270
аТХО фъа' 1 рда I Ле I, се Мех ;чан; омах нид; ат X ;фо\ lIшaJ доро ин »иро щи а )усх,( и и к* кар рай н Ху 1р ли I аба му\а( кар т ;рат (О л \ 4. ( МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАН Мафхум Мазмуни мафхум Мухити иттилоотй - мачмуи шарт ва шароити коркарди технологии итти- лооти (дониши) ичтимой ва истифодаи самараноки он дар шакли маълумот Пойгохи додало - мачмуи маълумоти танзимноки ягон сохди муайян Раванди иттилоотй - дар алокамандй бо омилхои беруна якчоя амал наму- дани хамаи нузъхои мухити иттилоотй, ки оид ба объ- екта омухташавандаи система дониши навро тавлид месозад ва онро мавриди ирсол, табдил ва истифодаи хамагон карор медихад Саводнокии компютерй - махорати ба воситаи компютер бо барномахои систе- мавй ва татбикй кор карда тавонистан ва доштани та- саввурот оид ба сохт ва имкониятхои компютерхои фардй Системаи амалиётй - мачмуи барномахои системавй, ки робитаи дигар бар- номахоро бо кисмхои компютер баркарор ва кабули фармонхои корбарро таъмин менамояд Системаи иттилоотй - мачмуи муташаккили санадхо ва технологияи иттило- отй, ки равандхои иттилоотиро тавассути компютер ва хати алок;а амалй мегардонад Тафаккури алгоритм й - кобилияти сохтани накшаи амалиёт ва алгоритм дар шакли барномаи компютерй Тафаккури мантикй - махорат ва кобилияти андешаронй, исботкунй, интихо- би факту далелхо, асосноккунии халхои пешниходшуда, гузоштани масъалахо ва пешниходи алгоритми халли онхо Технологияи иттилоотй - яке аз сохахои тафаккури илмй, ки ба воситаи системаи тахлилии ходисахои мухити атроф равандхои иттилоо- тии бо суръати баланд вусъатёбандаро меомузад ва усу- лу воситахои худкори гункунй, кабулкунй, нигахдорй, табдил, ирсол, сабт ва истифодаи иттилоотро тавассу- ти техникаи компютерй мавриди омузиш ва коркард карор медихад Фарханги иттилоотй - тавассути пойгохи додахо, хазинаи дониш, системахои иттилоотй ва бо истифодаи почтаи электронй ва шабакахои компютерй доштани кобилияти чустучуй, гункунй, кабулкунй, нигахдорй, табдил, сабт, ирсол ва истифодаи иттилоот Чандрасонай (мул 1 ммсдиа) - дар як санад муттахидсозии иттилооти навъхои матнй, ракамй, савту садой, графикй ва аниматсионй ¡ю < : сип 6

МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

  • Upload
    others

  • View
    92

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

аТХОфъа' 1рда I Ле I, се Мех ;чан; омах нид; ат X ;фо\ lIшaJ доро

ин »иро щи а )усх,( и и к* кар рай н Ху 1р ли I аба му\а( >и кар

т;рат (О л \4. (

МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНМафхум Мазмуни мафхум

Мухитииттилоотй -

мачмуи шарт ва шароити коркарди технологии итти- лооти (дониши) ичтимой ва истифодаи самараноки он дар шакли маълумот

Пойгохи додало - мачмуи маълумоти танзимноки ягон сохди муайян

Равандииттилоотй -

дар алокамандй бо омилхои беруна якчоя амал наму- дани хамаи нузъхои мухити иттилоотй, ки оид ба объ­екта омухташавандаи система дониши навро тавлид месозад ва онро мавриди ирсол, табдил ва истифодаи хамагон карор медихад

Саводнокиикомпютерй -

махорати ба воситаи компютер бо барномахои систе- мавй ва татбикй кор карда тавонистан ва доштани та- саввурот оид ба сохт ва имкониятхои компютерхои фардй

Системаиамалиётй -

мачмуи барномахои системавй, ки робитаи дигар бар- номахоро бо кисмхои компютер баркарор ва кабули фармонхои корбарро таъмин менамояд

Системаииттилоотй -

мачмуи муташаккили санадхо ва технологияи иттило­отй, ки равандхои иттилоотиро тавассути компютер ва хати алок;а амалй мегардонад

Тафаккури алгоритм й -

кобилияти сохтани накшаи амалиёт ва алгоритм дар шакли барномаи компютерй

Тафаккуримантикй -

махорат ва кобилияти андешаронй, исботкунй, интихо- би факту далелхо, асосноккунии халхои пешниходшуда, гузоштани масъалахо ва пешниходи алгоритми халли онхо

Технологияииттилоотй -

яке аз сохахои тафаккури илмй, ки ба воситаи системаи тахлилии ходисахои мухити атроф равандхои иттилоо- тии бо суръати баланд вусъатёбандаро меомузад ва усу- лу воситахои худкори гункунй, кабулкунй, нигахдорй, табдил, ирсол, сабт ва истифодаи иттилоотро тавассу­ти техникаи компютерй мавриди омузиш ва коркард карор медихад

Фархангииттилоотй -

тавассути пойгохи додахо, хазинаи дониш, системахои иттилоотй ва бо истифодаи почтаи электронй ва шабакахои компютерй доштани кобилияти чустучуй, гункунй, кабулкунй, нигахдорй, табдил, сабт, ирсол ва истифодаи иттилоот

Чандрасонай (мул 1ммсдиа) -

дар як санад муттахидсозии иттилооти навъхои матнй, ракамй, савту садой, графикй ва аниматсионй

¡ю < : сип 6

Page 2: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БАХШ И 1 НАЗАРИЯИ ТЕХНОЛОГИЯМ

ИТТИЛООТЙ

БОБИ1 СИСТЕМАМИ ХДСОБ ВА АСОС^ОИ

М АНТИКИ И КОМПЮТЕР

1.1.1. СИ СТЕМ АМ И Х,ИСОБ

Сист емами х^исоби мавцей ва гайримавцей. Барой тасвири ит- тилоотии мивдори объектно аз адад^о истифода мебаранд. Адад^о бо ёрии системами махсуси аломатх^о тасвир карда (навишта) мешаванд, ки онх,оро системам и хисоб мегуянд. Алифбои системами хисобро аломатх,ое (рамзх^ое) ташкил медихднд, ки он^оро ракам^о меноманд. Масалан, дар системам х,исоби дах,й ададх,о бо ёрии дах, ракаме сохта мешаванд, ки онх^оро мо аз хурдсолй медонем: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.

Системам хисоб - системам рамзиест, ки дар он адад^о I аз руйи к о и д а х о и муайяи бо ёрии аломатхои !

ракамномидашавандаи ягон алифбо навишта мешаванд.

Системах,ои х,исоби гуногунеро, ки дар даврах,ои гузашта вучуд доштанд ва ё имруз мавриди истифода карор доранд, ба ду гурух,и ка- лон таксим мекунанд: системах,ои х^исоби мавкей ва гайримавкей. Дар системах,ои х,исоби мавкей бузургии кимати ракам аз мавкеи дар адад ишголкардааш вобаста мебошад, вале дар системами хдсоби гайримавкей чунин нест.

Системам хисоби гайримавкеии римй. Дар системах,ои гайри­мавкей бузургии кимати ракам аз мавкеи ишголнамудаи ракам дар на- вишти адад вобаста нест. Аз хдма системаи х,исоби гайримавкеии маъ- мул системаи х^исоби римй ба шумор меравад. Дар ин система ба сифа- ти ракамх,о аломатх^ои (баъзе хдрфхри алифбои лотинй) зерин истифода бурда мешаванд: I (1 - як), V (5 - панч), X (10 - дах), Ь (50 - панчох), С (100 - сад), Э (500 - панчсад) ва М (1000 - хдзор). Масалан, У1=5+1=6, 1Х=10-1=9. Адади дах,ии 1655 бошад, дар системаи ^исоби гайримавкеии римй х^амчун МОСЬУ ифода карда мешавад. Дар хдкикат М+О+С+Ы- +У=1000+500+100+50+5=1655 мебошад. Адади римии МССЬХХШ бо­шад, ба адади дах,ии 1273 баробар аст. Аломатх,ои С, X ва I новобаста аз мавкеи дар ин адад ишголнамудаашон вдмеша, мувофикан, ададх,ои дахди 100, 10 ва 1-ро ифода менамоянд.

Дар системаи х,исоби гайримавкеии римй ракам^ои адад метаво- нанд бо тарзи дилхох, чойгир шаванд. Масалан, ракамх,ои хурд мета-

7

Page 3: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

вонанд хам пеш аз ракамхои калон чойгир шаванд ва хам пас аз онхо. Дар чунин мавридхо бузургии адади системам хисоби римй хамчун сум­ма ё фарки ракамхои ин адад муайян карда мешавад. Агар раками хурд аз тарафи чапи раками калон чойгир шуда бошад, он гох он тарх карда мешавад. Дар мавриди акси он, яъне агар раками хурд аз тарафи рости раками калон чойгир шуда бошад, он гох он чамъ карда мешавад. Ма- салан, хангоми тасвир кардани адади дахии 1998 дар системаи хисоби римй, дар асл чунин амалхои ноошкор ичро карда мешаванд:

МСМХСУШ = 1000 + (1000 - 100) + (100 - 10) +5 +1 + 1 + 1Х,амин тарик, тавре ки дар таъриф омадааст, дар системаи хисоби

гайримавкей кимати ракам аз мавкеи дар адад ишголкардааш вобаста нест. Масалан, дар адади римии XXX (30) раками X се маротиба исти- фода шудааст ва дар хар се маврид низ он танхо як бузургй, яъне ада­ди 10-ро ифода мекунад.

Азбаски бо ёрии системаи хисоби гайримавкеии римй ичро намуда- ни хатто амалхои одитарини арифметикй низ хеле нобоб ва мушкил аст, бинобар он, имрузхо аз он дар раванди хисоббарорихо тамоман истифо- да намебаранд. Вале осори онро кариб дар хама чо вохурдан мумкин аст. Масалан, мо аломатхои системаи хисоби римиро дар нишонагузорихои симпозиуму анчуманхо, ишоракунии ракамхои бобу бахшхои китобхо, карнхо, рамзгузории соатхо ва гайра дида метавонем.

! Дар системаи хисоби гайримавкей кимати ракам аз мавкеи дар адад ишголкардааш вобаста нест.

Системаи хисоби мавкей. Дар системахои мавкей бузургие, ки дар навишти адад бо ёрии ракам ифода меёбад, аз мавкеи ишголнамудаи он вобастагй дорад. Микдори ракамхои истифодашавандаро асоси систе­маи хисоб меноманд. Ч,ои хар як ракамро дар адад мавкеъ мегуянд. Дар сарчашмахо омадааст, ки аввалин системаи хисоби мавкей дар Вавило- ни ^адим зухур карда, мавриди амал карор гирифтааст. Ачоиб он аст, ки системаи хисоби вавилонй шастй будааст, яъне дар он аз шаст ракам истифода мебурдаанд. Осори ин система то холо низ руйи кор монда- аст. Масалан, барои чен кардани вакт мо аз асосе истифода мебарем, ки он ба адади 60 баробар аст: дар 1 дакика 60 сония ва дар 1 соат 60 дакика мавчуд аст.

Дар карни XIX дар баъзе мамлакатхои аврупой системаи хисоби дуво ща\й мавриди истифодаи васеъ карор гирифта буд. Мо то хол аз адади 12, ки онро дюжин низ ном мебаранд, хеле зиёд истифода меба­рем. Масалан, як шабонарузро ба ду дюжин (2x12) соат ва давраро ба ей дюжин дарпчн (3()°х 12 360°) таксим мекунем. Х,ангоми харидории асбо- 0у иф юрн рупор мизу курей, чойнику пиёла, чумчаву (кошуку) чан- гак ин гпйра а » ним ё як дюжин (6 ё 12) истифода мебарем.N

Page 4: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар Чин (Хитой) солкой дурудароз системам хдсоби 5-й амал мекард. Дар мамлакатхои Шарки Кадим ва мусулмонй шояд аз системами хисоби 7-й ва 40-й истифода мебурдаанд, ки осори онх,о дар ривояту афсонах^о ва гуфторх,ои халкй бокй мондааст. Масалан, «Робияи чилгазамуй», «Кух,и чилдухтарон», «Лашкари чилхдзора», «Алибобо ва чил рох,зан», «Мох, ва хдфт ситора», «Х,афт бародарон», «Х,афткул» ва гайра мисоли ин гуфтах^о шуда метавонанд.

| Дар системам хисоби мавкей кимати микдории ракам азмавкей дар адад ишголкардааш вобаста аст.

Дар даврони мо аз хдма бештар аз системаи хдсоби мавкеии дах,й истифода мебаранд. Бо сабаби дар тамоми сохдх,о татбик ёфтани ком- пютер, дар баробари системаи хдсоби дах,й, системами хдсоби мавкеии дуй, хдштй ва шонздах,й низ мавриди истифодаи васеъ карор дода шуда- анд. Истифодаи ин системами х,исоб бо тарзи кори компютер вобастагй доранд.

Х,ар як системаи х,исоби мавкей алифбои ракамх,о ва асоси муайя- ни худро дорад. Масалан, алифбои системаи х,исоби 10-й аз дах, раками маъмули хдшдй-арабй иборат буда, асоси онро адади 10 ташкил медихдц. Айнан ба мисли админ, алифбои системаи 2-й аз ду ракам ва асоси 2, системаи 8-й - аз хдшт ракам ва асоси 8 ва системаи 16-й - аз шонздах, ракам ва асоси 16 иборат аст (нигар ба чадвали поёнй):

Системаи \исоб Асос Алифбои ракамхо 1

Дахй 10 0,1, 2, 3,4, 5, 6, 7, 8, 9

Дуй 2 0, 1

Хаштй 8 0,1, 2, 3,4, 5, 6, 7

Шонздахй 16 0,1, 2, 3, 4,5, 6, 7,8, 9, А(10), В(11), С(12), Б(13), Е(14), Р(15)

Барой фарки системами хдсоби мавкеиро аз гайримавкей бех^тар сарфах,м рафтан, мукоисаи ду ададро дида мебароем. Дар системаи х^исоби мавкей мукоисаи байни ду адад чунин сурат мегирад: аввал ракамх,ои якуми адад^ои додашуда аз тарафи чап ба рост мукоиса карда меша- ванд. Раками калонтар далели он аст, ки адади онро дарбаргиранда низ мувофикан аз адади дуюм калонтар аст. Хднгоми баробар будани ракамх^ои якум, ракамх^ои дуюми он ададро мукоиса карда мешаванд ва гайра. Ма­салан, барои ададх^ои 123 ва 234 маълум аст, ки 1 аз 2 хурдтар аст ва аз ин ру, 234 аз 123 калон аст. Дар системами х,исоби гайримавкей ин коида ба кор намеояд. Масалан, хднгоми мукоисаи ададх,ои IX ва VI баръало дида мешавад, ки новобаста ба I аз V хурд будан, адади IX аз адади VI калон аст.

\ Дар системаи хисоби мавкей асоси система ба микдори !ракам\ои алифбои он баробар аст. _

9

Page 5: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тасеиркунии ипгпгилооти ададй бо ёрии системахои хисоб. Одатан асоси системам хисоберо, ки дар он адад навишта шудааст, дар шакли индекси поёнй меоранд. Масалан, 456? ададест, ки дар системаи хисоби7-й навишта шудааст. Агар адад дар системаи маъмулии 10-й дода шуда бошад, чун коида асоси системаро нишон намедихад. Азбаски асосхои хамаи системах,ои хисоб низ ададхо мебошанд, бинобар он мо онхоро дар системаи 10-й нишон медихем.

Умуман, хар гуна адади х-и бутунро дар системаи хисоби асосаш р бо тарзи зерин тасвир кардан мумкин аст:

Х=а„., v " '1+а„.2'Р"'2+ ••• + а, ■р1+а0-р0, ки дар ин но an], ап2,...,а1,а0 ракдмхои тасвиркунандаи адади х мебошанд.

М исоли 1: № 5 { = h l0 3+0-l02+3-\0l+5'l0° -1035;1010, = 1 *23+ 0 *22+1 •21+ 0*2° = 10;

16158 = 1-&+6-&2+№ +5*° = 909.Тавре кайд кардем, хангоми кор бо компютер бештар аз системахои

хисоби 2-й, 8-й ва 16-й истифода мебаранд. Аслан хамин системахои хисоб низ кифояанд, ки хар гуна хисоббарорихои мураккабтаринро на танхо компютер, балки худи инсон низ анчом дода тавонад. Вале бо сабабхои гуногун баъзан лозим меояд, ки дигар системахои хисоб, ма­салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд.

Барой ичрои амалхо бо ададхое, ки дар системахои гайримаъмулй дода шудаанд, хеле мухим аст доимо ба хотир гирем, ки онхо аз систе­маи маъмули 10-й ягон фарке надоранд. Ичрои амалхо и чамъ, тарх ё зарб дар хамаи системахои хисоб аз руйи як схема (нак;ша) амалй гар- донида мешаванд. Пас, барои чй мо аз дигар системахои хисоб кам ис­тифода мебарем? Яке аз сабабхои асосй дар он аст, ки мо дар халли масъалахои хамарузаи рузгорамон асосан аз системаи 10-й истифода ме­барем. Барои чй? Чунки мо бо ин система одат кардаем. Ба назарамон чунин менамояд, ки корбарй дар ин система хеле осон ва созгортар аст. Дар вок;еъ, ин хамин тавр хам хает. Сабаби истифодаи системаи 10-иро бо чанд далел, масалан, мивдори ангуштони дастони инсон, асоснок ме- намоянд. Мо дар ин чо ин масъаларо мавриди бахс царор доданй нестем. Танхо хаминро кайд менамоем, ки имруз тамоми воситахои хисоббарорй, муносибатхои пулй ва гайра махз ба системаи хисоби 10-й вобаста ва асоснок карда шудаанд.

Барои компютерхо бошад, дар системаи хисоби 2-й кор кардан осон- тар аст. Дар ин система хамагй ду рак;ам вучуд дорад, ки онхо ичрои амалхои арифметикиро тамоман сода мегардонанд. Пас, барои чй дар информатика зуд-зуд аз системаи хисоби 16-й истифода мебаранд? Ба­рои он ки навишти ададхо дар ин система нисбат ба системаи 2-й якчанд маротиба кутохтар аст ва дилхох адади 2-иро ба 16-й ё баръакс 16-иро ба 2-й баргардонидан осон аст.10

Page 6: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:Системаи х,исоб чист? Зарурати истифодаи он аз чй иборат аст?Системам хисоби мавкей аз гайримавкей чй фарк дорад?Кадом системами хисоби гайримавкеиро медонед?Хусусияти асосии системами хисоби мавкей дар чист?Асоси системаи хисобро чй тавр муайян мекунанд? Мавкей ракамро дар навишти адад чй?Ба фикри шумо кадом системами хисоби мавкей хднгоми кори компютер бештар истифода мешавад? Барой чй?Чй тавр аз байни ду ва зиёда адад калонтаринашро муайян кардан мум- кин аст?Сабаби асосии истифодаи системами хисоби 2-й дар компютер аз чй ибо­рат аст? Системами 8-й ва 16-й чй?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Бо мисолхои мушаххас фарки байни системахои хисоби мавкеиро аз гайримавкей фахмонед.Бо ёрии системаи хисоби гайримавкеии римй сумма ва фарки се ададро ёбед. Барой системахои хисоби мавкеии 2-й, 5-й, 8-й, 10-й, 16-й ва 20-й алиф- бои ракамхо созед ва асоси ин системахоро муайян кунед.Дар се системаи хисоби мавкеии дилхох чор ададй нависед ва аз байни онхо бо усули мукоисакунй хурдтаринашонро ёбед. Ададхои ёфташударо бо ёрии асосхои ин системахо тасвир кунед.

1.1.2. СИСТЕМАХОИ ХИСОБИ ДА,\Й, ДУЙ,ХАШ ТЙ, Ш ОНЗДА^Й

Системаи х^исоби мавцеии дах^й. Бо системаи \исоби 10-й ва дигар системахо мо аллакай дар мавзуи гузашта шиносой пайдо карда будем. Алифбои ракамх,ои системаи хисоби 10-иро да\ раками ба хдма маълу- ми х,индй-арабй ташкил дода, асоси он хдмчун 10 ишорат карда меша­вад, ки кимати он ба мивдори ракамх,ои алифбои система баробар аст. К̂ айд кардан зарур аст, ки асоси системаи мавкеии дилхохро низ хдмчун пайдарпайии ду раками аввалаи онх,о, яъне ракамх,ои 1 ва 0 (10) тасвир менамоянд. Масалан, асоси системаи х,исоби 2-й, ки адади 2 мебошад, хдмчун 10 ишорат карда мешавад. Дар системаи х,исоби шонздах,й низ асоси система, яъне 16, хдмчун 10 ишорат карда мешавад. Айнан хдмин тавр, асосхои системами 3-й ё 8-й, 5-й ё 40-й ва гайра ба воситаи 10 ифода карда мешавад.

Адади 666-ро хдмчун мисоли системаи хисоби дах,й дида мебаро- ем. Дар ин но адади 6 се маротиба такрор ба такрор омадааст. Адади 6-и якуми аз тарафи чапомада шашсад (6-то садй), адади 6-и дар мо-

1.2.3.4.5.

6.

7.

8.

1.2.

3.4.

5.

Page 7: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Mp 11 loi. r\xar

!K

I

uT\c фъа' 1рда

Ле се

Vlex чан; омах нид; iaT X apoN iBBaj юро

ин иро ди а усхс

Н скар рай

I ■ Ху

[ 2 I ИУХД1 йкар hvwj

ЦНМ11 lo$ т.

байнбуда шаст (6-то дахй) ва адади 6-и аз хама охиромада шаш (6-то вохид)-ро ифода мекунанд.

Мавкеи ракамро дар адад разряд меноманд. Разряди адад аз тара- фи рост ба чап, яъне аз разряди хурд ба калон, зиёд мешавад. Дар сис- темаи хисоби 10-й раками дар канори рости (разряди) адад чойгирбуда микдори вохидхо, раками хдмсояи чапи он - микдори дахихо, раками навбатй - садило, пас аз он - хазорихо, даххазорихо ва гайраро ифода мекунанд. Мувофикан разряди вохидхо, разряди дахихо, разряди садихо ва гайра хосил мешаванд.

Адади 666-и дар боло овардашуда дар шакли пушидаи (гункарда- шудаи) барои мо мукаррарй навишта шудааст. Мо бо ин тарзи тасвирку- нии ададхои дахй ончунон одат кардаем, ки хатто чй гуна дар майнаамон ракамхои адади додашударо ба дарачахои гуногуни адади 10 зарб кардан ва хосили амалхои зарбро чамъ карданамон низ ахамият намедихем. Ин амалхо ба таври худкор ичро мешаванд. Дар хакикат, агар мо ин ададро дар шакли кушода нависем, он гох ба зудй эхсос мекунем, ки амалхои зарбу чамъро вокеан ошкоро ичро мекардаем:

66610= 6 • 102+ 6 • 101 + 6 • 10°.Тавре аз мисоли мазкур бармеояд, адад дар системаи хисоби мавкей

дар намуди суммаи катори ададии дарачахои асоси система тасвир кар­да шуда, ба сифати коэффитсиентхои он ракамхои адади додашуда кабул карда мешудаанд. Дар мисоли овардашуда ба сифати асоси система ада­ди 10 ва коэффитсентхо - раками 6 истифода бурда шудааст.

Барои тасвиркунии кисми касрии ададхои дахй киматхои манфии дарачахои асоси системаро истифода мебаранд. Масалан, шакли кушо- даи навишти адади 777,77 чунин намуд дорад:

777,7710= 7 • 102 + 7 • 101 + 7 • 10° + 7 • 10 1 -h 7 • 102.Суммаи 2* 105+0# 104+4* 103+5• 102+0* 10!+ 1 * 10° шакли тасвири кушодаи

адади 20450110 мебошад.Дар намуди умумй шакли кушодаи навишти адади Л , ки п разряди

бутун ва т разряди касрй дорад, дар системаи хисоби дахй чунин тас­вир карда мешавад:

А ,0 = “п-1 10"-' +...+ а„ 10° + а +...+ а-1 - t

'10гп

Коэффитсентхои a. (i = -т, 0, 1, 2,...,п-2, п-1) дар ин тас­вир ракамхои адади 4̂;0-ро ифода мекунанд. Бинобар он, дар системаи хисоби дахй шакли пушидаи адади А ]0 намуди зеринро дорад:

,/ратколлл. сЩ'О <

iCojii

Аз формулами овардашуда дакикан дидан мумкин аст, ки хднгоми зарбкунй ё таксимкунии адади дах,й ба худи 10, яъне ба бузургии асоси 12

Page 8: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

система, аслан, мувофикан, амали чойивазшавии аломати вергул ба та- рафи рост ё чап рух медихдд. Яъне аломати вергул, ки барои чудо кар- дани кисми бутуни адад аз кисми касрии он пешбинй шудааст, хднгоми ба 10 зарбкунй як разряд ба тарафи рост ва хангоми таксимкунй бошад, як разряд ба тарафи чап мекучад.

□ Мисоли 1: 777, 7710 • 10 = 7777, 710;777, 7710: 10 = 77, 77710;Ю110- 10 = ЮЮ|0;101,о: Ю = Ю Д 10.

Системаи х^исоби мавцеии дуй. Одамон бештар ба системаи хисоби 10-й шояд барои он руй овардаанд, ки онхо аз замонхои кадим дар хисобкунихо аз ангуштонашон истифода мебурданд. Барои компютер бошад, истифодаи системаи хисоби 2-й осонтар аст, чунки ин система аз дигар системами хисоб якчанд бартарй дорад:

барои татбики ин система чузъхои техникие истифода мешаванд, ки онхо хамагй 2 хдпати имконпазир доранд (чараёни барк х,аст ё нест, чузъ магнитнок хает ё нест ва гайра);

• тасвири иттилоот тавассути танхо ду вазъ - эътимоднокй ва ба халалхо устувор амалй карда мешавад;барои ичрои табдилдихихои мантикии иттилоот татбик шудани дастгохи алгебраи були.

Дар системаи хисоби дуй асос ба 2 баробар буда, алифбои онро танхо ду ракам - 0 ва 1 ташкил медиханд. Аз ин чо, шакли кушодаи адади дилхох дар системаи хисоби 2-й дар намуди суммаи дарачахое тасвир карда мешавад, ки асоси онхо ба 2 баробар буда, коэффитсиентхояшон ракамхои 0 ва 1 мебошанд.

Масалан, агар шакли кушодаи адади ихтиёрии А2 дар системаи хисоби дуй намуди ^ - l ^ + O ^ + l ^ + O ^ + l ^ - p o дошта бошад, он гох шакли пушидаи он у42=101,012 аст. Шакли кушодаи адади 110011012 намуди 1*27+1-26+0-25+0-24+1*23+1*22н-0-21+1-20 доро мебошад.

Дар намуди умумй шакли кушодаи навишти адади Av ки п разряди бутун ва т разряди каерй дорад, дар системаи хисоби дуй чунин тас­вир карда мешавад:

: ...........~А~=а""’ ~2":Г+(1~~: У"-'2 + V.+a’<"2° + ~a':2J+~.'+a ”: 2Г/” ......... ¡i 2 п-1 п-2 0 -1 -т i к__________________________________________________________________________________________j

Коэффитсиентхои а. (/ = -w ,...,- l, 0, 1,..., п-1) дар ин формула ракамхои адади А 2 (яъне 1 ё 0)-ро ифода мекунанд. Шакли пушидаи адади А2 ба худ намуди зеринро мегирад:

Ба мисли системаи хисоби 10-и, аз формулахои навбати низ барме- ояд, ки хангоми зарбкунй ё таксимкунии адади дуй ба 2, яъне ба бузур-

13

Page 9: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

(Ир 11 IQVnxar

Я

I K

атхс фъа |рда

Ле се

Мех [чан; эмах нид; ат X аро\ iBBaj доро

ин 1иро ди а усхс

н скар рай ( Ху

г зиух,а!‘кар

тпмл1НЖ>»>СТ.

гии асос, мувофикан, амали чойивазшавии аломати вергул ба тарафи рост ё чаи рух медихдд. Х,ангоми зарбкунй вергул як разряд ба тарафи рост ва таксимкунй - як разряд ба тарафи чаи мекучад.

□ Мисоли 2: 101,01, * 10 = 1010,12;101, 012: 10= 10,1012.

□ Мисоли 3: Тасвири якчанд ададх,о дар системами х,исоби мавкеии 10-й ва 2-й: 110=12; 210=Ю2; 4 10=Ю02; 510=Ю12;. 810=Ю002; 910=Ю012; Ю10=10Ю2; 0,5ш=0,12; 0,25ш=0,012.

Сист емами xiuco6u мавцей бо асоси дилхох;. Умуман, тавре ки аён гашт, барои масъалах,ои х,исоббарорй аз мачмуи калони системах,ои хдеоби мавкей истифода бурдан мумкин будааст, ки асоси ошф бароба- ри 2 ва ё аз он бузургтар бошад. Дар системаи х^исоби асосаш q (систе- маи х^исоби q-й) шакли кушодаи навишти адади ихтиёрй намуди сум- маи дарачах,ои асоси g-ро дорад, ки ба сифати коэффитсиентх^ои онх,о ракамх^ои 0, 1, ..., q-\ баромад мекунанд:

и"-' + а ■1 п-2 q"-2+ .. .+ а и 4° +

Коэффитсиентх,ои а дар ин формула ракамх,ои ададро дар системаи х^исоби q-й ифода мекунанд.

Хангоми батанзимории воситавди техникии компютер ё татбик на- мудани барномаи нав баъзан лозим меояд, ки барои ба вазъи кунунии хо- тираи компютер бах,о додан ба «дохили он» назар афканем. Мебинем, ки он чо пур аз пайдарпайих,ои дарози сифрх,о ва якх,ост. Ин пайдарпайих^ои дуй барои корбарии инсон, ки бо тарзи навишти кутох^и дадии ададро одат кардааст, хеле дилгиркунанда ва нобоб аст. Ба гайр аз ин, имкониятх^ои та- биии тафаккури инсон барои зуд ва дакик бах,о додан ба бузургии ададх^ое, ки масалан, аз комбинатсияи 16 сифру якх,о иборатанд, камй мекунад.

Барои осонгардонии дарки ададх^ои дуй, олимон ба хулосае омаданд, ки онвдро ба гурухдои разряднок, масалан, сетогй ё чортогй таксим кунанд. Ин гоя бисёр хдм муфид афтод, чунки пайдарпайии аз 3 бит иборатбуда 8 комбинатсия ва 4-бита - 16 комбинатсия дошта метаво- нанд. Азбаски ададх,ои 8 ва 16 дарачах^ои адади 2 мебошанд, бинобар он мувофикати онх,оро бо ададх,ои дуй ёфтан душвор нест.

Гояи мазкурро таквият дода, олимон ба хулосае омаданд, ки гурух^и разрядх,оро рамзбандй карда, дарозии пайдарпайии аломащои дуиро кутох, кардан мумкин аст. Барои рамзбандии се бит иттилоот 8 ракам лозим будааст. Аз ин ру, ададх,ои дах,ии 0, 1,_,7 интихоб шуданд. Барои рамз­бандии чор бит иттилоот бошад, 16 ракам лозим будааст, ки дар ин мав- рид 10 раками системаи 10-й ва 6 хдрфи аввалаи алифбои лотинй — А, В, С, Д Е, Т7 интихоб шудаанд. Системах,ои х^осилшударо, ки асосвдяшон ба 8 ва 16 баробар буд, мувофикан системами х,исоби 8-й ва 16-й ном мебурдагй шуданд.14

Page 10: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Системаи х^исоби мавцеии х;аштй. Дар системам хисоби 8-й (octal) асос ба 8 баробар (д=8) аст. Дар ин маврид, коэффитсиентхои формула а. ракамхои адади додашударо дар системаи хисоби 8-й ифода мекунанд, яъне метавонанд яке аз ракамхои 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7 бошанд. Масалан, агар шакли пушидаи адад дар системаи хисоби хдштй ,48=473,28 бошад, он гох шакли кушодаи он 4̂8=4-82+7-81+3*80+2*8'1 мебошад.

Системаи х^исоби мавцеии шонздах;й. Тавре кайд кардем, дар сис­темаи хисоби 16-й (hexadecimal) мивдори ракамхои алифбо ба 16-то ба­робар буда, дар он ба гайр аз 10-то ракамхои системаи хисоби дахй боз ададхои зерини ин система - 10, 11, 12, 13, 14, 15 низ мавриди истифода карор дода шудаанд, ки онхоро (барои яккимата гардиданашон) харфхои лотинии А, В, С, D, Е, F иваз мекунанд. Аз ин система хднгоми рамз- бандии иттилооти графики, дар муайян кардани тобишхои ранги (амси- лаи RGB), ба таври васеъ истифода мебаранд.

Дар системаи хисоби 16-й асос ба 16 баробар (q= 16) аст. Маса­лан, агар шакли пушидаи адад дар ин система A u=%BA,Fl6 бошад, он гох шакли кушодаи он намуди 4̂16=8* 162н-^-1 б'-i-̂ i* 16°-!-/̂ -16 '-ро мегирад. Дар мавриди к;имати хдрфх,ои лотиниро ба воситаи ададх,ои ба онх,о баробаркувваи дах,й ифода кардан 04=10, В= 11, F=15), адади додашуда намуди т416=8*162+1 Ы 6 1+10-16°+15-16‘1=2234,9375-ро мегирад.

Дар надвали поёнй алифбои ракамхои системахои хисоби мавкеии 10-й, 2-й, 8-й, 16-й ва тасвири ракамхо дар системахои омехтаи (2-8)-й ва (2-16)-й оварда шудааст. Тарзи тасвиркунии ракамхои системаи хисоби8-иро ба воситаи се раками системаи 2-й усули «гриадхо» ва тарзи тасвиркунии ракамхои системаи хисоби 16-иро ба воситаи чор раками системаи 2-й усули «тетрадхо» ___________ __меноманд. Аз ин усулхо исти­ 10-й 2-й 8-й 16-й (2-8)-й (2-16)-й

фода бурда, ба таври фаврй ада­ 0 0 0 0 000 0000

ди дилхохи дар системахои 8-й ё 1 1 1 1 001 0001

16-й додашударо ба системаи 2-й 2 10 2 2 010 0010

ва баръакс, адади 2-иро ба 8-й ё 3 11 3 3 011 0011

16-й баргардонидан мумкин аст. 4 100 4 4 100 0100

Масалан, барои баргардони адади 5 101 5 5 101 0101

хаштии 645g ба системаи дуй ки- 6 110 6 6 110 0110

фоя аст, ки хар як раками ин адад- 7 111 7 7 111 0111

ро ба воситаи триадхо тасвир ку- 8 1000 10 8 1000

нем, яъне 6458=110.100.101г Ай- нан хамин тавр адади шонздахии

9 1001 11 9 1001

10 1010 12 А 1010

645]6-ро бо истифода аз тетрадхо ба системаи дуй бармегардонем:

11 1011 13 В 1011

12 1100 14 С 1100

64516=0110.0100.0101,. Усули баръ­акс низ бо хамин рох амалй мегар-

13 1101 15 D 1101

14 1110 16 Е 1110

дад. Масалан, барои адади дуии 15 1111 17 F 1111

15

Page 11: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ф

1110011 ООО 10112-ро ба системам 8-й баргардонидан, лозим меояд, ки ав- вал адади дуии додашударо аз тарафи рост ба чап ба гуруххои серацамй чудо кунем ва баъд аз чадвали триадхо истифода барем:

111001100010112 = 011.100.110.001.0112 = 346138.

Савол\о:1. Алифбои ракамхои системам хисоби 10-иро номбар карда метавонед? Сис­

темам 2-й, 8-й, 16-иро чй?2. Барой чй дар катори ракамхои системам хисоби 16-й аз харфхои лотинй

низ истифода мебаранд?3. Дар системаи хисоби q-й чй микдор ракамро истифода мебаранд?4. Асоси системаи хисобро чй тавр муайян мекунанд? Ишорат чй?5. Разряд чист? Вазифаи разряди адад аз чй иборат аст?6. Шакли пушидаи адад аз шакли кушодаи он чй фарк; дорад?7. Кисми касрии ададхои дахиро дар шакли кушодаи навишти онхо чй тавр

тасвир мекунанд?8. Хднгоми ададро ба бузургии асоси система зарб кардан бо аломати вергул

кадом амал рух м едихдд? Х,ангоми таксимкунй чй?9. Оё шумо сабаби асосии пайдошавии системами хисоби 8-й ва 16-иро

шарх дода метавонед?10. Триад чист? Тетрад чй? Аз онхо кадом вакт истифода мебаранд?

Супориш:1. Мавзуъро бодищат хонед ва онро накл кунед.2. Амали зарбро бо 444,4410ТО ва 333,3310Т0-ро ичро кунед.3. Амали таксимро бо 888,8810:10 ва 999,9910:Ю-ро ичро кунед.4. Формулахои шакли кушода ва пушидаи навишти адади дилхохро дар

системахои хисоби 10-й, 2-й, 8-й, 16-й ва q-й дар дафтаратон нависед ва онхоро шарх дихед.

5. Ададхои 57622,90ш, 1000111,01012, 35167,637g, 7B49A,2F16-po дар шакли кушода тасвир кунед.

6. Ададхои NX=FABX6 ва 7У8=34568 дода шудаанд. Аз чадвали системахои хисоб истифода бурда, онхоро ба системаи хисоби дуй гардонед.

7. Дар системахои хисоби 8-й ва 16-й панчтогй адад нависед ва бо истифода аз триаду тетрадхо онхоро ба системаи хисоби 2-й баргардонед.

8. Дар системаи хисоби 2-й панчто адад нависед ва бо истифода усули триа­ду тетрадхо онхоро ба системахои хисоби 8-й ва 16-й баргардонед.

1.1.3. ГУЗАРИШИ АДАДРО АЗ ЯК СИСТЕМАИ Х.ИСОБИ МАВЦЕЙ БА СИСТЕМАИ ДИГАР

Тарзи аз дигар системахои х^исоб ба системаи 10-й гузаронидани ададро. Ададхои дар системахои хисоби мав^еии 2-й, 8-й ва 16-й дода­шударо ба системаи хисоби 10-й табдил додан масъалаи хеле осон аст. Барой ин кифоя аст, ки ададхои додашударо дар шакли кушода нависем ва кимати суммахои хосилшударо хисоб кунем.16

Page 12: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

1. Табдилдих;ии адад аз системаи 2-й ба 10-й. Адади дилхохи дуй, масалан, 10101,112-ро мегирем, онро дар шакли кушода менависем ва кимати онро хисоб мекунем:

10101,112=1-24 +0-23+1-22+ 0*21+1-20+1*2'1+1*2'2=21,7510.2. Табдилдих;ии адад аз системаи 8-й ба 10-й. Адади дилхохи хаштй,

масалан, 567,348-ро мегирем, онро дар шакли кушода менависем ва кимати онро хисоб мекунем:

567,348= 5 • 82 + 6 • 81 + 7 • 8° + 3 • 8'1 + 4 • 8'2 =375,437510.3. Табдилдих(ии адад аз системаи 16-й ба 10-й. Адади дилхохи

шонздахй, масалан, 19Р,6-ро мегирем, онро дар шакли кушода менави­сем ва кимати онро хисоб мекунем:

19Р16 = 1 • 162 + 9 • 161 + Р • 8° = 1 • 256 + 9 • 16 + 15 • 1 = 415]0.4. Табдилдих;ии адад аз системаи дилхохи ()-П ба 10-й. Бигузор

адади ихтиёрии х дар системаи хисоби (?-й дода туда бошад:

х = (ЯпЯ„-\-<11 М -1 ? -2 ■••?-«)(?> о < я , < д - \ .Талаб карда мешавад, ки ин адад ба системаи хисоби 10-й гузаро-

нида шавад. Барой ин, ба мисли амалхои дар боло овардашуда, шакли пушидаи адади х-ро ба шакли кушодаи он меорем:

X = ч„ ■ б" + Яп-\ ■ б"-1 + ... + д г () + Яо + <]-\- £ 1 + - ■+ Ч-т • б~"Акнун кифоя аст, ки кимати суммаро хисоб кунем. Адади

хосилшаванда кимати адади мазкур дар системаи хисоби дахй мебошад.□ М исоли 1: Бигузор ададхои х=3718 ва у=АР9Ахь-ро ба системаи

хисоби 10-й гузаронидан лозим бошад. Бо истифода аз усули оварда­шуда, хосил мекунем:

х=3-82 + 7-81 +1-8°= 3-64 + 7-8 + 1 1 = 192 + 56 + 1 = 249,0,у=А* 1 б’+р-16°+4* 16 '= 10* 16'+15-16°+4-16'|= = 160+15+0,25=175,2510.5. Табдилдих;ии адад аз системаи дилхохи Р-й ба (}-й. Бигузор ада­

ди ихтиёрии х дар системаи хисоби Р-й дода шуда бошад:Х = (Р 1,Р„-1- Р 0, Р - ]Р .2- ) р , 0 < р . < Р ~ \

Талаб карда мешавад, ки адади додашудаи х ба системаи хисоби 0-й гузаронида шавад:

х = (Я,Ч,-1-Яо>Я-1Ч-г'")о> 0 < ^ , < е - 1 .Барой хал л и ин масъала лозим меояд, к и --КИШ и "буту н ва касрии адад-

ро хамчун ададхои мустакил алохида-алохада табдил дихем ва иатинахои табдилотро чамъ кунем. ! -с т о я

5.1. Табдилдих^ии цисми буту и и адад. бигузор адади бутуни N дарсистемаи хисоби Р-й N = {рпр п̂ . . . р ^ )Р дода шуда бошад. Бароиг.№ро ба системаи хисоби Q-\\ гузаронидан, авваД онро дар намуди суммаи даранахои асосашон Q ва коэффитсиентхояйон д-й тасвир мекунег&в

N = 4* •£?'' + <7.,-| 'О" 1 + — \ Ч \ й й + Чо ’ !

Page 13: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Ир iiiä-1хаг

йатхс

Фда и Jlc

се Мех чан; Цшах (нид; ат X трок iiiBaj lopo ин

про ди а ус\с I н с кар>ЛИ

Ху » ли аба

'lyxai i кар h )i£) kJo»)СТ.

p a rколл

Схро i Сол1

ва баъд хар ду цисми баробарии хосилшударо ба Q таь^сим мекунем:

Акнун кисми бутун ва касрии ифодаи х,осилшударо чудо мекунем:N_

Q= qs -Qs-l + q s- i - Q s-2 + - + b ,

F UI ß J Q

Коэффитсиенти qQ, ки бацияи хосили тацсим мебошад, бо ёрии фор-

п М -мулаи q0 = \¿ * | — | муаиян карда мешавад.

Дар кадами дуюм, алгоритми мазкурро барои хисобкунии к;иматиNx —qs % Qs 1 + qs_x • Qs 2 +... + qx такрор намуда, g7-po меёбем. Ва агар ин равандро барои хисобкунии циматхои N2, Ny ...,Ns давом дихем, он гох пас аз s кадам пайдарпайии бак;ияхои qff qp q2,...,qsl, q -po хосил мекунем.

Ба осонй пай бурдан мумкин аст, ки пайдарпайии ба^ияхои q q v q2 q3,...,qs ], qs бо пайдарпайии баръакси рак;амхои g-ии адади бутуни N дар шакли пушида мувофик; меоянд, яъне N=(qsqs ¡...q

□ Мисоли 2: Бигузор адади дахии N ; =41 ]{)-ро ба системаи дуй гузаронидан лозим бошад. _471 2 Тибци алгоритми овардашуда, пай дар пай ин 2 3 1 2 адад ва хосили тацсимхои бутуни пайдошаван- ~22 1 \ I даро ба бузургии асоси системаи дуй, яъне 2, то вакте тацсим мекунем, ки натичаи хосили так^сим аз тацсимкунанда (2) хурд нагардад. JL, JLБаъд, бак;ияхои хосилшударо ба к;айд мегирем \ Ф 2ва онхоро бо тартиби баръакс, яъне аз рост ба \ 1 .чап менависем. Пайдарпайии хосилшуда шакли пушидаи адади N дар системаи нави 2-й мебошад: N = 1011112.

□ Мисоли 3: Адади N]0=5%5l0-po низ бо истифода аз алгоритми овар­дашуда ба системаи хисоби хаштй мегардонем. Меби- нем, ки шакли пушидаи адади N дар системаи нави 8-й Л^=11118 мебошад. Дар хацикдт, агар мо ин натичаро аз нав ба системаи 10-й баргардонем, он гох ба дурустии кимати ёфташу-

585 i-L"Sfi. 73 Í8_

25 72 9 LLФ L ф 3060 16

ф ф да бовари хосил мекунем:N8= 1111g = 1'83 + 1*82 + 1-8! + .

+ 1- > = 512+64+8+1 = 58510 = N]0.□ Мисоли 4: Акнун адади А̂70=306010-ро аз си­

стемаи хисоби 10-й ба системаи хисоби 16-й таб- дил медихем. Мебинем, ки бацияхои дар натичаи та^симкунихо хосилшуда ба q= 410, ^7=1510ва д2=1110

18

16 _ 191_ 146 16

144 3120 “ 16

“ б

*

%

Page 14: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

баробар мебошанд. Аз алифбои рацам^ои 16-й истифода бурда, шакли пушидаи адади Л^б-ро меёбем: Ы]б=ВР416

5.2. Табдилдих^ии цисми касрии адад. Бигузор касри дурусти х(0<х<1)-ро бо додах,ои системаи хдсоби Р-й ба системаи хисоби баргардонидан лозим бошад.

Азбаски х<\ аст, бинобар он дар системаи тасвири шакли пушидаи он намуди х=(0, ва шакли кушодааш намуди

х ~ Ч - \ ' б 1 + <7-2 * б 2 + ••• + + ••• "Р° метиранд, ки д. (/=1, 2,3,...) рацамх,ои адади х дар системаи ()-й мебошанд.

Барой ёфтани цимати коэффитсиенти д хдр ду цисми баробарии охиронро ба асоси система, яъне 0 ̂ зарб карда, кисми бутуни хосили зарбро чудо намудан лозим аст:х <2 = q_l + q_2Q 1 +q_ъ Q 2 + ...+#_,£> '+1 + ... = [*•(?]; XI = { х - 0 .

Досиди зарб ба + <7 ?(2 ' + Ч з б + ••• ва кисми бутуни он б а с/, баробар аст. Дар цадамх^ои минбаъда алгоритми мазкурро барои касрх,ои дурусти х 19 х2, ... такрор карда, цисм^ои бутуни д у д у ... -ро \осил на­мудан мумкин аст. Ин равандро то вакге давом додан лозим аст, ки дар натичди зарбкунии каср бо () кисми касрии навбатй ба сифр баробар на- шавад ва ё сах,ех,ии х,исобкунии талабкардашуда таъмин нагардад.

Дидан душвор нест, ки пайдарпайии ададх,ои х,осилшудаи д у, д 2,... бо пайдарпайии рак;амх,ои шакли пушидаи х =(0,д }д 2...д {...)^ касри ду- руст мувофикат мекунанд.

□ Мисоли 5: Ададхои дах,ии х70=0,751()ва х7{?=0,210-ро бо истифода аз к;оидаи (алгоритми) баёнкардаамон ба системаи х,исоби дуй меорем.Барои ин аз чадвалх,ои ададие истифода меба- рем, ки онх,о дорой ду сутунй мебошанд. Дар сутунх,ои якуми ин чадвалх,о кисмх,ои бутуни (натича^о) ададх,о ва сутунх,ои дуюм - кисмх,ои касрии онх,оро чойгир мекунем. ^исмх,ои бу- тун дар натичаи пай дар пай ба 2 зарб карда- ни кисмх,ои касрй пайдо мешаванд. Агар мо Кисмх,ои бутунро аз боло ба поён пай дар пай нависем, он гох, натичах^ои заруриро х,осил ме­кунем:

х10= 0,7510= 0,112 = 1-2"1 + 1 -2'2 = 1/2 + 1/4 = 0,5 + 0,25 = 0,7510 х;о=0,210= (0,00110011.. .)2= 1 -2'3+ 1 -2*4+... =1/8+1/16+...=

=0,125+0,0625=0,187510Натичах^о гувох,и онанд, ки касри якум охирнок ва дуюм - касри дав-

рии беохир будааст.

19

Page 15: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

□ Мисоли 6: Акнун касри дурусти дахии А{=0,40625ш- ро бо истифода аз алгоритми баёншуда ба системам хисоби 8-й табдил медихем ва мебинем, ки натичаи он А 10=0,40625 ш=0,328 будааст.

Саволхо:1. Кадом тарзхои аз с и ст ем а м и хисоби мавк;еии 2-й, 8-й ва 16-й ба системам

10-й гузаронидани ададхоро медонед?2. Оё табдилдихии адад аз системаи 2-й ба 10-й аз табдилдихии он аз систе-

маи 8-й ба 10-й ё 16-й ба 10-й ягон фарки чиддие дорад?3. Оё шумо алгоритми табдилдихии ададро аз системаи дилхохи Р-й ба Q-й

шарх дода метавонед?4. Барой чй кисмхои бутун ва касрии адади дахиро дар алохидагй табдил

медиханд?5. Алгоритми табдилдихии кисми бутуни адад аз кисми касрии он чй фарк;

дорад?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро нацл кунед.2. Ададхои бутуни дахии 1910, 187ш ва 573610-ро ба системахои хисоби мавкеии

2-й, 8-й ва 16-й табдил дихед.3. Касрхои дахии 0,2310 ва О,35110-ро бо сахехии то чор аломат пас аз вергул

ба системахои хисоби 2-й, 8-й ва 16-й гузаронед.4. Ададхои дахии 3,510 ва 47,8510-ро бо сахехии то се аломат пас аз вергул ба

системахои хисоби 2-й, 8-й ва 16-й табдил дихед.

1.1.4. АМАЛ^ОИ АРИФМЕТИКИ ДАР СИСТЕМАХОИ ХИСОБИ МАВЦЕЙ

Амалхои арифметикй дар тамоми системахои хисоби мавцей аз руйи коидахои якхелаи ба хама маълум ичро карда мешаванд. Бинобар он, мо ичрои ин амалхоро аввал барои системаи хисоби дуй дида мебароем.

Тавре маълум аст, дар системаи хисоби 2-й хамагй ду ракам - 0 ва 1 истифода бурда мешавад, ки онхоро мувофикдн ракамхои дуй (binary digits) ном мебаранд. Мухтасар хондани ин ифода боиси тавлиди мафхуми бит (bit) шудааст, ки зери он разряди адади дуй фахмида мешавад.

