__________

ÌßÙßÌÌßÄ ÔÖÇÓËÈ

ßÑßÐËßÐÈÀËÒÛ ÚÈËÄÄß

I ÚÈËÄ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”ÁÀÊÛ–2005

__________

Áó êèòàá “Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè. ßñÿðëÿðè. Àëòû úèëääÿ. I úèëä” (Áàêû,“Àçÿðáàéúàí” íÿøðèééàòû, 1996) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè: Ùÿìèä Àðàñëû

Ðåäàêòîðó: Òåéìóð Êÿðèìëè

894.3611 - dc 21AZEÌÿùÿììÿä Ôöçóëè. ßñÿðëÿðè. Àëòû úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”,

2005, 400 ñÿù.

Àçÿðáàéúàí-òöðê øåðèíèí òàúèäàðû Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè Øÿðã õàëãëàðûíûíÿäÿáèééàòûíà ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðÿí äàùè áèð ñÿíÿòêàðäûð. Õàãàíè, Íèçàìè,Ðóìè, Íÿñèìè, Éóíóñ ßìðÿ, Íÿâàè êèìè þëìÿç øàèðëÿð ñûðàñûíäà ÿçÿìÿòëÿäàéàíàí Ôöçóëèíèí øåðèìèçäÿ éåðè óúàëàðäàí óúàäûð. Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã þëêÿ-ëÿðèíèí ùå÷ áèðèíäÿ îíäàí ñîíðà îíóí ñÿâèééÿñèíäÿ øàèð éåòèøìÿìèøäèð.

Áó ýöí äÿ øåðèí äàí éåðèíäÿ Ôöçóëè àùûíäàí ÿáÿäè øàì éàíûð!.. ßñèë øàèðëÿðùÿëÿ äÿ èëùàì ÷ûðàüûíû áó àùûí, áó øàìûí îäóíäàí éàíäûðûðëàð.

Ôöçóëèíèí àäû äà èëàùè ùàëÿéÿ áöðöíÿí âÿ Èñëàìäà ìöãÿääÿñ ñàéûëàí èìçà-äàí ýþòöðöëöáäöð – Ìÿùÿììÿä; ùÿòòà äîüóëäóüó éåð äöíéàäà ÿí áþéöê çèéà-ðÿò öíâàíëàðûíäàí áèðèäèð – Êÿðáÿëà. Ãÿáðè äÿ Èìàì Ùöñåéí òöðáÿñèíäÿäè...

Åøã áåøèéèíäÿ ïàêëûãëà òÿðáèéÿëÿíÿí, ñþçöí ôÿëñÿôè ìÿíàñûíäà ìÿùÿááÿòâÿ äèíèí, äöíéà ìèãéàñûíäà áÿíçÿðñèç áèð åøã òÿëèìèíèí áàíèñè – ôèëîñîôó âÿøàèðè îëàí Ôöçóëè áöòöí äþâðëÿðèí ÿí áþéöê “àøèã”èäèð...

“ßñÿðëÿðè”íèí òÿãäèì îëóíàí áèðèíúè úèëäè XVI ÿñðèí áöòöí Éàõûí âÿ ÎðòàØÿðãèíäÿ áÿäèè ÿíÿíÿäÿ òÿøÿêêöë òàïàí öìóìè, âàùèä òöðê äèëè ìÿêàíûíûí áóáþéöê ìöÿëëèôèíèí àçÿðáàéúàíúà îëàí ëèðèê èðñèíè ÿùàòÿ åäèð. Ôöçóëè àíà äèëèíäÿéàðàòìûø îëäóüó áó “Äèâàí” áîéó øàèðëèéèíäÿí éîõ, àøèãëèéèíäÿí áÿùñ à÷ûð,áþéöê ñÿëÿôëÿðèíè øàèðëÿðèí äåéèë, àøèãëÿðèí àðàñûíäà òàïûð...

ISBN 9952-418-50-4© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

__________

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

__________

ÔÖÇÓËÈ “ÄÈÂÀÍ”ÛÍÛÍ ßËÉÀÇÌÀËÀÐÛ ÂßÍßØÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ôöçóëè “ßñÿðëÿðè”íèí îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí áèðèíúè úèëäè øàèðèíÀçÿðáàéúàí äèëèíäÿ îëàí ëèðèê èðñèíè ÿùàòÿ åäèð.

Äàùè øàèðèí ÷îõúÿùÿòëè çÿíýèí éàðàäûúûëûüûíäà ëèðèêà ìöùöì éåð òóòóð.Ôöçóëè êëàññèê øåðèí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí íþâëÿðèíäÿ ÿñÿðëÿð éàçìûø, ôÿëñÿôè-èúòèìàè òóòóìóéëà éàíàøû ïîåòèê äÿéÿðè èëÿ äÿ þëìÿç ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèíèíìöÿëëèôè êèìè òàíûíìûøäûð. Øàèðèí õöñóñÿí àíà äèëèíäÿ éàðàòìûø îëäóüó “Äèâàí”òöðê äèëè àíëàøûëàí þëêÿëÿðäÿ éàéûëìûø, ìÿùÿááÿòëÿ îõóíàðàã òöðê õàëãëàðûíûíÿäÿáèééàòëàðûíà ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.

Ôöçóëè þçöíöí ãÿëá àëÿìèíäÿí õÿáÿð âåðÿí ëèðèê øåèðëÿðè, õöñóñèëÿãÿçÿëëÿðèíäÿ ñàô, òÿìèç áèð ãÿëáèí èíúÿ, êþâðÿê äóéüóëàðû, öëâè áèð ìÿùÿááÿòèíùÿéÿúàíëàðûíû èôàäÿ åäèð, îõóúóñóíó áÿäèè ñþçöí ãöäðÿòèëÿ ñåùèðëÿéèá äöøöí-ìÿéÿ, þç ìÿíëèéèíè, êàèíàòû, ùÿéàò ýþçÿëëèêëÿðèíè äÿðê åòìÿéÿ ÷àüûðûð, äîñòëóüà,ìÿùÿááÿòÿ ñÿñëÿéèð. Ôöçóëè áöòöí äöíéàéà àøèã íÿçÿðè èëÿ áàõûð, ìÿùÿááÿòèêàèíàòûí éàðàíìàñûíûí ÿñàñû ñàíûð. Ñÿùÿðèí à÷ûëìàñûíäà, ýöíÿøèí äîüìàñûíäà,áàùàðûí ýÿëèøèíäÿ, áöëáöëöí íàëÿñèíäÿ áèð ìÿùÿááÿò äóéóð, áöòöí áóíëàðû ìÿ-ùÿááÿò äèëè èëÿ èçàù åäèð.

Ôöçóëè ãÿçÿëëÿðè ùÿì äÿ ôÿëñÿôè-èðôàíè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Èëàùè áèð ÿíýèíëèêäóéóëàí áó ãÿçÿëëÿðäÿ ÿùëè-ùÿããèí Òàíðûéà ìÿùÿááÿòè äÿ çàìàí-çàìàí þçÿêñèíè òàïûð. Áöòþâëöêäÿ èñÿ öìóìè ðóùó èëÿ Ôöçóëè øåðèíäÿ ìÿùÿááÿò èíñàí-ëàðû áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøäûðàí, äîñòëóã, ìåùðèáàíëûã, ôÿäàêàðëûã, ñÿìèìèééÿòéàðàäàí ìöãÿääÿñ áèð ãöââÿäèð. Î, èíñàíà ýþçÿëëèéè äóéìàüû, äÿðê åòìÿéèþéðÿäèð, äàõèëÿí òÿìèçëèéÿ, øÿõñè âàðëûüûíäàí áåëÿ êå÷ìÿéÿ, ãîðõìàçëûüà ñþâãåäèð. Áó úÿùÿò Ôöçóëè ãÿçÿëëÿðèíäÿ î ãÿäÿð áÿäèè, ñÿìèìè âÿ àéäûí èôàäÿ îëóí-ìóøäóð êè, õàëã ùèêìÿòè âÿ õàëã çÿêàñûíûí ãöäðÿòè èëÿ àøûëàíìûø áó êþíöëíÿüìÿëÿðèíè îõóéàí âÿ éà äèíëÿéÿí ùÿð êÿñ ãÿëáèíäÿ áèð ñàôëûã, õåéèðõàùëûã,ùÿéàòà ìÿùÿááÿò, èíñàíà âÿ îíóí ìàääè âÿ ìÿíÿâè ýþçÿëëèéèíÿ ùþðìÿò äóé-üóëàðûíûí ãöââÿòëÿíäèéèíè ùèññ åäèð…

Òÿãäèì îëóíàí úèëä øàèðèí åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì îëàí òöðêúÿ “Äèâàí”ûíûíÿí ãÿäèì íöñõÿñè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíûá, ñîíðàêû “Äèâàí”ëàð âÿ íÿøðëÿðëÿ ìö-ãàéèñÿ åäèëìèøäèð.

Ìÿëóìäóð êè, Ôöçóëèíèí þç ÿëéàçìàëàðû áèçÿ ýÿëèá ÷àòìàìûøäûð. Ùÿòòà øàèðòÿðòèá÷èñè îëäóüó “Äèâàí”äà áåëÿ áöòöí ãÿçÿëëÿðèíè òîïëàéà áèëìÿìèøäèð. Áóíóøàèðèí þç “Äèâàí”ûíà éàçäûüû äèáà÷ÿäÿí àéäûí ýþðìÿê ìöìêöíäöð.

Ôöçóëè ÿñÿðèíèí äèáà÷ÿñèíäÿ éàçäûüû ãÿçÿëëÿðè áèð “Äèâàí” øÿêëèíÿ ñàëìàãèñòÿäèéèíè ãåéä åòäèêäÿí ñîíðà, ìöõòÿñÿð “Äèâàí” òÿðòèá åòäèéèíè ýþñòÿðèð:“Íà÷àð ìÿùìèëè-å’òèáàðèìäÿ áó èáàðÿ ëàçûìäûð äåéö, çÿìàíè-òöôóëèééÿòèìäÿñàäèð îëóá, ìöòÿôÿððèã îëàí ãÿçÿëëÿðäÿí áèð ìöõòÿñÿð “Äèâàí” úÿì’ åòìÿê

4

ñÿëàùèí ýþðäöì. Âÿ îë âÿãòäÿ ìÿíäÿí èëòèìàñëà àëàíëàðäàí èëòèìàñëà àëûá ñó-ðÿòè-úÿì’è èõòèñàð öçðÿ èòìàìÿ éåòèðäèì”.

Øàèðèí øþùðÿòè, ÿñÿðëÿðèíèí ÿñðëÿð áîéó ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíìàñû õöñóñèëÿ,ãÿçÿëëÿð ìÿúìóÿñè îëàí “Äèâàí”ûíûí ñàéñûç-ùåñàáñûç àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí êþ-÷öðöëìöø íöñõÿëÿðëÿ éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Îäóð êè, Øÿðã ÿëéàçìàëà-ðûíûí ñàõëàíäûüû äöíéà ìóçåé âÿ êèòàáõàíàëàðûíûí ùàìûñûíäà Ôöçóëè ÿñÿðëÿðè-íèí ìöõòÿëèô ÿëéàçìàëàðû âàðäûð. Ëàêèí Ôöçóëèíèí þç õÿòòè èëÿ éàçûëìûø ÿñÿðèíÿùÿëÿëèê òÿñàäöô åäèëìÿìèøäèð.

Ôöçóëèíèí þç õÿòòè èëÿ éàçûëìûø êöëëèééàòû XVII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿÑÿôÿâèëÿðèí ñàðàé êèòàáõàíàñûíäà âàðìûø. Áóíó Øàù Àááàñûí (1587-1629)êèòàáäàðû Ñàäûã áÿé ßôøàðûí (Ñàäèãèíèí) “Ìÿúìÿ’öë-õÿâàñ” ÿñÿðèíäÿ âåðäèéèìÿëóìàòà ÿñàñÿí òÿõìèí åòìÿê îëóð.

Ñàäèãè Ôöçóëèäÿí áÿùñ åäÿðêÿí: “Òÿõìèíÿí îòóç áèí áåéò ÿø’àðû áàð êèì,áó ùÿãèð þç õÿòòè áèëÿ ìöòàëèÿ ãûëäûì”1 äåéèð êè, áó äà Ôöçóëè ÿñÿðëÿðèíèí ñàðàéêèòàáõàíàñûíäà îëäóüóíó òÿõìèí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.

Äöíéà ìóçåéëÿðèíäÿ îëàí Ôöçóëè “Äèâàí”ëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ãÿäèì òàðèõè îëàíáèòêèí íöñõÿëÿð ÷îõ àçäûð. Ôöçóëè ÿëéàçìàëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿí ïðîô.É.Å.Áåðòåëñ ìÿøùóð ìóçåéëÿðäÿ îëàí ÿëéàçìàëàðûíû áåëÿ òÿñâèð åäèð:

“Ôöçóëè ÿñÿðëÿðèíèí ÿëéàçìàëàðû îëäóãúà ÷îõäóð. Äåìÿê îëàð ùÿð áèð áþéöêêèòàáõàíàäà îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿ íöñõÿ âàðäûð. Ìÿñÿëÿ éàëíûç áó ÿëéàç-ìàëàðûíûí êåéôèééÿòèíäÿäèð. Ìÿí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí Àâðîïà êèòàáõàíàëàðûíûíêàòàëîãëàðûíû ýþçäÿí êå÷èðìèø âÿ àøàüûäàêûëàðû ìöøàùèäÿ åòìèøÿì. Àâðîïàäàøàèðèìèçèí éåääè ÿñÿðèíèí 41 ÿëéàçìàñû âàðäûð: çàùèðÿí áó ñàé ÷îõäóð, ëàêèíáóíëàðäàí 13-ö íþãñàíëû âÿ éàëíûç 9-ó òàðèõëèäèð; áåëÿ êè, ùÿìèí ÿëéàçìàëàðûíäàíö÷ö XVII ÿñðÿ, áèðè XVIII ÿñðÿ âÿ èêèñè XIX ÿñðÿ àèääèð”.

Ñîíðà Áåðòåëñ Ñàíêò-Ïåòåðáóðã Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòóòóíäà îëàí éåíè Ôöçóëèêöëëèééàòûíûí òÿñâèðèíè âåðèð âÿ ùèúðè 997-úè (ìèëàäè 1589-90) èëäÿ éàçûëäûüûòÿñäèã îëóíàí áó êöëëèééàòûí äöíéà ìóçåéëÿðèíäÿ îëàí Ôöçóëè ÿëéàçìàëàðûíûíÿí ãÿäèìè âÿ ÿí ìöêÿììÿëè îëäóüóíó ñþéëÿéèð.

