке бекітіл- ген конусты тісті тістегеріштен түрады. Тік білік мо- йынтіректерге орнатылған (7.2-сурет).

Барабанды елеуіш ңаңқадан және оның сыртындағы металл жіптерінен тоңылған електен түрады. Ж үк ңа- былдау шанағы қысңыштар көмегімен корпусңа жалға- нады. Ш анаңтың астында ңопсыту пышаңтары бар та- ратуш ы конус орнаты лған. Елек пен пы ш аңтарды ң арасындағы саңылау 1,5-2,0 мм болғандьщтан, үндағы жентектер тек копсытылып және ауамен қанығады.

7.2-сурет. Маркасы М ПП-11 -1 елеу атқару механизмі:1 - корпус; 2 — дөңгелек; 3 - жетекші білік; 4 — тістегеріиі;

5 — жцмыс білігі; 6 — мойынтірек; 7 — барабан елек;8 — цысцыш; 9 — шанац

Механизмдердің ңүрамына үш түрлі барабандар бар: N1,4 - үн, крахмал, түз; N2,8 - ңүмшекер мен түз және N4 - жарма үнтақтарын елеуге арналған.

М еханизмнің жүмыс істеу тәртібі. Ш анаңңа толты- рылған үн барабанды елекке түсіп, ортада тепкіш куш- 94

тердің әсерімен еленеді де, жұмысшы камерадан шыға- рылады, ал барабанда ңалған ңоспалар механизм тоңта- ғаннан кейін шығарылып тасталады.

Маркасы МПМВ-300 елегі тамаңтандыру кәсіпорын- дарында кеңінен пайдаланылады. Машина негізден, елек- тен, корпустан, электрқозғағыштан және тиеу ңүрылы- мынан түрады (7.3-сурет). Електің корпусы (1) тотыңпай- тын болаттан жасалынған цилиндр тәріздес және бөгет- пен (2) екіге бөлінген. Цилиндрдің жоғарғы жағындағы шанаңты, електі және корпусты жалғайтын қысқыш (3) бар. Корпустың төменгі жағында түсіру науашасы бекі- тілген. Машинаның жүмысшы камерасы негізге (8) ор- нықтырылған. Электрқозғағышы қозғалысынан жүмыс- шы камерасы тербеліп, ішіндегі өнім еленеді. Камераның тербелу амплитудасы - 1,5-2,0 мм, ал жиілігі электрцоз- ғағыштың айналым жиілігіндей. Өңделінетін өнім маши­на камерасына 5-6 кг мөлшерінде тербелген камераға са- лынып еленеді.

Елеуіш машиналарының техникалың сипаттамалары төмендегі 7.1-кестеде берілген.

95

7.1-кестеКөрсеткіштер Өлшем

бірлігі МПП-800 МПП-11-1 МПМВ-300 MC24-300Өнімділігі кг/сағат 800 300 300 -

Електіқайяалымжиілігі

1 / с 1 2 , 1 1 2 , 6

Електің тербелу жиілігі

1 / С ■ • 24 -

Шнектің айналым жиілігі

1 / с 1 2 , 1 ■ ■

Қаяатшаның айналым жиілігі

1 / с 8,0 ■ -

Шнек диаметрі мм 78 - -

Электрңозғағышңуаты

кВт 1 , 1 * 0,18

Сырткыөлшемдері:үзындығыенібиіктігі

мм

8207501470

340420450

520500480

Массасы кг 160 14 26

7.3. Електерді есептеу

Егер сусымалы материал барабанды елек бетімен ңоз- галып еленсе, материал түйіршігіне ортадан тебу күш і мен ауырлың күш і эсер етеді. Ортадан тебу күш інің мөл- шері барабанның айналу жылдамдығымен тығыз байла- нысты болады. Барабанның айналым жылдамдыгы аз болса, материал барабанның ішінде еленбей қалады. Сон- дықтан ортадан тебу күші ауырлың күшінен көп болады.

т (°с гс> m g / м, (7.1)

мүндагы т - елек бетіндегі өнім түйіршігінің массасы, кг; іо - барабанньщ айналым жиілігі, 1/с;гс- елек радиусы, м; g - еркін түсу үдеуі, м /с2; / я - түйіршік пен елек бетінің арасындағы үйкеліс коэффициента.

Барабанның айналым ж иілігі а = 2 п п ескере отырып, жоғарыдағы теңдеуді былай жазуға болады:

т (2 n n f r п> m g / x. (7 .2)

Осы теңсіздіктен барабанның айналым ж иілігін та- буға болады.

96

п > 1,8 (g / ж /(г, л )1/2. (7.3)

Егер електі барабан көлбеу орнатылған болса, онда жо- гарыдагы формула былайша жазылады:

п> 1,8 ( g / M/(rc n f ’2 cosa, (7.4)

мүндағы a - барабанды електің көлбеу бүрышы.Електің теориялың өнімділігін төмендегідей теңдеу-

мен аныңтауға болады:

Qm = F0vo<ppH, (7.5)

мүндағы Ғо - електің торкөздерінің ауданы; ид - өнімнің електен өту жылдамдыгы; <р— елек бетін пайдалану коэф­фициент!; рн - өнімнің көлемдік тығыздыгы.

Елек тесіктерінің ауданын мына формуламен анық- тауға болады:

Ғо = Кс x D H , , (7.6)

мүндағы Кс - елек торкөздерінің мөлшеріне байланыс- ты коэффициент; D - елек диаметрі; Н - цилиндр биік- тігі.

Ж оғарыдагы коэффициент торкөзді електің тесік- терінің өлшемдеріне байланысты. Үн елеуге арналған електердің бүл коэффициент! 0 ,5-0,8 аралығында бо­лады.

Өнімнің елек көздерінен өтетін жылдамдыгы мына формуламен анықталынады:

v0 = rc п / ( 2ж) (1~ КсУ, (7.7)

мүндағы гс - барабан радиусы; пс - електің айналым жиілігі; (1 - Кс) - өнімді беру коэффициент!; Кс - өнімнің елек бетімен сырғанау коэффициент!, Кс = 0,7-0,8.

Барабанды електі елеуіштің жетегіндегі электрңоз- гагыштың ңуаты мына формуламен анықталынады:

7- 48* 97

N o = ( N t + N 2 + N J / ъ + N J 7] v (7 .8)

мүндағы N } - өнімнің елек бетімен сырғанауын жеңетін ңуат, Вт; N 2 - енімді елекпен тасымалдауға кететін қуат шығыны, Вт; N 3 - өнімді елекке түсіретін қоректен- діргіш ш некке кететін ңуат мөлшері, Вт; N i - шанақ- тағы ңанатшаны айналдыруға кететін ңуат шағыны, Вт; т)1 - жетектің бірінші сатысындағы пайдалы эсер коэф­фициент!; т]г - жетектің екінш і сатысындағы пайдалы эсер коэффициента.

Өнім мен елек арасындағы үйкелісті жеңетін ңуатты мына формуламен аныңтауға болады:

• N 1 (7 .9)

мүндағы М ф - електегі момент, Н /м ; фс - електің айна­лым ж иіл ігіД /с.

Е лектегі момент өнім нің ж әне елект ің ауы рлы ң күштеріне және өнім мен елек бетінің арасындағы үйке- ліс күшіне байланысты табылады.

M 4il- ( m e + me) g r c/ M, (7.10)

мүндағы пгд - елек бетіндегі өнімнің массасы, кг; те - електің массасы, кг; / = 1,1-1,4 - үнның елек бетімен үйкеліс коэффициента.

Өнімді елекпен жылжытуға кететін ңуат:

N 2 = m eg r c a)c. (7.11)

Қ оректендіргіш ш некті айналдыруға кететін ңуат мөлшері:

1* г = М шб)с’ (7-12)

мүндағы М щ - ңоректендіргіш шнектегі момент.

98

М =(т + m ) g r ,ш 4 ш ө ' ° ш 7

(7.13)

мүндағы т — шнек массасы, т д - ңоректендіргіш шнек- теп өнім масс асы, гш - шнек радиусы, м.

Шанақтағы ңанатшаны айналдыруға кететін ңуат мөл- шері:

N = М со , (7.14)4 қ қ 7 v '

мүндағы М - қанатшадағы момент; со - ңанатшаныңҚ Қайналым жиілігі, 1/с.

М к = (тқ + т ^ г қ, (7.15)

мүндағы т қ - ңанатша массасы; т д - ңанатшамен жыл- жытылған өнімнің массасы; гқ - ңанатша радиусы, м.

Тербелмелі електің білігіндегі моментті мына форму­ла бойынша аньщтауға болады:

М = m g r , (7.16)

мүндағы т - електегі дебаланстың массасы, кг; г - елек- тің айналу білігінен дебаланстар ортасьша дейінгі аралық, м. Сонда елек жетегіндегі ңуат былайша анықталады:

N = М а / г}, (7.17)

мүндағы со - дебаланстардың айналу жылдамдыгы, 1/с; Т] - дебаланс механизмінің пайдалы эсер коэффициенті (77 = 0,8-0,85).

7.4. Көкөністерді іріктеу-сүрыптау машиналары

Қоғамдың тамақтандыру кәсіпорындарында көкөніс- терді өңдеу мынадай технологиялың тәртіп бойынша жүргізіледі: енімдерді іріктеп, олардан шіріген, бүзыл- ған өнімдерді аж ыратады . Сондай маш инаның бірі - маркасы МКП-2 тамыржемістілерді тазалайтын маши­на. Машина жетекш і және жетектеулі біліктері бар pa-

99

мадан тұрады. Біліктердегі жүлдызшалар арңылы ңозғ- алатын төлкелі-роликті шынжырларға роликті осьтер бе- кітілген. Машина жетегі ш ынжырлы берілістен, ирек тісті редуктордан, муфтадан және электрңозғағыштан ңүрастырылған. Роликті ш ынжырлы транспортердің бір шетіндегі қабылдау шанағынан түскен тамыржемісті- лер роликтер арңылы айналып ж ы лж иды . Транспор- тердің екі жағында түрған операторлар транспортер үс- тіндегі тасымалданған өнімнен жарамсыздарын алып тастайды. Машинаның екінш і жағындағы көлбеу нау- шаға түскен өнім түтынушыларға немесе ңоймаларға жө- нелтіледі.

Осындай тәртіппен жүмыс істейтін маркасы МПО ма­шинасы үлкен ңоймаларда картопты іріктеуге пайдала- нылады. Машина өнімді торкөзді синтетикалық жіптер- ден тоқылған сыйымдылыңтарға өлшемдейді.

Аталған машиналардың техникалың сипаттамалары төмендегі кестеде берілген.

7.2-кестеКөрсеткіштер Өлшем бірлігі МКП-2 МПО

Өнімділігі кг/сағат 4000 4000Роликті м/с 0,08/0,12 0,1...0,7транспортердщжылдамдығыЖүмысшылар 6 6саныҚондырылған кВт 0,6 0,6қуатСыртқы ммөлшемдері:үзындығы 2700 2200ені 500 500биіктігі 900 850Массасы кг 150 230

100

8-тарау. ЫДЫСТАР ЖУУ МАШИНАЛАРЫ

8.1. Ыдые жуу машиналарыньщ жалпы сипаттамасы

Тамаңтандыру кәсіпорындарында көкөністер, жеміс- жидектер, балың және өзге өнімдерден басңа асханалық күралдар мен ыдыс-аяңтар да жуылады.

Ж уу процесі екі түрлі тәсілмен жүргізіледі: гидрав- ликалы ң немесе гидромеханикалы қ. Гидравликалы қ тәсілде өнімнің сыртқы бетін жуу су ағынымен, ал гид- ромеханикалың тәсілде су ағынынан басңа жуу маши- наларындағы жүмысшы органдарының да әсерімен өңде- лінеді.

Тамақтандыру орындарындағы ең бір ңиын жүмыс- тардың бірі - ыдыс-аяңтарды жуу процесі. Ж уу про- цесінің негізгі операциялары болып ыдысты тамақ ңал- дыңтарынан тазалау, жуу ерітіндісін пайдалану, бір не­месе екі рет шаю және кептіру есептелінеді.

Ы дыстар тамаң ңалдыңтарынан ш аш ыратылған су ағындарының көмегімен тазаланады. Ол үш ін мүздай немесе ыстық су пайдаланылады. Ыдыстарды жуу жылы су ерітіндісімен ж үргізіледі. Б ірінш і шаю температу- расы 58 °С-тан жоғары, ал екінш і шаю температураеы 85 °С-тан жоғары ыстық сумен жүргізіледі.

Барлық ыдыс-аяң жуу машиналары төмендегідей бо­лып жіктелінеді:

• жуылатын ыдыс-аяқ түрлеріне байланысты әмбе- бап немесе мамандандырылған;

• жүмыс істеу тәртібі бойынша толассыз немесе ке- зеңді;

• жүмыс камерасының ңүрылымы бойынша камера- лы немесе ашың;

101

• жүмыс органдары бойынша гидравликалық немесе механикалық болып бөлінеді.

Ж уу процесінің негізгі параметрлерінің бірі жуу ері- тіндісі ағынының ңасиеттері болып есептелінеді. Себебі, ағынның параметрлері дүрыс болса, ыдыс таза жуылады және су шығыны төмен болады.

Қүбырлардан аққан сүйың шығыны Бернулли тең- деуінің көмегімен анықталынады.

Н + Н + Н = const (8.1)г cm о V /

мүндағы Н г - геометриялық арын, м;Н ст - статикальщ арын, м;Н д - жылдамдың арыны, м.Наңты жағдайда жоғарыдағы формулаға жоғалған

арын мөлшерін Н ш ңосу ңажет.

Н + Н + Н + Н = const. (8.2)г cm о ш

Салмалар ңуысынан ағатын сүйықтардың статикальщ арыны жоң болғандықтан, жалпы гидродинамикалың арын жылдамдьщ арыны мен жоғалтылатын арын мөл- шеріне тең болады:

Н = v2/(2g) + Н ш. (8.3)

Бүл жағдайда Н судың жылдамдығын ңамтамасыз етуге және ңуыс кедергісін жеңуге бағытталады. Егер қуыстың кедергіеін жоң деп алсаң, онда Бернулли тең- деуі бойынша:

Н = Н 0 = v2 /(2 g), (8.4)

бүдан сүйық жылдамдығы:

v = (2 gH )1/2. (8.5)

102

Қүбырдан ағатын сүйың мөлшері:

V = F v. (8.6)

Сүйың ш ыіыны:

Q = f iF { 2 g H f/ \ (8 .7)

мүндағы ц - шығын коэффициенті.Түраңты арында аңқан сүйьщтың жылдамдығы:

v = (рс (2 д Н Г \ (8.8)

мүндағы <рс = 1 / (1 + ^ )1/2; кедергі коэффидиенті.

v = Q /F = Щ/{л<12), (8.9)

мүндағы d - ңуыс диаметрі.Ыдыс пен сүйың ағатын ңуысты салманың араңашық-

тығы жуу процесіне тікелей эсер етеді. Вертикаль бағыт- тағы түраңты ағынның биіктігі мына формуламен аның- талынады:

һь — НО /(1+ y H Q), (8.10)

мүндағыЯ 0 = v 2/ ( 2 g); (8.11)

ү= 0 ,0025/[l+(10d)3]. (8.12)

Тамаңтандыру кәсіпорындарында ьщыстар мен асхана саймандарын жуып-шаюға көптеген әмбебап және маман- дандырылған ьщыс жуу машиналары пайдаланылады.

Маркалары ММУ-250, ММУ-500, МПУ-350, МПУ-700, ММУ-1000, ММУ-2000 әмбебап машиналар асхана сай- мандарының көптеген түрлерін өңдеуге арналған. Ма- мандарылған машиналар асхана саймандарының тек бір ғана түрлерін жууға арналған. Ж уу машиналары толас-

103

сыз немесе кезең ді болып ек іге бөлінеді. Толассыз жүмыс істейтін ыдыс жуатын машиналарына ММУ-2000 деп аталатын ыдыс жуатын машина кіреді. Бұл машина ыдыстарды жуу, жуу ерітіндісін шашырату, онын, тем- пературасын реттеу, жуу ваннасындағы судың дедгейін бірңалыпты жағдайда үстау процестерін толассыз әрі автоматты түрде жүргізеді. Машина тиеу, түсіру, жуу секцияларынан түрады (8.1, а-сурет). Машинаның жуу секциясы (8.1, ә-сурет) рамадан оған бекітілген ванна- дан, сорғылардың электрңозғағышынан(3)жәнеыстьщ- суың су ңүбырларынан түрады. Рама сыртқы жағынан жеңіл ңаптамалармен (14) жабылған. Ванна екі бөлікке (жуу және шаю) бөлінген. Ваннаның ішінде шашырат- ңыштарға (18), (24) су беретін ортадан тепкіш сорғылар- дың сүзгілі жеңдері бар. Ванна бөліктерінен аңқан су канализация ңүбырларына жіберіледі. Шаю ваннасын- дағы су үш түтікті электрқыздырғыштармен жылыты- лады. Ванна үстіңгі жағынан қаңпаңпен (13) жабылған. Ваннаның үстіңгі жағымен ыдыстарды көлбеу бағытта бекітетін элементтері бар ш ынжырлы конвейер жылжи- ды. Ванна секциялары пердемен (11) әр түрлі бөліктерге бөлінген. Су шаш ыратып тазалау бөліктерінде ыдыс- аяқтарда қалған тамаңтың қалдыңтары бүріккіш (20) ар- ңылы мүздай сумен кетіріледі. Қалдыңтар су тиеу сек- циясындағы арнаулы ш анаққатүсіп, екіге бөлінеді. Қал- дыңтар осы шанаңта ңалады, ал су канализацияға ағызы- лады. Ж уу бөлігінде температурасы 40°С-тан жоғары жуу ертіндісі пайдаланылады. Ж уу ерітіндісінің айна- лымы сорғы (3) арңылы жүргізіледі. Сорғы ерітіндіні коллектордағы (18) ңуысты бүріккіштерге береді. Ж уу ерітіндісін ің концентрациясы сыйы мды лы ңтан (16) ваннаға автоматты түрде берілетін жуу заттарының ері- тіндісімен түраңтандырылады. Ерітінді деңгейі ңаңпаң (4) арңы лы бірңалы пта үсталынады. Шаю бөлігінде ыдыс-аяқтар температурасы 58 °С-тан жоғары ыстық су­мен өңделінеді. Су ортадан тепкіш насос (3) арқылы кол- лектордағы қуысты бүріккіштерге (24) беріледі. Жүмыс барысында ыдыс-аяқ екі рет. ш айылады. Екінш і шаю104

кезіндегі ыстық судың температурасы 85 °С-тан жоғары болады. Бұдан шыңқан субүріккіш (22) арңылы шаю ван-насына төгіледі.

8.1-сурет. Маркасы ММУ-2000 ыдыстар жуу машинасы:

а — жалпы көрінісі; э - жуу секциясы

Секцияның іш кі жағын тазалау үшін жуу бөлігінде есіктер (15) бар. Олар жоғары көтеріліп, секцияньщ іш ін тазалауға мүмкіндік туғызады. Тазалау секциясының ішіндегі транспортердің астыңғы және үстіңгі жаңта- рындағы шашырату ңүрылымдары (20) арңылы ыдыс- аяқтың ішіндегі тамаң ңалдыңтары жуылады. Машина- ның гидравликалың сүлбасы төмендегі 8.2-суретте бе- рілген. Онда қүбырға сүзгі (8), вентиль (5), соленоидты клапан (4) орнатылған. Бүл ңүбыр ыстьщ суды шаю ка- мерасына береді.