Амали цамъ Ч,амъи ададхо дар систе­маи хисоби 2-й хеле сода аст. Асоси ин амал- ро чад вал и чамъи ададхои якразрядаи дуй ташкил медихад. Аз чадвал дида мешавад, ки Хангом и чамъи ду адади як пуршавии разряд ва гузариш ба разряди болой амалй мегардад.Пуршавии разряд хамеша дар мавридхое ба

0 + 0 = 0

0 + 1 = 1

1 + 0 = 11 + 1 = 10

Page 16: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

амал меояд, ки агар бузургии адад ба бузургии асоси система баробар ё аз он калон шавад.

Чдмъи ададхои дуии бисёрразряда низ мувофики чадвали оварда- шуда, бо бахисобгирии гузаришхои имконпазир, аз разрядной поёнй ба болой амалй мегардад. Масалан, дар расми тарафи рост амали чамъи ададхои 1102 ва 112 оварда шудааст. Барой ба Ц 2 дурустии натича - 10012боварй хосил намудан, аввал ададхои 1102 ва 112-ро ба системаи 10-й табдил медихем ва баъд онхоро 2чамъ мекунем:

1102 = 1-22 + 1-21 + 0-2°= 610;112 = 1*21+ 1*2° =310;6 10+ 3 ,0= 9 10*

Акнун худи натичаро аз системаи хисоби дуй ба дахй баргардонида, мебинем, ки дар хакикат дар ин хдиат низ адади 9-и дахй хосил шудааст:

10012 = 1-23 + 0-22 + 0-21 + 1-2° - 910.А м али т а р Акнун тарзи ичрои амали

тархи ададхои дуиро дида мебароем. Асоси онро чадвали тархи ададхои дуии якразряда ташкил медихад. Х,ангоми аз адади хурд (0) тарх кар- дани адади калон (1) амали карзгирй аз разря­ди болой ба вукуь мепайвандад. Дар чадвал ин амал бо раками 1-и хатчадор ишорат шудааст.

Тарх,и ададх,ои дуии бисёрразряда низ мувофики чадвали Ц 0 2 тархи ададхои дуии якразряда, бо бахисобгирии амалхои им- - 11 конпазири карзгирй аз разрядхои болой ичро карда мешавад. 2Масалан, дар расми тарафи рост амали тархи ададхои пешинаи 11 2 1102 ва 112 оварда шудааст.

Амали зарб. Асоси амали зарби ададхои ду иро чадвали зарби ададхои дуии якразряда таш

0 - ° т ■ 00 - 1 = 1 11 - 0 = 11 - 1 = 0

кил медихад. Зарби ададхои дуии бисёрразря- 0 * 1 = 0да низ аз руйи хамин чадвал ва мувофики алго-

1 Ю 7 ритми зарби системаи хисоби мавкеии х ^ дахй ичро карда мешавад.

Ба сифати мисол тарзи зарб кар-

0 • 0

0 • 1

1 • 0

1 • 1

0

01

+ 110 дани боз хамон ду адади дуии 1102 ва 112-ро дида мебароем.110 Тавре аз расми дар тарафи чап овардашуда дида мешавад, дар

Ю 0Ю 2 *акикат ичрои амали зарб дар системаи хисоби 2-й низ айнан ба мисли системаи хисоби 10-й амалй гардонида мешудааст.

Амали тацсим. Таксими ададхои дуй низ ба мисли амали зарбашон аз руйи алгоритми амали таксими систе- , , л май хисоби мавкеии дахй ичро карда мешавад. Боз ба сифа- - ̂ *— — ти мисол таксими хамон ду адади дуии 1102 ва 112-ро мео- ̂1 рем, ки хангоми амалхои зарб, чамъ ва тарх оварда будем. 0

21

Page 17: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Амалх;ои арифметики дар система^ои х<исоби 8-й ва 16-й. Амалх,ои арифметикии чамъ, тарх,, зарб ва таксим дар системами хисоби хдштй ва шонзда^й низ ба мисли системами хдсоби дахд ва дуй ва инчунин чадвалх,ои мувофики чамъ, тарх, ва зарб дар ин системах,о ичро карда мешаванд. Танх,о хдминро ба эътибор гирифтан зарур аст, ки хднгоми ичрои амали чамъ бузургии гузариш ба разряди навбатй ва хднгоми ичрои амали тарх, бузургии кдрзгирй аз разряди болой мувофици бузур­гии асоси ин системах,о муайян карда мешавад. Масалан, дар расми дар тарафи рост овардашуда тарзи ичрои амали чамъ дар системаи 8-й ва тарзи ичрои амали тарх, дар систе- + ~ 16май 16-й нишон дода шудааст. Барой ичрои амалх,ои ^ 8 78x6 арифметикй бо ададх,о ва ифодах,ои дар системах,ои 64з 24x6 гуногуни хисоб додашуда бошад, зарур аст, ки онх,о аввал ба яке аз ин системах,о оварда шаванд ва пас аз он амалх^ои зарурй мавриди ичро карор гиранд.

□ М исоли 1: Адади 4̂10=25610-ро, ки дар системаих,исоби дах,й дода шудааст, ба системаи х,исоби шонздах,й -^ 5 6 1 _ _ ^ гузаронидан ва бо истифода аз чадвали ракдмх^ои .\6 - системах,ои х,исоб натичаи х,осилшударо ба системаи _96 хдсоби дуй табдил додан талаб карда шудааст. .96 'У'

Аз раем дида мешавад, ки натичаи амали таксими © ^ адади 256-и дах,й ба бузургии асоси системаи 16-й ба А 10= 256)0 = 100]6= ^ 16 баробар будааст. Акнун адади шонздахди ^ 16=100]6- . \ . , 0 , 10 1 ро ба адади дуй табдил медих,ем. Барой ин адади 10 0 -ро

\Г X 33 чап Рост ЧУДО мекунем. Азбаски тетради1 0000 0000 ®1б ®0002 ва тетради 116 ба 00012 баробар аст, бинобар он

сифрх,ои беахдмияти чапи 1-ро партофта, х,осил мекунем: 256. =100. =0001.0000.0000 =100000000.Ш 1о I I

□ Мисоли 2: Адади у410=36510-ро, ки дар системаи хдсоби дахд дода шудааст, аввал ба системаи хисоби хдштй гузаронидан ва баъд бо истифо­да аз чадвали ракамх,ои системах,ои ^ 5хдсоб натичаи х,осилшударо ба си- ~ ^ ̂ , 5) { 5 \ , 5л п г т ж о и Л/- Т1/^ГЧГЛТ1 ТТЖ ТТЖ 'Т'ОГЛТТТХТТ Т ТАТТО ТТ ПРО -

V101 101 101

стемаи хдсоби дуй табдил додан та­лаб карда шудааст.

Дар ин маврид низ, хднгоми таксимкунии адади дахд ба систе­маи хдсоби хдштй, мо ба мисли ми­соли якум амал карда, барои аз системаи 8-й ба системаи 2-й баргардо- нидани адади х,осилшуда бошад, ба чойи чадвали тетрадхо аз чадвали триадх,о истифода мебарем. Хдмин тарик:

Л10=36510=5558=Л8=101Л01Л012=1011011012=Л2.22

Page 18: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ф Саволхо:1. Магар амалхои арифметикй дар системахои гуногуни хисоби мавкей аз

руйи коидахои якхела ичро карда мешаванд ё хархела? Фахмонед.2. Пуршавии разряди дуй дар кадом мавридхо ба амал меояд?3. Тарзи ичрои амали чамъ аз тарх чй тафовут ва чй монандй дорад? Зарб

аз таксим чй?4. Оё чамъи ададхои дуии бисёрразряда аз чамъи ададхои дуии якразряда

ягон фарке дорад? Дар дигар системахо чй?5. Оё шумо ададхои зеринро ба системаи хисоби дахй баргардонида метавонед

ё на? Агар ха, пас нишон дихед: а) 100011102; б) 123458; в) АА02034В16.6. Барой мукоиса кардани ду адади дар системахои гуногуни хисоб додашу-

да чй бояд кард? Махорати худро барои мукоисаи ададхои зерин нишон дихед: а) 10268 ва 2161б; б) 111112 ва 111113.

' Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо ададхои системаи хисоби мавкеии дуии Ю102 ва 102 амалхои чамъ, тарх,

зарб ва таксимро ичро кунед.3. Бо чуфти ададхои системаи хисоби хаштии (58; 48) ва (178; 418) амали

чамъро ичро кунед.4. Бо чуфти ададхои системаи хисоби шонздахии (Р16; А16) ва (4116; 1716) ама­

ли тархро ичро кунед.5. Бо чуфти ададхои системахои гуногуни (178; 1716) ва (418; 41)6) амали чамъро

ичро кунед.

1.1.5. ТАРЗИ ТАСВИРКУНИИ АДАД^О ДАР КОМПЮТЕР

Тасвири ададх^о дар форматы вергули мустанкам. Ададхои бутун дар хотираи компютер дар формата вергули мустахкамшуда нигох до- шта мешаванд. Дар ин маврид ба хар як разряди катаки (ячейкаи) хоти- ра доимо хамон як разряди адад мувофик меояд. Аломати вергул бошад, аз тарафи рост, пас аз разряди хурдтарин, яъне берун аз тури разрядхо, чойгир карда мешавад.

Барои нигахдории ададхои бутуни гайриманфй як катаки хотира (8 бит) чудо карда мешавад. Масалан, адади А = 111100002 дар катаки хо- гира бо тарзи зерин чойгир карда мешавад:

1 1 1 1 0 0 0 0Климата калонтарини ададхои бутуни гайриманфй вацте ба хадди худ

расида метавонад, ки агар хамаи катакхо бо 1-хо пур шуда бошанд. Ба­рои тасвири ^-разряда вай ба 2"-1 баробар аст.

Х,оло фосилаи ададхоеро муайян мекунем, ки онхо метавонанд дар хотираи фаврии компютер дар формата ададхои бутуни гайриманфй

23

Page 19: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

нигох дошта шаванд. Адади хурдтарини ин фосила бо ёрии хдшт сифр тасвир карда мешавад, ки вай ба сифр баробар буда, дар хашт бити ка- таки хотира чойгир карда мешавад. Адади калонтарини фосила бошад, бо ёрии хдшт 1 тасвир ёфта, ба

А=\-27+1 -26+1-25+1-24+1-23+1-22+1 •21+1-20=1-28- 1=25510 баробар аст. Пас, фосилаи тагйирёбии ададхои бутуни гайриманфй аз О то 255 мебошад.

Барой нигахдории ададхои бутуни аломатдор ду катаки хотира (16 бит) чудо карда мешавад, ки разряди аз х,ама калони (чапи) онхо барои нигахдории аломати адад пешбинй шудааст. Дар мавриди мусбат буда- ни адад дар разряди калонй раками 0 ва дар мавриди манфй - 1 навиш- та мешавад.

Тарзи тасвиркунии ададхои мусбатро дар компютер бо ёрии форма­та «аломат-бузургй» рамзи мустацими адад меноманд. Масалан, тарзи пешниходи адади 200210=111110100102 дар тасвири 16-разряда чунин аст:

0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 0 1 0Адади калонтарини мусбат (бо назардошти чудокунии як разряд ба­

рои аломат) барои ададхои бутуни аломатдор дар тасвири ^-разряда ба А -2пЛ - 1 баробар аст.

Барои тасвиркунии ададхои манфй рамзи иловагй истифода меша­вад. Рамзи иловагй имконият медихад, ки амали арифметикии тарх ба амали чамъ иваз карда шавад. Ин усул кори протсессори компютерро хеле осон гардонида, зудкории онро якчанд маротиба зиёд менамояд.

| Рамзи иловагии адади манфии А, ки дар п катаки |хотира нигох дошта мешавад, ба 2" - \А\ баробар аст.

Рамзи иловагй - илова ба модули адади манфии А то адади сифр (0) мебошад, чунки дар арифметикаи компютерии ^-разряда 2"-|т4|+|^|=0 ва 2"=0 мебошад. Дар хакикат, тасвири дуии ин гуна адад аз як раками 1 ва п раками 0 иборат аст. Дар катаки ^-разряда бошад, танхо п разря­ди поёнй, яъне п-то сифр, чойгир шуда метавонаду халос.

Барои хосил намудани рамзи иловагии адади манфй аз алгоритми бисёр хам одии зерин истифода бурдан мумкин аст:

1. Модули адад бо рамзи мустаким дар п разряди дуй навишта шавад;

2. Бо истифода аз усул и инверсияи битхо (табдилдихии, ивазку- нии 1-хо ба 0-хо ва 0-хо ба 1-хо) рамзи баръакси адад хосил карда шавад;

3. Ба рамзи баръакси адад раками 1 илова карда шавад.Рамзи иловагии адади манфии (-2002)ш-ро дар тасвири компютерии

16-разряда менависем:24

Page 20: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Рамзи муст ак им и модул |-2002ю| 00000111110100102

Рамзи баръакс Инверсия (табдилдихй) 11111000001011012

Ил о вакунии раками 111111000001011012+00000000000000012

Рамзи иловагй 11111000001011102

Дар тасвири я-разрядаи адади манфии А разряди калонии рамзи иловагй барои нигахдории аломати адад (як) чудо карда мешавад. Дар разрядной бокимонда адади мусбат навишта мешавад: 2пЛ- \А\.

Барои он ки адад мусбат бошад, бояд шарти \А\ < 2пА ичро шавад. Аз ин но бармеояд, ки кимати калонтарини модули адади А дар тасви­ри «-разряда ба \А\ = 2пЛ баробар аст. Пас, мувофикан, адади хурдтари- ни манфй ба А - - 2пЛ баробар мебошад.

Акнун фосилаи ададхоеро муайян мекунем, ки онхо метавонанд дар хотираи фаврии компютер дар формати ададхои бутуни дарози ало- матдор нигох дошта шаванд. Барои нигахдории ин гуна ададхо чор ка- таки хотираи компютер (32 бит) чудо карда мешавад. Адади бутуни ка­лонтарини мусбат, бо назардошти чудокунии як разряд барои аломат, ба А = 231 - 1 = 2 147 483 64710 ва адади бутуни хурдтарини манфй ба А = - 231 = - 2 147 483 648]0 баробар мебошанд.

Бартарии тасвири ададхо дар формати вергули мустахкам, пеш аз хама, дар содагй ва аёнияти навишти ададхо ва инчунин дар одй буда- ни алгоритми татбики амалхои арифметикй тачассуми худро меёбад. Ба норасоии чиддии ин формат фосилаи начандон калони тасвиркунии бузургихоро дохил кардан мумкин аст. Одатан барои халли масъалахои риёзй, физикй, иктисодй ва гайра хам ададхои бенихоят хурд ва хам ададхои бенихоят калон лозим мешаванд, ки онхо метавонанд дар фо­силаи формати додашуда нагунчанд.

Тасвири ададхо дар формати вергули лагжон. Ададхои хакикй дар компютер дар формати вергули лагжон нигох дошта шуда, мавриди кор- кард карор мегиранд. Дар ин маврид мавкеи вергул дар навишти адад метавонад тагйир ёбад.

Формати ададхо бо вергули лагжон бар пояи шакли навишти экспоненсионалй асос ёфтааст, ки бо ёрии он адади дилхохро тасвир кардан мумкин аст. Масалан, агар А адади хакикй бошад, он гох тасви­ри он дар формати вергули лагжон чунин аст:

!.....................................................~ А ~ т - г , ........................... ;I. — — — — - — — — — — . . . . — - — — . — — — — — — — — — — — — — . — — Л

ки дар ин формула т - мантиссаи адад, q - асоси системаи хисоб ва П - дарачаи ададро ифода мекунанд.

25

Page 21: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Барой якхеласозии тасвири ададх^о дар формата вергули лагжон аз шакли бамеъёровардашудаи ададх,о истифода мебаранд, ки дар он мантис­са шартх,ои \/п < \т\ < 1-ро конеъ мекунонад. Ин шартх,о баёнгари он аст, ки мантисса бояд касри дуруст ва пас аз вергул со^иби раками аз сифр фарккунанда бошад. Масалан, пас аз табдилдихди адади дахди 555,5510-и шакли маъмулй (формата вергули муста^кам) ба шакли экспоненсиалй бо мантиссаи бамеъёровардашуда (формата вергули лагжон) вай на- муди 555,55 = 0,55555* 103-ро мегирад, яъне дар ин маврид мантисса т = 0,55555 ва дарача п=3 мебошанд.

Ададе, ки дар формата вергули лагжон бо сах,ех,ии мукаррарй дода шудааст, 4 байт хотира ва бо сах,ех,ии дучанда - 8 байт хотираи компю- терро банд мекунад. Х,ангоми тасвири адад дар формати вергули лагжон хдм барои нигахдории аломатх,ои мантиссаву дарача ва хдм нигахдории худи мантиссаву дарача разрядхо чудо карда мешаванд.

Фосилаи тагйирёбии ададх,о аз руйи мивдори разрядной барои нигахдории дарачаи адад чудокардашуда ва са^ехди онх,о (мивдори ракамх^ои ахдмиятнок) аз руйи мивдори разрядх,ои барои нигахдории мантиссаи адад чудокардашуда муайян карда мешавад.

Адади калонтарин ва сах,е*ии онро барои формати ададх^ои сах,ех,иашон мукаррарй муайян мекунем, агар барои нигахдории дарача бо аломаташ 8 разряд ва барои нигахдории мантисса бо аломаташ 24 разряд чудо шуда бошад:

0 1 1 1 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 0 | 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ! 1 11 11 1 1 1 1 1 1! 1 1 11 И 1 1 1 ! 1 1 1 1 1 1 1 1Аломат ва дарача Аломат ва мантисса

Азбаски кимати калонтарини дарачаи адад ба 11111112=12710 баро­бар аст, пас дар формати мазкур кимати калонтарини худи адад ба

2127=1,7014118346046923173168730371588*1038баробар мешавад. Климата калонтарини мантиссаи мусбат бошад, ба ада­ди зерин баробар аст:

22з _ 1 ~ 223= 2(102’3> ~ 10002 3 = 10(3 2’3) ~ Ю7 Х,амин тарик, кимати калонтарини ададх^ои сах,ех,иашон мукаррарй

бо назардошти анивди ^исоббарорюфи имконпазир ба 1,70141 МО38 ба­робар будааст. Яъне дар ин маврид, мивдори ракамх,ои ахдмиятноки ада­ди дах,й бо 7 разряд махдуд шудааст.

Саволхо:1. Чанд тарзи тасвиркунии ададхоро дар хотираи компютер медонед? Онхо

чй ном доранд?2. Кадои навъи ададхо дар хотираи компютер дар формати вергули мус-

тахкамшуда нигох дошта мешаванд? Дар формати вергули лагжон чй?

26

Page 22: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Барой нигахдории ададхои бутуни гайриманфй, манфй ва хакикй чанд ка- такии хотира чудо карда мешаванд?

4. Оё шумо ададхои калонтарини фосилахои ададхои бутуни гайриманфй, манфй ва хакикиро номбар карда метавонед?

5. Маънои тасвири ададхо бо ёрии рамзхои мустаким, баръакс ва иловагй аз чй иборат аст?

6. Оё шумо алгоритми хосил кардани рамзи иловагии ададхои манфиро ме- донед? Агар ха, пас маънидод кунед.

7. Фосилаи тагйирёбй ва сахехии ададхои хакикиро чй тавр муайян мекунанд?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Дойр ба мафхумхои мантисса ва дарачаи ададхои хакикй маълумот дихед

ва бартариву норасоихои тарзи тасвири ададхоро дар формата вергули мустахкам нисбат ба формата вергули лагжон номбар кунед.

3. Ч,адвали зерини ададхои дахии манфиро дар тасвири 16-разряда барои рамзхои мустаким, баръакс ва иловагй пур кунед:

Адади дах,й Рамзи мустак,им Рамзи баръакс Рамзи иловаги

-75

-750

4. Фосилаи тасвиркунии ададхои бутуни аломатдорро (2 байт хотира чудо карда мешавад) дар формата вергули мустахкамшуда ёбед.

5. Адади калонтарин ва сахехии онро барои формата ададхои сахехиашон дучанда муайян кунед, агар маълум бошад, ки барои нигахдории дарачаву аломаташ 11 разряд ва мантиссаву аломаташ 53 разряд чудо шудааст.

1.1.6. АСОС^ОИ МАНТИК

Ш акл^ои тафаккур. Таълимоти аввалин дар бораи шаклх^о ва тарзх,ои андешаронй хднуз дар давлатх,ои Шарки кадим, аз кабили Чин, Х,индустон, Форс ва тайра пайдо шуда буд. Аммо асосх,ои мантики му- осир бештар ба таълимоти мутафаккирони Юнони кадим наздиктар аст. Масалан, Арастуро асосгузори мантики шаклй мехдсобанд. У аввалин шуда шаклх^ои мантикии андешарониро (гуфторро) аз мазмуну мохдяти он чудо намудааст.---------------—-----------— — —---- ---------------------------- п| Мантик - илм дар бораи шаклхо ва тарзхои тафаккур мебошад. |

Конунх,ои мантик дар шуури инсон хосиятх,о, робитах,о ва муноси- батвди байни объектной мухдти атрофро инъикос менамоянд. Мантик имконият медихдд, ки амсиладои шаклии мухдти атроф бидуни чабх,ах,ои мазмунии онх,о сохта шаванд.

27

Page 23: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тафаккур хдмеша дар ягон шакл амалй гардонида мешавад. Шаклх,ои асосии тафаккур - мафуум, гуфтор ва хулосабарорй мебошанд.

Мафхум. Бо ёрии мафхум аломащои мух^ими объект, ки махз тавас- сути он^о вай аз дигар объектно фарк мекунад, махсус кайд карда меша­вад. Объектх,ое, ки бо ёрии ягон мафхум муттах,ид гаштаанд, мачмуъро ташкил медихднд. Масалан, мафхуми «компютер» мачмуи тачхдооти элек- трониеро муттах,ид месозад, ки онх,о барои коркарди иттилоот пешбинй шудаанд ва аз блоки системавй, монитор, муш, сафхдкалид,чопгар ва гайра иборат мебошанд. Хдтто аз руйи ана хдмин тасвири кутох, низ ком- пютерро х,еч гох, бо дигар объектно, масалан, бо механизмами дар рохдо хдракаткунанда ва дар таваккуфгохдо нигоадошташаванда (мафхуми ав- томобил), омехта кардан мумкин нест.

Мафхум - шакл и тафаккур буда, аломатхои асосйва мухими объектро ба кайд мегирад. 1

Мафхум ду тараф дорад: мазмун ва уацм. Мазмуни мафхум мачмуи аломатхои мухими объектро ифода менамояд. Барои кушодани мазмуни мафхум бояд аломатхоеро пайдо намуд, ки онх,о дар чудо карда гириф- тани объекти мазкур аз байни мачмуи дигар объектно, зарур ва кифоя- анд. Масалан, мазмуни мафхуми «компютери фардй»-ро бо тарзи зерин кушодан мумкин аст: «Компютери фардй - ин тачхдооти хдмакори элек- троние мебошад, ки барои коркарди худкори иттилоот ва истифодаи як нафар пешбинй шудааст».

Дачми мафхум аз руйи микдори ашёе муайян карда мешавад, ки вай онх,оро дар бар мегирад. Масалан, хдчми мафхуми «компютери фардй» ба мачмуи тамоми компютерх^ои фардии (^азорх,о миллион) муосир ба­робар аст, ки имруз дар чах,он арзи хдстй доранд.

Гуфтор. Одамон фах,миши (дарки) худро дар бораи мух^ити атроф дар шакли гуфтор (мулохдоа, баён, изх,ор, акида) ташаккул медихднд. Гуфтор дар заминаи мафхумх,о сохта шуда, шаклан чумлаи наклиро ме- монад. Гуфторх,о на танх,о бо ёрии забонх^ои табий, балки рамзй (сохта, шаклй, зох^ирй, расмй) низ ифода меёбанд. Масалан, чумлаи «Панч зар- би панч ба биступанч баробар аст» гуфтор дар забони табий буда, ифо- даи риёзии «5 • 5 = 25» - гуфтор дар забони рамзй мебошад.

Дар бораи объектно фикру мулохдоаи дуруст ё нодуруст (хдк ё но\ак) баён кардан мумкин аст. Яъне гуфтор оид ба объект метавонад рост ё дуру г бошад. Гуфтор вакте рост хисобида мешавад, ки агар дар он робитаи байни мафхумх,о хосияту муносибати байни ашёи вокеиро дуруст инъикос намоянд. Масалан, гуфтори «Протсессор воситаи кор­карди иттилоот аст» мулохдоаи дуруст мебошад. Вале гуфтори «Прот­сессор - чопгари иттилоот аст» мулохдоаи нодуруст (дуруг) аст, чунки вай, дар ин маврид, хдкикати вокеиро ифода намекунад.28

Page 24: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Гуфтор наметавонад ба воситаи чумлах,ои амрй ё саволй ифода карда шавад, чунки дар ин мавридх,о ба дурустй ё нодурустии муло^иза бах,о додан гайриимкон аст.

Албатта, баъзан хдк (рост) будан ё набудани ин ё он гуфтор ама- ли нисбй мебошад. Хдк; х,исобидани гуфтор метавонад аз нукгаи назари одамон, чааднбинии мулохдоачй, вазъу шароити мушаххас ва гайра во- баста бошад. Масалан, гуфтори «Дар компютери ман аз хдма протсес- сори муосиртарин Репйит-4 гузошта шудааст», се-чор сол мукаддам муло^изаи дуруст (рост) ба хдсоб мерафт, вале имруз бошад, ин акида тамоман нодуруст (дуруг) хдсобида мешавад.------------------------------------------------------------- — ------------------- — ---------------------------------- — - - — -I\ Гуфтор - шакли тафаккур буда, дар он я юн муло\иза оид ба хосиятхои \ ; ашёи вокей ва муносибати байни он\о ё тасдик ва ё инкор карда меша-,' ^вад. Гуфтор метавонад «>^ак» ё «Нохак» бошад.

То кунун мо тан^о гуфторади содаро дида баромадем. Дар заминаи гуфторх^ои сода мегавонанд гуфтор^ои таркибй сохта шаванд. Маса­лан, гуфтори «Протсессор воситаи коркарди иттилоот ва принтер воси­таи чопи иттилоот аст», гуфтори таркибй буда, аз ду гуфтори сода ибо- рат мебошад. Гуфторхои сода бо ёрии пайвандаки «ва» муттахдд гашта- анд. Мулохдзарони^о аз он гувохд медихднд, ки гуфтори таркибии маз- кур акидаи рост мебошад, чунки хдр ду гуфторх,ои содаи дарбаргириф- таи он мулох,изах,ои хдканд.

Агар а д ё ноад будани гуфтор^ои сода дар натичаи мулохдзарони^ои аз руйи акли солим мукдрраргардида муайян карда шаванд, пас *ак ё нохдк будани гуфторх^ои таркибй бо ёрии воситаи тавоно - алгебраи гуфтор хдсоб карда мешаванд.

Хулосабарорй. Хулосабарорих,о имконият медихднд, ки дар асоси маълумот ва далелх,ои маълуми дар шакли хукму акидавд (мулохдоах,о) ифодагардида, сохдби хулосаву натичах,ои нав (дониши нав) гардем. Ми- соли равшани хулосабарорих^о метавонанд исботи теоремавди геометрй бошанд. Масалан, агар мо сох,иби хукми «Хдмаи кунчх,ои секунчд ба­робар асг» бошем, он гох, бо ёрии хулосабарорих,о дурустии хукми «Ин секунна баробартараф аст»-ро низ исбот карда метавонем.

\ Хулосабарорй - шакли тафаккур буда, бо ёрии он аз як ё якчанд андеша| I (далел, бурхон) андешаи нав (натина, хулоса) хосил кардан мумкин аст. !

Тибки коидах,ои мантики рамзй (шаклй) далелх,ои дар хулосабарорй истифодашаванда бояд танх,о мулох,изах,ои дуруст бошанд. Аз ин чо, агар хулосабарорй мувофики коидахои мантики рамзй гузаронида ша­вад, он гох, вай хдтман дуруст аст. Дар хдлати акс, он хулосабарории но­дуруст (дуруг) аст.

29

Page 25: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

|ир m хаг

I K

i( li| i II:

Саволхо:1. Кадом шаклхои асосии тафаккурро медонед?2 . Фарки байни мазмун ва хдчми мафхум аз чй иборат аст?3. Оё гуфтор метавонад дар шакли чумлаи саволй ифода ёбад? Фикратон-

ро маънидод кунед.4. Х,ак ё нохак; будани гуфтори одиро чй тавр муайян кардан мумкин аст?

Гуфтори таркибиро чй?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2 . Дойр ба шаклхои асосии тафаккур мисолхо биёред ва онхоро маънидод

кунед.3. Дойр ба гуфтори таркибй се мисол пешниход кунед ва хак ё нохак; буда­

ни онхоро муайян созед.

1ат*с Ьъа Р̂Да Jlt- cc

[Мех. чан; )мах нид. пт XllpONHB0J

юроип

проНИ IIусх<I II:кир рай . Ху

ди I аГ)и 1ухн<«кар

pui <олу\. ( \[Ю ICant

lllii1.1.7. АЛГЕБРАИ ГУФТОР

Алгебрам гуфтор барои он эчод шудааст, ки ростй ё дуругии гуфтор- х,ои таркибй бе дарки мазмунашон муайян карда шавад. Алгебраи гуф- торро алгебраи мантией ё алгебраи булй низ ном мебаранд. Булй ном гирифтани ин алгебра бо номи асосгузораш - риёзидони машхури ан- глис Ч,орч Бул вобаста аст.

Мафхуми марказии алгебраи булй - гуфтор мебошад. Тавре алла- кай медонем, гуфтор тасдики хдвдониятии (дуруст ё нодуруст будани) ягон иттилоот (маълумот, хабар, бонг ва гайра)-ро ифода мекунад. Яъне, хдр гуна гуфтор танх,о рост ё танх,о дуру г буда метавонад. Ягон гуфтор х,еч гох, дар як вакт х,ам рост ва хдм дуруг шуда наметавонад. Масалан, гуфтори «Адади 10 сода аст» нодуруст аст, чунки адади 10 вокеан хдм адади сода нест. Вай адади мураккаб аст. Вале гуфтори «Душанбе пой- тахти Тоцикистон аст» рост мебошад, чунки дар хдкикат Душанбе пойтахти Тоцикистон аст.

Дар алгебраи булй гуфторх^ои таркибиро бо ёрии гуфторх,ои дигаре месозанд, ки рост ё дуруг будани онх,о пешакй маълум аст. Гуфторх,ои мансуб ба ин мачмуъро гуфторх,ои сода меноманд. К^имати гуфтори хдк ба 1 (True) ва гуфтори дуруг ба 0 (False) баробар аст.

Дар алгебраи мантикй барои осонии кор ба хдр як гуфтори сода як тагйирёбандаи мантицй (мувофик) мегузоранд ва онро бо ягон хдрфи калони лотинй ишорат мекунанд. Ба сифати мисол ду гуфтори содаи зе- ринро дида мебароем:

А = «Панн зарби панн ба биступанч баробар аст».В = «Панч зарби панч ба бист барбар аст».Азбаски гуфтори якум рост ва дуюм - дуруг аст, бинобар он кимати

А= 1 ва В=0 мешавад.30

Page 26: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар алгебрам булй гуфторхо ба воситаи тагйирёбандахои мантикй ишорат карда мешаванд ва танхо яке аз ду кимагхои - «хак» (1) ё

«дуруг» (0)-ро каб^л карда метавонанд.

Дар алгебраи булй бо гуфторх,о амалх,ои мантикии муайянеро гу- заронидан мумкин аст, ки дар натичаи ичрошавии онх,о гуфторх,ои нав (таркибй) х,осил мешаванд. Барой сохтани чунин гуфторх,о аз амалх,ои мантикии пойгохд истифода мебаранд, ки он^о инверсия, конъюнксия, дизъюнксия, эквиваленсия, импликатсия ва гайра ном доранд.

Амалх^ои мантицй. Бо ёрии чадвали зерин пешакй ном, ишорат ва гарзи хондани амал^ои мантикиро меорем:

Номи амал Ишорат дар математика

Ишорат дар забондои барномарезй

Хондамешавад

Инверсия (Инкори мантией) - ыот Не

Конъюнксия (Зарби мантикй) л(&) АЫР Ва

Дизъюнксия (Цамъи мантикй)

У(+) ОК ЁЧамъи ох;анрабой е ХОР Истиснои ёЭквиваленсия(Баробаркуввагй) ЕСЛ/ Баробаркувва

Импликатсия (Таъсири мантикй) 1МР Бармеояд

Ба хдр як гуфтори содаи А гуфтори А му- вофик гузошта мешавад, ки онро инкори ман- тиции гуфтори А меноманд. Инкори мантикй ё худ инверсия мувофики чадвали хдкконияти та- рафи рост муайян карда мешавад. Тавре аз ин чадвал дида мешавад, агар кимати гуфтори А %ац бошад, он го* киматиинкораш А дуру г аст ва баръакс.

Дизъюнксия ё худ цамъи ман- тиции гуфторх,ои А ва В бо ёрии А\/В ишорат шуда, кимати он мувофики чадвали навбатй муайян карда меша­вад. Аз ин чадвал дида мешавад, ки кимати дизъюнксияи ду гуфтори сода хдмон вакт %ац аст, ки акдллан кимати яке аз гуфторхо %ац бошад. Дар мавриди дуру г будани кимати хдр ду гуфтор, кимати дизъюнксияи онх,о низ дуруг аст.

Ч,амъи мантиции оуанрабоии гуфторх,ои А ва В бо ёрии А®В ишо­рат карда мешавад. Аз чадвали сеюм

А в ШК у ЕЗИ1 0 10 1 I1 1 10 0 0

31

Page 27: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

А ш ш ш ш ш ш1 00 i1 i Ш Ш Ш0 0 0

маълум аст, ки чамъи оханрабоии ду гуфтори сода хамон вакт х,ац аст, ки агар яке аз онхо х;ац ва дигаре дуруг бошад. Дар хдлати якхела буда- ни кимати гуфторх,о кимати чамъи охднрабой дуруг аст.

Конъюнксия ё худ зарбы мантиции гуфторх,ои А ва В бо ёрии АлВ ишорат туда, кимати он мувофики чадвали тарафи рост муайян карда мешавад.Мувофики чадвали мазкур кимати конъюнксияи ду гуфтори сода хдмон вакт х,ац аст, агар кимати хдр ду гуф- тор хдм х;ац бошанд. Дар мавриди дуруг будани акаллан кимати яке аз гуфтор\о, кимати дизъюнксияи онвд низ дуруг аст.

Экбываленсия ё худ баробарцув- вагии гуфторхои А ва В бо ёрии А-В ишорат карда мешавад. Мувофики чадвали тарафи рост кимати эквива- ленсияи ду гуфтори сода хдмон вакт х;ак аст, ки агар кимати хдр ду гуфтор якбора ё х,ац ва ё дуруг бошанд. Дар мавриди кимати яке аз гуфторх,о х;ац ва дигараш дуруг будан, кимати эк- виваленсияи онх,о дуруг аст.

Импликатсия ё худ натицагирии мантиции гуфторх,ои А ва В бо ёрии А=>В ишорат карда мешавад. Узви якуми импликатсия 04)-ро шарт ва дуюм С#)-ро хулосаи импликатсия мегуянд. Аз чадвали овардашуда аён аст, ки танад дар вакти х,ац будани шарт ва дуруг будани хулоса импликатсияи ду гуфтори сода А^>В дуруг аст. Дар хдмаи хдтащои бокимонда кимати импликатсия %ац аст. Х,ангоми и ваз кардани чои сутунхои А ва В кимати импликатсия низ тагйир меёбад.

□ М исоли 1: Бигузор А = «Ду зарби ду ба чор баробар аст», - гуф­тори рост бошад, он гох F = «Ду зарби ду ба чор баробар нест», ки бо ёрии амали инкори мантикй сохта шудааст, гуфтори дуруг мебошад, яънеF = А (ё F = ~'А) аст. Дар хдкикат, натичаи гуфтори дуюм - «Ду зар­би ду ба чор баробар нест», тибки чадвали хдкконияти инкори мантикй

дуруг (А=0) аст. Инкори ин гуфтор А = «Ду зарби ду ба чор баробар аст»

мешавад, ки рост ( А = 1) аст.□ Мисоли 2: Аз байни чор гуфтори таркибии зерин, ки бо ёрии ама­

ли зарби мантикй сохта шудаанд, танвд гуфтори чорум рост аст, чунки дар хдр се гуфторх,ои таркибии аввала акаллан яктогй гуфторх,ои содаи киматашон дуруг мавчуд аст:32

в Æ =>i 0 Ш 111 И И0 1 11 1 10 1 Н Е И Н 1

Page 28: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

1) «3*4 = 11 ва 2-3 = 7»,2) «2-2 = 4 ва 3-3 = 12»,3) «2-2 = 5 ва 3-3 = 9»,4) «4-4 = 16 ва 4-5 = 20».Акнун аз тарзи навишти гуфтор дар забони табий ба тарзи навишти

гуфтор дар забони рамзии алгебравй (алгебраи мантикй) мегузарем. Агар гуфторх,ои содаи якуми мутааллик ба гуфтор^ои таркибии овардашударо бо ёрии тагйирёбандаи А ва гуфторхои содаи дуюмро - бо ёрии В ишо- рат кунем, он го* зарби мантикии ин гуфторх,о намуди Р=А&В-ро меги- рад. Ин тарзи навишти гуфтори таркибй аст. Тибки чадвали хдкконияти амали зарби мантикй (конъюнксия) танвд дар гуфтори таркибии чорум якбора хдм А = «4*4 = 16» - рост ва хам В = «4*5 = 20» - рост аст. Аз- баски А=1 ва В= 1 аст, пас натичаи амали конъюнксия Е=А&В низ ба- рои ин х,олат рост (/^=1) мебошад. Барой тамоми х,олатх,ои дигар Р=0, яъне дуруг аст.

□ Мисоли 3: Аз байни чор гуфтори таркибии поёнй, ки бо ёрии амали чдмъи мантикй (дизъюнксия) сохта шудаанд, танх,о гуфтори якум дуруг аст, чунки дар хдмаи гуфторхои таркибии баъдй акаллан яктогй гуфторх,ои содаи киматашон рост мавчуд мебошад:

1) «3*4 = 11 ё 2*3 = 7»,2) «2-2 = 4 ё 3-3 = 12»,3) «2-2 = 5 ё 3-3 = 9»,4) «4-4 = 16 ё 4-5 = 20».Ба мисли мисоли дуюм амал карда, бо истифода аз чадвали хдкко-

нияти амали чдмъи мантикй х,осил мекунем:1) А = «3*4 = 11» ё В = «2-3 = 7»; А = 0 ё В = 0; АЧВ =0,2) А = «2-2 = 4» ё В = «3-3 = 12»; А = 1 ё В = 0; АЧВ =1,3) А = «2-2 = 5 » ё В = «3-3 = 9»; А = 0 ё В = 1;АЧВ =1,4) а = «4-4 = 16» ё В = «4-5 = 20»; А = 1 ё В = 1; АмВ =1.Аз ин чо, баръало дидан мумкин аст, ки натичаи амали дизъюнксия

/7=АУВ танх,о барои хдлати якум дуруг (Р=0) аст. Барой тамоми холатх,ои дигар Р= 1, яъне рост аст.

Саволхо:Чаро алгебраи манти^иро алгебраи булй мегуянд?Гуфтор чист?Кадом амал^ои мантикиро медонед? Чддвалхда хдкконияти онхоро шар* дих,ед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.

Чддвали хдкконияти гуфтори (у ^1 ? )~ (2 ?= ^ С )-р о тартиб дихдц.

1.2 .

3.

1.2.

33

Page 29: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Г уф торхои содаи А ва В дода шудаанд:А={5 зарби 5 ба 25 баробар аст}#={Адади 16 ток аст}

4. Кадоме аз гуфторхои зерин хдк аст? а) А / б) AvB; в) АлВ; г) А~В; д) А^>В5. Хдкконияти гуфтори таркибии «7-8 = 56 ё 9-9 = 83»-ро исбот ё рад кунед. ч6. Гуфтори таркибие созед, ки вай амалх,ои зарб, чамъ ва инкори мантикиро

дар бар гирифта бошад. Х,акконияти ин гуфторро муайян кунед.

1.1.8. ИФОДА^О ВА ФУНКСИЯ^ОИ АСОСИИ МАНТИЕЙ

Ифодсщои мантицй. Х,ар як гуфтори таркибиро дар намуди ягон фор- мулаи мантикй ифода кардан мумкин аст. Барой хдмин х,ам формулами мантикиро ифода^ои мантикй низ мегуянд. Ифодавди мантикй бо ёрии тагйирёбандах,о ва амалх^ои мантикй сохта мешаванд. Тагйирёбандах^ои мантикй ифодагари гуфторх,ои мантикй ва амалх,ои мантикй ифодагари функсиях^ои мантикй мебошанд.

Барой дар забони алгебраи мантик дар намуди ифодаи мантикй тасвир намудани гуфторх,ои таркибй, бояд дар онх,о гуфтордаи сода ва алокаи мантикии байни онх,оро чудо карда тавонист. Масалан, барои ба шакли ифодаи мантикй овардани гуфтори таркибии мураккаби «(3-3=10 ё 3*3=9) ва (3-3^10 ё 3-3^9)» мо таркиби ин гуфторро тахлил менамоем. Тавре дида мешавад, вай асосан ду ифодаи содаро дар бар гирифтааст:

А = «3-3=10» - дуруг (0), В = «3-3=9» -рост (1).Пас, гуфтори додашудаи таркибиро ин тавр навиштан мумкин аст:

«(А ё В) ва ( А ё В )».Акнун зарур аст, ки бо назардошти тартиби ичроиши амалх,ои

мантикй ин гуфторро ба шакли ифодаи мантикй биёрем. Дар ин маврид чунин тартиби ичрои амалх,ои мантикй муайян карда шудааст: инверсия, конъюнксия, дизъюнксия. Барои тагйир додани тартиби мукарраршуда аз аломатх^ои кавсх,о истифода бурдан лозим аст:

F=(AvB)&( A v В ).Ба конунх^ои алгебраи гуфтор такя намуда, ростй ё дуругии гуфторх,ои

таркибиро тамоман рамзан (расман), бидуни мазмуни онх,о, муайян кар­дан мумкин аст. Акнун кимати тагйирёбандах^ои мантикиро ба ифодаи мантикй мегузорем ва бо истифода аз чадвалдои хдкконияти амалх,ои мантикии пойгохд кимати функсияи мантикиро хдсоб мекунем:

F=(AvB)&( A w В )=(0 V1 )&( 1 v0)= 1 & 1=1.Ифода^ои мантицй дар забои%ои барномарези. Дар забонхои барно-

марезй ифода\ои мантикй бештар бо ёрии ифодах,ои арифметикй, сатрй, киёсй, амалх,ои мантикии and, or, not ва кавсх,ои доиравй сохта мешавад. Кимати ифодаи мантикй дар он чо низ метавонад танхо рост (true) ва 34

Page 30: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ё дуруг (false) бошад. Цимати рост ба 1 ва дуруг ба 0 баробар х,исобида мешавад. Ифодахои киёсй хдлати хусусии ифодахои мантикй мебошанд. Онх,о бо ёрии ду ифодаи арифметикй ва яке аз амалх,ои киёсии (нисбии) <, >, <=, >=, =, о сохта мешаванд.

Х,ангоми хисобкунии кимати ифодаи мантией дар навбати аввал амали not, сипас and ва дар навбати охир or ичро мегардад. Масалан, кимати ифодаи мантикии not х>а and х<в дар мавриди х=\, а=2, в=3 бу- дан ба 1 (рост) баробар аст.

Климаты мантиции Null. Дар забонх,ои барномарезй, хусусан за- бонвди объектгаро, бо максади боз хдм васеътар татбик намудани ифо- дах,ои мантикй, илова ба киматх,ои мантикии False ва True боз кимати Null дохил карда шудааст. Аз кимати Null асосан вакте истифода меба- ранд, ки дар байни якчанд аргументи функсияи мантикй кимати якеаш номуайян бошад.

Бо бах,исобгирии кимати Null чадвали умумии хдкконияти амал^ои мантикй намуди зеринро мегирад:

Л В A В A A В A v B а Ф в A - В 4 ^ > B

1 0 0 1 0 1 1 0 0

0 1 1 0 0 1 1 0 1

1 1 0 0 1 1 0 1 1

0 0 1 1 0 0 0 0 0

1 N u ll 0 N u ll N u ll 1 N u ll N u ll N u ll

0 N u ll 1 N u ll 0 0 N u ll N u ll 1

N u ll 1 N id i 0 N u ll 1 N u ll N u ll 1

N u ll 0 N u ll 1 0 N u ll N u ll N u ll N u ll

N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll

Афзалияти амалх,ои мантикй аз руйи тартиби зерин муайян карда шудааст: инверсия, конъюнксия, дизъюнксия, чдмъи охднрабой, эквива- ленсия ва импликатсия. Ин тартиби мукарраршударо ба мисли ифода^ои математикй бо истифода аз кавс^о тагйир додан мумкин аст.

Ба сифати мисол гуфтори таркибии мураккаби ^)-родида мебароем, ки дар он баъзе амалх,ои мантикй, кавсх,о ва гуфторхои сода истифода шудаанд. Барой осонии кори худ чадвали х,акконият тартиб дода, дар сутунх,ои он кимати хдр як чузъи гуфтор, натичах,ои мобайнй ва них,оиро чойгир мекунем:

A В A = > В в A B = > A ( a => b ) ~ (s => a )

1 1 1 0 0 1 1

1 0 0 1 0 0 1

0 1 1 0 1 1 1

0 0 1 1 1 1 1

35

Page 31: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Гуфтори мазкур новобаста аз кимати гуфтор^ои таркибаш доимо %ац аст. Чунин гуфторро гуфтори айниятан %ац мегуянд. Айнан бо вдмин тарз гуфторх,ои айниятан дуругро низ муайян кардан мумкин аст.

Хамин тарик, хднгоми х,исоббарорих,ои киматхри ифода^ои мантикй барои хдр як гуфтори таркибй чадвали хусусии хдкконияти худашро сох- тан мумкин аст. Тавассути ин чадвалх,о аз руйи тамоми комбинатсиях,ои имконпазири киматх,ои аввалаи гуфторх^ои сода (тагйирёбандах,ои мантикй) ба дурустй ё нодурустии ифодаи мантикй бах,о додан мумкин аст.

Х,ангоми сохтани чадвалх^ои хакконият хуб мешуд, агар аз руйи рохдамои зерин амал мекардем:

❖ Якум: зарур аст, ки микдори сатрх,ои чадвал муайян карда шавад. Вай ба микдори комбинатсиях^ои имконпазири кимати тагйир- ёбандах,ои мантикии ифодаи мантикй баробар аст. Агар микдори тагйирёбандах,ои мантикй п-то бошад, он гох, микдори сатрх,ои чадвал ба 2” баробар мешавад. Масалан, азбаски дар мисоли дарибтидои мавзуъ овардашуда функсияи мантикии Р={А\/В)8с{ А VВ ) ду тагйирёбанда дорад, бинобар он микдори сатрх,ои чадвали хдкконият барои он 4-то мешавад.

❖ Дуюм: зарур аст, ки микдори сутунх,ои чадвал муайян карда ша­вад. Вай мувофики микдори тагйирёбандах,о ва амал^ои мантикии дар ифода истифодашуда муайян карда мешавад. Азбаски дар мавриди мо (мисоли болой) микдори тагйирёбандах,о ба 2 ва амалх^ои мантикй ба 5 баробаранд, пас дар чадвал 7 сутун ло- зим аст.

❖ Сеюм: зарур аст, ки мувофики микдори сатру сутунх,ои муай- яншуда чадвали хдкконият созем, сутункой онро номгузорй на­моем ва киматхри имконпазири тагйирёбандах,ои мантикии до- дашударо ворид кунем. Пас аз номгузорй кардани сутун^о дар чадвал як сатри иловагии рамзй (бе кимат) пайдо мешавад.

♦> Чорум: зарур аст, ки чадвали хдкконияти сохташударо аз руйи тартиби мукарраршудаи ичроиши амалх^ои мантикй пур ку­нем. Дар мавриди мо чадвали адкконияти функсияи мантикии

V В ) намуди зеринро мегирад:

А В АМВ А В А VB (А V В) & (Л V В)0 0 0 1 1 1 00 1 1 1 0 1 11 0 1 0 1 1 11 1 1 0 0 0 0

Ифодах;ои мантикии баробаркувва. Ифодауои мантицие, ки дар ощо сутущои охирони цадващои уащонияташон мувофщ меоянд, ифо-

36

Page 32: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дсцои мантиции баробарцувва номида мешаванд. Барой ишораи чунин ифодах,о аз аломати «=» истифода мебаранд.

Исбот мекунем, ки ифодах,ои мантиции А & В ва А\/ В баробар- кувва мебошанд. Исботро бо ёрии чадвалх,ои хдкконияти ифода^ои до-дашуда мегузаронем. Аввал барои ифодаи мантикии А 8с В в а баъд ба-рои А V В чадвал месозем:

Азбаски сутункой охирони ин чадвал^о якхелаанд, пас ифодах,ои мантикии додашуда бо хамдигар баробаркувваанд, яъне А & В = Ач В .

А в А в А & В

0 0 1 1 10 1 1 0 01 0 0 1 01 1 0 0 0

А в А В А V В А У В

0 0 1 1 0 10 1 1 0 1 01 0 0 1 1 0

1 0 0 1 0

Агар ду гуфтор дорой цадвалуои уащонияти мутлацо якхела бо- шанд, он гоу; онуоро айниятан баробарцувва меноманд. Масалан, гуфторхди А=>В ва А чВ айниятан баробаркувваанд. Ин амалро бо тарзи А=>В = А VВ ишорат мекунанд.

Функсия\ои мантией. Х,ар гуна гуфтори таркибиро хдмчун функсияи мантикии Р(ХГ Х2, ..., Хп) дида баромадан мумкин аст. Аргументной функ­сияи мантикй тагйирёбанда^ои мантикии Х р Х2, ..., Х^ (гуфторхои сода) мебошанд. Худи функсия ва хдр кадом аргумента он метавонанд танх,о яке аз ду киматх,ои «рост» (1) ё «дуруг» (0)-ро кабул кунанд. Масалан, мо дар боло функсия^оеро дида баромада будем, ки онх,о сох,иби ду аргумента буданд: зарби мантикй Г(А,В)=А&В, чамъи мантикй Г(А,В)=А\/В ва ин-кори мантикй Г (А) = А (аргумента дуюми ин функсияро баробари сифр хисобидан мумкин аст).