Áó ìÿëóìàòäàí àéäûí îëóð êè, ìÿøùóð ìóçåéëÿðäÿ ñàõëàíûëàí Ôöçóëè ÿëéàç-ìàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ãÿäèìè Ñàíêò-Ïåòåðáóðã íöñõÿñèäèð. Áó íöñõÿíè òÿñâèðåäÿí Áåðòåëñ åéíè çàìàíäà êàòèáèí ÿðÿá âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿòíëÿðèíè ôàðñúàéàíèñáÿòÿí éàíëûø êþ÷öðäöéöíö äÿ ãåéä åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ åëì àëÿìèíÿ ìÿëóìîëàí Ôöçóëè “Äèâàí”ëàðûíûí ÿí åòèáàðëûñû ùåñàá åäèëÿúÿê áó íöñõÿíè äÿ òÿíãèäèìÿòí ùàçûðëàìàã ö÷öí ÿñàñ ýþòöðìÿê ìöìêöí äåéèëäèð.

Ëàêèí Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäàñàõëàíûëàí áèð Ôöçóëè “Äèâàí”û åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì Ôöçóëè ÿëéàçìàëàðû è÷ÿðè-

__________1 Ñàäèãè. “Ìÿúìÿöë-õÿâàñ”, ñÿù.21. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòóòóíäà îëàí

ÿëéàçìàñûíûí ôîòîñóðÿòè.

5

__________

ñèíäÿ ÿí ãÿäèì íöñõÿäèð. Ùÿìèí íöñõÿ ôîíäà ìÿðùóì Ñàëìàí Ìöìòàç òÿðÿ-ôèíäÿí áàüûøëàíìûøäûð.

2062 ¹-ëè áó ÿëéàçìàñû 65 âÿðÿãäÿí èáàðÿòäèð; ùÿúìè 26,2õ15,2 ñì-äèð.Ùÿð ñÿùèôÿäÿ 20 ìèñðà âàðäûð. Ãàëûí, ñàðûìòûë êàüûçäà éàçûëìûøäûð. Ìÿòí çÿðùàøèéÿ è÷ÿðèñèíÿ àëûíìûøäûð. Íÿñòÿëèã õÿòòèëÿäèð. Äèáà÷ÿ âÿ ãÿçÿëëÿð áèð-áèðèíäÿí àéðûëûð. Ùÿð èêèñè êè÷èê, çÿðèô íàõûøëû áÿçÿêëÿ áàøëàíûð.

×îõ ìöêÿììÿë îëàí áó íöñõÿ éàõøû ñàõëàíìûøäûð. Ëàêèí áèð ñûðà ñÿùèôÿ-ëÿðäÿ áÿçè éåðëÿð ÷ÿòèí îõóíóð. Èêè éåðäÿ òàðèõ âàðäûð. Áèðèíúè òàðèõ äèáà÷ÿíèí,èêèíúè òàðèõ èñÿ “Äèâàí”ûí ñîíóíäàäûð. Äèáà÷ÿíèí ñîíóíäàêû òàðèõ áåëÿäèð:

“Òÿìàì øîä äèáà÷åéè-äèâàíè-Ôöçóëè ôè éîâìèñ-ñàëèñè øÿùðè ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì ìèí øöùóðè ñÿíÿéè ñÿá’è òèñèíè òèñ’ÿìèÿ (òÿðúöìÿñè: Ôöçóëè “Äèâàí”íûíäèáà÷ÿñè äîããóç éöç éåòìèø éåääèíúè èëèí ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì àéûíûí ö÷öíúöýöíö òàìàì îëäó).

Áó, êàòèáèí “Äèâàí”û 1569-úó èë èéóí àéûíäà áàøëàäûüûíû àéäûíëàøäûðûð. Ñîíòàðèõäÿ êàòèáèí àäû äà ìÿëóì îëóð: “Òÿììÿò ùÿçÿë-êèòàá áèþâíè èíàéÿòè ìÿëèêèëâÿùùàá ÿëà éÿäè Ìÿùìóä èáíè Äàâóä-ÿë-Óëóéÿâè, ÿøøÿùèð áèñ-Ñÿèäè ãÿôÿðÿ-ë-ëàùö âÿ ëè-âàëèäåéíèùè âÿ ÿùñÿíÿ èëåéùèìà âÿ àëèùè ôè ÿâàõèðè ðÿúÿáèë-ìöðÿúúÿá, ñÿíÿòè ñÿìàíèíÿ âÿ òèñ’è ìèÿ-980” (òÿðúöìÿñè: Áó êèòàá Àëëàùûíìÿðùÿìÿòèíäÿí ðÿúÿáöë-ìöðÿúúÿá àéûíûí àõûðûíäà, äîããóç éöç ñÿêêèçèíúèèäÿ Ñÿèäè ëÿãÿáèëÿ ìÿøùóð Ìàùìóä èáí-Äàâóä Öëóíéÿâè ÿëè èëÿ ãóðòàðäû.Àëëàù îíó âÿ îíóí âàëèäåéíèíè áàüûøëàñûí âÿ îíëàðà ÿúð âåðñèí). Áó ñÿòèðëÿðùÿì äÿ ÿëéàçìàñûíûí 1572-úè èëèí íîéàáðûíäà áèòäèéèíè ýþñòÿðèð.

Äåìÿëè, ùÿìèí íöñõÿ åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì îëàí Ôöçóëè “Äèâàí”ëàðûíûí ÿíãÿäèìè îëóá, øàèðèí âÿôàòûíäàí 16 èë ñîíðà éàçûëìûøäûð.

Ëàêèí áó íöñõÿ òÿêúÿ ãÿäèìëèéè èëÿ äåéèë, þç ìöêÿììÿëëèéè âÿ äöçýöí-ëöéö èëÿ äÿ äöíéàäà ÿí íàäèð íöñõÿäèð. Áó íöñõÿíèí ÿùÿìèééÿòèíè äàùà àéäûíòÿñÿââöð åòìÿê ö÷öí îíó Ôöçóëèíèí ÷àï îëóíìóø “Äèâàí”ëàðû âÿ ôîòî ñóðÿòèÿëèìèçäÿ îëàí Ñàíêò-Ïåòåðáóðã íöñõÿñè èëÿ ìöãàéèñÿ åäÿê.

Ôöçóëè ÿñÿðëÿðè Èñòàíáóë, Òÿáðèç, Äàøêÿíä âÿ Ìèñèðäÿ äÿôÿëÿðëÿ ÷àïîëóíìóøäóð. Áó êèòàáëàðûí ÷îõó “Êöëëèééàòè-äèâàíè-Ôöçóëè”, áÿçèëÿðè“Äèâàíè-Ôöçóëè”, “Äèâàíè-Ôöçóëè ìÿ’ÿ Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” àäëàðû, áÿçÿí äÿòÿêúÿ “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” àäû èëÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Ëàêèí áèç áóíëàðûí ùàìûñûíûäåéèë, ÿí ñîí âÿ òàíûíìûø áèð íöñõÿíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿúÿéèê.

Áó íöñõÿ 1924-úö èëäÿ Ì.Ô.Êþïðöëöçàäÿíèí ìöãÿääèìÿñè èëÿ ÷àïîëóíìóø “Ìöñÿùùÿùè-êöëëèééàòè-äèâàíè-Ôöçóëè”äèð. Ìöãàéèñÿäÿí ÿââÿë áåëÿáèð úÿùÿòè äÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, 1328-úè (1910-úó) èëäÿ ×ÿëÿáèçàäÿÌÿùÿììÿä Ìöíèð Äàüûñòàíèíèí íÿøð åòäèéè êöëëèééàòûí ìÿòíè ÿñëà äÿéèøäèðèë-ìÿäÿí áó ÷àïäà òÿêðàð îëóíìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ÷àï ö÷öí ýþñòÿðÿúÿéèìèçíþãñàíëàð åéíèëÿ ×ÿëÿáèçàäÿ íÿøðèíÿ äÿ àèääèð. Áàøãà íöñõÿëÿðè èñÿ éåðèýÿëäèêúÿ õàòûðëàòìàã ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.

6

__________

Áèçèì íöñõÿäÿ îëàí ãÿçÿëëÿðäÿí 30-ó Ñàíêò-Ïåòåðáóðã íöñõÿñèíäÿ, 11-èÈñòàíáóë ÷àïûíäà, 5-è Òÿáðèç âÿ 32-ñè Äàøêÿíä ÷àïûíäà éîõäóð.

Ýþñòÿðäèéèìèç òÿêúÿ áó õöñóñèééÿòëÿð ÿëèìèçäÿêè íöñõÿíèí åëì àëÿìèíÿìÿëóì Ôöçóëè “Äèâàí”ëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ìöêÿììÿëû íöñõÿ îëäóüóíó òÿñäèã åäèð.

Áèç ìöãàéèñÿäÿ ÷àï âÿ ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿêè òÿùðèôëÿðèí ùàìûñûíû íÿ-çÿðäÿí êå÷èðÿ áèëìÿðèê. Áó ùàëäà Ôöçóëè “Äèâàí”û áîéäà áàøãà áèð ÿñÿð éàðàíàáèëÿðäè. Îäóð êè, éàëíûç áèð íå÷ÿ ÿñàñ òÿùðèôè ýþñòÿðìÿêëÿ, ýåíèø éàéûëìûø ÷àïíöñõÿëÿðèíèí äÿéÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèá, îíëàð ùàããûíäà éöðöòäöéöìöç ôèêðèÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøàúàüûã.

Èñòàíáóë íÿøðèíäÿêè òÿùðèôëÿðèí ìöÿééÿí ùèññÿñè øàèðèí èøëÿòäèéè ãÿäèìÀçÿðáàéúàí ñþçëÿðèíè éåíè ñþçëÿðëÿ ÿâÿç åòìÿê ìåéëèíäÿí èðÿëè ýÿëìèøäèð.Áåëÿ òÿùðèôëÿð áÿçÿí ìÿíàéà òÿñèð åòìÿñÿ äÿ, øàèðèí ùÿãèãè äèë åùòèéàòûíûìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðìèð; òàðèõè ýåð÷ÿêëèéè ïîçóð, äèë òàðèõèìèç ö÷öíÿùÿìèééÿòëè îëàí õöñóñèééÿòëÿðèí èòèðèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ìÿñÿëÿí, 140-úûñÿùèôÿíèí 14-úö ñÿòðèíäÿ îõóéóðóã:

Äèë ÷ÿêñÿ íîëà úàíö òÿíè õàêè-êóéèíÿ,Õàðö õÿñ àðòàð îíäà êè, ãóø àøèéàí òóòàð.

Áó áåéòèí èêèíúè ìèñðàñûíäàêû “àðòàð” êÿëìÿñè áèçèì íöñõÿäÿ “èëòÿð”äèð.“Èëòÿð” àïàðàð äåìÿêäèð. Áó ùàëäà áåéòèí ìÿíàñû àéäûí îëóð: öðÿê úàí âÿ áÿ-äÿíè ñÿíèí êóéèíÿ ÷ÿêèð, íåúÿ êè ãóø éóâàñûíà ÷þð-÷þï àïàðûð. Äåìÿê, ãÿäèìÀçÿðáàéúàí ñþçö “èëòÿð”èí “àðòàð”ëà ÿâÿç îëóíìàñû áåéòèí ìÿíàñûíû èòèðèð.

Éàõóä 151-úè ñÿùèôÿíèí 11-úè ñÿòðèíäÿ îõóéóðóã:

Ìöãèìè-êóéè-äÿðä åéëÿð ìÿíè àùè-úèýÿðñóçèì,Áó àùÿíýè-ìÿëàëÿôçàéÿ áóíäàí õîø ìÿãàì îëìàç.

Èêèíúè ìèñðàäà èøëÿíÿí “õîø” êÿëìÿñè áèçèì íöñõÿäÿ “éåé”äèð. “Éàõøû”ìÿíàñûíäà îëàí “éåé” áóðàäà äàùà ìöíàñèáäèð.

Éåíÿ Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ îõóéóðóã:

Ìÿýÿð ãàí è÷ìÿê àäÿò åéëÿìèøäèð íÿðýèñè-ìÿñòèí,Áÿñè ìåé íóø åäÿíëÿð ýþðäöì, îëìàç áþéëÿ ãàí ñÿðõîø.

Áåéòäÿ ìèñðàëàð àðàñûíäà ìÿíòèãè ìöíàñèáÿò éîõäóð.Áèçèì íöñõÿäÿ èñÿ èëê ìèñðà áåëÿäèð:

Ìÿýÿð ãàí è÷ìÿê èëÿ ÿñðöìöø íÿðýèñëÿðèí, âÿð íÿ,

Áóðàäà ìÿíà àéäûíäûð. Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ñþçö îëàí“ÿñðöê” êÿëìÿñè “ìÿñò” èëÿ ÿâÿç îëóíäóüó ö÷öí áåéò ÿñë ìÿíàñûíû èòèðìèøäèð.

7

__________

Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿêè òÿùðèôëÿðèí ìöÿééÿí ùèññÿñè ìÿòíÿ øàèðèí äèëèíÿ éà-áàí÷û îëàí áÿçè êÿëìÿëÿðèí àðòûðûëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Áó òÿùðèôëÿð ìÿíàéà òÿñèðåòäèéè êèìè, øàèðèí äèë õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿ ïîçìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, Èñòàíáóë íöñ-õÿñèíäÿ îõóéóðóã:

Ðÿùì åò èøòÿ äèëè-äÿðâèø ÷ÿêÿí àùëÿðÿÊè, ýÿäà àùè ÿñÿð åéëÿð îëóð øàùëÿðÿ.

Áèçèì íöñõÿäÿ áåëÿäèð:

Ðÿùì åò, åé øÿù, ìÿíè-äÿðâèø ÷ÿêÿí àùëÿðÿÊè, ýÿäà àùè ÿñÿð åéëÿð îëóð øàùëÿðÿ.

Éåíÿ äÿ Ôöçóëèíèí Èñòàíáóë ÷àïûíäà áåëÿ áèð áåéò âàðäûð:

Äåìÿ Ôÿðùàä ãàíûí òþêìöø àíúàã åøã øÿìøèðè,Áÿíèì ýþð ãàíëó éàøûì ùÿì êè, ùÿï îë ìàúÿðàäÿíäèð.