105

8.2-еурет. М МУ-2000 ыдыс-аяцжуу машинасының гидравликалық сцлбасы

Машинаның жетекші станциясы (8.3-сурет) рамадан (8) оның үстіңгі ж ағы на бекітілген ваннадан (4), же- текші біліктен (7), су ңыздырғышындағы (9) судың тем- пературасын реттейтін жылу хабарлағыштан (5), т о м а ­ту иінінен (6), иіні (2) және тақтайш асы (планка) бар транспортерді (3) тоңтатуға арналган шекті ажыратңыш- тан (1) түрады. Ванна аетындағы жетек редуктордан (10), электрқозғағыштан (11), сыйымдылығы 20 л су ңыздыр- ғышынан (9) түрады.

ММУ-1000, JIB-HMT-1A, ММУГ-2000 деп аталатын ыдыс жуу машиналарының қүрылымы мен жүмыс істеу тәртібі ММУ-2000 машинасына үңсас. Бүл машиналар- ды ыстың суы жоң кәсіпорындарда да пайдалануға бо­лады.

106

8.3-сурет. ММУ-2000 ыдыс-аяқ жуу машинасының жетекші стпанциясы

8.2. Кезенді ыдыс жуу машиналары

Маркасы ММУ-500 ыдыс жуу машинасы шағын та- мақтандыру кәсіпорындарына арналған. Машина әмбе- бап және бір камералы болады. Ы дыс-аяқ жуу секциясы жұмыс камерасынан (19) және ңақпаңты астаудан түра- ды. Ванна тік төртбүрышты болып келеді. Ваннаның астында сорғы (13) соленоидты жапқыштар (1), (16) бар. Ж уу секциясының екі жағындағы үстелдерге ыдыс-аяң салынған кассеталар қойылады. Кассеталарды қоюға арналған үстел рама тәріздес (18) жасалынған. JIac ыдыс- аяқ салынған кассета үстел (18) үстінде бүріккіш ңүры- лым (8) арқылы араластырғыштан (7) алынған жылу су- мен немесе мүздай сумен өңделінеді. Бүл үстелдің ас­тында тамаң ңалдьщтарын жинастырып салып отыра- тын жылжымалы жинақш а бар. Түсіруге арналған үстел- ге машинаны басқару пульті (20) мен жуу ерітіндісіне (21) арналған м өлш ерлегіш орнаты лған (8.4-сурет). М өлшерлегіш сыйымдылықтан (21) және соленоидты ж апкы ш тан (22) түрады. Сыйымдылыңтың іш індегі ңалтқы лы қүрылым арқылы ерітінді деңгейі реттелі- неді. Ж уу секциясындағы су деңгейі ағу түтігі (12) ар- ңылы реттелінеді. Ваннаның астыңты жағында сүзгі (11) мен сорғы (13) бар. М ашинаның жүмыс камерасының

107

ішіне, екі деңгейде, бүрікпе қүрылымдары бар жуу (9) жөне шаю коллекторлары (10) орнатылған. Ж уу коллек­торы, сорғымен (13) берілген ж уу ерітіндісінің реак- тивтік күш і арқылы айналып түрады.

Маркасы ММУ-250 ыдыс-аяң жуу машинасы ММУ- 500 маш инасына үңсас ж асалған. Бүларды ң сыртңы өлшемдерідебірдей, ал бір-бірінен айырмашылығы тех- никальщ сипаттамалары жағынан ғана.

8.4-сурет. Маркасы ММУ-500 кезеңді ыдыс-аяц жуу машинасы:

а — жалпы. көрінісі; э — гидравликалыц сцлбасы

Маркасы МПУ-700 машинасы бір камералы және әр түрлі ыдыс-аяңтарды жууға арналган (8.5-сурет). Маши­на кассеталарда тиейтін үстелден (2), жуу секциясынан (3) және кассеталарды түсіруге арналған түсіру үстелі- нен (4) түрады. Ж уу секциясы негізге қондырылған ван- надан (12), оның ішіне орнатылған сүзгіден түрады. Сор- ғыдан келетін тірекке айналмалы үстіңгі және астыңғы коллекторлар (17), (18) бекітілген. Су қыздырғышынан келетін тірекке айналмалы және шаю бүрікпелері (16), (19) бекітілген. Машинаның ваннасына ңыздырғыш (20) орныңтырылған. Ваннаның төменгі жағында электрсор- ғысы (11), сэре (7), ңүбыр (24), мөлшерлегіші (22) бар108

сыйьшдылың (21) қондырылған. Тиеу устелінде бүрікпе қүрылымы бар қондырғы (1) және тамақ қалдықтарына арналған жинаңша бар. Машинаның жұмыс істеу тәртібі төмендегідей. Ж уу ерітіндісін ваннадан сүзгі арңылы сорғы жоғарғы және төменгі бүрікпе қүрылымдарына (17), (18) береді. Бүлар айналып, су ағынын кассеталар- дағы ыдыс-аяқтарға шашыратады. Ж уылған ыдыс-аяң су қыздырғышынан және бүрікпе қүрылымдарына (16), (19) берілген ыстың су арңылы шайылады.

/ 1 Д .іУ.І " 1.

н8 -

4 =П

УS aW \ іЗ

ү-гз

3)

8.5-сурет. Маркасы МПУ-700 ыдыс-аяқ жуу машинасы: а - жалпы көрінісі; э - гидравликалыц сцлбасы

Маркасы ММП-4000 ыдыс-аяқ жуу машинасы тотық- пайтын болаттан жасалынған асхана саймандарын жууға

109

арналған. Машина (8.6-сурет) тік төртбұрышты қапта- малы рамадан (1) түрады. Осы рамаға машинаның жоғар- ғы жуу және төменгі машиналың бөлімдері бекітілген. Ж уу бөлімінде ванна (25) және барабан (20) бар. Ванна ішіне ағу түтігі (2) мен сүзгі (21) орнатылған.

8.6-сурет. Маркасы ММП-4000 ыдыс-аяц жуу машинасы

Машинаньщ жұмыс істеу тәртібі. Барабан ішіне ыдыс- аяқтар салынған кассета есік (33) арңылы орналастыры- лады. Содан соң су ңыздырғыш (29) сумен толтырылады да, электрңыздырғыштар іске қосылады. Су 60 С-қа дейін ңыздырылған соң ванна (25) ішіне беріледі. Содан соң бағ- дарламалың механизм іске қосылады. Бағдарламалың механизм көмегімен ваннаға арнаулы сыйымдылықтағы жуу заты ны ң керекті мөлш ері беріледі, кассетадағы ыдыс-аяқ ңайтарма жуу ертіндісімен жуылады. Бүдан соң ыстық сумен шайылады және ыстық ауамен кептірі- леді. Процесс толың аяңталған соң барабан тоңтатылады да, кассета есікше (33) арқьілы сыртқа шығарылады.110

9-тарау. ҮНТАҚТАУ ЖАБДЫҢТАРЫ

9.1. Үнтаңтау жабдыңтарының жалпы сипаттамасы

Өнімнің геометриялың өлшемдерін технологиялың процестерге керекті мөлшерде кіш ірейтуге көптеген үнтаңтау жабдыңтары пайдаланылады.

Үнтаңтау дәрежесі деп үнтаңталмаған өнім кесекте- рінің үнтаңталған өнім кесектеріне қатынасын айтады.

і = D /d , (9.1)

мүндағы і - үнтақтау дәрежесі.Үнтаңтауға керекті күш материал бөлшектерінің ара-

сындағы өзара байланыс күштерінен басым болуы ңажет.Бүл күш П.А. Ребиндер формуласы бойынша аньгқ-

талынады:

A = A t + А2 = V VHM + V FHs, (9.2)

мүндағы Aj - үнталынатын кесектердің деформациясы- на кететін жүмыс;

А2 - ж аңа беттердің пайда болуына жүмсалынатын жүмыс;

V V - деформация әсерінен пайда болынған кесек көлемі;

Н м - материалдың ңүрылымдың-механикалың және физика-химиялың ңасиеттеріне байланысты түрақты коэффициент;

V Ғ - беттің артылуы;H g - материалдың физикалық ңасиетіне және үнтақ-

тау тәсіліне байланысты түраңты шама.Гук заңы бойынша дефомацияға жүмсалынатын жү-

мыс мынаған тең:111

Aj = a2 V 7 /(2 Я), (9.3)

мұндағы <т- кернеу, Па; Е - серпімділік модулі, Па.Сонда:

А = А, + А2 = (2 V V/І2Е) + V FHs. (9.4)

Егер материал ірілеу болып үнтаңталса жаңа пайда бо- латын беттің шамасы аз болғандықтан,

A = Aj = (2 V V/(2E). (9.5)

Бүл теңдеу Кирпичев-Кик теңдеуі деп аталынады. Bi- рак; бүл теңдеу материалдың үнтақталынуының серпім- ділік шегіне дейінгі кернеуде қолданылады, ал үнтаңтау продесі серпімділік ш егі емес бер іктіл ік ш егінен де жоғары мәнде өтеді. Сондыңтан өте майдалап үнтаңтау продесің есептеуде мына формула пайдаланылады:

A =A2 = V E # s . (9.6)

Бүл теңдеу Риттингер теңдеуі деп аталады.Мүнда үнтақтау процесіне кететін жүмыс мөлшері материал- дың үнтақталу кезіндегі пайда болатын бетіне пропор- ционал.

Үнтақтау машиналарын екі топда белуге болады: қат- ты тамаң өнімдерін үнтаңтауға арналған; жүмсақ тамаң өнімдерін үнтақтауға арналған.

9.2. Қатты тамаң өнімдерін үнтаңтауға арналған ңүрылымдар

МС12-15 үнтақтау механизмі. Бүл механизм кепті- рілген нанды, түзды, бүрышты және басқа өнімдерді майдалап үнтақтауға арналған. Механизм МП-I, I деп аталатын әмбебап жетекпен ңосылады. Механизм (9.1- сурет) - корпустан (3), үстідгі жағында саңтандыру торы

112

бар ж үк тиеу шанағынан түрады. Ал астыңғы жағына ж үк түсіру терезесі орналасады. Корпустың ішінде жү- мыс органдары - шнек (2), қозгалмалы (7), қозғалмай- тын үнтаңтау м еханизмдері (8) бар. Бүлар ж етекш і білікке (4) бекітілген. Ш нек өнімді үнтақтау механизм- деріне үздіксіз береді. Үнтаңтау механизмдері конуе бетті және үстіңгі беттерінде үшбүрышты тістер бар. Тіс- тердің саны конус табанына ңарай көбейе береді, біраң өлшемі кемиді. Мүндай қүрылым өнімді майдалап тар- туга мүмкіндік береді. Үнтақтау арасын гайка (11) ар- қылы конусты (8) жылжыту арқылы өзгертеді. Үнтаң- тау арасының ең кіш і өлшемі 0,2 мм болады.

9.1-сурет. Маркасы MCI 2-15 цнтацтау машинасы:

1 - ццйрыцша; 2 - шнек; 3 - цилиндрлі корпус;4 - жетекші білік; 5 - мойынтірек; 6 - жетекке жалгау

щйрықшасы; 7 -жылжымалы цнтацтау органы;8 - қозгалмайтын цнтацтау органы; 9 - цалацтар;

10 — гайка; 11 —реттеу гайкасы

8- 48* 113

М еханизмнің жұмыс істеу тәртібі. Өнім ж үк тиеу шанағы арңылы жүмыс камерасына түседі. Мүнда ол айналып түрған шнекпен алдын ала үсақталып, камера бойымен үнтаңтау конустары ны ң арасы на беріледі. Үнтаңталған өнім түсіру саңылауы арңылы машинадан сыртқа шығарылады.

Маркасы МИП-11-1 үнтаңтау механизмі (9.2-сурет) корпустан, қаңпаңтан түрады. Корпус ішінде барабан және үнтақтау табақшасы бар. Табаңша мен шнек білік- ке бекітілген. Өнімді үнтақтау реттеу гайкасымен жүр-

1 — шайба; 2 — багыттаушы бцранда; 3 — бцранда; 4 — шнек; 5 - корпус; 6 — барабан; 7—цйкеу табацшасы;

8 - мойынтірек, 9 - шайба; 10 — білік; 1 1 - манжета;12 — цацпац; 13 — цаптама; 1 4 - итеру тетігі; 15 —гайка

114

гізіледі. Бүл гайканы бүраған кезде үнтаңтау барабаны білік бойымен бағыттаушы бүрандаға қарай жылжиды. Табаңша мен барабан арасындағы қуыстың ең аз өл- шемі - 0,2 мм. Қүрылымның жүмыс істеу тәртібі жоға- рыдағы машина тәріздес.

9.3-сурет. Маркасы МИК-60 кофе бцршацтарын цнтац- тау машинасы:

1 —резеңке табан; 2 — машина негізі; 3 — амортизатор;4 — корпус; 5 — электрцозгагыш; 6 — жцмыс камерасы;

7 - табацша; 8 - цнтацтау органы; 9 — ернемек (фланец); 10 — цацпац; 1 1 - бцранда; 12 — тақтайша; 13 — магнит;

14 — шанақ; 15— цақпақ; 1 6 - магнит қосқыш; 1 7 - қаптама; 1 8 - тербеткіш; 19 — тацташа; 20 — цаптама;21 - батырма; 22 — серіппе, 23 - тцсіру щбыры

115

Кофе бүрш ақтарын үнтақтауға арналган маркасы МИК-60 табақшалы машина (9.3-сурет) - корпус, оның ішіндегі амортизаторларға орнатылған электрқозғағы- шы бар қүрылым. Машинаның негізіне резеңке тірек- тері ңондырылған.

Электрңозғағыш үстіне бүрамасүңпалар (шпилька) арқы лы ж үмыс кам ерасы ны ң ш ойын корпусы бекі- тілген. Электрңозғагыш білігіндегі табақш аға үнтақ- тау беті бекітілген. Ж үмыс камерасының жоғарғы жа- ғы ндагы қаң п ақң а үнтаңтау беттерін ің арасын рет- тейтін механизм орнатылған. Механизм ңол бүранда- сынан, табаңш алы оймалы қаптамадан, ернемектен, оған ж алғанған үнтаңтау бетінен түрады. Қаптаманың астыңғы жағындағы серіппе үнтақтау ңүрылымын саң- тауға арналған. Өнім тиеуге арналган шанаңтың ішінде өнімнен металл ңоспаларын ажыратуға арналган маг- ниттер бар.

М ашинаның жүмыс істеу тәртібі. Ж оғарыдағы қақ- пақты ашып, ш анақңа үнталынатын кофе бүршақтары салынады. Осы кезде түсіру жеңіне ңағаздан дайында- лынған пакет кигізіледі. Содан соң басқару панеліндегі батырма арңылы электрңозғағышты іске ңосады. Кофе бүрш ақтары ш анақтан үнтаңтау беттерінің арасына түсіп үнтаңталады. Үнтаңталған өнім тербелмелі жеңге табаңша ңалаңшалары арңылы түседі.

Ж аңғақтарды үнтақтауға арналган білікті жүмыс ор­ганы бар маркасы МС12-40 механизмі (9.4-сурет) тік төрт- бүрышты корпустан және оның жоғарғы жағына бекітіл- ген тиеу шанағынан түрады. Ш анаң ішінде ңоректен- діргіш білік пен шибер арңылы үнтаңтауға арналган біліктердіқ арасына түсетін өнімнің шығыны реттеледі. Ш ығын мөлшерін түрақтандыруға бүранда пайдаланы­лады. Үнтаңтау білігінің бірі түрақты және жазың бетті, ал екіншісінің беті бүдырлы және ол тез алынып салы­нады. Б іліктердің арақашыңтыгын ңол бүрандасы ар- ңылы реттейді. Үнтақтау біліктері ңарама-ңарсы және әр түрлі жылдамдықпен айналады. Әр біліктің астыңғы жағында қырғыштан орнатылған.

116

9.4-сурет. Маркасы MCI 2-40 цнтацтау механизмі:

1 — корпус; 2 — бцранда; 3 — шанац; 4 - жапцыш;5,8,11 — біліктер; 6 — машинаныц алды; 7— цыргыш;

9 — қол бцранда; 10 — жылжыма

Ж аңғаңты үсаңтау мен көкнәр дәндерін үнтақтауға арналған МДП ІІ-І деп аталатын механизм корпустан, редуктордан, сондай-аң жүмыс органдарынан түрады. Корпустың төменгі жағында өнімді түсіріп алуға арнал- ған ңүбыр орналасады. Б ілікке берік бекітілген жүмыс органының сырты тегіс немесе бүдырлы болып келуі мүмкін.

117

Ж ұмыс істеудің алдында ауыстырмалы механизм- дерді орныңтырады, машинаны бос жүргізіп тексереді. МДП-І механизмде ңоректендіру саңылауын реттейді. Ірілеу етіп үнтақтау үшін біліктердің арасындагы саңы- лауды 1,5 мм шамасында, ал майдалап үнтақтау үшін 0,2-0,3 мм етіп қалдырады. Бүл механизмнің МС12-40 механизмінен айырмашылығы - оның жетекке жалға- ну әдісінің өзгеше болуында.

Үнтақтау маш иналары мен механизмдерін пайдала­ну ережелері. Үнтақтау механизмі жетекке жалғанып бекітіледі жене реттегіш гайка арқылы өнімнің үнтақ- тау дәрежесі белгілінеді. Өте майда өнім алу үшін гайка солға қарай, ал ірілеу өнім алу үшін гайканы оңға ңарай бүрайды. Бүдан соң электрқозғағыш іске косылады да, итеру таяңшасы мен өнімді тиеу шанағынан төмен ысы- рады. Тиеу шанағы машина жүмыс істеп түрғанда жабьщ болуы керек. Ы лғалды өнімді үнтаңтауға болмайды. Се- бебі, үнтаңтау беттерінің тістері бітеліп қалады. Жүмыс аяңталған соң жетек тоңтатылады да, щеткамен табақ- шаның, барабанның бүдырлы беттері тазартылады.

Үнтақтау машиналарының техникалық сипаттамала- ры төмендегі кестеде берілген.

9.1-кестеКөрсеткіштер МС12-15 МИП-11-1 МС-12-40 МДПІІ-І МИК-60

Өнімділігі,кг/сағ:жаңғақ жармалау - 40 20 -жаңғақ майдалапүнтау - 15 15 -кепкен нанүнтақтау 15 15 - 60Жүмысшы 170 170 170 170 1420органныңаиналымжылдамдығы,1 мин.Үытақтаубілігінің

• 0,06 • * ■

диаметрі, мҮнтақталу 1,2 1,2 2,5 2,5 1,2қуысыныңөлщемі, ммСыртқыөлшемдері, мм: үзындығы 345 305 390 365 342ені 275 220 240 240 276биіктігі 365 355 310 310 650

118

9.3. Жұмсаң тамақ өнімдерін үнтақтауға арналған ңұрылымдар

П іскен өнімді үнтауға арналған МИВП маш инасы (9.5-сурет) піскенет, бальщ, бүйрек, көкөніс, жармажәне сүзбе өнімдерін майдалап үнтаңтауға арналған. Машина- ның жүмыс камерасы ондағы айналатын ротор мен ста- тордың арасындағы ңуыс болып табылады. Бүлардың бет- тері бүдырлы болып келеді. Машина корпустан, статор- дан, ротордан және электрқозғағыштан түрады. Электр- ңозғағыш муфта арңылы жетекші білікпен жалғасқан.

9.5-сурет. Піскен өнімді цнтақтауга арналган маркасы М И ВП машинасы:

1 — мойынтірек; 2 - білік; 3 - сына; 4 -ротор; 5 — бцранда; 6 — штифт; 7 — шанац; 8 - кронштейн; 9 - ось; 10—ролик; 11— эксцентрик; 12 - бцранда; 13 - сацина; 14 —статор;

1 5 - корпус; 16 — басцару электр цалцаны; 17 — муфта119

Ж етекш і біл ікке сыналы кілтектер көмегімен конус пішінді ротор бекітілген. Ротор бір шетімен бүранда ар- ңылы білікке бекітілген. Ротор үш - ірі, орташа және май- да үнтаңтау бөліктерінен түрады. Машинаның үнтақтау дәрежесін реттеу саңинасы мен бүранда арңылы орнық- тырылады. Машинаның жоғары жағына тиеу шанағы ор- натылған.