Аргументх.о Функе ияхои мантикйА В Ь ь р5 ь ь р8 Ьо Ра Рхз Р» Р15 р1б0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 10 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 11 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 11 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Х,ар як функсияи мантикии дуаргумента метавонад со^иби чортогй мач,муи киматх^ои имконпазири аргументу бошад. Аз руйи формулаи N=2* мо метавонем микдори функсиях,ои мантикии гуногунеро муайян кунем, ки онх,о дорой ду аргумент мебошанд: N=2^=16. Яъне микдори ин гуна функсияро 16-то буда, *ар кадомашон сох,иби чадвали хдкконияти худ мебошанд:

37

Page 33: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Бо осони дидан мумкин аст, ки дар ин чо функсияи мантикии Р - функсияи зарби мантией (А&В), F8- функсияи чамъи мантией {АчВ),^ ]3 - функсияи инкори мантикй барои аргумента А (А) ваРп - функси­яи инкори мантикй барои аргумента В ( В ) ва гайра мебошанд.

Натицогирии мантикй (импликатсия). Нати- чагирии мантией - ин бо ёрии ифодаи «агар он гох, ...» дар як гуфтор муттах,ид сохтани ду гуфтор аст. Амали мантикии импликатсия - «агар А, он гох,В» бо ёрии А ^ В ишорат шуда, тавассути функсияи мантикии Ры тасвир карда мешавад.

| Гуфтори таркибие, ки тавассути амали импликатсия ташаккул \ \ ёфтааст, факат ва факат хамои вакт дуруг хдсобида мешавад,

ки агар аз шарти дуруст (гуфтори якум) хулосаи иодуруст(гуфтори дуюм) хосил шавад. \

Масалан, мулохдоаронии «Агар адад ба 10 таксим шавад, он гох, вай ба 5 низ таксим мешавад» дуруст аст, чунки х,ам гуфтори якум (шарт) ва хдм дуюм (хулоса) дуруст мебошанд. Вале мулохдоаронии «Агар адад ба 10 таксим шавад, он гох, вай ба 3 низ таксим мешавад» нодуруст аст, чунки аз шарти дуруст натичаи нодуруст х,осил шудааст.

Даминро бояд кайд намуд, ки амали мантикии импликатсия аз фах,- миши маъмулии калимаи «бармеояд» каме фарк дорад. Агар гуфтори якум (шарт) нодуруст бошад, он гох, новобаста аз дурустй ё нодурустии гуфтори дуюм (натича), кимати гуфтори таркибй доимо дуруст хдсобида мешавад. Инро чунин фах,мидан лозим аст, ки аз мулохдоаи но^ац хдма чизро интизор шудан мумкин аст.

Дар алгебраи гуфтор функсияи мантикии дилхохро бо ёрии табдилдихдаои мантикй ба яке аз се функсияи пойгох,й - зарби мантикй, чамъи мантикй ва инкори мантикй овардан мумкин аст.Масалан, бо истифода аз усули мукоисаи чадвал- х,ои хдкконият баробаркуввагии амалх,ои А-+В ваА V#, яъне А^В= А vB-po исбот мекунем. Барои исбот кифоя аст, ки хдр ду чадвали охиронро мукоиса кунем ва бинем, ки онх,о вокеан хдм якхелаанд.

Баробаркуввагии маштщй (эквиваленсия). Баро­баркуввагии мантикй - ин бо ёрии ифодаи «... факат ва факат, вакте ки ...» дар як гуфтор муттахдд сохтани ду гуфтор аст. Амали мантикии эквиваленсия - «А факат ва факат, вакге ки В» бо ёрии А~В ишорат шуда, тавассути функсияи мантикии Р 10 тасвир карда мешавад.

А В Ею

0 0 10 1 0

1 0 0

1 1 1

А В А А V В

0 0 1 10 1 1 11 0 0 01 1 0 1

А В Р14 =А —* В0 0 10 1 11 0 01 1 1

38

Page 34: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

| Гуфтори таркибие, ки тавассути амали эквиваленсия ташаккул \ \ ёфтааст, факат ва факат вакте рост хисобида мешавад, ки агар !

якбора \ар дугуфтор ё рост ва ё дуру г бошанд.

Масалан, гуфторхои А = «Компютер метавонад хисоббарорй кунад» ва В = «Компютер пайваст аст»-ро дида мебароем. Гуфтори таркибии тавассути амали эквиваленсия сохташуда, вакте %ац хисобида мешавад, ки агар харду гуфторхои А ва В дар як вакт ё %ац ва ё но^ац бошанд:

«Компютер метавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте ки компютер пайваст аст».«Компютер наметавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте ки компютер пайваст нест».

Гуфтори таркибии тавассути амали эквиваленсия сохташуда, вакте поуац хисобида мешавад, ки агар яке аз гуфторхои А ва В %ац ва дига- ре ноуац бошанд:

«Компютер метавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте ки компютер пайваст нест».«Компютер наметавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте ки компютер пайваст аст».

Х,оло масъалаеро дида мебароем, ки барои халли он тамоми амалхои асосии мантикиро истифода бурдан лозим меояд.

□ Масъала: Гуфторхои А ва В дода шудаанд:А = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст»,В = «Адади 25 таркибй аст».

Талаб карда мешавад, ки хакконияти гуфторхои зерин муайян кар­да шавад: а) А ; б) АчВ; в) АлВ; г) А~В; г) А=>В.

Хлл:а) Гуфтори А = «2 зарби 2 ба 5 баробар нест» %ац аст, чунки А

()уруг аст.б) Гуфтори АчВ = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст ё адади 25 таркибй

аст» мувофики чадвали хакконияти амали дизъюнксия %ац аст.в) Гуфтори АлВ = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст ва адади 25 таркибй

аст» мувофики чадвали хакконияти амали конъюнксия дуруг аст.г) Гуфтори А~В = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст факат ва факат, вакте

ки адади 25 таркибй аст» мувофики чадвали хакконияти амали эквива­ленсия дуруг аст.

г) Гуфтори А=>В = «Агар 2 зарби 2 ба 5 баробар аст, он гох адади 25 таркибй аст» мувофики чадвали хакконияти амали импликатсия аст.

Савол^о:1. Афзалияти амалхои мантикй чй тавр муайян карда мешавад?2. Аз кимати мантикии Null кадом вакт истифода мебаранд?

39

Page 35: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Чддвали хакконият чиро дар бар мегирад ва чй тавр сохта мешавад?4. Мивдори функсияхои мантикии дуаргумента ба чанд баробар аст? Чаро?5. Кадом функсияхои мантикии дуаргумента номхои худро доранд?6. Микдори функсияхои мантикии сеаргумента чандто аст?7. Кадом ифодахои мантикй баробаркувва номида мешаванд? Айниятан

баробаркувва чй?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Хангоми х=2, у=3 ва а= 5 будан, кимати ифодахои мантикиро хисоб кунед:

a) (x<=2)or(not(a+xA2=yA2)); б) x*y>a*(x+y)and(int(y/x)=y-x).3. Гуфтори таркибии «(2-2=4 ва 3*3=9) ё (2-2^4 ва 3-3^9)»-ро ба шакли ифо-

даи мантикй биёред ва чадвали хдкконияти онро созед.4. Бо истифода аз чадвали хакконият баробаркувва будан ё набудани ифодахои

мантикии: a) A v В ва А д В ; б) A v В ва А&В-ро исбот кунед.5. Исбот кунед, ки амали эквиваленсияи А-В ба ифодаи мантикии (Av В )&

( A vB) баробаркувва аст.

1.1.9. ЦОН УЩ О И М А Н Т Щ ВА ЦОИДА^ОИ ТАБДИЛДИ^ИИ ИФОДАХОИ МАНТИЕЙ

Конунхои мантик мух,имтарин конуниятх,ои тафаккури мантикиро инъикос менамоянд. Дар алгебраи гуфтор конушфи мантик дар намуди формулах^ тасвир карда мешаванд. Формулах^ имконият медихднд, ки бо ифодахои мантикй табдилдихих,ои баробаркувва гузаронида шаванд.

К^онуни айният. Хар як гуфтор ба худаш айният аст: А = А.К^онуни номухолиф. Мулохдоа наметавонад дар як вакт хдм дуруст

ва хдм нодуруст бошад. Агар мулохдзаи А дуруст бошад, он гох, инко-ри он А бояд нодуруст бошад. Аз ин ру, зарби мантикии А ва А низбояд нодуруст бошад, яъне А& А =0.

К,оиуни истиснои уолати сеюм. Мулохдоа метавонад танх,о %ац ё танх,о ноуац бошад. Холати сеюм умуман вучуд дошта наметавонад. Ин маънои онро дорад, ки натичаи чамъи мантикии мулохдоахдмеша %ац аст, яъне Av А = 1.

Копу ни иикори инкор. Агар ягон мулохдоа ду маро- тиба инкор карда шавад, он гох, вай ба х,олати аввалааш

бармегардад, яъне А = А.К,онущои дс Морган. 1) А \ / В = А & В; 2) А & В = А V В.Дар табдилдих,их,ои ифодахои мантикй конунвди табодули алгебравй

ба таври васеъ истифода мешаванд. Аксари онх,о хдмсони конунх,ои ал­гебраи маъмулй мебошанд.

ва инкори он

А А А

1 0 1

0 1 0

Page 36: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

К^онуни коммутативй. Дар алгебрам маъмулй чойи чамъшавандахо ва зарбшавандахоро дилхох вакт иваз кардан мумкин аст. Дар алгебрам гуфтор бошад, чойхои тагйирёбандахри мантикиро танхо хангоми ичрои амалхои зарби мантией ва чамъи мантией иваз кардан мумкин аст:

Л&В = В&А - зарби мантикй; АчВ = ВчА - чамъи мантией. К^онуни ассотсиативй. Агар дар ифодаи мантией танхо амали зарби

мантией ё танхо чамъи мантикй истифода шуда бошад, он гох кавсхоро ба эътибор нагириф ган ё онхоро ба таври ихтиёрй чогузорй кардан мум­кин аст: (А&В)&С = А&(В&С) - зарби мантией; (А\/В)\/С = А\/(В\/С)

чамъи мантией.К^онуни дистрибутива. Дар алгебраи маъмулй танхо зарбшавандаи

умумиро аз кавс баровардан мумкин аст. Дар алгебраи гуфтор бошад, х,ам зарбшавандаи умумй ва хам чамъшавандаи умумиро аз кавс баро­вардан мумкин аст.

К^онуни дистрибутивии зарб нисбат ба амали чамъ:• аЬ+ас=а(Ь+с) - дар алгебраи маъмулй;

(А&В)\у(А&С)=А&(В\/С) - дар алгебраи гуфтор.Крнуни дистрибутивии чамъ нисбат ба амали зарб дар алгебраи гуф-

тор: (А\гВ)&(А\гС) = Ач(В&С).Ба сифати мисоли татбикии конунхои мантикй табдилдихии як ифо­

даи мантикиро дида мебароем. Талаб карда шудааст, ки ифодаи мантикии(А&В^(А&В ) сода гардонида шавад. Аз конуни дистрибутивй истифо­да бурда, ,4-ро аз кавс мебарорем: (А8сВ)ч(А81 В ) = А&(В& В ). Аз руйиконуни истиснои хдпати сеюм Вч В = 1 аст, пас А8с(В\/ В )=А&\=А ме- шавад. Ифодаи мантикй сода шуд.

Акнун хдмаи конунхои мантикиро дар шакли чадвали зерин пешнихдд мекунем:

А\/ В В V А - конуни коммутативии дизъюнксия А А В = В А А - конуни коммутативии конъюнксия А V (В V С) ̂ (А V В) V С - конуни ассотсиативии дизъюнксия

А А (В А С) = (Л А В) А С - конуни ассотсиативии конъюнксия

А л {В \/ с Ы а А В ̂V {̂ А А - конуни дистрибутивии конъюнксия

А\/(В А с ) , ( л V В ̂А (̂ А V С ̂ ~ конуни дистрибутивии дизъюнксия

А У В = А л В* А л В = А V В - конунхои де Морган

А г* А - конуни инк ори инкор

А V А = Ау А а А 5= А - конунхои идемпотентнокй

41

Page 37: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

• Чузъи мантикии «НЕ» - инкори мантией.Азбаски дилхох, амали мантикиро бо ёрии комбинатсияи ин се амали

асосй тасвир кардан мумкин аст, айнан ба хдмин монанд, дилхох, чузъи компютерро низ, ки барои коркард ва нигахдории иттилоот пешбинй шу- даанд, бо ёрии чузъх^ои мантикии пойгохд, мисле ки хиштх,ои биноро бо хдм васл мекунанд, но ба но кардан мумкин аст.

Ч,узъх,ои мантикии компютер сигналх,оеро истифода мебаранд, ки онх,о ифодагари импулсх^ои баркй (электрикй) мебошанд. Будани им- пулс ба воситаи раками дуии 1 (маънои мантикии сигнал), набудани импулс ба воситаи 0 тасвир карда мешавад. Ба даромадгохдои чузъи мантикй сигнал-киматх,ои аргументу ворид мешаванд, дар баромадгох^и он сигнал-кимати функсия х^осил мешавад.

Табдилдих,ии сигнал аз тарафи чузъи мантикй бо ёрии чадвали х̂ олати он дода мешавад, ки вай амалан чадвали ^акконияти функсияи мантикии ба он мувофик мебошад.

Чузъи маптиции «ВА». Ба даромад- говдои Л ва В-и чузъи мантикй ду сиг­нал (00, 01, 10 ё 11) равон карда мешавад.Дар баромадгохд чузъ, мувофики чадвали хдкконияти амали зарби мантикй, як сиг­нал 0 ё 1 х^осил мешавад.

Чузъи мантиции «Е». Ба даромад-

нал (00, 01, 10 ё 11) равон карда мешавад.Дар баромадгохд чузъ, мувофики чадвали^акконияти амали чамъи мантикй, як сигнал 0 ё 1 хосил мешавад.

Чузъи мантикии «НЕ». Ба даромадгохд Л-и чузъи мантикй як сигнал0 ё 1 равон карда мешавад. Дар баромадгох,и

л Ш)НЕ рд.О)чузъ, мувофики чадвали хдкконияти амали

инверсияи мантикй, як сигнал 0 ё 1 х^осил мешавад.

Сумматоры ададх^ои дуй. Бо максади ба таври максималй сода гар- донидани кори компютер, тамоми амал^ои математикй дар протсессор ба амали чамъи ададх,ои дуй оварда мешавад. Аз хдмин сабаб кисми асо- сии протсессорро мах,з сумматорх,о ташкил медихднд, ки онх,о ана хдмин чамъкуних,оро таъмин менамоянд.

Нимсумматор. Хотиррасон менамоем, ки хднгоми чамъи адад^ои дуй дар хдр як разряд сумма ба вучуд меояд ва шояд зарурати гузариш (кучониш) ба разряди болой низ пайдо шавад. Чдмъшавандах,оро бо ёрии Л ва В, кучонишро бо Р ва суммаро бо 5 ишорат мекунем. Тарзи чамъи ададх,ои дуии якразряда бо назардошти гузариш ба разряди болой дар чадвали поёнй оварда шудааст.44

Page 38: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Аз чадвал зуд ба чашм мера- сад, ки гузариш ба разряди болои- ро ба воситаи амали зарби мантикй Р=Л&В низ ичро кардан мумкин бу- дааст. Акнун формулам хлсобкунии суммаро месозем. К^имати сумма, ба гайр аз хдпати ба даромадгоадо ра- вон кардани дуто як ва дар баромадгох, хосил шудани сифр, тамоман ба натичаи амали чамъи мантией якхела аст.

Натичаи зарурй хдмон вакт ба даст меояд, ки агар натичаи чамъи мантией ба гузариши инверсияшуда зарб карда шавад. Х,амин тарик, ба- рои муайян кардани сум­ма аз ифодаи мантикии5 = (Л У В ) & ( 7 & В ) истифода бурдан мумкин аст. Ч,адвали хдкконияти ифодаи мазкур дал ели ду- рустии фарзи кардаамон мебошад.

Акнун дар асоси ифодахои мантикии хосилшуда, аз чузъхои мантикии пойгохй накшаи чамъи ададх,ои дуии якразрядаро месозем. Аз руйи фор- мулаи гузариши мантикй бо осонй муайян мекунем, ки барои амалй на- мудани гузариши техники аз чузъи мантикии «ВА» истифода бурдан ло- зим аст.

Тахдили формулаи __Амантикй барои сумма — -внишон меди^ад, ки дар баромадгох, бояд чузъи зарби мантикии «ВА» васл шавад, ки он дорой ду даромадгох, аст. Ба яке аз даромадгохдо натичаи чамъи ман- гикии бузургих,ои аввалаи А ва В-ро равон бояд кард, яъне сигнал ба даромадгох^и мазкур бояд аз чузъи чамъи мантикии «Ё» равон карда ша­вад. Дар даромадгох^и дуюм бошад, талаб карда мешавад, ки натичаи ин-

версияшудаи зарби мантикии сигналхои аввала ^А & 5 ̂ равон карда ша­вад. Яъне ба ин даромадгох, сигнал бояд аз чузъи мантикии «НЕ» ворид гардад, ки вай, дар навбати худ, сигналро аз чузъи зарби мантикии «ВА» кабул мекунад. Азбаски накшаи пешнихАдшуда суммиронии ададхои дуии якразрядаро бе дарназардошти гузариш аз разряди поёнй амалй мегар- донад, бинобар он нимсумматор ном гирифтааст.

А В А V# А & В А & В ( А Ч В ) & ( А & В )

0 0 0 0 1 00 1 1 0 1 11 0 1 0 1 11 1 1 1 0 0

Намыпавандахо Гузариш Сумма

А В Р Б0 0 0 00 1 0 11 0 0 11 1 1 0

45

Page 39: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Сумматоры якразрядаи пурра. Ин навъи сумматор бояд се даро- мадгох - барои чамъшавандаи А, чамъшавандаи В, гузариш аз разря­ди поёнй Р0 ва ду баромадго* - барои сумма 5* ва гузариш Р дошта бошад. Гояи сохтани сумматори пурра айнан ба мисли нимсумматор аст. Аз чадвали чамъи ин х,олат дидан мумкин аст, ки кимати гузариш (тагйирёбандаи мантикии Р) вакте ба 1 баробар меша­вад, ки агар акалан кимати ду тагйирёбандаи мантикии воридотй дар як вакт ба 1 ба­робар бошад. Хдмин тарик, гузариш бо рох,и чамъкунии натичах^ои зарби мантикии чуфти тагйирёбандах,ои во- ридотии (А, В, Р0) амалй гардонида мешавад. Формулаи гузариш наму- ди Р=(А&В)ч(А&Р0)ч(В&Р0)-ро мегирад.

Барои х,осил намудани кимати сумма (тагйирёбандаи мантикии 6) зарур аст, ки натичаи чамъи мантикии тагйирёбандах,ои воридотй (А,В, Р 0)-ро ба гузариши инверсияшудаи Р зарб кунем: 8=(А\/В\/Р^& Р . Ифодаи мантикии х,осилшуда, ба гайр аз полати кимати 1 кабул кардани хдмаи тагйирёбандах,ои мантикии воридотй, дар тамоми дигар х,олатх,о киматади дурусти суммаро дода метавонад. Дар ^акикат:

Р=(1&1М1&1М1&)=1;5r= (lv lv l)& P = l& 0 = 0 .

Барои ба даст овардани кимати дурусти сумма, яъне £=1, ифодаи мантикии барои х^исобкунии кимати сумма ёфташударо ба натичаи зар­би мантикии тагйирёбандах^ои воридотй {А, В, Р0) чамъ кардан зарур аст. Дар натича, ифодаи мантикии х,исобкунии сумма бо ёрии суммато­ри пурра намуди 3=(АчВ\/Р^8с Р ^А & В & Р ^-ро мегирад.

Сумматори бысёрразряда. Ин навъи сумматори просессор аз сум- маторх,ои пурраи якразряда иборат аст. Дар хдр як разряди суммато­ри бисёрразряда як сумматори якразрядаи пурра гузошта мешавад, ки баромадгох,и (гузариши) сумматори разряди поёнй бо даромадгох,и сум­матори разряди болой васл карда шудааст.

Триггер. Мух,имтарин вохлди сохтории хотираи фаврии компютер ва регистрх,ои дохилии просессорро триггер ташкил медихдд. Ин тачх,изот имконият медихдд, ки иттилоот х,ифз, захира ва х,исоб карда шавад. Як триггер метавонад 1 бит иттилоотро нигох, дорад.

Триггер ба воситаи ду чузъи мантикии «Ё» ва ду чузъи манТи- кии «НЕ» сохта мешавад. Барои триггер хдлати мукаррарй - ба даро-

Чамъшавандахо Гузариш аз разряди хурд Гузариш Сумма

А В Р о Р 50 0 0 0 00 1 0 0 11 0 0 0 11 1 0 1 00 0 1 0 10 1 1 1 01 0 1 1 01 1 1 1 1

Page 40: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

мадгохдояш омадани сигнал и 0 ва хдфз кардани 0 ба х,исоб меравад. Барой сабт намудани 1 бошад, ба даромадгохд да- стурии 5-и триггер сигнали 1 равон кар­да мешавад. Пай дар пай ба гузашта- пи сигналхо аз руйи нацша нигох, кар­да, мебинем, ки триггер ба вазъи мазкур хдтман меояд ва онро устуворона, хдтто баъди дар даромадгох,и £ нест шудани сигнал низ, нигох, медорад. Пас аз ин триггер 1-ро ба хотир мегирад ва аз баромадго^и Q-w он имкони- яти дастрас намудани 1 пайдо мешавад.

Барой сокит намудани иттилооти триггер ва омода сохтани он барои кабули иттилооти нав, ба даромадгох^и сокитгардонии Я сигнали 1 равон карда мешавад. Пас аз ин триггер аз нав ба холати аввалаи «сифрй»-и худ бармегардад.

Саволхо:Чузъхои мантикии пойгохии компютер кадомхоянд? Онх,о чй тавр сох- та мешаванд?Ч,узъх,ои мантикй кадом навъи сигналхоро истифода мебаранд? Тарзи кори чузъ^ои мантик;ии «ВА», «Ё» ва «НЕ»-ро шарх дихед.Сумматори ададхои дуй чист?Нимсумматор аз сумматори якразрядаи пурра чй фарк; дорад? Оё принси- пи кори онхоро фахмонида метавонед?Сумматори бисёрразрядаро чй тавр месозанд?Триггер чист? Сохти вай чй гуна аст? Тарзи кори онро фахмонед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Барои он гуна формулахои мантикй чадвалхои хакконият созед, ки бо ёрии онхо гузариш ва суммаро дар сумматори якразрядаи пурра муайян кардан мумкин бошад.Накшаи сумматори якразрядаи пурраи ададхои дуиро бо дарназардошти гузариш аз разряди поёнй ба бол ой созед.Аз руйи накшаи мантиции триггер муайян кунед, ки пас аз ба даромадгохи сокитгардонии Я расидани сигнали 1 чй ходиса руй медихад?

Ф

1.

2.

3.4.

5.6.

1.2.

3.

4.

47

Page 41: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БЛХШ И 1 НАЗАРИЯИ ТЕХНОЛОГИЯМ

ИТТИЛООТЙ

БОБИ2 ШАКЛСОЗЙ ВА ТАРХРЕЗЙ

1.2.1. ТАРХРЕЗЙ ХДМЧУН УСУЛИ ИДРОК

Тархрезй. Инсон дар фаъолияти харрузаи худ, ки он хох, илмй бо- шад ё таълимй ва хох, технологй ё бадей, доимо амсилахои (моделхои) объектной мухити атрофи худро меофарад ва аз онхо барои конеъ гардо- нидани эхтиёчоти худ хдмеша истифода мебарад. Барои сохтани ин гуна амсилахо коидахои катъй вучуд надоранд. Тартиб додани чунин коидахо низ кори сахлу осон нест. Вале инсоният аллакай сохиби тачрибаи ко- фии тархрезии объектхо ва равандхои гуногун гаштааст. Амсилахои офаридаи он дар махзанхои гуногуни иттилотй махфузанд ва хар як хохишманди сохибзавк метавонад онхоро мавриди омузиш ва такмилу истифода карор дихад.

Умуман, тархрезй яке аз усулхои идрок буда, барои сохтан ва тахкики амсилахо хизмат мерасонад. Татбики усулхои тархрезй дар масъалахои илмй-тадкикотй аз замонхои кадим огоз ёфта, мунтазам хама сохахои нав ба нави илмиву маърифатиро фаро гирифтааст. Тархрезй имруз дар бунёди конструксияхои техникй, бинокорй, архитектура, астро­номия, физика, химия, биология, тиб ва хатто илмхои чомеашиносй ба таври хеле васеъ мавриди истифода карор гирифтааст. Махсусан каш- фиёти илмии карни XX шухрату шахомати усулхои тархрезиро амалан дар тамоми сохахои илми муосир баланд бардоштааст ва ин раванд дар асри нави XXI низ и дома дорад.

Вале, бояд ёдовар шуд, ки усулхо ва методологияи тархрезй муддатхои тулонй дастоварди илмхои чудогона ба хисоб мерафт. Истилохот ва си- стемаи мафхумхои ягона вучуд надошт. Танхо бо гузашти айём, охиста- охиста ва мунтазам сахми тархрезй хамчун усули универсалии тафакку- ри илмй дар тамоми чабхахо кобили кабули хамагон гашт.

Ба амсиласозй бештар вакте даст мезананд, ки омузиш, тахкик ва истифодаи бевоситаи объектхо душвор ё гайриимкон бошад. Масалан, объект метавонад беандоза бузург ё баръакс, бенихоят хурд бошад. Ай- нан хамин тавр, суръати раванд метавонад хеле зуд ё баръакс, хеле суст бошад. Дар чунин маврид низ, истифода аз амсилаи ин гуна раванд ме­тавонад хам вактро сарфа намояд ва хам ба фоидаи кор бошад. Яъне 48

Page 42: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

амсилах,о иконият медихднд, ки дарки бевоситаи он хосиятх,ои объектх,о на равандх,ое, ки омузишашон душвор ё гайриимкон аст, дар шакли возех, пешкаши пажух,ишгар гардонида шаванд.

Аз амсилах,ои аёнй бештар дар раванди таълим истифода мебаранд. Шумо, толибилмони азиз, аллакай аз ин гуна амсилах,о борх,о истифо­да бурдаед. Масалан, дар дарси география, хднгоми х,осил намудани ав- валин тассавурот дар бораи сайёраи Замин, шумо аз амсилаи он - гло­бус истифода бурдед. Дар дарси физика бошад, барои фахдшдани тар- зи кори мухдррики худгард (автомобил), шумо амсилаи онро мавриди омузиш карор додед. Айнан хдмин тавр, барои омузиши сохти модда, дар дарси химия, аз амсилах,ои молекулах,о ва панчарах,ои кристаллй ва барои фахдшдани сохти организми инсон, дар дарси биология, аз амси­лаи анатомии он истифода бурдед.

Амсилах^о, бахусус дар лоихдкашй ва сохтани тачх,изоти гуногуни гехникй, мошинх,о ва механизму, бинох,о, занчирх,ои баркй ва гайра ахдмияти хоса пайдо мекунанд. Бе сохтани накшаи пешакй натанх^о механизми мураккаб, хдтто чузъи одитарини онро низ омода сохтан гайриимкон аст.

Дар раванди балоихдгирии бинох^о ва иншооти гуногун ба гайр аз ис- гифодаи накшах,о, боз аксар вакт тарх,и (намунаи) онх^оро низ тайёр меку- панд. Хднгоми коркард ва санчиши дастгоад парвоз рафтори амсилах,ои онро бо ёрии кубурх,ои аэродинамикй дар чараёни хдво тахдик менамо- янд. Пеш аз сохтани занчирх,ои баркй бошад, ратман схемах,ои баркии онх,о кор карда баромада мешаванд. Айнан хдмин тавр, пеш аз анчом додани дилхох, кори бузург ё кучак, аввал накша ва схемаи ичройиш ё амсилаи он сохта мешавад.

Дар рушди илм амсилах,ои назариявй, ки сохти объектх^и вокей, хосиятх.0 ва рафтори онхцоро инъикос менамоянд, ахдмияти аввалиндарача пайдо мекунанд. Ба ин гуна амсилах.0 назариях,ои мухталиф, конун^о, гипотезах*) ва гайра дохил мешаванд. Кашфи амсилах^ои назариявии нав баъзан тасаввуроти инсонро оид ба мухдгги атроф куллан тагйир медихдд. Мисоли чунин амсилах,о, масалан, низоми гелиосентрикии Коперник, ам­силаи хдстаии (атомии) Резерфорд-Бор, амсилаи коиноти доимо фарохша- ванда, амсилаи ирсии (гении) инсон ва гайра шуда метавонанд. Дарачаи мувофикати амсилах,ои назариявй бо конунх,ои чах,они вокей тавассути озмойиш, санчиш ва тачрибагузаронй бах,о дода мешавад.

Тамоми эчодиёти бадей аслан раванди сохтани амсила аст. Ма­салан, Убайди Зоконй дар достони «Мушу гурба»-аш муносибатх,ои вокеии байни одамонро хеле мох^ирона дар шакли муносибатх^ои байни хдйвонот тасвир намуда, дар асл, аз диди худ, амсилаи муносибатвди чомеаи хдмон давраи таърихиро офаридааст. Хдмин тарик, амалан асари бадеии дилхохро хдмчун амсилаи хдёти вокеии одамон дида баромадан

49

Page 43: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

мумкин аст. Ба амсилавди бадей, ки инъикосгари воцеияти хдкицй мебо- шанд, хдмчунин асарх,ои навдошон, аккосон, рассомон, хдйкалтарошон ва намойишвди сахдавй дохил мешаванд.

Алкила. Объекти дилхох, аз микдори зиёди хосиятх,ои гуногун ибо- рат аст. Хднгоми тархрезии (амсиласозии) объект хдмон хосиятх^оеаш ба хдсоб гирифта мешаванд, ки онх,о дар гузаронидани тадкикоти пеш- бинишуда аз хдма му^имтар ба шумор мераванд. Масалан, дар раван- ди таадики сифатх,ои аэродинамикии амсилаи хдвопаймо дар кубури аэродинамикй, на ранги амсила, балки монандии геометрии он бо нус- хаи асл ахдмият дорад. Хднгоми сохтани схемах^ои баркй (амсилаади занчирх^ои баркй) бошад, зарур аст, ки тартиби бо хдмдигар пайвастша- вии нузъх^ои занчир ба х,исоб гирифта шавад. Дар ин маврид, масалан, тарзи геометрии чойгиршавии чузъх,ои занчир нисбат ба хдмдигар ягон ахдмияте надорад.

Амсила (модел) - объекти навеет, ки хосият^ои асосй ва мухим- тарини объект, ходиса ё раванди тадкикшавандаро инъикос менамояд.

Илмх^ои гуногун объектх,о ва равандх,оро аз нуктах^и назари худ мав- риди тахдикот карор медихднд ва барои онх,о амсилавди навъх^ои гуногун меофаранд. Масалан, агар дар физика равандх^ои таъсири мутацобила ва тагйирёбии объектно омухта шаванд, он гох, дар химия таркиби кимиё- вии объектно мавриди тахдикот карор дода мешавад. Дар биология бо­шад, сохт ва рафтори организмх,ои зиндаро меомузанд.

Ба сифати мисол одамро дида мебароем. Хдр як илм одамро дар до- ираи амсилаи хосаи худ тахдик; менамояд. Аз диди илми механика одам як нудтаи материалй аст. Аз диди илми химия бошад, одам объектест, ки аз моддах,ои гуногуни кимиёвй таркиб ёфтааст. Вале илми биология одамро хдмчун системае маънидод мекунад, ки вай барои худнигахдорй офарида шудааст.

Амсила^ои иттилоотй . Илмх^ои география, умури хдрбй, бахр- навардй ва гайраро бе истифодаи амсилах,ои иттилоотии сатх,и курраи Замин, ки дар шакли харитах^о ифода ёфтаанд, тасаввур кардан амри мах,ол аст. Харитах,ои географии сатх,и Заминро ба харитах,ои табий, сиёсй, иктисодй ва гайра чудо мекунанд. Навъвди гуногуни харитах,ои географй амсилах,ои гуногуни иттилоотие мебошанд, ки хусусиятвди гу­ногуни сатх,и Заминро инъикос менамоянд. Ва хдмин тарид, дар ин мав­рид, хусусиятх,ои як объект, яъне сатхд Замин, бо ёрии амсилавди гуно­гуни иттилоотй инъикос ёфтааст.

Аз тарафи дигар, метавонад х,олати баръакс низ чой дошта бошад. Яъне объектной гуногун бо ёрии як амсила тасвир карда шуда бошанд. Масалан, дар механика чисмх,ои гуногун - аз заррачаи одй cap карда то сайёрахо, метавонанд хдмчун нуктах,ои моддй тасвир карда шаванд. 50

Page 44: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Як объект метавонад сохиби мачмуи амсилахо бошад ва объект­ной гуногун метавонанд ба воситаи як амсила тасвир карда шаванд.

Ягон амсила наметавонад худи объектро иваз намояд. Вале хднгоми хдлли масъалаи мушаххас, хоса вацте ки дивдати моро хосиятхои муай- яни объекта тадцицшаванда ба худ чалб менамоянд, амсила метавонад бисер афзори муфиди тадкицотй ва хдтто баъзан афзори ягона бошад.

Назары сыстемавы ба тархрезы. Чдхоне, ки моро ихота намудааст, аз мачмуи калони объектхои гуногун иборат аст. Хдр кадоми ин объектно дорой хосиятхои мухталиф мебошанд ва байни худ доимо дар робита- анд. Масалан, агар сайёрахои системаи офтобиро объект хисоб кунем, он го* маълум аст, ки хар кадоми онхо дорой масса, андозаи геометрй ва дигар хосиятхо мебошанд ва ин сайёрахо бо Офтоб ва байни худ до­имо дар алокаанд.

Сайёрахо объектной таркибии объекта нисбатан калонтар - Систе­маи офтобй мебошанд, ки он, дар навбати худ, яке аз объектной галак- тикаи мо - «Рохи кахкашон» аст. Аз тарафи дигар, сайёрахо аз атомной чузъхои гуногуни кимиёвй иборатанд. Атомхо бошанд, аз заррахои хеле сода (элементарй) таркиб ёфтаанд. Пас, хулоса баровардан мумкин аст, ки амалан хар як объект аз объектной дигар ташкил ёфтааст, яъне вай система аст.

Аломати мухимтарини система будан, ин хдмчун як чизи том (яклухт) амал намудани объект аст. Система танхо аз дастаи чузъхои алохида ибо­рат нест, балки вай мачмуи чузъхои бо хам алоцаманд аст. Масалан, ком- пютер система аст, чунки вай аз мачмуи кисмхои ба хдм алокаманди гу­ногун иборат аст, ки онхо бо хамдигар хдм ба таври дастгохй (тачхизотй) ва хдм функсионалй (барномавй) робита барцарор карда метавонанд. Алокамандии дастгохии кисмхои компютер маънои онро дорад, ки онхо чисман бо хамдигар пайванд мебошанд. Алокамандии функсионалии кисмхои компютер бошад, маънои онро дорад, ки байни онхо доимо та- бодули иттилоот дида мешавад.

Система гуфта мачмуи ба хам алокаманди объектхоеро мено- манд, ки онхо чузъхои хамин мачмуъ ба хисоб рафта, хачмун як ашёи том амал мекунанд.

Вазъи система аз руйи сохтораш тавсиф дода мешавад, яъне аз руйи таркиб, хосиятхои чузъхояш, муносибат ва робитаи байнихамдигарии онхо. Система то замоне томии худро аз фишори таъсироти гуногуни беруна ва тагйироти дохилй нигох дошта метавонад, ки агар вай сох- тори худро якзайл (бетагйир, доимй) нигох дошта тавонад. Агар сохто- ри система тагйир ёбад (масалан, як чузъи он хазф гардад), он гох вай хамчун як ашёи бутун амал карда наметавонад. Масалан, агар як чузъи компютерро (бигузор, протсессори онро) хазф намоем, он гох компютер

51

Page 45: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

комилан аз кор мемонад ва он хамчун система мавчудияти худро пур- ра катъ менамояд.

Амсилахои иттилоотии статики. Х,ар гуна система танхо дар фазо ва вакт вучуд дошта метавонад. Дар хдр як лахзаи вакт система дар ягон вазъи муайян карор дорад, ки он тавассути хайати чузъхо, кимати хосиятхои онхо, бузургй ва хусусияти таъсири мутакобили бай- ни ин чузъхо ва дигар омилхо тавсиф карда мешавад. Масалан, вазъи Системаи офтобй дар хдр як лахзаи вакт тибки хайати объектной ба он тааллукдошта (Офтоб, сайёрахо ва гайра), хосиятхои ин объектхо (ан- доза, мавкеи объект дар фазо ва гайра), бузургй ва тарзи алокамандии байни объектно (кувваи чозибаи байнихамдигарй, бо ёрии мавчхои электромагнитй ва гайра) бахо дода мешавад.

Амсилахое, ки вазъи системаро дар ягон лахзаи муайяни вакт тасвир менамоянд, амсилахои иттилоотии статикй номида мешаванд.

Мисолхои амсилахои иттилоотии статикй дар физика - амсилахои механизмхои сода, дар биология - амсилахои сохти растанихо ва хайвонот, дар химия - амсилахои сохти молекулахо ва панчарахои кристаллй шуда метавонанд.

Амсилахои иттилоотии динамики. Вазъи хар гуна система дар фосилаи муайяни вакт тагйирпазир аст, яъне равандхои дар системахо бавукуъоянда бо гузашти вакт тагйир меёбанд ва рушд мекунанд. Маса­лан, сайёрахо доимо дар харакат буда, мавкеи онхо нисбат ба хамдигар ва Офтоб тагйир ёфта меистад. Офтоб чун дигар ситорагон доимо дар холи тахаввулот аст, таркиби кимиёвии он дар холи тагйирёбист, нурпошй ва гармиафкании он тагйирёбанда аст.

Амсилахое, ки равандхои татйирёбй ва рушди системахоро тас­вир менамоянд, амсилахои иттилоотии динамикй номида мешаванд.

Мисолхои амсилахои иттилоотии динамикй дар физика - амсилахои харакати чисмхо, дар биология - амсилахои рушди растанихо, организмхо ва популятсияи хайвонот, дар химия - амсилахои равандхои гузаштани реаксияхои кимиёвй ва гайра шуда метавонанд.

Саволхо:Амсила чист? Амсиласозй ё тархрезй чй?Оё як объект метавонад сохиби якчанд амсила бошад? Агар ха, пас бо мисолхо маънидод кунед.Оё объектной гуногун метавонанд бо ёрии як амсила тасвир карда шаванд? Агар ха, пас мисолхо биёред.Чаро баъзе амсилахоро амсилахои иттилоотй мегуянд? Мафхуми иттило- от бо мафхуми амсила чй алокамандй дорад?Дар кадом мавридхои зерин чузъхои комплектии компютер системаро таш- кил медиханд?^ то васлкунии онхо;

52

Page 46: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

^ пас аз васлкунии онхо;^ пас аз омодасозии компютер ба кор.

Фарки байни амсилахои иттилоотии статикй ва динамикй дар чист? Барой хар як намуд мисолхо биёред.

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо ёрии омузгори фан дохили блоки системавии компютерро аз назар гу-

заронед. Х,ар як чузъи дохили онро номбар кунед. Фахмонед, ки барои чй ин блокро блоки системавй меноманд? Оё дар ин маврид блоки системавй ва мафхуми «система» бо хамдигар ягон иртиботе доранд ё на?

3. Аз фанхои алгебра, геометрия, физика, химия, биология, забон, адабиёт, таърих, география ва гайра мисолхое пешниход кунед, ки онхо мохияти мафхуми системаро аз нуктаи назари хамин илмхо кушоянд.

4. Дар робита бо омузгорони дигар фанх,о амсилахое созед, ки мисоли амсилахои статикй ва динамикй бошанд.

1.2.2. ТАРЗХОИ ТАСВИРКУНИИ АМСИЛА^О. ШАКЛСОЗЙ

Амсилахои моддй ва иттилоотй. Хдмаи амсилахоро шартан ба ду синфи калон чудо кардан мумкин аст: моддй ва иттилоотй.

Амсилахои моддй (чисмй, шайъй) хосиятхои геометрй, физики ва дигар хосиятхои объектро дар шакли моддй (возех) тачассум менамо- янд, яъне аз нав ба вучуд меоранд. Мисоли ин гуна амсилахоро мо ал- лакай медонем: глобус, амсилахои панчарахои кристаллй, тархи бинохо, иншоот, тачхизот, хавопаймо, худгард (автомобил), катора, тархи анато­мии организми одам ва гайра.

Амсилахои иттилоотй объектно ва равандхоро дар шакли тимсолхо (образхо) ё аломатхо тасвир мекунанд. Пас, амсилахои иттилотиро, дар навбати худ, ба амсилахои иттилоотии тимсолй ва амсилах,ои иттилоо­тии аломатй (рамзй) чудо кардан мумкин аст.

Мисоли амсилахои иттилоотии тимсолй расмхо ё тасвирахо шуда метавонанд. Хусусияти амсилахои иттилоотии тимсолй ва умуман амси­лахои иттилоотй дар кулл дар он аст, ки онхо тимсолхои аёнии (намо- ишии) объектхоро тавассути ягон барандаи иттилоот (когаз, навор ва гайра) тачассум менамоянд. Аз амсилахои иттилоотй дар сохахои ма- ориф ва илм ба таври васеъ истифода мебаранд. Масалан, кифоя аст, ки воситахои аёнии таълимиро аз фанхои гуногун ё таснифоти гиёххо, хашарот, парандагон ва гайраро хангоми омузиши фанхои ботаника, зо­ология, биология ва палеонтология ба хотир орем.

Амсилахои иттилоотии аломатй бо ёрии системахои аломатй (за- бонхои нишонасозй)-и гуногун сохта мешаванд. Ин гуна амсилахо дар шаклхои матнй, формулавй, чадвалй ва гайра тасвир ёфта метавонанд.

53

Page 47: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Мисоли амсилаи иттилоотии алома- тии матнй, масалан, матни барномаи дилхох, дар ягон забони барномасозй шуда метавонад. Ба сифати мисоли амсилаи иттилоотии аломатии фор- мулавй, масалан, аз фанни физика, ифодаи математикии конуни дуюми Нютонро (формулаи F=m-a) овардан кифоя аст.

Мисоли возехи амсилаи иттило­отии аломатии чадвалй, масалан, аз фанни химия ч а д в а л и даврии чузъхои Д.И. Менделеев шуда метавонад. Баъ- зан хднгоми сохтани амсилах,ои ит­тилоотии аломатй якбора аз якчанд забонх,о (системах,о) истифода меба- ранд. Мисоли чунин амсилах,о ха- ритах^ои географй, графикх,о, диаг- раммахо ва гайра шуда метавонанд. Дар хдмаи ин амсилах,о якбора хдм

забони чузъх,ои графикй ва хдм забони рамзй (аломатй) истифода бур­да мешаванд.

Дар тули таърихи чандинасраи худ инсоният барои сохтани амсилах,ои иттилоотй аз тарзвди гуногун ва афзорх,ои мухталиф истифода бурдааст. Усулх^о ва тарзх,ои амсиласозй бемайлон рушд ва сайдал ёфтаанд. Агар аввалин амсилахои иттилоотй тасвирх,о ва надшу нигорах,ои цадимии руйисангй ба х,исоб раванд, он го \ дар замони мо чунин амсилах,о асо- сан тавассути технологиями муосири компютерй сохта ва тадкик кар­да мешаванд.

Шаклсозй. Дар сохтани баъзе намуди амсилахо аз забонх,ои табий (мударрарй, маъмулй, гуфтугуии байни одамон) низ истифода мебаранд. Масалан, амсилах,ои иттилоотии тавсифй (баёнй) мисоли равшани ин гуна амсила^о шуда метавонанд.

Аз таърихи илм амсилах,ои иттилоотии тавсифии хеле зиёде маълу- манд. Яке аз чунин амсилахо амсилаи гелиосентрикии чах,он мебошад, ки онро Н. Коперник пешнихдц намудааст. Ин амсила чунин тасвия шудааст:

S сайёраи Замин дар атрофи мех^вари худ ва гирдогирди Офтоб чарх мезанад;

S мадори хдмаи сайёрахо давродаври Офтоб гардиш мекунанд.Бо ёрии забонхои рамзй (шаклй, зохдрй, расмй) амсилах^ои иттило­

отии рамзй, аз кабили амсилах,ои риёзй, мантикй ва гайра сохта меша­ванд. Яке аз забонх^ои рамзии пахдгаштатарин риёзиёт (математика) ба х,исоб меравад.54

Page 48: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Амсилахое, ки ба воситаи мафхумхо, ифодахо ва формулахои риёзй сохта шудаанд, амсилахои риёзй номида мешаванд. Забони риёзй аз мачмуи забонхои рамзй иборат аст. Бо баъзеи забонхои рамзй, масалан, арифметика, алгебра, геометрия, тригонометрия ва гайра шумо аллакай шинос хастед. Бо дигар забонхои рамзй, аз кабили назарияи мачмуъхо, назарияи эхтимолият ва гайра, шумо баъдтар, дар мактаби олй, шинос хохед шуд.

Забони рамзии алгебра имконият фарохам меорад, ки вобастагии байни бузургихо шаклбандй карда шавад. Масалан, И. Нютон системаи гелиосентрикии чахони Н. Коперникро шаклсозй намуда, конунхои ме­ханика ва конуни чозибаи чахониро кашф намудааст, ки онхо дар на- муди вобастагихои функсионалии алгебравй сабт ёфтаанд. Ба хамин монанд, дар курси физикаи мактабй мивдори хеле зиёди вобастагихои функсионалй вомехуранд, ки онхо тавассути забони алгебра ифодаи хоси худро ёфтаанд. Ин вобастагихои алгебравй ифодагари амсилахои риёзии ин ё он ходиса ё равандхои омузишй мебошанд.

Забони алгебраи мантик (алгебраи гуфтор) имконият медихад, ки амсилахои рамзии мантикй сохта шаванд. Бо ёрии алгебраи гуфтор ба­сни мулохизахои одй ва мураккабро, ки тавассути забони табий ифода ёфтаанд, шаклбандй кардан осон аст. Сохтани амсилахои мантией им­коният медиханд, ки масъалахои мантикй хал карда шаванд. Хусусан аз амсилахои мантикй дар сохтани кисмхои мантикии компютер ба таври васеъ истифода мебаранд. Масалан, махз бо хамин рох чунин кисмхои мантикии компютер, аз кабили сумматор, триггер ва гайра руйи кор ома- даанд.

Раванди сохтани амсилахои иттилоотиро бо ёрии забонхои рамзй шаклсозй меноманд.

Дар раванди дарки мухити атроф инсоният доимо аз усулхои тархрезй ва шаклсозй истифода мебарад. Хднгоми омузиши объекти нав, чун коида, аввал бо ёрии забони табий амсилаи иттилоотии тавсифии он сохта ме- шавад ва баъд ба воситаи ягон забони рамзй (риёзиёт, мантик ва гайра) вай шаклбандй карда мешавад.

Муоинагардонии амсилахои рамзй. Дар раванди тахкики амсилахои рамзй аксар вакт онхо муоинагардонй (визуалигардонй) карда мешаванд. Барой муоинашаванда гардонидани амсилаи рамзй алгоритми онро дар шакли блок-схема тасвир мекунанд. Масалан, таносуби фазоии байни объектхоро бо ёрии накшахо, амсилахои занчирхои баркиро бо ёрии схемахои баркй, амсилахои кисмхои мантикиро бо ёрии схемахои мантикй ва гайра. Хднгоми муоинашаванда гардонидани амсилахои рамзии чисмй (физикй) бо ёрии аниматсия динамикаи равандро инъикос кардан, графи­ки тагйирёбии бузургихои физикиро сохтан ва дигар амалхоро ичро кар­дан мумкин аст. Амсилахои муоинавй аксар вакт интерактивй мебошанд,

55

Page 49: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

яъне мухдккик метавонад шартхои аввала ва интихобхои (параметрхои) чараёни равандро иваз намуда, тагйирёбии рафтори амсиларо мушохдца ва назорат намояд.

Ба сифати мисол амсилаеро дида мебароем, ки вай лаппиши озоди раккосаки риёзиро намойиш медихдд (нагар ба расми поёнй). Бо ёрии бозихои аниматсионии амсилавй харакати чисм ва куввахои таъсиркунан- даро муоина намудан, графики вобастагии координатхои кунчй ё суръат аз вактро сохтан ва ё диаграммаи энергияхои потенсиалй ва кинетики- ро намойиш додан мумкин аст. Мухдккик метавонад тавассути лавхаи киматхо кимати дарозии тор - /, кунчи дуршавии аввалаи раккосак - ва коэффитсиенти часпандаи (ёзандаи) соиш Ь-ро тагйир дода, намунахои гуногуни вобастагихои графики ва диаграммавиро хосил намояд.

кг / с

см

^графики v(t)

^графики <p(t)

М Ы 1Unset

Саволхо:1. Кадом намудхои амсилахоро медонед? Амсилахои моддй аз иттилоотй бо

кадом хусусиятхои худ фарк мекунанд? Мисолхои амсилахои моддй ва ит- тилоотиро биёред.

2. Барой чй амсилахои иттилоотиро ба амсилахои тимсолй ва аломатй таксим мекунанд? Онхо аз хамдигар чй фарк доранд?

3. Шаклсозй чист? Я гон мисоли амсилаи рамзй пешниход кунед.4. Бо кадом максад амсилахои рамзй муоинагардонй карда мешаванд?

56

Page 50: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо ёрии омузгорони фанхои физика ва технологияи иттилоотй лаппиши

озоди раккосаки риёзиро дар лабораторияи физикии мактаб аз назар гуза- ронед, графики вобастагии координатхои кунчй аз вактро созед ва баъд та- вассути компютер амсилаи муоинавии харакати ращосак ва куввахои таъ- сиркунандаи онро тартиб дихед.

3. Тавассути Интернет барои сохахои гуногуни илм амсилахои рамзии муо- инашаванда чустучу намоед ва бо тарзи кори онхо шинос шавед. Кушиш намоед, ки ягон амсилаи хусусии худро созед.

1.2.3. навъ>;ои АМСИЛАХОИ и т т и л о о т йАмсилахои иттилоотй метавонанд чунон навъхои системахои

объектхоро инъикос намоянд, ки дар онхо сохторхои мухталифи таъси- ри мутакобила ва алокамандии байни нузъхояшон амалй гардонида шу- дааст. Барои инъикос намудани системами гуногунсохтор навъхои гу­ногуни амсилахои иттилоотй, аз кабили амсилахои надвалй, иерархй, шабакавй ва гайра мавриди истифода карор дода мешаванд.