Áóðàäà “ùÿï” êÿëìÿñè íÿçÿðè úÿëá åäèð. Ôöçóëè, “èøòÿ” êèìè, áó êÿëìÿíèäÿ ùå÷ áèð éåðäÿ èøëÿòìÿìèøäèð. Ùÿì äÿ áó ñþç ôèêðè éàõøû èôàäÿ åòìèð. “Ùÿìêè, ùÿï” èôàäÿñè ãóëàüà éàõøû ýÿëìÿäèéè êèìè, òàðèõè ùÿãèãÿòè äÿ ïîçìóø îëóð.Áèçèì íöñõÿäÿ èñÿ áåéò áåëÿäèð:

Äåìÿ Ôÿðùàä ãàíûí òþêìöø àíúàã åøã øÿìøèðè,Ìÿíèì ýþð ãàíëó éàøûì êèì, áó ùÿì îë ìàúÿðàäÿíäèð.

Éàõóä Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ ÷îõ éåðäÿ øàèðèí “áèëìÿí”, “ýÿëìÿí”,“ýþðìÿí”, “àëìàí”, “äåìÿí” âÿ ñ. èôàäÿëÿðè “áèëìÿì”, “ýÿëìÿì”,“ýþðìÿì”, “àëìàì”, “äåìÿì” âÿ ñ. øÿêëèíäÿ éàçûëìûøäûð (ìÿñ.: 142-6;145-13; 151-10; 154-13 âÿ ñ.)

×àï íöñõÿëÿðèíäÿêè òÿùðèôëÿðèí ÷îõó Ôöçóëè øåðèíèí áÿäèè ìÿíòèãèíèíìÿíàñûíû ïîçóð, îíó àíëàøûëìàç áèð øÿêëÿ ñàëûð.

Ìÿñÿëÿí, Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ îõóéóðóã:

Äèëè-çàðèìäÿ äÿðäè-åøã ýöí-ýöíäÿí ôöçóí îëìàãÉåòÿí áèäÿðäÿ òÿäáèð èëÿ äÿðìàí åòäèýèìäÿíäèð.

Äåìÿëè, øàèðèí öðÿéèíäÿ åøã äÿðäè îíóí ö÷öí ýöí-ýöíäÿí àðòûð êè, î ùÿðéåòÿí äÿðäñèçÿ äÿðìàí åäèð. Àéäûíäûð êè, áóðàäà ìÿíòèãè ÿëàãÿ ïîçóëìóøäóð.ßââÿëà, äÿðäñèçèí äÿðìàíà åùòèéàúû îëìàç, ùÿì äÿ þçýÿñèíÿ äÿðìàí åòìÿêàäàìûí þç äÿðäèíè àðòûðìàç.

8

__________

Áèçèì íöñõÿäÿ èñÿ áåéò áåëÿäèð:

Òÿíè-çàðèìäÿ äÿðäè-åøã ýöí-ýöíäÿí ôöçóí îëìàãÉåòÿí áèäÿðä òÿäáèðèëÿ äÿðìàí åòäèýèìäÿíäèð.

Áóðàäà ìÿíà àéäûíäûð. Äÿðäñèç àäàìëàðûí òÿäáèðèëÿ äÿðìàí åòäèéèíäÿíøàèðèí äÿðäè äàùà äà àðòûð.

Éåíÿ äÿ Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ îõóéóðóã:

Ôÿãèùè-ìÿäðÿñÿ ìÿ’çóð òóò àíûíëà åøã åòñÿ,Éîõ þçýÿ åëìèíÿ èíêàðûìûç, áó åëìÿ úàùèëäèð.

Àéäûíäûð êè, áèðèíúè ìèñðà ìÿíòèãñèçäèð, èêèíúè ìèñðà èëÿ äÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñèéîõäóð. Áèçèì íöñõÿäÿ áåéòèí èëê ìèñðàñû áåëÿäèð:

Ôÿãèùè-ìÿäðÿñÿ ìÿ’çóðäóð èíêàðè-åøã åòñÿ…

Áó çàìàí áåéòèí ìÿíàñû àéäûí îëóð. Ôÿãèù åøãè èíêàð åòñÿ öçöðëöäöð,÷öíêè î, åøãäÿ úàùèëäèð.

Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ îõóéóðóã:

Ùÿð òÿðÿô ÿøêëÿðèìäèð ýþðöíÿí, éà éûüûëûáÝÿëäè ñó õÿëãè ñèðèøêèì ñóéó íÿççàðÿñèíÿ.

Áóðàäà ýþç éàøëàðû èëÿ “ñó õÿëãè” àðàñûíäà ìöíàñèáÿòèí íÿäÿí èðÿëè ýÿëäèéèàéäûí äåéèëäèð. Ëàêèí Ôöçóëè áåëÿ éàçìàìûøäûð.

Áèçèì íöñõÿäÿ áåéò áåëÿäèð:

Ùÿð òÿðÿô ÿêñëÿðèìäèð ýþðöíÿí, éà éûüûëûáÝÿëäè ñó õÿëãè ñèðèøêèì ñóéó íÿççàðÿñèíÿ.

Èíäè ìÿíà àéäûíäûð. Øàèð áóðàäà áÿäèè áèð ëþâùÿ éàðàäûð; î, î ãÿäÿð ýþçéàøû òþêìöøäöð êè, ÿòðàôûíû ñó àëìûøäûð, îäóð êè, ùÿð éàíà áàõàíäà þç ÿêñèíèýþðöð, îíóí øÿêëè ñóéà äöøöð. Î ñîðóøóð: ÿòðàôûìäà ýþðöíÿí ìÿíèì ÿêñëÿðèì-äèð, éà ýþç éàøûìûí òàìàøàñûíà éûüûëìûø ñó àäàìëàðûäûð?

Èñòàíáóë íöñõÿëÿðèíäÿ éàçûëûð:

Çàùèäà, ýþð ñèíÿ ÷àêèí øþ’ëÿñèí, áèçäÿí ñàãûí,Áèð îúàüûç áèç êè, ñóäàíäûð äÿðö äèâàðûìûç.

Áóðàäà ñèíÿ ÷àêèíèí øþëÿñèëÿ äÿðö äèâàðûí ñó îëìàñû àðàñûíäà ùå÷ áèðìöíàñèáÿò éîõäóð, ÷öíêè áåéò òÿùðèô îëóíìóøäóð. Áèçèì íöñõÿäÿ èñÿ áåëÿäèð:

Áèð îúàüûç áèç êè, ñóçàíäûð äÿðö äèâàðûìûç…

9

__________

Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ éàçûëûð:

Ñàõëàìàçäûì íàâÿêèí ýþçäÿí, áÿëàñûí ÷ÿêìèøÿì,Áÿñëÿìÿçäèì ñó âåðèá îë íÿõëè-êàìè áàðñûç.

Áåéòäÿ ìÿíà éîõäóð. Áèçèì íöñõÿäÿ èñÿ áåëÿäèð:

Ñàõëàìàçäûì íàâÿêèí ýþçäÿ, áÿëàñûí ÷ÿêìÿñÿì,Ñó âåðèá îë íÿõëè áÿñëÿðäèììè îëñà áàðñûç?

Áåéòèí ÿñë ïîåòèê ìÿíàñû äà áóäóð.Èñòàíáóë íöñõÿñèíäÿ îõóéóðóã:

Áèëèðìè äþâëÿòè-âÿñëèí áóëàí ìÿüðóð îëàí àøèã,Âÿôà ðÿñìèí ñàíûð äöøâàð, àñàí îëäóüóí áèëìÿç.

Áåéòäÿí ìÿíà ÷ûõìûð, ÷öíêè èëê ìèñðà áóíäàí ñîíðà ýÿëÿí áåéòèí èëêìèñðàñû èëÿ ãàðûøìûøäûð. Áèçèì íöñõÿäÿ èñÿ áåëÿäèð:

Ãûëûð òÿãñèð, åäöá áèð ëöòô ùÿð äÿì êþíëöì àëìàãäàí,Âÿôà ðÿñìèí ñàíûð äöøâàð, àñàí îëäóüóí áèëìÿç.

Áóðàäà ùÿð øåé àéäûíäûð.Áèç áåëÿ ìèñðàëàðûí ñàéûíû õåéëè àðòûðà áèëÿðäèê. Ëàêèí ýþñòÿðäèêëÿðèìèç äÿ

êèôàéÿòäèð.Áåëÿëèêëÿ, Ôöçóëè “Äèâàí”ûíûí 1924-úö èë íÿøðèíèí íÿ ãÿäÿð íþãñàíëû

îëäóüó àéäûíëàøûð. Áó íþãñàíëàð Äàøêÿíä ÷àïûíäà äà âàðäûð. Äàøêÿíä íàøèðëÿðèÔöçóëèíèí ÿñÿðëÿðèíè äÿéèøèá Íÿâàè äèëèíÿ éàõûí áèð øÿêèëäÿ ÷àï åòìèøëÿð. Òÿá-ðèç ÷àïëàðûíäà èñÿ ãÿëÿò äàùà ÷îõäóð. Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè äöç îëñà äà, ñîí ÿñ-ðèí äèë õöñóñèééÿòëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëäûüûíäàí, èôàäÿëÿðèí áèð ÷îõó äÿéèøäèðèë-ìèøäèð. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã íöñõÿñèíäÿ äÿ ñÿùâ ÷îõäóð. Áóðàäà ÿí àäè èôàäÿëÿðáåëÿ òÿùðèô åäèëìèøäèð êè, áó äà êàòèáèí Àçÿðáàéúàí äèëèíè áèëìÿìÿñèíäÿí èðÿëèýÿëèð.

Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóí-äàêû Ôöçóëè “Äèâàí”ûíûí åëìè ÿùÿìèééÿòèíè àéäûíëàøäûðûð. Îäóð êè, Ôöçóëèÿñÿðëÿðèíèí åëìè íÿøðèíäÿ âÿ áèðèíúè úèëäèí òÿðòèáèíäÿ, ÿñàñ íöñõÿ îëàðàã, ùÿ-ìèí ÿëéàçìàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.

Ùÿìèä Àðàñëû

10

__________

ÔÖÇÓËÈ ÑÞÇÖÍÖÍ ÑÅÙÐÈ

ßäÿáèééàò âÿ ìÿäÿíèééÿò òàðèõèìèçèí èôòèõàðû îëàí Ôöçóëè äöíéà ÿäÿáèé-éàòû òàðèõèíäÿ äÿ áþéöê ùàäèñÿäèð. Ùþêì êèìè ñÿñëÿíÿí áó ôèêðè àøàüûäàêûäàíûëìàç ôàêòëàð äîüðóëäóð: ùÿëÿ ùå÷ êèì Øÿðãèí ö÷ ìþùòÿøÿì äèëèíäÿ (òöðê,ôàðñ âÿ ÿðÿá) äèâàíëàð áàüëàéàðàã Ôöçóëè êèìè ìöêÿììÿë ÿñÿðëÿð éàðàäàáèëìÿìèøäèð; ùå÷ êèìèí ãÿëÿìè ìÿíñóá îëäóüó äþâðöí ÿäÿáè àëÿìèíäÿêèáöòöí ÿëâàí ôîðìà âÿ æàíðëàðûí ñûíàüûíà ìÿðóç ãàëàðêÿí Ôöçóëè ãÿëÿìè êèìèýþçÿë âÿ úèëàëû íöìóíÿëÿð éàðàòìàìûøäûð; “ãÿëá øàèðè” êèìè òàíûíàí øàèðèìèçãÿäÿð ùå÷ êèì îõóúó öðÿéèíÿ ùàêèì êÿñèëìÿìèøäèð; èêèíúè åëÿ áèð øàèð òàïìàã÷ÿòèíäèð êè, îíóí éàðàòäûüû ÿäÿáè ìÿêòÿá ãÿäÿð ñèðàéÿòåäèúè îëñóí âÿ þçäàâàì÷ûëàðûíû ÷ûõûëìàç òÿñèð äàèðÿñèíäÿ ñàõëàìàã èãòèäàðûíäà îëñóí; îðèæèíàë âÿòÿêðàðñûç öñëóá ñàùèáè îëàí Ôöçóëè êèìè ùå÷ êÿñ ÿäÿáè éàðàäûúûëûã ãàðøûñûíäàìöõòÿëèô äþâðëÿðèí (èúòèìàè ãóðóëóøëàðûí) âÿ çàìàíëàðûí ñûíàüûíäàí óüóðëà ÷ûõàáèëìÿê êåéôèééÿòèíè åëìè-òàðèõè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿð øÿðòè êèìè èðÿëè ñöðìÿìèø âÿþç éàðàòäûüû ÿñÿðëÿðëÿ áó øÿðòè äîëüóí øÿêèëäÿ äîüðóëòìàã ìöìêöí îëäóüóíóñöáóòà éåòèðìÿìèøäèð: ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíäÿ äÿ éàçìàãëà âÿ áó äèëëÿðäÿíáÿùðÿëÿíìÿêëÿ éàíàøû, ÿäÿáè äèëèìèçè òàðèõÿí ùå÷ êÿñ Ôöçóëè êèìè ùÿìèí äèë-ëÿðèí ùåýåìîíëóüóíäàí õèëàñ åäÿ áèëìÿìèøäèð; íÿùàéÿò, ÷îõ àç øàèðÿ ìöéÿñ-ñÿð îëàð êè, ìÿíÿâèééàòû, ãÿëáè âÿ ðóùó ùÿð ìèñðàñûíäàí ýþðöíñöí âÿ ÿçÿëèìÿùÿááÿòäÿí, ñÿìèìèëèêäÿí éîüðóëìóø ÿäÿáè øÿõñèééÿòè éàðàäûúûëûüûíäà âÿöñëóáóíäà Ôöçóëèäÿêè ãÿäÿð áöòöí ÿçÿìÿòè âÿ àéäûíëûüû èëÿ ùÿêê îëóíñóí!..