М аркасы М П-800 езг ілеу м аш инасы (9 .6-сурет) корпустан, арңаудан, электрқозғағыштан, сынабелдікті берілістен жөне жетекші біліктен түрады. Электрқозғау- шы сына белдікті беріліс арқылы жетекш і білікті ай- налдырады. Өнім тиеуге арналган шанақ пен қабылдау шанағы бірге жасалынган. Бүлар корпуспен ашылмалы бүрандалар арңылы ж алғасқан . М аш инаның төменгі жүмыс камерасында ротор бар. Камерадан керек емес қалдықтар арнайы ңаңпаң арңылы сыйымдылыққа са- лынады. Әр түрлі өнімдерді езгілеуге арналган ротор л ар білікке бекітіледі. Ауыстырмалы торкөзді пышақтар ма­шина корпусына шанаң арңылы бекітілген. Торкөзді пы- ш ақтар мен ротор арасындагы ңуыс реттелінеді. Езіл- ген өнім ңүрылым арңылы астауға беріледі. Ротордағы қалаңшалар (9.6, ә-сурет) сағат бағытымен айналғанда өнімді тор бетіне сығымдаса, ал керісінше айналғанда өнім қалдыңтарын қақпаңңа қарай бағыттайды.

Сүйекті жемістерді езгілеуге арналган ротор бүранда арқылы жалғасдан екі бөліктен түрады (9.6, б-сурет). Төменгі саусаңш алары бар бөлік ж емісті езгілесе, ал жеміс ңалдықтары қалақпен сыртқа шыгарылады. Ол үшін ротор екі бағытта айналады. Тамаң өнімдерінің түр- леріне байланысты торкөзді пышаңтардың өлшемдері әр түрлі болады. Мысалы піскен картоп, ж армалар, кө- көністер үшін 3 мм болса, ет пен бүйректер үшін оның өлшемі 1,5 мм болады.

Маркасы МОП-11-1 көкөніс езгілеу механизмі (9.7- сурет) редуктордан, ауыстырмалы кесу ңүрылымдары- нан, езгілеу сыйымдылығынан түрады. Редуктор конус­ты тісті берілістен және оларға бекітілген тік біліктен түрады. Езгілеу процесі кезінде қүрылымның қабылдау

120

шанағының астына табаңша тор бекітіледі. Езгілеу ро­торы білікке бүранда арңылы бекітілген.

9.6-сурет. Маркасы МП-800 езгілеу машинасы:

а - жалпы көрінісі; ә - қатты цалақтар бекітілгенротор; б—сі/йекті жемістерді езгілеуге арналган ротор; 1 — сына белдікті беріліс; 2 — мойынтірек; 3 —резеңкелі манжета,

4 - корпус; 5 - жетекші білік; 6 — тцсіру тетігі; 7 — тцсіру науасы; 8 - басқару электр аппараттары; 9 — ауыстырмалы

тор; 1 0 - шанақ; 1 1 - ротор; 1 2 - қабылдау шанагы; 1 3 - ось; 1 4 - люк; 1 5 - цол бцранда; 1 6 - сыйымдылық;

1 7 - каркас; 18 — электрқозгагыш; 1 9 - бцранда;20 - цалдыц тцсіру тетігі; 21 - серпімді саусақша;

22 — кцпшек121

9.7-сурет. Маркасы МОП-11-1 езгілеу механизмі:

1 —редуктор; 2 — езгілеу шанагы; 3 — табацша тор;4 - ротор-цалацша; 5 — бцранда

Көп операцияльщ ауыстырмалы, маркасы МС-4-7-8-20 механизмі редуктордан, жылдамдың ңорабынан, ауыс­тырмалы сыйымдылыңтар мен ңұрылымдардан түрады (9.8-сурет). Редуктор корпустан (3), оның ішіндегі бері- лістерден түрады. Редуктор жетекке жалғасады. Өнімді езгілеу үшін редукторға сыйымдылың пен езгілеу ңалаң- ш асы ж алғасады . Сыйымдылыңтың төменгі ж ағы на торкөзді елек бекітілген. Ротор өңделінетін өнім түріне байланысты әр түрлі жылдамдыңпен айналады.

9.4. Үнтақтау және езгілеу машиналарын есептеу

МИК-60 машинасының үнтаңтау органдарының ара- сындағы өнімнің көлемін мына формуламен табуға бо­лады:

(9.7)

9.8-сурет. Маркасы МС-4-7-8-20 езгілеу механизмі

мүндағы D2max ~ үнтаңтау бетінің ең үлкен диаметрі; D2nin - үнтаңтау бетінің ең кіш і диаметрі; b - жүмыс ор- гандарының арасындағы ңуыстың өлшемі.

Егер өнімнің тығыздығы, жүмыс органдарының ай­налым ж ы лдамдығы, жүмыс қуысын толтыру коэффи­циент! белгілі болса, машинаның өнімділігі мынаған тең:

Q = Vnp<p (9.8)

Ү нтақтау м аш иналары ны ң ж етегіне керекті ңуат мына формуламен анықталынады:

N = A J t = V F H s / t , (9.9)

мүндағы t - үнтаңталыну уаңыты, с. Ол мынаған тең:

t = ( ( D m ax + DmJ / ( 2і»0) - 1 / п , (9.10)

мүндағы и0 - айналған үнтаңтау органының орташа ра­диусы бойындағы жылдамдың, м /с.

123

Конусты жұмыс органымен үнтаңтауға кететін ңуат мөлшерін мына формуламен табуға болады:

N = Зсг/г cosai D2 п K a<p/t], (9.11)

мүндағы (Т - үнтақталыну процесіндегі өнімнің бузы- луга меншікті кедергісі; һ - жүмыс органының биіктігі; К а - түзету коэффициента, 1,7-2,0; (р - толтыру коэффи­циента, 0,2-0,3.

Білікті үнтаңтау машинасының жетегіне керекті қуат:

N = (Nc + N J K a / n, (9.12)

мүндағы N c - өнімді сығымдауға кететін қуат; N - өнім- ді ығыстыруға кететін ңуат; К a - ңуат ңорының коэф­фициента, 1,1; і) - жетек ПӘК-і.

N c = a L b v x /cosa, (9.13)

N * = Pw ~ v ) = P / v ( v j v - 1 ), (9.14)

мүндағы иж - жылдам айналатын б іліктің шеңберлік жылдамдыгы; v - жай айналатын білік жылдамдыгы; L - біліктің үзындығы; b - біліктер арасындағы ңуыс өл- шемі; Р , Р - білік арасындағы өнімге эсер ететін күш- тер; / - өнімнің білік бетімен үйкеліс коэффициенті.

МИВП машинасының өнімділігі мынаган тең:

Q=Fvp<p, (9.15)

мүндағы Ғ - ротор мен статор арасындагы ңуыстың ауда- ны; v - өнімнің конус бойымен ж ы лж у жылдамдыгы.

Ғ = ^ ( r2j - r 22) sina; (9.16)

v = 0 r 2/ £ (9.17)

124

мүндағы r \ - статордың орташа радиусы; г22 - ротордын, орташа радиусы; £ - өнімнің жылжуына кедергі коэф- фидиенті, 9,8; ® ~ ротордың бүрыштың жыл дамдығы.

Машинаның жетегіне керекті қуат:

N = N l +N2/q, (9.18)

N ^ § a KF v 0 cp, (9.19)

N 2 — Р n D L / v , (9.20)

мүндағы сгқ - ығыстырудағы ңирауға кедергі, кПа; v(| - ротордың орташа радиусындағы жылдамдың, м /с; Р - келтірілген орташа ңысым, кПа; L - статордың үзын- дығы, м; / - үйкеліс коэффициента

Езгілеу машинасының жетегіне керекті қуат мөлшері мына формуламен табылады:

N = N x+ N J t], (9.21)

мүндағы N l - торкөзді елек ңырыман үнтақтауға кететін ңуат, Вт; N 2 - торкөздерден өнімді сығымдап шығаруға кететін ңуат, Вт.

N r q K Hv0z<pKn U, (9.22)

N 2 = В FQ v cpz, (9.23)

мүндағы q - үнтаңтаудың меншікті кедергісі; К п - тор- коз қырларын пайдалану коэффициент!; v0 - ңалаңтың жылдамдығы; z - цалаң саны; К пр - өнімнің сырғанау коэффициенту 11 - торкөзді елек қырларының жалпы үзындығы; В - өнімнің торкөздерден сығымдалып өту- дегі меншікті кедергісі; Ғ0 - електің торкөздерініц ж ал­пы ауданы; v - өнімнің торкөздерден сығымдалып өту жылдамдығы; ср - торкөздерді пайдалану коэффициента

Коэффициенттердің мәні: q = 150 (піскен картоп үшін); K H — 0,3;vQ = & гор; гор - ңалаңтардың орташа радиу­сы; К пр = 0,4-0,5; В = 32 кП а (картоп үшін); <р = 0,6.

125

10-тарау. СЫҒЬІМДАУ ЖАБДЫҚТАРЫ

10.1. М СЗ-40 ш ы ры н сы ғы м дау ңүры лы м ы

Сығымдау - көкөністерді қысыммен өңдеу процесі. Тамақтандыру орындарында сүйегінен аж ыратылған жеміс-жидектерден шырын алуға ңолданылады.

М аркасы М СЗ-40 ш ы ры н сы ғы м дау ң үры лы м ы П Х -0,6 әмбебап жетектің ауыстырмалы механизмі бо­лып табылады. Ол жүмыс камерасынан, жалғау қүры- лымынан, конусты шнектен, тиеу шанағынан, торкөз- дерінің өлшемдері 2; 2,5; 3 мм ауыспалы тордан түрады. Ж үмыс камерасы конус тәрізді жасалынған. Камераның астыңғы жағында шырын ағатын қуыс бар, ал соңында терезе арқылы сығынды шығарыл ады. Бүл терезенің өл- шемі бүрандамен өзгертіледі.

10.2. Сы ғы мдау ңүры лы м ы н есептеу

Сығымдау кезіндегі шнек орамына эсер ететін күш мына теңдеумен табылады:

q =q lBLK , (Ю-1)* П 0 ф*

мүндағы qo - массаны сығымдауға керекті менш ікті қысым, Па; I - капилляр үзындығы, м; В - шнек пара- метріне байланысты коэффициент; L - камера үзын- дығы, м; К ф - сүзгілеу коэффициенті.

В = n D x (ptgf i j [^ (E 2j - r 2j)], (10.2)

126

мүндағы п Dj - өнімді тиеу қуысындағы шнек орамы- ның периметрі, м ; <р - шнек орамының арасын өніммен толтыру коэффициент!; (3 - бүранда сызығының көтері- лу бүрышы; \ п (R2l - г^)] - тиеу бөлігіндегі бүрандалы қуыстың ңима ауданы, м2.

Сығымдау кезінде сүзгілеу теориясындағы Пуазейль заңы бойынша сүйықтар капиллярда ңозғалады:

Р г Ы Ғ ^ t/ ( 8 jui), (10.3)

мүндағы V - гуақыты кезінде сүзілетін сүйық, м3; Р - ка­пиллярда жоғалатын ңысым, Па; г - капилляр радиусы, м; п - материал қалыңдығындағы капилляр саны; Ғ к - ка­пилляр қимасының ауданы, м2; ju - сүйың түтңырлығы, Па; і - капилляр үзындығы, м.

Сығымдау қүрылымының өнімділігі;

Q = (r2h + r \ ) j t s n < p ( l - K np), (Ю.4)

мүндағы гһ - ш нектің сыртңы радиусы; гв - шнек білі- гін ің радиусы; s - шнек қадамы; п - ш нектің айналу жылдамдығы, мин '1; а> - камераны толтыру коэффи­циента; (<у = 0,2); К пр - өнімнің сырғанау коэффициента.

Ж етек қуаты:

N = М кр a z K a/j], (10.5)

мүндағы М кр ~ бүрау моменті, кНм; т - шнектің айналу жылдамдыгы, 1/с; z — сығымдау ш негінің саны; К а - қор коэффициент! (1,2).

M Kp- q nFtg{j3 + p)Dop/ 2 f (10.6)

мүндағы qn - массаны сығымдауға керекті менш ікті қысым, Па; Ғ - массаның кима ауданы; м 2; /? - шнек орамының көтерілу бүрышы; р - шнек білігі мен өнім арасындағы үйкеліс коэффициента; Dop - шнек орамы- ның орташа диаметрі, м.

127

11-тарау. ЖЫЛУ ЖАБДЫҢТАРЫ

11.1. Жылумен өндеу жэне жылу аппараттары туралы жалпы түсінік

Тамаңтандыру орындарында тамақ өнімдердің кепте- ген түрлері жылумен өңделінеді. Оларды өңдеуге эр түр- лі жылу аппараттары пайдаланылады.

Ж ылумен ендеу деп өнім мен оны қоршаған ортаның арасындағы жылу алмасу процесін айтамыз.

Ж ылу алмасу процестерін жетілдіру аспаздың онім- дердің технологиялық өндірісінің царқындылығын арт- тыруға жол ашады. Тамаң өнімдерін еңдеуге арналған жабдыңтарды жетілдіру үш ін ж ы лу алмасу процесте- рінің ғылыми негіздерін білу ңажет.

Тамаңтандыру кәсіпорындарындағы жылу жабдық- тары өздерінің негізгі көрсеткіштері бойынша былай жіктеледі: технологиялың ңолдануы бойынша, жылы- ту отыны, ж ылыту тәсілі және қүрастыру шешімдері бойынша.

Технологиялыц багыты бойынша жылу жабдыңтарын қайнату аппараттары, қуыру немесе пісіру аппаратта­ры, күрделі жылу аппараттары деп ажыратуға болады.

Әмбебаптың ж әне арнаулы ж абды ңтар болып та бөлінуі мүмкін. А рнаулы жабдьщ тарда негізінен бір процесс орындалса, әмбебап аппараттарда бірнеше про- цестер орындалады.

Қүрылымдық шешімдері бойынша аппараттар секция- лы немесе секциялы емес, модульді немесе модульді емес болып болінеді.

Модульдендірілген секцияльщ жабдыңтар негізінен бірыңғай өлшемді аппарат болып келеді. Мысалы, М мо­дул! = 2 0 0 + 1 0 мм. Модульдендірілген секциялың жаб-

128

дыңтардың үзындығы мен ені технологиялық желіге үйлесімді болуы керек. Әдетте, модульдендірілген сек- циялык, жабдықтардьщ ені 840, биіктігі 850 + 10 мм бо­лып келеді.

Ж ы лыт у тәсілдері бойынша ж ы лу аппараттар үш түрге бөлінуі мүмкін: конвекциялы,сәуле шығару және ж ылу өткізгіш тік тәсілдер ңолданылатын аппараттар. Сонымен бірге, өнімді тікелей, жанама түрде (беттік) және өзара ңарым-ңатынас арңылы жылытатын аппарат- тар болып ж іктелуі мүмкін.

Беттік жылыту аппараттарында жылу өнімге аралық кабырға аркылы жылыту ортасынан (ыстық судың буы, температурасы жоғары органикалың жылу көздері) бе- ріледі.

Тамаң пісіруді көлемді ж ы лы ту тәсілімен ж үргізу үшін СВЧ аппараттары да пайдаланылады. Бүл байла- ныстың аппараттардан түбегейлі өзгеше болып келеді. Мүндай аппараттарда тамақты жылыту жүмыстың ка- мерада өте жоғары ж иіліктегі электр магнит өрісінің пайда болуының есебінен жүзеге асады.

Жылу көздері бойынша жылу жабдыңтары электр, газ, бу жабдықтары болып бөлінеді.

Жцмыс істеу тэртібі бойынша жылу аппараттары үз- діксіз немесе кезеңді болып жіктеледі.

Автоматтандырылу дәрежесіне қарай аппараттар ав- томаттандырылмаған, жартылай автоматтандырылған және толық автоматтандырылған болып бөлінеді.

11.2. Жылу аппараттарының негізгі, қүрылымдың элементтері

Ж ылу аппараттарының барлығы негізінен төмендегі- дей элементтерден түрады: жүмыс камерасы, қыздыру элементтері, арқауы мен негізінен, жылу сақтау ңаба- тынан,басңару, бақылау тетіктерінен.

Өнімді жылумен өңдеу жүмыс камераларында өтеді. Олар жабық немесе ашық болуы мүмкін. Технологиялық

9 - 48 * 129

өңдеу процесіне байланысты жабың кам ералардағы ңысым әр түрлі болуы мүмкін. Ж абың камералар ңайна- ту қазандарында, автоклавтарда, бу камераларында және тағы басңа аппараттарда ңолданылады. Ж үмыс камера- ларыны ң піш індері әр түрлі болады. А ппараттардың жүмыс камераларының көлемін ңор коэффициентін еске ала отырып дайындайды:

V = V . (р, (11.1)кам өнш • 9 ' '

мүндағы V - өңделінетін өнім көлемі;<р - ңор коэффициенті.Өнімнің көлемі аппараттың өнімділігі мен өңделу

уаңытының мөлшеріне байланысты:

V . = Ө т / г . , (11.2)ӨНІМ ' ӨНІ М9 V /

мүндағы Ө - аппарат өнімділігі, кг/с;х - өнімнің өңделу уаңыты, с;Гөнім ~ өнім тығыздығы,кг/м3.Егер өңделінетін өнімнің қүрамы біркелкі болмаса,

онда оның көлемдік т ы ғ ы з д ы р ы н алу керек.Аппараттардағы қыздыру элементтері жүмыс каме-

расындағы өнімге жылу беруге арналған.Ж ылу сақтау ңабаттары аппараттан сыртңа жылу та-

рауын азайтады және аппарат ңабырғасының температу- расын төмендетеді. Ж ылу сақтау ңабатында жылу өткізу коэффициенті төмен материалдардан жасалынады. Ж ылу саңтау ңабатын есептегенде оның ңалыңдығын аппарат сыртының температурасы бірңалыпты болуына байла­нысты аныңтайды.

Ж ы лу саңтау қабатының сыртңы ортаға тарататын жылу мөлшері:

Чі = «(*«* - W ’ (и -3)

мүндағы - жылу саңтау ңабатынан тарайтын жылу ағыны, В т/м 2; а - қабырғадан ортаға жылу беру коэф-

130

фициенті, Вт/(м2К); £ - ж ылу саңтау ңабатының сырт- қы температурасы; topma - қоршаған ортаның температу- расы.

Ж ылу беру коэффициентін мына формуламен аның- тауға болады:

а = 9,7 + 0,07 (t - t ), (11.4)7 7 4 с .қ opm a/ 7 v '

Ж ылу саңтау қабатынан өтетін жылу ағыны мына фор­муламен табылады:

Ч г = ^ж .қ ! ^ж.ц ^ с .қ ~ ^орт с)' (11-5)

мүндағы Я - ж ы лу саңтау ңабатының ж ы лу өткіз-гіштік коэффициента, Вт/(м К); /8 ж - жылу сақтау ңаба- тының ңалыңдығы, м.

Ж оғарғы жылу ағындарын тең деп алып, ql = q2 жылу саңтау қабатының ңалыңдығын аньщтауға болады:

S = X ( £ . - £ ) / [ c r ( £ - t )1, (11.6)ж .қ ж . қ v іш с . қ ' ' L v с.қ орта/ л 7 4 '

11.3. Отындар мен жылу тасу орталары

Ж ы лу тасу орталары деп жылу кезінде алынған жы- луды аппараттың ңабырғасы арқылы өнімге беретін ор- таларды айтады. Олар жылуды жылу көздерінен (газ от- тығынан, электр ж ылыту элементтерінен және басңа- лардан) алып, оны пісірілетін тамаңңа беру үш ін арнал- ған. Бүлар жанама түрде ңыздырылатын жылу аппарат- тарында қолданылады.