Амсилах;ои иттилоотии чад вали. Яке аз навъхои маъмултарин ва зуд-зуд истифодашавандаи амсилахои иттилоотй, надвалхои рост- куннашакл ба хисоб мераванд, ки онхо аз сутунхо ва сатрхо иборатанд. Ин навъи амсилахо барои тасвири гурухи объектное татбик; карда ме­шаванд, ки онхо дорой манмуи хосиятхои якхела мебошанд. Бо ёрии надвалхо хам амсилахои иттилоотии статики ва хам динамики и сохахои гуногуни хаётро сохтан мумкин аст. Мисоли равшани ин гуна амсилахо тасвири надвалии функсияхои риёзй, додахои оморй, надвалхои хдракати катораву тайёрахо, надвалхои дарсй ва гайрахо шуда метавонанд.

Дар амсилахои иттилоотии надвалй одатан руйхати объектно дар катакхои сутуни якумашон ва кимати хосиятхои онхо дар дигар сутунхои надвал нойгир карда мешаванд. Баъзан дар амсилахои надвалй наму- наи дигари нойгиркунии додахо истифода бурда мешавад. Дар ин гуна мавридхо руйхати объектно дар катакхои сатри я кум и надвал ва кимати хосиятхои онхо дар дигар сатрхои он нойгир карда мешаванд. Маса- лан, бо хамин тарз надвалй хдкдонияти функсияхои мантикиро месо- занд: руйхати тагйирёбандахо ва функсияхои мантией дар сатри якуми надвал ва киматхои онхо дар сатрхои навбатй нойгир карда мешаванд.

Дар амсилахои иттилоотии надвалй руйхати объектной якнинса дар катакхои сутуни (сатри) якуми надвал ва кимати хосиятхои онхо дар дигар сутунхои (сатрхои) надвал нойгир карда мешаванд.

□ М исоли 1: Амсилаи иттилоотии надвалии «Нархи танхизоти компютер»-ро месозем. Дар сутуни якуми надвал руйхати объектхои

57

Page 51: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

53ГЭ I'cai

к

цII I'ii'l'li S'l H,,1 III1»!1'!)!

,С'I

II

якчинса (тачхизоти хайати компютер) ва сутуни дуюм - хосияти барои мо зарурй (нархи тачхизот)-ро меорем (чадв. 1).

Амсилаи чадвалии сохташуда имконият медихдд, ки ба хиссаи арзи- ши тачхизоти алохида нисбат ба нархи умумии компютер бахо дода ша- вад ва бо димати камтарин тархи (конфигуратсияи) нисбатан пурмахсули компютер харидорй карда шавад.

Номгуйн тачхизотПлатай асосй Протсессор Celeron (1 ГГс) Хотира DIM M 128 Мб Винчестер 40 Гб Дискдон 3,5”Видеоплата 16 М б Монитор 15”Корта овоз 16 бит Дискдон CD-ROMx52 Бадан (корпус) Сафхакалид Муш

Чадвали 1

■Чадвали j

Нарх (в.ш.)80

7015

13014

30

180

30

40

25

105

Номгрйи тачхизот Нарх (в.ш.)Монитор 15” 180Винчестер 40 Гб 130Платай асосй 80Протсессор Се1егоа (1 ГГс) 70Дискдон СЕ>-1ЮМх52 40Видеоплата 16 М б 30Корта овоз 16 бит 30Бадан (корпус) 25Хотира Э1М М 128 М б 15Дискдон 3,5” 14Сафхакалид 10Муш 5

Рохд аз х,ама осони сохтан ва тадкик кардани амсилахои иттилоо- тии чадвалй дар компютер - ин истифода бурдан аз чадвалхои электронй ва системахои идоракунии пойгохи додахо мебошад. Тавассути усули диаграммасозй дар чадвалхои электронй, амсилаи иттилоотии чадвалии сохташударо (чадв.1) муоинашаванда мегардонем.

Муоинагардонии амсилаи цадеалй:♦ Руйхати тачхизоти компютер ва нархи онхоро аз чадвали 1 ба

сутунхои чадвали электронй (масалан, MS Excel) мегузаронем.♦ Додахоро аз руйи сутуни дуюм (нархи тачхизот) бо тартиби кам-

шавиашон ба танзим меорем (чадв. 2).♦ Диаграммаи даврашакл месозем.

Нархи тачдизот (в.ш.)л %

■ Монитор 15

| Винчестер 40 Гб

I Платай асосй

Тахлили амсила аз он гувохй медихад, ки афзудани харочот барои харидории протсессори нисбатан зудамал ва зиёд кардани хачми хотираи фаврй ба болоравии нархи компютер чандон таъсири назаррас намерасо-58

Page 52: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

VIIIVII Н е 1VII шгь

Гели»

I I | ГУРУХХОИ ЭЛЕМЕНТНО | ,5 й« * II • III IV V VI . £Г"*Ве 4 В * С ‘¡Ы ’ О ^ е »I 2 »в ! Ц-011 14 007 р * * И. 99* »179

Литий Верил и И бор ! КдрбонНитрстчк СКсигтя} Фюр Нгои

N3 “ Мв« А1 »81 « Р п Б “ С! 17 Аг »> 5 22 940 24 )й » « I 2*0*6 »97) «06 » « } ш

Мафий Viar.ii.ft .^имю11*ЧЖч1 к1|АФ»г<|мр Сллфур Х'(>|> Лргои

А К •’ Са *> ” Бс ы Т» » У'м Сг ” Мп “ Ре " Со “ N14 »098 «0» « 9 4 4790 » « I 51996 149И «М7 58933 »70 I

Д Клч.й Калсий Скмиип Титан В.нилиЛ \|к .« Маш мм О^ан К.лмлг Ннкгл 1

= « С и » 1п ва » йе » Ав » 8е ” Вг » Кг *'■> «П46 ,.65 »8 Ь9П ПУ> 7492! 78% 79904 8)80 1

м.« Руа

КЬ ” Бг » " У * Ъх « ГЛ> «Мо « Тс 44 Ли 4> КЬ * Рс1А 8}468 8762 88906 9122 92906 95 <М 98906 10107 КИЧ» Ю64 *.

РншлиЙ ( НП]»<Й ин£м»т(>НиоСнй Чи\«(ип*1 ок»гп1)1(Р \т т П рщий (¡¿лидий •

„ 45 Аг 48С<11п 49 Бп * 8Ь * Те « I н Х еи7 £& « I ЖГиЖХ, !0 Се » Ва *> ” La » Ш 71 Та 74 \У 7< Яе 7* Ов 77 1г 78 Р<О Ш.905 П7.М 08 905 178 49 180 948 18>85 186207 1902 19222 19509 :

А * * * * * Карий _ Лантан Гафний Гднгал Вачфрач Рений Осмий ПрнлиА ГЬ.тгшм ;

0 0 " Аи *>% 14 8‘ РЬ « В» « Ро м А1 •»9 в« я£ а ® е^кди 2£ &• ;

7 1Л Рг *7 Яа *®89 Ас «“ Ш“ ™ОЬ «*8е №7ВЬ ‘“ Нп «”М11,0 ;• Ш (221) 226 02» <2Л) (261) 1262) 12ЫГ (262) (265) :

Фри**. Р«лм А т м « .ЪЬшЬ 0 ->т<* БорнЙ Хммй М.*«,«* .

Н Й Н Л А Н Т А Н б И Д х о*1*9) )£М»

- С е ” Рг*®N<1 * 'Рп»м Б ш *' Е и “ Ск1м Т Ь - О у ^ Н о * Е г " Т т ” \Ъ * ' 1.и•■*•*** .... <т» 1»4 мяь \ я я и»«5 1м# »г- — ---- — —11)^.1« .«¿¿ш .ЬяцяШ Г«м

А К Т И Н О И Д Х О~ Т Ь " Р а ’1 и ” Р4р« Р и ^ А т ^ С т « В к " С Г " Е в « Е г» ’М « ! * ^ о » ‘ Ьг !- ̂ Й2...

• \wwnrv) в -т*матю

| р-»чм»нпи (ПРИ I-"»3»«»»*

10*7»гнута

М 91 укви

... ----------- ------- М11 II В! N V V» УЖ

*0 *А но. *А ко, щ *0,

пн. 8Н, пн ПН

над. Вале ин омилх,о боиси хеле боло рафтани мах,сулнокии ком- пютер туда метавонанд.

Тасвири объектно ва хосият- х,ои онх,о дар шакли амсилах,ои чддвалй бештар дар тах,к;ивдои илмй истифода мешаванд. Ма- салан, яке аз чунин амсилах^ои иттилоотии чадвалй системам даврии Д.И. Менделеев ба х,и- соб меравад, ки он дар охири асри XIX сохта шуда, дар руш- ди илмвди химия ва физика таъ- сири хдлкунанда бозидааст. Дар ин амсила чузъх,ои кимиёвй дар катакх,ои сатради чадвал аз руйи зиёдшавии вазни атомиашон ва дар сутунвд - аз руйи микдори валентнокии электронх,ояшон чойгир шудаанд. Ч,адвал чу нон тартиб дода шудааст, ки аз руйи мавкеи ишголнамудаи чузъ баъзехосиятх,ои физикй ва химиявии онро муайян кардан мумкин аст.

Дар дарсх,ои химия одатан намунаи чопии системаи даврии кимиёвй мавриди истифода карор дода мешавад. Амсилаи компютерии ин систе­ма дар истифодабарй нисбатан созгортар аст. Ба воситаи ин амсила дар речаи интерактивй бо хосиятх,ои физикй ва химиявии чузъх,ои кимиёвй (массаи атомй, кобилияти баркгузаронй, зичй ва гайра) шинос шудан, реаксияхди кимиёвиро баробар кардан, масъала^ои стандартиро оид ба ёфтани массаи моддах,ои дар реаксия иштироккунанда хал кардан ва ди- гар амалх,оро ичро кардан мумкин аст.

Амсилахои иттилоотии иерархи. Мух,ити атрофи моро мачмуи объектх,ои гуногун их,ота намудааст, ки хдр кадоми онх,о дорой хосиятх,ои муайян мебошанд. Аммо баъзе гурухд объектх,о хосиятх,ои умумии як- хела доранд, ки он^оро аз объектной гуруадои дигар фарк мекунонанд.

Гурух,и объектное, ки хосиятх,ои умумии якхела доранд, синфи объектхо номида мешаванд. Аз дохили синфи объектх,о зерсинфх,оеро чудо кардан мумкин аст, ки объектной онх,о дорой баъзе хосиятх,ои мах- сус мебошанд. Зерсинфхо низ, дар навбати худ, метавонанд ба гурухдои боз х,ам хурдтар таксим шаванд ва ин раванд метавонад якчанд мароти- ба такрор ёбад. Ин гуна раванди мураттабсозии объектх,оро таснифбан- дии объектхо меноманд.

59

Page 53: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар раванди таснифбандии объектно бисер вакт амсилахои итти- лоотие сохта мешаванд, ки онхо сохтори иерархи доранд. Масалан, агар дар информатика системам иерархии парвандай ё файлй (парванда, зерчузвдон, чузвдон, чузвдони волидайнй) мавриди истифода карор дош- та бошад, он гох дар биология кулли чахони хайвонот хамчун системаи иерархй (навъ, синф, отряд, оила, авлод, намуд) маънидод карда мешавад.

Амсилахои иттилоотии иерархиро ба амсилахои иерархии статики ва динамики чудо мекунанд. Тарзи сохтории х,арду намуди ин амсилахо ба хамдигар хеле шабохат доранд. Х,ангоми таснифбандии объектхо асо- сан аз амсилахои иттилоотии иерархии статикй ва дар мавриди тасви- ри равандхои таърихии ивазшавии наслхои оилахо (бештар шохону аъ- роф) аз амсилахои иттилоотии иерархии динамикй (дарахти генеалогй ё шачаравй) истифода мебаранд.

Раванди амсиласозии иттилоотиеро дида мебароем, ки он имкония- ти таснифбандй кардани компютерхои муосирро фарохам меорад. Син- фи компютерхои муосирро ба се зерсинф таксим кардан мумкин аст: суперкомпютерхо, серверхо, компютерхои фардй.

Компютерхое, ки ба зерсинфи суперкомпютерхо дохил мешаванд, бо махсулнокии фавкулбаланд ва эътимоднокй дар истифода аз дигар компютерхо фарк мекунанд ва дар марказхои бузурги илмй-техникй ба­ром идора намудани равандхо дар микёси вакти вокей истифода бурда мешаванд.

Компютерхое, ки ба зерсинфи серверхо дохил мешаванд, дорой махсулнокй ва эътимоднокии баланд буда, дар шабакахои махаллй ва саросарй ба сифати компютер-серверхо истифода бурда мешаванд.

Компютерхое, ки ба зерсинфи компютерхои фардй дохил мешаванд, дорой махсулнокй ва эътимоднокии миёна буда, бо ёрии замимахои бар- номавии мухталиф дар офисхо, хона, мактаб ва гайра барои ичрои корхои гуногун истифода бурда мешаванд. Зерсинфи компютерхои фардй, дар навбати худ, ба зерсинфхои дигар - комютерхои руйимизй, портативй, саноатй, кисагй ва гайра таксим мешаванд.

Дар сохтори иерархй чузъхо мувофики сатххо таксим мешаванд: аз сатхи якум (болой) то сатхи охирон (поёнй). Дар сатхи якум танхо як чузъ чойгир шуда метавонад, ки вай куллаи сохтори иерархиро ташкил медихад. Муносибати асосии байни сатххо он гуна ташкил шудааст, ки хар як чузъи сатхи нисбатан болой аз якчанд чузъи сатхи поёнии худ ибо- рат буда, хар як чузъи сатхи поёнй метавонад танхо ба хайати як чузъи сатхи болоии худ дохил шавад.

Дар амсилаи иттилоотии иерархй объектхо мувофики сатххо таксим мешаванд. Х,ар як чузъи сатхи болой аз якчанд чузъи сатхи поёнй иборат буда, хар як чузъи сатхи поёнй танхо ба хайати як чузъи сатхи болой дохил шуда метавонад.60

Page 54: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Амсилаи иерархии овардашуда, ки дар он компютервд таснифбандй шудаанд, аз се сатх, иборат аст. Дар сатх,и якум (сатх,и болой) танх,о як чузъ - Компютерхо нойгир шудааст. Ин чузъ се чузъи сатх,и дуюм - Суперкомпютерхо, Серверхо ва Компютерхои фардиро дар бар мегирад. Чузъи сеюми сатх,и дуюм чор чузъи сатх,и сеюм - Комютерх,ои руйимизй, Портативй, Саноатй ва Кисагиро дар бар мегирад.

Тасвири амсилахри иттилоотй дар шакли граф. Яке аз тарзх,ои му- фиди намойиши аёнии сохтори амсилахои иттилоотй истифодаи графхо мебошад. Цуллахои граф (доираи байзавй ё тухмшакл) чузъх,ои систе- маро инъикос менамоянд.

Ч,узъи сатхи болой нисбат ба чузъх,ои сатх,и поёнй доимо дар муноси- бати «иборат аст аз» карор дорад. Ин гуна робитаи байни чузъ^ои сатхдо дар шакли камони граф тасвир меёбад, ки он шакли тирро (хати самтдор- ро) дорад. Графхое, ки дар онад робитаи байни объектно гайрисимметрй мебошанд, нишонадор (нигаронидашуда, ориентирй) номида мешаванд.

Амсилаи иттилоотии иерархии таснифоти компютерх,оро дар шак­ли граф тасвир менамоем.

Графи хосилшуда дарахтеро мемонад, ки он аз бол о ба поён сабзи- дааст (решааш дар боло ва шохавдяш дар поён). Аз ин ру, граф^ои ие- рархиро баъзан дарахтх,о низ ном мебаранд.

Амсилах^ои иттилоотии шабакавй. Барой тасвири системами сохторашон мураккабе, ки робитаи байни чузъ^ояшон озод (хархела) аст, аз амсила^ои иттилоотии шабакавй истифода мебаранд. Масалан, к;исмх,ои минтакдвии гуногуни шабакаи компютерии саросарии Интер­нет (амрикой, аврупой, русй, точикй, чопонй, австралй ва гайра) бай­ни худ тавассути хаткой баландсуръати алока робита баркарор мена­моянд. Дар ин маврид, баъзе кисм^ои он (масалан, амрикой) бо хдмаи дигар КИСМХ.ОИ минтакавии Интернет робитаи мустаким (бевосита) до-

61

Page 55: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

шта, табодули иттилоотии байни хдмдигарии цисмхои дигари он (маса- лан, русй, австралй, точикй ва гайра) тан*о тавассути кисми амрикой сурат гирифта метавонад.

Граферо месозем, ки он сохтори шабакаи глобалии Интернетро инъ- икос менамояд. Ьууллах,ои граф шабаках,ои минтакавиро ифода менамо- янд. Робитаи байни куллах,о табиати дутарафа дорад. Аз хдмин сабаб х,ам, хаткой пайвасткунандаи кулла^о (тегавд) бесамт тасвир карда шуда, худи граф бенишона (беориентир) номида мешавад.

Амсилаи иттилоотии шабакавии дар поён овардашуда амсилаи статикй мебошад. Бо ёрии амсилаи шабакавии динамикй, масалан, ра- ванди тубдихди байни бозингарони дастаро (бозии футбол, волейбол, баскетбол ва гайра) тасвир кардан мумкин аст.

Саволхо:1. Амсилахои иттилоотй чанд навъ мешаванд?2. Зери мафхуми амсилаи иттилоотии чадвалй чиро мефахмед?3. Ба фикри шумо кадом систем ам и объектхоро бо ёрии амсилахои иттило­

отии чадвалй хубтар тасвир кардан мумкин аст? Мисолхо биёред.4. Кадом системаи объектхо бо ёрии амсилахои иттилоотии иерархй тасвир

карда мешаванд?5. Кадом системаи объектхоро махз бо ёрии амсилахои иттилоотии шабакавй

тасвир кардан имконпазир аст?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо ёрии омузгори фан аз Интернет ягон намунаи амсилаи компютерии си­

стемаи даврии Д.И. Менделеевро дастрас кунед.3. Бо ёрии амсилаи компютерй хосиятхои физикй ва химиявии чузъхои хи-

миявиро муоина намоед.4. Амсилаи компютерии системаи иерархии хайвонотро созед.

62

Page 56: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

5. Амсилаи компютерии дарахти генеалогии (шачаравии) сулолаи Сомони- ёнро созед.

6. Амсилаи компютерии дарахти генеалогии оилаи худатонро созед.7. Амсилаи иттилоотии шабакаи компютерии махаллии мактабатонро созед.

1.2.4. МАРШАЛАХОИ АСОСИИ КОРКАРД ВА ТАДЖИКИ КОМПЮТЕРИИ АМСИЛА^О

Истифодаи компютер дар тахдиди амсилахо ва системами иттило­отии объектной гуногун имконият медихдд, ки характери тагйирёбии онх,оро вобаста аз цимати ин ё он параметр мавриди омузиш карор дих,ем. Раванди тархрезй ва тахдики компютерии амсилах,оро ба якчанд мархдла так;сим кардан мумкин аст.

Дар мархдлаи якуми тахдики объект (ё раванд) одатан амсилаи ит­тилоотии тавсифии он сохта мешавад. Дар ин гуна амсила, аз нудтаи назари максадх,ои тахдикотй, хамеша ахдмиятноктарин ва мухдмтарин параметра чалб карда шуда, параметрх,ои камахдмият ва дуюмдарачаи объект ба эътибор гирифта намешаванд.

Дар мархдлаи дуюми тахдики объект шаклсозии амсилаи мавчуда гузаронида мешавад, яъне амсилаи иттилоотии тавсифй бо ёрии ягон за- бони зохирй (шаклй, рамзй) тасвир карда мешавад. Дар ин гуна амси­ла бо ёрии ифодахо ва формулах,ои риёзй, муодилах,о, нобаробарих,о ва гайра таносуби байни киматх,ои аввала ва охирони хосиятх^ои объектно ба кайд гирифта мешавад ва хдмчунин ба диматх,ои имконпазири ин хосиятх,о махдудиятх,о гузошта мешавад. Вале на хдмеша имконият даст медихдд, ки ифодах,ои формулавии бузургих,ои матлуб ошкоро ба воситаи додах,ои аввала ёфта шаванд. Дар чунин мавридх,о аз усулх,ои тацрибии риёзй истифода мебаранд, ки бо ёрии он\о натича^ои заруриро бо ягон сах,ех,ии додашуда х,осил кардан мумкин аст.

Дар мархдлаи сеюм амсилаи иттилотии шаклй (зох^ирй, формалй) ба амсилаи компютерй табдил дода мешавад, яъне амсила ба воситаи за- боне ифода карда мешавад, ки он барои компютер фа\мо бошад.

Ду тарзи сохтани амсилаи компютерй вучуд дорад, ки онх,о аз хдмдигар ба куллй фарк мекунанд:

1. сохтани алгоритми хдлли масъала ва рамзбандии он дар яке аз забонх^ои барномарезй;

2. сохтани амсилаи компютерй бо истифодаи яке аз замимах^ои татби^й (чадвалх,ои электронй, системами идоракунии пойгох,и додах,о ва гайра).

Дар раванди сохтани амсилаи компютерй, бех^тар он аст, ки интер- фейси графикии муфид кор карда баромада шавад, то ки амсилаи рамзй муоинашаванда гардад ва дар мархдлаи навбатй, яъне мархдлаи тахдики

63

Page 57: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

амсила, робитаи интерактивии байни корбару компютер таъмин карда шавад.

Маршалам чоруми тахкики амсилаи иттилоотй аз гузаронидан ва санчидани озмойишхои компютерй иборат аст. Агар амсилаи компютерй бо ёрии яке аз забонхои барномарезй дар намуди барнома сохта шуда бошад, он гох барои сохиб шудан ба натичахо, кифоя аст, ки он ба кор дароварда шавад. Агар амсилаи компютерй бо ёрии ягон замима (маса- лан, чадвали элекгронй) мавриди тахкик карор гирифта бошад, он гох батанзиморй, чустучуи додахо, сохтани диаграмма, график ё амали ди- гар аз тарафи худи замима ба таври худкор анчом дода мешавад.

Мархдлаи панчум аз тахлили натичахои хосилшуда ва гакмили амсилаи тахкикотй иборат аст. Дар мавриди тафовут доштани натичахои компютерии амсилаи иттилоотии тахкикотй аз киматхои дар асл чен кар- дашудаи параметрхои объектхои вокей, хулоса баровардан мумкин аст, ки дар мархалахои каблии тархрезй ба сахв, галат ё ноаникй рох дода шудааст. Масалан, дар мархалаи сохтани амсилаи сифатии тавсифй аз эхтимол дур нест, ки мухимтарин хосиятхои объектхо нодуруст инти- хоб шуда бошанд ва ё дар мархалаи шаклсозии амсила хангоми навиш- ти ифодахои формулавй чунин камбудихо рох ёфта бошанд ва гайра. Дар чунин мавридхо зарур аст, ки амсила тасхех ва такмил дода ша­вад. Ин раванд метавонад хеле тулонй бошад. Раванди мушаххассозй ва ислохкунии амсила то замоне такрор ёфта метавонад, ки агар дар тахлили натичахо мувофикати онхо бо киматхои параметрхои объекти омузишй таъмин нашуда бошад.

64

Page 58: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тадцици амсилах^ои геоиттилоотй. Тархрезии геоиттилоотй ба офариниши харитахои электронии бисёркабата асоснок карда шудааст. Дар кабати пойгохии онх,о географиям сарзамини муайян тасвир ёфта, хдр як кабати бокимонда яке аз чанбах,ои вазъии он сарзаминро ифода менамояд. Аз ин ру, ин гуна харитахоро харитах,ои географии электронй низ ном мебаранд. Дар харитахои географй кабатвди гуногуни объектх,о- давлатх,о, шахрхо, рохдо, майдонхои хдвой ва гайраро нишон додан мумкин аст.

Махсусан, дар замони мо, тавас- сути Интернет дастрасй ба харитах^ои географии интерактивии чах,он, кано- ру кисмх^ои гуногуни олам, давлатх^о ва шахрхои бузургу хурд хеле маъмул ва осон гаштааст. Ин гуна харитах,о ода- тан бо истифодаи графики векторй сох- та мешаванд ва аз хдмин сабаб хам ба корбар имконияти интихоби микёсгирии дилхохро мухайё сохта метавонанд. Аз- баски ин харитахо бо пойгох,и додах,о алокаманд гардонида шудаанд, бино- бар он, оид ба х,ар як объекте, ки даронх,о тасвир ёфтааст, иттилооти заруриро ба таври фаврй дастрас кар­дан мумкин аст.

< 1 ь>«9* ■ саг

* V л

0 * .3 Ц» • Ор*«ц»*

Масалан, аз руйхати кушодашавандаи сервери картографй аввал ха- ритаи заруриро интихоб карда, баъд намунаи инъикоси онро, аз кабили таксимоти сиёсй-маъмурй, нуфуси ахдлй, наклиёт ва гайра руйи кор

65

Page 59: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

txtOtr.Text = Not blnP txtOr.Text = blnA Or blnB txtS.Text = blnS End Sub

3. Бо дохилкунии к;иматх,ои манти^ии аргументх,о ва пахш карда- ни тугмаи Гузариш ва сумма лоихдро ба кор медарорем. Дар натича, аз майдощои матнй ки- матх^ои мантикии баро- мадгохдои нузъх,ои ман- тикй хорич мегарданд.

Саволхо:Раванди тархрезй ва тахдики компютерии амсилахоро ба чанд мархала таксим мекунанд? Онхоро номбар ва маънидод карда метавонед?Дар кадом мавридх^о баъзе мархалах,ои сохтан ва тахкики амсиларо пар- тофтан мумкин аст? Якчанд мисоли амсилахоеро оред, ки онхо дар раван­ди таълим сохта мешаванд.Аз амсилахои геоиттилоотй кадом вакт истифода бурдан мумкин аст? Аз амсилахои тачхизоти мантикии компютер чй?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Тавассути Интернет аз харитаи интерактивй минтакаи худро ёбед ва дар бораи он иттилооти иловагй дастрас намоед.Бо ёрии чадвали электронии MS Excel амсилаи компютерии геоиттилоотие созед, ки он дар бораи шумораи ахолии мамлакатхои Осиёи Марказй маъ- лумоти омориро инъикос намояд. Барой ин, хангоми насби дастаи Microsoft Office дар компютер, бояд барномаи Microsoft Data Мар низ дастрас шуда бошад. Пай дар пай амалх,ои зеринро ичро мекунем:дар чадвали электронии MS Excel парвандаи mapstats.xls-po мекушоем, ки он дар раванди насби Microsoft Office, дар диск сабт карда мешавад. Дар вараки кории чадвали электронй пойгохи додах^ои шумораи ахолии мамлакатхои чахон пайдо мешавад;хангоми пахши тугмаи «Харита» лавхаи робитавии «Якчанд харита па- дидор шуд» руйи кор меояд, ки бо ёрии он харитаи заруриро, масалан, «Харитаи чахон»-ро интихоб кардан мумкин аст;барои аз харита хорич намудани маълумоти оморй, аз имкониятхои бан- ди Додахои (Данные) равзанаи MS Excel истифода бурдан лозим аст. Дар вараки чадвали электронй он сутунхоеро чудо мекунем, ки онхо номи давлатхо ва шумораи ахолии онхоро дар бар гирифтаанд. Харитаи сохташу- да дар вараки корй инъикос мегардад ва лавхаи робитавии «Оройишдихии харита» кушода мешавад. Маълумоти оморй дар харита метавонад бо тарзхои гуногун инъикос карда шавад. Форматхои «Пуркунии тобиши

1.

2 .

3.

1.2.

3.

Q. Нимсуммятор Ы#ИШГ

F “ ва.psr- i F “

■ F ~ва F ”

t Гузариш ва сумма ]|

68

Page 60: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Численность населения стран мира

Поиск авиабилетов

Прению мчс/оикст» «) * • »Ф*<а* имр> (йр* у&Ж*т 9и & т&>*» ямев рост *я** ¡ш- т£. 2аа пт- ¡жСгр**

1 *Л”Ш*3 Индуу

пзэдоооо11*7550000

»102*100023799ЮОО

193487000

1 5 5 5 Ш

1в44»ЮС158189000

1 4 1 Ш 0

итлоооо9*513000

т*шю

Т902000С

750*9000

725*1000

вштооо«7470000

итшдмадашбайка

ДшиамшеляааРдстВпииАсмд

И Выставка шштшш

ранг», «Пуркунии ранги» ва «Зичии нуктахо» имконият медиханд, ки танхо як катори додало инъикос карда шавад. Форматной «Диаграммаи му- даввар» ва «Гистограмма» бошанд, метавонанд якчанд каторгой додахоро инъикос намоянд;

^ аз лавхаи робитавии «Оройишдихии харита» формата «Пуркунии тоби- ши ранг»-ро интихоб менамоем. Дар ин формат киматхои шумораи ахолй бо фосилахо (интервалхо) чудо карда мешаванд ва хар мамлакате, ки шу­мораи ахолии он ба ин ё он фосила тааллук дорад, бо тобиши рангии мах- суси худ пур карда мешавад. Микдори фосилахо ва тарзи таксимкунй ба фосилахоро тагйир додан мумкин аст;

^ тугмаи «Пуркунии тобиши ранг»-ро пахш мекунем ва дар лав\аи ро­битавии пайдошудаи «Формат» микдори фосилахо (масалан, 5), тарзи таксимкунй ба фосилахо ва ранги пойгохиро ба кайд мегирем;

^ дар харитаи чахон хар як мамлакат бо яке аз панч тобиши ранги интихоб- шуда пур карда мешавад. Иттилоот дар бораи киматхои ададии фосилахо ва микдори мамлакатхое, ки ба хар як фосила ворид шудаанд, дар тавзехи харита оварда мешаванд.

4. Амсилаи компютерии нимсумматорро бо ёрии чадвалхои электронй созед.

1.2.5. Т А Д К Щ И АМСИЛАХ,ОИ ФИЗИКИ

Барой содатар гардонидани баёни мавзуъ, раванди сохтан ва тахкщи амсиларо дар мисоли мушаххаси харакати чисме, ки зери кунч, ба уфук партофта шудааст, дида мебароем.

Мазмуни гузориши масъала. Дар раванди мацщи теннис бозинга- рон аз худкорхое истифода мебаранд, ки онхо тубчаро ба мавкеи муай-

Page 61: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

яни майдончаи варзиш хдво дода метавонанд. Талаб карда мешавад, ки суръати худкор ва кимати кунчи хдводидй тавре мукаррар карда шавад, ки тубча парвозкунон ба нишонаи андозааш маълуми дар масофаи му- айян чойгиршуда ба хддаф расад.

Лмсилаи тавсифии сифатй. Дар ибтидо амсилаи тавсифии си- фатии раванди хдракати чисмро бо истифода аз объектно, мафх,умх,о ва конунх^ои физики месозем, яъне амсилаи идеалии хдракати объектро тар- тиб медих^ем. Мувофики шартвди дар гузориши масъала овардашуда, фарзиях^ои мухтасари асосии зеринро баён кардан мумкин аст:

• азбаски хдчми тубча нисбат ба хдчми Замин бених,оят хурд аст, бинобар он, тубчаро нуктаи моддй (материалй) х,исобидан мум­кин аст;

• азбаски бузургии баландии парвози тубча кам тагйир меёбад, бинобар он, шитоби озодафтии онро бузургии доимй (g=9,8 м/с2) ва хдракаташро аз руйи тири ОУ баробаршитоб х,исобидан мум­кин аст;азбаски суръати партофтани чисм бузургии хеле хурд аст, бино­бар он, муковимати хдворо сарфи назар карда, хдракати тубчаро аз руйи тири ОХ мунтазам х^исобидан мумкин аст.

Амсилаи зох^ирй. Барой шаклсозй кардани амсила аз формулах,ои маълуми курси физика оид ба *аракатх,ои мунтазам ва баробаршитоб ис­тифода мебарем. Барой суръати ибтидоии додашуда vQ ва кунчи хдводих,й а кимати координатх,ои дурии парвоз х ва баландй у аз вактро t бо ёрии формулах,ои зерин ифода кардан мумкин аст:

х = v0-cosat; у = v0'sina-t - g ‘t2/2.

Бигузор нишонаи баландиаш h аз худкор дар масофаи s чойгир шу- дааст. Аз формулаи якум t - вактро ба воситаи дигар бузургих,о ифода ме- кунем, ки он барои аз тарафи тубча рафъ намудани масофаи s лозим аст:

t = s/(v0'cosa).Цимати ёфташудаи ¿-ро дар формулаи дуюм барои у мегузорем ва

баландии тубча /-ро нисбат ба замин дар масофаи s меёбем:/ = S 'tg a - g'S2/(2-v02'Cos2a).

Акнун шарти ба нишон расидани тубчаро шаклсозй мекунем. Тубча вакте ба нишон мерасад, ки агар кимати баландии он / шарти (О <1 < h)-ро каноат кунад. Агар I < 0 бошад, он гох, ин маънои ба хадаф нарасидани тубча ва агар I > h бошад, маънои аз хадаф гузашта раф- тани тубчаро дорад.

Амсилаи компютерй. Бо ёрии забони барномарезии Visual Basic ам­силаи зох,ириро ба амсилаи компютерй табдил медих,ем:

1. Барои дохилкунии киматх^ои суръати ибтидой, кунчи хдводихда тубча, масофаи парвоз то нишона ва баландии нишона дар шакл (фор­ма) - чор майдони матнй, барои хоричкунии кимати баландии тубча дар

70

Page 62: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

масофаи додашуда - ду майдони матнй ва дойр ба натичаи хаводихй - як маълумотномаи матниро чойгир мекунем.

2. Барой ишоратсозии майдонхо ва вохидхои ченкунй дар шакл нишонахо мегузорем.

3. Дар шакл чойгир намудани як тугмаро ба накша гирифта, барои он маросими руйдодеро месозем, ки он ба тагйирёбандахои дар майдонхои матнй дохилкардашуда бахшидани киматхоро таъмин, баландии тубчаро барои масофаи додашуда хисоб ва натичахои хосилшударо бо ёрии тархи (конструксияи) интихобии навъи Select Case хорич намояд:

Const G As Single = 9.81 Const Pi As Single = 3.14 Dim VO, A, S, L As Double Private Sub CmdCalc_Click()‘Дохилкунии киматхои аввала:VO = Val(InputBox(«K^HMaTH VO-po дохил кунед»))A = Val(InputBox(«I^iMaTH A-po дохил кунед»))S = Val(InputBox(«KnMaTO S-po дохил кунед»))H = Val(InputBox(«K^HMaTO H-po дохил кунед»))textVO.Text = Str(VO)text A. Text = Str(A)textS.Text = Str(S)textH.Text = Str(H)‘Шартхои ба нишон расидан ё нарасидан:L = S*Tan(A*Pi/180) - (G*SA2)/(2*V0A2*Cos(A*Pi/180)A2) txtL.Text = L Select Case L Case Is < 0txtM.Text = ‘Ъа хадаф нарасид»Case Is > H txtM.Text = ссАз хадаф гузашта рафт»Case ElsetxtM.Text = “Ба хадаф расид»End Select End SubБарои муоинашаванда гардонидани амсилаи зохирй хати (траекто-

рияи) парвози чисмро месозем, яъне графики вобастагии баландии тубча аз сатхи заминро нисбат ба дури и парвоз тартиб медихем. Графикро бо тирхои координат мучаххаз гардонида, мавкеи чойгиршавии нишонаро муайян мекунем.

Cj Forml

Vo р 8

LX

А р 4

S ро

| j X ДВОДИ V I ||Ба \аоаф нарасид

71

Page 63: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

4. Дар шакл майдони графикие чойгир мекунем, ки дар он раванди сохтани хати парвоз амалй карда мешавад. Ба рамзи барномавй мароси- ми руйдодро илова менамоем:

‘Сохтани график For Т = 0 То 10 Step 0.1 Y = V0*Sin(A*Pi/180)*T - G*T*T/2 Х = V0*Cos(A*Pi/180)*T picl.Scale (0, 15) - (S +5, -5) picl.PSet (X, Y)Next T ‘Тири Xpicl.Line (0, 0) - (50, 0)For I = 0 To 50 Step 5 picl.PSet (I, 0) picl.Print I Next I ‘Тири Ypicl.Line (0, -5) - (0, 15)For I = -5 To 15 Step 5 picl.PSet (0, I) picl.Print I Next I ‘Нишонаpicl.Line (S, 0) - (S, H)Озмойиши компютерй. 1^иматвди ихтиёрии суръати ибтидой ва

кунчи хдводих,ии тубчаро дохил мекунем ва мебинем, ки тубча ба ни­шона х,еч расида наметавонад. Баъд, кимати яке аз параметрх,о, масалан, кунчи хдводихлро иваз намуда, тирпарронии нишонаёбй (озмойишй) ме- гузаронем. Барой ин бехдар он аст, ки аз услуби маъмулии туппарронй (артиллерй) - «хадафро ба чангак гирифтан» истифода барем. Дар ин услуб тарзи самарабахши «таксимкунии порча ба ду хиссаи баробар» татбик карда мешавад. Яъне аввал кунчеро меёбанд, ки тах,ти он тубча аз нишона гузашта меравад. Баъд аз он кунчеро меёбанд, ки тахди он тубча то девори нишона рафта намерасад. Сонй, кимати миёнаи кунчх,оро, ки чангак (вилка)-ро ташкил медихднд, хисоб карда, мебинанд, ки тубча ба кадом мавкеъ меафтад. Агар вай ба девори нишона расад, он гох, мас- ъала хдлли худро ёфтагй х,исобида мешавад, вагарна, чангаки навбатй сохта мешавад ва ин раванд то расидани чисм ба хддаф идома меёбад.

5. Лоихдро ба кор дароварда, кимати суръати ибтидой, кунчи хдра- кат, масофа то нишона ва баландии онро дохил мекунем ва тугмаи «Х,аводихй»-ро пахш менамоем. Дар майдонх,ои матнй натичавд ва дар майдони графикй хати хдракати чисм намудор мешаванд. ^имати суръ­ати ибтидой ва кунчи хдводих,иро ончунон интихоб мекунем, ки онх,о

72

Page 64: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ба нишона расидани тубчаро таъмин 'п Ы«®»И1Шнамоянд.

Та холили иатицах^о ва тасх;ех;и амсила. Лоихдро тавре навсозй мена- моем, ки дар заминаи сах,е*ии додашу- да, барои хдр як кимати суръати парвоз кимати диапазони кунчхо х,осил шавад, ки вай ба нишон расидани тубчаро таъ­мин намояд.

6. Аз шакл (форма) майдонх,ои матнии дохилкунии кимати кунч, хо- ричкунии натичахо ва майдони графи- киро хдзф намуда, майдонх,ои нави до­хилкунии сахех,ии муайянкунандаи диапазони кунчхо ва хоричкунии к;иматх,оро аз ин диапазон чойгир мекунем.

7. Татйиротро ба рамзи барномавии маросими руйдод ворид месозем: Private Sub CmdCalc_Click()‘Дохилкунии киматх,ои аввала:VO = Val (txtVO.Text)S = Val (txtS.Text)H = Val (txtH.Text)P = Val (txtP.Text) txtAl.Text = “«For A = 0 To 90 Step PсШартх,ои ба нишон расидан ё нарасидан:L = S*Tan(A*Pi/180) - (G*SA2)/(2*V0A2*Cos(A*Pi/180)A2)If 0 < L And L < Н Then txtAl.Text = txtAl.Text + Str(A)End If Next A End Sub8. Лоихдро ба кор меда-

рорем ва киматх,ои суръат, ма- софаи парвоз то нишона, ба- ландии нишона ва инчунин са\ех,ии муайянкунандаи диа­пазони кунчх,оро ба шакл до- хил мекунем.

Тахлил ва тахдики амалади амсила аз он дарак медихднд, ки натичаи гайриодй хосил шудааст: ду диапазони бузургии кунчх,о - аз 33 то 36 ва аз 56 то 57 дарача мавчуд будаанд, ки ба нишона расидани тубчаро таъ­мин карда метавонистаанд.

73

& Х,а водили и цисм

Салелй

33 34 35 36 56 57

Page 65: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Лмсилаи компютерй дар цадвал^ои электроны. Акнун ба мархдлаи сеюми сохтан ва таадики амсилаи хдракати чисме, ки зери кунч ба уфук хдво дода шудааст, бармегардем. Бо ёрии чадвали электронии Excel ам­силаи зох,ириро ба амсилаи компютерй табдил меди^ем.

Дар чадвал катакх,ои муайянро барои дохилкунии суръати ибтидой vQ ва кунчи ^аводи^й а чудо менамоем ва мувофики формулами x=v()-cosa’t ва y=v0'sina-t-g't2/2 кимати координатной дурии парвози чисм х ва балан- дии нишона у -ро барои кимат^ои муайяни вакт t аз интервали додашуда \исоб мекунем. Барои аз чена- Г 2 А 1 в 1 с 1

1 Vo 1 8 ,0 м /с о н2 а 3 5 ,0 д ар ац а34 f E x=v о cosa-t[v y = v Q sina t-g t 2/ 2 р5 0 ,0 0 ,0 0 ,06 0 ,2 2 ,9 1 ,97 0 ,4 5 ,9 3 ,38 0 ,6 8 ,8 4 ,49 0 ,8 1 1 ,8 5 ,110 1 1 4 ,7 5 ,411 1 ,2 1 7 ,7 5 ,312 1 ,4 2 0 ,6 4 ,913 1 ,6 2 3 ,6 4 ,014 1 ,8 2 6 ,5 2 ,715 2 ,0 2 9 ,5 1 ,016 2 ,2 3 2 ,4 1 ,017 2 ,4 3 5 ,4 -3 ,418 2 ,6 3 8 ,3 -6 ,3

ки дарачавй ба радианй табдил додани кимати кунчх,о аз функ- сияи Радиан^о (Радианы) ис- тифода мебарем.

1. Барои дохилкунии ки- мати суръати ибтидой ката- ки В1 ва дохилкунии кимати кунчи хдводих,й катаки В2-ро истифода мебарем.

2. Дар катак^ои А5:А18 Киматх,ои вактро бо фосилаи0,2 сония дохил мекунем.

3. Дар катакх,ои В5 ва С5 мувофикан формулах,ои зерин- ро дохил мекунем:

=$В$ 1 *С08(РАДИАНЫ($В$2))*А5=$В$ 1 *8Ш(РАДИАНЫ($В$2))*А5-4,9*А5 * А54. Формулавдро мувофикан ба катакх,ои В6:В18 ва С6:С18 нусха-

бардорй менамоем.Бо рох,и сохтани графики вобастагии координата у аз координати х,

яъне хати хдракати чисм, амсиларо муоинашаванда мегардонем.5 Диаграммаи навъи График-ро месозем, ки дар он ба сифати ка­

тегория диапазони катакх,ои В6:В18 ва ба сифати киматхо - диапазони катаквди С6:С18 истифода бурда мешаванд.

8,0

Page 66: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тахщици амсила. Бо амсилаи компютерй тадкикот гузаронида, бо сахехии додашудаи 0,1° чунон диапазони тагйирёбии кунчи парвозро му- айян мекунем, ки вай ба нишона расидани чисмро таъмин карда таво- над. Тубча аз нишона дар масофаи 30 м чойгир буда, баландии нишона 1 м ва суръати ибтидоии чисм 18 м/сон-ро ташкил медихад. Аз усули Баргузини (хоста гирифтани) параметр истифода мебарем.

6. Барой кимати катакхо сахехии дахякй (як аломат пас аз вергул) мукаррар мекунем.

7. Ба катакхои В21, В22 ва В23 муво- фикан киматхои масофа то нишона 8=30м, суръати ибтидоии тубча у0= 18м/сон, кунчи парвози тубча а=35° ва дар катаки В25 бо- шад, формулаи хисобкунии баландии туб аз сатхи заминро барои шартхои аввалаи додашуда дохи л мекунем:

НВ21*ТА1М(РАДИАНЬ1(В23)Н9,81*В21А2)/ (2*В22А2*С08(РАДИАНЫ(В23))А2).Барои шартхои аввалаи додашуда кунчхоеро муайян мекунем, ки онхо

ба нишон расидани чисмро дар баландихои 0 ва 1 м таъмин менамояд.8. Катаки В25-ро кайд (чудо) г

21 3 0 ,0

22 \/0= 18 ,0

23 а= 3 5 ,0 ,

24

25 1 = ° > 7 1

Подбор параметра 11.

Установить в ячейке:

Значение:

В25

Изменяя значение ячейки: 58523

ОК Отмена

менамоем ва фармони Д одахо► Кор бо додахо^Тахлили “чй м еш ав ад , агар » ► Б аргузи ­ни параметр (Данные►Работа с данными ►Анализ «что если»► Подбор парметра)-ро дохил мекунем. Дар майдончаи Кимат (Значение)-и равзанаи робитавиипайдошудаи Баргузини параметр (Падбор параметра) кимати аз хама хурдтарини баландии нишонрас, яъне 0-ро дохил мекунем. Дар май­дончаи Катаки киматаш ивазшаванда (Изменяя значение ячейки) бо- шад, сурогаи катакеро нишон медихем, ки вай кимати кунчро дар бар гирифтааст. Дар мавриди мо ин катаки $В$23 мебошад.

9. Дар катаки В23 адади 32,6 пайдо мешавад. Акнун раванди бар­гузини параметрро барои кимати аз хама калонтарини баландии нишон­рас, яъне 1 такрор менамоем. Дар натича, дар катаки В23 адади 36,1 пайдо мешавад.

Х,амин тарик, тадкики амсилаи компютерй бо ёрии чадвали электронй далели он аст, ки диапазони киматхои кунчи парвози нишонрас - [32,6; 36,1] мебошад. К^иматхои ин диапазон ба хадаф расидани тубчаро бо

75

Page 67: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

S= 30,0 м

Vq= 18,0 м/сон

a= 36 Д да рана

L= 1,0 м

суръати 18 м/сон ба нишонаи баландиаш якметра, ки аз тубча дар масо- фаи 30 м дурй чойгир шудааст, таъмин менамояд.

Агар пайдарпайии амалиёти муайянкунии диапазони кунчдоро барои кимати аввалаи 55° такрор намоем, он гох, киматх,ои худудии нави кунч^о, яъне 55,8° ва 57,4°-ро х,осил менамоем. Бо назардошти сах,ех,ии ^исоббарорй, додаади *ар ду диапазони кунч^о низ натичах^ои ^осилкардаи амсилаи компютерии бо ёрии забони барномарезии Visual Basic сохташударо тасдик; менамоянд.

Саволхо:Оё шумо масъалаи раванди сохтан ва тахкики амсилаи парвози туби зери кунч ба уфук партофташударо аз нав гузошта метавонед?Дар мавзуъ амсиласозии раванди парвози туб ба чанд мархала таксим кар­да шудааст? Ба фикри шумо кадом мархала аз хама мухимтар аст? Анде- шаи худро асоснок кунед.Амсилаи компютерии дар мавзуъ овардашударо бо ёрии дигар забони барномарезй тархрезй карда метавонед? Агар ха, пас ичро кунед. Зарурати истифодаи чадвали электронии Excel дар табдилдихии амсилаи зохирии масъалаи мазкур ба амсилаи компютерй аз чй иборат аст?Боз кадом масъалахои чолиби физикиро амсиласозй кардан мумкин аст?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Амсилаи компютерии тавассути забони барномарезии Visual Basic сохта­шударо дар синфхонаи компютерй ичро кунед.Ин амалро бо истифода аз чадвали электронии Excel такрор намоед. Бо ам­силаи компютерй озмойишхои нав гузаронед ва тахкикоти худро шарх дихед. Чисм аз баландии муайян ба таври амудй ба боло хаво дода шудааст. Ам­силаи компютерие созед, ки вай пас аз чанд муддат ба сатхи замин афто- дани чисмро муайян намояд.

1.2.6. Т А Д К Щ И АМСИЛАХОИ РИЁЗЙ

Тархрезии риёзй. Тахдащи амсила^ои риёзй (математикй) аз тасви- ри амсилаи шаклй бо истифода аз яке аз забонх^ои зох,ирии сохди муай- яни риёзиёт - алгебра, мантики риёзй, геометрия ва гайра огоз меёбад.

ф1.

2.

3.

4.

5.

1.2.

3.

4.

21 S= 30,0 м22

..... ...........Vo= 18,0 м/сон

23'

а= 32,6 дарача24

25 1= 0,0 м

76

Page 68: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар забони алгебра амсила^ои шаклй бо ёрии муодилавд тасвир кар­да (навишта) мешаванд. Ёфтани хдлли аники ин муодилаад ба чустучуи ифодадои табдилотии баробаркувваи алгебравй оварда мерасонанд, ки дар ои\о бузурги^ои тагйирёбанда ба воситаи формулах,о ифода карда шудаанд. Одатан ёфтани хдлли аник танх,о барои баъзе муодилах,ои навъи муайян, аз кабили муодилах,ои хаттй, мураббай (квадрата), тригонометрй ва гайра муяссар мегардад. Барои кисми дигари муодилах,о бошад, зарур аст, ки аз усугщои такрибии ёфтани хдл бо я гон сах,е*ии додашуда, ма- салан усулх,ои графикй, ададй ва гайра истифода бурда шавад.

Усули графикй. Сохтани графики функсияад имконият медихдд, ки хдлли такрибии аввалаи (носадех,, дагал) муодилах,о ёфта шавад.

Бигузор барои муодилаи намуди f(x) = 0, ки f(x) - ягон функсияи бефосила аст, хдлли аники алгебравй вучуд надошта бошад. Дар систе- маи координат графики функсияи мазкурро месозем. Решай (ё решавди) муодила нуктаи (ё нуктах,ои) буриши графики функсия бо тири абсис- са - ОХ мебошад.

□ М исоли 1: Решай муодилаи x * -c o s x = 0 -ро, ки хдлли аники алгебравй надорад, бо усули графикй меёбем. Тавре дида мешавад, амсилаи шаклй ба воситаи муодила дода шудааст. Барои ёфтани решай муодила дар за­бони барномарезии Visual Basic амсилаи компютерй тартиб медих,ем.

J1 oux.au «\алли такрибии муодила».1. Дар кисми графиксозии рамзи бар-

номавии лоихди «Хдлли такрибии муоди­ла» сатри зеринро ворид мекунем: picGraph.PSet (sngX, sngXA3-cos (sngX))

Азбаски графики функсияи f(x)=x3- -cosx тири ОХ-ро хдмагй як маротиба ме- бурад, пас муодилаи x3-cosx=0 як реша до- рад. Аз руйи график такрибан муайян кар­дан мумкин аст, ки х ~ 0,8 аст.

Усули ададии тацсимкунии порча ба ду х;исса. Барои хдлли муоди- лах,о аз руйи сах,ех,ии додашуда, усулх^ои ададии пай дар пай наздикшавй (итератсионй) ба хдлро, ки дар риёзиёти \исоббарорй кор карда баро- мада шудаанд, татбик кардан мумкин аст. Агар мо порчаеро донем, ки дар он решай муодила вучуд дошта бошад ва дар каноради он функ­сия киматх,ои аломатдояшон мукобилро кабул намояд, он гох, аз усу­ли такрибии таксимкунии порча ба ду х,иссаи баробар истифода бурда, кадам ба кадам ба хдлли муодила наздик шудан мумкин аст.