* * *

Ôöçóëè òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà äåéèë, áöòöí Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäàÿñÿðëÿðè äþíÿ-äþíÿ êþ÷öðöëÿí, éàõóä íÿøð îëóíàí, ÷îõ ñåâèëÿí âÿ ÷îõ îõóíàíÿí òàíûíìûø ñÿíÿòêàðëàðäàíäûð. ÕÕ éöçèëëèêäÿ Òöðêèéÿäÿ, Àçÿðáàéúàíäà,åëÿúÿ äÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ Ôöçóëèíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû, äèëè âÿ öñëóáó ùàã-ãûíäà îíëàðúà òÿäãèãàò ÿñÿðè éàçûëìûøäûð. Ì.Ô.Êþïðöëö, ß.Ãàðàõàí, ß.Òÿðëàí,Ù.Àðàñëû, É.Áåðòåëñ, ß.Ýþëïûíàðëû, Ìèð Úÿëàë, Ì.Ãóëóçàäÿ, Ì.Ú.Úÿôÿðîâ,ß.Úÿôÿð, Â.Ì.Ãîúàòöðê, Ù.Ìàçûîüëó, ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Ù.Ìèðçÿçàäÿ, ß.Ìèðÿù-ìÿäîâ, Ô.Ãàñûìçàäÿ, Ì.Àäèëîâ, Ò.Ùàúûéåâ, À.Âÿôàëû, ß.Ñÿôÿðëè, Ñ.ßëèéåâ,À.Ðöñòÿìîâà, Â.Ôåéçóëëàéåâà âÿ áàøãàëàðûíûí êèòàáëàðû, ìÿãàëÿëÿðè áó ýöí äÿåëìè äÿéÿðèíè ñàõëàìàãäàäûð.

Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõèíäÿí ìÿëóìäóð êè, Ôöçóëè êëàññèê øåèðäèëèíäÿ ôèêèð àðäûúûëëûüûíû ãöââÿòëè ïðèíñèïÿ ÷åâèðÿí, îíëàðúà ãÿçÿë, ãÿñèäÿ, ãèòÿâÿ ðöáàèñèíäÿ ìöõòÿëèô ìîòèâëÿðèí áàüëàíìàñûíà èíúÿ òÿðçäÿ äèããÿò éåòèðÿíáþéöê ñÿêÿòêàðäûð. Áóíóíëà áåëÿ, î þçöíäÿí ÿââÿëêè ÿäÿáè èðñÿ, Øÿðã ïîåòè-êàñûíûí çÿíýèí âÿ ìöðÿêêÿá ãàéäà-ãàíóíëàðûíà ñàäèã ãàëìàüû ôàðñúà äèâàíû-

11

__________

íûí ìöãÿääèìÿñèíäÿ þçöíöí äåäèéè êèìè, “ÿñëèíèí ñÿëèãÿñèíÿ (éÿíè òöðê øåðèÿíÿíÿëÿðèíÿ) óéüóí” éàçìàüû áàúàðàí, ñÿíÿòäÿ ñÿëÿôëÿðèíèí êå÷ìÿäèéè, õÿëÿô-ëÿðèíèí êå÷ÿ áèëìÿäèéè àøûðûìëàðäàí àääàéàí áèð öñòàääûð. Îíóí çÿðèô öñëóáóòÿêðàðîëóíìàçäûð. Ïîåçèéàñûíäàêû õàðèãöëàäÿ ãöäðÿò âÿ ÿçÿìÿòè áÿäèè ñþçãàðøûñûíäà ãîéäóüó ìèñèëñèç òÿëÿáêàðëûã äîüóðìóøäóð.

Øå’ð çþâãöíäÿí îëìàéàí àýàù,ßùëè-íÿçìè ìÿçÿììÿò åéëÿìÿñèíÊÿíäè úÿùëèíÿ å’òèðàô åòñèí,Ùÿð êÿðàìÿòÿ ñåùð ñþéëÿìÿñèí.

(Éÿíè: øåèð çþâãöíäÿí àýàù îëìàéàí àäàì øàèðëÿðè ìÿçÿììÿò åéëÿ-ìÿñèí; ùÿð êÿðàìÿòÿ – éåíè ñþçÿ (áÿäèè èõòèðàéà) ñåùð ñþéëÿìÿêäÿíñÿ, þçúàùèëëèéèíè åòèðàô åòñèí). Áåëÿ áèð èçàùàòäàí ñîíðà ñàíêè áó êè÷èê ãèòÿíèíìÿçìóíó áöòöíëöêëÿ àéäûíäûð. Ëàêèí áó äþðä ìèñðàäàêû “úÿùë”, “êÿðàìÿò” âÿ“ñåùð” ñþçëÿðèíèí ÿëàâÿ åêñïðåññèâ ìÿíà ÷àëàðû îõóúóéà ÷àòûðìû? Éÿãèí êè,éîõ. ×öíêè øàèð ùÿìèí ìèñðàëàðû îõóúóñóíóí ìöñÿëìàí çåùíèééÿòëè îëäóüóíààðõàéûí îëóá ñþéëÿìèøäèð; éÿíè äöøöíìöøäöð êè, îõóúó Ãóðàíûí “Ãÿìÿðñóðÿñèíäÿí 1-úè âÿ 2-úè àéÿíè, ùÿì÷èíèí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ùÿéàòûí-äàí áåëÿ áèð åïèçîäó áèëìÿìèø äåéèëäèð: “ßáó Úÿùë Ìÿêêÿ ÿùàëèñèíäÿí áèðíå÷ÿ íÿôÿðè áàøûíà éûüûá, ùÿçðÿò ïåéüÿìáÿðäÿí ìþúöçÿ ýþñòÿðìÿéè òÿëÿáåäèð. Ïåéüÿìáÿð àäàìëàðà àíè íÿçÿð ñàëûá, øÿùàäÿò áàðìàüûíû áÿäðëÿíìèø àéàäîüðó óçàäûð âÿ áèð àí ñîíðà àé èêè éåðÿ áþëöíöá, ùèññÿëÿðè ìöõòÿëèôìþâãåëÿðäÿ ýþðöíöð. Ïåéüÿìáÿð ÿòðàôûíäàêûëàðà ö÷ äÿôÿ: “Øàùèä îëóí!” äåéèð.Øàøãûí âÿçèééÿòäÿ ãàëàí ßáó Úÿùë áó “êÿðàìÿò”è ãÿáóë åòìÿê èñòÿìèð. “Áó,ñåùðäèð, øåéòàí ÿìÿëèäèð!” – äåéèð. Áåëÿëèêëÿ, òàðèõè ðÿìçëÿðè, äèíè-ôÿëñÿôè àíëà-éûøëàðû áèëìÿéÿí, áåéòäÿ áó âÿ éà äèýÿð ñþçöí “òþâðèééÿëè” (ìÿíÿâè úèíàñëû,èêèáàøëû) îëäóüóíó äóéìàéàí îõóúóéà Ôöçóëèíèí ÿñÿðëÿðè áÿäèè ìÿçìóíñàðûäàí éàðûáàéàðû àç ÷àòûð.

Ôöçóëè ñåùðêàð äåéèëäè âÿ þç öðÿéèíèí ãàíû, äÿðèí çÿêàñû, íóðó, ôèòðè èñòå-äàäû ùåñàáûíà éàðàòäûüû ñÿíÿò èíúèëÿðèíè ëàéèãèíúÿ, ÿäàëÿòëÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿ-éÿí, ÷àðÿñèçëèêäÿí “ñåùð” àäëàíäûðàí, îíóí þçöíö èñÿ “ÿúàèá öñëóáëó” òÿáèðèèëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ìöàñèðëÿðèíäÿí, – àäè îõóúóëàðäàí òóòìóø òÿçêèðÿ÷èëÿðÿãÿäÿð áèð ÷îõëàðûíäàí íàðàçû èäè. Ëàêèí ãÿðèáÿäèð, áó ýöíöí ãÿäèðáèëÿí îõóúó-ëàðû äà áÿçÿí îíà ñåùðêàð êèìè áàõûð, îíóí óúàëòäûüû ìþùòÿøÿì ñþç áèíàñûíäàùÿð áèð äàøûí öëâè ìöêÿììÿëëèêëÿ úèëàëàíäûüûíû ýþðöá ùåéðàí ãàëûðëàð.

Ôöçóëè ìèñðà-ìèñðà, áåéò-áåéò áþéöêäöð. Îíóí áåéòëÿðèíäÿ ãÿôèë áèðøèìøÿéèí ïàðûëòûñû, ÿë÷àòìàç çèðâÿëÿðèí ãöäñèééÿòè âàð. Îíóí áåéòëÿðè õÿééà-ìàíÿ ðöáàèëÿð êèìè ñÿíÿòäÿ ùÿãèãè ýþçÿëëèéèí, ìÿíà äîëüóíëóüóíóí ìÿùÿêèñàéûëà áèëÿð: ùÿð áåéòèí þç ìóñèãè äèëè, – ùÿìúèíñ ñÿñëÿðäÿí, ýþçëÿíèëìÿç ãàôè-

12

__________

éÿëÿðäÿí áÿñòÿëÿíìèø ìåëîäèéàñû, þçöíÿìÿõñóñ îáðàçëàðû, àéäûí ôèêèð èñòèãà-ìÿòè âÿ àôîðèñòèê ìÿçìóíó âàðûäûð! Áÿçÿí ùÿð øåèð ìöñòÿãèë âÿ îðèæèíàë ôèêèðëÿðñþéëÿéÿí èêè ìèñðàëûã êè÷èê øåèðëÿðèí, ðÿíýàðÿíý ÷àëàðëàðû îëàí îáðàçëàðûíùþðýöñöíÿ, ÷ÿëÿíýèíÿ áÿíçÿéèð. Ùÿð øåðèí çàùèðè âÿ áàòèíè áèð-áèðèíäÿí þòêöíâÿ ýþçÿëäèð, – ùåéðÿòàìèç úÿùÿò äÿ áóäóð!

Äèýÿð êëàññèêëÿðäÿ îëäóüó êèìè, Ôöçóëèäÿ äÿ ùÿì øåðèí ÿñàñ ãàéÿñèíäÿí,èäåéà ìÿçìóíóíäàí òÿúðèä åäèëìÿéÿí áåéòëÿðÿ, ùÿì äÿ øåèðäÿêè öìóìèìÿçìóíëà áàüëàíìàéàí ñÿðáÿñò áåéòëÿðÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áó, îðòà ÿñðëÿð ïîåòè-êàñûíûí ÿäÿáè øÿêèë îëìàã åòèáàðèëÿ áåéòÿ âåðäèéè ñÿðáÿñòëèêäÿí, ìöñòÿãèë-ëèêäÿí èðÿëè ýÿëèð. Ìöõòÿëèô øåèðëÿðäÿ øÿêèë âÿ ìÿçìóíúà áèð-áèðèíÿ îõøàéàíáåéòëÿðëÿ ðàñòëàøûðûã. Àììà îíëàðûí þçöíäÿ äÿ ôÿðãëè ïîåòèê ÷àëàðëàð éîõ äåéèë.Áÿíçÿéèøè òþðÿäÿí ñÿáÿáëÿð èñÿ ÷îõäóð: ìÿòáóàòûí îëìàäûüû øÿðàèòäÿ ñîíðàêûäþâðëÿðäÿ íöñõÿ ôÿðãëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû; åéíè áåéòèí éàíëûø êþ÷öðöëìÿíÿòèúÿñèíäÿ òÿùðèôëÿðÿ óüðàìàñû, éàõóä ñÿùâÿí, úöçè ôÿðãëÿ áàøãà øåðÿñàëûíìàñû, ìöõòÿëèô øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíèí ãàðûøäûðûëìàñû, îõóúó éàääàøûíûí äèð÷ÿë-äèëìÿñè, ñÿôÿðáÿð åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ (ïîåòèê àññîñèàñèéà çÿìèíèíäÿ) ñþéëÿí-ìèø ôèêèðëÿðèí, ìÿëóì îáðàçëû èôàäÿëÿðèí, òÿðêèáëÿðèí áÿçÿí øàèðèí þçö òÿðÿôèíäÿíãÿñäÿí òÿêðàð îëóíìàñû âÿ ñ.

Ôöçóëè øåðèíè øÿðùëÿðëÿ áèðëèêäÿ ãàâðàìàã èñòÿðêÿí îõóúó øàèðèí ìÿøùóðêÿëàìûíû áèð ìÿðàì êèìè éàääà ñàõëàìàëûäûð: “Åëìñèç øå’ð ÿñàñû éîõ äèâàð îëóðâÿ ÿñàññûç äèâàð üàéÿòäÿ áèå’òèáàð îëóð”. Áåëÿëèêëÿ, åëì øåðèí ÿñàñû, þçöëö êèìèãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ëàêèí áóðàäà “åëì” ñþçöíö äöçýöí âÿ ýåíèø ìÿíàäààíëàìàã ëàçûìäûð. “Åëìñèç øåèð” èôàäÿñè èëÿ äàùà ÷îõ ãÿçÿë æàíðûíäàí îëàí øåðèäöøöíÿí øàèð ÿí àçû àøàüûäàêûëàðû íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð: 1. Áÿäèè ôèêèð ìÿíòèãèìöùàêèìÿ, òåçèñ – àíòèòåçèñ öñóëó èëÿ èôàäÿ åäèëìÿëè. 2. Ùÿéàò ùÿãèãÿòè íÿãÿäÿð îáðàçëû øÿêèëäÿ îëñà äà, èíàíäûðûúû, àüëàáàòàí òÿðçäÿ ÿêñ îëóíìàëû. 3.Åëìè (äèíè âÿ äöíéÿâè) áèëèêëÿðÿ, òÿñáèò îëóíìóø ÿãëè íÿòèúÿëÿðÿ èñòèíàäåäèëìÿëè. 4. Õàëã òÿôÿêêöðö âÿ õÿéàëûíûí èíúèëÿðè îëàí ìöäðèê èôàäÿëÿðÿ, ãà-íàäëû ñþçëÿðÿ, àòàëàð ñþçö âÿ çÿðáè-ìÿñÿëëÿðÿ ÿñàñëàíìàëû. Áó øÿðòëÿðèí ùå÷îëìàçñà áèðèíè ýþçëÿìÿéÿí øåèð “åòèáàðñûçäûð”, áàøãà ñþçëÿ, çÿðèôëèê âÿ êàìèë-ëèêäÿí, èìàíäàí óçàãäûð, – ìöõòÿëèô çþâãëÿðèí âÿ èäðàêè þë÷öëÿðèí ñûíàüûíàäþçìÿê ýöúöíäÿ äåéèëäèð. Ôöçóëè èñÿ äåéèëÿíëÿðèí íÿèíêè áèðèíè, ÿêñÿð ùàëëàðäàùàìûñûíû ãàáàðûã øöøÿäÿ òîïëàíàí èøûã êèìè þç øåðèíäÿ úÿìëÿøäèðÿ áèëèð.