Аралың жылу тасу орталары мынадай талаптарға сай болуға тиіс: өнімді өңдеу, ңажетті температураны ңам- тамасыз ету, температураны реттеу, ңолдануға қиындық туғызбайтындай ңолайлы да арзан болуы, сондай-аң ол аппарат металдарын тотықтырмайтын болуы керек.

Ж ылу аппараттарында пайдаланылатын аралың ж ы ­лу орталары төменгі немесе жоғары температуралы бо­лып келеді.

131

Ж ылу аппараттарына қажетті жылуды алу үшін орга- никальщ отынды, электр энергиясын және жылу тасу орталарын пайдаланады.

Органикалың отынды жағудың барыеында химиялық энергия жылу энергиясына айналады. Электр жылу ап- паратындағы токпен жылытатын элементтерде электр энергиясы жылу қуатына ауысады. Ж ылу жоғары тем- пературалы денеден температурасы төмен денеге бері- леді. Мүндай процесті жылу тарау процесі деп атайды.

Ж ылудың тарауы екі түрлі болады: жанасу арқылы және сәуле күш і арңылы. Ж анасу арңылы жылу өткізу әр түрлі температурасы бар дененің бір-бірімен тікелей жанасу ы барысында болады. Ал сәуле арңылы жылудың тарауы денелердің арасында жанасу болмаған жағдайда жүзеге асады.

Ж ылу ортасында жылу үш түрлі тәсілмен тарайды: ж ы луөткізгіш тік, конвекцияльщ және сәуле шашумен.

Ж ылу өткізгіш тік дегеніміз - әр түрлі температура­сы бар денедегі молекулалардың тікелей қозғалысы ар- қылы жылудың денеге тарау процесі.

Конвекция - әр түрлі температурасы бар сүйың, газ немесе ауаның ңозғалысынан жылудың тасымалдану процесі.

Сөуле шашу - жылудың электрмагниттік өріс арқы- лы тарауы.

Ш икізаттарды, тағамдарды, өнімдерді жылумен өң- деу үшін көптеген отын түрлері мен жылу көздері пай­даланылады.

Қатты отын. Табиғи ңатты (антрацит, тас көмір, шым- тезек (торф), жангыш тақтатастар (сланецтер) және ағаш отын болып бөлінеді.

Ш ымтезек - бүл ылғалдың шамадан тыс көп болып, ауаның тым аздығына ңарай өсімдік дүниесіндегі орга- никалык, заттардың толық шіріп, бүлінбеген өнімі.

Сүйың отын. Мүнайдан алынатын өнімдер. Олардың цүрамында көміртегі мен сутегінің көп болуымен, бал­ласт заттарының мөлшерінің аздығымен және қызуы- ның жоғары болуымен сипатталады.

132

Газ отыны. Бүлар сапалылығы жағынан өзге отын- дардың барлығынан жоғары болады.

Тамақтандыру кәсіпорындарында тәбиғи және жа- санды газдар кеңінен пайдаланылады. Табиги газдар мүнай мен газ шығатын жерлерден өндірілсе, жасанды газ ңатты отыннан немесе сүйық отыннан ңайта өңдеу арқылы алынады. Ж асанды газдарға домна пештерінің кокстың, сүйытылған және басңалар жатады.

Газдардың артықш ылығына газбен жүмыс іетейтін ж ы лу аппараттары ны ң пайдалы эсер коэффициент- терінің жогары болуы, автоматтьщ ңүрылымдарды кеңі- нен пайдалану мүмкіндігі және жылу аппараттарында- гы ңауіпсіздік техникалардың жақсы дамуы, көсіпорын- дарындағы жүмыстың санитарлың-гигиенальщ жағ- дайының жаңсаруы, отын шығынының аз болуы жатады.

Отынның негізгі көрсеткіштері оның химиялық қү- рам ы ,ж ану ж ы луы ,түтану тем пературасы ,ылғалды- лыгы және түтқырлығы болып саналады. Қатты жөне сүйық отынның қүрамы төмендегідей болады:

C> + H ' + St + Oi> + N>+Ar + Wv= 100%, (11.7)

мүндагы Ср - көміртегі, Н р - сутек, S p - күкірт, Ор - от­тек, N p - азот, А? - күл, W p - су.

Мүндағы азот пен оттек отынның іш кі балласын ңү- райды, ал ылғал мен күл сыртңы балласт болып есептелі- неді. Осы заттардың мөлшері бойынша отынның ңүнды- лы гы н аньщ тауға болады. Әрбір отынның өзіне тән сипаттамасы болады. Пеш оттыңтарында ж ағу үш ін отындарга сыртқы ауа беріледі. Оның мөлшерін мына формуламен анықтауға болады:

<* = Vd/Vm = Ld/L n, (11.8)

мүндағы a - артық ауа коэффициенті, 1,1-1,5 аралығын- да болады және отынның түріне байланысты; Vd, L g - отынның толың жануына керекті ауаның мөлшері мен көлемі; Vm, L n ~ отынның жануына керекті ауаның есеп- теулі ең аз мөлшері мен көлемі.

133

С үйы ң оты нны ң төм ен гі ж а н у ң аси ет і мы надай:

Q f = Q \ [100 - (Ар = W ”) / 100 - 6W?], (11-9)

мүндағы Q!n - отындағы жану элементтерінің төменгі ж а­ну ңасиеті, кД ж /кг; Ар - жүмыс отынының күлділігі, %; Wp - жүмыс отынының ылғалдылығы, % .

Ш артты отынды наңты отынға айналдыру үшін шарт- ты отынның массасын жылу эквивалетіне бөлу ңажет. Ж ылу эквивалента әр түрлі отын үш ін өзгеше болады. Мысалы антрацит үшін жылу эквивалента - 0,87% , тас көмір үш ін - 0,935; мазут үшін - 1,33; ағаш үш ін 0,35% болады.

Натуралды отынды шартты отынға мына формула бо­йынша айналдырады:

mv = mHd, (11.10)

мүндағы ту - шартты отын массасы; т я - табиғи отын массасы; Э - жылу эквивалента.

Ж ылу эквивалента деп кез келген отынның төменгі жану жылуынын, шартты отын жану жылуына қатына- сын айтады.

Э = Я / / 29,3, (11.11)

Қүрғаң газдардың ңүрамы төмендегідей:

С я + scm нп + н 2 + H2s+ со + со2 + so2 +n 2 +о2 == 100%,

(11.12)мүндағы ЕС Я = ZC Я , + ЕС Я , +п.* ^ т п п 2п п 2п

Газдардың төменгі ж ану ж ы луы н оның ңүрамына байланысты табуға болады:

QHC (0° С,760) = Qx + r2 Q2 + ... + rn Qn, (11.13)

мүндағы rt , r2, rn~ отындағы ңүрамдастардың көлемдік мөлшері; Q2, Qn - ңүрамдастардың төменгі немесе жоғарғы жану жылуы.134

Ы лғалды газды ң төм ен гі ж а н у ж ы луы :

Q p = Q ' (1 - / / 8 0 5 ) = Q* [1/(1 - ш/805)], (11.14)

мұндағы w — 1 м3-дегі қүрғаң ауадағы су буының мөл- шері; / - 1 м3 ылғалды ауадағы су буының мөлшері.

Бір текше метр ңүрғаң газдың толық ж ануына ке- ректі қүрғаң ауаның теориялың мөлшері мына теңдеу- мен анықталынады:

Vt =0,0476 (0,5Я2 + 0,5 СО + 1,5 H 2S + 2 СЯ4 + 3 С3Я 4 +3,5 С2Я 6 + 4,5С3Я 6 + 5,0 С3Я 8 + 6 С4Я 8 + 6,5 С4Я 10 + 8 С5Я 12 - 0 2),

(1.15)

немесе мынандай жуық формулалармен де табуға болады:

егер Q р « 10472,кД ж /м 3болса, V0 = 0,875 Q р/1000;(11.15)

егерQ р> 10472, кД ж /м 3болса, VQ — 1,09 Q р/1000.(11.16)

Отын жағуға арналған ңүрылым оттъщ деп аталады. Отынның түріне ңарай оттыңтар әр түрлі болып келеді.

Қатты отынды жағуға арналған оттың отынға жел беру торынан түрады. Сонымен бірге, ол отын табаны болып есептелінеді. Осы тордың астында күл жинаңшасы ор- наласңан.

Сүйық отын жағуға арналған камералың оттыңтарда желдету торы мен күл жинаңшасы жоң. Камера отқа тө- зімді материалдан жасалынады, ал отын арнаулы ңүбыр арңылы бүріккіштерге беріліп жанады.

Газды өндіретін жерден пайдаланылатын жерге та- сымалдау газ қүбыры арңылы жүзеге асырылады.

Газ жағатын оттыңтар жылыту аппараттарның негіз- гі тетіктерінің бірі болып саналады. Ол газ бен ауа ңос- пасының пайда болуына,ңоспаны жану камерасына бе- руге және газдың жануына арналған.

135

Газдың ауамен қосылып, араласу оттыңтары бірнеше түрге бөлінеді.

Инжекторлық газ оттыңтары. Инжекторлың газ от- тықтары төрт бөліктен түрады: қаңпақтан, араластыру инжекторынан, ауаны алдын ала реттеу қүрылымынан және оттыңтың үнғысынан түрады (11.1-сурет).

11.1-сурет. Газ оттыцтарыпың сцлбалары:а - диффузиялыц; э - инжекциялы; 1 — сопло; 2 — алгашцы ауаныреттеу тетігі; 3 —конфузор; 4 — ауызы; 5 - диффузор; 6 — салма; б - инжекциялы оттыц соплолары; 1 - конустыц бцрышы 90°; 2 - конус бцрыиіы 50°; 3 - конус бцрыиіы 16°;4 — конус бцрыиіы 90° жэне цилиндрлі шыгару бөлігі бар

сопло

Қаңпаң арңылы оттыңқа газ және ауа беріледі. Қаңпақ конусының ішімен ағынмен қозғалған газдың туғызған инжекциясының есебінен оттьщқа ауа сорылады.

Араластырғыш-инжектор газды берілген ауамен ара- ластырып, қүрамы бірдей ңоспа жасау үшін және оны арыны түрактандыру үшін ңолданады. Ол конфузордан, цилиндрлі өңештен және диффузордан түрады.

О ттықтың үңғыеы ңоспаны шығу тесіктеріне беру үшін пайдаланылады.

Инжекторлық оттықтардың жүмыс істеу тәртібі бірдей.Ж екелей араластырылған ауасы бар инжекторлық от-

тыңтардың ең көп тараған қүрылымдары 11.1-суреттің көріністерінде келтірілген.136

Конфоркалық оттықтар конус тәрізді болады. Оған екінші ауаны келтіруге арналған қақпаң бекітіледі. Са- ңиналық оттыңтың ұңғысы саңина тәріздес болып ке- леді.

Тамақтандыру кәсіпорындарын бумен жабдықтау бу ңазандығынан, бу өткізгіштен, бу дайындау аппараты- нан, сүйыту блогы бар сүйытылған газды өткізетін тетік- тен және сорғысы бар ңоректік ңүбырдан түрады.

Бу қазандығынан шьщңан бу қүбыр арңылы түтыну- шыларға беріледі. Бу қүбырына будан су түйіршіктерін ажырататын бөлгіштер орнатылады.

Буды түтынушыларға тарату үш ін бу ңүбырына бөліп таратушы коллектор жалғастырылған. Бу коллектордан тамаң пісіретін қазандарға немесе басңа аппараттарға ңарай бағытталады. Қазандардың бу қабаттарындағы бу- дың ңысымы 49 кПа-дан аспауы керек.

Ж ылыту аппараттарының бу қабаттарында бу кон- денсацияланып, жылуын аппарат ішіндегі дайындалып жатңан тағамға береді.

11.2-сурет. Электрңыздыру элементтері:

а - ашыц электрқыздыру; 1 - орам; 2 - моншацтар;3 — фарфордан дайындалган изоляторлар; э,б — жабыц электрқыздыру; 1 — корпус; 2 - қуыстар қабыргалары; 3 — ойьіқ қуьістар; 4 — орам; 5 — жылу сацтау цаптауы; 6 - асбест беті; 7 - фольга ( қоргасынды цагаз); 8 — ауа

қабаты; 9 — экран беті; 1 0 - изоляциялық масса137

Электр ж ы лу аппараттарының негізгі бөлігі электр қуатын жылу қуатына айналдыратын элементтер болып табылады.

Тамаңтандыру кәсіпорындарындағы электр жылу ап- параттарында металдан жасалынған электрқыздырғыш- тары кеңінен ңолданылады. Бұлардың көлемі шағын болу үшін олар орама тәрізді жасалынады. Орамалар ар­наулы балқымалардан жасалынады.

Ж абың электр жылу элементтері шойын табандары бар электр таңталарында пайдаланылады.

Электр тақтасынық табаны (конфоркасы) (11,2-сурет) шойын тік төртбүрышты немесе дөңгелек ішінде электр орамалары бар тақта тәріздес болып келеді.

Табанның төменгі жағы темір цораппен жабылған. Оның түбіне екі цабат жылу қорғау ңабаттары төселген. Тамаңтандыру кәсіпорындарының электр жылу аппарат- тарындатүтікшелі жабың электрңыздарғыштар (ТЭНдер) кеңінен қолданылады (11.3-сурет). Бүлар өзінің үзын- дығы, диаметрі және ңүрылымдың түрі жағынан әр түрлі болып жасалады. Түтікшелі электрңыздырғыштар ңан- дай ортада орналасуына және аппараттың қүрылымына байланысты да әр түрлі етіліп жасалады.

Өнімді өте жоғары ж иіліктегі (СВЧ) электр магниттік өрісте өңдеуді көлемдік т әсілмен өцдеу деп аталады. Өнімнің көлемінің барлық нүктелеріндегі температура б іркелкі көтеріледі. СВЧ аппараттары нда өнеркәсіп жиілігіндегі ток (50 Гц) генераторлар - магнетрондарда өте жоғары жиіліктегі (900-2375 МГц) электр магниттік тербеліске айналады.

СВЧ өріеінде өңделінетін өнім диэлектрлік мате- риалдардан жасалған ыдыстарға салынады. Себебі, мүн- дай материалдардан жасалынған ыдыстар электрмаг- ниттік толқындардың әсерінен қызбайды және мүнда тек өнім ғана жылиды.

СВЧ аппараттарында дайындалынған тағамдардың қүрамындағы қоректік заттар молынша сақталынады және тағамның дәмдік ңасиеттері жойылмайды.

138

11.3-сурет. Электрқыздыру элементтерініц тцрлері:

а — кварцты сэуле шашқыш; 1 - сырттан кіру цуысы;2 — бцдырлы тігіс; 3 — кварц цстагыіиы; 4 — аралыц фолъгалы буын; 5 - электродтардыц ішке кіру қуысы; 6 — вольфрам

орамы; 7 - аралъщ тіреулер; 8 - кварцты тцтік;9 — қыздыргыш иіеті; э — жабъщ тцтікшелі қыздыргыиі;

1 — орам; 2 — тцтік қабыргасы; 3 — қосу таяцшасы;4 — корпус; 5 — штуцтер; 6 — электр изоляциясьі;

7 — герметик; 8 - гайка; б - электрцыздыргыш тцрлері139

Электр жылу аппараттарында электрқыздырғыштар- дан бөлінетін жылу мөлшері мына қатынаспен аныңта- лады:

Q = 3,6 Р тЦж, (1.2)

мүндағы Р - электрңыздырғыш ңуаты, кВт; г - өңдеу уацыты, с.

11.4. Жылу аппараттарын есептеу

Ж ы лу аппараттарының ңүрылымдың немесе тексе- ру есептеулерінде негізгі теңдеулер болып жылу өткізу теңдеуі жэне жылу балансы есептелінеді. Ж ы лу өткі- зудің негізгі теңдеуі:

Q= К Ғ A top, (1.2)

мүндағы Q - керектіж ы лумөлшері, Вт; К - жылу өткізу коэффициента, Вт/(м2 К); Ғ - жылу өткізу ауданы, м2; A top - температурилардыц орташа айырымы, °С .

Ж ылу балансыныц жалпы тецдеуі:

Q=IQ + IQ , (1.3)4 н паи 4 шыг9 ̂ '

мүндағы - пайдалы жүмсалынған жылу, Вт; ^Яшыг ~ шығындар ңосындысы, Вт.

Аппараттар екі - түраңты және түрақсыз режимде жүмыс істейді. Сондыңтан бүл режимдердегі жылу ба- ланстары төмендегідей болады:

Qx = Q \ + Q \ + Q13 + Q \ + Q15 + Q\ ; (1.4)

Qn = Q11! + Q“ + Q” + Q» + + Q '\ , (1.5)

мүндағы Q - аппаратңа берілген жылу;- технологиялың процеске керекті жылу;

140

Q2 - жанған отын түтінімен сыртқы ортаға тарайтын жылу;

Q3 - отынның химияльщ толың жанбауы;Q4 - отынның механикалык, толық жанбауы;Q - аппараттың сыртқы қабаттары арқылы сыртқа

тарайтын жылу;Q6 - аппаратты қыздыруға кететін жылу.Отынныңтурінеңарай шығындардың өзгеруімүмкін.Отынның түріне қарай аппаратңа берілетін ж ы лу

мөлшері: ңатты, сүйық отын және газ болса Q = В Q /, мүндағы В - отын шығыны; бу болса Q — D(i. - ік), мүн- дағы D - бу шығыны; і , і - бу мен конденсаттың энталь- пиялары; электр энергиясы болса Q = Ат, мүндағы А - электр энергиясының қуаты, т - өңдеу уаңыты.

11.5. Қосымша жылу жабдықтары

Жабдыңтардың бүл тобына дайын тағамдарды ыстық күйінде қысңа мерзімде сақтайтын немесе тарататын ж ы ­лу аппараттары және тагамдарды тасымалдайтын, саң- тайтын, тарататын аппараттар кіреді.

Тағамды ыстың күйінде саңтайтын аппараттарға мар- миттер жатады. Мармиттерде тағамдардың температу­ра 55-60 °С-тай болады.

Бірінші тағамға арналган МСЭСМ-3 мармиті ңазанға ңүйылған сүйың тағамдарды қысңа мерзімде сақтауға ар- налған. Ол (11.4-сурет) арңау және екі үстел бекітілген рамадан түрады. Жоғарғы үстел тарату сөресін, ал төменгі үстел дөңгелек үш электр конфоркасынан түрады. Мар- миттің биіктігі реттелінеді. Конфоркалардың үстінде та- ғамы бар ңазан орнатылады. Мармит жеке немесе техно- логиялың желімен пайдаланылады. Мармиттің қуаты - 3,75 кВт, ал сыртқы өлшемдері - 1670x800x530 мм.

141

11.4-сурет. МСЭСМ-3 мармиті:

1 —рама; 2 — басқару панелі; 3 — арцау; 4 — астыцгы цстел; 5 — электр табаны; 6 — жогаргы устел; 7 — тарату сөресі;

8 - подностарга арналган сере

Маркасы МСЭ-ЗК (ЭПМ-5) мармиті жоғарыдағы мар- миттен өлшемдері арқылы ерекшеленеді.

11.5-сурет. ЛПС-1 Імармиті:

1 -рама; 2 - басцару панелі; 3 - арцау; 4 - астыцгы устел; 5 — конфорка; 6 — жогаргы устел; 7 — тарату coped;

8 - подностарга арналган соре; 9 - ажыратцыш

Бірінш і тағамдарға арналған маркасы ЛПС-11 сөрелі- мармиттің (11.5-сурет) қүрылымы МСЭСМ-3 мармитіне142

үқсас. Біраң бүл мармиттің үстіңгі сөресі де қы здыры- лады. Бүл ңүрылым адамдар өзіне-өзі ңызмет жасайтын желілерге орнатылған.