Мудтавои ин усул аз он иборат аст, ки дар ибтидо сах,ех,ии чустани хдл ва порчаи аввалаи [А\ В], ки дар он решай муодила чойгир шуда­аст, интихоб карда мешаванд ва баъд порчаи аввала ба порчаи сахех^ии додашуда пай дар пай наздик карда мешавад. Яъне порчаи аввала ва

Дis 1 л г 7'

11

Page 69: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

порчахои навбатии хосилшуда тавассути нуктаи С=(А+В)/2 пай дар пай ба ду хиссаи баробар таксим карда мешаванд ва он нимаи порча - [А; С] ё [С; В], ки дар он реша вучуд надорад, партофта мешавад.

Интихоби нимаи зарурии порча ба он асоснок карда мешавад, ки дар канорхои он аломати киматхои функсия мукобили хдмдигар хает ё на. Дар натича, хамон нимае интихоб карда мешавад, ки дар он носили зарби киматхои канории функсия манфй бошад, яъне графики функсия тири абсиссаро бурад. Раванд то он вакте давом меёбад, ки агар даро- зии порча аз дучанди сахехии додашуда хурд нагардад. Бузургии ба ду хиссаи баробар таксим кардашудаи порчаи мазкур ба кимати решай му- одила бо сахехии додашуда, яъне х=(А+В)/2, баробар аст.

2. Дар шакл (форма) барои дохилкунии киматхои ададии канорхои порчаи А ва В ду майдони матнй, барои дохилкунии кимати сахехии хисоббарорй як майдон ва барои хоричкунии кимати решай муодила низ як майдонро ба накша мегирем.

3. Дар шакл сохтани як тугмаро ба накша мегирем ва ба он маро- сими руйдоди хисобкунии решай муодиларо вобаста менамоем. Руйдод бояд бо ёрии усули таксимкунии порча ба ду хиссаи баробар амалй гар- донида шавад.

Private Sub cmdNum_Click () e dblA = Val (txtA.Text) dblB = Val (txtB.Text) dblE '= Val (txtE.Text)DodblC = (dblA + dblB)/2 if (dblAA3-Cos (dblA))*(dblCA3-Cos (dblC))<0 ThendblB = dblC End ifLoop While (dblB - dblA)/2>dblE txtX.Text = (dblA + dblB) / 2 End Sub4. Аз графики функсия дида мешавад, ки решай муодила дар порчаи

[0,5; 1] чойгир аст. Дар майдонхои матнии шакл киматхои канорхои пор­ча, яъне 0,5 ва 1 ва инчунин сахехии хисоббарорй, масалан, 0,00001-ро дохил мекунем. Дар натича, дар майдони матнй кимати реша бо сахехии додашуда, яъне х = 0,86547 хорич карда мешавад.

Амсила%ои эх;тимолй. Ин навъи амсилано ба гузаронидани силси- лаи калони озмойишхо бо параметрхои тасодуфй асоснок карда меша­ванд ва сахехии натичахои хосилшаванда аз мивдори тачрибахои гуза- ронидашуда вобаста мебошад.

1 / 1

/ I■i 1.5 -1 Ú.5 fl О б / i 1,5 i

78

Page 70: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Барой дарки мохияти амсиласозии эхтимолй, мисолеро дида ме- бароем, ки он ба дисобкунии такрибии масохдти шаклх,ои (фигурах,ои) геометрй бо ёрии усули Монте-Карло бахшида шудааст.

Лмсилаи сифатии усули Монте-Карло. Дар ибтидо амсилаи сифа- тии эхтимолии ин усулро тартиб медихем:

шакли геометрии додашударо пурра дар дохили мураббаъ (ква­драт) чойгир мекунем;бо тарзи тасодуфй нуктаадро ба дохили ин мураббаъ меафка- нем, яъне бо ёрии хосилкунандаи (генератори) ададх,ои тасодуфй координатхои нукта^оро дар дохили мураббаъ таъйин менамоем;

• хисоб мекунем, ки нисбати микдори нуктахои ба дохили шакл афтида бар микдори умумии нуктах,ои дохили мураббаъ, такрибан ба нисбати масохдти шакл бар масохдти мураббаъ баробар аст. Х,ар кадар микдори нуктах,о зиёдтар бошанд, хамон кадар ин нисбат сах,ех,тар мегардад.

Амсилаи зох^ирй. Барой х,исобкунии масохати давраи радиусаш R, ки марказаш бо ибтидои координат мувофик меояд, амсилаи зох,ирй ме- созем. Давра ба даруни мураббаи тарафаш 2R ва масохаташ 4R2 каши- да шудааст.

Бигузор N - микдори нуктах,оеро ташкил ди\ад, ки онх,о ба тав­ри тасодуфй дар дохили мураббаъ хосил мешаванд. Интихоби тасоду- фии координатхои нуктахо, ки ба дохили мураббаъ меафтанд (N нукта), бояд тавре гузаронида шавад, ки координатхои нуктахо - х вау шартхои - R < x < R B a - R < y < R каноат кунонанд.

Бигузор М - микдори нуктахоеро ифода намояд, ки онвд бояд ба дохили давра афтанд, яъне координатхои онхо шарти х2 + у2 < R2 -ро каноат кунанд. Пас, масохати давраро бо ёрии формулаи S = 4R2-M/N хисоб кардан мумкин аст.

А мсилаи компютерй. Дар забони барномарезии Visual Basic лоихди амсилаи компютерии муайянкунии масохати давраро бо ёрии усули Монте-Карло месозем:

1. Дар шакл майдони графикиеро ба х,исоб мегирем, ки дар он бояд раванди тасодуфии х,осилшавии нуктахо инъикос гардад ва инчунин дар он мураббаъ, давра ва тирхои координат чойгир карда шаванд.

2. Дар шакл ду майдони матнй - барои дохилкунии кимати радиу- си давра ва микдори нуктахои хосилшаванда ва хдмчунин як майдонро барои хоричкунии кимати масохати давра ба хисоб мегирем.

3. Дар шакл як тугма месозем ва барои он маросими руйдодеро ба накша мегирем, ки он бояд дохилкунии кимати радиуси давраро ба тагйирёбандаи R, дохилкунии микдори нуктахои досилшавандаро ба тагйирёбандаи N, раванди хосилшавии нуктахои тасодуфй, яъне микдори

79

Page 71: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

;

щ

* 1 >:t

нуктаади ба дохили давра афтандаро ба тагйирёбандаи М ва х,исобкунию хоринкунии кимати масохдти давраро дар майдони матнй таъмин намояд:

Dim dblX, dblY As Double, I, N, M, R As Long, S As Double Private Sub cmdl_Click()M = 0 picl.Cls‘Дохилкунии киматвд:R = Val (txtR)N = Val (txtN)piel.Scale (-(R + 1), R + 1) - (R + 1, -(R + 1)) piel.Line (-R, R) - (R, -R)„ В piel.Circle (0, 0), R ‘Хрсилкунии нуктах,о:For I = 1 To N dblX = 2 * R * Rnd - R dblY = 2 * R * Rnd - R picl.PSet (dblX, dblY)If dblX A 2 + dblY A 2 <= R Then M = M + 1 Next I6Х,исобкунии масохдт: txtS.Text = 4 * R A2 * ( M / N )‘Тири Xpiel.Line (-(R + 1), 0) - (R + 1,0)For I = -(R + 1) To R + 1 picl.PSet (I, 0) pic 1.Print I Next I

Усули Монте-Карло 1 <=» i

80

Page 72: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

‘Тири Ypiel.Line (O, -(R + 1 ))- (0 , R + 1)For I = -(R + 1) То R + 1picl.PSet (0, I)p iel.Print INext IEnd Sub4. Кимати радиуси давра ва мивдори нуктах,ои х,осилшавандаро до-

хил мекунем. Пас аз пахши тугмаи Огоз дар майдони графики раванди х,осилшавии нуктах^ои тасодуфй тасвир меёбанд ва дар майдони матнй бошад, кимати масохдти давра хорич карда мешавад.

Тадцици амсила. Формулаи геометрие мавчуд аст, ки бо ёрии он масохдти давраро дисоб кардан душ вор нест: S = izR2. Агар дар раван­ди тахдики амсила ба сифати кимати радиуси давра адади 1 кабул кар­да шавад, он гох, кимати ададии масохдти давра ба адади к баробар ме­шавад. Хдмин тарик, бо ёрии усули Монте-Карло кимати адади 7г-ро бо сах,ех,ии зарурии дилхох муайян кардан мумкин аст (хднгоми зиёдку- нии мивдори ададх,ои х,осилшаванда мушохдда кардан мумкин аст, ки чй тавр хдмон кадар зиёдтар кимати масохдти давра ба кимати адади п наздиктар мешавад).

Саволхо:Тахдики амсила\ои риёзй аз тасвири кадом намуди амсилах.0 огоз меёбад? Хднгоми тасвиркунии амсилахои шаклй бештар аз кадом забон^ои зохирии риёзиёт истифода мебаранд?Фарки асосии тархрезии риёзй аз тархрезии физикй дар чист?Оё хдмеша хдлли аники муодилахоро ёфтан мумкин аст? Агар на, пас аз кадом усулхо истифода бурдан мумкин аст?Усули графикй чй гуна усул аст? Fояи онро шар* дихед.Дар кадом мавридхо аз усули такрибии таксимкунии порча ба ду хиссаи баробар истифода бурдан созгортар аст? Гояи онро медонед?Амсилаи эхтимолй чист? Мо\ияти усули Монте-Карло аз чй иборат аст? Барой чй хднгоми х,исоббарори*ои риёзй аз комшотер бештар истифода мебаранд?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Амсилаи зох,ирии дар мавзуъ овардашударо, ки ба х,исобкунии масохдти давраи радиусаш R-и марказаш бо ибтидои координат мувофикоянда бах- шида шудааст, бо тарзи геометрй тасвир кунед.Халли такрибии муодилаи x3-cosx=0-ро бо истифода аз амсилаи компютерй дар чадвали электронй ёбед.Бо ёрии усули Монте-Карло масохдти секунчаеро ёбед, ки координатхои куллахои он ба (-1, 0); (0, 1) ва (1, 0) баробар бошад.

Ф1.2.

3.4.

5.6.

7.8.

3.

4.

81

Page 73: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

5.2.7. Т А Д Ц Щ И АМ СИ ЛА^О И БИОЛОГИ

Дар биология хднгоми тахдики рушд ва инкишофи системах,ои биологи, одатан, бо барисобгирии омилх,ои мухталиф, амсилахои ди- намикии тагйирёбии мивдори популятсияи мавчудоти гуногуни зин- да, аз кабили бактериях^, мох,и\о, хдйвонот, наботот ва гайра сохта ме- шаванд. Таъсири байнихдмдигарии популятсиях,о дар амсиланои навъи «даранда-сайд» омухта мешаванд.

Амсилаи зох;ирй. Омузиши динамикаи мивдори популятсияхоро, албатта, аз амсилаи одитарини «афзойиши номщдуд» шуруъ мекунем, ки дар он мивдори популятсия хдр сол аз руйи фоизи муайян зиёд ме- шавад. Амсилаи риёзии ин равандро бо ёрии формулаи рекуррентии хп+1 = а*хп ифода кардан мумкин аст, ки он ба воситаи коэффитсиенти афзойиш а мивдори популятсияи соли ояндаро бо мивдори популятси­яи соли чорй алокаманд мегардонад. Масалан, агар афзойиши солонаи популятсия 5% бошад, он го* а = 1,05 аст.

Дар амсилах,ои «афзойиши маудудкардашуда» бошад, таъсири бар- зиёдатии мивдори бошандагон ба хисоб гирифта мешавад, ки он асосан бо норасоии гизо, фазо, авчгирии беморихо ва гайра алокаманд мебо- шад. Ин омилх,о афзойиши популятсияро нангоми зиёдшавии мивдори бошандагон суст мегардонанд. Бузургии нав - коэффитсиенти барзиёда- тии мивдор Ъ-ро дохил мекунем, ки кимати он одатан аз кимати коэф­фитсиенти а хеле хурд (Ь«а) аст. Дар ин сурат коэффитсиенти афзойиши мивдори солона ба а-Ь-хп баробар шуда, формула намуди зеринро меги- рад: хп+1 = (а - b-xj-хп.

Дар амсилах,ои «афзойиши бо таъсири шикор маудудкардашуда» бошад, ба мивдори популятсияи хдйвонх,о ва мох,ии шикоршаванда чой доштани таъсири хиссаи шикору сайди солонаи онх,о ба хисоб гириф­та мешавад. Агар бузургии сайдкунии хдрсоларо ба воситаи с ишорат кунем, он го* формула намуди зеринро мегирад: xn+1 = (а - b-xj-xn - с.

Популятсиях,о, одатан, на аз хдмдигар чудо, балки дар хдмбастагй ва бо таъсири мутакобилаи байнихдмдигарй вучуд дошта метавонанд. Яке аз навъх,ои хеле мух,и ми чунин алокамандии байни популятсияро ин якчоя амал кардани даранда ва сайди он мебошад. Мисоли системаи «даранда-сайд», масалан, гург-харгуш, гулмохй-ширмох,й, укоб-муш ва гайра шуда метавонанд. Дар амсилаи «даранда-сайд» мивдори сайдх,о хп ва дарандах,о уп байни хдмдигар вобастаанд. Мивдори вохурии сайд- ро бо даранда, мутаносибан хдмчун х,осили зарби мивдори сайдхо ва дарандахо хисобидан мумкин аст. Коэффитсиенти / имконияти махв (халокаг)-и сайдро хангом и ру ба ру омадан бо даранда ифода мена- мояд. Дар ин маврид шумораи популятсияи сайд хар сол ба мивдори82

Page 74: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

бузургии / х пу п кам мешавад ва формулам х^исобкунии мивдори сайдвд намуди зеринро мегирад: хп+1 = (а - Ь-х¿-хп - с - f • хп • у п.

Х,ангоми вучуд надоштани сайд (масалан, бо сабаби набудани хурока), шумораи популятсияи дарандах,о кам мешавад, ки онро бо ёрии форму­лам рекуррентии уп+1 = <1 • уп тасвир кардан мумкин аст. Климата коэффит- сиент (I < 1 суръати камшавии популятсияи дарандаро ифода мекунад.

Зиёдшавии популятсияи дарандаро ба косили зарби микдори сайдх,о ва дарандаро мутаносиб х,исобидан мумкин аст. К^имати коэффитсиен- ти е бузургии афзойиши мивдори популятсияи дарандаро аз хдсоби шикори сайд ифода мекунад. Аз ин ру, дар ин маврид ^исобкунии мивдори дарандах,о аз руйи формулаи зерин амалй гардонида мешавад: У = (I ' У + е • х • у .^ п+1 * п п ^ п

Амсилаи компютерй. Тавассути чадвали электронй амсилаи ком- пютерй месозем ва бо ёрии он мивдори популятсиях^оро аз тарики амсилавди риёзии гуногун - «афзойиши номаудуд», «афзойиши маудуд- кардашуда», «афзойиши бо таъсири шикор ма^дудкардашуда» ва «даранда-сайд» мавриди тахдик карор медих^ем:

1. Дар катакх^ои В1 ва В6 киматх^ои аввалаи мивдори популятсияхои сайд ва дарандаро дохил ме- кунем. Дар катакх,ои В2:В5 кимати коэффитсиентх,оиа, Ь, с ва /-ро, ки ба тагйирёбии мивдори популят­сияи сайд таъсир мерасонанд, дохил менамоем. Дар катакх,ои В7 ва В8 кимати коэффитсиентх^ои с1 ва е-ро, ки ба тагйирёбии мивдори популятсияи да- ранда таъсир мерасонанд, дохил мекунем. Дар су- туни Э мивдори популятсияро мувофики амсилаи «афзойиши номаудуд», дар сутуни Е - мувофики амсилаи «афзойиши маудудкардашуда», дар суту­ни Р - мувофики амсилаи «афзойиши бо таъсири шикор мах,дудкардашуда» ва дар сутунх,ои в ва Н - «даранда-сайд» х,исоб мекунем.

2. Дар катаюцш 01, Е1, Р1 ва 01 кимати аввалаи мивдори популят­сияи сайд ва дар катаки Н1 кимати аввалаи мивдори популятсияи даран­даро дохил мекунем. Дар катаки 02 формулаи рекуррентии =$В$2*Э1 «афзойиши номаудуд»-ро дохил мекунем. Дар катаки Е2 формулаи рекур­рентии =($В$2-$В$3*Е1)*Е1 «афзойиши ма^дудкардашуда»-ро дохил ме­кунем. Дар катаки ¥2 формулаи рекуррентии =($В$2-$В$3*Н)*Р1-$В$4 «афзойиши бо таъсири шикор мщдудкардашуда»-ро дохил мекунем. Дар катаки в2 формулаи рекуррентии тагйирёбии мивдори сайдро до­хил мекунем: =($В$2-$В$3*01)*01-$В$4-$В$5*01*Н1. Дар катаки Н2

А в1 Х1= 1,502 а= 1,103 Ь= 0,034 с= 0,035 и 0,046 У1= 1,007 <1= 0,908 е= 0,05

мувофики амсилаи

83

Page 75: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

формулам рекуррентии тагйирёбии мивдори дарандаро дохил мекунем: =$B$7*H1+$B$8*G1*H1.

3. Формулах,ои дохили катакх,ои D2, Е2, F2, G2 ва Н2-ро бо ёрии усули лагжониш ба поён, ба нух, сатри оянда, яъне то катакрои D 11, El 1, F il, G il ва Н11 нусхабардорй мекунем. Бо ёрии циматх,ои катакрои сутунро бо динамикам тагйирёбии мивдори популятсиявди сайд ва да- ранда шинос мешавем. Баъд, баром муоинашаванда гардонидани амси- лаи компютерй, графики динамикаи тагйирёбии популятсиях,оро вобаста бо гузаштани вакт месозем.

4. Сутунх,ои додароро ба кайд гирифта, диаграммам навъи «Гра- фик»-ро месозем. Дар экрани компютер мутобики амсилах,ои «афзойиши номаудуд», «афзойиши махдудкардашуда», «афзойиши бо таъсири ши- кор махдудкардашуда» ва «даранда-сайд» графики динамикаи тагйирёбии популятсиявд намудор мешаванд.

Тащик^и амсила. Киматх,ои аввалаи мивдори популятсиях,о ва коэф- фитсиентх,оро иваз намуда, вобаста аз тагйирёбии вак;т, намунах,ои гу- ногуни динамикаи тагйирёбии кимати популятсиях,ои сайд ва даранда­ро х,осил намудан мумкин аст.

Саволхо:Фарки асосии амсилахои биологй аз физики дар чист? Аз риёзй чй? Барой омузиши динамикаи микдори (ё биомассаи) популятсияхо аз кадом намудхои амсилахои биологй истифода мебаранд?

3. Амсилах,ои «афзойиши махдудкардашуда» аз амсилахои «афзойиши номахдуд» чй бартарй доранд? Амсилахои «афзойиши бо таъсири шикор махдудкардашуда» чй?

4. Шумо системаи «даранда-сайд»-ро чй гуна тасаввур мекунед? Ягон мисо- ле оварда метавонед, ки он ба хдйси амсилаи «даранда-сайд» хизмат ку- над? Хусусияти асосии амсилаи мазкур аз чй иборат аст?

Page 76: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Амсилаи компютерии рушду нумуи популятсиях,оро мавриди тахдик карор

дода, бо истифода аз амсилаи «афзойиши номахдуд» муайян кунед, ки пас аз чанд сол мивдори популятсия дучанд мегардад.

3. Дар амсилаи «афзойиши бо таъсири шикор махдудкардашуда» вобаста аз киматхои додашудаи коэффитсиентх,ои а ва Ь кимати худудии бузургии шикори сайдро мукаррар кунед.

4. Бо ёрии омузгорони фанх^ои биология, риёзиёт ва технологияи иттилоотй амсилаи риёзии ягон системаи биологиро созед ва тарх,и барномавии онро аз компютер гузаронед.

1.2.8. Т А Д К Щ И АМ СИ ЛА^О И КИМИЁВЙ

Омузиши амсилах^ои кимиёвиро дар алокамандй бо системами экс­пертам ташхиси моддах,ои кимиёвй амалй мегардонем. Системахои экспер- тии касбй - барномах,ои зехние мебошанд, ки он\о дар заминаи донишх,ои мавчудаи сохди илми мушаххас метавонанд хулоса\ои мантикй пешнихдц намоянд. Хулосахои системах,ои экспертй дар хдлли масъала\ои ташхисй ба таври васеъ истифода бурда мешаванд. Ин системах,о кобилияти пурра иваз намудани мутахассис-ташхисгари (мумайиз, эксперт) сох^аро доранд.

Системах,ои экспертии касбй сохтори бених^оят мураккаб дошта, ода- тан, аз якчанд компонентно (чузъх.0 , модулвд) иборатанд:

механизми пешнихддкунии донишх.ои сохди илми мушаххас (пойгох,и донишх,о);

• механизми хулосабароривди мантикй - дар асоси донишх,ои аз пойгох^и донишх,о гирифташуда метавонад хулосах,ои мантикй барорад;механизми дастраскунии дониш аз эксперт. Ин механизм имко- ният медихдд, ки пойгох^и донишх.о пурра гардонида шавад ва рушд ёбад (модули дастрасй ба донишх^о); механизми тавзех,от ва шарху эзох,и хдлли ёфташуда (модули машваратй ва таъбирсозй);интерфейси робитавии навъи «системаи экспертй-корбар».

Амсилавди одитарини системами экспертй, масалан, системами экспертии таълимй, кобилияти хдл кардани масъалах,ои нисбатан со- датарро доранд ва аз ин ру, сохтори онх,о низ мувофикан одитар мебо- шад. Дар мактаб бисёр вдлатх^ои таълимие вомехуранд, ки хонанда бояд дар накши эксперт бозй кунад ва мохдяту мутобикати комили ин ё он объектро дарёбад. Одатан ин гуна масъалах,о аз тарафи хонандагон бо истифода аз усули «озмудан ва иштибох кардан» ичро карда мешаванд. Онх,о дар ин гуна мавридх,о ба дарки комили масъала ва ба кайд гириф- тани стратегиям кашфи он ахдмияти чиддй намедихднд.

Page 77: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Эчод^ системами экспертии таълимй бошанд, мах,з барои пурра гардонидани ана хдмин гуна норасоим ва бакайдгирим равона карда шудаанд. Яъне ин системам барои дуруст дарк кардани руйдодм ва ба кайд гирифтани пайдарпайии мулохдоот (амалм) пешбинй шудаанд. О нм дар шинохти (дарёфти) ин ё он объект аз байни мачмуи объектм афзори бехдмтоянд.

Чадвали хосиятхои нурихо

№ Намуди зохирй

Таъсири мутакобилаи байни махдули нурии кимиёвй бо Нати^аи

дарёфти нурйН28 0 4 ВаС1 Махлули

ишкордор

1. Туда ё гурушаи кристалли сафед

Чудошавии гази бур -

Эх,сосибуйи

аммиак

Селитрай аммиак

2. Кристаллхои калони беранг

Чудошавии гази бур

Каме тира гапггани махдул

-Селиграи

натрий

3.Кристаллхои

хокистарии равшани ХУРД

-Боришитахшини

сафед

Эх;с оси буйи

аммиак

Сулфатиаммоний

4. Хока ё гурушаи равшани хокистарй -

Боришитахшини

сафед- Суперфосфат

5. Кристаллхои гулобй - - - Силвинит

6. Кристаллхои беранг - - - Намаки калий

Ба сифати мисол, тарзи ичрои кори лабораториро аз фанни химия дар мавзуи «Ташхис, тахдик; ва дарёфти нурими кимиёвй» дида мебаро- ем. Ба хонандагон як микдорй нурими кимиёвй, ангезами (реактивми) кимиёвй ва маълумотнома (нигар ба чддвал) оид ба таъсири мутакобил ва алокамандии шаш навъи нурими гуногун бо ангезам таксим карда мешавад. Талаб карда мешавад, ки хонандагон хдр як навъи нуриро ду­руст муайян кунанд, яъне онмро дарёбанд.

Дар заминаи сохтори «агар... он го*... вагарна» стратегияи чустучуро дар шакли дарахти чустучуй тасвир кардан мумкин аст. Зимнан, мачмуи дарахтони чустучуй ва микдори шохами (зинами, кадамми) хдр як да- рахт метавонанд гуногун бошанд. Интихоби стратегияи бехтарини дар- ёфт, яъне фатм максад бо мивдори камтарини кадамм, вазифаи асосии системаи экспертии таълимиро ташкил медихдд. Ин гуна стратегия ме- тавонад боровар бошад, агар дар хдр як кадами он номуайяним ба тав­ри максималй кам карда шаванд, яъне хдр як кадам барандаи мивдори зиёдтарини иттилоот бошад.

86

Page 78: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Амсилах^ои зо%ирй ва компютерй. Агар амсилаи иерархии системаи экспертии «Ташхис, тахкик ва дарёфти нурихои кимиёвй» дар шакли блок-схема тасвир карда шавад, ин ба максад мувофиктар аст. Дар рас- ми навбатй махз хдмин гуна блок-схема оварда шудааст.

Акнун алгоритми блок-схемавии амсилаи зох^ирй-иерархии систе­маи экспертиро бо ёрии забони барномарезии Visual Basic дар компю- тер татбик мекунем. Фаъолияти ин системаи экспертии таълимиро дар шакли робитавии «система-истифодабаранда» татбик менамоем. Ин маънои онро дорад, ки системаи эксперта ба истифодабарандаи компю- тер як силсила саволх^о дода, чавобх,ои кабулкардаашро тахлил менамо- яд ва онвдро бо факту ракамх,ои худ мукоиса мекунад. Баъд хулосавди мантикй бароварда, ба ташаккулдих,ии чавобх^ои мувофике шуруъ меку­над, ки истифодабаранда аз тарики саволх,ои худ ба онх,о марок зох,ир кардааст, яъне ба муайянкунии номи нурих,ои зарурй мегузарад.

Системаи эксперта:1. Дар шакл (форма) як тугма ва чузъи идории ListBox (руйхат)-ро

чойгир мекунем. Баъд маросими руйдодеро месозем, ки он бо рох,и даъ- вати амалх,ои умумй бо истифодабаранда робита баркарор намояд ва номгуйи нурих,ои кимиёвиро дар чузъх,ои руйхат хорич кунад:

Sub Махлули ишкордор ()bytA = MsgBox («Оё хднгоми омехташавй бо махлули ишкордор

буйи аммиак эх,сос карда мешавад?», 36, «Саволи дуюм»)If bytA = 6 Then lstl.Addltem «1. Селитраи аммиак» Else lstl.Addltem

«2. Селитраи натрий»End Sub Sub Намак ()

87

Page 79: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

bytA = MsgBox («Оё рангами омехташавй бо намак тахдшни сафед меборад?», 36, «Саволи дуюм»)

If bytA = 6 Then Махнули ишкордори 1 Else Намуди_зох,ирй End SubSub Махдули ишкордори 1bytA = MsgBox («Оё хднгоми омехташавй бо мах^лули ишкордор

буйи аммиак эх,сос карда мешавад?», 36, «Саволи сеюм»)If bytA = 6 Then lstl.Addltem «3. Сулфати аммоний» Else lstl.Addltem

«4. Суперфосфат»End SubSub Намуди_зох,ирйbytA = MsgBox («Кристаллади гулобй?», 36, «Саволи сеюм»)If bytA = 6 Then lstl.Addltem «5.

Силвинит» Else lstl.Addltem «6. Ha- маки калий»

End SubPrivate Sub cmdl _Click() bytA = MsgBox («Оё х,ангоми

омехташавй бо кислотаи сулфат гази бур чудо мешавад?», 36, «Саволи якум»)

If bytA = 6 Then Махдули ишкор Else Намак

End SubОзмойиши компютерй. Корбарй бо системаи экспертй имконияг

медихдд, ки дар раванди ичрои кори лабораторй аз химия, муайянку- нии навъи нурих,ои кимиёвй ба таври самарабахш ба накша гирифта, амалй гардонида шавад.

2. Системаи экспертй ба кор дароварда шавад ва мувофики саволх,ои гузошташуда озмойишх,ои химиявй гузаронида шавад. Раванди дарёф- ти нуриади кимиёвй барои х,ар як модда алох,ида татбик карда шавад.

Савол\о:Системахои экспертии ташхиси моддахои кимиёвй дар омузиши амсилахои кимиёвй чй накш дошта метавонанд?Сохтори системахои экспертии касбиро кадом чузъхо ташкил медиханд? Бо ёрии системахои экспертии таълимй кадом масъалахои кимиёвиро аз ташхис гузаронидан мумкин аст?Ба фикри шумо хадаф аз ичрои кори лаборатории химиявии «Ташхис, тахкик ва дарёфти нурихои кимиёвй» аз чй иборат аст?Дар кадом мавридхо аз сохтори мантикии «агар... он гох... вагарна» исти- фода бурдан муфидтар аст?

1.

2 .

3.

4.

5.

Cj Системаи экспертй 1 t=> j В \тя&*т\

88

Page 80: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

liW* Су пори iii:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо истифода аз нишондодхои методии дар мавзуъ овардашуда кори ла­

боратории химиявии «Ташхис, тахкик ва дарёфти нурихои кимиёвй»-ро мустакилона дар компютер ичро намоед.

3. Барой ичрои корхои лаборатории нави «Ташхис ва дарёфти наххо» ва «Ташхис ва дарёфти пластмассахо» бо ёрии омузгори фан системахои экспертй созед.

1.2.9. ТАДЖИКИ АМСИЛАХ.ОИ ИКТИСОДЙ

Тавре аз мавзуъх,ои гузашта ба мо аёи шуд, \оло амсиласозй кариб дар тамоми сохдх,ои фаъолияти инсон татбик ва бо мазмунх,ои мухта- лиф тавзех,оти худро ёфтааст. Худи маф\уми амсила ифодагари объек- ти моддй ё маънавие мебошад, ки он дар раванди тадкикот имкони ива- зи объекти аслиро дорад. Мухдккик бошад, дар заминаи амсила оид ба хосиятх,ои объекти аслй сох,иби донишх^и нав мегардад.

Зери мафхуми тархрезй ё амсиласозй раванди сохтан, омузиш, тахдик ва татбики амсиларо мефах,манд. Ин мафхум бо категориями абстрак- сия, аналогия ва гипотеза зич алокаманд аст. Раванди тархрезй \атман зинах,ои абстраксиякунонй, мувофикгардонй аз руйи аналогиях,о ва Чобачогузорих,ои гипотезах,ои илмиро дар бар мегирад. Хусусияти асо- сии тархрезй аз он иборат аст, ки дар он омузиш и объекти аслй ба воси- таи оъектх,ои ивазкунандаи он ба ро\ монда мешавад. Зарурати истифо- даи усули тархрезй бештар бо он алокаманд карда мешавад, ки бо кисми зиёди объектно бевосита тадкикот гу зарони дан ё гайри им кон аст ва ё ин гуна тадкикот вакт ва маблаги зиёдро талаб менамояд.

Тархрезии ицпшсодй-риёзй. Раванди тархрезии иктисодй-риёзй се чузъи асосиро дар бар мегирад: субъект (мухдккик), объект (предмета тахкикот) ва амсила (дарачаи дарккунй ва кобилияти тасвиркунии сох- тор ва хосиягх,ои объект аз тарафи субъект).

Бигузор объекти Л ё дода шудааст ва ё онро сохтан лозим бошад. Мо ба таври моддй ё хаёлй объекти дигари #-ро месозем ё меёбем ва агар вай хосиятх,ои асосии объекти Л-ро тачассум карда тавонад, он гох, ба он амсилаи объекти Л ном мегузорем.

Кадамх,ои сохтани амсила дониши муайянро дойр ба хосият.\ои объ­екти аслй - А талаб менамояд. Дарачаи мувофикати амсила бо объек­ти аслй аз руйи дарачаи аникии тасвири хосиятад ба воситаи амсилаи мазкур ва бах,исобгирии самтади мух^имтарини рушди объект бах̂ о дода мешавад. Дарачаи монандии объект ва амсилаи онро та\лил*ои мушах- хас муайян месозад.

89

Page 81: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Масалан, агар объекта амсила номдоштаи В бо объекта асили А ай- ниятан якхела бошад ва ё хосиятхои Л-ро дуруст инъикос карда натаво- над, он го* В-ро амсила гуфтан нашояд. Дар мавриди якум, объекти А мохияти асил буданашро аз даст медихдд ва дар мавриди дуюм - амси- лаи В чавобгуй ба талаботхои амсилавй буда наметавонад.

Дар кадами аввали амсиласозй омузиши аники баъзе тарафх,ои объ­екти тадкикшавандаро тан*о аз *исоби ба эътибор нагирифтани тарафхои дигари он амалй гардонидан мумкин аст. Яъне, хдр гуна амсила объек­ти тадкикшавандаро танх,о ба маънои хеле махдуд иваз карда метаво- над. Аз ин ру, барои як объекти асил якчанд амсилаи махсусгардонида- шуда сохтан мумкин аст, ки хдр кадомашон ё ягон тарафи муайяни ин объектро тасвир менамоянд ва ё хосият*ои онро бо дарачах,ои гуногу- ни тадкикотй инъикос мекунанд.

Дар кадами дуюми раванди тархрезй амсила ба сифати объекти тадкикотии мустакил кабул карда мешавад. Яке аз тарз*ои тахдикот - ин гузаронидани озмойиш*ои амсилавй ба шумор меравад, ки бо ёрии онхо шарту шароити фаъолияти обекти амсилавй бошуурона (мувофики хохиши субъект) тагйир дода мешавад ва мачмуи маълумотии рафтори ам­сила ба система дароварда мешавад. Натичаи нихоии ин кадам - мачмуи дониш*ои х,осилшуда - R дойр ба амсилаи сохташуда мебошад.

Дар кадами сеюми тархрезй ба объекти асил донишхои хосилшудаи амсилавй татбик карда мешаванд, ки дар натичаи он мачмуи нави дониш*о- S дойр ба объекти додашуда *осил мегардад. Раванди татбики дониш*ои амсилавй ба объекти асил аз руйи конуну коидахои мувофик амалй гар- донида мешавад. Дониш*ои амсилавй бояд мувофики он хосиятхои объ­ект такмил дода шаванд, ки он*о хднгоми тарх,резй ба *исоб гириф- та нашуда буданд. Тан*о х,амон натичахои амсиларо ба объект татбик кардан мумкин аст, ки онх,о бевосита бо хосият*ои объект ягон алокае дошта бошанд.

Цадами чоруми тархрезй аз санчиши амалии натичахо ва донишх,ои амсилавй дар идоракунй ва табдилди*ии баъзе хосиятх,ои объекти асил ва истифодаи ин маълумот дар бунёди назарияи умумии синфи чунин объектно иборат аст.

Тархрезй раванди даврист. Яъне пас аз кадами чорум метавонанд аз нав кадамхои дуюм, сеюм ва гайра такрор шаванд. Ин бошад, имкони- ят медихдд, ки амсила пайдарпай такмил ёбад ва кадам*ои он мушах- хастар тасвир карда шаванд.

Хусусиятх^ои тар^резии риёзй дар ицтисодиёт. Усулхои риёзй дар илми иктисодиёт бо баъзе душвори*о татбики худро ёфтааст. Риё- зиёт хамчун афзори ёрирасон тули якчанд аср асосан ба физика ва тех­ника хизмат намудааст. Дер ро* ёфтани риёзиёт ба иктисодиёт ба табиа- ти раванд*ои иктисодй ва хусусиятхои илми иктисод вобаста аст. Кисми90

Page 82: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

зиёди объектное, ки бо ёрии илмх,ои иктисод омухта мешаванд, хамчун системами мураккаби кибернетики маънидод карда мешаванд.

Дар тахкикоти иктисодй бештар мафхуми система истифода бурда мешавад. Система мачмуи чузъхои ба хам алокаманд, ягона ва том аст. Ин сифат танх.0 хоси худи система буда, ягон чузъи алохидаи он чунин хосиятро доро намебошад. Барой хдмин хдм, хангоми омузиши системахо танхо истифодаи усули ба чузъ^о чудокунй ва дар алох,идагй омухтани онхо кифоя нест. Яке аз душвориади тадкикоти иктисодй низ аз он ибо- рат аст, ки кариб ягон объекти иктисодие вучуд надорад, ки онро хамчун чузъи алохдда (берун аз система) омухтан мумкин бошад.

Мураккабии система аз руйи микдори чузъх,о, алокаи байни онх,о ва дарачаи вобастагии он аз мух,ити атроф, муайян карда мешавад. Маса- лан, иктисодиёти мамлакат дорой хдмаи аломат\ои системаи мураккаб мебошад. Вай микдори бених,оят зиёди чузъхоро бо хамдигар муттахид сохта, бо намуд^ои мухталифи алоках,ои дохилй ва берунии худ бо ди- гар системахо (мухити атроф, иктисодиёти давлатхои дигар ва гайра) фарк мекунад. Дар хочагии халк равандхои табий, технологи, ичтимой ва дигар омилх,ои объективию субъектй бо хдмдигар дар алокамандй амал мекунанд.

Мах,з бо хдмин сабаб муддати дуру дароз мураккабии иктисодиётро бахона карда, тархрезии равандхои онро бо ёрии усулхои риёзй гайри имкон маънидод мекарданд. Дар асл, объекти дарачаи мураккабиаш дилхохро тархрезй кардан мумкин аст. Бо ёрии усули тархрезй объектной мураккаб нисбат ба дигар усулх,ои тахдикотй хубтар натича медихднд. Вале имконияти тархрезии риёзй доштани объект ё раванди иктисодй харгиз маънои онро надорад, ки амсилаи он мувофики сатхи муоси- ри донишхои иктисодй, риёзй, иттилоотй ва техники сохта мешаванд. Х,удуд^ои мутлаки шаклсозии риёзии масъалах,ои иктисодиро аник кар­дан гайри имкон аст.

Хусусиятх^ои мушох^идагузаронй ва а!¡дозам ченакх^о дар ицтисо- диёт. Татбики сусти усулхои тархрезии риёзй дар иктисодиёт бештар ба нарасидани иттилооти мушаххас ва босифат барои санчиши амсилах,ои сохташуда вобастагй дорад. Тадкикот дар сам ги тархрезии сохдх,ои иктисодиёт ба системахои иттилоотй талабхои нав ба навро мегузо- рад. Са^ехй ва пуррагии иттилооти аввала, имконияти вокеии гункунй ва коркарди он, асосан аз интихоби намуди амсилаи амалй вобаста аст.

Вобаста ба вазифа ва табиати объекти тархрезишаванда, иттилоо­ти дар он татбикшаванда низ метавонад табиат ва сарчашмахои гуно- гун дошта бошад. Иттилооти дар объект истифодашавандаро ба ду ка­тегория таксим мекунанд. Ба категорияи якум, маълумот оид ба таъри- хи инкишофи объект, холати кунунии он (озмойишхои иктисодй ва кор­карди онх,о) ва дурнамои рушди объект (пешдиди тагйироти дохилй ва

91

Page 83: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

берунй) дахл дорад. Категориям дуюми иттилоотро натичах,ои тадкикоти мустакилонаи объект ташкил медихдд, ки онвдро бо ёрии усули тархрезй ба даст овардан мумкин аст.

Усулх^ои озмойишвди иктисодй ва тарзи истифодаи мушохлдавдро омори иктисодй коркард менамояд. Мо дар ин чо танх,о озмойиш*оеро дида мебароем, ки он*о ба тархрезии равандади иктисодй дахл доранд.

Бисёр раванд*ои иктисодй табиати умумй доранд. Ин равандхо тибки К0нунх,0е кор мекунанд, ки он*оро ба воситаи гузаронидани як ё як- чанд мушо*ида х,осил намудан гайриимкон аст. Бинобар он, тархрезии риёзии равандх,ои иктисодй бояд ба озмойишх,ои табиати умумидошта такя намояд.

Масъалаи дигари тархрезии объектной иктисодй, аз табиати тамо- юли рушд (динамикй) доштани равандх,ои иктисодй, тагйирёбандагии параметрх,ои онх,о ва муносибатх,ои сохториашон бармеояд. Ин маънои онро дорад, ки раванд*ои иктисодиро доимо зери мушо*ида карор до­дан ва манмуи маълумоти нави устуворро оид ба ин равандх,о доштан зарур аст. Азбаски озмойишхои равандх,ои иктисодй ва коркарди маъ­лумоти тачрибавии х,осилшуда вакти хеле зиёдро талаб менамоянд, би­нобар он, хднгоми сохтани амсилаи риёзии раванд*ои иктисодй зарур аст, ки иттилооти аввалаи додашуда бо бах,исобгирии омили дермонй аз нав тахрир карда шавад.

Дарки муносибат*ои микдории раванд ва хдциса^ои иктисодй ба андозаю ченакхои иктисодй такя менамоянд. Дарачаи сах,ех,й ва аникии ин омилх,ои иктисодй ба натичахои них,оии тахдили микдории раванд, ба воситаи тархрезй, таъсир мерасонад. Аз ин ру, шарти зарурии исти­фодаи самараноки тархрезии риёзй - равнак додани ченавдои иктисодй мебошад.

Дар раванди тархрезй аз алокаи байни ченакади ба ном «якум» ва «дуюм»-и иктисодй истифода бурдан лозим меояд. Х,ар гуна амсилаи хочагии халк ба системам муайяни ченакх,ои якуми иктисодй (мах^сулот, ашёи хом, чузъ*о ва гайра) такя менамояд. Айни *ол яке аз натича*ои хеле мухами тархрезии равандхои иктисодй, ин х,осил намудани ченакдаи нав (дуюм) ба шумор меравад. Ба ченаюфи дуюм нархи асосноккардашудаи мах,сулоти сохдади гуногун, ба\одих,й ба самаранокии ашёи хоми табий ва гайра дохил мешаванд. Аз нуктаи назари соф амсиласозии иктисодй, дар замони муосир, такмил додани ченакх^ои иктисодй дар сохдх,ои илмй- техникй, индустрияи иттилоотй ва гайра ахдмияти хоса доранд.

Тасодуф ва номуайяпй дар ицтисодиёт. Барой банакшагирии ик- тисодиёт мафхуми номуайянии рушди иктисодй ахдмияти хоса дорад. Дар масъалаади пешдид ва банакшагирй ду намуди номуайянй фарк карда мешавад. Номуайянии якум «аслй» ном дошта, ба хосиятх,ои ра- вандх,ои иктисодй вобаста аст. Намуди дуюми номуайяниро номуайянии

Page 84: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

«иттилоотй» ташкил медихдд, ки вай ба пуррагию сах,ехии иттилоот оид ба раванди иктисодй вобастагй дорад.

Дар раванди рушди иктисодиёт номуайянй бо ду сабаб руй медихдд. Якум, самти банакшагирй ва идоракунии раванди иктисодй ва таъсири омилхои тасодуфии берунаро х,еч гох мушаххасан пешгуйй кардан мум- кин нест. Дуюм, банакшагирй ва идоракунии умумидавлатй хдмеша аз мачмуи мустакилонаи субъектной иктисодй вазни зиёдтар дорад. Бино- бар он, натичаи вобастагии ин ду зинаро *еч гох равшан пешгуйй кар­дан имкон надорад.

Дар ибтидои тархрезии равандх,ои иктисодй асосан амсилахои детерминантй истифода мешуданд. Дар ин гуна амсилах,о кимати хдмаи параметра пешакй маълум аст. Мисоли классикии амсилаи детерминантй амсилаи оптимизатсионии хочагии халк ба шумор меравад, ки бар асо- си он аз мачмуи намунах,ои имконпазир намунаи бехтарин интихоб кар­да мешавад.

Санциши мувофикати амсила бо воцеият. Мураккабии равандх,о, ходисахо ва дигар хусусиятхои системахои иктисодй на танхо сохта- ни амсилахои риёзй, балки санчиши мувофикати онхоро бо объектх,ои тахдикотй ва дурустии натичахои х^осилшударо хеле душвор мегардонад.

Дар илмх,ои дакик шарти кифоягии дурустии натичахои х,осилгардидаи амсилавй - мукосаи натичахои тахдикотй Ва мушохидавй ва наздик буда- ни онхо ба шумор меравад. Азбаски масъалаи асосии илмх^ои иктисодй коркарди усулхои илмии банакшагирй ва идоракунии иктисодиёт ба шу­мор меравад, бинобар он дар ин чо амсилах,ои навъи меъёрй истифода бурда мешаванд. Мувофики ин хусусияти амсилах,о, дурустии натичахои тахдикотиро дарачаи мувофикати он\о ва меъёрх,ои мавчуда тасдик ме- намояд.

Назари системавй ба тархрезии иктисодй. Дар со\а\ои идоракунии системами мураккаб, ба монанди иктисодиёт, бахри бехтар рушд дода- ни ин системах*) аз усулх,ои тархрезии оптимизатсионй истифода меба- ранд, ки дар раванди ичрои онхо рохдои мувофиктари ба хддаф расидан муяссар мегардад. Меъёрй бехтаркунонии вазъ метавонад кимати пара- метри дилхохи ин системах*) бошад. Масалан, дар сохах,ои иктисодиёт мо метавонем ё ба зиёдкунии мивдори мах,сулоти исте^солшаванда ру биёрем ё ба пасткунии арзиши аслии он. Инкишофи мувофиктарро ин- тихоби кимати эксгремалии (максималй ё минималй) параметри максад таъмин мекунад.

Хдмин тарик, рушд ва инкишофи системахои мураккаб аз мачмуи омилх,о (параметрх,о) вобастагй доштааст. Аз ин ру, кимати параметри максад низ аз мачмуи дигар параметра вобастагй дорад. Ифодаи риёзии чунин вобастагиро функсияи максад меноманд: К = Р(Х]У Х 7, ..., X ), ки

93

Page 85: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дар ин чо К - кимати параметры максад ва Х г Х2, . . . ,Хп- параметраде мебошанд, ки ба рушди система таъсир мерасонанд.

Максади тахдикот аз ёфтани экстремуми функсияи максад ва муайян кардани чунин киматх,ои параметра иборат мебошад, ки махз бо ёрии онх,о ин экстримум х,осил мешавад. Агар функсияи максад гайрихаттй бо- шад, вай метавонад якчандто экстремум дошта бошад, ки онх,о ба воси- таи усулх,ои муайян ёфта мешаванд. Вале, одатан, функсияи максад хаттй аст ва он, мувофикан, экстремум надорад. Бинобар хдмин хдм, хангоми вобастагии хаттй, масъалаи чустучуи речаи бехтарин танх,о вакте маъно пайдо мекунад, ки агар ба параметра махдудиятх,ои муайяне гузошта туда бошад. Агар махдудиятх,ои параметра (системами нобаробаривд) низ хосияти хаттй дошта бошанд, он гох, ин гуна масъалах^оро масъалаади барномарезии хаттй мегуянд. Дар тархрезии таклидй (имитатсионй) мафхуми барномарезии хаттй хдмчун чустучуи экстремумх,ои функсияи хаттй фа\мида мешавад, ки ба он махдудиятх,о гузошта шудааст.

Ба сифати мисоли тархрезии иктисодй, чустучуи намунаи бехдарини буридани тахтах,ои масолех,и тунукагинро дида мебароем, ки онх,о барои захиракунии андозах,ои муайяни чузъх,о пешбинй шудаанд.

Гузориши масъала. Дар чараёни раванди истех,солй аз тахтах^ои масолех,и тунукагин барои ду навъ чузъвди А ва Б бо се тарз захира тайёр мекунанд, ки хднгоми истифодаи х,ар усул микдори захирах,ои х^осилшуда хдрхела мебошанд.

Навъи захира Микдори захира

Тарзи якум Тарзи дуюм Тарзи сеюмА 10 3 8Б 3 6 4

Интихоби чунин мувофикати тарзи захиратайёркунй талаб карда мешавад, ки вай дар байни хдмаи мувофикойих.0 аз хдма бехтарин бо­шад ва бо сарфи камтарини микдори тахтах,о истех^соли 500 адад захи- раи навъи А ва 300 адад захираи навъи Ь’-ро таъмин намояд.

Амсилаи зох^ири. Параметрх^ое, ки кимати онх,оро муайян кардан талаб карда шудааст, микдори тахтах,ои тунукагине мебошанд, ки онад бояд бо тарзх,ои гуногун бурида шаванд:

Хх - микдори тахтах,ое мебошад, ки бо тарзи якум бурида шудаанд; Х2 - микдори тахта\ое мебошад, ки бо тарзи дуюм бурида шудаанд; Х3 - микдори тахтааде мебошад, ки бо тарзи сеюм бурида шудаанд. Дар ин маврид функсияи максад, ки кимати он микдори тахтах,ои

масоле^и тунукагин мебошад, намуди зеринро дорад: Р = Х{ + Х2 + Ху Махдудиятад мувофики киматхои микдории захирах^ои зарурии

навъх,ои А ва Б муайян карда мешаванд. Пас, бо бах^исобгирии микдори

94

Page 86: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

захиравди бо тарзх,ои гуногун х^осилшаванда, бояд ду баробарии зерин ичро гарданд:

\0Х] + ЗХ2 + 8Х3 = 500;ЪХх + 6Х2 + 4Х3 = 300.

Ба гайр аз ин, азбаски микдори тахта^ои тунукагй наметавонанд адад^ои манфй бошанд, пас бояд нобаробари^ои зерин низ ичро гар­данд: X, > 0; Х2 > 0; Х3 > 0.

Х,амин тарик, бояд он гуна киматади параметрх,о ёфта шаванд, ки онх,о фарогири хдмаи ин махдудиятх,о бошанд ва хднгоми ба функси- яи максад гузоштани онхо, ин функсия кимати хурдтарини худро кабул намояд.

Амсилаи компютерй. Хдлли масъаларо бо рох,и сохтан ва тахдики амсилаи компютерй, яъне тархрезии оптимизатсионй, бо ёрии чадвали электронии MS Excel чуё мешавем.

1. Катакх,ои В2, С2 ва D2- ро барои нигахдории кимати параметрх,ои Х \ , Х2 ва ХЗ чудо мекунем. Дар катаки В А формулаи х,исобкунии кимати функсияи максадро дохил ме­кунем: =B2+C2+D2. Дар ката­ки В1 формулаи х^исобкунии кимати микдори захираи навъи А-ро дохил мекунем:=10*£2+3*C2+8*Z)2. Дар катаки £8 формулаи *исобкунии кимати мик­дори захираи навъи Б-ро дохил мекунем: =3*#2+6*C2+4*D2.

Тахщици амсила. Барои чустучуи мачмуи кимат*ои бехтарини пара­м етра, ки ба кимати хурдтарини функсияи максад мувофиканд, аз бо- лосохти «Ч,устучуи \ал»-и чадвали электронй истифода мебарем.