Ôöçóëèíèí áèð ÷îõ áåéòëÿðè Ãóðàí àéÿëÿðè, ïåéüÿìáÿðèí ùÿäèñëÿðè âÿ êëàñ-ñèê øåèðäÿ ýåíèø éàéûëìûø ñóôèëèê àíëàéûøëàðûíûí êþìÿéèëÿ èçàù åäèëÿ áèëÿð. Ëàêèíáó, øàèðèí ùÿð áåéòèíÿ äèíè-ìèñòèê äîí ýåéäèðìÿéÿ, éàõóä ùÿð ñþçöíäÿ ñóôèçììÿòëÿáè àõòàðìàüà ÿñàñ âåðìèð. ßëáÿòòÿ, Ôöçóëèíè ìöõòÿëèô éîõóìäà äÿðê âÿèçàù åòìÿê ìöìêöíäöð; áó, òÿÿúúöáëö äåéèë, øàèðèí þçö äåìèøêÿí: “ùÿð êèìèíàëÿìäÿ ìèãäàðûíúàäûð òÿ’áèíäÿ ìåéë...” Áóíóíëà áåëÿ, Ôöçóëè ñþçöíäÿí äîüàíìÿíòèãè, ðåàë ùÿéàò åøãèíè ñàüà-ñîëà ÷ÿêìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Ôöçóëèíè êþêëö

13

__________

øÿêèëäÿ ãàâðàéà áèëìÿìÿêäÿí íàÿëàú ãàëûá, ñóáéåêòèâ âÿ “ìÿãñÿäÿóéüóí”éîçìàã áàøãà, îíóí ñþçöíÿ-ôèêðèíÿ ñàäèã ãàëûá, ôÿðäè äèë öñëóáóíóí âÿ éàðà-äûúûëûüûíûí ÿñàñ ìåéëëÿðè âÿ ìîòèâëÿðè âàñèòÿñèëÿ åëìè øÿðù åòìÿê áàìáàøãàäûð!Ôöçóëèíè äèí øàèðè ñàéìàã, ñÿíÿòèíäÿêè ÿçÿìÿòè, äÿðèí áÿäèè òÿñèðè àíúàã“ìöáùÿì” âÿ “çÿðèô” äèíè-ìþâùóìè àíëàéûøëàðäà ýþðìÿê îíó áàøà äöøìÿ-ìÿéÿ áÿðàáÿðäèð.

“Ôöçóëèíè øÿðù åòìÿê?!” Áó ñþçëÿð ÷îõ ãÿðèáÿ ñÿñëÿíèð. Áó îíà áÿíçÿéèðêè, êèìÿñÿ ýöíÿø áàüûøëàìàã èñòÿéèðñÿí, àíúàã ÿëèáîø ýåäèðñÿí: ùÿðàðÿòè þçãÿëáèíäÿ ãàëûð, íóðó ýþçëÿðèíäÿ...

Ôöçóëè äÿðéàäûð!

* * *Ôöçóëèíèí Àçÿðáàéúàí êëàññèê øåðèíè éöêñÿê çèðâÿéÿ ãàëäûðìàñû îðòà ÿñð-

ëÿðäÿ òÿêúÿ áÿäèè ôèêðèìèçèí äåéèë, ùÿì äÿ ÿäÿáè äèëèìèçèí áþéöê íàèëèééÿòèñàéûëìàëûäûð. Áó, ÿäÿáè-ìÿäÿíè âÿ èúòèìàè-ôÿëñÿôè àñïåêòäÿ î ìÿðùÿëÿíèíáàøëàíüûúûäûð êè, ùàçûðäà äèëèìèç ÷àòìûø âÿ þç âÿçèôÿñèíè éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éå-ðèíÿ éåòèðÿí öñëóáëàðà øàõÿëÿíìèøäèð.

Ôöçóëèíèí øåèð äèëèíè âÿ éàðàäûúûëûã öñëóáóíó éàõøû ìÿíèìñÿéÿí ùÿð êÿñîíäà ôèêðèí âÿ õÿéàëûí ÿëàãÿëè äÿðèíëèéèíÿ, ýåíèø ìÿíàäà, áÿäèè ìÿçìóíóíäîëüóíëóüóíà âÿ åñòåòèê ôöñóíêàðëûüûíà ùåéðàí îëìàéà áèëìÿç.

Ôöçóëèíèí ôÿðäè öñëóáóíóí áöíþâðÿñèíäÿ ìåòàôîðèê òÿôÿêêöð äóðóð. Ìÿúàçèäöøöíúÿ òÿðçè þçëöéöíäÿ òÿçÿ ùàäèñÿ äåéèëäè. Áó úÿùÿò Ôöçóëèéÿ ãÿäÿðêè èñëàìØÿðãèíèí ö÷ äèëëè ïîåçèéàñûíûí áöòöí ðóùóíó ñàðìûøäû. Ëàêèí îíóí êþêö, ðèøÿëÿðèúàíëû äàíûøûã äèëèíäÿ èäè. Ôöçóëè áó öñóëà îíà ýþðÿ ñûüûíìûøäû êè, îíäà áèòèá-òöêÿíìÿéÿí èøûã âÿ åíåðæè ýþðöðäö; éÿíè ýþðöðäö êè, ìÿúàçèëèê ñåìàíòèê-öñëóáè áèð ïðîñåñ îëìàãëà ùÿãèãÿòè àøêàð åòìÿê, äàùà ýþçÿë òÿñâèð âÿ òÿðÿííöìåòìÿê ö÷öí íåúÿ ýåíèø, ýþðöíìÿìèø èìêàíëàð à÷ûð (äèëäÿêè áó õöñóñèééÿòè ðèéà-çèééàòäà ÿäÿä àðäûúûëëûüûíûí ùÿíäÿñè ñèëñèëÿ èëÿ ñîíñóçëóüà äîüðó ýåòìÿñè, éàõóäàñòðîôèçèêàäà ýöíÿøèí ïàð÷àëàíìà ðåàêñèéàëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð).

Ãÿòèééÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, áÿäèè äèëèí ìÿúàçèëèê ìÿñÿëÿñèíäÿ Ôöçóëè àíúàãÿíÿíÿ àðäûíúà ýåòìÿìèøäèð. Î äöøöíöá-àðàìûø, íÿùàéÿò òàïìûøäûð: éàøàäûüûäþâðöí, ôåîäàë-ðóùàíè ãóðóëóøóíóí ìÿùäóä äöíéàýþðöøöíäÿí, ãåéçëè-ãÿðÿçëèìöíàñèáÿòèíäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí ìÿúàçèëèéè þçö ö÷öí òÿçÿäÿí êÿøô åòìèøäèð.Ôöçóëè “ìÿúàç” ñþçöíÿ äÿ ìÿúàçè éàíàøìûø, ìÿúàçè ôèêèðëÿøìÿê, äóéìàã éîëóèëÿ (áóíà ùèññè-èíòóèòèâ èäðàê éîëó äåéÿíëÿð äÿ âàðäûð) áèð-áèðèíäÿí éåíè,òÿðàâÿòëè èôàäÿëÿðëÿ ìàääè âÿ ìÿíÿâè àëÿìèí ùÿéàòè âÿ ïàðëàã îáðàçëàðûíû éàðàò-ìûøäûð. ßáÿñ äåéèë êè, øàèð ìÿúàçû “ùÿãèãÿò ýöíÿøèíèí øþëÿñè, íóðó” àäëàíäûðûð(“Ïÿðòþâè-ÿíâàðè-õóðøèäè-ùÿãèãÿòäèð ìÿúàç”).

Ùàìû áèëèð êè, Ôöçóëè ýþçÿë èñòèàðÿëÿð éàðàòìàã óñòàñûäûð. Áÿñ ùÿìèíèñòèàðÿëÿðèí òÿñèð ýöúö íÿäÿäèð? Èñòèàðÿëÿð éàðàäûúûñû êèìè øàèð íÿ ÷öí îðèæèíàë

14

__________

âÿ òÿêðàðîëóíìàç ýþðöíöð? Éÿãèí êè, ñóàëëàðà úàâàá âåðÿðêÿí ôîðìàë ìÿí-òèãèí ñèëëîýèçìëÿð ñõåìèíÿ óéüóí îëàðàã áÿíçÿéÿí âÿ áÿíçÿäèëÿíè ìöÿééÿíåäèá òÿøáåù öíñöðöíöí èõòèñàð åäèëäèéèíè ñþéëÿìÿê êèôàéÿò äåéèëäèð. Ôöçóëèáÿíçÿòìÿëÿðè, èñòèàðÿëÿðè îíà ýþðÿ ìöêÿììÿëäèð êè, ñþçöí àáñòðàêòëàøäûðìàâÿ öìóìèëÿøäèðìÿ õàðàêòåðèíè ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ ÿêñ åòäèðèð.

Éûüúàì âÿ öìóìèëÿøäèðèëìèø èäðàê ôÿàëèééÿòèíäÿ áÿíçÿòìÿ ìöùöì ðîëîéíàéûð. Áÿíçÿòìÿ ìöãàéèñÿ òÿëÿá åäèð. Ìöãàéèñÿ, ãàðøûëàøäûðûëàí òÿðÿôëÿðèí(ÿøéà, ùàäèñÿ, ïðîñåñ) ÿëàìÿò âÿ õöñóñèééÿòëÿðèíèí éà ãèñìÿí, éà äà òàìàìèëÿáèðèíäÿí äèýÿðèíÿ þòöðöëìÿñè, êþ÷öðöëìÿñè äåìÿêäèð. Ëàêèí áó “êþ÷öðöëìÿ”þç-þçöíÿ áàø âåðìèð. Ìöãàéèñÿ îëóíóá áÿíçÿäèëÿí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà èëêèí ìÿð-ùÿëÿäÿ ìöòëÿã ÿëàãÿëÿíäèðèúè ñþçëÿð èøòèðàê åäèð, òÿäðèúÿí ùÿìèí ñþçëÿð èõòèñàðàäöøöð. Äåìÿëè, áÿíçÿòìÿ ÿââÿëúÿ áöòþâ ôèêèð êèìè úöìëÿ øÿêëèíäÿ èôàäÿ îëóíóð,äàùà ñîíðà èñÿ èõòèñàðëàðà óüðàéàðàã îáðàçà ÷åâðèëèð. Ìöôÿññÿë òÿøáåùëÿðäÿí ìö-êÿììÿë òÿøáåùëÿðÿ äîüðó èíêèøàôûí ìÿíçÿðÿñè áóíó àéäûí ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí,àøûã øåðèíäÿí “Ýþçëÿðèí úåéðàíäû ñÿíèí...” ìèñðàñû ìÿëóìäóð. Áóðàäà “úåéðàí”îáðàçû, èäðàê áàõûìûíäàí óüóðñóç îëñà äà (àéðûëûãäà ýþçëÿ úåéðàí àðàñûíäà áÿí-çÿéèø éîõäóð), ëöüÿâè-ñåìàíòèê âÿ ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí åéíè ìîäåë, åéíè ãóðóëóøçÿìèíèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø, ýåò-ýåäÿ áÿçè ñþçëÿðèí èõòèñàðû þç èøèíè ýþðìöøäöð(“Ñÿíèí ýþçëÿðèí úåéðàí ýþçö êèìèäèð...”). Åëÿ áóðàäàúà àáñòðàêñèéà äîüóëóð, –èõòèñàð îëóíàí ùÿð äèë öíñöðö êîíêðåòëèêäÿí, ìöÿééÿíëèêäÿí, “þç ïàéûíû” àïàðûð.Áåëÿ îëìàñàéäû, ñþçëÿðäÿí øÿêèë÷èëÿð éàðàíìàçäû, áèð íèòã ùèññÿñè äèýÿðèíÿêå÷ìÿçäè, áöòþâëöêëÿ ñàáèò ãðàììàòèê ãóðóëóø òÿøÿêêöë òàïìàçäû.

Éàçû÷ûëàð áèð-áèðèíäÿí, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ìÿùç áó úÿùÿòÿ – àéðû-àéðûñþç-îáðàçëàðûí àáñòðàêñèéà âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ äÿðÿúÿñèíÿ, áÿäèè òÿõÿééöëöíñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. ßáÿñ äåéèë êè, ÕÕ ÿñðèí äàùè ôèçèêà àëèìèÀ.Åéíøòåéí ö÷öí ñÿíÿòêàðëàðäà âÿ îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ áÿäèè òÿõÿééöëöí èíêè-øàô ñÿâèééÿñè áþéöêëöéöí éåýàíÿ ìåéàðû èäè.

Ôöçóëè äöíéàéà ôèëîñîô-ðÿññàì ýþçö èëÿ áàõûð. Äöíéàäàêû øåéëÿðèí, ùàäèñÿ,ïðîñåñ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí öçâè ÿëàãÿñèíè äÿ, îíëàðûí îõøàð ÿëàìÿòëÿðèíè äÿ ýþðöð.Àììà “éöç þë÷, áèð áè÷” ïðèíñèïèíÿ ñàäèã ãàëûá, áþéöê ùÿññàñëûã, äÿãèãëèê ýþñ-òÿðèð. Àäÿòÿí, îíóí îáðàçëàðû ùÿð ùàíñû ÿëàìÿòÿ (õöñóñèééÿòÿ) éîõ, ÿí ãàáàðûã, ÿíñïåñèôèê âÿ ùÿëëåäèúè ÿëàìÿòÿ, éàõóä ÿëàìÿòëÿð òîïëóñóíà èñòèíàä åäèð; ùÿì äÿøàèð áó çàìàí õàëãûí éàääàø âÿ òÿñÿââöðöíöí òÿúðöáÿñèíè ìöòëÿã íÿçÿðÿ àëûð.Ùèññ îëóíóð êè, î ùÿð ùàíñû îáðàçûí äèëäÿ íåúÿ èç áóðàõàúàüûíû, òÿôÿêêöðäÿ íåúÿðåçîíàíñ âåðÿúÿéèíè ÿòðàôëû äöøöíöð. Ôöçóëèíèí îðèæèíàëëûüû äà áóíäàäûð.

Ôöçóëè îáðàçëàðû ÿêñÿð ùàëëàðäà ùÿéàòûí èúòèìàè-ôÿëñÿôè ìÿíà âÿìÿãñÿäèíÿ, èíñàíûí ìÿíÿâèééàòûíà éþíÿëìèø îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðû äöçýöíãàâðàìàã ùàçûðëûã òÿëÿá åäèð.