М одульдендірілген,секциялы, электрлі маркалары МСЭСМ-50 (МСЭСМ-50К, МСЭСМ-55, МСЭСМ-60, МСЭСМ-80, МСЭСМ-110) түраңты мармиттері екінш і және басңа тағамдарды қысңа мерзімде саңтауға және таратуға арналған. Бүл мармиттер геометриялық өлшем- дерімен, қуаттарымен ерекшеленеді.

М армиттердің түрлеріне байланысты олардағы сы- йымдылыңтар төрт бүрышты немесе дөңгелек болады.

МСЭСМ-50 мармитінің жалпы көрінісі төмендегі 11.6- суретте берілген. Мүнда жылыту агенті бу генераторынан алынады. Бу алуға арналған бу генераторында электрңыз- дырғыштар орнатылған. Мармиттің ортасындаға жылу сөресін ңыздыруға электрңыздырғыштары пайдаланыла­ды. Олардың ңуаттары реттелінеді. Мармиттің жалпы ңуаты - 4,5 кВт, ал сыртқы өлшемдері - 840x840x860 мм.

1 7 8 9 10 11

1'

Jw -

11.6-сурет. МСЭСМ-50 мармиті:

1 — ыдыс; 2 - аяқша; 3 - негіз; 4 - есікше; 5 — басқару панелі; 6 — су жіберу краны; 7—розетка; 8 - шам;

9 - ажыратцыш; 10 — шам; 11 - ажыратцыш; 12 — цстел; 13 — цаптама; 14 — агызу ццбыры; 1 5 - жылу сөресі;

1в — бнпанда: 17— тптікті электокыздьтгыш

143

Тұрақты МСЭ-110К электр мармитінің жалпы көрінісі 11.7-суретте берілген.

11.7-сурет. МСЭ-110К мармиті:

1 -рама; 2 — қаптама; 3 - б у генераторы; 4,9 — ТЭН;5 - устел; 6 - ыдыс; 7 — басқару ццрылысы; 8 — жылу сөресі

Екінші тағамдарға арналған маркалары ЛПС-3, ЛПС- ЗА, ЛПС-16, ЛПС-17 сөрелі мармиттері технологиялық желілерде ңолданылады.

Маркалары МЭП-6, МЭП-20, МЭП-35, МЭП-60 жылжы- малы электрлі мармиттері механикаландырылған тарату желілерінде пайдаланылады. Мармиттер рамаға орнатыл- ған тік бүрышты ңораптан түрады. Раманың жоғарғы жа- ғына үстел бекітілген, ал астыңғы жағындағы төрт дөң- гелегі арңылы жылжытылады. Бүл мармиттер әр түрлі та- ғамдарды қысңа мерзімде жылы күйінде сақтауға арнал- ған. Тагам саңтау сыйымдылықтары да әр түрлі болады.

МСЭ-84 мармиті электрқыздырғышы бар бу генера- торынан түрады. Мармит үстелінің ішіне төрт бүрышты алты сыйымдылың орнатылады (11.8-сурет). Мармиттің ңуаты - 2,5 кВт.

Ж ылу багандары мен сөрелері тағамдарды жылы қал- пында қысқа мерзімде сақтап тарату желілерінде қол-144

данылады. Олар түраңты немесе жылжымалы болып ке- леді.

11.8-сурет. МСЭ-84:

1 - ыдыстпар; 2 — цстел; 3 — басцару щрылысы; 4 - шам;5 — температуралықреле; 6 - тарату тізбектерінің

фермасы

Маркасы ШТС-М жылу сөресі (16.6-сурет) еөрелі ар- баш аларға ңойылған тағамдарды ж ы лы күйінде сақ- тауға арналған. Сөренің еқі жағындағы есіктерден арба- шалар сөре ішіне кіргізіледі. Сөре ішінде жалпы ңуаты 7,7 кВт электрқы зды рғы ш тары орнатылған. Сөренің ішіндегі температура 60-70 °С аралығында реттеледі. Өл- шемдері - 2700x750x1715 мм.

Бүлардан басқа маркалары ШТПЭ-1, ШТЭ-1, ШТЭ-1-01 жылу сөрелері жеке немесе тарату желілерінде пайда­ланылады.

10- 48* 145

г -------

.^ ___

16ERT

13

3)

11.9-сурет. ШТС-М жылу сөресі:

а — жалпы көрінісі; ә - сцлбасы; 1 — электр панелі; 2,13 — есіктер; 3 ,4 ,5 ,7 ,8 — цаптамалар; 9 — термометр;

1 0 ,1 9 - шам; 11,12 — ТЭН цосу (өшіру) батырмалары;14 -рама; 15- панель; 1 6 - басцару панелі

Маркасы ШНЭТ-1,5 жылу сөресі (11.10-сурет) арнау­лы тамақтандыру орындарында пайдаланылады. Сере төрт бүрышты қорап тәрізді. Оның камерасы жылыту қыздырылған ауа арңылы жүргізіледі.

Тцтынушылардың өзіне-өзі цызмет ететін желілер

Бүлжелілер көптеген жылжымалы жабдықтың жиын- тығы болып келеді. Ж елілер тамақтану орындарының санына байланысты төрт түрлі жинаңта шығарылады: 50 орындың - JIC-A, ЛС-Б, 75 орындық - ЛС-В және 50 орындың - ЛС-Г. Вүл ж елілердің ж алпы көріністері 146

1 - термореттегіш; 2 - ТЭН; 3 - жэшік; 4 - ыдыс

төмендегі суреттерде берілген. Ж елілер оң жаңты болып жасалады. Олардың техникалың сйпаттамалары төмен- дегі 16.1-кестеде, ал ңұрамы 16.2-кестеде берілген.

11.1-кестпе

Желітүрі

Ыдыс сыйымдылығы, дм3

Жылу сөресіндегі

табалар бетінің

ауданы, м2

Электрліксипаттамалары Массасы,

кгбіріншітагам

екіншітағам

қуаты,кВт

кернеуі,В

ЛС-А 68 84 2,04 5,89 380 950ЛС-Б 108 112 2,04 6,52 380 1110ЛС-В 108 144 3,06 7,15 380 1150ЛС-Г 68 84 2,04 5,89 380 950

11.2-кестпеЖабдық

түрі Аты ЛС-А ЛС-Б ЛС-В лс-гЛС-2 Саре-касса

Мүздату1 1 1 1

сөресі 1 1 1 1ЛС-3 Ыстық

ішімдіктергеарналган сөре

1 1 1 1

147

МСЭ-84 Түрақтымармит 1 1 1 1

ШТПЭ-1 Жылжымалы жылу сөресі 2 2 3 1

МП-28 Жылжымалымармит 1 2 1 2

КП-40 Жылжымалықазан 1 2 2 1

КП-60 Жылжымалықазан 1

ТСП-900 Асханасаймандарынаарналганарбаша 1 1 1 1

ТВП-120 Подностаргаарналганарбаша 1 1 1 1

ТВТ-240 Табақшаларгаарналганарбаша 2 2 2

ТВС-120-01 Стақандарғаарналганарбаша 1 1 1

ТЭ-25 Термостат 2 2 2 2

12-тарау. ТАМАҢ ПІСІРУГЕ АРНАЛҒАН ЖАБДЫҚТАР

12.1. Тамақ пісіру ңазандарының жіктелуіТамаңтандыру орындарындағы барльщ тамаң пісіру-

ге арналған аппараттар төмендегідей болып бөлінеді: тамаң пісіру ңазандары; жіңіш ке шұжың пісіру ңүры- лымы; кофе ңайнату аппараты; автоклавтар және толас­сыз тамаң пісіру сөрелері. Тамаңтандыру орындарын- дағы тамаң ңайнату аппараттарының жіктелуі төмендегі12.1-суретте берілген.

Қайнату сыйымдылығындағы ңысымның мөлшеріне байланысты барлық ңазандар атмосфералың ңысымда немесе жоғары ңысымда ңайнататын аппараттар болып бөлінеді.

Отын түріне байланысты ңазандар электр, газ, бу және қатты отын жағып пайдаланылатын ңазандар болып бө- лінеді.

12.1-сурет.Талш«; пісіру цазандарыныц жіктелуі

149

Ж ылыту тәсілдеріне қарай тікелей жылытылатын немесе жанама түрде жылытылатын болып, ал ңүрылы- мы бойынша қозғалмайтын етіліп, түрақты орнатылған және төңкермелі болып бөлінеді.

Негізгі геометрияльщ өлшемдері бойынша модуль- денбеген, секциялы модульденген және арнаулы сы- йымдылықтарға арналган болып бөлінеді.

Модульденбеген қазандардың сыйымдылығы цилиндр тәріздес болса, секциялы модульденген ңазандардың сы- йымдылықтары тік бүрышты параллелепипед сияқты бо­лады.

Тамақ пісіру ңазандары ңораптый, ішіне орнатылған ңаңпағы бар ңайнату сыйымдылығынан түрады. Қорап сыртында жылу саңтау ңабаты бар. Қазанның төменгі жағына жылыту бу ңабатымен жалғасңан бу генераторы орнатылған. Қазан қүрылымы арнаулы негізге сүйенеді. Бу генераторында пайда болған бу қазанның жылыту ңабатын толтырып, конденсацияланған кезде жылуын ңайнату сыйымдылығының қабырғасы арқылы аппарат ішіндегі өнімге береді. Конденсат ңайтадан бу генерато- рына түседі.

Қайнату қазандарының қүрастырымдылық нүсңала- ры төмендегі 12.2-суретте берілген.

Қайнату қазаны ңос ңабатты корпус ішіне орнатыл- ған сыйымдылықтан, оның сыртындағы қаптамадан түрады.

Аппараттың сыртқы корпусы мен қаптаманың арасын- да жылу сақтау ңабаты бар. Қазанның төменгі жағына бу генераторы орнатылған. Қазан негізге бекітілген. Бу ңаба- тына жалғасңан түтіктерге баңылау-өлшеу және ңорға- ныс тетіктері жалғанған. Қазанға жалғанған ңорғаныс клапаны (12.2-сурет) бір корпустың ішіне орнатылған бу және вакуум клапандарынан түрады. Бу клапаны корпус- тың жоғары жағына, ал вакуум клапаны төменгі жағын- да орнатылған. Егер аппарат іш індегі ңысым керекті мөлшерден арты қ бола бастаса, бу клапаны үстіндегі ж үкті көтеріп, астындағы саңылау арқылы артық буды сыртца шығарады. Вакуумдың клапан керісінше сыртңы ауаны аппарат бу қабатына кіргізеді.

150

12.2-сурет. Тамақ пісіру цазандарының щрастырымдылыц нцсцалары:

а - электпрлі; э - газды; б - қатппгы отынды; в — булы;I - цайнату сыйымдылыгы; I I —бу генераторы;

I I I — қазан корпусы; IV — жылу изоляциясы; V — цаптама; VI - аппарат негізі; V II - бацьілау-өлшеу аспаптары; 1 -с у

жіберу клапаны; 2 - ауа клапаны; 3 - жапцыш; 4 - екі жацты сацтандыру клапаны; 5 - манометр; 6 — толтыру шанацшасы; 7 - деңгей краны; 8 - арналар; 9 - газ ццбыры;

10 — газ жану ццрылымы; 1 1 - жану газдарын шыгару жеці; 1 2 - есікше; 1 3 - кцл камерасының есігі; 1 4 - жану

камерасы; 15 — тор; 16 —бу тутігі; 17— конденсат бөлгіш; 18 — конденсат тутігі

151

12.3-сурет. Сацтандыру клапандары:

а - екі жацтпы жукті сацтпандыру клапаны; э - ауа шыгару клапаны бар екі жацтпы жуктпі сацтпандыру клапаны;

б— турбина клапан; 1 - вакуумдыц клапан; 2 — клапан корпусы; 3 -б у клапаны; 4 -б у шыгару цуысы; 5 - жук;

6 - цаптама; 7 — цыстырма; 8 - цол бцранда; 9 - ауа клапаны; 10 — иін; 11 — айналу осі; 12 — цапсырма;

1 3 - серіппе; 1 4 - итеру щрылымы; 1 5 - цазан цацпагы; 16 — айналдырыц ( шпиндель); 17 — тцрацтандыргыш;

18 — шектеу сацинасы; 19 —бу жалгау жеңі;20 — клапан-турбинка; 21 — цайтаргыш

12.2. Электр қазандары

Қазіргі кезде маркалары КПЭ деп аталатын тамаң пісі- ретін сыйымдылықтары 40, 60, 100, 160 және 250 литр электр ңазандары, КПГ деп аталатын газбен жылыты- латын ңазандар, ңатты отын жағылатын 160 литрлік КПТ қазандары, маркасы КПП деп аталынатын 100,160 және 250 лңтрлік тамаң пісіретін бу қазандары шыға- рылады. Сыйымдылығы 40 пен 60 литрлік қазандар - төңкермелі, ал сыйымдылықтары 100, 160, 250 литрлік ңазандар төдкерілмейтін болып келеді.

152

Тамақ пісіретін маркасы КПЭСМ-60М секциялық мо- дульдендірілген электр ңазаны (12.4, 12.5-суреттер) та- мақ пісіретін ыдыстан және сыртқы қораптан тұрады. Ыдыс тотыңпайтын болаттан жасалынған. Қазанның тамаң пісіретін ыдысы қақпақпен жабылады. Қазан іш і ңуыс ілгіштер арңылы екі тіреуішке ңозғалмалы етіп ңондырылған. Оң жаңтағы тіреуіште қазанды төңкеру механизмі бекітілген. Ол бүрандалы берілістен және тіре- уіш тің алдыңғы жағына ніығарылған қол бүрандасынан түрады. Сол ж аңтағы тіреуіш ке басңару тетіктері бар ңалңанша орнатылған.

12.4-сурет. КПЭСМ-60М секциялыц модулъдендірілген электр қазаны:

1 — қайнату сыйымдылыгы; 2 - электрконтактілі манометр; 3 — су-бу қабаты; 4 - сақтандыру клапаны;

5 — ay дару механизмі; 6 — электрцыздыргыш

153

Бу генераторындағы судың деңгейін баңылау үш ін деңгейлік кран орналған.

Қазан автоматты үйлестіру тетіктерімен стационар немесе бейстационар жағдайда жүмыс атқарады. Бей- стационар режимде қазандағы тамаң ңайнау деңгейіне жеткізіледі, содан соң стационар режимде тамаң түраң- ты температурада өңделінеді.

КПӘ-40 және КПЭ-60М деп аталаты н электр қазан- дары. Бүл ңазандардың ңүрылымдары бір-біріне үңсас.

3N ~ 50Гц, 380В

12.5-сурет. Маркасы КПЭ-100 цазаныныц кинематика- лыц сцлбасы

Олар ңайнату ыдыстарыныц сыйымдылығымен, сыртңы көлемдік өлшемдерімен, жүмсалынатын ңуаттарымен ғана ерекшеленеді.

КПЭ-100 электр ңазаны (12.5-сурет) - тотыңпайтын тамаң пісіретін ыдысы, бу ңабаты бар қазан. Қазанның сырты ж ы лу саңтау ңабатымен ңорш алынған. Қазан дөңгелек түғырға орнатылады. Қазанның төменгі жа-154

гында ал ты электрқыздырғышы бар бу генераторы бар. Ңазанның беті ашылып-жабылмалы қаңпаңпен жабы- лады. Қазанның түбінде жуынды суды ағызып жібере- тін кран орнатылған. Қазанға ыстың су мен салңын су қүятын крандар бекітілген.

КЭ-100, КЭ-160, КӘ-250 деп аталатын тамақ пісіретін электр қазандар. Бүлар модульдендірілген секциялың ңазандар болып табылады. Бүл ңазандарда функционал- дың сыйымдылыңтар пайдаланылады..

Маркалары КПГ-160, КПГ-250 тамаң пісіруге арнал­ган ңазандар (12.6-сурет) ңүрылымдың жағынан төңке- рілмейтін электр қазандары сияңты жасалынган. Газ

12.6-сурет. Маркалары КПГ-160,КПГ-250 цазандары:1 - сыртцы қабаты; 2 - жылу оқшаулагыіи; 3 — су агызу

шцмегі; 4 —датчик; 5 —электрқыздыргыиі; 6 - парогенератор; 7—қысымрелесі; 8 — манометр; 9 — бцрама шцмек;

1 0 - цацпац; 11 — турбина-клапан; 12 — цайтаргыш;13—цыстырма; 14 — қысу иіндері; 15—щйгы; 16—сақтандыру

клапаны; 1 7 - басцару станциясы; 18—батырма;1 9 - шам; 20 - иіам; 21 - царсы салмац; 22 - салцын су

щбыры; 23 — агызу иіцмегі; 24 - сузгі155

қазандарының от жағылатын камерасына орнатылған бу генераторында инжекциялың газ оттығы мен суы бар са- қиналы айналма ыдысы бар. Бүл қазандар бақылау-өлшеу қүралдары мен ңорғаныс аппараттарымен жабдыңталган.

12.7-сурет. КПГ-250 бу қазаны:

а - жалпы көрінісі; э -б у генераторы; 1 ,2 - газ жану оттыгы; 3 —жану камерасы; 4 — тцтін ццбыры;

5 - цалталар; 6 - тцтін щбыры; 7 - қаптау; 8 - клапан;9—батырма;10—электрмагнитті клапан; 11 —кран; 12—кран; 1 3 - тцтатцыш; 1 4 - оттъщтар клапаны; 1 5 - терможцп;16—тцрацты тцтатцыш; 17,22—жану газдары шыгатын

терезелер; 18,19,20,21 — цыздыру беттері

156

КПГ-40М және КПГ-60М деп аталатын төңкерілмелі газ ңазандары. Бүлар электрлі ңазандардан жылу гене- раторларының ңүрылымымен ғана ерекшеленеді.

Қазандардың техникалық сипаттамалары төмендегі12.1-кестеде берілген.

12.1-кестеКөрсеткіш тері Өлшем к п т . 160

о і р л т : к п г - б о м ! КП П-160 КПЭСМ-60 КПЭ-60; КЭ-100 УЭВ-60

Сыиымдылыгы дм" 1 160 160 ! 160 60 60 100 60Қайнау сағ. : 1,0 0 ,95 ; 0 ,30 0,75 1,05 і 0 ,66 0 ,5уакы ты іҚ ы здьф у кВ т ! 9 ,45 8 ,00 : 18 ,9 9,45кезіыдегі kvat ,Қ айнату кВ т : * ' - 1,05 1,00 ! 1,33 1,05кезіндегі қ уатСьф тқы ммөлш емдері:ҮЗЫ НДЫ РЫ 1180 935 1200 1050 945 800 600ені : 1080 1025 :1150 840 640 ' 800 800биіктігі 1275 1140 11100 860 1110 ; 850 850

Маркасы КЭ-160 тамақ пісіру қазанының электрқыз- дырғыштарының параметрлерін анықтау.

Берілген мәліметтер: қазан ңуаты - 24 кВт, электр же- лісінің номиналды кернеуі - 380 В, электрқыздырғыш- тар саны - 6, олардың номиналды кернеуі 220 В-ңа тең.

Бір қыздырғыштың куаты мына теңдеумен аныңта- лынады:

P t = Р / 6 = 24000/6 = 4000 Вт.

Қыздырғыш түтігін ің сыртындағы менш ікті ңуат мөлшері - W m — 10 В т/см2.

Қыздырғыш түтігінің диаметрі - 13 мм.Қыздырғыш түтігінің жүмысшы үзындығы:

La = P J k D W m = 4000/ 3,14 1,3 10 = 980 мм.

Қыздырғыпі түтігінің жалпы үзындығы:

L = L + 2 L = 9 8 0 + 275 = 1130 мм,а к 7

мүндағы L K = 75 мм - ңыздырғыш түтігінің жымдасу үзындығы.

157

Ңыздырғыштың сығымдалынып жасалынғаннан бү- рынғы үзындыгы:

L do = L /y = 1130/1,15 = 983 мм,

мүндағы ү - сығымдалынған қыздырғыш түтігінің үзару коэффициент!.

Бір қыздырғыштағы токтың мөлшері:

I = P J U = 4000/220 = 18,18 A.