2. Барои фаъолгардонии боло- сохт пайдарпай аз фармон^ои зерин истифода мебарем:

• Банди Парванда (Файл)-и менюи асосии равзанаи MS Excel-po мекушоем.

• Сатри Параметрхо (Пара- метры)-ро пахш мекунем ва категорияи Болосохт (Над­с тр о й к и )^ интихоб мена- моем.

~ А А в с 0

1 XI Х2 ХЗ

2 Параметру: 0 0 0

3

4 Функсияи мацсад: 0

5

6 Ма*дудият*о:7 Микдори захира^ои навъи А: 0

8 Микдори захира*ои навъи Б: 0

Page 87: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

• Дар майдончаи Идоракунй (Управление)-и равзанаи робита- вии Параметрхои Excel (Параметры Excel) чузъи Болосохтхои Excel (Надстройки Ехсе1)-ро интихоб мекунем ва тугмаи Гуза- риш (Перейти)-ро пахш менамоем.Дар назди чузъи Чустучуи хал (Поиск решениями равзанаи ро- битавии пайдошудаи Болосохтхо (Надстройки) байракча мегу- зорем ва тугмаи ОК-ро пахш мекунем.

3. Дар гурухи Тахлил (Анализ)-и банди Додахо (Данные)-и менюи асосии равзанаи Excel тугмаи Чустучуи хал (Поиск решения)-ро пахш мекунем. Дар равзанаи робитавии пайдошудаи «Параметрхои чустучуи хал» амалхои зеринро мукаррар менамоем:

• сурогаи катаки функсияи максад;намунаи мувофикгардонии кимати катаки максад (калонтарин, хурдтарин ё хоста гирифтани кимат);сурогаи катакхое, ки кимати онхо дар раванди чустучуи хал тагйир меёбанд, яъне дар онхо кимати параметрхо нигох до- шта мешаванд;

• махдудиятхо (навъи « = » барои катакхое, ки микдори чузъхоро нигох медоранд ва навъи « > » барои катакхое, ки кимати параметрхоро нигох медоранд).

4. Тугмаи «Х,ал ёфта шавад»-ро пахш мекунем. Дар катаки функ­сияи максад адади 69 ва дар катакхои параметрхо ададхоиО, 11, 58 намудор мешаванд.Ин маънои онро дорад, ки ба­рои истехсоли 500 чузъи навъи А ва 300 чузъи навъи Б хамагй 69 тахтаи масолехи тунукагй зарур будааст, ки аз онхо 0 тахтаашро бо тарзи якум, 11 тахтаашро бо тарзи дуюм ва 58 тахтаи дигарашро бо тарзи сеюм буридан лозим меомадааст. Мута- ассифона, тавре натичахо гувохй медиханд, хангоми истифодаи шартхо ва махдудиятхои овардашуда, истифодаи тарзи якуми тахтабурй ноло- зим шудааст.

Савол\о:1. Шумо кадом сохах,оро номбар карда метавонед, ки дар онхо аз усулхои

тархрезии риёзй истифода бурдан мумкин аст? Худи мафхуми тархрезиро чй гуна шарх додан мумкин аст?

Параметрхо:

Функсияи мацсад:

Махдудиятхо:

Микдори захирахои навъи А: 500

Микдори захирахои навъи б: 300

в с о

XI Х2 ХЗ

0 11 58

69

96

Page 88: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

2. Байни мафхуми амсила ва мухаккики объект чй алокамандй вучуд дорад?3. Раванди тархрезии иктисодй-риёзй чанд чузъи асосиро дар бар мегирад?

Онхоро шарх дихед.4. Чанд кадами амсиласозиро номбар карда метавонед? Барой чй тархрезиро

раванди даврй мегуянд?5. Сабабхои дер рох ёфтани илми риёзиёт ба иктисодиётро медонед? Якчанд-

тои онро номбар кунед.6. Кадом хусусият^ои мушо*идагузаронй ва андозаю ченакхо дар иктисодиётро

метавонед мушаххасан накл кунед?7. Магар категорияхои фалсафии «тасодуф» ва «номуайянй» метавонанд дар

иктисодиёт ягон накше дошта бошанд?8. Зарурияти санчиши мувофикати амсила бо вокеият аз чй иборат аст?9. Барой чй хангоми тархрезии иктисодй аз нигохи системавй амал мекунанд?

■ Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Амсилаи компютерии намунаи бехтарини буридани тахтахои масолехи ту-

нукагии дар мавзуъ овардашударо дар забони барномарезии Visual Basic ичро кунед.

3. Бо ёрии омузгорони фанхои география, риёзиёт ва технологияи иттилоотй ягон масъалаи иктисодй гузоред, амсилаи иктисодй-риёзии онро созед ва тархи барномавии онро аз компютер гузаронед.

1.2.10. А М С И Л А ^О И ИТТИ ЛО О ТИ И ИДОРАКУНИИ ОБЪЕКТНО

Дар раванди фаъолияти системах,ои мураккаб (биологи, техники, иктисодй ва гайра), объектной мутааллики онх,о доимо бо \амдигар та- бодули иттилоот менамоянд. Масалан, барои он ки организми зиндаи дилхох, фаъолияти хдётгузаронии худро дуруст таъмин карда тавонад, вай бо ёрии органной х,иссиёти худ доимо аз мух,ити атроф иттилоот мегирад, онро коркард менамояд, рафтори худро бо ро\и чойивазкунй дар фазо ва канорагирй аз хатар идора мекунад ва бо хдмин тарз худро эмин нигох, медорад. Дар раванди идоракунии парвози х^авопаймо дар ре^аи худкор (бесарнишин) бошад, компютери хдвопаймо аз хабаррасонх,о (датчикх,о) оид ба суръат, баландии парвоз ва дигар параметрх,ои парвоз иттилоъ гирифта, онх^оро кор карда мебарояд ва ба механизмх^ои ичрочй (сарпушх,о, муназзимони кори мухдррикх^о ва гайра) дойр ба тагйир до- дани ренаи парвоз фармон медихдд.

Дар дилхох, раванди идоракунй хдмеша таъсири мутакобили ду объект- идоракунанда ва идорашаванда ба х,исоб гирифта мешавад, ки онх,о бо х,амдигар ба воситаи хатх,ои алокаи мустаким (бевосита) ва алокаи баргашт пайванд мебошанд. Хати алокаи мустаким барои интиколи ит-

97

Page 89: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

* Дар майдончаи Идоракунй (Управление)-и равзанаи робита- вии Параметрхои Excel (Параметры Excel) чузъи Болосохтхои Excel (Надстройки Ехсе1)-ро интихоб мекунем ва тугмаи Гуза- риш (Перейти)-ро пахш менамоем.Дар назди чузъи Чустучуи хал (Поиск решениями равзанаи ро- битавии пайдошудаи Болосохтхо (Надстройки) байракча мегу- зорем ва тугмаи ОК-ро пахш мекунем.

3. Дар гурухи Тахлил (Анализ)-и банди Додало (Данные)-и менюи асосии равзанаи Excel тугмаи Чустучуи хал (Поиск решения)-ро пахш мекунем. Дар равзанаи робитавии пайдошудаи «Параметрхои чустучуи хал» амалхои зеринро мукаррар менамоем:

• сурогаи катаки функсияи максад;намунаи мувофикгардонии кимати катаки максад (калонтарин, хурдтарин ё хоста гирифтани кимат);сурогаи катакхое, ки кимати онхо дар раванди чустучуи хал тагйир меёбанд, яъне дар онхо кимати параметрхо нигох до- шта мешаванд;махдудиятхо (навъи « = » барои катакхое, ки микдори чузъхоро нигох, медоранд ва навъи « > » барои катакхое, ки кимати параметрхоро нигох, медоранд).

4. Тугмаи «Х,ал ёфта шавад»-ро пахш мекунем. Дар катаки функ­сияи максад адади 69 ва дар катакхои параметрхо ададхоиО, 11, 58 намудор мешаванд.Пн маънои онро дорад, ки ба­рои истехсоли 500 чузъи навъи А ва 300 чузъи навъи Б хамагй 69 тахтаи масолехи тунукагй зарур будааст, ки аз онхо 0 тахтаашро бо тарзи якум, 11 тахтаашро бо тарзи дуюм ва 58 тахтаи дигарашро бо тарзи сеюм бури дан лозим меомадааст. Мута- ассифона, тавре натичахо гувохй медихднд, хангоми истифодаи шартхо ва махдудиятхои овардашуда, истифодаи тарзи якуми тахтабурй ноло- зим шудааст.

© Саволхо:1. Шумо кадом сохахоро номбар карда метавонед, ки дар онхо аз усулхои

тархрезии риёзй истифода бурдан мумкин аст? Худи мафхуми тархрезиро чй гуна шарх додан мумкин аст?

Параметру:

Функсияи максад:

Махдудиятхо:

Микдори захира^ои навъи А: 500

Микдори захирахои навъи б: 300

» с оXI Х2 ХВ

0 11 58

69

96

Page 90: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

2. Байни мафхуми амсила ва мухдккики объект чй алокамандй вучуд дорад?3. Раванди тархрезии иктисодй-риёзй чанд чузъи асосиро дар бар мегирад?

Онх,оро шарх, дихдд.4. Чанд кадами амсиласозиро номбар карда метавонед? Барой чй тархрезиро

раванди даврй мегуянд?5. Сабабх,ои дер рох, ёфтани илми риёзиёт ба иктисодиётро медонед? Якчанд-

тои онро номбар кунед.6. Кадом хусусиятх^ои мушох,идагузаронй ва андозаю ченакх,о дар иктисодиётро

метавонед мушаххасан накл кунед?7. Магар категориями фалсафии «тасодуф» ва «номуайянй» метавонанд дар

иктисодиёт ягон накше дошта бошанд?8. Зарурияти санчиши мувофикати амсила бо вокеият аз чй иборат аст?9. Барой чй хднгоми тархрезии иктисодй аз нигох,и системавй амал мекунанд?

* Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Амсилаи компютерии намунаи бехтарини буридани тахтах,ои масолехд ту-

нукагии дар мавзуъ овардашударо дар забони барномарезии Visual Basic ичро кунед.

3. Бо ёрии омузгорони фанзой география, риёзиёт ва технологияи иттилоотй ягон масъалаи иктисодй гузоред, амсилаи иктисодй-риёзии онро созед ва тарх,и барномавии онро аз компютер гузаронед.

1.2.10. А М С И Л А ^О И ИТТИЛОО ТИИ ИДОРАКУНИИ ОБЪЕКТНО

Дар раванди фаъолияти системавди мураккаб (биологи, техники, иктисодй ва гайра), объектх,ои мутааллики он*о доимо бо хдмдигар та- бодули иттилоот менамоянд. Масалан, барои он ки организми зиндаи дилхо* фаъолияти хдётгузаронии худро дуруст таъмин карда тавонад, вай бо ёрии органх,ои х,иссиёти худ доимо аз му\ити атроф иттилоот мегирад, онро коркард менамояд, рафтори худро бо ро\и чойивазкунй дар фазо ва канорагирй аз хатар идора мекунад ва бо хдмин тарз худро эмин нигох, медорад. Дар раванди идоракунии парвози хдвопаймо дар речаи худкор (бесарнишин) бошад, компютери \авопаймо аз хабаррасонвд (датчикх,о) оид ба суръат, баландии парвоз ва дигар параметрами парвоз иттилоъ гирифта, онх^оро кор карда мебарояд ва ба механизмх,ои ичрочй (сарпушх,о, муназзимони кори мухдррикх,о ва гайра) дойр ба тагйир до- дани речаи парвоз фармон медихдд.

Дар дилхо* раванди идоракунй ^амеша таъсири мутакобили ду объект- идоракунанда ва идорашаванда ба х^исоб гирифта мешавад, ки онвд бо хдмдигар ба воситаи хаткой алокаи мустаким (бевосита) ва алокаи баргашт пайванд мебошанд. Хати алокаи мустаким барои интиколи ит-

97

Page 91: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

тилооти (сигнали) идоракунанда ва хати алокаи баргашт барои гириф- тани иттилоот дойр ба вазъи объекта идорашаванда хизмат мерасонанд.

Системами идоракунии кушода. Агар дар раванди идоракунй вазъи объекта идорашаванда ба хисоб гирифта нашавад ва идоракунй танх,о ба воситаи хата алокаи мустаким (аз объекта идоракунанда ба объекта идорашаванда) таъмин карда шавад, он гох, ин гуна системаи идораку- ниро системаи идоракунии кушода меноманд. Амсилаи иттилоотии си­стемаи идоракунии кушодаро бо ёрии накшаи зерин ба таври аёнй тас- вир кардан мумкин аст:

Объекти идоракунанда бояд вазъи объекти идорашавандаро тагйир дихдд. Ба сифати мисоли системаи идоракунии кушода раванди сабти ит- тилоотро дар диск (CD) дида мебароем, ки дар он ба хдйси объекти идо­ракунанда - дискдон ва объекти идорашаванда - диск интихоб гардида- анд. Барои он ки иттилоот сабт шуда тавонад, зарур аст, ки нуги сузани магнитии дискдон ба болои пайронаи муайяни консентрикии диск гу- зошта шавад. Азбаски хднгоми сабти иттилоот дар диск санении махсу- си сузангузорй дар пайрохд (микдори пайронано нисбатан кам аст) та- лаб карда намешавад, бинобар он, шаклдигаркунии механикии (дефор- матсияи) имконпазири барандаи иттилоотро (масалан, аз гармии сойиш) ба эътибор нагирифтан низ мумкин аст. Аз ин ру, объекти идоракунан­да (дискдон) сузани магнитии худро кад-кдди радиуси объекти идораша­ванда (диск) ба масофаи муайян, ба таври одй мекучонад.

Барои намойиш додани принсипи кори системами идоракунии ку­шода, дар забони барномасозии Visual Basic амсилаи компютерй тартиб мединем. Бигузор, объекти идорашаванда ягон нуктае бошад, ки онро объекти идоракунанда (истифодабаранда) бояд ба маркази нишона (дав- ра) кучонад. Идоракунии мустакими мавкеи нуктаро бо рох,и пахшку- нии тугмах,ое анчом мединем, ки онх,о объектро ба самтх,ои боло, поён, чап ва рост мекучонанд. Алокаи баргашт ба х,исоб гирифта намешавад.

Амсилаи системаи идоракунии кушода:1. Шакле (формае) месозем, ки дар он майдони графики - барои

чойивазкунии нукта, як тугма - барои муайянкунии мавкеи аввалаи нук;та, чор тугма - барои идоракунии хдракати нукта ва як тугма - барои му­айянкунии (хорич;кунии) мавкеи нишона ба хисоб гирифта шуда бошад.

2. Маросими руйдоди хоричкунии аввалаи нукта бояд амалх,ои микёсгирй ва генератсияи тасодуфии координатной нуктаро дар бар гирад: 98

Page 92: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Dim bytXl, bytYl, bytX2, bytY2 As BytePrivate Sub cmdPClickQpic 1.Scale (0, 20)-(20, 0)bytXl = Int(Rnd*20)bytYl = Int(Rnd*20)picl.PSet (bytXl, bytYl), vbRedEnd Sub3. Чор маросими руйдоди чойивазкунии нукта бояд тагйирёбии

координатной нуктаро таъмин намоянд. Масалан, барои чойивазкунии нукта ба самти чап маросими руйдоди зерин хизмат мерасонад:

Private Sub cmdL_Click() p iel.Scale (0, 20)-(20, 0) bytXl = bytXl -1 picl.PSet (bytXl, bytYl), vbRed End Sub4. Маросими руйдоди хоричкунии ни-

шона:Private Sub cmd2_Click() piel.Scale (0, 20)-(20, 0) piel.Circle (10, 10), 5 picl.PSet (bytXl, bytYl), vbBlack End Sub5. Тугмаи «Идоракунии объект»-ро пахш карда, бо ёрии тугмаади

самтдор объектро ба мавкеи дигар мекучонем. Баъд тугмаи «Натича»- ро пахш мекунем. Мебинем, ки масофаи байни нукта ва маркази нишо- на хеле калон аст.

Системами идоракунии сарбаста. Дар система\ои идоракунии сарбаста объекти идоракунанда ба воситаи хати идоракунии мустаким амалх,ои заруриро бо объекти идорашаванда ичро менамояд ва бо ёрии хати ал окай баргашт дойр ба параметр^ои вокеии объекти идоракунй ит- тилоот мегирад. Намуди умумии амсилах,ои иттилоотии системами идо­ракунии сарбастаро бо ёрии накшаи зерин тасвир кардан мумкин аст:

Мисоли истифодаи системаи идоракунии сарбаста раванди саб- ти иттилоот дар диски сахти компютер (винчестер) шуда метавонад. Х,ангоми сабти иттилоот дар диски сахт сах,ех,ии махсуси сузангузорй

99

Page 93: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дар пайрохд талаб карда мешавад, чунки дар сатни кории барандаи ит- тилоот назорно пайронано мавчуд буда, аз энтимол дур нест, ки маса- лан, дар натичаи тагйирёбии нарорат, шакли барандаи иттилоот (винче­стер) дигаргун (деформатсия) шавад. Аз ин ру, ин раванди механики- ро натман ба эътибор гирифтан зарур аст. Системаи идоракунй тавассу- ти сузаннои магнитии винчестер ба таври доимй дойр ба вазъи вокеии сузаннои магнитии хати алокаи баргашт иттилоъ гирифта, ба воситаи хати алокаи мустаким ин сузанноро бо санении бисёр баланд ба сатни барандаи иттилоот мегузорад.

Барой намойиш додани тарзи (принсипи) кори системами идора- кунии сарбаста амсилаи компютерии мавчудаи чойгузини нуктаро ба маркази нишона такмил мединем. Истифодаи алокаи баргашт афтидани кафолатноки нуктаро ба нишона таъмин менамояд. Барой амалй гардо- нидани алокаи баргашт, кимати координатной нуктаро дар майдоннои матнй хорич менамоем.

Амсилаи системаи идоракунии сар­баста:

6. Лоихди мавчударо такмил дода, дар шакл (форма) ду майдони матнй чой ме­динем. Барой амалй гаштани ин максад, ба матнй барнома сатрх,ои зеринро ило- ва менамоем:

1х1Х.Тех1 = Ьу1Х1 гхгУ.Техг = Ьу1У1

Саволхо:Ба фикри шумо зарурияти идоракунии объектно аз кучо бармеояд? Андешах,ои худро бо мисолх,ои мушаххас асоснок кунед.Барой чй дар раванди идоракунй таъсири мутакобилаи объектной идо- ракунанда ва идорашаванда ба нисоб гирифта мешавад? Ин объектно бо хамдигар чй тавр пайваст карда мешаванд?Чй гуна системаро системаи идоракунии кушода меноманд? Мисоле би- ёред, ки он амсилаи иттилоотии системаи идоракунии кушодаро ифода карда тавонад.Системаи идоракунии сарбаста гуфта чй гуна системаро меноманд? Барой мустанкам намудани андешанои худ мисолхо биёред.Фарки асосии байни системахои идоракунии кушода ва сарбаста дар чист? Фикратонро бо мисолхо маънидод кунед.Сабаб дар чист, ки раванди сабти иттилоотро дар СО ба системаи идораку­нии кушода ва раванди сабти иттилоотро дар винчестер ба системаи идо­ракунии сарбаста мутааллик медонанд?

Ф1.

2.

3.

4.

5.

6.

Идоракунй бо алокаи баргашт Ц Ц В

100

Page 94: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

' Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Лоихаи дар мавзуъ овардашударо, ки дар забони барномасозии Visual Basic

ба амсиласозии системахои идоракунии кушода ва сарбаста бахшида шуда- аст, мустакилона дар компютер амалй гардонед. Пас аз он, бо ёрии омузгор роххои такмилдих,ии минбаъдаи лоихаро пешкаш намоед.

3. Бигузор, объекти идорашаванда нуктае бошад, ки онро объекта идораку- нанда бояд ба маркази мураббаъ (квадрат) кучонад. Идоракунии мустакими мавкеи нуктаро бо рохи пахшкунии тугмахое анчом дихед, ки онхо объек- тро ба самтхои боло, поён, чап ва рост мекучонанд. Дар раванди идоракунй алокаи баргашт низ ба хисоб гирифта шавад.

4. Амсилаи компютерии системаи идоракунии сарбастае созед, ки он алокаи баргаштро ба таври худкор таъмин намояд.

101

Page 95: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БАХ1ЛИ1 НАЗАРИЯИ ТЕХНОЛОГИЯМ

ИТТИЛООТЙ

БОБИ 3ТЕХНОЛОГИЯ ВА СИСТЕМАМ

ИТТИЛООТЙ

1.3.1. ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛОО ТИ

Тамоми равандх,ои табодули иттилоот бо технологиях^ хдмбастагй доранд, ки онх,оро технологиями иттилоотй мегуянд. Мафхуми пгехпо- логияи иттилоотй (ТИ) хдмрадифи калима^ои англисии information technology (IT) буда, мутааллик ба тамоми сохдх,ои илмиву техникие мебошад, ки онх,о бо тарзу усулх,ои эчодкунй, захирасозй, идоракунй ва коркарди додах,о, бахусус бо истифода аз компютер, сару кор доранд. Вактх^ои охир зери мафхуми технологияи иттилоотй махз технологи- яи компютерй дар назар дошта мешавад. Ин бесабаб нест. Зухури ком­пютер, он тавре ки як вактх,о чунин вазифаро телевизион ва аз он пеш- тар нашриях^ бозида буданд, вокеан технологияи иттилоотиро ба сатх,и сифатан нав бардошт. Аз ин pÿ, мутахассисони техникаи компютерй ва барномарезиро мутахассисони ТИ ном мебаранд.

Мафхумх^ои асосй ва х̂ адафх̂ о:❖ Раванд - мачмуи муайяни амалх,ое мебошад, ки барои расидан

ба максадх,ои гузошташуда равона гардидааст.❖ Технологияи исте^солоти моддй - мачмуи усулх,ои коркарда-

барой, тайёркунй, сохтан, тагйир додани х,олат, хосиятад ва шак- ли ашёи хом, мавод (материал) ё масолех^и нимтайёр дар раван- ди истех,солот (масалан, технологияи металл^о, технологияи кимиёвй, технологияи бинокорй ва гайра).

❖ Хадафи технологияи истехсологи моддй - истех^соли мах^суло- тест, ки талаботи инсон ё системаро конеъ карда тавонад.

❖ Технологияи иттилоотй - системаи ба хдм алокаманди усулх^о ва тарзх,ои гункунй, нигахдорй, захирасозй, чустучу ва коркар­ди иттилоот бо татбики техникаи компютерй.

❖ Хддафи технологияи иттилоотй - истех,соли иттилоотест, ки аз тарафи инсон мавриди тах^лил карор дода мешавад ва дар асоси он барои ичрои амали муайян карор кабул карда меша­вад (карори идорй).

102

Page 96: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

❖ Хусусияти ТИ аз он иборат аст, ки дар он хдм предмет ва нам мансули меннат иттилоот ба нисоб рафта, афзори (олоти) меннат- воситанои техникам нисоббарор ва алока мебошанд.

Тибки таърифи кабулкардаи ЮНЕСКО технологияи иттилоотй - мачмуи илмнои ба х,ам алокаманди технолога ва мухдндисие мебошад, ки онно усулнои самараноки ташкили меннати шахсони бо коркард ва захирасозии иттилоот машгулбуда, хдмбастагии техникаи нисоббарорро бо тачнизоти истенсолию истифодабарандагони онно ва инчунин х,амаи масъаланои ичтимой, иктисодй ва мадании марбут ба ин масъаланоро меомузанд. Татбици ТИ аз сохтани таъминоти риёзй, тарнрезии масъалано ва ташкил намудани махзаннои иттилоотй огоз меёбад.

Сонаи технологияи иттилоотй ба эчод кардан, рушд додан ва татбик намудани системанои иттилоотй муваззаф аст. Тавассути ин технологиям ва бо истифода аз дастоварднои навтарини техникаи компютерй, технологиями муосири сонанои дигар, воситанои гелекоммуникатсионй, таъминоти барномавй ва малакаву тачрибанои амалии фардй бояд масъаланое наллу фасл гарданд, ки онно банри ташкили раванднои ит- тилоотии самараноки сарфаи вак;т, меннат, энергия ва захиранои моддии фарогирандаи тамоми самтнои наёти инсон ва чомеа равона гардидаанд. ТИ дар алокамандй бо сонанои хизматрасонй, идоракунй, истенсолоти саноатй, раванднои ичтимой ва гайра пеш меравад.

Калимаи «технология» аслан юнонй - «1есЬпе» буда, маънояш дар забони точикй манорат, санъат, тавоной, ухдабарой ва кордонй мебошад, ки ин мафнумноро дар якчоягй «раванд» номидан мумкин аст. Мафнуми раванд бо мачмуи амалнои мушаххас ва муайян алокаманд аст, ки онно банри ноил шудан ба максаднои гузошташуда равона гаштаанд.

Циёспазирии технологиями моддй ва иттилоотй. Техноло- гияноро шартан ба ду намуд чудо мекунанд: моддй ва иттилоотй. Ин технологиям) ба намдигар нам монандй ва нам тафовут доранд. Тарзи амалишавии технологиями моддй ва иттилоотиро бо намдигар мукоиса кардан мумкин аст. Раванди мукоисакунии ин технологияноро микёсгирй ё киёспазирй мегуянд.

Зери технологияи истенсолоти моддй раванде фанмида меша- вад, ки он тавассути мачмуи воситано ва усулнои коркарду истенсол ва тагйирдинандаи вазъу хосиятно ва шакли захирано ба мачро медарояд ва онноро ба мансулоти моддй табдил мединад. Технологияи истенсолоти моддй сифат ва вазъи аввалаи модда, захира ё маводро дигаргун месозад.

Иттилоот намчун яке аз арзишмандтарин захиранои чомеа дар катори пурбанотарин захиранои табий, аз кабили нафл; газ ва дигар канданинои фоиданок карор дорад. Аз ин ру, раванди коркарди иттилоотро низ ба мисли раванди коркарди ин захиранои моддй технология номидан мум­кин аст. Вокеан, ин равандно ба намдигар хеле шабонат доранд. Пас,

103

Page 97: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дар шакли зерин таъриф додани технологиям иттилоотй аз руйи адо- лат мебошад:

Технологияи иттилоотй - равандест, ки бо истифода аз мачмуи воситам ва усулх,ои коркарду интиколи додам ва иттилооти аввала, барои ба даст овардани иттилооти сифатан нав оид ба вазъи объект, ра- ванд ё руйдод, пешбинй шудааст.

Агар максади асосии технологияи истемолоти моддй - истех,соли мамулоти ин ё он талаботи инсон ё системаро конеъкунанда бошад, он гох, хддафи марказии технологияи иттилоотй - истемоли чунон итти- лоотест, ки дар асоси та^лили минбаъдаи он, барои амалй гаштани ин ё он максад карори дахлдор кабул карда мешавад.

Дар даврони мо ба сифати воситаи асосии техникии коркарди тех­нологии иттилоот компютери фардй хизмат мерасонад. Дар вокеъ, татбики компютери фардй ва истифодаи телекоммуникатсия дар сохдми иттилоотй, мархдлаи нави рушди технологияи иттилоотй, яъне компю- териро муайян сохт. Илова бар ин, имруз компютер ба воситаи марка­зии техникии баамалбарории технологиями иттилоотй табдил ёфтааст. Ба ин технологиям, инчунин, технологиями иртиботй дохил мешаванд, ки онм интиколи иттилоотро бо ёрии воситами гуногун, аз кабили Ин­тернет, телевизион, телефон, радио, телеграф, факс ва дигар воситами телекоммуникатсионй таъмин менамоянд.

Таърихи рушди технологияи иттилоотй. Ибтидои тараккиёти му- осири ТИ ба солми 60-уми асри XX рост меояд, ки он солм аввалин системами иттилоотй (СИ) руйи кор омада буданд. Охирми солхои 90- уми асри гузашта бошад, ба инфрасохтор ва хидматрасоними Интернет якбора маблаггузорими зиёде равона карда шуд, ки онм , дар навбати худ, ба сатх,и сифатан нави рушд ва инкишофи пурмавчи ТИ сабаб гар- диданд. Вале аз дидгох,и таърих ТИ решами амиктар доранд. Даврами инкишофи технологиями иттилоотиро шартан ба шаш мархдла таксим мекунанд:

^ мархалаи 1-ум (то нимаи дуюми асри XIX) - технологияи итти- лоотии «дастй». Хдцафи асосии технологияи дастй аз тасвиркунй, пешнимд ва расонидани иттилоот дар шакли зарурй иборат буд. Воситами техникии (афзорми) мархдлаи якумро калам, ранг-

104

Page 98: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дон, китоб, воситах,ои одитарини нисоббарори дастй ва гайра ташкил медоданд. Иртибот (коммуникатсия) бо тарзи дастй ичро карда шуда, тавассути почтам аспй ба ро\ монда мешуд. Мах,з бо х,амин тарз мактуб, пайгом, номам таънилй (телеграмма), ко- газхалта ва гайра ба гирандагони худ расонида мешуд. Дар баъзе мамлакатнои аврупой дар ин давра аллакай телеграфи механикй истифода мешуд.

S маршал аи 2-юм (аз охири асри XIX то солх,ои 40-ум и асри XX)- технологияи «механикй». Хдцафи асосии технологиям механикй аз тасвиркунй ва пешнихдди иттилоот дар шакли зарурй, бо ёрии воситанои нисбатан созгортар (мувофиктар), сарфаи харочот барои талафот ва танрифот иборат буд. Воситанои техникии (афзорхри) мархдлаи дуюмро мошини чопкунии механикй, фо­нограф, арифмометр, телеграф, телефон, диктофон, почтаи бо воситанои мукаммалтари расонидан тачдизотонидашуда ва гайра ташкил медоданд.

S марналаи 3-юм (аз солнои 40-ум то 60-уми асри XX) техно­логияи иттилоотии «баркй». Дар ин давра максаднои техноло­гия куллан тагйир меёбанд. Хддафи асосии технологияи итти­лоотии баркиро гузаштан аз шакли тасвиркунии иттилоот ба шакли мазмунсозии он ва расонидани иттилоот дар вакти муай- яншуда ташкил медод. Афзорнои асосии (воситах,ои техникии) мархдлаи сеюмро аввалин мошинх,ои электронии х,исоббарори (МЭХ,) лампавй ва таъминоти барномавии ба онх,о мувофик, мошинх,ои чопкунии баркй, телетайпх,о (телексно), дастгохдои нусхабардорй (ксероксй), диктофон ва магнитофонной портативй ва гайра ташкил медоданд.

S марналаи 4-ум (солнои 70-ум ва мобайни солнои 80-уми асри XX) - технологияи иттилоотии «электронй». Воситах,ои асосии техникй ва афзории мархдлаи чорумро мошиннои электронии нисоббарори калон ва бар пояи онх,о офарида шудани системами

105

Page 99: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

худкори идорй ва системахои иттилоотй-чустучуй бо мачмуи ва- сеи барномахои пойгохй ва махсусгардонидашуда ташкил ме- доданд. Маркази вазнинии технологияхо ба таври катъй ба та- шаккул додани мазмуни иттилот кучонида мешавад, ки он дар идоракунии мухити сохахои гуногуни хаёти чамъиятй, махсу- сан фаъолияти тахлилии он, татбики васеъ меёбад. мархалаи 5-ум (аз миёнаи солхои 80-уми асри XX) - техноло­ги и нави иттилоотии «компютерй». Афзорхои асосии мархалаи панчумро компютерхои фардй ва мачмуи васеи махсулоти бар- номавии стандартй ва фармойишии таъйиноташон гуногун, системахои дастгирии кдбули карорхо барои сатххои гуногу­ни идорй ва гайра ташкил медоданд. Махз дар хамин давра системахои дастгирии кабули карорхои мутахассисон эчод шу- даанд. Системахои мазкур бо чузъхои дарунсохти тахлилй ва зехнии идоракунии дарачаашон гуногун мучаххаз гардонида шуда буданд. Ин системахо аз алокахои телекоммуникатсионй бархурдор буданд ва тавассути компютерхои фардй татбики ху- дро меёфтанд.мархалаи 6>ум (аз миёнаи солхои 90-уми асри XX) - техноло- гияи навини «Internet/Intranet». Воситахои техникй ва афзорй- татбики васеи системахои вакти таксимшуда, шабакахои ком- пютерии саросарй, минтакавй ва махаллй дар сохахои гуно­гуни илм, техника ва бизнес, рушди тичорати электронй. Ин системахо бо чузъхои тахлилй ва тафаккури сунъии насбшу- да таъмин мебошанд, тавассути компютерхои фардй татбик ме- гарданд ва аз технологияхои шабакавию телекоммуникатсинй бахраваранд. Бо шарофати гузариш ба пойгохи микропротсессорй воситахои техникии таъйиноти маишй, маданй ва гайра низ тадричан дигаргун шуданд. Дар тамоми сохахо истифодаи васеи алокаи телекоммуникатсионй, шабакахои компютерии махаллй ва саросарй шуруъ гардид.

Саволх,о:Умумияти технологияхои истехсолоти моддй ва иттилоотй дар чист? Шумо чй тавр технологияи иттилоотиро тасаввур мекунед? Бо мисолхо маънидод кунед.Афзорхои технологияи иттилоотй гуфта, чй дар назар дошта шудааст?Оё технологияхои иттилоотй ва системахои иттилоотй байни худ ягон му- носибате доранд? Мисолхо биёред.Мухимтарин хосияти фарккунандаи мархалахои рушди технологияхои иттилоотй кадом аст?

Page 100: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо истифода аз имкониятхои Интернет, маълумотномахо ва эълонхои

ташвикотию таргиботй, дойр ба татбики технологияхои иттилоотй дар ягон сохаи мушаххас иттнлоот гун кунед.

3. Технологияхои иттилоотиеро, ки дар мухити мактаб татбик мешаванд, дар дафтар тасвир кунед.

4. Технологияхои иттилоотиеро, ки дар китобхонаи мактаб татбик меша­ванд, баён кунед.

1.3.2. АФЗОРХ,ОИ ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТЙ

Раванди технологии истехсолоти моддй тавассути воситанои гуногу- ни техники амалй гардонида мешавад. Ба ин воситах,о хдр гуна тачхдзот, дастгох,, асбобу анчом, хатнои истех,солии конвейерй, худкорно ва гайра дохил мешаванд. Айнан ба хдмин монанд бояд афзорное мавчуд бошанд, ки он\о раванди технологии истенсоли иттилоотро таъмин карда таво- нанд. Дар ин маврид, накши воситанои техникии тавлидкунандаи итти­лоотро сахтафзорх,о (компютер ва дигар дастгохдои электронию техники) ва нармафзорх,о (таъминоти барномавй ва риёзй)-и ин раванд бозй меку- нанд. Мах,з бо иштироки бевоситаи онх,о иттилооти аввалия ба иттилоо- ти сифатан нав табдил дода мешавад. Аз байни ин воситах,о мах,сулоти барномавиро (нармафзорх,оро) чудо намуда, онх,оро афзорнои техноло- гияи иттилоотй меномем.

Афзоруои технологияи иттилоотй гуфта як ё якчанд мансулоти бар- номавии ба хдм алокаманди барои компютери навъи муайян пешбини- шударо меноманд, ки технологиях^ корбарй бо он\о имконияти амали- шавии максаднои гузошташудаи корбарро мухдйё месозаид. Ба сифати мах,сулоти барномавй хдма гуна барноманои маъмули таъйиноти умум- ро дохил кардан мумкин аст: протсессорнои (виройишгарони) матнй, протсессорнои графикй, системах,ои нашриявии болоимизй, чадвалх,ои электронй, барномах,ои намойишсоз, браузерно, забонх,ои барномарезй, системанои идоракунии пойгох,и додано, дафтарх,ои ёддошти электронй, таквимх,ои электронй, системами экспертй, системанои иттилоотии та- ъйиноташон функсионалй - молиявй, муносиботй, маркетинга ва гайра.

Татбики технологияи иттилоотии компютери метавонад ба таври чиддй мазмуни шаклнои фаъолияти ташкилоту корхонах,оро дигаргун созад. Шартан миёни се принсипи (услуби) татбици технологияи ит­тилоотии компютери фарк мегузоранд:

❖ речаи интерактивии (робитавй, мусох,ибавй ё речаи вакти хдкикй) кор бо компютери фардй;

107

Page 101: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

❖ ^амчояшавй (интегратсия, якчоя фаъолият кардан, васл шудан) бо мах,сулоти барномавии дилхох,;

❖ фасех,ии (чандирии) раванди тагйироти хдм додало ва хдм масъал агу зорих,о.

Кдйд кардан зарур аст, ки имруз^о маф^уми «технологиях,ои итти- лоотии компютерй» зуд-зуд бо маф^уми «технологиях,ои иттилоотй» иваз карда мешавад. Ин бесабаб нест. Гап сари он аст, ки хдпо амалан ягон технологияи иттилоотиро бе истифодаи компютер ва нармафзори (таъ- миноти барномавии) махсусгардонидашуда тасаввур кардан мавдл аст.

Хусусиятх;ои асосии ТИ:❖ сохторй будани стандартх,ои табодули ракамии додах,о дар

алгоритму;❖ татбики васеи тарзи компютерии нигахдорй ва пешкашкунии

иттилоот дар намуди зарурй;❖ интикол додани иттилоот ба масофаи дилхох, бо ёрии техно-

ЛОГИЯХ.ОИ раками.Талабот ба афзорх;ои технологиями иттилоотй:> арзиши кам - дар худуди имкониятдои фардии харидорон;> худмухторият дар истифода - бе гузоштани талаботи махсус ба

шароити му^ити атроф;> фасех,ии сохтор - мутобикшавй ба сохдвди мухталифи истифо-

дабарй: идоракунй, маишй, илм, маориф, тиб, саноат, фархднг ва гайра;

> муносибати «дустона» - бе тайёрии махсуси касбй истифода бурдани системаи амалиётй ва дигар таъминоти барномавй аз тарафи корбар;

> эътимоди баланди истифодаи сахтафзор ва нармафзор.Технологиях,ои иттилотй фарогири тамоми захирах,ое мебошанд, ки

он*о барои идоракунии иттилоот равона гардидаанд. Ба ин гуна захирах,о, пеш аз хдма, компютерх,о, нармафзорх,ои ба онх,о мувофик ва шабаках,о дохил мешаванд, ки онх,о барои сохтан, нигох, доштан, идора кардан, пах,н намудан ва чустучу кардани иттилоот пешбинй шудаанд. Технологиями иттилотиро чунин гурух,бандй кардан мумкин аст:

Технологиями и тт илот и и шабакави. Дар замони мо шабаках,ои гуногуни интиколи додало мавриди истифода карор доранд. Ин шабаках,о108

Page 102: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

одатан аз мачмуи дастгоххои канории алокавй (терминалхо) иборатанд, ки онхо бо хатхои интиколи додано ва тачхизоти васлкунанда (гиреххои шабака) муттахид гардонида шудаанд. Хатхо ва гиреххо табодули итти- лоотро байни терминалхо таъмин менамоянд.

Бештар ду намуди шабакахо - телефонй ва компютерй мавриди ис- тифода аст. Шабакахои телефонй - шабакахое ба хисоб мераванд, ки дастгоххои канории алокавии онхо табдилдихандагони одии хабари (сиг- нали) баркй ба возехй-шунавой (босира-сомеа) ва баръакс мебошанд. Шабакахои компютерй - шабакахоеанд, ки дастгоххои канории ирти- ботии онхо компютерхо мебошанд.

Усули асосии пайвастан ба Интернет - ин истифодабарй аз модеми ба шабакаи телефонй (усули борикхат) васлшуда мебошад. Гарчанде ин усул дорой х,ама гуна функсияхои зарурии корбарй бошад хам, аксар ис- тифодабарандагони Интернет дастрасии усули пахнхатро афзал мешумо- ранд. Мафхуми пахнхат тачассумгари доираи васеи технологияхое ме­бошад, ки онхо суръати баланди интиколи додахо ва дастрасй ба шаба­каи Интернетро таъмин менамоянд. Дар ин технологияхо асосан аз сим ё торхои нахй-нурй истифода мебаранд.

Агар соли 2003 дар чахон аз нисф зиёди пайвастшавихо бо Ин­тернет бо ёрии шабакахои телефонй ба рох монда шуда бошад, он гох имруз 97% чунин пайвастшавихо тавассути системам пахнхат амалй гар­донида мешавад. Кдриб 95% ин пайвандхо бо суръати зиёда аз 1 Мбит кор мекунанд.

Солхои охир усулхои зиёди пайвастшавй бо Интернет руйи кор омадаанд. Яке аз ин гуна усулхо усули Multilink dial-up ном дорад, ки он то пайдойиши усулхои муосири ISDN ва DSL усули хеле маъруф ба хисоб мерафт. Бо ёрии ин усул ду ва ё зиёда терминал и дар фосилаи дур вокеъбуда бо рохи васлкунии ду ва ё зиёда модемхо бо хамдигар пайваст карда шуда, хамчун як хати (канали) додахо дида баромада ме­шавад ва бо хамин тарз кобилияти гузаронандагии баланди иттилоотро таъмин менамояд.

Усули ISDN (Integrated Services Digital Network Шабакаи ракамй бо хизматрасонихои муттахида, соли 1981) имконият медихад, ки хада- моти алокаи телефонй ва табодули додахо хамчоя карда шаванд. Вазифаи асосии ISDN - ин бо хати телефонии муштарй бо суръати то 64 кбит/ сон интикол додани додахо ва таъмин намудани хадамоти телекомму- никатсионии муттахида (телефон, факс ва гайра) ба хисоб меравад. Ис- тифодаи хати телефонй ду бартарй дорад: якум - ин хат аллакай вучуд дорад ва дуюм - тавассути он ба тачхизоти терминалй кувваи барк таъ­мин карда мешавад.

109

Page 103: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Усули xDSL (Digital Subscriber Line - Хати ракамии муштарй, солкой 90-уми асри XX) аз мачмуи технологиях^) иборат буда, хдмчун усули алтернативй барои усули ISDN эчод шудааст. Дар асоси дастовардх,ои муосири сохди микроэлектроника ва усулх,ои коркарди ракамии сигналвд ва хдмчунин бо истифода аз рамзх^ои самараноки хаттй ва тарзх^ои адап- тивии исло^и хатх,ои тахрифшуда усули xDSL имконият фарохдм ме- оварад, ки хосияти гузаронандагии хати муштарии шабакаи телефо­нии истифодаи умум якчанд маротиба баланд бардошта шавад. Усули xDSL ба навъхои гуногун, аз кабили ADSL, HDSL, IDSL, MSDSL, PDSL, RADSL, SDSL, SHDSL, UADSL, VDSL ва гайра таксим мешавад. Х,амаи ин технологиях,о дастрасии баландсуръати ракамиро ба хати телефони муштарй таъмин менамоянд. Фарки асосии ин технологиях^) дар исти­фодаи усулх,ои модулятсионй мебошад, ки хднгоми рамзбандии додах,о руйи кор меоянд.

Алоца бо хати интицоли барк, (PLC - Power Lines Communication)- усулест, ки бо ёрии он барои интиколи иттилооти садой ё додах,о системах,ои гуногун аз шабакаи хатх,ои маъмулии интиколи барк исти­фода мебаранд. Шабака сигнали аналогиро ба болои кувваи чараёни барки стандартии зуддиаш 50 герс ё 60 герс гузошта, метавонад садо ё дигар маълумотро гузаронад. Системаи P LC дар таркиби худ зерсистемах.ои B P L (Broadband over Power Lines) - тарзи пах,нхати гузаронидани итти- лоот бо ёрии хати интиколи барк бо суръати то 200 Мбит/сон ва N PL (Narrowband over Power Lines) - тарзи борикхати гузаронидани иттилоот бо ёрии хати интиколи барк бо суръати хеле кам (то 1 Мбит/сон)-ро дорад.

Усули асинхронии интикрли додало (ATM - Asynchronous Transfer Mode) технологияи пурмах,сули шабакавии коммутатсионй (васлучудо- кунй) буда, барои интиколи додало дар намуди катакхои (ячейка, cell) ан- дозаашон доимй (53 байт) пешбинй шудааст. Бартарии усули ATM нис- бат ба усули синхронии интицоли додало (STM - Synchronous Transfer Mode) дар хизматрасонии бе^тари интиколи додах^ои аз хдмдигар сахт фарккунанда ё зуд тагйирёбанда мебошад.

Алоцаи сотй яке аз намудх,ои радиоалокаи мобайлй буда, дар зами- наи шабакаи сотй пайдо шудааст. Хусусияти калидии ин усул аз он ибо­рат аст, ки минтакаи умумии фарогири ал ока мувофики минтаках,ои фаро- гири алокавии истгохдои пойгох,ии алох^ида ба мисли катакх,о (ячейках,о, сотх,о) чудо карда мешавад. Сотх,о кисман хдмдигарро пушонида, ша­бака ташкил менамоянд. Дар сатх,и хдмвору беиморат минтакаи фаро­гири як истгох,и пойгох,й давраро ташкил медихдд. Бинобар он, шаба­каи тавассути ин гуна истговдо сохташуда, ба худ намуди катаки (сотй) шашкунчаро мегирад.110

Page 104: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Шабака аз дастгохдои кабулкунандаву фиристандаи дар фазо таксим- шудаи тах,ти фосила^ои зудиашон якхела коркунанда ва танхдооти васлунудокунанда иборат мебошад. Таннизоти васлунудокунанда имко- ният медихдд, ки мавкеи нории муштарии сайёр (хдракаткунанда) му- айян карда шавад ва хднгоми нойгузини он аз минтакаи фаъолияти як дастго^и кабулуфиристанда ба минтакаи дигар, барояш алокаи бефоси- ла таъмин карда шавад.

Алоцаи барцй - як навъи алока буда, тавассути он интиколи итти- лоот бо ёрии сигналхои электромагнита (масалан, сим, хати нахй-нурй ё радио) ба рох монда мешавад. Вактхои охир барои ба масофахои дур расонидани иттилоот аз воситах,ои мухталифи баркй, ба монанди теле­граф, телефон, телетайп ва инчунин радио, системаи радифии (махвораии) алока, шабакаи саросарии иттилотй-иртиботии Интернет истифода бур­да мешавад.

Тарзи алокаи баркй бар асоси табдилдихии сигналхои хабарй (садо, матн, иттилооти нурй) ба сигналх,ои аввалияи баркй ба рох, монда шу- дааст. Дар навбати худ, сигналхои аввалияи баркй бо ёрии дастгохдои фиристанда ба сигналхои баркии даранаи дуюм табдил дода шуда, мутобикати нишондихдндахои онхо бо нишондихдндахои хати алока дар сатх,и зарурй ба назар гирифта мешавад. Баъд сигналхои баркии даранаи дуюм бо ёрии хати алока ба дастгохи кабулкунанда расонида мешавад. Дастгохи кабулкунанда бошад, сигналхои баркии даранаи ду- юмро аз нав ба сигналх,ои хабарии намуди садо, иттилооти матнй ё нурй табдил медихад.

Терминал ба сифати нуктаи дастрасии шахрвандон ба фазой итти- лоотй хизмат мерасонад.

Компютери фардй (computer [k3m pju:.te(j)] - \исоббарор) тан^и- зоти электрониест, ки барои истифодаи як шахе (фард) пешбинй шуда- аст. Ба КФ инчунин, шартан, хар гуна компютереро нисбат додан мум- кин аст, ки он компютери хусусии ягон фарди мушаххас бошад. Кисми зиёди одамон ба сифати КФ компютер\ои болоимизй ва компютер^ои мобайлии гуногун, ба мисли лэптопхо, планшетхо, компютерхои кисагй ва гайраро истифода мебаранд. Гарчанде дар ибтидо компютер хдмчун мошини хисоббарор сохта шуда бошад нам, вале имруз он барои инрои максадхои гуногун мавриди истифода карор дорад. Масалан, ноло КФ хдмчун воситаи тавонои дастрасй ба шабакахои иттилоотй, барномаи амалиёти бозивди компюгерй, танхдооти фаъолият дар графиксозй ва гайра истифода бурда мешавад.

Телефони сопгй як навъ телефони мобайлй буда, барои истифода дар шабакавди сотй пешбинй шудааст. Ин телефон барои дар худуди минтакаи шабакаи фарогири алока баркарор намудани алокаи телефонй

111

Page 105: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

хдм аз усули кабулу фиристодани ахбори радиой ва нам усули маъму- ли телефонии васлу чудокунй (коммутатсия) истифода бурда мешавад.

Имруз алокаи сотй паннгаштатарин намуди алокаи мобайлй ба нисоб меравад. Аз ин ру, одатан телефони мобайлй гуфта, манз телефони со- тиро пеши назар меоранд, гарчанде ба гайр аз телефонной сотй ноло телефонной монворай, радиотелефонно ва тачнизоти алокаи шонронй (магистралй) дар истифода мебошанд.

Телевизор - тачнизоти муосири электронй буда, барои кабул ва инъ- икоси симову садо, ки тавассути каналнои бесим ё бо сим (аз чумла, барноманои телевизионй ё сигналнои нар гуна тачнизоти видеой) панн карда мешаванд, хизмат мерасонад.

Дастгони иловагй барои бозй - тачнизоти махсусгардонидашудаи электронй буда, барои намойиш додани видеобозино пешбинй шудааст. Одатан ба сифати кисми хоричкунии дастгони мустакили инъикоскунй телевизор ё монитори компютер истифода бурда мешавад. Системанои портативии (кисагии) бозиро дастгони иловагии бозй номидан чандон ду- руст нест, чунки онно дорой тачнизоти насбшудаи хусусии инъикоскунй мебошанд. Вобаста ба рушди дастгоннои иловагии бозй фарки байни онно ва КФ хеле кам гаштааст. Баъзеи ин дастгонно на танно бо сафнакалид ва диски сахт метавонанд мучанназ бошанд, балки танти системам ама- лиётии 1лпих низ метавонанд кор кунанд.