Ìÿñÿëÿí, “îúàã” ñþçöíö ýþòöðÿê. Áó ñþç-îáðàç àëòûíäà øàèð äöøöíÿí,ìöáàðèçÿ åäÿí, àììà øèðèí àðçóëàðûíà éåòìÿéèá ÿçàá-ÿçèééÿòÿ äö÷àð îëàí

15

__________

èíñàíû íÿçÿðäÿ òóòàðêÿí íÿ ãÿäÿð äöøöíöá-äàøûíìàëû èäè êè, îõóúóëàð îíó(îíóí áÿäèè ãàéÿñèíè) äöçýöí àíëàñûíëàð! Àõû, “èíñàí” âÿ “îúàã” ñþçëÿðè òàìàìàéðû-àéðû ìÿôùóìëàðû ÿêñ åòäèðèð. Äåìÿê, îõøàð ÿëàìÿòëÿð òàïìàã âàúèáäèð.Ùÿìèí ìÿãñÿäëÿ øàèð îáðàçû èáàðÿëè ôîðìàéà ñàëûð; “èíñàí – éàíàð îëàúàãäûð”ôèêðèíè èôàäÿ åòìÿê ö÷öí òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿ ãóðóá, “îúàã” ñþçöíö áàøúöìëÿíèí õÿáÿðè éåðèíäÿ èøëÿäèð âÿ îíó áóäàã úöìëÿñèíäÿêè ñþçëÿð âàñèòÿñèëÿàéäûí øÿðù åäèð: “Áèð îúàüûç áèç êè, ñóçàíäûð äÿðö äèâàðûìûç”. Éÿíè, áèç åëÿîúàüûã êè, ãàïû âÿ äèâàðûìûç äàèì îä è÷èíäÿäèð (èíñàí úèñìÿí îíà ýþðÿ áèðîúàüà áÿíçÿéèð êè, ìÿñÿëÿí, äþø ãÿôÿñèíèí äèâàðëàðû è÷ öçäÿí ãàí âÿ éà îäêèìè ãûðìûçûäûð; áÿäÿíèí ÿñàñ ãàïûñû àüûçäûðñà, äîäàãëàð äà îä ðÿíýèíè àíäûðûð).

Îáðàç éàðàäûúûëûüûíäà ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê çÿðóðÿò îëñàäà, òöðê ñþçëÿðè ùåñàáûíà øàèðèí éàðàòäûüû îáðàçëàð î äþâðöí ÿäÿáè äèëèíäÿéåíèëèéè, òÿðàâÿòè âÿ äÿðèíëèéè èëÿ ìèñèëñèçäèð.

“Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ùÿçÿúèíèí äàð ãÿëèáëÿðèíÿ ýåíèø, ñèãëÿòëè ôèêèðëÿð éåðëÿø-äèðìÿê ö÷öí ñþçö áÿäèè ìöúÿððÿäëÿøäèðìÿ éîëó èëÿ îáðàçà ÷åâèðìÿê èñòåäàäûÔöçóëèéÿ ÷îõ êþìÿê åòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, Ëåéëèíèí þçö ùàããûíäà äåäèéè ñþçëÿðÿäèããÿò åäÿê: “Ìÿí áèð ãóøàì, ó÷äóì àøèéàíäàí...” éàõóä: “Ãþí÷ÿ êèìèéÿììÿíè-ïÿðèøàí, Àüçûì äóòóëó, è÷èì äîëó ãàí”. Çàùèðÿí ùÿð øåéè Ëåéëè þçöäåéèð: þçöíö ãóøà, ãþí÷ÿéÿ áÿíçÿäèð. Àììà áóðàäà îõóúóíó þç áÿäèè ãöäðÿòèèëÿ ñàðñûäàí èíàíäûðûúûëûãäûð, áÿäèè ùÿãèãÿòëÿ ùÿéàò ùÿãèãÿòèíèí äÿìèð éîëëàðûêèìè àõûðàäÿê ãîøà ýÿëìÿñèäèð.

Éåðè ýÿëìèøêÿí, îáðàçûí îáðàçëàðëà (îáðàçëû ñþçëÿðëÿ, èôàäÿëÿðëÿ) øÿðùè,éÿíè òàìàìëàíìàñû, äàùà äà ãöââÿòëÿíäèðèëìÿñè áÿäèè äèëäÿ Ôöçóëèíèí áþéöêíàèëèééÿòèäèð, îíóí øåèð äèëèíèí “àëè ðèéàçèééàò”ûäûð. Áó ìÿñÿëÿäÿ Ôöçóëè áèð ÷îõñÿëÿôëÿðèíäÿí âÿ õÿëÿôëÿðèíäÿí öñòöíäöð.

Ìÿúàçèëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, Ôöçóëè äèëèíäÿ ìöúÿððÿäëÿøäèðìÿ âÿ öìó-ìèëÿøäèðìÿ ñèñòåì ùàëûíäàäûð. Ùÿìèí õöñóñèééÿòëÿð àéðû-àéðû ñþçëÿðäÿí áàø-ëàéûá, ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíÿ âÿ úöìëÿëÿðÿ (ìèñðà âÿ áåéòëÿðÿ) ñèðàéÿò åäèð. Îíàýþðÿ äÿ áÿçÿí àéðû-àéðû ñþçëÿðäÿí áÿùñ îëóíñà äà, îáðàçûí ìÿçìóíóíó, îáðàç-ëûëûüûí òÿáèÿòèíè ìèñðà, éàõóä áåéòè áöòöíëöêëÿ òÿùëèë åòìÿê íÿòèúÿñèíäÿ à÷ìàãìöìêöíäöð. ×öíêè áÿäèè òÿõÿééöëöí ùÿðàðÿòè áöòöí òÿñâèð âÿ èôàäÿ âàñèòÿ-ëÿðèíÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ ùîïìóøäóð.

Õàêè-ðàùèíäÿí ìÿíè ãàëäûðà áèëìÿç ñàéÿ òÿê,Ãûëñà äÿðäóí àôèòàáûí ùÿð øöàûí áèð êÿìÿíä.

Áåéò áöòþâëöêäÿ “âÿôà”, “ñÿäàãÿò” àíëàéûøëàðûíû îáðàçëû øÿêèëäÿ èôàäÿåäèð. Âÿ éà:

“Ñóðÿòèí ÿêñèí àëûá, áàüà ýèðÿð ùÿðäÿì ñó, Ðÿøêäÿí ãàí è÷èðèð áÿðýè-ýöëè-ðÿ’íàéÿ”.

16

__________

Ôöçóëèíèí ôÿðäè öñëóáóíäà ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðÿ ïîåòèê ìÿíà âåðèëìÿñèíäÿêèþçöíÿìÿõñóñëóüó àõûðàäÿê ìÿíèìñÿìÿéÿí îõóúó ùÿìèí áåéòèí øÿêèë âÿìÿçìóí ýþçÿëëèéèíè ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿç. ×öíêè Ôöçóëè, îõóúóäàí çÿíýèíìöøàùèäÿ ãàáèëèééÿòè, èíúÿ õÿéàë òÿëÿá åäèð. Áóðàäà äà áåëÿäèð. Øàèðèí áÿäèèìÿòëÿáè, áèð íþâ, “ãàïàëû” èôàäÿ îëóíìóø, îíó ëàéèãèíúÿ äÿðê åòìÿê îõóúóíóíþç èõòèéàðûíà áóðàõûëìûøäûð. Ùàëáóêè ãðàììàòèê ïëàíäà éàíàøäûãäà áåéòäÿàíîìàëèéà éîõäóð, – ìöðÿêêÿá áèð ôèêèð áèòìèø øÿêèëäÿ âÿ “ìàääè” îëàðàãèôàäÿ îëóíìóøäóð: ñó ùÿð àí ñÿíèí ñóðÿòèíèí ÿêñèíè àëûá áàüà ýèðèð, ãûñãàíú-ëûãäàí ýþçÿë ýöë éàðïàüûíà ãàí è÷èðèð. Çàùèðÿí ôèêèð àéäûíäûð, àììà ñÿáÿáèééÿòÿëàãÿñè èëÿ áàüëû îëàðàã, ìÿíòèãè íÿòèúÿ – îõóúóéà îáðàçëûëûã éöêöíö äàøûéàíÿñàñ èôàäÿëÿð (“ñóðÿòèí ÿêñèí àëûá...” âÿ “ðÿøêäÿí ãàí è÷èðèð”) àéäûí îëìàëûäûð:“àë éàíàãëû áèð ýþçÿë òåç-òåç ýÿëèá, ãûçûëýöëëÿð à÷ûëìûø áàüûí êÿíàðûíäàêû àõàðñóéà áàõûð...” Ìÿùç áó òÿñÿââöðÿ ÿñàñÿí áåéòäÿêè îáðàçëàðû “äîüðóëòìàã”îëàð. Áåëÿ êè, ñó ýþçÿëèí öçöíöí ÿêñèíè äîüðóäàí äà “àëûá” áàüà àïàðûð. Öçöíðÿíýè áèð àíëûüà ñóéó äà àëëàøäûðûð. Áèð àçäàí ñîíðà ýöëëÿð ùÿìèí ñóéó è÷èð âÿýóéà îíëàðûí ëÿ÷ÿêëÿðè ñóäàêû “àëëûüû” þçëÿðèíÿ ÷ÿêèá ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàíûðëàð.Øàèð åëÿ áó âÿçèééÿòäÿ îíëàðûí ðÿíýèíÿ ìÿíà âåðèð: ñó ñàíêè ãûñãàíúëûãäàí ýöëéàðïàüûíà ãàí è÷èðèð. Íÿ ö÷öí? ×öíêè “àëûá-àïàðäûüû ÿêñ”äÿí àéðûëìàã èñòÿ-ìèð. Áåëÿëèêëÿ, öëâè ùåýåìîíëóã ýþçÿëèí öçöíöí ÿêñèíÿ ìÿõñóñ îëàðàã ãàëûð(Ôöçóëèäÿ áó òèïëè îáðàçëàðà ÷îõ òÿñàäöô åäèëèð. Ìöãàéèñÿ åäÿê:

Àéèíÿ ñåâÿð úàíäàí ðöõñàðåéè-úàíàíû, Áèð üàéÿòÿ éåòìèø êè, àéðûëñà, ÷ûõàð úàíû”

Éÿíè: ýöçýö úàíàíûí öçöíö öðÿêäÿí ñåâèð, íÿ ãÿäÿð êè, îíó ÿêñ åòäèðèð, úàíëûêèìè ýþðöíöð; ùÿìèí ýþçÿë êÿíàðà ÷ÿêèëÿí êèìè ýöçýö äÿ úàíñûç áèð ÿøéà îëóð.

Ìèñàë ýþñòÿðäèéèìèç áåéòëÿð, øöáùÿñèç, “îáðàçëû òÿôÿêêöð”öí ãöäðÿòè èëÿéàðàíìûøäûð. Ëàêèí îáðàçëû òÿôÿêêöðöí ýöúö þçöíö äèëäÿ ñþçöí (ìÿíàúà), òÿôÿê-êöðäÿ ìÿôùóìóí (ìàùèééÿòúÿ) ìöúÿððÿäëÿøìÿñè ïðîñåñèíäÿ ýþñòÿðèð. Éÿíèùÿð ùàíñû ñþç áÿäèè îáðàç ïèëëÿñèíÿ î çàìàí éöêñÿëèð êè, àáñòðàêòëàøäûðìàìÿðùÿëÿñèíäÿí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ êå÷èð.

Àðèñòîòåë éàçûð êè, “Éàëàíû íåúÿ ìÿùàðÿòëÿ èøëÿòìÿê öñóëóíó áàøãàøàèðëÿðÿ ÿí ÷îõ þéðÿäÿí Ùîìåðäèð”. “Àëäàíìà êè, øàèð ñþçö ÿëáÿòòÿ éàëàíäûð”ñþéëÿéÿí Ôöçóëè äÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäà øàèðëÿðÿ áÿäèè éàëàíû ÿí ÷îõþéðÿäÿí ñÿíÿòêàðäûð. Èëê áàõûøäà äèë âÿ öñëóáúà éåêðÿíý âÿ éåêúèíñ òÿñèð áà-üûøëàéàí äèâàí ÿäÿáèééàòûíäà Ôöçóëèíè áöòöí ÿñðäàøëàðûíäàí, ñîíðàäàí îíóíìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëàí ñÿíÿòêàðëàðäàí éöêñÿéÿ ãàëäûðàí ÿñàñ òÿãëèäåäèëìÿçúÿùÿòëÿðäÿí áèðè áóäóð. Áó ìÿíàäà, øàèðèí éàðàäûúûëûüûíû ëàéèãèíúÿ òÿäãèãåòìèø Ù.Ìàçûîüëóíóí: “Ôöçóëèíèí øåèðëÿðèíäÿ õÿéàë úÿáùÿñèíèí çÿèô îëäóüóíóýþðöðöê” ôèêðè èëÿ ðàçûëàøìàã ìöìêöí äåéèë.

17

__________

Òÿçêèðÿ÷èëÿð Ôöçóëèíè äèë âÿ öñëóáóíà ýþðÿ äàùà ÷îõ ß.Íÿâàè èëÿ ìöãà-éèñÿ åòìèøëÿð êè, îíó Íÿâàèéÿ éàõûíëàøäûðñûíëàð. Áó ñÿáÿáäÿí èêè áþéöêñÿíÿòêàðûí øåèð äèëèíäÿí áÿçè ïàðàëåë íöìóíÿëÿðÿ íÿçÿð ñàëìàã ÿùÿìèé-éÿòëèäèð. Ãÿòèééÿí Ôöçóëèíèí áþéöêëöéöíö ñöáóò åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éîõ, ùÿòòàíÿçèðÿëÿðèíäÿ äÿ îðèæèíàë îëäóüóíó áèð äàùà ýþñòÿðìÿê ö÷öí. ×öíêè äþâðöíöíýþðêÿìëè èúòèìàè õàäèìè îëàí Íÿâàè ùÿãèãÿòÿí äàùè øàèðäèð, ÿñë åëì âÿ ñÿíÿòúÿíýàâÿðèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ Ôöçóëè Íÿâàèíè ñåâìèøäèð; îíóí äèëèíäÿ (öñëóáóíäà)Íÿâàèéÿ áÿíçÿðëèê äÿ âàðäûð. Àììà áó ñåâýè âÿ áÿíçÿéèø Íÿâàèíèí Íÿñèìèéÿñåâýèñèíäÿí, áÿíçÿéèøèíäÿí àðòûã äåéèëäèð.

Ôöçóëèíèí áÿçè ëèðèê øåèðëÿðè ôîðìà åòèáàðèëÿ äîüðóäàí äà Íÿâàèíè õàòûð-ëàòìàãäàäûð.