Қыздырғыш түтігіндегі сымның кедергісі:

R = U /I = 220/18,18 = 12,1 Ом.

Қыздырғыш түтігі сығымдалынғанға дейінгі сымның кедергісі:

Ro = R a r= 12,1 • 1,3 = 15,7 Ом,

мүндағы аг - сымның кедергісінің өзгеру коэффициенті.Қыздырғыштағы нихром сымының диаметрі 0,8 мм,

кедергісі 1,2 Ом мм2/м деп алып, сымның үзындығы аныңталынады:

I = 0,785 • Ro d2/p = 0,785 • 15,7 • 0,82 /1 ,2 = 6,57 м.

Осы сымды диаметр! 4 мм таяқш аға орайды.Орам саны:

п = 1' 1000 /I ' = 6,57 • 1000 /16 ,3 = 408,

мүндағы 16,3 мм - орам диаметрі.Орамдардың араңашыңтығы:

а = (La 10 - п • d )/n = (98 • 10 - 408 0,8 )/408 = 1,6 мм.

Орам тығыздығының коэффициент!:

k = (а + d )/d = (1,6 + 0,8) /0 ,8 = 3.

Сым спиралыныц орам ңадамы:h = k ' d = 3- 0,8 = 2 ,4 мм.

158

Бір қыздыргышқа кететін сымньщ жалпы үзындығы:

Іж = 1 + (2 20 Ze)/1000 = (6,57 + 2 2 0 16,13)/1000 = 7222 мм.

Орамның сипаттамасы: х = d /D lui = 0 ,8 /10 = 0,08; у = d /d g = 0 ,8 /4 ,8 = 0,17; z = D J dg = 10/4,8 = 2,08, мұндагы dg = d + dm~ 0,8 + 4 = 4,8 мм; D = D-25 =13-2 1,5 = 10 мм; 8 - түтіктің қалыңдығы.

Төмендегі номограмма бойынша жылу саңтау қаба- тындагы температуралар айырымын табуга болады.

Номограмма:

Д* /д ; = 4,8 {см К )/В т .

Қыздырғыш үзындыгындағы меншікті жылу агыны:

ql = P 1/L a = 4000/98 = 40,8 В т /см .

Ж ылу саңтау ңабатындағы температуралар айырымы:

Atu3 = A t/ qt = 4 /8 40,8 = 196 °С.

Спиральдың жүмыс температурасы:

t, = At + t = 196+126 = 322 "С,I и з w

мүндагы t - қыздырғыш сыртының температурасы.

12.3. Бумен қайнату аппараттары

Бумен қайнату аппараттары ет, балың, көкөністерді бумен өңдеуге арналган. Буға бүңтырылып пісірілген та- гамдарда минералды заттар аз ыдырайды, еондыңтан олардың күндылың сапасы жоғары болады.

ТМД елдеріндегі машина жасау өнеркәсібі бумен өң- дейтін маркалары ПЭСМ-2, АПЭСМ-1, АПЭ-0,23-0,1, АПЭ-0,23А аппараттарын шыгарады.

АПЭСМ-2 - модульдендірілген, секдиялы, электрлі бумен тамақ пісіретін аппарат. Бүл аппарат екі секция-

159

дан түрады. Эр секцияның ішінде тотықпайтын болат- тан жасалынған жүмыс камералары бар. Камералардың ішіне алмалы-салмалы үш бүрышты темірге орнатылған толыңтай торланған ыдыстар қойылады. Олар қақпақ- пен жабдыңталған. Камераның алдыңғы жағы есікпен жабылады. Бу генераторындағы су төрт электрңыздыр- ғышпен қыздырылады. Генератордан ш ыққан бу қүбы- ры арңылы камераға беріледі. Пайда болған конденсат ыдыстың түбіне жиналады да, арнаулы ңүбыр арңылы сыртқа шығарылады (12.8-сурет).

В-Б

12.8-сурет. АЛЭСМ-2 бумен пісіру аппараты:

1 — жапцыш; 2 — электрцыздыргыштар; 3 -б у генераторы; 4 — аяқшалар; 5 - камера есігі; 6 — бу генераторыньщ есігі;

7 - ццлып; 8 - негіз; 9 - басцару батырмасы; 1 0 - жерге цосу бцрандасы; 11 — электрцыздыргыштар цоршауы;

12 — цоректендіру сыйымдылыгы; 13 — бацылау датчигі; 14 —бу ццбыры; 1 5 - торлы сотейник; 1 6 - ыдыс цою беті;

17— пісіру камерасы; 18 — сотейник; 19 — цацпац;20 - конденсат шыгару ццбыры; 21 - хабарлау шамы;

22 — ажыратцыш; 23 - ажыратцыш160

Маркасы АПЭСМ-1 аппараттың қүрылымы мен жү- мыс істеу төртібі АПЭСМ-2 аппаратына үңсас.

АПЭ-0,23А аппараты рамаға бекітілген екі камерадан түрады. Тамак, пісіретін камералардың астыңғы жағын- да бу генераторы бекітілген. Генераторда өндірілетін бу екі қүбыр арқылы камераға беріледі, ал конденсат ңү- быр арқылы сыртқа агызылады.

Бумен тамаң пісіретін аппараттардың техникалың сипаттамалары төмендегі 12.2-кестеде берілген.

12.2-кестеКөрсеткіштер Өлшем бірлігі АПЭ-0,23А-01 АПЭСМ-2

Жұмыс камерасының пайдалы көлемі

0,23 0,20

Жүмыскамерасындағы секция саны

4 4

Аппаратты қыздыру уақыты

сағ. 0,3 0,3

Қуат мөлшері кВт 7,5 10,0Сыртңыөлшемдері:ұзындыгыенібиіктігі

мм

9008001500

8408001650

Массасы кг 180 240

Ж іңіш ке шцжық ( сосиска) пісірет ін аппарат т ар

Бүл аппараттар қатарына ҒЕ-11 деп аталатын аппарат жатады (11.12-сурет). Аппараттың жылу саңтау қабаты- ның ішінде төрт бүрышты пісіру ыдысы бар. Осы ыдыс- тың іш іне төрт электрңыздырғыш , ал электрқыздыр- ғыштар су ішіне орнатылган. Аппаратңа өнім еқіге бө- лінген торкөзді сыйымдылықтар ішіне салынады.

Аппараттағы тамақ пісіретін ыдысқа су ңүйып, ңаңпа- ғын жауып қосңыштар арқылы электрқыздырғыштар- ды іске ңосады. Аппараттағы су қайнағаннан кейін он- дағы электрңыздырғыштардың ңуаты азайтылып, кай- наған суға өнім салынады.

11 - 48 * 161

12.9-сурет. ҒЕ-11 жіңішке шцжъщ (сосиска ) пісіру аппараты: 1 — цайнату сьійымдылыгы; 2 — тор сыйымдылъщ;

3 - иіамдар; 4 - ашылу ңақпагы; 5 - электрқыздыргыиітар;6—ажыратцыш; 7— топсалы қақпақ; 8 - тцтңа; 9 - қаптама

12.4. Кофе қайнату аппараттары

Ж үмыс істеу тәртібіне байланысты кофе ңайнату ап­параттары үздіксіз және кезеңді болып екіге бөлінеді. Та- мақтандыру кәсіпорындарында маркасы КВЭ-7 кофе ңай- нату аппараты кеңінен пайдаланылады. Аппарат қайна- ту сыйымдылығынан, ңаптамадан, арасындағы жылу сақтау ңабатынан түрады. Қыздыру элементтері ыдыс- тың астыңғы жағына орналастырылған. Кофе қайнату үш ін сыйымдылықңа су ңүйылып, аппараттың ңақпағы жабылып, қыздырғыштар іске ңосылады. Су қайнаған кезде су булары ңайтармалау ңүбыры арңылы жоғары көтеріліп, өзімен бірге суды тасымалдайды. Содан кейін су қайтарғышқа соқтығып, үнталған кофе үнтаңтарынан тамаңтың және хош иісті заттарды өзіне сіңіріп, сүзгіден өтіп, аппараттың астыңғы бөлігіне ағады.

Осы іш імдік 60-80 °С температура аралығында түраң- талып үсталынады. Дайын болған кофе кран арңылы ыдыстарға қүйылып алынады (12.10-сурет).

162

D12.10-сурет. КВЭ-7 электрлі кофе цайнату аппараты:

I — кран; 2 — термореттегііи; 3 — шам; 4 — цайтаргыш;5 — цацпац; 6 - сцзгі; 7 — қайтарма тцтік; 8 - цайнату

сыйымдылыгы; 9 — корпус; 10 — цалпац;I I — электрцыздыргыш; 12 — ажыратцыш, 13 — у с те л

Ж алпы кофе ңайнату аппараттары төрт түрлі болып ж асалады : ком прессионды (ЭКК), гей зер л і (ЭКП), сүзгілі (ЭКФ) жене вакуумды (ЭКВ). Олардың техника- лық сипаттамалары төмендегі 12.3-кестеде көрсетілген.

12.3-кестеКофе қайнату аппараттарының негізгі көрсеткіштері

Кофе қайнату аппараттарының негізгі көрсеткіштері

Түрі Дайындалынған кофе мөлшері, л

Электр қуатының меншікті шығыны,

Вт.сағат/лДайындау уақыты, мин.

экк 0,2 200 . 9,60,5 150 9,6әкп 0,8 120 9,61,0 110 9,61,2 100 9,6экв 0,5 160 9,60,8 160 9,6

ЭКФ 0,2 150 110,5 120 11

163

Вакуумды кофе қайнату аппаратында ыстың су жэне бу қысым күшімен кофе үнтақтарының арасымен бір рет өтеді де, вакуумдағы сыйымдылық ішіне дайын кофе қү- йылады. Компрессиялық аппаратта қысым жасалынып су немесе бу кофе үнтаңтарынан бір рет өтеді. Гейзерлі аппараттарда бу мен ыстьщ су кофе үнтаңтарынан бірне- ше рет өтеді. Сүзгілі аппараттағы сүзгідегі кофе үнта- ғынан ыстың су мен бу бір рет өтеді. Гейзерлі аппарат- тың көрінісі 12.11-суретте берілген.

12.11-сурет. Гейзерлі аппарат:

1,2,3,16 — бцрандалар; 4 - термореттегіш; 5 — тірек;6 — электрқьіздыргыш; 7-гайка; 8 — жылжымалы шайба; 9 - клапан; 1 0 - гейзер; 11 — торлы цилиндр; 12 — корпус;1 3 - цацпац; 14 — тцтқа; 1 5 - цилиндр цацпагы; корпус

тцтцасы; 18 — бекіткіш; 1 9 - жалгау сымы

Компрессияльщ аппарат түрі 12.12-суретте, ал шы- ғыс кофесін дайындау аппараты 12.13-суретте көрсе- тілген.

164

т Лі12.12-сурет. Компрессиялыц кофе цайнату аппараты:

1 — сыйымдылыц; 2 - ццм; 3 - корпус; 4 - стацандар; 5 — термореттегіш; 6 - электрцыздыргыш

®) о -6

э)

12.13-сурет. Кофеніц шыгыс тцрін дайындау аппараты:а - жалпы көрінісі; э — кинетикалыц сцлбасы;

1 — электрцыздыргыш; 2 - корпус; 3,6 — цыстырмалар;4 - клапан; 5 - цацпац; 7—торша; 8 - мөлшерлегіш;

9 - стацан; 10 — термореттегіш; 11— табан; 12 — шнур; 13 — индикатор; 1 4 - мармит; 1 5 - ті/тік

165

13-тарау. ҢУЫРУ-ПІСІРУ ЖАБДЫҚТАРЫ

13.1. Жылу процестерінің негіздері

Қуыру-пісіру процестері тамақты 150-350 °С аралы- ғында өңдеп дайындауға арналған.

Осы процестер мен жабдықтардың жіктелуі 13.1-кес- теде көрсетілген.

13.1-кесте

Жылу процесініқ түрі Пайдаланылатынжабдық

Куыру беттерінің, камераларының

температурасы, =СЖай қуыру Табалар, пештер,

фритюрницалар150-300

Бүқтыру -

Шала бүқтыру -

Пассерлеу -

Фритюрде қуыру Фритюрницалар 160-200Пісіру Пісіру-қуыру сөрелері,

қуыру аппараттары, фритюрницалар

160-350

Мүндай жабдыңтар қатарына өнімдерді маймен қуы- руға арналған табалар (фритюрницалар), тамаңты ңуырып пісіретін сөрелер, кәуап дайындау пештері және байы- тылған нан мен бәліштер пісіретін автоматтар енеді.

13.2. Табалар

Табалар өнімдерді ж ылуөткізгіш тік әдіспен ңуыруға арналган. Табалар төмендегідей технологиялың талап- тарға сай болу керек: ңуыру бетінің температурасы бір- келкі; ңуыру беті тегіс және көлденең деңгейде; ңуыру бетінің температурасы - 150-250 °С; бүл аппаратта өнімді маймен қуыруға болмайды.

166

Табалар тікелей немесе жанама түрде кыздырылатын болып екі топқа бөлінеді. Сонымен бірге, табалар газбен немесе электр күш інің көмегімен ңыздырылатын болып бөлінеді (13.1-сурет). Қ азіргі кезде маш ина жасау за- уыттары табалардың электрмен тікелей ңыздырылатын СЭСМ-0,2; СЭСМ-0,5; СЭ-0,45; СЭ-0,22маркалытабалар- ды шығарады.

а - тікелей қыздырылатыи электр табасы; э - тікелей қыздырылат ын газды таба; б—газда жанама цыздырылатын

таба; в — жанама қыздырылатын электрлі таба;1 - станина; 2 - тиеу шанацшасы; 3 — цацпац;

4 - электрцыздыру элементі; 5 — газ оттыгы; 6 — тцтін ццбыры; 7 - жану камерасы; 8 - корпус; 9 - жылу цабаты

СЭСМ-0,2 жене СЭСМ-0,5 модульдендірілген секция- лык электр табалары (13.2-сурет) тікелей қыздырыла- тын аппараттар. Олар тамаңтандыру кәсіпорындарын- да жекелей немесе технологияльщ тізбектер қүрамын- да да пайдаланылады. Аталған табалар - тік тертбүрыш- ты шойын ыдыстар. Ыдыс сырты ңапталған. Қаптау мен

167

шойын ыдыстын, арасында ж ы лу сақтау ңабаты бар. Таба ыдысының түбіндегі арнаулы іздерге электрқыз- дырғышсымдарыорнатылған. Табалар шойын тіреуіш- ке ш арнирлі түрде бекітілген. Таба табанының темпе- ратурасын арнаулы жылу реттегіш арқылы түраңтан- дырады.

13.2-сурет. СЭСМ-0,2 модулъді секциялы таба:

1 - тірек аягы; 2 - цаптау; 3 —датчик; 4 — цацпац;5 - цацпац тцтцасы; 6 — басцару батырмасы; 7 —рама;

8 - 1/стел; 9 - шойын таба; 1 0 - цыздыргыш; 1 1 - аударуццрылымы

Табалар сыртңы өлшемдері мен қуаттары жағынан ғана өзгешеленеді.

СЭ-0,45 және СЭ-0,22 маркалы (13.3-суреттер) модуль- дендірілген, секциялың электр табалары.

СЭ-0,45 табасы - рамаға орнатылған төрт бүрышты қуыру ыдысы. Оның ыдысының түбіне электр жылыт- қы ш тары бар арнаулы кассеталар орналастырылған. Ыдыстың астына берілетін ңызудың температурасы ав- томатты түрде реттелінеді. Табаның ауыспалы механизмі мотор-редуктордан және бүрандалы беріліетен түрады. Ыдыстың беті қаңпақпен жабылған.

СЭ-0,22 табасының күрылымы да СЭ-0,45 табасының қүрылымына үңсас. Олар бір-бірінен ауыспалы механизм- дерімен ғана ерекшеленеді.

8 9 10 1 1

168

9 8

13.3-сурет. Электрлі СЭ-0,45 табасы:

1 - цаптау; 2 - қақпақ; 3 — батырма; 4 — батырма;5 - шам; 6 — датчик; 7 - ңысқыштар блогы; 8 — жерге жалгау цысцышы; 9 — электр аппаратурасы салынган

бөлік; 1 0 - табан

Табалардың техникалы ң сипаттамалары төмендегі13.2-кестеде келтірілген.

13.2-кесте

Көрсеткіш Өлшембірлігі СЭСМ-0,2 СЭСМ-

0,5 СЭ-0,22 СЭ-0,45 сгсм-0,5 АТЭ1Д

Таба табаныньщ ауданы

м 0,2 0,5 0,22 0,45 0,5 14

ТабаныңС Ы Й Ы М Д Ы Л Ы Ғ Ы

л 30 80 25 90 90 300

Қүаты кВт 6,0 12,0 5,0 11,50 2,85 45,5Табаны жүмыс температурасына дейін кыздыруға кететіы уақыт

мин 20 25 30 30 30 10

Сырткыөлшемдері:үзындығыенібиіктігі

мм 1050840880

1470840860

500800330

1200800450

1470840

19101490

Массасы кг 185 275 100 220 -

169

13.3. Ж ВЭ-720 ай н ал м ал ы электрлі ңұйм аң пісіруап параты

Бүл аппарат төрт бүрышты пішінді күймаңтар пісі- руге арналған. Аппарат барабанының ішіне электрқыз- дырғыш тар салынып, солар арңылы барабан қызады. Айналмалы барабан үстіне арнаулы сыйымдылықтан сүйың қамыр қүйылып пісіріледі. Аппараттың жетегі электрңозғағыштан, редуктордан, екі шынжырлы бері- лістерден және рейкалың берілістен түрады.

Бактағы сүйық қамыр науаның көлбеу түсына бері- леді де, барабанның сырты бетіне жайылады. Айналып түрған ыстық барабан бетіндегі қүймақ таспасы піседі. Піскен таспа барабанның үстінде қырғыш пышақ арқы- лы бөлінеді. Бүдан соң қүймақ өз салмағымен төмен тү- седі (13.4-сурет).

• А-А '

13.4-сурет. ЖВЭ-720 щ ймаң пісіру аппараты

Ж үмысты бастаудың алдында аппараттың техника- лык жане санитарлық жағдайы тексеріледі. Бөлгіштің, кесу пышағының, кырғыш тың жүздеріне және науаға май жағылады. Науаның сауытына берілетін еудың кра­ны апіылады. Бүдан соң электрқыздырғыштар ток көзіне170

ңосылады да, барабан беті бірқалыпты кызуы үшін же- тектің электрқозғағышы іске ңосылады. Барабан қыз- ған соң бакқа ңамыр қүйылады. Науаны барабанға жа- ңындатып, ңамырдың ңалай беріліп жатқанын реттейді. Қамыр барабанның бетіне үздіксіз беріліп түруы керек. Жүмыс барысында ңабылдаушы науа мен бактағы қа- мырдың деңгейіне назар аударып отыру кажет. Сондай- ақ, кесетін, ңыратын пышаңтардың тазалығын да бақы- лау ңажет. Ж үмыс соңында аппаратты ток көзінен ажы- ратады, науаға судың берілуін тоңтатады, бак пен науа­ны ыстық сумен жуып, сүртіп қүрғатады.

Маркасы ЖВЭ-720 күймақ пісіру аппараты ВЖПІЭ- 675 аппаратынан қүрылымдың өзгешеліктерімен ерек- шеленеді. Барабан бетінің кызуы оның ішіне орнатыл- ған электрңыздырғыштар арңыльі жүргізіледі. Барабан бетінің белгіленген температурасы арнаулы тетіктер ар- қылы түрақтандырылады.

13.4. М аркасы Т К Ж конвейерлі пеш

ТКЖ аппараты (13.5-сурет) ет тағамдарын ңуырып пісіруге арналған. Ол ет қуыру камерасынан, қуырыла- тын етті және дайын тағамды өңдеуге арналған үстел- ден және транспортердан түрады.