Почтаи электронй - ин технология ва имкониятнои хизматрасонй дойр ба фиристодан ва кабул и пайгомнои электронй аз тарики шаба- каи компютерии таксимшуда мебошад. Почтаи элетронй аз руйи найати чузъно ва тарзи кор амалан системаи почтаи маъмулиро (когазй) такрор намуда, мафнумно (почта, мактуб, лифофа, гузоштан, куттй, расонидан ва гайра) ва хусусиятнои асосии онро (содагии истифода, эътимоднокй, баъ- зан дермонй дар расонидан ва гайра) ба худ кабул намудааст. Бартарй ва арзишмандии асоситарини почтаи электронй дар тарзи осони сурогасозй ва бахотиргирии он дар намуди номиистифодабаранда @номи_домен (масалан, [email protected]) мебошад. Бартаринои дигари ин почта аз почтаи маъмулй дар имконияти фиристодани нам матни одй, нам формат- нок ва нам парвандаи дилхон нувайдо мегардад. Худмухтории серверно, эътимоднокии баланди пайгомрасонй ва хеле осон будани истифодаи почтаи электронй онро ба воситаи хизматрасонии бенамто табдил дода- аст. Ба камбудинои ин почта падидаи номатлуби навъи спам (паннкунии аз над зиёди маводнои таблиготй ва вируснои компютерй), гайриимкон будани кафолати садфоизаи расидани пайгоми мушаххас, аз энтимол дур набудани дермонй дар расонидани пайгом, мандудият дар андозаи пайгом ва микдори умумии пайгомнои куттии почтаи истифодабаранда ва гайраро дохил кардан мумкин аст.112

Page 106: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Системаи цустучуй - мачмуи барномавй-тачхизотй бо веб­интерфейс буда, барои чустучуй иттилоот дар Интернет пешбинй шу- дааст. Зери мафхуми системаи чустучуй одатан сомонае дар назар до- шта мешавад, ки дар он интерфейси (фронт-энд) система чойгир карда шудааст. 1^исми барномавии системаи чустучуиро моши- ни (мухдррики) чустучуй мегуянд. Аксарияти систе­м ам и чустучуй иттилоотро дар сомонах,ои WWW (тор- намои чах,онй) мекобанд.Аммо системавди чусгучуие низ мавчуданд, ки онхо имко- нияти чустучуй парвандах,оро дар FTP-серверхо, молу мах,сулотро дар интернет-магоза\о ва иттилооти нави хабариро дар гурухлои Usenet доранд. Тибки маълумоти ширкати Net Applications дар соли 2011 таваччух,и корбарони Интернет нисбат ба системавди чустучуй дар шакли зайл будааст (диаграмма).

Саволхо:Афзорхои технологиям иттилоотй гуфта сахтафзорхо дар назар дошта шу­дааст ё нармафзорхо? Якчанд мисолхое биёред, ки онхоро афзорхои тех­нологиям иттилоотй номидан мумкин бошад.Оё шумо се принсипи татбики технологияи иттилоотии компютериро ном- бар карда метавонед?Барои чй холо мафхуми «технологияхои иттилоотии компютерй»-ро бо мафхуми «технологияхои иттилоотй» айниятан як чиз мешуморанд? Кадом хусусиятхо ва намудхои асосии технологияхои иттилоотиро медонед? Ба афзорхои технологияхои иттилоотй чй гуна талаботхо гузошта мешаванд? Шумо чанд намуди шабакахои иттилоотиро медонед? Технологияхои ит- тилотии шабакавиро шарх дода метавопед?Усули борикхат аз усули пахнхати бо шабакаи Интернет пайвастан чй фарк; дорад? Усули ISDN аз усули DSL чй?Кадом намудхои алокавии шабакахои иттилоотиро метавонед номбар кар­да, шарх дихед? Воситахои техникии дастрасй ба иттилоотро чй?Почтаи электронй чист ва кадом вазифахоро ичро мекунад? Системаи чустучуй чй?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Таърифи дар мавзуъ овардашудаи афзорхои технологияи иттилоотиро ба хотир гиред ва дар дафтар махсулоти барномавии ширкатхои гуногунро, ки ба катори барномахои маъмули таъйиноти умум онхоро низ ворид кар­дан мумкин бошад, ба кайд гиред.

ф1.

2.

3.

4.5.6.

7.

8.

9.

1.2.

113

Page 107: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Фарки тарзи кори шабакахои телефониро аз шабакахои компютерй ва усу- ли асосии пайвастан ба Интернетро маънидод кунед.

4. Барой худ почтаи электронй кушода, бо хамсинфонатон робита баркарор кунед. Дар вацтхои фориг аз даре оид ба вазифахои хонагй саволу чавоб нависед.

5. Бо иетифода аз системами чустучуй дойр ба мавзуи мазкур аз Интернет иттилооти иловагй дастрас намоед.

1.3.3. АСОСХ,ОИ КИ БЕРН ЕТИ КИ И ТЕХНОЛОГИЯИ ИТТИЛООТИ

Яке аз самтнои мух,ими информатика зенникунонии технологиями иттилоотй ба нисоб меравад. Технологиях,ои зенниро барои пах,нкунии тачрибах,ои касбй иетифода мебаранд. Барои коркард ва тархрезии донишхр амсилах,ои махсус ва пойгохл донишх,о сохта мешаванд. Тавас- сути технологиях,ои зех,нй ва бо иетифода аз пойгони донишх,о истифода- барандаи компютер метавонад масъаланои гуногуни ил миро нал намояд.

Еояи эчоди амсилаи сунъии шуури инсон (тафаккури сунъй), ки кобилияти тархрезии зех,нй дошта бошад, пас аз офариниши компю­тер имконпазир гардид. Солх,ои 40-уми асри XX Н. Винер дастовардх,ои тавдикотй-бунёдии худро дар ин самт намчун илми нав - кибернетика мураттаб сохт.

Кибернетика - илм дар бораи хосиятх,ои умумии раванднои идо- ракунй дар системах,ои зинда ва гайризинда мебошад.

Тафаккури сунъй (artificial intelligence) намчун сохди нави илм соли 1956 дар ИМА руйи кор омада, дарнол ба ду самт таксим шуд: нейро­кибернетика ва кибернетикаи «куттии сиёх,».

Тояи асосии нейрокибернетика аз сохтани тачнизоти «зехдие» ибо- рат аст, ки вай бояд бо ягон тарзе сохтори майнаи (магзи сари) инсон- ро аз нав ба вучуд оварад. Гояи кибернетикаи «куттии сиёх,»-ро прин- сипе ташкил медихдд, ки мувофики он сохтори тачхдооти «зехдй» ягон ахдмияте надошта, он бояд ба хдр гуна таъсиррасонинои беруна ба мисли майнаи инсон мутаассир гардад. Дойр ба ин самтх,ои рушди кибернетикй мо дар мавзуъх,ои оянда сух,бат хох,ем кард. Х,оло бошад, дикдатамонро ба хдмбастагии илмнои информатика ва кибернетика чалб менамоем.

Тавре маълум аст, масъалаи асосии илми информатика аз омузиши системаи иттилоотии тасвири олам ва конуниятнои умумии сохт ва тар­зи кори системами худидора, аз кабили системами биологй, чамъиятй ва худкори техникй иборат мебошад. Хусусияти ин гуна системам дар он аст, ки он м дорой хосияти ичрои максадноки амалиёт буда, рафто- рашон тавассути узвх,ои кабулкунанда, табдилдинанда ва амаликунандаи иттилоотиашон идора карда мешавад.114

Page 108: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Масъалаи мазкур, ки кариб фарогири тамоми сохахои илмй мебо- шад, доираи хамбастагии технологиями иттилоотй (информатика) ва илми кибернетикаро ташкил медихдд. Унсурхои алохидаи тахлили ки- бернетикии ходисахои мухити атроф инъикоси худро дар илмхои био­логия, таърих, чамеашиносй, иктисодиёт, технология ва илмхои техникй меёбанд. Технологиями иттилоотй бошад, дар системаи илмхои муосир накши пешбарандаро бозида, бахри дарёфти тасаввуроти ягонаи олами хастй ва эхсоси умумияти асосхои иттилоотии раванди идораи табиати зинда, чомеа ва техника шароити мусоид фарохдм меорад.

Зери мафхуми технологияи иттилоотй хамеша ягон раванде дар на- зар дошта мешавад, ки он барои хосил намудани иттилооти сифатан нав (махсулоти иттилоотй) равона гардида, бахри амалй гардонидани ин максад аз мачмуи воситахо ва усулхои мухталифи гункунй, коркард ва интиколи додам (иттилооти аввалия) истифода мебарад.

Мархалаи муосири инкишофи технологияи иттилоотй (ТИ) тавас- сути татбики васеи компютерми фардй ва воситами телекоммуникат- сионии алока тавсиф дода мешавад. Мохияти (принсипи) технологияи иттилоотии компютериро речаи интерактивии (робитавии) кор бо ком- пютер, интегратсияи (насб, робитаи мутакобила) воситами барномавй, фасехии тагйирёбии масъалам ва додам ташкил медихднд.

Раванди технологии коркарди иттило- от дар шакли сохтори иерархй тасвир кар­да мешавад. Сатхдои сохтори иерархиро (аз поён ба боло) - хдракатми одитарин, амалм, амалиёт ва мархдлам ташкил медихднд. Аз бар кардани ТИ ва татбики он ба таври зе- рин амалй гардонида мешавад. Пеш аз х,ама бояд мачмуи хдракатми одитаринро аз худ кард, ки микдори онх,о махдуд аст. Аз ком- бинатсияи ин хдракатм амалм тартиб дода мешаванд ва аз комбинатсияи амалм бошад, амалиёт. Гурухи амалиёт мархалаи техноло- гиро муайян месозад. Мачмуи мархалахои технолога бошад, раванди технолога, яъне технологияро ташкил медихдд.

Махсулоти иттилоотй ба ягон намуди махсулоти моддй монанд нест. Онхо бенихоят суръати баланди ивазшавандагй бо намудхо ё вариантхои навро доро мебошанд. Даври ивазшавии онхо аз якчанд мох cap карда, то як солро дар бар гирифта метавонад. Нобарории амалишавии технологи-

Мар\алахд>....... .. . ............

Г к ! 1Амалиёг

- .......... ......... ... ........ . ■Т

Амалхо

Г ......шшшя1ттштяштятХ,аракатхои

одитарин

115

Page 109: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

яи иттилоотиро одатан бо номукаммалии воситами техникй алокаманд мегардонанд, ки ин на хдмеша ба хдкикат наздик аст. Дар асл, сабаби асосии нобарорй дар вучуд надоштан ё номукаммалии методологияи ис- тифодабарии ТИ мебошад.

Технологиями иттилоотиро тибци навъи си с те м а м и иттилоотии ис- тифодабарандаи ин технологиям таснифбандй мекунанд.

1. Таснифбандй аз руйи усулх^о ва во ситара и коркарди додало:❖ ТИ саросарй - амсилам, усулм ва воситами истифодаи за-

хирами иттилоотии барои кулли чомеа равонагардида;♦♦♦ ТИ бунёдй - амсилам, усулм ва воситами истифодаи захирами

иттилоотии ба сохди муайян (истемолот, тахдикоти илмй, лои- хасозй, таълимй ва гайра) равонашуда;

♦> ТИ мушаххас - амсилам, усулм ва воситами коркарди додам барои хдлли масъалами вок;еии корбар.

2. Таснифбандй аз руйи хизматрасонй ба сох;ах;ои муайян:♦> ТИ дар бахдсобгирии мумсиботй;♦♦♦ ТИ дар фаъолияти бонкй;♦♦♦ ТИ дар фаъолияти андозбандй;❖ ТИ дар фаъолияти сугуртавй;♦> ТИ дар фаъолияти оморй ва гайра.

3. Таснифбандй аз руйи намуди иттилооти корй:

Намуди технологиями

иттилоотй

СИПД, забонх;ои алгоритмй, протсессори

Чадеалй

Протсессориматнй

Протсессориграфики

Системамиэкспертй

~ т . ; г х _ г х :Даста^ои интеграгсионии барномавй: якчоясозии технологиями гуногун

объектной нагони вок,ей

Таснифбандии овардашуда бисёр хам шартй мебошад, чунки цисми зиёди технологиями иттилоотии зикршуда бо дигар намудми иттило- от низ имконияти кор карданро доранд. Масалан, дар протсессорми матнй имконияти ичрокунии нисоббарорими одй пешбинй шудааст. Протсессорми чадвалй бошанд, натанм имконияти коркарди иттилооти навъи ракамй, балки матниро низ доранд. Илова бар ин, онхо бо дастгох,и насбшудаи тавлидкунандаи графикм таъмин мебошанд.

4. Таснифбандй аз руйи интерфейси корбарй. Ёдовар мешавем, ки интерфейси корбарй - таъсири мутакобилаи компютер бо истифода-116

Page 110: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

баранда мебошад. Таснифбандии мазкур имконият медихдд, ки оид ба интерфейсной татбикй ва системавй мулохдоа ронем.

Интерфейси татбикй асосан бо амалигардонии баъзе технологиями иттилоотии функсионалй алокаманд аст.

Интерфейси системавй бошад, мачмуи тарзу услубми робита бо компютерро ифода менамояд, ки онм тавассути системам амалиётй (СА) ё болосохти он амалй мешаванд. Масалан, интерфейси амрй (фармонй, командавй) намуди аз хдма одитарини интерфейсм буда, барои ворид намудани фармонм пешбинй шудааст. Пеш аз воридкунии фармон аз та- рафи корбар, система дар экран даъвати системавй мебарорад (намуди даъвати системавй дар СА МБ 0 0 8 - С:\> ва дар СА ишх - $).

Намуди дигари интерфейси системавй \\ЧМР-интерфейс ном до- рад. Хднгоми истифодаи ин интерфейс дар экран равзана пайдо меша- вад, ки дар он тимсоли барномам ва менюи амалиётй тасвир ёфтаанд. Барои интихоби яке аз онм мушнамо истифода бурда мешавад. Хднгоми истифодаи интерфейси системавии навъи 81ЬК-интерфейс бошад, тавас­сути фармонй садой (овозй) ва робитами мазмунй (семантикй) дар экран чойивазкунй аз як тимсоли чустучуй ба дигар тимсол ба амал меояд.

Накшаи таснифотии ТИ аз руйи интерфейси корбари

Ба системаи амалиётии якбарномавй, масалан, СА MS DOS-po до- хил намудан мумкин аст. Ба системами амалиётии чандбарномавй бо­шад, СА Unix, MS Windows 3.1 ва аз он болотар, Dos 7.0 ва гайра до- хил мешаванд. Ин системам дар чойи кории як истифодабаранда як- бора ичрои якчанд замимаро таъмин карда метавонанд ва аз хдмдигар мутобики алгоритми вакти таксимшуда фарк мекунанд. Агар системами амалиётии якбарномавй ё тавассути речам мусох,ибавй ва ё речаи даставй кор кунанд, пас системами амалиётии чандбарномавй аз ин речам дар якчоягй истифода мебаранд.

Фаъолияти системами амалиётии чандкорбарй бо ёрии СА шабакавй амалй гардонида мешаванд. О нм чойи кории истифодабарандаро бо тех-

117

Page 111: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

нологияи шабакавии фосилавй ва технологиями даставию мусох,ибавй таъмин менамоянд.

1^исми зиёди технологиями иттилоотии таъминкунанда ва функ- сионалй метавонанд аз тарафи кормандони сатх,и идорй бе ёрии миёна- равм и иловагй (барномарезон) мавриди истифода карор дода шаванд. Дар айни м л корбар метавонад ба пайдарпайии татбики ин ё он техно­логия таъсир расонад.

Системами иттилоотии даставй дар речаи даставй кор мекунанд. Аввал додам захира (чамъоварй) карда мешаванд. Баъд о н м хдмчун дастаи додам ташаккул дода мешаванд. Пас аз он ин даста пайдарпай тавассути катори барномам коркард ва танлил меёбад. Камбудии ин реча - дар суст кабул шудани карорм ва ба система вобастагии сахти корбар зунур меёбад.

Системами иттилоотии мусох,ибавй дар речаи мусох,ибавй - му- бодилаи ахбори байни корбар ва система (масалан, системаи фуруши чиптаи хдвопаймо) кор мекунанд. Ин реча хоса дар мавриди аз байни вариантми зиёди пешнимднамудаи система интихоб намудани вариан­та муносиб хеле мусоид мебошад.

Речаи мусох,ибавй (интерактивй) инкишофи минбаъдаи речаи даставй мебошад. Агар татбики речаи даставй дахолати корбарро ба раванди хдлли масъала мавдуд намояд, пас речаи мусонибавй умуман вучуд на- доштани вобастагии катъии пайдарпайии амалиёти коркарди додамро дар назар дорад.

Технологиями шабакавй алокамандии корбарони зиёдро таъмин менамоянд.

ТИ коркарди додам барои ёфтани хдлли масъалами хуб сохторишу- да пешбинй шудаанд. Барои ин гуна масъалам чун одат тамоми додами воридотии зарурй мавчуданд ва алгоритму дигар амалиёти стандартии коркарди онм муайян мебошанд. Ин технология барои худкорсозии баъ- зе амалми пурзанмати доимо такроршаванда бехдмто буда, истифодаба- рандаи он метавонад хдтто дарачаи баланди тахассусй низ надошта бо- шад. ^исматми асосии ин технологияро равандми чамъоварй, коркард, нигахдории додам ва сохтани нисоботм (санадм) ташкил медихднд.

Коркарди додам ичрои амалми якколибаи зеринро дар бар мегирад: таснифсозй ё гурунбандй;

• чудокунй ба навъм - батартибории пайдарпайии навиштам;• мсоббарорй - ичрои амалми риёзй ва мантикй;• муттах,идсозй - аз руйи баъзе хосиятм якчоя сохтани додам ва

бо х,амин тарз кам кардани микдори онм, ки дар х,исоббарорими чамъбастй ва ёфтани киматми миёна муфид шуморида мешавад.

ТИ идорй ба ёфтани хдлли масъаламе нигаронида шудааст, ки онм аз нуктаи назари сохторй мукаммал нестанд. Иттилоот бояд ончунон

118

Page 112: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

муттахддсозй шуда бошад, ки тамоюли тагйирёбии доданоро баръало дида, сабабнои дуршавй аз хдлро муайян карда, рохдои ёфтани налнои имконпазир нишон дода шавад. Тавассути ин технология масъаланои зе- рин нал карда мешаванд:

банодинй ба вазъи накшавии объекти идорй;• банодинй ба бузургии дуршавй аз вазъи накшавй;• муайянкунии сабабнои дуршавй;• тахдили нално ва амалнои имконпазир.ТИ-и коргони худкор барои ташкил ва дастгирии раванднои иртиботй

нам дар дохили ширкат ва нам мунити берунаи он пешбинй шуда, тавас­сути шабаканои компютерй ва дигар воситанои муосири интикол ва кор бо иттилоот амалй гардонида мешавад. Компонентной асосии ин техно­логия воситанои барномавии зерин мебоитнд:

протсессорнои матнй; процессорной чадвалй;

• системанои идоракунии пойгони додано; барноманои намойишсоз;почтаи электронй;

• шабакаи компютерии маналлй;• шабакаи умумичанонии Интернет.ТИ дастгирии кабули карорно робитаи байни инсон ва компютер-

ро таъмин менамояд. Коркард ва омодасозии карор дар натичаи раванди (занчири) даврй носил мегардад. Дар амалигардонии ин занчир низоми дастгирии кабули карорно - дар накши налкаи нисоббарорию объекти идорй ва инсон - дар накши налкаи идоракунанда, ки доданои аввалияро ворид ва натичаи нисоббароринои компютерии носилшударо баногузорй менамояд, баромад мекунанд. Хусусият ва сифатнои фарккунандаи ин технологияно инноянд:

тамоюл ба налли масъаланои суст (бад) сохторигашта; якчоясозии усулнои анъанавии дастрасй ва коркарди компюте­рии додано бо имкониятнои усули тарнрезии риёзй; тамоюл ба истифодабарандаи гайри касбй; мутобикшавии сатни баланд - мувофик шудан ба хусусиятнои сахтафзор ва нармафзори истифодашаванда ва талаботнои шах- сии истифодабаранда.

Саволхо:Зенникунонии технологиянои иттилоотй чй маъно дорад?Технологиянои зехниро дар кадом сохахо истифода мебаранд? Асосгузори гояи эчоди тафаккури сунъй ва илми кибернетика кист? Кадом самтхои асосии рушди тафаккури сунъиро медонед? Онно аз хамдигар чй фарк доранд?

119

Page 113: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

5. Бах,си масъалаи асосии информатика аз чй иборат аст?6. Кадом системами худидораро медонед? Хусусияти асосии ин системах^

аз чй иборат аст?7. Кибернетика чй гуна илм аст? Вай бо информатика ва технологиями

иттилоотй чй алокамандй дорад?8. Оё ба фикри шумо байни технологияи иттилоотй, хамчун раванди хосил-

кунии иттилооти сифатан нав ва кибернетика, ки он ба равандхои умумии идоракунй сару кор дорад, ягон умумияте дида мешавад ё на?

9. Барой чй раванди технологии коркарди иттилоотро дар шакли сохтори иерархй тасвир мекунанд?

10. Технологияхои иттилоотиро тибки кадом принсип таснифбандй мекунанд? Кадом тарзхои таснифбандии ТИ-ро медонед? Онхоро шарх дихед.

Супориш:1. Таърифи информатика ва технологияи иттилоотиро ба ёд биёред. Онхоро

бо таърифи кибернетика мукоиса кунед. Масъалахои асосй ва предмети ин илмхоро муайян кунед.

2. Бо истифода аз барномахои татбикй таснифбандии технологияхои иттило­отиро бо тарзи графикй пешниход намоед.

3. Масъалахое, ки бо ёрии технологияхои иттилоотии идорй хал карда ме- шаванд, номбар кунед ва онхоро шарх дихед.

1.3,4. С И С Т Е М А М И ИТТИЛООТЙ

Тавре аз таърифи технологияи иттилоотй бармеояд, он раванде мебошад, ки тавассути коидахои мушаххас ва муназзами амалиётй бо додахои дар хотираи компютер махфузбуда амалй гардонида мешавад. Ра- ванд - пайдарпайии муайяни амалхоест, ки барои расидан ба максадхои гузошташуда равона гардидааст. Раванд тибк;и стратегияи интихобгар- дида муайян карда шуда, бо ёрии воситаву усулнои гуногун амалй ме- гардад. Хддафи асосии технологияи иттилоотй - дарёфти иттилооти си­фатан нави барои истифодабаранда дорой ахамият мебошад, ки он дар натичаи коркарди максадноки иттилооти аввалия хосил мегардад.

Системаи иттилоотй - мухитест, ки чузънои сохтории онро найати кормандон, мутахассисон, компютерхо, шабакахои компютерй, махсулоти барномавй, пойгохи додано ва хар гуна восиганои робитавии техникию барномавй ташкил мединанд. Максади асосии системаи иттилоотй - нигандорй, коркард ва интиколи иттилоот мебошад. Ба таври дигар, си­стемаи иттилоотй - системаи «одам-компютер» буда, барои коркарди иттилоот равона шудааст.

Амалигардонии вазифанои системаи иттилоотиро бе донистани технологиями иттилоотии ба он равонакардашуда чорй намудан имкон- ноназир аст. Технологияи иттилоотй бошад, метавонад берун аз мунити системаи иттилоотй низ вучуд дошта бошад.

120

Page 114: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Х,амин тарик, технологиям иттилоотй мафнуми нисбатан васеътаре мебошад, км тасаввуроти муосири раванднои табодули иттилоотро дар панной иттилоотй инъикос менамояд. Вай аз мачмуи амалнои аники ба низом овардашудаи коркарди иттилоот иборат аст, ки дар аксар мавридно онхо аз тарики компютер ичро мегарданд. Системаи иттилоотй бошад, хднгоми кабули карор аз тарафи инсон вазифаи такягох,иро ичро мена­мояд. Корбар бояд тамоми нозукинои тарзи татбики технологиянои ит- тилоотии компютериро барои кабули карори дахлдор донад ва онноро монирона амалй намояд.

Тасаввурот оид ба системами иттилоотй. Фаъолияти шахсо- ни алонида, гурухдо, коллективно ва ташкилотно аз сонибиттилоъ буда- ни онно ва кобилияти самаранок истифода бурда тавонистани иттило- оти мавчуда вобаста мебошад. Пеш аз кабул кардани ин ё он карор за- рур аст, ки дойр ба дарёфт, коркард, дарк ва танлили иттилоот корнои зиёде ба сомон расонида шавад. Ч,устучуи налли окилонаи масъаланои сонанои гуногун бошад, аз корбарон танлили начми калони иттилоо­тро талаб менамояд, ки ичрои он бе чалби воситанои техникии махсус гайриимкон аст.

Умуман, сонанои фаъолияти муосир нарчи бештар ба хадамоти мувофик ва муносиби иттилоотй ниёз доранд. Бинобар он, руй додани таркиши иттилоотй ногузир аст, ки якчоя бо он натман бунрони иттилоотй низ ба вучуд меояд. Ихтилофоти байни имкониятнои мандуди инсоният дар кабулу коркарди иттилоот ва селнои азиму мачмуи захиранои итти- лоотии мавчуда нарчи бештар зонир мегардад. Гардиши начми калони иттилооти барзиёд дарки ниссаи иттилооти муфиди истеъмолиро душ- вор мегардонад. Масъалаи интихоби иттилооти сифатнок ва боэътимод ба миён меояд. ^омеа монеанои иктисодй, сиёсй ва ичтимой эчод мена­мояд, ки онно садди рони панншавии иттилоот мегарданд.

Имруз зарурат пеш омадааст, ки инсоният барои дарку коркарди фаврии начми калони иттилоот, аз худ кардани воситанои техникии му­осир ва усулу технологиями замонавии корбарй бо иттилоот омода бо­шад. Шароити нав вобастагии вокиф будани нар як фардро аз иттилоо- те, ки мансули фикрии нафари дигар аст, ба миён овардааст. Бинобар он, имруз аллакай мустакилона аз худ кардан ё гун карда тавонистани ит­тилоот нокифоя нисобида мешавад. Бояд нар як фард бо чунон техноло- гияи корбарие бо иттилоот мусаллан бошад, ки он омодасозй ва кабули карорноро танно дар заминаи донишнои коллективй ба рон монад. Га- рави муваффак гаштан - аз манорати то кадом андоза аз манбаънои гу­ногун (нашриянои даврй, иртиботи электронй) дастрас кардани иттило­от, ифода кардани он дар намуди возен ва босамар истифода бурда та­вонистани он вобаста мебошад.

121

Page 115: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Иттилоотонй - тавсеаи са^м ва хдчми иттилоот дар пешрафти чомеа буда, тавассути татбики васеи воситах,ои техники дар истех,сол, коркард, нигахдорй, пах^нкунй ва истифодаи иттилоот ба даст меояд.

Захирах;ои иттилоотй - мачмуи донишх,ои андухтаи инсоният буда, барои истифодаи ичтимоии чомеа равона гардидаанд ва тавассути баран- дагони моддй ба кайд гирифта шудаанд. Айнан ба мисли истифодаба- рии захирах,о ва мах,сулоти анъанавй (моддй), донистани макон, арзиш, сохлб, эх,тиёчмандон ва дарачаи дастрас будани захирами иттилоотй за- рур аст. Мачмуи воситах,о, усулх,о ва шароити истифодабарии захирах,ои иттилоотй ицтидори иттилоотии чомеаро ташкил медихднд.

Имруз дар чах,он, аз чумла дар Точикистон, ташаккулёбии бозори мамулот ва хадамоти иттилоотй бо суръати баланд пеш рафта истода- аст. Рушди муносибатх,ои бозорй дар пешбурди фаъолияти иттилоотй масъалаи х,ифзи иттилоотро хдмчун объекта сармояи фикрй ва хукуки молй пуршиддат гардонид. Дар ин хусус дар чумхурй якчанд конун оид ба иттилоот, иттилоотонй, х,ифзи иттилоот, хукуки муаллифй ба асарх,ои электронй ва гайра кабул карда шудаанд.

Информатика - яке аз сохдх,ои фаъолияти инсон буда, бо раванди табодули иттилоот тавассути компютер ва алокамандии он бо мух,ити фаъолияташ сару кор дорад. Яке аз масъалах,ои асосии информатика, хдмчун илми бунёдй, равшанй андохтан ба системами иттилоотй, му- айян кардани мавкеи онм дар бай ни дигар системах,о, сохтор, тарзи кор ва конуниятх,ои умумии хоси онх,о мебошад.

Система гуфта, мачмуи чузъх,ои ба \ам алокамандеро меноманд, ки онм як чизи (бузургии) ягона ва томро ташкил медихднд. Муносибати системавй ба дилхох, объекте татбикшаванда аст, ки он дар як вакт *ам ягонаи том ва хдм мачмуи чузъх,ои гуногунчинси муттах,идкардашударо (бахри расидан ба максадми гузошташуда) ифода менамояд.

Системам иттилоотй - мачмуи бо хдм алокаманди воситах,о, усулх,о ва адйати шахсии кормандон мебошад, ки бахри расидан ба максадх,ои гузошташуда дар равандми гункунй, нигахдорй, коркард ва пахдшунии иттилоот сафарбар мегарданд. Компютерх,ои бо воситами барномавии махсусгардонидашуда мучахдазгашта - пойгоди техникй ва афзории системах,ои иттилоотиро ташкил медихднд. Системаи иттилоо­тии муосир - ин системаи навъи инсон-компютер мебошад.

Сохтори системаи иттилоотй — мачмуи ба хдм алокаманди Кисмх,оест, ки зерсистемадои таъминотй ном доранд. Зерсистемах,ои таъ- минотиро ба таъминоти иттилоотй, техникй, риёзй, барномавй, ташкилй ва хукукй чудо мекунанд.

Таъминоти иттилоотй - мачмуи ягонаи таснифотию рамзбан- дии иттилоот ва якхеласозии низоми хуччатнигорию нащнавии селх,ои иттилоотй мебошад.

122

Page 116: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Таъминоти техники гуфта, мачмуи воситанои техникии корбарй бо системах,ои иттилоотй, нуччатх,ои мувофики ин воситано ва раванднои технологиро меноманд.

Таъминоти риёзй ва барномавй гуфта, мачмуи усулнои риёзй, амси- лах,о, алгоритмх,о ва барноманои амалигардонии максаду масъалах,ои си- стемаи иттилоотй ва фаъолияти муътадили мачмуи воситах,ои техники- ро меноманд.

Таъминоти ташкилй - мачмуи усулу воситаноест, ки дар раванди коркард ва истифодаи системаи иттилоотй алокамандии кормандонро бо воситах,ои техникй ва байни худ ба як тартиби муайян меорад.

Таъминоти техникй

Таъминоти риёзй ва барномавй

Таъминоти ташкилй

Таъминоти х,ук,ук,й

Таъминоти хукуцй - мачмуи меъёрнои нукукиест, ки тарзи сох- тан, вазъи хукукй ва шакли фаъолияти системаи иттилоотиро муайян месозад ва тартиби дастрасй, табодул ва истифодаи иттилоотро ба ни­зом медарорад.

Системами иттилоотиро одатан барои се намуди масъалах.0 - сохторй, гайрисохторй ва кисман сохторй месозанд:

Масъалаи сохторй (шаклгирифта) гуфта, масъалаеро меноманд, ки дар он хдмаи чузъвд ва робитаи байни онх,о муайян аст. Мазмуни ин гуна масъалах,оро ба шакли чунон амсиланои риёзие овардан имконпа- зир аст, ки барои онх,о алгоритми аники нал хдмеша вучуд дошта бошад.

МАСЪАЛАХ,ОИ СИСТЕМАХ.ОИ ИТТИЛООТЙ

1||];'мж яштЪтт123

Page 117: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Вале ин гуна масъаланоро одатан якчанд маротиба нал кардан лозим ме- ояд, ки ичрои онно вакт ва занмати зиёдро талаб менамояд. Дар мавриди татбики системанои иттилоотй бошад, ёфтани налли чунин масъаланои сохторй пурра худкор гардонида мешаванд.

Масъалаи гайрисохторй (бешакл) гуфта масъалаеро меноманд, ки дар он чудо намудани чузъно ва баркарор намудани робитаи байни онно гайриимкон аст. Азбаски тасвири риёзии ин гуна масъалано ва сохтани ал­горитм барои онно номумкин аст, бинобар он ёфтани налли онно низ муш- килоти зиёдеро эчод менамояд. Имконияти татбики системанои иттилоотй низ барои масъаланои гайри сохторй хеле кам аст. Дар чунин мавридно карор аз тарафи шахсе кабул карда мешавад, ки вай бештар ба тачрибаи наётии худ (мулонизанои эвристикй) ва иттилооти гайримустакими та- вассути манбаънои мухталиф дастраскардааш такя менамояд.

Масъаланои цисман сохторй. Дар амалия масъаланои соф сохторй ё тамоман гайрисохторй нисбатан кам вомехуранд. Одатан барои аксар масъалано танно як кием и чузънояшон ва робитаи байни онно маълум аст. Ин гуна масъалах,оро масъалах,ои кисман сохторй меноманд. Барои чунин масъалах,о офаридани системах,ои иттилоотй имконпазир аст. Ит­тилооти тавассути ин системах,о тавлидшавандаро бошад, инсон маври­ди танлил карор медихдд ва накши он дар чунин нолатно хдлкунанда мебошад.

Системах,ои иттилоотии (СИ) барои хдлли масъаланои кисман сох- горй пешбинишударо, дар навбати худ, ба ду намуд чудо мекунанд:

СИ созандаи нисоботнои идорй, ки асосан барои коркарди додано (чустучу, чудокунй ба навъно, якчоякунй аз руйи аломатно, по- лойиш) равона шудаанд;СИ эчодкунандаи алтернативнои налнои имконпазир.

Системанои иттилоотие, ки ба сохтани нисоботи идорй махсус гар­донида шудаанд, истифодабарандагонро бо иттилооти зарурй таъмин ме- иамоянд ва дастрасй ба иттилооти пойгони доданову кисман коркарди онро ба ихтиёрашон мегузоранд.

Системанои иттилоотие, ки ба сохтани налнои алтернативй махсус гардонида шудаанд, системаи амсилавй ва ё экспертй шуда метавонанд.

Ба навъно чудо кардани системанои иттилоотй ба он вобастагй до- рад, ки онно манфиатнои киро нимоя мекунанд ва барои кадом сатни идорй хизмат расонида метавонанд. Системанои иттилоотй метавонанд ба корбарон нангоми фаъолияташон бо додано ёрдамчии бенамто бо- шанд ва мансулнокию самаранокии фаъолияти онноро якчанд маротиба боло баранд. Вазифаи асосии ин системано - якчоя кардани (интеграт- сияи) маълумотнои нав ва осон гардонидани коркарди санадно мебошад. 124

Page 118: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Системами иттилоотиро тибки вазифахои функсионалиашон, ки барои мутахассисони гурухдои (категориями) гуногун пешбинй шуда- анд, ба навъми зерин чудо менамоянд: СИ худкорсози коргох, (офис), СИ мененерми сат*и миёна, СИ идорй, СИ дастгирии кабули карорм.

СИ худкорсози коргох, бо сабаби содагй ва серсохдвияш аз тарафи кормандони сатх,и дилхом ташкилй мавриди истифода карор дода ме- шавад. Аз хдма бештар онро кормандони дарачаи миёнаи тахассусй ис­тифода мебаранд. Максади асосии ин гуна СИ - коркарди додам, тав- сеаи самаранокии кор ва осонгардонии за^мати кормандони шуъбаи кор- гузории идора (канселярия) мебошад. Ин системам фарогири равандми хуччатнигорй, иртиботй ва гайра буда метавонанд.

СИ менецерх;ои сатх;и миёна барои бурдани мониторинг, назорат, кароркабулкунй ва мудирият (фаъолияти маъмурй) истифода мешаванд. Баъзе СИ навъи мазкур метавонанд кдбули карорми гайриодиро таъмин намоянд. Дар мавриди катъй набудани талабот ба таъминоти иттилоотй, СИ ба саволми навъи «Чйруй медих^ад, агар...?» имконияти чавоб додан низ доранд. Дар ин сатх, ду навъи СИ-ро чудо мекунанд: низоми идорй (барои менечмент) ва низоми дастгирии кабули карорм.

Низоми идорй асосан барои коркарди иттилооти хдррузаи (хдрхдф- таина, хдрмо^а ва гайра) вазъи коргох, ва мунтазам тартиб додани х,исо- боти якранги чамъбастй хизмат мерасонанд. О нм имконияти начандон калони тахдилй низ доранд.

Низоми дастгирии цабули царорх;о барои хизматрасонй ба дарёф- ти хдлли масъалами кисман сохторй пешбинй шудаанд, ки пешдиди натинами он м бенимят душвор аст. Ин системам сох,иби дастгохд та-

125

Page 119: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

воной тахдилй бо чандамсилавй мебошанд. Аз ин гуна СИ метавонад хдр нафаре истифода намояд, ки вай бо цабули царорм сару кор дошта бошад.

Тибци тарзи истифодаи иттилоот системами иттилоотиро ба системами иттилоотй-чустучуй ва иттилоотй-хдлкобй таксим мекунанд.

Системами иттилоотй-чустучуй мувофики дархости корбарон бе табдилдих,ии зиёди додало иттилоотро ворид месозанд, ба тартиб ме- оранд, мах,фуз нигох, медоранд ва пешкаш менамоянд.

Системам11 иттилоотй-х^алкобй тамоми амалми вобаста ба кор- карди иттилоотро аз руйи ягон алгоритми муайян анчом медихднд. Онм хдмаи алгоритмми барои коркарди иттилоот чалбшударо мувофики дарачаи таъсири иттилооти аз нав тавлидкардаашон ба раванди карор- кабулкунй ба тасниф меоранд ва баъд онмро ба ду синф таксим меку­нанд: идорй ва машваратй.

СИ идорй чунон иттилоотеро кор карда мебароянд, ки дар асоси он кабули карор аз тарафи инсон анчом дода мешавад. Барои ин гуна системам масъалами хусусияти мсобидошта ва коркарди хдчми кало- ни додам хос аст.

СИ машваратй иттилоотро тарзе кор карда мебароянд, ки онро ин­сон ба маълумот мегираду вале дармл ба силсилаи амалми мушаххас табдил намедихдд. Ин гуна системам дорой дарачаи нисбатан баланди зех,нй буда, барои он м на танм коркарди додам, балки донишм беш- тар хос аст.

Савол^о:1. Таъйиноти асосии системам иттилоотй аз чй иборат аст? Бо мисол^о маъ-

нидод кунед.2. Инсон дар системаи иттилоотй кадом нащиро ичро менамояд?3. Системами иттилоотй-чустучуй барои ичрои кадом вазифах,о пешбинй

шудаанд? Системами иттилоотии идоракунанда чй?4. Вазифах^ои системами иттилоотии зех,нй аз чй иборат аст?

126

Page 120: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

5. Кадом вазифахои системахои иттилоотии идоракунии равандхои техно- логиро медонед? Вазифахои системахои иттилоотии лоихасози худкор ва идоракунии муташаккилро чй?

6. Системахои иттилоотии иттиходиявй бо кадом максадхо сохта мешаванд?

Супориш :1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо истифода аз имкониятхои Интернет, маълумотномахо ва эълонхои

ташвикоту таргиботй оид ба навъхои мушаххаси системахои иттилоотии сохаи интихобнамудаатон иттилоот чамъоварй намоед.

3. Оид ба системахои иттилоотй таснифи шахсии худро пешкаш кунед, ки он аз таснифоти овардашуда фарк дошта бошад. Онро бо мисолхои му- шаххас асоснок кунед.

1.3.5. СИСТЕМ АХОИ ИТТИЛООТИИ КУШОДА ВА САРБАСТА

Яке аз самтвди асосии иттилоотонии чомеа им истифодаи систе- мах,о ва технологиями иттилоотй дар хдр як чойи кори ба \исоб мера- вад. Бе ичрои ин вазифа аз чомеаи саноатй ба чомеаи иттилоотй гузаш- тан хеле мушкил мегардад.

Система. Пеш аз мукаммалгардонии дониши худ дойр ба систе­мами иттилоотй бори дигар мафхуми системаро тахдшл ва тахдик ме- намоем. Зери мафхуми система объекти дилхохро фа\мидан мумкин аст, ки он дар як вакт хдм бутуни ягона (яклухт, во\ид) ва хдм мачмуи чузъх,ои гуногунчинс аст, ки бахри расидан ба максад\ои гузом1ташуда муттах,ид гаштаанд.

Системах^) куллан аз хдмдигар хдм аз руйи сохти таркибиашон ва хдм мувофики максадхои асосиашон фарк мекунанд. Масалан, ба сифа- ти система метавонад муассисаи таълимии дилхох,, ширкати истех,солй ё гайриистех,солй, мошини худкор, дастгох,, тач\изот, компютер ва хдр гуна объекти дигар баромад кунад. Ин объект\оро гибки максадхои гу- зошташудаашон хдмчун системавде дида баромадан мумкин аст, ки онх,о ё аз якчанд объекти дигари бо хдмдигар алокаманд иборатанд ва ё объ­екти мустакил мебошанд.

Дар илми информатика мафхуми «система» тах,ти мазмунхои (ки- матх^ои) гуногун мавриди истифода карор дорад. Аз хдма зиёдтар ин мафхум ба мачмуи воситах,ои техники ё барномавй татбик карда ме- шавад. Система метавонад хдм сахтафзори компютер бошад ва хдм мачмуи барномах,ое, ки барои хдлли масъалаи мушаххаси татбикй ра- вона гаштааст. Иловаи калимаи «иттилоотй» ба мафхуми «система» инъ- икосгари максади сохтани «системаи иттилоотй» мебошад. Системами иттилоотй равандх,ои гункунй, нигахдорй, коркард, чустучу ва боздоди

127

Page 121: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

иттилоотро таъмин менамоянд. Онхо дар тахлили масъалахо ва хосил кар- дани махсулоти нави иттилоотй вазифаи ёрирасони мутахассиси сохаро ичро мекунанд.

Ба сифати воситаи асосии техники системахои иттилоотй компютер- хои фардиро истифода мебаранд. Дар корхонахо ва ташкилоту созмонхои бузург дар баробари компютерхои фардй, инчунин, дар таркиби пойгохи техникии системаи иттилоотиашон боз сервер низ дохил мешавад, ки он асосан барои нигох доштани фаъолияти шабакаи иттилоотй пешбинй шу- дааст. Тачассуми техникии системаи иттилоотй ахдмияти сохибихтиёрии худро аз даст медихдд, агар дар он накши инсон ба хисоб гирифта наша- вад. Аслан, иттилооти истехсолшаванда низ мах,з ба инсон нигаронида шудааст ва бе иштироки он дарёфт ва пешниходи иттилоот гайриимкон аст. Хдмин тарик, системаи иттилоотй - мачмуи бо хам алокаманди воситахо, усулхо ва хайати кормандон мебошад, ки дар коркарди додало истифода мешаванд.

Дар фаъолияти системаи иттилоотй аз тарици баробархукукии комил хам воситахои техникй, хам воситахои барномавй ва хам инсонхо иш- тирок менамоянд. Танхо дар натичаи робитаи мутакобилаи байни онхо коркарди иттилооти аввалия ва дарёфти иттилооти сифатан нав имкон- пазир мегардад.

Системаи иттилоотй дар рушд ва инкишофи ташкилоти дилхох мета- вонад сахми арзанда гузорад. Аз хисоби худкорсозии амалиёти якранг ва дилгиркунанда раванди истехсолиро сермахсул (шиддатнок) гардонидан ва вакти холишударо барои ичрои корхои зехнй равона кардан мумкин аст.

Дар системаи иттилоотй воридкунии фаврии иттилооти чориро пешбинй кардан мумкин аст, ки он бахри баланд бардоштани эътимод- нокии иттилооти содиршаванда имконият фарохдм меорад. Иттилооти содиршаванда дар кдбули кдрорхои идоракунии фаврй истифода меша­вад. Мавчудияти иртиботи электронй дар система ба мукаммалгардо- нии дастаи иттилоот ва системаи хуччатнигорй мусоидат намуда, хдчми санадхои когазиро ба таври чиддй кохиш медихдд.

Системаи иттилоотй бояд кабули иттилооти аз манбаъ воридшаван- даро таъмин намояд, онро табдил дихдд (кор карда барояд), нигох до- рад ва натичахои табодули иттилооти аввалияро ба истеъмолкунандаи худ расонад. Дар ин 40 мафхуми «истеъмолкунанда» ба маънои васеъ истифода бурда мешавад. Истеъмолкунанда метавонад объекта дилхохи зинда ё гайризинда бошад: одам, растанй, хдйвон, тачхизот, дастгох ё дигар системаи иттилоотй. Дар хдр сурат, истеъмолкунандаи иттилоо­ти натичавй бояд пас аз кабул и иттилоот ягон амали чавобй бозгардо- над. Масалан, вай метавонад карор кабул кунад, ягон амалеро ичро ку- над, сохиби донишхои нав шавад ва гайра.

128

Page 122: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Системами иттилоотии кушода. Умуман, хдр гуна системам иттилоотй метавонад аз руйи коидах,ои накшаи идоракунии кушода ё сарбаста амал намояд. Дар системаи иттилоотии кушода кабули итти- лооти натичавй аз тарафи истеъмолкунанда озодона ва бо майли худ мавриди истифода карор дода мешавад. Дар ин хдлат, истеъмолкунан­да ба системаи иттилотй ягон иттилооти чавобй боз намегардонад. Дар хдлатх,ое, ки агар мак;сади фаъолияти система аз тарафи истеъмолкунан­да муайян нашуда бошад, яъне вай ба система ягон таъсири идорй нара- сонад, он го* мегуянд, ки системаи иттилоотй дар речаи кушодаи худ- мухтор фаъолият дорад.

Мисоли равшани системаи иттилоотии кушода системаи каталог^ои маълумотномаи компютерии китобхона шуда метавонад. Системаи дар китобхона насбшуда хонандаи дилхохро мувофици мавзуи зарурй бо ит- тилоот таъмин менамояд. Номгуйи адабиётро тибки дархости худ дастрас намуда, хонанда бо системаи иттилоотй хдр гуна робитаро кдтъ менамо­яд ва дигар на ба фаъолияти бевоситаи он ва на ба иттилооти дар вай мах,фузбуда ягон таъсире намерасонад. Дар ин гуна системаи иттилоотй аз тарафи истеъмолкунанда ягон амали идоракунй ба назар намерасад.

Кисмх,ои сахтафзор ва нармафзори СИСТЕМАИ ИТТИЛООТЙ

Нигаедорй ва коркарди

Содироти

Системам иттилоотии кушода

Системами иттилоотии сарбаста. Дар системаи иттилоотии сар­баста бошад, баръакс, байни истеъмолкунанда ва фаъолияти ин система робитаи зич баркарор мегардад. Дар ин маврид, системаи иттилоотй ба истеъмолкунандаи мушаххас, бахри амалишавии максадхои них,оии он, нигаронида шудааст. Ин хддаф бо рох,и ба сохтори он ворид намудани хате амалй гардонида мешавад, ки онро алоцаи баръакс меноманд. Ба воситаи хати алокди баръакс аксуламали истеъмолкунанда, хдмчун чавоб ба иттилооти кабулкардааш, бозгардонида мешавад. Иттилооти мазкур ба кисмх,ои сахтафзор ва нармафзори системаи иттилоотй ворид гашта, дар якчоягй бо додахои аз дигар манбаъхо дастрасшуда, кор карда ба- ромада мешавад. Иттилооти натичавй аз нав ба истеъмолкунанда равон карда мешавад ва ин раванд метавонад якчанд маротиба такрор ёбад.

129

Page 123: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Кисодои сахтафзор ва нармафзори СИСТЕМАИ ИТТИЛООТЙ

Иигахдорй ва коркарди

иттилоот

Ц§теъмол-кунандаииттилоот

Манбаииттилоотиворидотй

Цабулииттилоот

Содиротииттилоот

Алокаи баръакс

Системам иттилоотии сарбаст

Мисоли фаъолияти системам иттилоотии сарбаста системае шуда ме- тавонад, ки он дар хазинавди рохлои охдн гузошта шудааст. Ин система хазинадорро оид ба мавчудияти чипта бо иттилооти зарурй таъмин мена- мояд. Хамин ки чиптаи навбатй фурухта шуд, хазинадор маълумотро оид ба фуруши ин чипта ба компютер ворид месозад ва барномаи мувофик фурухта шудани он чиптаро ба кайд мегирад. Дар ин системаи иттило­отии сарбаста алокаи баръакс аз истеъмолкунанда (хазинадор) дар шак- ли маълумот оид ба чиптах,ои фурухташуда амалй гардонида шудааст.

Дар системаи иттилоотии сарбаста равандх,ои зерин содир мешаванд:> воридкунии иттилоот аз манбаъ^ои беруна ё дохилй;> коркарди иттилооти воридшуда ва ба намуди зарурй овардани он;> нигаадории хам иттилооти воридотй ва х,ам натича^ои коркар­

ди он;> содироти иттилоот барои интиколи минбаъдаи он ба истеъмол­

кунанда ё системаи дигар;> воридкунии иттилоот ба воситаи хати алокаи баръакс аз истеъ­

молкунанда.Системаи иттилоотиро хдмчун системаи «одам-компютер» кабул

бояд кард, ки он барои коркарди иттилоот пешбинй шудааст. Ма^сулоти содиротии системаи иттилоотй иттилооти дигарест, ки дар заминаи он истеъмолкунанда карор кабул менамояд.

Дар замони муосир дойр ба системаи иттилоотй тасаввурот хдмчун ба системае ташаккул ёфтааст, ки вай мах,з бо ёрии техникаи компютерй мебояд амалй гардонида шавад. Вале системаи иттилоотй бидуни тех­никаи компютерй низ вучуд дошта метавонад. Масалан, намунаи одита- рини чунин система ташкили кори анъанавии бойгонй шуда метавонад.

Акнун якчанд бартарй ва ахдмияти системаи иттилоотиро кайд ме- намоем:130

Page 124: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> аз хисоби худкорсозии система хдйати кормандонро аз корхои якрангу дилгиркунанда озод кардан;

> эътимоднокии баланди иттилоотро таъмин намудан;> тарзи ташкили сарфакоронаи коркарди иттилоотро бо ёрии ком-

пютер ба рох мондан;> хизматрасонихои нодирро пешкаши истеъмолкунандагон кардан.Аз руйи тарзи истифодаи иттилоот системахои иттилоотиро ба

се гурух таксим мекунанд:> системахои иттилоотй-чустучуй;> системахои иттилоотии идоракунанда;> системахои иттилоотии зехнй.Системаи иттилоотй-цустуцуй имконият медихад, ки иттилоот

бидуни табдилдихии додахо ворид, тасниф, нигахдорй ва интикол дода шавад. Масалан, системахои иттилоотй-чустучуии хазинадории роххои охан ва фурудгоххо оид ба фуруши чигттахо мусофирон ва хазинадорон- ро хангоми дархосташон оид ба мавчудияти чипта ба ягон самти муай- ян бо иттилооти зарурй таъмин менамоянд. Ба хамин синфи системахои иттилоотй-чустучуй системаи иттилоотии китобхонавй низ дохил мешавад. Ин система тавассути каталогхо ба муштариён имконияти чустучуи адаби- ёти зарурй ва ба китобдор - технологияи муосири коркарди дархостхоро таъмин менамояд.