Ôöçóëè äÿ ãÿçÿëëÿðèíè Íÿâàè êèìè ÿñàñÿí éåääè áåéòäÿ ãóðìàüû õîøëàìûø,îíóí áèð ñûðà ðÿäèôëÿðèíè áÿéÿíèá òÿêðàð åòìèøäèð: åéëÿðÿì, åéëÿìèø, åéëÿýÿú,àéðó, àðà, ÿðç, áàð (âàð), êöñòàõ, éà ðÿá, êþíëöì, ëÿôç ñþç, òÿìÿ, òóò, ôÿäà, èìÿñ,ùÿíóç, üÿðÿç âÿ ñ. Ëàêèí ÷îõ ìàðàãëûäûð êè, ÿðóç âÿçíèíèí íþâëÿðèíÿ ýþðÿ ÔöçóëèÍÿâàèäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Íÿâàèíèí ÿí ÷îõ òÿòáèã åòäèéè áÿùð ùÿçÿú,Ôöçóëèíèíêè èñÿ ðÿìÿëäèð...

Ùÿð èêè øàèðèí “Ñöáù” ðÿäèôëè ãÿçÿëèíäÿ ýöíÿø, óëäóçëàð âÿ îíëàðûí øöàëà-ðûíûí ìÿíàëàíäûðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí îáðàçëàðà äèããÿò åäÿê.

“Ýöíÿø” âÿ “óëäóç” àíëàéûøëàðûíûí îáðàçëû èôàäÿñè Íÿâàèäÿ áåëÿäèð: “Ãàìòöíè îõèì øàðîðèäèí òóòàøòè êóêêà óò Êèì àíèíã îòèí êóéóáòóð ãóíáàçè äàââîðñóáõ” (òÿðúöìÿñè: ãÿì ýåúÿñèíäÿ àùûìûí ãûüûëúûìûíäàí ýþéäÿ îä ãàëàíäû êè,îíóí àäûíû äþâð åäÿí ýöíáÿç ñöáù ãîéóáäóð). Øàèðèí äàùèéàíÿ òÿõÿééöëö ýþ-çÿë ñÿìÿðÿñèíè âåðìèøäèð: àøèãÿ åëÿ ýÿëèð êè, ýþéäÿêè óëäóçëàð îíóí àùûíûíãûüûëúûìëàðûäûð, “äþâð åäÿí ýöíáÿç” (ôÿëÿê) ñöáùö ùÿìèí îääàí éàðàòìûøäûð.

ßëáÿòòÿ, áåéòèí áÿäèè òÿñèðè ýöúëöäöð. Àììà, ùÿð ùàëäà, îáðàçëà ùÿéàòùÿãèãÿòè àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè åëìèí îáéåêòèâ ýþçö èëÿ éîõëàäûãäà äèë âÿ ìÿí-òèãúÿ èêèíúè ìèñðàäàêû “àäûí ãîéóáäóð ýöíáÿçè-äÿââàð” èôàäÿñè ãèñìÿí çÿèôâÿ óéüóíñóç ýþðöíöð. Áåëÿ êè, “ýöíáÿçè-äÿââàð” èñòèàðÿ êèìè íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóøñà, “àäûíû ãîéóáäóð... ñöáù” èôàäÿñè î ãÿäÿð äÿ úèëàëû äåéèë, ìöêÿììÿëèñòèàðÿ ùöãóãóíäà áÿäèè åôôåêòè ãàëäûðìûð (áàøãà ñþçëÿ, “àäûí ãîéóáäóð” èôà-äÿñè “ñöáù” ñþçöíöí ïîåòèê ìÿçìóíóíó íàñèðàíÿ èçàù åäèð). Ýþðöíöð, ìÿùçáó úÿùÿò Ôöçóëèíè òÿìèí åòìÿìèøäèð. Îíóí “Äèâàí”ûíäà îõóéóðóã:

Áàòäû ÿíúöì, ÷ûõäû ýöí, éà áèð ÿñèðè-åøãäèð, Òþêäö äöððè-ÿøêè, ÷ÿêäè àùè-àòÿøáàð ñöáù?

Áèçúÿ, òÿõìèíÿí åéíè ôèêèð ãðàììàòèê âÿ ìÿíòèãè áàõûìäàí Ôöçóëèäÿäàùà àéäûí èôàäÿ îëóíìóøäóð. Åéíè ïðåäìåòè ìÿíàëàíäûðìàã, åéíè ôîðìàäàéàçìàã ëàçûì ýÿëäèéè ùàëäà, Íÿâàè òÿêðàð îëóíìàìûøäûð. ßêñèíÿ, Ôöçóëèäèëèíèí îáðàçëûëûüû ïèëëÿ-ïèëëÿ, èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ éöêñÿëèð; “óëäóçëàð áàòäû, ýö-

18

__________

íÿø ÷ûõäû” ôèêðè îíóí öñëóáóíà õàñ îëàí øÿðòëÿðäÿí áèðè êèìè ïàðàëåëèçìëÿ âÿýöìàíëû áÿäèè ñóàë òÿðçèíäÿ èôàäÿ åäèëèð. Éÿíè óëäóçëàðûí éîõà ÷ûõìàñû ãÿçÿëáîéóíúà “ñàäèã àøèã” êèìè òÿñâèð âÿ òÿðÿííöì åäèëÿí “ñöáù”öí éåíè ÿëàìÿò-ëÿðè êèìè âåðèëèð: 1. Áàòàí óëäóçëàðäûð, éîõñà åøã ÿñèðè îëàí ñöáùöí òþêäöéö èíúèýþç éàøëàðû?! 2. ×ûõàí ýöíÿøäèð, éîõñà ñöáùöí ÷ÿêäèéè àùäàí òîïëàíàí àòÿø?!

“Ýöíÿø øöàëàðû”íûí îáðàçëû øÿêèëäÿ ìÿíàëàíäûðûëìàñû. Íÿâàèäÿ: “Êóíøóîèé õàòëàðè åðìàñêè òóòìóø ìîòàìèì, Éóçèè àíæóì òèðíîüè áèðëà êèëèá àôãîðñóáõ” (Òÿðúöìÿñè: (ýþðöíÿí) ýöíÿø øöàñûíûí õÿòëÿðè äåéèëäèð: ñöáù ìÿíÿìàòÿì òóòóá, óëäóçëàðûí äûðíàüû èëÿ öçöíö úûðìûøäûð). Ýþçÿëäèð, îáðàçëàð éöê-ñÿê äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìèø ïîåòèê àáñòðàêñèéàíûí ìÿùñóëóäóð: óëäóçëàðûí èòèýþðöíÿí óúëóãëàðû äûðíàãëàðà, ýöíÿø øöàëàðû èñÿ (îíëàð ñöáù âàõòû ãûïãûðìûçûîëóðëàð!) ñöáùöí öçöíäÿí àõàí ãàíà áÿíçÿäèëèð. Àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, “ýöíÿøøöàëàðû”íû éåíèäÿí ìÿíàëàíäûðûá îðèæèíàë îáðàçëàð éàðàòìàã èìêàíû òöêÿí-ìèøäèð. Ôöçóëèíè îõóéàíäà èñÿ áó ãÿíàÿòäÿí ÿë ÷ÿêìÿëè îëóðñàí; ÷öíêè î òàìà-ìèëÿ òÿçÿ, èíàíäûðûúû òÿñÿââöð éàðàòìàã õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ Íÿâàèíèíêèíäÿíýåðè ãàëìàéàí ìàðàãëû áèð îáðàç éàðàòìûøäûð:

Áèð ìöñÿââèðäèð êè, çÿððèí êèëê èëÿ ùÿð ýöí ÷ÿêÿð Ñÿôùåéè-ýÿðäóíÿ íÿãøè-àðèçè-äèëäàð ñöáù.

Éÿíè: Ñöáù åëÿ áèð ðÿññàìäûð êè, ùÿð ýöí ãûçûëû ãÿëÿìëÿ ñåâýèëèíèí öçöíöíøÿêëèíè ôÿëÿéèí ñÿôùÿñèíÿ (ñÿìàéà) ÷ÿêèð.

Ýþðöíäöéö êèìè, ìÿðêÿçè àíëàéûøëàð ùÿð èêè øàèð òÿðÿôèíäÿí áàøãà-áàøãàîáðàçëàðëà èôàäÿ åäèëìèøäèð. Íÿâàè áåéòèíäÿ ñöáù àøèãèí äÿðäèíÿ øÿðèê îëàí, îíàìàòÿì òóòàí øÿõñ, Ôöçóëèäÿ èñÿ ðÿññàì êèìè òÿãäèì îëóíóð; “øöàëàð” Íÿâàèäÿãàíà, Ôöçóëèäÿ ãûçûëû ðÿíýëè ãÿëÿìëÿðÿ áÿíçÿäèëèð. Ùÿð èêè øàèðèí îáðàçëàðûíäàïðåäìåòëÿðÿ áþéöê ðÿññàì áàõûøû, ðÿññàì çþâãö, ìöøàùèäÿñè èëÿ éàíàøûëäûüûäóéóëìàãäàäûð.

Íÿâàè âÿ Ôöçóëè øåèðëÿðèíäÿ ìöãàéèñÿéÿ ýÿëÿí, ìöãàéèñÿñè, ùàããûíäàäàíûøäûüûìûç ìÿñÿëÿ áàõûìûíäàí äöøöíäöðöúö íÿòèúÿëÿð äîüóðàí õàðàêòåðèêíöìóíÿëÿð ÷îõäóð. Áóðàäà äèëèí îáðàçëûëûã ñÿâèééÿñèíè øÿðù åòìÿê ìÿãñÿäèëÿàïàðäûüûìûç êè÷èê ìöãàéèñÿëÿð áèð äàùà áåëÿ áèð ôèêðè ÿñàñëàíäûðìàüà õèäìÿòåäèð êè, äèë âÿ öñëóáóíóí çÿíýèíëèéè, ñÿíÿòêàðëûüûíûí ìöêÿììÿëëèéè õöñóñèëÿáÿäèè àáñòðàêñèéàíûí èíêèøàô ñÿâèééÿñè úÿùÿòèíäÿí Ôöçóëèíè êèìèíñÿ ìÿêòÿ-áèíÿ àèä åòìÿê, êèìèíñÿ òÿñèðè àëòûíà ñàëìàã äîüðó äåéèëäèð.

* * *Èúòèìàè èíêèøàôûí éöêñÿê ïèëëÿñèíäÿ îëàí äèëëÿð ìöúÿððÿä ìÿôùóìëàðû áèë-

äèðÿí ñþçëÿðëÿ çÿíýèí îëóð. Àçÿðáàéúàí äèëè áó úÿùÿòäÿí ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿ-ðèíäÿí ýåðè ãàëìûð. Àììà ÕÂÛ ÿñðäÿ áåëÿ ñþçëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ùÿëÿ ÿäÿáè

19

äèëèí ìàëû îëìàìûøäû. ßñëèíäÿ, Ôöçóëèíèí äåìÿäèéè, ëàêèí “òöðê ëÿôçèëÿ èêÿííÿçìè-íàçèê”è “äöøâàð” åäÿí ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè áó èäè. Äåìÿëè, àíà äèëèíäÿýþçÿë âÿ ìÿíàëû éàçìàã èñòÿéÿí øàèðèí ãàðøûñûíà îáéåêòèâ ÷ÿòèíëèêëÿð ÷ûõìàéàáèëìÿçäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ, Ôöçóëè, îáðàç éàðàäûúûëûüûíäà ö÷ äèëèí ìàòåðèàëûíàèñíàä åòñÿ äÿ, òöðê ñþçöíö îáðàç ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðàðêÿí þç òÿõÿééöëöíÿ õö-ñóñè ýöú âåðìÿëè îëìóøäóð.

Ôöçóëè äèëèíäÿ îáðàçëûëûüûí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí áåëÿ áèð úÿùÿòäèããÿòè úÿëá åòìÿëèäèð: êîíêðåò ïðåäìåò (úàíëû âÿ úàíñûç) ìÿôùóìóíó áèëäèðÿíñþçëÿðëÿ äèýÿð êîíêðåò ÿøéàëàðûí (õöñóñÿí, èíñàíûí) îáðàçû éàðàäûëûð. Éÿíèîúàã, ãþí÷ÿ, ãóø, àòÿø, ñàéÿ, ñöáù âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ “èíñàí” àíëàéûøû íÿçÿðäÿ òóòóëóð.Ùÿìèí úÿùÿòè ýåíèø ìèãéàñäà èçëÿäèêäÿ ìÿëóì îëóð êè, Ôöçóëè äèëè ìöúÿððÿäâÿ êîíêðåò ìÿôùóì áèëäèðÿí ñþçëÿðèí îáðàçëûëûã ìÿãàìûíäà áèð-áèðèíÿ“÷åâðèëìÿñè”, áèð-áèðèíèí âÿçèôÿñèíè äàøûìàñû áàõûìûíäàí ìÿùäóäèééÿò áèëìèð,– íÿèíêè úàíñûç ïðåäìåòëÿð øÿõñëÿíäèðèëèð, úàíëû ÿøéà ìÿôùóìóíó èôàäÿ åäèð;ùÿòòà ñûðô ìöúÿððÿä îëàí ìÿôùóìëàð äà ðåàëëàøäûðûëûá êîíêðåòëÿøäèðèëèð, êîíêðåòÿøéà ìÿôùóìëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Ôöçóëè äèëèíäÿ ÷ûõûø íþãòÿñè áóðàäàíáàøëàíàí ñàéñûç-ùåñàáñûç ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âàðäûð êè, îíëàð éóõàðûäàêû øÿðòëÿðçÿìèíèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø âÿ òÿêúÿ øàèðèí áÿäèè èôàäÿ éàðàäûúûëûüûíäà äåéèë,áöòöí ÿñðèí ÿäÿáè äèëèíäÿ óëäóçëàð êèìè ñàéðûøìàãäàäûð.

Ôöçóëèíèí ôÿðäè äèë öñëóáóíó ùÿìèí èôàäÿëÿðñèç òÿñÿââöð åòìÿê ìöìêöíäåéèë. ×öíêè îíëàð ùÿì ÿäÿáè, ùÿì äÿ áÿäèè úÿùÿòäÿí äèëèí úþâùÿðèäèð, êåé-ôèééÿò íèøàíÿñèäèð, äÿðèí çÿêàíûí, èíúÿ ùèññèééàòûí ìÿùñóëóäóð; ñûñãà òÿôÿê-êöðÿ åïèãîí÷óëóüà, èñòåäàäñûçëûüà ãàðøû ðåàë “ÿøéàéè-äÿëèë”äèð. Áÿçè ôàêòëàðàìöðàúèÿò åäÿê.