Пештің камерасындағы температура камераның ішіне орнатылған кварц электрңыздырғыштарының көмегімен түраңтандырылады. Камера ішіндегі су буын сыртңа шы- ғару үшін камерата желдеткіш орнатылған. Тамақты ңуырып пісіретін аппараттардың техникалың сипаттама- лары төмендегі 13.3-кестеде келтірілген.

13.3-кестеКөрсеткіштер Өлшем

бірлігі ВЖШЭ-675 ЖВЭ-720 ЛБН-1 МБН-780 ПКЖӨыімділігі: қүймақ пісі- рілгенде котлет пісірілгенде

дана 675 720 780

171

Толық куаты Вт 15400 15400 - 16000 58700Электрқызд.куаты

Вт 15000 15000 - 15000 58500

Барабанбетініңжұмыстемпературасы

UC 190 190 190 190

Барабаннын,айналымжиілігі

айн/мин. 1,9 1,9 3 1,9

Сыртқыөлшемдері:ұзындығыенібиіктігі

мм

960760

1300

1000700

1300

9309601520

215020501660

44008001400

13.5. Фритюрницалар

М аркасы ФЭСМ-20 модульдендірілген, секциялы электр фритюрницасы тағамдарды майлы ортада ңуырып- пісіруге арналған. Фритюрницалар арнаулы негізге ңон- дырылған (13.6-сурет).

Аппараттағы майды ңыздыру үш электрқыздырғыш арқылықамтамасызетіледі. Олар тамақ қуырып-пісіре- тін астаудың төменгі жағынан біршама жоғары орнаты- лады. Осының нәтижесінде аппараттың төменгі қаба- тындағы майдың температурасы 8 °С-дан аспайды. Ал172

астаудың үстіңгі жағындағы майдың ңызуы 160-18 °С-қа дейін көтеріледі.

13.6-сурет. ФЭСМ-20 фритюрницасы

1 -рама; 2 - цаптама; 3 — қыздьіру-қуыру веннасы;4 — тэндер; 5 - торлы себет; 6 - тэн цстагыш; 7—цстел;

8 — термореттегіштің баллоны; 9 — майтцндыргыш;1 0 - сузгі; 11 — кран; 1 2 - аяқтары; 13 — төгетін

бөшкеМаркасы ФНЭ-0,5 электр фритюрницасы - көлемі ша-

ғын, секциялы, модульдендірілген аппарат. Аппарат беті алмалы-салмалы ңақпаңпен жабылған. Оның жүмыс істеу тәртібі мен қүрылымы ФЭСМ-20 фритюрницасына үңсас. Мүндағы майдың ңыздырылуы бір электрңыздырғыш- тың күшімен жүзеге асырылады. Тамаңты ңуырып-пісі- руторкөзді ыдыста орындалады.

Фритюрнйцалардың техникалың сипаттамалары тө- мендегі 13.4-кестеде келтірілген.

173

13.4-кестеКөрсеткіштер Өлшем

бірлігі ФЗСМ-20 ФНЭ-5 ФЭ-20 ФЭ-20-011 2 3 4 5 6

Аппаратастауынақұйылатынмайдықмөлшері

л 20 8 20 20

Майдыкыздыруғакететінуаңыт

мин 20 25 14 14

13.6. Т ам ақ пісіретін сөрелер

Қуыру және пісіру сөрелеріне мынадай талаптар қо- йылады: сөренің камерасындағы барлың нүктелердегі температуралық өріс бірдей болу керек; өрістегі темпе­ратура 150-350 °С аралығында болу керек; сөредегі темір беттер тегіс және көлденең бағытта болу керек; сөре ка- мерасында өнімнен шығатын туынды буды сыртңа шы- ғаратын құбыры болуы ңажет; әр түрлі нан өнімдерін пі- сіруге керекті ылғалдау күрылымы болуы қажет.

Сөрелердің пісіретін өнім түріне байланысты қүры- лымдары әр түрлі болады (13.7-сурет). Сөрелердің іщін- дегі қыздыру агенті табиғи немесе жасанды түрде ңоз- ғалуы мүмкін.

Ж ылу агенті болып ауа немесе бу мен ауа ңоспасы қол- данылады.

Бүл сөрелердің ШЖЭСМ-2К, ШЖЭ-0,85, ІИЖЭ-0,85-0,1, ШЖЭ-0,51, ШЖЭ-0,51-0,1, ШПЭСМ түрлері шығарылады.

М аркасы ШЖЭСМ-2К м одульдендірілген бөлікті сөрелер мал етін, балыңты және кондитерлік тағамдар- ды қыздырып пісіруге арналған (13.8-сурет). Сөретехно- логиялың желілерде немесе жеке пайдаланылады. Сөре сыртында жылу саңтау қабаты бар екі камерадан түра- ды. Камералардың беті ңаңпаңпен жабылады. Ж үмыс камераеының жоғарғы және төменгі жағында электр- ңьіздырғыштар орнатылған. Сөренің камераларындағы ауаның температурасы автоматты түрде реттеледі.

Маркасы ӘШ-ЗМ электр сөресі. Бүл сөре кондитерлік тагамдарды жөне байытылған нан өнімдерін пісіруге ар- налған.174

13.7-еурет. Сөрелердің сцлбалары:а ,э - жылу тасу агенті табиги цозгалыста болатын сөрелер; б, в, г, г - жылу тасу агенті жасанды тцрде цозгалатын сөрелер; 1 — жцмыс камерасы; 2 — таба

беттер; 3 - қыздыру камерасы; 4 - цыздыру элементі;5 - цыздыру арнасы; 6 — электрцыздыргыш; 7 - желдеткіш; 8 - камера корпусы; 9 - жылусацтау цабаты; 10 — цаптау;11-б у генераторы; 12 —бу тарату ццбыры; 1 3 - инфрацызыл цыздыргыш; 14 — тор; 15 — есікіие; 1 6 - тцтін шыгу жеці;

17 - темір бет; 1 8 - газ оттыгы

Сэре тәуелсіз үш жүмыс камерасынан түрады. Каме- ралардың жоғарғы, төменгі жақтарьінда электрқыздыр- ғыш тар орналастырылған. П ісірілетін өнімдер темір беттерге салынып, камераларға қойылады,

Сөрелердің техникалы қ сипаттамалары төмендегі13.5-кестеде келтірілген.

175

4.5-кестеКөрсеткіштер Өлшем

бірлігі ШЖЭСМ-2К ЭШ-3 ЫШЭСМ-З ШЖЭ-0,85Қондырылғанқуат

Вт 9600 16200 14000 12000

Жұмыскамерасыныңсаны

дана 2 3 3 1

Сырткыөлшемдері:ұзындығыенібиіктігі

мм

8308001500

151511701580

120010001630

500800980

Салмағы кг 270 550 480 140

13.8-сурет. ШЖСЭМ сөресі:

1 - жогаргы цыздыргыштар; 2 - қуыру камерасы;3 - тпцтца; 4 - таба; 5 — жылу сақтау цабаты; 6 — тор;

7 - төменгі цыздыргыштар; 8 - табан беті; 9 - саймандар салу coped; 10 — есік; 11— аяцшалар

176

14-тарау. ӘМБЕБАП ЖЫЛУ АППАРАТТАРЫ

14.1. Электр пештерінің жіктелуі

Пештер эр түрлі аспаздың операциялар өткізуге бо- латын эмбебап жылу аппараттарына жатады. Оларды ңыздыруға керекті отын түріне байланысты олардың ңү- рылымдық өзгешеліктері өр түрлі. Пеш беттері шойын материалынан жасалады.

Пештер үш түрлі болып жасалады: электр күшімен (I тип), жанған газ ңуатымен (II тип) және ңатты отын- мен ңыздырылатын (III тип).

Тамаңтандыру орындары негізінен еекциялы, модуль- дендірілген және модульді, функционалдың сыйымды- лықты пештермен ңамтамасыз етілген.

Электр плиталары ңүрыльшы жағынан бір-біріне үңсас болып келеді, тек пішінімен, пештердің геометриялың өлшемдерімен ғана ерекшеленеді.

М аркасы ПЭСМ пеш терінің тамақ өңдеу беті өзара ңиылыстырылған дөңгелек немесе төрт бүрышты таңта- лардан түрады.

Маркасы ПЭСМ-4ШБ және ПЭСМ-4Ш пештері жеке немесе технологиялық желілердің ңүрамында пайдала- нуы мүмкін. Бүлардың таңталары рамаға бекітілген. Цыз­дыру беті екі блоктан түрады және топсалар арңылы пеш қорабына бекітіледі (14.1-сурет).

Тамаң пісіру сөресі камера тәріздес. Сөре камерасын қыздыру жеке-жеке ток көзіне ңосылатын электрңыз- дыргыштар арңылы жүргізіледі.

ПЭСМ-4Ш пеші ңүрылымы мен жүмыс істеу тәртібі жағынан ПЭСМ-4ШБ пешіне үңсас.

12- 48* 177

14.1-сурет. Бөлікті модулъдендірілген электр пеші:

ПЭСМ-2 және ПЭСМ-2К пештері өзара біріктірілген бір блоктан түрады, екі таңтасы бар, біраң тамаң пісі- ретін сөрелері болмайды. Пештер пішіні төрт бүрышты немесе дөңгелек болып келеді.

ПЭ-0,51, ПЭ-0,51-01, ПЭ-0,17, ПЭ-0,17-01 пештері та- ғамдарды функционалдың және басқа да сыйымдылық- тарда өңдеуге арналған. ПЭ-0,51, ПЭ-0,17 пештері мо- дульдендірілген басқа аппараттармен біріктіріліп орна- тылады, ал ПЭ-0,51-01 пеші арнаулы негізге орнықты- рылады. ПЭ-0,51-01 пешінде үш конфорка, ал ПЭ-0,17 пешінде бір конфорка бар.

ЭП-2М деп аталатын электр пешінің негізгі жүмыс бөлігі болып алты конфоркадан түратын қыздыру беті мен қыздыру сөресі есептелінеді. Пеш төрт жағынан да ңалңанмен коршалған. Конфоркалар үш сатылы пакет- тік қосқышпен жабдыңталған. Соның арңасында кон- форкалардың ңуатын 4:2:1 ңатынасында реттеуге бола­ды. Сөре ж ы лу саңтау ңаптамасы бар іш іне электр- қыздырғыштар орнатылған қос қабырғалы камера тәріз- дес болып келеді. Сөренің ішіндегі температура арнау­лы қүрылыммен 10-нан 35 С арасында өзгере алады.

178

ЭП-7 және ЭП-8 пештері шағын тамақтандыру орын- дарында пайдаланылады. ЭП-7 пеші екі конфоркасы және ңыздыру сөресі бар аппарат, ал ЭП-8 пешінде бір конфорка мен соре бар.

Тамақтандыру орындарында модульдендірілген, сек- циялы ПГСМ-2Ш және ПГС-2МА газ пештері де пайда­ланылады. ПГСМ-2Ш пеші - ңыздыру бетінің астына ор- натылған екі оттығы бар аппарат. Қыздыру бетінің астын- дағы керамикалық тақтайшалар қосымша жылу тарату беті болады. Қыздыру беті шойыннан жасалынған.

Пештің сөресі - есігі бар қос ңабатты ңорап. Сөре ка- мерасының астына инжекциялық оттың орналастырыл- ған. Оң жағында ңүрал-сайман салынатын бөлік бар. Сөре газ автоматикасымен, температуралық көрсету датчик- терімен жабдыңталған.

ПГС-2МА газ пеші арңауга орнатылған екі шойын ңыздыру бетінен қыздыру сөресінен және газ жану ңү- рылымынан түрады (14.2-сурет). Пештің сыртңы ңап- тамасының ішінде жылу саңтау ңабаты бар.

Қатты отын жағылатын маркалары N1, N21A, 216, ПСТ-2,5 және ПСТ-1,5 пештерінің ж алпы көріністері төмендегі 14.2-суретте берілген.

179

э)

14.2-сурет. Маркасы ПГС-2МА бөлікті газ пеші:

а - артынан цараганда; э — алдынан цараганда; 1 - аяцша; 2 - айна; 3 ,6 ,1 1 - жылу сақтау цабаттары;

4 — ауареттеу тетігі; 5 - оттық тцтатцыш; 7 - сэре табаны; 8 - пісіру сөресі; 9 —есік; 10 — төсем оттыгы; 12 — пісіру төсемі; 13 — батырма; 14,19 — сацтандыру автоматика блоктары; 15 — тцтін ццбыры; 16 — ауа реттегіиіі; 1 7 - тцтату терезесі; 1 8 - тцтін шыгару

ццбыры; 20 - оттыц краны; 21 - газ ццбыры

180

15-тарау. СУ ЖЫЛЫТУ ЖАБДЫҚТАРЫ

Қайнаған су тамаңтандыру көсіпорындарында ж иі ңолданылады. Олар тамаң пісіруге, шай, кофе дайын- дауға, басқа тағамдарды пісіруге қажет.

Тамақтану орындарындағы су жылыту аппараттары төмендегідей болып жіктеледі:

• қыздырылған судың температурасына байланысты су жылыту және су қайнату аппараттары;

• жұмыс істеу тәртібі бойынша кезеңді немесе үздік- сіз жүмыс істейтін аппараттар;

• ңыздыру элементіне байланысты қатты отын жа- ғылатын, газ жағылатын, электр энергиясы немесе су буы арңылы жүмыс істейтін аппараттар;

15.1-сурет. КН-60М су цайнату аппараты:

1 — кул сыйымдылыгы; 2 - тор; 3 - кран; 1 — су цайнату сыйымдылыгы;4 - с у цыздыргыш;5-оттықцбыр; 6 -цацпац

181

• автоматтану дәрежесі бойынша автоматтандырыл- ған, жартылай автоматтандарылған және автоматтанды- рылмаған аппараттар.

Маркасы КН-60М кезеңді су қайнату аппараты (15.1- сурет) астында оттығы бар цилиндр тәріздес болады. Бүл аппараттың жүмысы самаурын жүмысына үңеас.

Ү здіксіз жүмыс істейтін су ңайнату аппаратының жалпы көрінісі төменде (15.2-суретте) берілген. Мүнда А мен Б сыйымдылығы В түтігімен жалғасқан.

15.2-сурет. Үздіксіз су цайнату аппараты:

1 —су цайнату сыйымдылыгы; 2 — ыстыц су сыйымдылыгы; 3 — су ццбыры; 4 - цалтцы; 5 — ццбыр; 6 — ыстыц су краны;

7 - цайнаган су краны; 8 - жылу беру ццрылымы;9 — цоректендіру ццбыры; 10 — корпус

Аппарат жүмыс істеп түрғанда А сыйымдылығында үнемі суық су, ал Б сыйымдылығында ңосымша Г сы- йымдылығынан немесе Б сыйымдылығының жоғары жа- ғынан ңайнаған су мен ж ылы су болады. Б сыйымдылы- ғында жылы су болуы үшін ондағы суға арнайы бетінен

182

жылу беру керек. Сонда жылу беру бетіне жаңын жердегі судын, температурасы сыйымдылықтағы судың орташа температурасынан жоғары болады. Температурасы жоға- ры судың тығыздығы ж еңіл болғандыңтан, сыйымды- лыңтың жоғары ж ағы на жиналады. Температураның әсерінен Б сыйымдылығындағы судың температурасы А сыйымдылығындағы судан жоғары болады. Темпера­тура әсерінен судың көлемі жоғарылап, Б сыйымдылы- ғындағы судың деңгейі А сыйымдылығындағы судың деңгейінен жоғарылап, артылған су Г сыйымдылығына қүйылады. Осы сыйымдыльщтар бір-бірімен байланыс- ты болғаннан соң олардағы судың деңгейі мүздай судың арқасында теңеле бастайды. Б сыйымдылығындағы су қатты ңайнап кетсе, Г сыйымдылығына қайнамаған ыссы су ңүйылуы мүмкін. Сондықтан аппаратты жобалаған кезде су деңгейінен ж оғары Е кесіндісінің мөлшерін дүрыс таңдау ңажет. Егер бүл кесіндінің мөлшері аз бол- са, Г сыйымдылығына тек қайнамаған ыссы су жинала­ды, ал көп болса, Г сыйымдылығына қайнаған су төгіл- мейді.

М аркасы КНЭ-25 (КН Э-50) (15 .3-сурет) электр кайнатңыш тары цилиндрлі корпустан оның іш індегі қоректендіру қорабы, су қайнату ыдысы және қайнаған су жинау сыйымдылығынан түрады. Қоректендіру сы- йымдылығындағы судың деңгейі бірңалыпты болу үшін онда қалтқылық механизм пайдаланылады. Су қайнату сыйымдылыгы мен ңайнаған су сыйымдылығының ара- сы диафрагмамен бөлінген. Су кайнату сыйымдылығы- ның ішінде үш электрқыздырғыш орналастырылған.

183

15.3-сурет. КНЭ-25 (КНЭ-50) цздіксіз су цайнату аппараты: 1 — цайтаргыш; 2 — гайка; 3 - цацпац; 4 — цалтцы; 5 —су

деңгейін реттеу клапаны; 6 — электрцыздыргыш;7 - басцару автоматикасы; 8 — деңгей электродтары;

9 - цоректендіру цорабы; 10- с у тарату краны;11 - диаграмма; 12 — агызу тетігі; 13 — тцтік;

14 — цоректендіру тетігі; 1 5 - жуу жеці; 1 6 - мцздай су тетігі; 17 — корпус; 18 — цалтцы

Газбен ңыздырылатын КНГ-200У ңайнатңыштың жал­пы көрінісі төмендегі 15.4-суретте берілген.

184

15.4-еурет. Газбен қыздырылатын КНГ-200У су цыздыруаппараты:

1 — негіз;2 - с у жеңі; 3 — тцтік;4 - сыйымдылыц;5 - мцздай су щбыры; 6 - клапан; 7 - цабыргалар;

8 — корпус; 9 — цайнаган су сыйымдылыгы; 10 — цацпац; 11 — тцтін щбыры; 12 — цацпац; 1 3 - цоректену цорабы; 14 — кран; 15 - с у цыздыргыш; 1 6 - цайнаган суалу жеңі;

17 — ыстыц су краны; 18 — цалтцы

Қайнатқыштардың техникальщ сипаттамалары төмен- дегі 15.1-кестеде келтірілген.

13- 48* 185

15.1-кестеКөрсетк і штер Өлшем

бірлігі КНТ-200У КНГ-200У КНЭ-25 КНЭ-50 КНЭ-100 КН-60М

Өнімділігі к г /сағ 200 j 200 25 50 100Қы зды ру уақы ты сағ 0 ,3 3 ...0 ,5 1 0,25 0 ,1 7 ...0 ,2 5 0 ,1 7 ...0 ,2 5 0,33 1

Кчаты кВт 3 6 12Қ айнағав сусы йымдылығыньщкөлемі

дма 7,6 7,6 22 36

Сыртқыөлшемдері:үзындығыенібиіктігі

мм

540540

1360

525450

1640

427303622

427303702

524514

1255

4204001140

Салмағы к г 58 70 16,4 17,2 43 25

Су қыздыру аппараттары ағынды немесе сыйымды- лықты болып бөлінеді. Олар суды 90 °С-ңа дейінңызды- рады. Мүндай су ыдыс-аяқ жуатын машиналарда кеңі- нен пайдаланылады.

Маркасы НЭ-1А су ңайнату аппараты - цилиндр кор- пусты ңаңпаңпен жабылған сыйымдылық. Су ңақпақ іші- не орналастырылған электрңыздырғыштар арқылы кыз- дырылады. Судың температурасы реттелінеді (15.5-сурет).