Øàèð “Ìÿí ñÿíýè-ìÿëàìÿòÿì, ñÿí – àòÿø” ìèñðàñûíäà Ìÿúíóíóí àòàñûíû(ùÿìèí ñþçëÿð îíóí íèòãèíäÿíäèð) “áÿëà äàøû”, Ìÿúíóíó èñÿ “îä” àäëàí-äûðûðñà1, áèç ùåéðàí îëóðóã, àììà òÿÿúúöáëÿíìèðèê. Îíà ýþðÿ êè, ùÿìèí îáðàç(“ñÿíýè-ìÿëàìÿò”) ÿââÿëêè íöìóíÿëÿðäÿêèëÿðè õàòûðëàäûð; Áÿëêÿ äÿ õàëã äè-ëèíäÿ “äàø” ñþçöíöí èøòèðàêû èëÿ ôîðìàëàøìûø áèðëÿøìÿëÿð (åë÷è äàøû, ÷àõìàãäàøû, ÷ÿêè äàøû âÿ ñ.) áåéíèìèçäÿ ìöÿééÿí àññîñèàñèéà äîüóðóð âÿ îáðàçûíãàâðàíûëìàñûíà êþìÿê åäèð. Ùàëáóêè áóíó øàèðèí èøëÿòäèéè “ðÿõòè-åéø” (ùÿðôÿí:ñåâèíú ïàëòàðû) òÿðêèáè ùàããûíäà ñþéëÿìÿê îëìàç. ×öíêè áó òÿðêèá êëàññèê Øÿðãøåðè ôîíóíäà î áèðèñèíäÿí ôÿðäè ýþðöíöð, Ôöçóëèíèí òÿõÿééöëöíöí íÿòèúÿñèäèð.Ùÿðôè ìÿíàäà òÿðêèáèí ìÿçìóíóíó ãàâðàìàã ÷ÿòèíäèð: “ñåâèíú”èí äÿ“ïàëòàð”û îëàðìû? Èíäè èñÿ êîíòåêñòäÿ áàõàã:

Äàüûäûð ùÿð ëÿùçÿ ðÿõòè-åéøèìè àùèì éåëè, Ãàíüû íàùÿã çöëìäöð êèì, ðóçýàð åòìÿç ìàíà.

20

__________1 Ëàêîíèê îáðàçäûð, ìÿíòèãè ýöúëöäöð. Ìöãàéèñÿ åò: äÿðäëè àòà âÿ áÿäáÿõò îüóë

éàõóä öìóìèééÿòëÿ, àòà-þâëàä ìöíàñèáÿòè âÿ ÷àõìàã äàøûíäàí òþðÿéÿí îä (ãûüûëúûì).

__________

Éöçëÿðúÿ Ôöçóëè áåéòè êèìè ìöñòÿãèë âÿ êàìèë áèð øåðÿ áÿðàáÿð îëàí áóáåéòèí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, øàèðèí ìÿãñÿäè î òÿáèè, àäè ôàêòû íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàãäåéèë êè, éåë ÿñÿíäÿ ïàëòàð “äàüûëàð”, éàõóä àù ÷ÿêÿíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí êöëÿê-äÿí, êþêñöí ýåíèøëÿíìÿñèíäÿí ïàëòàðûí éàõàñû à÷ûëàð âÿ ñ. Îáðàçûí à÷àðû èêèíúèìèñðàíûí ìÿçìóíóíäà, õöñóñèëÿ “ðóçýàð” ñþçöíäÿäèð. Øàèð “ðóçýàð”ûí (ìÿúàçèìÿíàñû “äþâð”, ìöñòÿãèì ìÿíàñû “éåë”äèð) èíñàí ñåâèíúèíè, øÿíëèê ÿùâàëè-ðóùèé-éÿñèíè ùÿð àíäà éîõ åòìÿñè èëÿ àäè ôàêò àðàñûíäà áÿíçÿéèø, ùÿòòà åéíèééÿò ýþðöð.Àéäûíäûð êè, êÿäÿðëÿíèá àù ÷ÿêäèêäÿ èíñàíûí öçöíöí ýþðöíöøö, øÿêëè òàìàìèëÿäÿéèøèð, “ñåâèíú ïàëòàðû” äàüûëûð. Áåëÿëèêëÿ, øàèðèí ÿñë ìÿòëÿáè àéäûíëàøûð.

Èçàôÿò òÿðêèáè, éàõóä òÿéèíè ñþç áèðëÿøìÿëÿðè øÿêëèíäÿ òÿøêèë îëóíàí èôàäÿ-ëÿðäÿ ìöúÿððÿä èñèìëÿðèí òÿéèíëèê ìþâãåéèíäÿ ÷ûõûø åòìÿñè àç òÿñàäöô îëóíàíùàëëàðäàíäûð. Ôöçóëèéÿ ãÿäÿð áóíóí, äåìÿê îëàð êè, àíúàã Íÿñèìè äèëèíäÿ èëêíöìóíÿëÿðèíÿ (ìÿñ.: ùÿñðÿò èïè, ãÿì ìÿòáÿõè) ðàñò ýÿëèðèê. Ôöçóëè èñÿ áåëÿèôàäÿëÿð ùåñàáûíà ÿäÿáè äèëèí éàðàäûúûëûã ãöââÿñèíè àðòûðäû, áÿäèè äèë ö÷öí éåíèöôöãëÿð à÷äû âÿ íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, ëåêñèê-ñåìàíòèê, ñåìàíòèê-öñëóáè èìêàíëàðûíýÿëÿúÿê èíêèøàôû ö÷öí òàì øÿðàèò éàðàòäû.

Äîüðóäàí äà þç òÿõÿééöëöíÿ àðõàëàíûá, êîíêðåò áèð èñìè ìöúÿððÿä èñìèíñåìàíòèê òàáåëèéèíäÿ ñàõëàéàí øàèð áèð-áèðèíäÿí òÿðàâÿòëè èôàäÿëÿð ãóðóðñà,íÿèíêè øåèð äèëèíèí áÿäèè òÿñèðèíè ãàò-ãàò éöêñÿëäèð, ùÿì äÿ ïðàêòèê îëàðàã,ñþçöí (ìÿôùóìóí) ìÿíà ñÿðùÿäèíè ýåíèøëÿíäèðèð. Ìÿñÿëÿí, “öìèä” ñþçöíöýþòöðÿê. Øàèðèí äèëèíäÿ (òÿêëèêäÿ äÿ äþíÿ-äþíÿ èøëÿíìèø) áó ñþçöí ôÿàëëûüû èëÿéàðàíìûø èôàäÿëÿðëÿ ãàðøûëàøûðûã: öìèäèì íÿõëè, áàüè-öìèä, äÿðè-öìèä, ñöáùè-öìèä, öìèä ýþçö, ýöëçàðè-öìèä.

Ùÿìèí èôàäÿëÿðèí éåðëÿøäèéè êîíòåêñòëÿðè äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêäÿàéäûí îëóð êè, øàèðèí äèëèíèí öìóìè áÿäèè-åñòåòèê ñÿâèééÿñè ìöãàáèëèíäÿ “öìèä”ñþçöíö ùÿð éåðäÿ òÿêëèêäÿ âÿ ìöñòÿãèì ìÿíàñûíäà èøëÿòìÿê ìÿôùóìóí þçöíö÷ûëïàãëàøäûðàð, àäè ñþç òÿêðàðûíà ñÿáÿá îëàðäû.

Áóíà áàõìàéàðàã, îõóúó ùÿìèøÿ áÿäèè òÿñèðÿ ãàïûëìàéà äà áèëÿð âÿ ùÿìèíáèðëÿøìÿëÿðäÿ ñþçöí àðõàñûíäàêû ìÿôùóìóí ìàùèééÿòè èëÿ äÿ ìàðàãëàíûáñîðóøàð: î íÿäèð êè, ùÿì çàìàí, ùÿì äÿ ìàòåðèéà õàññÿñèíÿ ìàëèêäèð: ùÿìúàíëûäûð, ùÿì úàíñûç; îíóí ñöáùö, ýþçö, ãàïûñû, áàüû, ýöëçàðû âàðäûð? Áÿëêÿ áó,äèëèí âÿ òÿôÿêêöðöí ãåéðè-åëìè, ãåéðè-ùÿéàòè ìöúÿððÿäëèéèíäÿí, ìÿíòèãñèçëè-éèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð?! Éîõ. Áó ùÿìèí î “éàëàí”äûð, ùàããûíäà Àðèñòî-òåëèí äàíûøäûüû, áÿäèè äèëäÿ ÷ûëïàã ùÿãèãÿòäÿí ýöúëö âÿ ôàéäàëû îëàí ðàñèîíàëéàëàíäûð êè, ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ áöòöí øàèðëÿðäÿ ÷àòìûð.

ßýÿð øàèð “öìèä” ñþçöíö ùÿð äÿôÿ áèð îáðàçëû èôàäÿ òÿðêèáèíäÿ òÿãäèìåòìÿñÿéäè, çÿíýèí àáñòðàêñèéà ÿñàñûíäà îíóí ñåìàíòèê âÿ åìîñèîíàë ðàäèóñ-ëàðûíû áþéöòìÿñÿéäè, ùÿìèí àíëàéûø îõóúóíóí øöóðóíäà èøûãëû ôèêèðëÿðèí, àðçó-ëàðûí ìöòëÿã ðåàëëàøàúàüûíûí úàíëû ðÿìçè êèìè ãàëìàçäû.

Ôöçóëè äèëèíäÿ òÿðÿôëÿðè êîíêðåò âÿ ìöúÿððÿä èñèìëÿðäÿí èáàðÿò îëàíîðèæèíàë, ÿëâàí èôàäÿëÿð ÷îõäóð. Áåëÿ áèð úÿùÿòè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, øàèð

21

__________

ìÿúàçè îáðàç-èôàäÿëÿð éàðàäûúûëûüûíäà ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê ëöüÿò âàùèäëÿðèíÿåéíè äÿðÿúÿäÿ åòèáàð åäèð. Ìÿñÿëÿí, òÿðêèá ùèññÿëÿðè àëûíìà ñþç îëàíèôàäÿëÿðäÿí àøàüûäàêûëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð: ãÿôëÿò øÿðàáû, ëþâùè-õàòèð, òèøåéè-àù,ôÿçàéè-åøã, ðèøòåéè-úàí, äèäåéè-áÿõò, êöíúè-ìþùíÿò, çöëìÿòè-ùåéðÿò, ãþí÷åéè-áÿõò, ÿúÿë ïåéêè, àéèíåéè-èäðàê, úàì ýöëö, òöüéàíè-üÿì, êèòàáè-þìð, ýöëè-ìóðàä, íÿõëè-ÿìÿë, áÿðýè-å’òèáàð, âàäèéè-üöðáÿò, ôÿíà íèãàáû, áàùàðè-þìð,øÿì’è-ÿìÿë, ìþùíÿò ÷ÿìÿíè âÿ ñ.

Áèð, éàõóä ùÿð èêè òÿðêèá ùèññÿñè òöðê ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿí èáàðÿò îëàíëàð: òÿíîõó, äÿðä ãóøëàðû, ãÿôëÿò éóõóñó, êþíöë øÿùðè, äöíéà ãàïûñû, üåéðÿò îäó, ìþù-íÿò îõó, üÿì éàéû, ýþç åâè, çþâã áàüû, êþíöë ìöëêö, êþíëöì ãóøó, ýþçëÿð÷ÿìÿíè, üåéðÿò ãûëûíúû, ýöí ýöçýöñö, äÿðä äÿíèçè, ùÿñðÿò ÿëè âÿ ñ.

Áó ìèñàëëàð áåëÿ áèð ôèêðè ÿéàíèëÿøäèðèð êè, ìöõòÿëèô àíëàéûøëàðû ÿêñ åòäèðÿíìöúÿððÿä, éàõóä êîíêðåò èñèìëÿð áèð-áèðèëÿ ãðàììàòèê ÿëàãÿéÿ ýèðèá íåúÿðÿíýàðÿíý èôàäÿëÿðÿ ÷åâðèëèð; åéíè çàìàíäà î äà äöøöíäöðöúöäöð êè, ëöüÿâè-ãðàììàòèê ðàáèòÿ ìÿùç ùàíñû ñþçëÿð (ìÿôùóìà ìöíàñèáÿò áàõûìûíäàí) àðà-ñûíäà ÿìÿëÿ ýÿëèð: ùÿìèí ìöðÿêêÿá âÿ èíúÿ ïðîñåñäÿ ùÿð øåéè ñÿíÿòêàðûíèíòóèñèéàñûìû ùÿëë åäèð, áó âÿ éà äèýÿð óüóðëó èôàäÿíèí òÿøÿêêöëö éàðàäûúûëûüûíèëùàìëû àíëàðû èëÿìè áàüëûäûð, éîõñà áóðàäà äà ìöÿééÿí ñèñòåì, ãàíóíà-óéüóíëóã âàðäûð? Éÿãèí êè, âàðäûð. Áóðàäà äà ýþçÿýþðöíìÿç ñþç ñå÷èìè áàøâåðèð.

Åòèðàô åäèëìÿëèäèð êè, áó òèïëè èôàäÿëÿðèí áÿäèè äèëäÿ ùÿð úÿùÿòäÿí óüóðëó÷ûõìàñû þçöíäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿðèí ìÿíÿâè ìèðàñûíà ñàùèá îëìàüû, àüûë èëÿùèññèééàòûí, ìöøàùèäÿ èëÿ èñòåäàäûí àùÿíýäàð âÿùäÿòèíè òÿëÿá åäèð. Ôöçóëè áóêåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê èäè.

ÕÂÛ ÿñð ÿäÿáè äèëèíäÿ áåëÿ èôàäÿëÿðèí èíòåíñèâ ñóðÿòäÿ ìåéäàíà ÷ûõìà-ñûíûí íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè ÿùÿìèééÿòèíè ýþñòÿðÿí êîíêðåò ìèãéàñ òàïìàã ÷ÿòèíäèð.Ùÿð ùàëäà, ùÿìèí èôàäÿëÿð ëöüÿò-ìÿíà ñèñòåìèíèí éåòêèíëèê òÿçàùöðö èäè âÿìàùèééÿòúÿ èäðàê ïðîñåñèíäÿ àáñòðàêòëàøäûðìà âÿ öìóìèëÿøäèðìÿíè òÿìñèëåòäèéè ö÷