15.5-сурет. НЭ-1А электрлі су цыздыргыш:1 - суга жалгау жеңі; 2 —цаптама; 3—су цыздыргыш;

4—электрцыздыргыш; 5 — ыстыц су агызу краны; 6 — цацпац;7—датчик; 8 — жылу сацтау цабаты; 9 — цыздыргыштар бекітілетін цацпац; 10 — электрцыздыргыш; 11— шам; 12 — термохабарлау датчигі; 13 — автоматика блогы

186

Маркасы НЭ-1Б аппаратының өнімділігі төмен, ал қү- рылымдың ерекшеліктері жоғарыдағы аігпараттағыдай.

Бүлардың техникалық сипаттамалары төмендегі 15.2- кестеде келтірілген.

15.2-кестеКөрсеткіштер Өлшем бірлігі НӘ-ІА НЭ-ІВ

Өнімділігі дм^/сағ 160 80Судың температурасы ас 90...95 90...95Электрқыздырғыштар дана 9 6саныҚуаты кВт 18 12Сыйымдылық көлемі Дм** 33 25Сыртқы елшемдері: ммұзындығы 605 605ені 385 385биіктігі 675 600Салмағы кг 65 60

16-тарау. САУДА ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАБДЫҚТАР

16.1. Көтеру, тасымалдау жабдықтары

Тамаңтандыру орьшдарындағы көтеру, тасымалдау жаб- дыктарының жіктелуі төмендегі 16.1-кестеде берілген.

16.1-кестеЖіктелу көрсеткіші Жабдықтар тобы Жабдықтардың аты

Қолдану мақсаты Жүк көтеру Шығырлар, тальдер, тельферлер, лифтілер, көтеру қондырғылары, элеваторлар

Тасымалдау Конвейерлер, гравитадиялы қондырғылар, жүк арбашалары

Тиеу-түсіру Тиеу қондырғылары, үймелеу, жинау қүрылымдары

Жүк тасымалдау бағыттары

Тік Шығырлар, тальдер, лифтілер, көтергіштер, элеваторлар

Көлденең Конвейерлер, гравитациялы қондырғылар, жүк тасымалдау арбашалары

16.2. Механикалық тасымалдау қондырғыларынесептеу

Таспалы конвейердің жалпы өнімділігі мына форму­ламен анықталынады, кг/с:

& = Fvp<p, [2.26]

мүндағы Ғ - таспа үстіндегі сусымалы ж үктің ңима ауда­ны, м2;

v - таспа жылдамдығы, м /с;

188

р - ж үктің көлемдік тығыздығы,кг/м3;<р - таспа бетін пайдалану коэффициента.Ж азың таспалы конвейердің өнімділігі (кг/с):

Ө = 0,04 В 2 v р, [2.27]

мұндағы В - таспа ені, м;Науалы таспаның өнімділігі,кг/с:

Ө = 0,0056 B 2v p [2.28]

Егер таспалы конвейермен дара заттар тасымалданса,

Q = G v k p/a, [2.30]

мүндағы G - дара заттың массасы, кг; а - дара заттардың арақашықтығы, м.Алдын ала жобалың есептеулерде конвейер жетегін-

дегі электр қозғаушының ңуатын мына формуламен анық- тауга болады (кВт):

N = 0 ( L + H ) K / ( 102), [2.31]

мүндағы Н - ж үк көтеру биіктігі, м;L - конвейер үзындығы, м.

Пластиналы конвейердің өнімділігін мына формула­мен аныңтауға болады:

Ө = 3,6 Ғ p v = 0,648 В 2С p v tgtp, [2.32]

немесе:

0 = 7 2 B 2v p C t g c p , [2.33]

мүндағы В - пластина ені;С - көлбеу жазықтықта қозғалған конвейер бетіндегі

жүктің қима ауданының өзгеруін ескеретін коэффициент;

189

р - ж үктің іш кі үйкеліс бүрышы; v - конвейер жылдамдыгы, м /с.Ш өмішті конвейердің өнімділігі:

мүндағы а - шөміштердің арақашықтығы, м, а — (2,5-2,0) һ ,Ш9

һш - шөміштердің биіктігі, м;і - шөміш сыйымдылыгы, кг;-0,85-0,90 - шөміш көлемін пайдалану коэффициента. Бүрандалы конвейер өнімділігі:

Ө = і>2/(4 6 0 ) 5 п р к , [2.35]

мүндагы D - шнек диаметрі, м;S - шнек ңадамы, м; п - бүранданың айналым жиілігі; р - тасымалданатын ж үктің көлемдік тығыздығы; k - бүранданың жазыңтыңңа көлбеу орналасуын ес-

керетін коэффициент.

16.3. Т ехнологиялы қ автом аттар

Саудада және тамаңтандыру орындарындағы процес- терді механикаландыру мен автоматтандыру жолында көптеген технологиялық автоматтар пайдаланылады.

Технологиялың автоматтар дайын өнімді сатуға және көптеген кулинарлың тағамдарды дайыіздауға арналган.

Өнімді алдын ала өлшемдеп, буып-түю олардың шы- ғынын азайтуға және тарату кезіндегі санитарлың жағ- дайды сақтауға эсер етеді.

Сусымалы азық-түліктерді өлшемдеу автоматтары. Бүл өнімдерді өлшемдеуге арналган технологиялың

желілерде өлшемдеу автоматтары, өлшемдеу және буып- түю автоматтары, автоматты салмаңтық мөлшерлегіш- тербар.

Ө = р у і / а , [2.34]

190

Маркасы ДРК-1 мөлшерлегіші (16.1-сурет) сусыма- лы өнімдерді 500 ж эне 1000 г-дың өлшемдермен да- йындауға арналған. Таразы механизмдері арнайы кор- пусңа орнатылған. Оның жоғарғы жағындағы таңтада қоректендіргіш (4) бар. Таразы бағанға (7) орнатылып, сырты ңоршалған. Қаптаманың сыртындағы терезеден(5) таразы механизмдерінің жүмысын баңылауға бола­ды. Таразы бағаны оның астындағы реттеуші дөңгелек- тер арңылы керекті деңгейге орныңтылады.

Бағанға таразы жүмысын жүргізуге арналған басңару пульті (6) орнатылған. Таразының жүдырыңшалы тарату- басңару білігі ңозғалысты электрңозғалтңыштан редук­тор, сына белдікті және тісті берілістер арңылы алады. Электрңозғалтңыш пен редуктор тербелмелі таңтаға қон- дырылған. Таразы аяқпен (8) басңару тетігімен жабдық- талған. Ол арқылы пакеттегі өнімнің түсуін реттейді. Та- разы ны ң қоректендіргіш і (4) тиеу ш анағынан және көлемдік өлшемдеу камерасынан (3) түрады. Бүл каме- раның жоғары және төменгі жағында қақпақтар бар.

16.1 -сурет. ДРК-1 таразысы

191

ДРК-1 таразысының жұмыс істеу тәртібі екі рет өлшем- деу әдісінен тұрады, алдымен көлеммен өлшеу, сонан соң таразынын, тең иъщты иінімен өлшемді дәлдеу.

Өнім шанаңңа (2) төгіледі де, көлемдік камераға тү- седі. Камерадаға өнім белгілі бір көлемді толтырған соң ж оғарғы ңаңпаң ж абы лады да, кам ераны ң астыңғы ңаңпағы ашылып, өнім тербеліс көмегімен астауша ар- ңылы арнаулы шөмішке түседі. Өнім белгілі бір мөлшер- ге жеткенде астауша қақпағы жабылып, өнімнің шө- мішке түсуі тоңтатылады. Өлшенген өнім қағаз пакет- ке түседі. Ш ашылған өнімге арналган жылжымалы жә- ш іктің (1) деңгейі жоғары немесе төмен реттелінеді.

Автоматты таразының техникалың сипаттамасы тө- мендегі 16.2-кестеде көрсетілген.

16.2-кестеКөрсеткіштері Сандьщ мөндері

Өнімділігі, кг/сағат 1500...1800Өлшемдеу шектері, кг 1-0,5Дәлдік класы 2Шектік ңателік, % 0,7Қуаты, кВт 0,4Сыртқы өлшемдері, ммүзындығы 935ені 800биіктігі 1950Массасы, кг 250

М аркасы А5-АФ Б өлш емдеу авт ом ат ыӨлшемдеу автоматтары ңатты немесе қағаз пакеттер-

ге өнімдерді өлшеп салуға арналған.М аркасы А5-АФБ автоматы (16.2-сурет) ңүмшекер

мен ж армаларды өлшемдеуге арналған. Оның негізгі түйіндері: пакет жасаушы (4) және буып-түю механизмі(6). Пакет жасаушы механизм іш кі (3) және (5) сыртңы пакеттер жасау механизмдерінен түрады. Буып-түю ме­ханизм! пакеттерді өніммен толтырып және оларды та­сымалдау конвейеріне (2) түсіреді. Өнімді өлшемдеу кө- лемдік мөлшерлегіш (1) арңылы жүргізіледі.

Автоматтың жүмыс істеу тәртібі оның технологиялың сүлбасында көрсетілген.192

16.2-сурет. Маркасы А5-АФБ өлшемдеу автоматы жэне оның сцлбасы

16.3-сурет. АРЖ автоматы жэне онъщ кинематикалыцсцлбасы

193

Сусымалы өнімдерге арналган тағы бір автоматтың (маркасы АРЖ ) жалпы көрінісі мен техяологиялың сүл- басы 16.3-суретте берілген. Бүл автомат өнімдерді поли­мер материалдарынан жасалған пакеттерге өлшемдейді.

16.4. Сауда автом аттары

Сауда автоматтары - сатушының катысуынсыз сауда процесі өтетін қондырғылар. Автоматтар арқылы сауда жүргізу - халыңқа ңызмет көрсетудің ең тиімді жолы. Себебі бүл автоматтар халыңты азық-түлікпен ңамтама- сыз етуді үйымдастыруға мол мүмкіндік береді.

Сауда автоматтарын пайдалану экономикалың жағы- нан өте тиімді болады. Өйткені, өнімдерді сататын авто- матты қондырғыларын кез келген жерге орната беруге болады.

Сауда автоматтары төмендегідей болып ж іктеледі. Өнімдерді сатура арналран автоматтар жөне хальщ қа қызмет корсету автоматтары болып екіге бөлінеді. Сау­да автоматтары дайын өнімдерді, сусымалы, сүйың зат- тарды сатура арналран.

Осы жіктелімнің мәліметтеріне караранда, әрбір сау­да автоматына AT әріптерінің бірі және үш орынды сан- ның бірі шартты түрде индекс ретінде беріледі. Үш орын- дьщ сандары алрашңы сан ңандай топңа жататындығын, ал с о ң р ы екі сан ңандай қосалқы топ екендігін білдіреді. Мүнда екі қосалңы топ бар: А - жеке ңондырғысы бар ав- томаттарра арналғаны. Оған жүз нөмірдің алғашңы 50-і (0-ден 49-ға дейінгісі) енеді.

Б ңосалңы тобы - топтың ңондырғысы бар автоматтар- ға арналған. Оған 50-ден 99-ға дейінгі нөмірлер енеді. Мы- салы, АТ-254 индексі былайша талданады: бүл екінші топтың сауда автоматы (дайын сүйың заттарды мөлшер- леп сатуға арналған), Б ңосалңы тобына (топтың ңондыр- ғыдағы ңосалңыға) енеді.

194

Картоп ңоңырқай тартып кетпеуі үш ін оны натрий би сульфитінің 1% ерітіндісімен өңдейді.

Картопты сульфидтеуге арналған жабдық - МСК62 деп аталатын машина. Бүл машина 12 секцияльщ бара­банная, жетектен, гидровликалық жүйеден түрады. Б а­рабан ерітіндісі бар ваннаға салынады. Ол тік бүрышты болып келеді. Қалқан арқылы үлкен және кіш і бөлікке бөлінеді. Ү лкен бөлікте барабан түрады. К іш і бөлік үлкен бөліктегі ерітіндінің деңгейін белгілі бір мөлшер- де үстап түруы үш ін қызмет етеді. Ал к іш і бөліктегі ерітіндінің деңгейі баңылау трубасындағы деңгейге сай келуі тиіс. Ерітіндінің ңысымын қажетті деңгейге жет- кізу үшін түз салғыш пайдаланылады. Барабан екі электр қозғалтқышы, екі тізбекті редукторы және шынжырлы берілісі бар жетекпен айналдырылады.

Машинаның екі жағына орнатылған тіркеуіштердің біріне жетек механизмі бекітіледі. Ал екіншісінде электр двигателі мен сыналың тартпалы берілісі бар сыртңа тепкіш насос орнатылады.

М ашинаның жүмыс істеу реті. Тазартылған картоп тиеу түтігі арқылы сағат тіліне қарама-ңарсы бағытта ай- налып түрған барабанға түседі де, оның секцияларын тол- тырады. Барабан сағатына бес рет айналу жылдамдығы- мен қозғалғанда өнім ерітіндіге келіп түседі. Онда ол 5 ми­нут болады. Машинаның жүмыс істеу барысында ерітінді үнемі араласады. Ол сорғы арңылы кіш і бөліктің ванна- сынан сорып, түз салғыш багында тығыздалады. Осы бак- тан ол өз бетінше үлкен бөліктің ваннасына қүйылады да, мүндағы ңалқандардан асып төгіліп, кіш і бөлікке жетеді.

К арт опт ы сулъфидтеуге арналган м аш ина

195

П ай далан ы лған әдебиеттер

1. Елхина В.Д., Ж урин А.А., Проничкина Л .П ., Бо­гачев М.К. Оборудование предприятий общественного питания. Т. 1. Механическое оборудование. Экономика. -М ., 1987.

2. Черевко А .И ., Попов Л ,П . «Оборудование пред­приятий общественного питания. Т. 2. Торгово-техноло­гическое оборудование. - М.: Экономика, 1987.

3. Беляев М .И. Оборудование предприятий общес­твенного питания. Т. 3. Тепловое оборудование. - М.: Экономика, 1990.

4. М. Саматова. Қоғамдың тамаңтандыру кәсіпорын- дар жабдыңтары. 1-2 бөлім. - А .: Республикалың баспа кабинеті, 1996.

5. Ш. Тлегенов, Қ. Күзембаев, М. Еркебаев. Ж ылу ал- масу аппараттарын есептеу. Республикалың баспа каби­нет!, 1998.

6. Кирпичников В.П., Леенсон Г.Х. Справочник ме­ханика. Общественное питание. - М.: Экономика, 1990.

7. Островский Э.В., Эйдельман Е.В. Краткий справоч­ник конструктора продовольственных машин. - М.: Ма­шиностроение, 1982.

8. Ш. Тілегенов, Қ. Күзембаев, Н. Эсеров. Тамаңтан- дыру кәсіпорындарының жабдьщтары. - А ., 1990.

196

М азмүны

КІРІСПЕ........................................................................................ 31-тарау. МАШИНАЛАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР1.1.Машиналардыжікте у ........................................................ 51.2. Машиналарды жасау үшін пайдаланыл атын материалдар..................................................................................61.3. Беріліс механизмдері........................................................... 71.4.Машиналардыңөнімділігіменқуат ы ..............................9

2-тарау. КӨКӨНІСТЕР МЕН КАРТОП ӨҢДЕУ МАШИНА ЛАРЫ2.1. Көкөніс жэне картоп өңдеу машиналарының жалпы сипаттамалары........................................................................ 132.2. Көкөністерді жуу машиналары.................................... 142.3. Картоп аршуға арналған машиналар.......................... 192.4. Шикі және піскен көкөністердікесінділейтін машиналар....................................................... 25

3-тарау. ЕТ ЖӘНЕ БАЛЫҚ ӨҢДЕУ МАШИНАЛАРЫ3.1. Ет және балың еңдеу машинал арының жалпы сипаттамалары........................................................................ 373.2. Ет тарту машиналары мен механизмдері ................... 383.3. Ет қопсыту механизмдері ............................................. 443.4. Ет тарту машиналарын есептеу ................................... 503.5. МФК-2240 котлет қалыптау машинасы.................... 523.6. Балың қабығын тазалау машинасы ........................... 54

4-тарау. ҚАМЫР ЖЭНЕ КРЕМ ДАЙЫНДАУ МАШИНАЛАРЫ4.1. Араластырумашиналарыньщ жалпы сипаттамасы . 564.2. Қамыр араластыру машиналары................................. 594.3. Бүлғау машиналары....................................................... 654.4. Қамыр жаю машиналары ............................................. 70

5-тарау. АСХАНАЛЫҚ ӘМБЕБАП МАШИНАЛАР5.1.Әмбебапмашиналардыңбелгіленуі ............................ 725.2.Әмбебапжетектер ........................................................... 735.3. А сханалың әмбебап ң үр ы л ы м д ар ................................ 77

6-тарау. КЕСУ ЖАБДЫҢТАРЫ6.1. Кесу пышақтары ........................................................ 806.2. Кесу машиналарын есептеу........................................... 816.3. Нан турайтын м аш ина................................................... 846.4. Гастрономдың азық-түліктерді кесугеарналган м аш ина.................................................................... 886.5. Май кесу машинасы.......................................................... 89

7-тарау. СҮРЫПТАУ ЖӘНЕІРІКТЕУ ЖАБДЫҚТАРЫ7.1. Сусымалы заттар сипаттамалары ............................... 917.2. ¥н елеуге арналган машиналар.................................... 927.4. Көкөністерді іріктеу-сүрыптау машиналары ......... 99

8-тарау. ЫДЫСТАР ЖУУ МАШИНАЛАРЫ8.1. Ыдыс жуу машиналарыныңжалпы сипаттамасы ...............................................................1018.2. Кезеңді ыдыс жуу машиналары....................................107

9-тарау. ҮНТАҚТАУ ЖАБДЫҚТАРЫ9.1. Үнтақтау жабдықтарының жалпы сипаттамасы .... 1119.2. Қатты тамақ өнімдерін үнтаңтауға арналган ңүрылымдар............................................................................. 1129.3. Жүмсаң тамақ өнімдерін үнтақтауға арналган ңүрылымдар................................................................ 1199.4. Үнтаңтау және езгілеу машиналарын есептеу 122

10-тарау. СЫҒЫМДАУ ЖАБДЫҚТАРЫ10.1. МСЗ-40 шырын сығымдау қүрылымы ..................... 12610.2. Сығымдау қүрылымын есептеу ................................. 126

11-тарау. ЖЫЛУ ЖАБДЫҚТАРЫ11.1. Жылумен өңдеу және жылу аппараттары туралыжалпытүсінік........................................................ 12811.2; Жылу аппараттарының негізгі,қүрылымдық элементтері.......................................................12911.3. Отындар мен жылу тасу орталары ............................13111.4. Жылу аппараттарын есептеу..................................... 14011.5. Қосымша жылу жабдықтары..................................... 141

12-тарау. ТАМАҚ ПІСІРУГЕ АРНАЛҒАН ЖАБДЫҚТАР12 Л . Тамақ пісіру қазандарының ж іктелуі.......................14912.2. Электр ңазандары......................................................... 15212.3. Бумен қайнату аппараттары...................................... 15912.4. Кофе қайнату аппараттары ........................................162

13-тарау. ҢУЫРУ-ПІСІРУ ЖАБДЫҚТАРЫ13.1. Жылу процестерінің негіздері ....................................16613.2. Табалар............................. 16613.3. ЖВЭ-720 айналмалы электрлі ңүймақпісіру аппараты........................................................................17013.4. Маркасы ТКЖ конвейерлі пеш .................. 17113.5. Фритюрницалар............................................................17313.6. Тамақ пісіретін сөрелер................................................174

14-тарау. ӘМБЕБАП ЖЫЛУ АППАРАТТАРЫ14.1. Электр пештерінің жіктелуі........................................177

15-тарау. СУ ЖЫЛЫТУ ЖАБДЫҢТАРЫ..................... 181

16-тарау. САУДА ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАБДЫҢТАР16.1. Көтеру, тасымалдау жабдықтары............................. 18816.2. Механикалың тасымалдау қондырғыларын есептеу ...................................................................................... 18816.3. Технологиялың автоматтар ...................................... 19016.4. Сауда автоматтары.......................................................194Пайдаланылған әдебиеттер.................................................. 196