Системаи иттилоотии идоракунанда иттилоотеро коркард менамо­яд, ки дар асоси он одам карор кабул мекунад. Барой ин навъи системахо асосан халли масъалахои вобаста ба хисоббарорй ва коркарди додахои хачман калон хос аст. Масалан, системаи банакшагирии фаврии истехсоли махсулот, системаи бахисобгирии мухосиботй, системаи идоракунии лоихахо ва гайра мисоли хамин гуна системахо шуда метавонанд.

Системаи иттилоотии зеунй иттилоотеро коркард менамояд, ки он аз тарафи одам ба инобат гирифта шуда, вале зуд ба силсилаи амалхои мушаххас табдил дода намешавад. Ин системахо дорой хусусиятхои ба­ланди зехнй мебошанд, чунки онхо на танхо додахо, балки донишхоро низ коркард менамоянд. Масалан, системахои иттилоотии тиббй ба- рои гузаронидани ташхиси бемор ва муайянкунии тартиби муоличаи эхтимолии он пешбинй шудаанд. Духтури муоличагар дар асоси итти­лооти аз системаи иттилоотй гирифтааш имконият пайдо мекунад, ки ба табобати тавсияшудаи каблй бахо дихад ва барои идома додан ё надода- ни он карори асоснок кабул намояд.

Таснифи системаи иттилоотй аз руйи сохаи татбик самтхои зерин- ро дар бар мегирад:

> системахои иттилоотии идоракунии равандхои технологй;> системахои иттилоотии лоихасози худкор;

131

Page 125: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> системами иттилоотии идоракунии муташаккил;> системами иттилоотии иттимдиявй (корпоративй).Системщои иттилоотии идоракунии равандуои технологи (СИИРТ)

барои худкорсозии вазифами хдйати кормандони истевдолй пешбинй шудаанд. Ин гуна системам хднгоми ташкилкунии хаткой пайдархдми истемолй (конвейер), сохтани микросхемам, равандми технологии вас- лу пайвандкуним дар саноати металлурга ва мошинсозй ба таври хеле васеъ истифода бурда мешаванд.

Системами иттилоотии лощасози худкор (СИЛХ) барои худкор­созии фаъолияти мухдндис-лоихдкашм, конструкторм (тархрезон), архитекторм (мухдндисони бинокор), дизайнерон (зебосозон) ва гайра ра- вона гардидаанд, ки онм аз ин гуна системам хднгоми офариниши техни­ка ва технологиями нав истифода мебаранд. Вазифами асосии СИЛХ аз х,исоббарорими мухдндисй, сохтани санадми графикй (накшам, схемам, графикм, тархдо), эчоди хуччатми лоихдвй, тархрезии объектми лоихдвй ва гайра иборат мебошанд.

Системами иттилоотии идоракунии муташаккил (СИИМ) барои худкорсозии вазифами хдйати кормандони идоракунанда (рохбарм) пешбинй шудаанд. Ба ин синфи системам хдм системами иттилоо­тии идоракунии ширкатми истемолй (заводм, фабрикам, корхонам ва гайра) ва хдм гайриистемолй (объектми навъи мех,монхона, бонк, маркази савдо ва гайра)-ро дохил кардан мумкин аст. Вазифами асо­сии СИИМ аз назорат ва танзими фаврй, бах,исобгирй ва тахлили фаврй, банакшагирими фаврй ва баъдй (барои оянда), бах^исобгирими мумсиботй ва дигар масъалами ташкилию иктисодй иборат мебо­шанд.

Системами иттилоотии иттщодиявй (СИИ) барои худкорсо­зии дилхох, фаъолияти ширкатм пешбинй шуда, фарогири тамоми сил- силаи корми (аз накшасозй cap карда, то фуруши мамулот) он м ме- бошад. Дар таркиби СИИ, хдмчун чузъи (модули) алох,ида, системаи иттилоотии идоракунии навъи ташкилй ной дода мешавад. П ойгом СИИ-ро муносибати системавй ба фаъолияти иттимдия ташкил медихдд. Шарти чудонашавандаи мархдлаи аввали сохтани системаи иттилоотии иттимдиявй муайян намудани максади асосии иттимдия мебошад. Ма- салан, ин гуна максад метавонад гирифтани фоидаи калон ё аз худ кар- дани бозори фуруш бошад. Ин тарзи корбарй метавонад ба тагйироти чиддии сохтори худи ширкат, дигарсозим дар фаъолияти вазифавии хдйати кормандон, чорй намудани технологиями пешрафтаи муосир ва дигар навгоним оварда расонад.

Page 126: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:Фарки накшахои кушода ва сарбастаи системаи иттилоотй дар чист?Дар таснифоти овардашудаи системами иттилоотй кадом аломатхо исти- фода шудаанд?Системами иттилоотй-чустучуй барои ичрои кадом корхо пешбинй шу­даанд?Системахои иттилоотии идоракунанда кадом вазифахоро ичро мекунанд? Вазифахои системахои иттилоотии зехнй аз чй иборат аст?Кадом вазифахои системами иттилоотии идоракунии равандхои техно- логиро медонед?Шумо кадом вазифахои системахои иттилоотии лоихасози худкорро ном- бар карда метавонед?Вазифахои асосии системахои иттилоотии идоракунии муташаккил кадомхоянд?Системахои иттилоотии иттиходиявй бо кадом максадхо сохта мешаванд?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Бо мисолхои амалй тарзи кори системахои иттилоотии кушода ва сарба- старо фахмонед.Мисолхои мушаххасе пешниход кунед, ки онхо ифодагари системахои ит­тилоотии кушода ва сарбаста бошанд.

1.3.6. АСОСХОИ ЗЕХ.НИИ СИСТЕМ АХОИ ИТТИЛООТЙ

Тавре дар мавзуъхои пешин кайд туда буд, яке аз самтхои муо- сир ва бисёр хам мухими информатика - зехникунонии технологияхои иттилоотй ба хисоб меравад. Дар натичаи амалишавии ин технологияхо корбари компютер на танхо дар заминаи коркарди додахо сохиби ягон маълумоти нав мегардад, балки вай метавонад бо истифода аз пойгохи танрибахо ва донишхои сохибкасбон масъалаи дилхохро хал намояд. Ода- тан системахо ва технологияхои зехниро барои пахнкунии тачрибахои касбй ва ёфтани халли масъалахои мураккаби илмй истифода мебаранд. Барои коркард ва тархрезии донишхо бошад, амсилахои махсус ва пойгохи донишхо сохта, мавриди истифода карор дода мешаванд.

Мафхуми тафаккури сунъй. Гояи эчоди амсоли сунъии шуури инсон (тафаккури сунъй), ки кобилияти тархрезии зехнй дошта бошад, хануз аз даврахои кадим маълум буд. Масалан, мутафаккирони асри XIV кушиш ба харч додаанд, ки дар заминаи таснифоти умумии мафхумхо ягон мо- шинеро эчод намоянд, ки онро барои ёфтани халли масъалахои гуногун истифода бурдан мумкин бошад. Вале рушди тафаккури сунъй, хамчун самти илмй, танхо пас аз офариниши МЭХ, имконпазир гардид. Асос- гузори самти тафаккури сунъй Н. Винер ба хисоб меравад. Вай солхои

ф1.2.

3.

4.5.6.

7.

8.

9.

1.2 .

3.

133

Page 127: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

40-уми асри XX дастовардхои тахкикотй-бунёдии худро хам чу н илми нав - кибернетика мураттаб сохт. Тафаккури сунъй хамчун сохаи илм дархол ба ду самти асосй - нейрокибернетика ва кибернетикаи «куттии сиёх» таксим шуд. Дар даврони мо бошад, тамоюли аз нав якчошавии ин ду кием ва хамчун як вохиди том пеш бурдани онхо ба миён омадааст.

Гояи асосии нейрокибернетика аз сохтани тачхизоти «зехние» ибо- рат аст, ки вай бо ягон тарзе бояд сохтори майна (магзи сар)-и инсонро аз нав ба вучуд оварад, яъне такрор намояд. Физиологхо муайян карда- анд, ки асоси майнаи инсонро микдори зиёди (то 1021) хучайрахои аса- би (нейронхо) ба хам алокаманд ва дорой таъсири мутакобила ташкил медиханд. Бинобар он, тули ин солхо саъю кушиши нейрокибернетика танхо ба сохтани чузъхои ба нейронхо монанд ва дар системахои фа- ъол якчокунии онхо равона шуда буд. Ин гуна системахоро шабакахои нейронй мегуянд.

Аввалин шабакахои нейрониро олимони амрикой дар охири солхои 50-уми асри гузашта сохтаанд. Ин амали онхо кушише дар сохтани сис- темае буд, ки вай бояд тарзи кори чашми инсон ва таъсири мутакобилаи онро бо магзи cap тархрезй менамуд. Тачхизоти мазкур харфхои алиф- боро хеле мохирона фарк карда метавонист, вале дар навиштани онхо бисёр хассосона (ноухдабароёна) рафтор менамуд. Солхои 70-80-уми асри XX бошад, микдори тахкикоти илмй аз руйи ин самти тафакку­ри сунъй тадричан кам шуд. Муаллифони тахкикхо нокомии худро ба хачми хурди хотираи компютерхои хамон давр ва суръати пасти кори протсессорхои онхо асоснок мекарданд.

Мобайни солхои 80-уми асри XX дар Чрпон дар доираи лоихаи му- каммалгардонии компютерхои донишбунёди наели панчум, компютери наели шашум ё нейрокомпютер сохта шуд. Дар ин вакт амалан тамоми махдудиятхои вобаста ба хачми хотира ва зудамалии компютерхо бардош- та шуда буд. Акнун ба майдон транспютерхо - компютерхои параллелй бо теъдоди зиёди протсессорхо баромаданд. Махз транспютерхо асо­си нейрокомпютерхоро ташкил медодагй шуданд, ки онхо сохтори май­наи инсонро тархрезй карда метавонистанд. Сохаи асосии татбики нейрокомпютерхо - киёфашиноей (шинохти образ, дарёфти тимсол, до- нистани симо, тасвир) мебошад.

Дар замони хозира аз се тарзи сохтани шабакахои нейронй исти- фода мебаранд:

> тачхизотй (дастгохй) - сохтани компютерхои махсус, платахои махсуси фарохсоз (сопротсессорхо) ва мачмуи микросхемахо;

> барномавй - сохтани барномаву афзорхо барои компютерхои сермахсул. Шабакахо дар хотираи ин компютерхо сохта шуда, тамоми корро протсессорхои хусусии онхо ичро мекунанд;

134

Page 128: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> пайвандй (дурага) - комбинатсияи ду тарзи аввала. Як кисми хисобкунихоро сопротсессорхо ва кисми дигарашонро - воси- тахои барномавй ичро мекунанд.

Асоси кибернетикаи «куттии сиёх»-ро принсипе ташкил медихад, ки он мухолифи нейрокибернетика аст. Мувофики ин принсип сохтори тачхизоти «зехнй» ягон ахамияте надорад. Мухим он аст, ки ин тачхизот ба хар гуна таъсиррасонихои воридотй (беруна) ба мисли майнаи инсон мутаассир гардад. Ин самти тафаккури сунъй ба чустучуи алгоритмхои халли масъалахои аклоние (зехние) равона шуда буд, ки онхо хоси амсилахои хамонвактаи компютерхо буданд.

Солхои 50-60-уми асри гузашта чустучуи пуравчи амсилахою алгоритмхои тарзи фикрронии (андешаронии) инсон ва мувофик сохта- ни барномахои аввалин барои онхо шуруъ шуд. Маълум шуд, ки ягон илми гуманитарии хамон давра (фалсафа, равоншиносй, забоншиносй ва гайра) ин гуна алгоритмхоро пешниход карда наметавонад. Бинобар он, олимони сохаи кибернетика ба хулосае омаданд, ки амсилахои ху- сусии худро пешниход намоянд ва хамин тавр хам карданд. Амсилахои зиёде аз хар гуна нуктаи назар сохта ва озмуда мешуданд.

Охири солхои 50-уми асри XX амсилаи чустучуи лабиринтй (му- раккаби печдарпеч) тавлид ёфт, ки он бояд рохи бехтарини (оптималии) халли масъаларо, аз додахои содиротй ба натичаи охирон, нишон медод. Ин гоя барои халли масъалахои амалй мавкеи устувор ёфта натавонист.

Ибтидои солхои 60-уми асри XX - даврони барномарезии эвристикй ном гирифтааст. Эвристика - коидаест, ки аз диди назария асоснок набуда, аз диди амалия, имконияти дар фазой чустучуй кам кардани микдори пайихами амалхои чустучуиро фарохам меоварад. Барномаре­зии эвристикй гуфта, стратегияи амалиётеро меноманд, ки дар заминаи эвристикхои маълум (пешакй додашуда) кор карда баромада шудааст.

Солхои 60-70-уми асри XX барои ёфтани халли масъалахо илова ба усулхои мавчуда аз усулхои мантики математики истифода мебурдагй шуданд. Дар асоси усули карордодй, ки гибки он хангоми мавчуд бу- дани мачмуи аксиомахо теорема ба таври худкор исботи худро меёбад, соли 1973 забони барномарезии Пролог ба арсаи вучуд кадам гузошт.

Миёнаи солхои 70-уми асри XX дар сохтани замимахои татбикии тафаккури сунъй ба таври катъй рахна пайдо шуд. Ба чойи чустучуи алгоритми универсалии зехнй ба майдон гояи тархрезии донишхои му- шаххаси мутахассис-коршиносон (экспертон) баромад. Дар ИМА авва­лин системахои донишасоси тичорй ё худ системахои экспертй пай­до шуданд. Барои халли масъалахои тафаккури сунъй акнун аз усули нав - донишарзёбй истифода мебурдагй шуданд. Системахои экспер-

135

Page 129: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

тии Mycin ва Dendral махз хдмон солм эчод шудаанд, ки хдло барои сохдми тиб ва кимиё системами экспертии классики ба х,исоб мераванд.

Барои инкишоф додани технологиями зех,нй якчанд барномами саросарй кор карда баромада шуданд. Дар заминаи ин барномам, огоз аз миёнаи солми 80-уми асри гузашта, тичорикунонии тафаккури сунъй огоз ёфт. Мунтазам афзудани маблаггузорими солона ба ин сохд, системами экспертии саноатиро ба майдон овард. Майлу рагбати корхонам ба да- рёфти системами худомуз равона гардид.

Умуман, раванди сохтани системаи эксперта мутахассисони баландих- тисоси сохаи тафаккури сунъиро талаб менамояд. Системами экспертии муосир барои па*н кардани тачриба ва донишми мутахассисони пеш- бари (экспертони) амалан тамоми сохдми фаъолият пешбинй шудаанд.

Ба таври анъанавй дониш дар ду намуд вучуд дошта метавонад: коллективй ва тачрибаи шахсй.

Агар кисми зиёди донишми сохди вокеиро тачрибаи коллективй ташкил дихдд, он гох, ин сохд ба системами экспертй эхдиёч надорад. Баръакс, агар кисми зиёди донишми сохди вокеиро тачрибаи шахсии мутахассисони сатх,и баланд ташкил дихдд ва агар ин донишм аз чихдти сохторй суст ба рох, монда шуда бошанд, он гох, барои ин гуна сохди вокей системами экспертй хдтман заруранд.

Системаи экспертй (СЭ) - мачмуи мураккаби барномавй буда, до- ниши мутахассисонро дар сохди мушаххаси вокей захира мекунад ва малаками тачрибавии мсилшударо барои маслихдтдих^й ба корбарони камтачриба пах,н менамояд.

Сохторй уму ми и системах^ и экспертй, мафхулщои асосй, таъ- рифх^о:

Корбар (истифодабаранда) - мутахассиси сохди вокей, ки ма*з ба­рои вай система пешбинй шудааст. Одатан дарачаи ихтисосмандии ин мутахассисон он кадар баланд нест. Аз ин ру, он м ба ёрй ва дастгирии фаъолияти худ аз тарафи СЭ мухдх>чанд.

Мухандис оид ба дониш м - мутахассис оид ба тафаккури сунъй, ки накши миёнарави байни эксперт ва пойгох,и донишмро бозй мекунад. Синонимми он: когнитолог, тах^лилгар (аналитик), мухдндис-тафсиргар (мух,андис-интерпретатор).

Интерфейси корбар - мачмуи барномаме, ки робитаи корбарро бо СЭ хдм дар мархдлаи дохилкунии иттилоот ва \ам гирифтани натичам таъмин менамояд.

Пойгохи донишхо (ПД) - магзи (ядрои) СЭ ё мачмуи донишми сохди вокей, ки дар барандаи мошинй дар шакли барои эксперт ва кор­бар фах,мо навишта шудааст. Одатан навишт дар забоне амалй гардони- да мешавад, ки он ба забони табий хеле наздик аст. Ба таври параллел 136

Page 130: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

бо тарзи пешнихдци «инсонй» ПД дар шакли дохилии «мошинй» низ нигох дошта мешавад.

Халгар (тасмимгиранда) - барномаи тархрези рафти мулохизаронии эксперт, ки дар асоси донишхои аз ПД дастраскардашуда амал мекунад. Синонимхои он: мошини дедуктивй, блоки хоричкунии мантикй.

Зерсистемаи тафсиротй - барномае, ки барои корбар ба саволхои навъи «Тавсия чй тавр ба даст оварда шудааст?» ва «Барои чй система ба чунин карор омад?» чавобхои мувофик пешниход мекунад.

Тахриргари зехнии ПД - барномае мебошад, ки ба мухандис оид ба донишхо имконияти сохтани ПД-ро дар речаи робитавй фарохам мео- рад. Коллективи созандагони СЭ камаш аз чор нафар иборат аст: эксперт, мухандис оид ба донишхо, барномасоз ва корбар. Коллективро мухандис оид ба донишхо рохбарй менамояд. Х,ангоми системасозии донишасос мухандис симои калидй ба хисоб меравад.

Системахои экспертиро аз руйи меъёрхои гуногун таснифбандй ме- намоянд.

/. Таснифи СЭ мувофици масъалах^ои х^алшаванда:

ТАСНИФИ СИСТЕМАХОИ ЭКСПЕРТИ

Аз руйи алокд бо вакти в окей

СЭ динамики

Му б о фи ки масъалахои халгалаб

Та фсири додахо

Аз руйи да рана и хамбастагй бо дигар

барномахо

Балоихдгирй

Тафсири додахо - яке аз масъалахои анъанавии системахои эксперта. Зери мафхуми тафсир муайянкунии маънои додахо фахмида мешавад, ки натичахои он бояд тасхе^шуда ва мувофикагардонидашуда бошанд. Одатан тахлили чандвариантаи додахо пешбинй карда мешавад.

137

Page 131: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Ташхисгузаронй (дарёфти носозихо, аз меъёр дур шудан) - имко- ният медихад, ки носозихои тачхизоти системахои техникй, беморихои организмхои зинда, рафторхои гайримукаррарй дар табиат ва чамъият аз нуктаи назари ягона дида баромада шаванд. Дар ин маврид фахмиши сохтори функсионалии (анатомиям) системам ташхисшаванда талаб кар­да мешавад.

Мониторинг - тафсири бефосилаи додахо дар микёси вакти вокей ва огохонй оид ба беруншавии ин ё он параметр аз худудхои имконпазир.

Балоихагирй - омодасозии санадхо барои сохтани объекгхо ва равандхои хосиятхояшон пешакй маълум.

Пешгуйй - хулосабарорихои мантикй дойр ба натичахои эхтимолии вазъи додашуда.

Банакшагирй - пайдо кардани накшаи амалиёт барои амсилахои рафтори объектхои вокей.

Системахои омузишй - аз ташхис гузаронидани галатхое, ки хангоми омузиши компютерии ягон фан рух медиханд ва пешниход кардани халли дурусти онхо. Системахои омузишй дар бораи «хонандахо» ва галатхои имконпазири хоси «онхо» дониш (маълумот) захира карда метавонанд, кобилияти ошкор намудани тарафхои сусти дониши омузандагонро до- ранд ва дорой бисёр воситахои бартарафкунии галатхои содиршуда ме- бошанд. Ба гайр аз ин, вобаста ба пешрафти хонанда системахо тарзи баркароркунии робита бо онро ба накша мегиранд ва донишхои онро дастраси дигар хонандагон менамоянд.

Дар холати умумй хамаи системахои донишасосро ба ду намуд чудо мекунанд: системахои халли масъалахои тахлилй ва системахои халли масъалахои синтезй. Вазифаи масъалахои тахлилй - тафсири додахо, яъне ташхисгузаронии онхо мебошад. Масъалахои синтезй бошанд, ба­рои балоихагирй ва банакшагирии додахо масъуланд. Ба масъалахои омехта ё муштарак - масъалахои омузишй, мониторинг ва пешгуйй до- хил мешаванд.

2. Таснифи СЭ аз руйи а:ища до вацши воцей:СЭ статики барои сохахои вокеие кор карда баромада мешаванд, ки

дар онхо пойгохи донишхо ва додахои тафсиршаванда бо гузашти вакт тагйир намеёбанд. Онхо устувор ва бардавоманд.

СЭ квазидинамикй вазъеро тафсир мекунанд, ки он бо гузашти фосилахои муайяни вакт тагйир меёбад.

СЭ динамики дар алокамандй бо хабаррасонхои (датчикхои) объектхо ва равандхо барои тафсири бефосилаи додахои воридшаванда дар ренаи вакти вокей кор мекунанд.

138

Page 132: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Таснифи СЭ аз руйи дара чаи х;амбастагй до дигар барномах;о:СЭ худмухтор барои хдлли маъалахои махсуси эксперта, ки бево-

сита дар речаи машварат (маслинах) бо корбар амалй гардонида меша- ванд, хизмат мерасонанд. Дар ин маврид усулхои анъанавии коркарди додахо, аз кабили усулхои хисоббарорй, тархрезй ва гайра чалб карда намешаванд.

СЭ пайвандй (дурага) мачмуи барномахоеро дар бар мегиранд, ки онхо бастаи барномахои татбикии стандарта (масалан, омори риёзй, СИПД ва гайра) ва воситахои тарзи кори (харакати) донишро дар оме- зиш истифода мебаранд. Бо вучуди зохиран бисёр чозибанок будани СЭ пайвандй сохтани чунин системахо нисбат ба сохтани системахои худ­мухтор кори бенихоят мураккаб ва баландарзиш мебошад.

Воситахои афзорй барои сохтани системами эксперта:Забонхои анъанавии барномарезй барои корбарй бо додахои рамзй

(аломатй) ва мантикй чандон мувофик нестанд. Барои бо онхо кор кар­дан барномасозони баландихтисос заруранд.

Забонхои тафаккури сунъй - пеш аз хама Лисп (Lisp) ва Про­лог (Prolog). Гарчанде ин забонхо нисбат ба забонхои анъанавй камтар универсалй бошанд х,ам, вале онхо имконияти зиёди корбарй бо додахои рамзй ва мантикиро доранд, ки ин барои масъалахои тафаккури сунъй бенихоят мухим аст.

Афзорхои барномавии махсуси таъйиноти умумй - инхо китоб- хонахо ё болосохтхои забонхои тафаккури сунъй мебошанд.

Кдбатхои барномавй (shells) - намунахои холии системахои экс- пертии мавчуда, яъне системахои экспертии тайёри хануз бо пойгохи донишхо васлношуда. Арзандагии кабатхои барномавй дар он зохир ме- гардад, ки онхо барои сохтани системахои экспертии тайёр барномасозон- ро умуман талаб намекунанд. Танхо барои пур кардани пойгохи донишхо вучуд доштани мутахассисони сохаи вокей талаб карда мешаваду халос.

Саволхо:1. Мафхуми тафаккури сунъй чиро ифода мекунад?2. Барои чй Н. Винерро асосгузори илми кибернетика хисоб мекунанд?3. Гояи асосии нейрокибернетика аз чй иборат аст? Чй гуна системаро ша-

бакаи нейронй меноманд? Нейрокомпютерро чй л авр тасаввур мекунед?4. Транспютер чист? Вай бо нейрокомпютер ягон алокамандй дорад? Сохаи

асосии татбики транспютерхо кадом аст?5. Кадом тарзхои сохтани шабакахои нейрониро медонед?6. Мафхуми кибернетикаи «куттии сиёх» чиро мефахмонад? Вай аз мафхуми

нейрокибернетика чй фарк дорад?7. Эвристика гуфта чиро мефахмед? Барномарезии эвристикиро чй?8. Чй гуна системаро системаи эксперта меноманд?

139

Page 133: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

9. Системами экспертиро аз руйи кадом меъёрхо таснифбандй мекунанд?10. Чанд тарзи таснифбандии системахои экспертиро медонед? Онхоро шарх

дихед.

1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Оид ба мафхуми тафаккури сунъй накли хаттй нависед.3. Воситахои афзории сохтани системахои экспертиро номбар кунед ва онхоро

бо ёрии компютер ба шакли аёнй (графикй) биёред.

1.3.7. СИСТЕМ АХОИ ТАФАККУРИ СУНЪЙ

Тафаккури сунъй - яке аз самтвди информатика буда, хддафи он кор карда баромадани чунон навъи воситахои тачхизотй-барномавие ме- бошад, ки онхо ба корбари гайри барномасоз имконияти амалй кардани масъалагузорихои зех,нй ва иртибот бо компютерро бо ёрии забонхои табий мухайё месозанд.

Мафхумх^ои асосй:❖ Дода - далели алохида, ки объект, раванд ё ходисаи сохаи

воцеиро (мавзуй, мазмунй) ифода менамояд.❖ Дониш - конуниятхои ошкоршудаи сохаи вокей (принсипхо,

алокахо, конунхо) мебошад.❖ Пойгохи додало - манбаи нигахдории додахо мебошад, ки ба-

рояш хачми калон ва арзиши ками иттилоот хос аст.♦♦♦ Пойгохи донишхо - манбаи нигахдории донишхо мебошад, ки

барои он хачми начандон калон, вале арзиши фавкулодда зиё- ди иттилоот хос аст. Пойгохи донишхо - асоси системаи зехнии дилхохро ташкил медихдд.

Самтхои асосии инкишофи сохди тафаккури сунъй дар расми поёнй оварда шудааст, ки маънои чузъхои он чунин аст:

^ коркарди системахои донишасос - мухимтарин самти тафак­кури сунъй буда, бо эчоди амсилахои муаррифсози дониш ва пойгохи донишхо алокаманд мебошад, ки онхо магзи (ядрои) системахои экспертиро ташкил медихднд;

^ бозй ва эчод - самти масъаласозии бозихои зехнй буда, асо­си онро бахдмойии амсилахои лабиринтй ва эвристикй таш­кил медихднд;

^ коркарди интерфейси забонхои табий ва тарчумаи мошинй.Солхои 50-уми асри гузашта сохди тарчумаи мошинй яке аз мавзуъхои тахкикотии маъмултарини тафаккури сунъй ба хисоб мерафт. Аввалин барнома дар ин сохд - «тарчумон»-и забони англисй ба русй буд. Гояи ибтидоии ин самт, яъне тарчумаи ка-

140

Page 134: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

лима ба калимаи матн, натичаи хуб надод. Т арчум он^ои кунунй барномах,ои нисбатан мураккаб буда, тахдил ва синтези матнро ба х,исоб мегиранд;

S шинохти образхо (тимсолхо) - самти маъмули тафаккури сунъй буда, ба хдр як объект матритсаи (чадвали) аломатх,оеро муво- фик мегузорад, ки аз руйи он шинохти объект рух медихдд. Ин самт ба таълими мошинй наздик буда, бо нейрокибернетика сахт алокаманд мебошад;

S сохтори нави компютерхо - самти офариниши хдлх,ои нави даст- гох,й (тачхдаотй), ки ба коркарди аломатх,о ва додах,ои мантикй равона карда шудаанд;

S робот^ои зехнй - тачх,изоти электромеханикй буда, барои худ- корсозии захвати инсон пешбинй шудаанд. Тояи сохтани роботх,о хеле кадима аст. Аз пайдойиши роботи аввалин то имруз як- чанд наели онх,о иваз шудаанд. Амалан тамоми роботхои муо- сири саноатй ба наели якуми роботх,о тааллук дошта, идораку- нии онх,о аз руйи схемадои «сахт» ба ро\ монда шудааст. Дар асл, ин навъ роботх,о манипуляторх,ои барномарезшуда мебо- шанд. Навъи дигари роботх,о - ин роботх,ои адаптивй бо сохти сенсорй мебошад. Гарчанде хдло намуна\ои чунин роботхо пай- до шуда бошанд хдм, вале онх,о мавриди истифодаи васеъ карор нагирифтаанд. Максади них,оии рушди робототехника - эчоди роботх,ои худташаккул ё зех,нй мебошад. Масъалаи чиддие, ки дар мукаммалгардонии ин навъи роботх,о садди рох, гаштааст, ин босираи (биниши) мошинй мебошад.

S таъминоти барномавии махсус - кор карда баромадани забонхои махсуси ёфтани хдлли масъалах,ои гайрихдеоббарорй. Масалан, забонх,ои барномарезии Lisp, Prolog, SmallTalk ва гайра асосан барои коркарди аломат ба аломати иттилоот пешбинй шудаанд.

141

Page 135: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Ба гайр аз забонхои барномарезй, инчунин, дастаи барномахои татбикие сохта шудаанд, ки онхо барои кор карда баромадани системахои зехнии намунавй ё афзорхои барномавии тафакку- ри сунъй (масалан, Кее, Arts) пешбинй шудаанд. Имруз эчоди системахои экспертии ба ном «холй» ё «кабатхои барномавй», масалан, Exsys, М 1 ва гайра маъруфият пайдо кардаанд. Тавас- сути системахои экспертии «холй» пойгохи донишхоро пур кар­да, системахои гуногун сохтан мумкин аст.

S омузиш ва худомузй - сохаи босуръат рушдкунандаи тафаккури сунъй мебошад. Самти омузиш ва худомузй имконият фарохам меоварад, ки дар асоси тахдил, хулосабарорй ва чамъбасти додахо захирасозии дониш худкор гардонида шавад.

Донишхоро аз руйи категорияхои зерин таснифбандй мекунанд:S сатхй - робитахои аёнии (дидашавандаи) байни ходисахо ё

далелхои алохидаи сохаи вокей;S амикй - абстрактсия, аналогия (шабохат) ё схемаи (накшаи)

инъикоси сохтор ва равандхои сохаи вокей.Системахои экспертии муосир асосан бо донишхои сатхй кор меку­

нанд. Донишхоро ба гайр аз категорияхои мазкур, инчунин, ба донишхои маъмулй ва расмй таксим мекунанд. Таърихан донишхои аввалин донишхои маъмулй буданд, ки бо ёрии алгоритмхо ифода карда мешу- данд. Онхо асосан барои идора кардани додахо хизмат мерасониданд. Имруз донишхо шакли соф расмиро ба худ гирифтаанд, яъне дониш гуфта мулохизахоеро мехисобанд, ки онхо дар забонхои муаррифгари (пешниходкунандаи) донишхо навишта шудаанд. Ин забонхо ба забонхои табий хел наздик буда, барои гайри мутахассисон низ фахмо мебошанд.

Барои сохахои вокеии гуногун мачмуи калони амсилахои (ё забонхо) муаррифгари донишхо эчод шудаанд, ки кисми зиёдашонро тавассути яке аз синфхои зерин муттахид кардан мумкин аст:

амсилахои махсулнок; турхои семантикй; фреймхо;амсилахои мангикии шаклй (зохирй).

Амсилаи махсулнок - амсилаест, ки бунёди онро коидахо ташкил медиханд. Ин синфи амсилахо имконият медиханд, ки дониш дар шакли мулохизахои намуди «агар (шарт), он гол; (амал)» пешниход карда ша­вад. Зери мафхуми «шарт» мулохиза-намунае пинхон аст, ки аз руйи он чустучуи дониши пойгохй сурат мегирад. Зери мафхуми «амал» бошад, мачмуи амалхое пинхонанд, ки онхо пас аз бомуваффакият анчом ёф- тани чустучу ба кор шуруъ мекунанд. Ин амалхо метавонанд ё амалхои мобайнй, ки онхо баъдтар ба хайси «шарт» истифода мешаванд ва ё 142

Page 136: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

амалхои канорй (интихой, натичавй, максаднок), ки анчомбахши кори системаанд, бошанд.

Хднгоми мавриди истифода карор гирифтани амсилаи махсулнок пойгохи донишхоро мачмуи коидахо идора мекунанд. Барномае, ки масъ- ули идораи интихоби коидахо мебошад, содироти мошинй ном дорад. Аксар вакт содирот метавонад мустаким (рост - аз додахо ба чустучуи максад) ё баргаштй (бозгашт ба чониби мукобил - барои тасдики ду- рустии коида, аз максад ба додахо) бошад.

Амсилахои махсулнок бештар дар системахои эксперта истифода бурда мешаванд. Онхо диккати созандагони ин системахоро бо аёният, сермодулй, осонй дар воридкунии иловаву тагйирот ва содагй дар меха- низми хоричкунии мантикии худ чалб кардаанд.

Мафхуми семантика мазмунро ифода мекунад. Семантика - илм дар бораи баркарорсозии муносибати байни аломатхо ва объектной та- вассути онх,о сохташуда мебошад, яъне илм оид ба муайянкунии маънии аломатх,о. Тури семантики аз куллахо (гирех,\о) - маф^ум^о ва камонвд- робитаи байни ощо иборат аст. Мафхум - одатан объекти абстракта ё мушаххас буда, робита - алокаи яке намудвди «ин аст» (is), «кисмро дорад» (has part), «тааллук дорад» (belong to) ва гайра мебошад.

Масъалаи чустучуи х,ал дар пойгох,и донишхои навъи тури семан- тикй ба масъалаи чустучуи фрагмента (кисми) тур оварда мешавад. Бар- тарии асосии ин амсила - дар мувофикати комили он бо тасаввуроти му- осир оид ба сохти хотираи бардавоми инсон тачассум меёбад. Норасоии амсила - дар мураккаб будани чустучуи хоричкунй аз тури семантикй зохир мегардад.

Амсилаи фреймй (frame чорчуба) низ ба монанди тури семантикй дорой далелхои амики равонй мебошад. Фрейм гуфта, тимсол (образ) ё вазъи абстрактиро меноманд. Дар илм\ои равоншиносй ва фалсафа мафхуми тимсоли абстрактй хеле машхур аст. Масалан, калимаи «хучра» дар майнаи мо дархдл тимсоли хучраро ба вучуд меорад: истикоматгохи масохдташ муайян, чор девор, фарш, шифт, гирезахо ва дар. Аз ин тавсиф ягон чизро партофтан нашояд (агар тирезах,о ихтисор шаванд, он гох на хучра, балки чордеворй хосил мешавад), вале дар он «сурохихо, рахнахо» ё «слотхо» ба назар гирифта шудаанд, ки тавассути онхо кимати баъзе хосиятхои нопурраро пурра гардонидан мумкин аст (масалан, микдори тирезахо ва гайра).

Дар назария зери мафхуми фрейм хам худи тимсол ва хам амсилаи шаклии инъикоскунандаи тимсолро мефахманд. Ду навъи фреймхоро фарк мекунанд: фрейм-намунахо ё прототипхо, ки дар пойгохи донишхо нигох дошта мешаванд ва фрейм-нусхахо, ки барои дар заминаи додахои воридотй инъикос намудани вазъи вокей сохта мешаванд.

143

Page 137: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Амсилаи фреймро барои ичрои корх,ои гуногун истифода бурдан мумкин аст. Бартарии асосии фреймх,о, хдмчун амсилаи муаррифга- ри донишх,о, дар он зодир мегардад, ки онх,о цобилияти инъикоскунии асоси консептуалии (фарзиявии) сохти майнаи инсонро доранд ва хеле фасеху возе* мебошанд.

Агар сохди вокей ё масъаларо дар намуди мачмуи аксиомах^ тасвир кардан лозим бошад, он го* чун анъана барои муаррифии донишх,о аз амсила^ои мантикии шаклй истифода мебаранд. Амсилах,ои мантикиро бештар дар системами илмй-тадкик;отй татбик мекунанд.

Савол\о:Вазифахои системахои иттилоотии зехнй аз чй иборат аст?Тафаккури сунъй чист? Хддафи он аз чй иборат аст?Кадом мафхумхои тафаккури сунъиро медонед?Самтхои асосии инкишофи сохди тафаккури сунъй кадомхоянд? Онхоро шарх дихед.Роботхои зехнй кадом вазифахоро ичро мекунанд?Чанд забони барномарезии махсуси тафаккури сунъиро медонед? Онхоро номбар кунед.Донишхоро аз руйи кадом категорияхо таснифбандй мекунанд? Семантика чист? Тури семантикй чй?Оё шумо синфхои муттахидсози амсилахои муаррифтари донишхоро тас­вир карда метавонед?Шумо маънои фреймро медонед? Амсилаи фреймиро чй?Кадом вазифахои системахои иттилоотии идоракунии равандхои техно- логиро медонед?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Дойр ба мафхумхои дода, дониш, пойгохи додахо ва пойгохи донишхо маъ- лумоти кофй чамъ кунед ва дар заминаи онхо дар бораи тафаккури сунъй хулосабарорихои худро иброз доред. Тахти рохбарии омузгори фан якто пойгохи додахо ва якто пойгохи донишхои таълимй созед.Дар бораи забонхои махсуси барномарезии тафаккури сунъй аз Интернет иттилоот дастрас намоед ва онхоро дар шакли реферат пешкаши омузгор кунед.

1.3.8. ЗЕРС И С ТЕМ А ^О И ТА Ъ М И Н О ТЙ -П О Й ГО ^И И СОХТОРИ СИСТЕМАМ ИТТИЛООТЙ

Сохтори системаи иттилоотии дилхохро бо ёрии мачмуи зер- системадои таъминотй тасвир кардан мумкин аст. Зерсистемах,ои таъми- нотиро одатан ба навъдои иттилоотй, техникй, риёзй, барномавй, ташкилй ва хукукй чудо мекунанд.144

Ф1.2.3.4.

5.6 .

7.8.9.

10. 11.

1.2.

3.

Page 138: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Х,оло пай дар пай вазифаи вдр як зерсистемаи таъминотиро дида мебароем.

Таъминоти иттилоотй мачмуи додавдеро муайян месозад, ки дар манбаъвди мухталиф ниго* дошга шудаанд. Ин гуна мачмуъ дар навбати аввал ба мачмуи воситах^о ва усулх,ои сохтани пойгох^и додало тааллук дорад. Дар ин маврид, пеш аз хдма, мавчудияти системаи таснифотй ва рамзсозии иттилоот а^амияти хоса пайдо мекунад, чунки *ар гуна пойгохи додах,о бояд дорой маълумотномахое бошад, ки кисми тавсифии онх,о хатман рамзбандй шудааст. Ба таъминоти иттилоотй, инчунин, схемах,ое дохил мешаванд, ки он*о хатсайри (маршрута) хдракат ва хдчми итти- лоотро муайян месозанд.

Fайр аз ин, дар сохтори таъминоти иттилоотй системами санадх,ои ба як шакл даровардашудае (унификатсия кардашудае) мавчуданд, ки он*о дар сатхдои давлатй, чумхуриявй, сохдвй ва минтакавй омода сохта мешаванд. Барой омодасозии ин санадх,о стандартх,ои махсусе кор карда баромада шудааст, ки он*о риояи мукаррароти зеринро талаб менамоянд:

> унификатсияи шакли санад^о;> якхеласозии таркиб ва сохтори реквизитно (мачмуи маълумоти

хатмй) ва нишондод^ои санадвд;> батанзимории тартиби дар амал чорисозии санад\о, тарзи кабул

ва бакайдгирии шакли онх,о.Таъминоти техники комплекси восита\ои техники ва мувофикати

хуччатгузории ин воситавдро дар бар мегирад, ки оых,о барои ба рох, мон- дани фаъолияти системаи иттилоотй пешбинй шудаанд. Ба х^айати ком­плекси таъминоти техники воситавди зерин шомиланд:

> амсилавди гуногуни компютер^о;> тачдазоти чамъоварй, нигахдорй, коркард, расонидан ва содир-

кунии иттилоот;> тачхдооти интиколи додало ва хати алока;> техника барои коркой ташкилй ва дастгох,и худкори нусхабар-

дории иттилоот;145

Page 139: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> маводи истифодашаванда ва гайра.Тибки хуччатгузорй воситах,ои техникии интихобшуда, сохтор, тар-

зи ташкили истифода, раванди технологии коркарди додах,о ва тачхдооти созгор ба технология ба расмият дароварда мешавад.

Таъминоти риёзй ва барномавй мачмуи усулх,ои риёзй, амсилах,о, алгоритму ва барномах,ои амалигардонии масъалах,ои системаи итти- лоотиро дар бар мегиранд. К^исмх,ои таркибии таъминоти барномавй мах,сулоти барномавии системавй, махсусгардонидашуда ва \уццатгузории техники мебошанд. Ба таъминоти барномавии системавй комплекси барномах,ои васеъкунандаи имконият*ои функсионалии компютер*о, барномах,ои назорат ва идоракунии раванди коркарди додало ва гайра до- хил мешаванд. Таъминоти барномавии махсусгардонидашуда аз мачмуи бастах,ои барномадои татбикие иборат аст, ки онх,о барои системаи ит- тилоотии мушаххас сохта шудаанд.

Таъминоти ташкилй мачмуи санадх,оеро дар бар мегирад, ки он- *о муносибат*ои дохилии коллективи мехдатиро ба танзим меоранд ва КОидах,ои истифодаи воситах^ои техникиро аз тарафи хдйати кормандон муайян месозанд.

Таъминоти хукуцй аз мачмуи санадвди меъёрии хукукй иборат аст. Максади асосии таъминоти хукукй аз таъмин намудани риояи конун- гузорй иборат мебошад. Ба таркиби таъминоти хукукй конунх,о, амру фармонх,ои сащи давлатй, карорвди органх,ои х,окимияти давлатй, дасту- ру фармоишх^ои вазоратх,о, муассисаву идорах,о, ташкилотх^о, созмонх^о, органной х,окимияти махдллй ва гайра дохил туда метавонанд.

Потоки иттилоотии системаи иттилоотй. Таркиби системаи иттилоотии дастгирии кабули карорадро се компонент (кисмат, пойгоад иттилоотй)-и асосй - пойгох^и додадо, пойгох^и амсилах,о (моделх,о) ва зер- системаи барномавй ташкил медихднд. Зерсистемаи барномавй аз систе­маи идоракунии пойгох,и додало (СИПД), системаи идоракунии пойгох^и амсиладо (СИПА) ва системаи идоракунии интерфейс (робитаи байни корбар ва компютер) иборат аст.

Имруз дар таркиби системаи иттилоотии дастгирии кабули карорх,о мачмуи калони амсилахои навъх,ои гуногун мавриди истифода карор до- ранд. Ин амсилах,оро вобаста аз максадвди истифодабарй, сохди татбикоти имконпазир, тарзи бахддих,й ба тагйирёбандах^о ва гайра дар шаклх,ои гу­ногун тасниф медихднд.

Мувофики максаддои истифодабарй амсшта^оро ба ду гуру* - оптимизатсионй ва тасвирй (тасвиркунии рафтори система) таксим мекунанд. Мувофики тарзи бахддих,й ба тагйирёбандах,о бошад, амси- ладоро ба амсиладои детерминантй ва стохастикй чудо мекунанд. Ам- силах,ои детерминантй хднгоми киматх,ои мушаххаси додах,ои аввалия 146

Page 140: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

тагйирёбанданоро бо ёрии як адад ба^огузорй менамоянд. Амсилах,ои стохастики бошанд, хднгоми тавассути нишондоддои эхдимолй пешнихдц гаштани додах,ои аввалия тагйирёбандах,оро бо ёрии якчанд параметр баногузорй менамоянд. Амсилах,ои детерминантй нисбат ба амсилах,ои стохастики бештар мавриди истифода карор доранд. Арзиши он^о низ нисбатан кам буда, бунёд ва истифодаашон осонтар аст. Бо ёрии онх,о иттилооти натичавии кифояеро х,осил намудан мумкин аст, ки карорх,ои дахлдор кабул карда шаванд.

Аз руйи сохдх,ои татбикоти имконпазир амсиланоро ба амсилах^ои махсусгардонидашуда ва хамакор (универсалй) таксим мекунанд. Ам- силанои махсусгардонидашуда танх,о аз тарафи як система истифода бурда мешаванд. Амсилах,ои хдмакор бошанд, аз тарафи якчанд систе­ма мавриди истифода карор дода мешаванд. Арзиши амсилах,ои мах­сусгардонидашуда нисбатан кимат буда, одатан онх,о барои тасвир кар- дани системами нодир татбик карда мешаванд ва дорой са*ех,ияти ба­ланд мебошанд.

Системаи идоракунии интерфейс аз бисёр чихдт самаранокй ва фасех,ии (чандирии) технологияи иттилоотиро муайян мекунад. Ин­терфейс - тавсифкунандаи забони истифодабаранда, забони хабарии компютерй (огохномах,ои робитавй дар экрани дисплей) ва дониш\ои корбар мебошад.

Забони истифодабаранда - мачмуи он амалх,оест, ки корбар онх,оро нисбат ба система тавассути имкониятх,ои сафхдкалид, муш ва дигар воситах,ои техникй ичро мекунад. Намунаи одитарини забони исти­фодабаранда нангоми дохилкунй ва хоричкунии санад\о зох,ир мегар- дад. Корбар санади шаклии (формаи) воридотии экраниро бо маълумо- ти зарурй пур карда, ба компютер дохил мекунад. Системаи дастгирии кабули карорвд санади воридотиро тахдил ва коркард намуда, натичах,оро дар намуди санади содиротии шакли мукарраргардида хорич менамояд.

Дар замони муосир шухрати интерфейси муоинавй мунтазам афзойиш ёфта истодааст. Бо ёрии манипулятори «муш» истифодабаранда аз экран объектно ва фармонх,ои дар шакли тасвир\о (расмх,о) пешнихдцшударо интихоб менамояд ва бо х,амин тарз гоя\ои худро амалй мегардонад.

Х,оло интизор меравад, ки дар навбат системахои иттилоотии даст­гирии кабули карорно бо усули нуткии (лафзии) дохилкунии иттилоот ба компютер истодаанд.

Забони хабарии компютерй - ин хдма он чизест, ки корбар дар экра­ни дисплей дида метавонад (аломатвд, графиквд, рангх,о), иттилоотест, ки бо ёрии чопгар руйи когаз меояд, сигналх,ои садоиест, ки тавассути баландгуяк пахш мегардад ва гайра.

147

Page 141: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Нишондихдндаи муними самаранок будан ё набудани интерфейси истифодашаванда - шакли робитаи (муколама, мусониба) байни корбар ва система ба х,исоб меравад. Шаклх,ои зерини робитах,о бештар пах,н гаштаанд:

• речаи дархостй-чавобй;• речаи амрй;• речаи меню;

речаи пуркунии чойх,ои ихтисоршудаи матн дар ифодах,ое, ки компютер онноро пешних,од кардааст.

Хдр як шакли робитавй вобаста аз навъи масъала, хислатх,ои кор­бар ва карорнои кабулшаванда бартарих,о ва норасоинои худро дорад.

Донишх,ои корбар - ин мачмуи иттилооти зенниест, ки хднгоми ис- тифода бо система вай онноро бояд донад ва татбик карда тавонад. Ба ин гуна иттилоот на танно накшаи амалиётии дар шуури корбар манфузбуда, балки китобнои дарсй, рисолах,ои илмй, дастурх,о, додах,ои маълумотии компютерй ва гайра дохил мешаванд.

Дар байни системами иттилоотии компютерй пешравии аз хдма зи- ёдтар дар сохди эчоди системами экспертй ба кайд гирифта шудааст, ки онно дар заминаи истифодаи тафаккури сунъй руйи кор омадаанд. Системах,ои экспертй ба менечер ё мутахассис имконият медихднд, ки онх,о маслихдту машварати экспертро оид ба хдлли масъалаи дилхох,, ки тавассути ин системах,о дар шакли донишх,о чамъ оварда шудаанд, пайдо намоянд. Чузънои асосии технологиях,ои иттилоотй, ки дар системах,ои экспертй мавриди истифода карор дода мешаванд, аз интерфейси кор­бар, пойгох,и донишх,о, тафсиркунанда (интерпретатор) ва модули систе- масоз иборат мебошанд.

Монандии технологиями иттилоотии дар системами экспертй ва системами дастгирии кабули карорно истифодашаванда дар он аст, ки хдр дуй онно низ сатх,и баланд и дастгирии кабули карорх,оро таъмин кар­да метавонанд. Аммо онх,о аз хдмдигар фарки куллй низ доранд. Хдлли масъала дар чорчубаи системаи дастгирии кабули карорно сатх,и дарки масъаларо аз гарафи корбар инъикос намуда, имкониятвди корбарро дар носилкунй ва фанмиши нал мекушояд.

Технологияи системаи экспертй, баръакс ба истифодабаранда кабули он гуна карореро пешнихдд менамояд, ки он аз имкониятх,ои худи у зи- ёдтар аст. Фарки дигари технологияи системаи экспертй дар кобилияти маънидодкунии мунокимаронивд хднуз дар раванди чустучуи хдлли масъ­ала ифода меёбад. Дар бисёр нолатвд ин маънидодкуних,о барои корбар аз ёфтани худи хдлли масъала мунимтар арзёбй карда мешавад. Фарки сеюми технологияи системаи экспертй аз истифодаи чузъи нави техно­логияи иттилоотй - дониш иборат мебошад.

148

Page 142: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:1. Сахми зерсистемахои таъминотй дар чист?2. Таъминоти иттилоотии СИ барои чй хизмат мекунад?3. Ба хдйати таъминоти техникии СИ кадом воситахои техникй ва хуччатгузорй

дохил мешаванд?4. Таъминоти риёзии СИ гуфта, шумо чиро мефахмед?5. Фарки таъминоти барномавии системаи иттилоотй аз таъминоти риёзии

он дар чист?6. Таъминоти ташкилии системаи иттилоотй барои чй хизмат мерасонад?7. Кадом санадхои меъёрии хукукй метавонанд кисми таркибии таъминоти

хукукии системаи иттилоотй бошанд?

1 Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Ягон системаи иттилоотии мушаххасро интихоб намоед, сохтори онро

омузед ва мачмуи зерсистемахои таъминотиеро, ки дар он истифода шу- даанд, ба шакли графикй биёред.

3. Бо кумаки омузгор амсилахоеро номбар кунед, ки онхо ба ягон навъи амсилахои СИ - оптимизатсионй, тасвирй, детерминанта, стохастикй, мах- сусгардонидашуда ё хамакор дохил шаванд.

149

Page 143: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БАХШИ 2 ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТЙ

ВА ИРТИБОТЙ

БОБИ 1ТЕХНОЛОГИЯМИ ЗАХИРАСОЗЙ,

ЧУСТУЧУЙИ ВА МУРАТТАБСОЗИИ ИТТИЛООТ

2.1.1. НАКШ И С И С Т Е М А М И ИТТИЛОО ТЙ ДАР НИГАХДОРЙ ВА КОРКАРДИ ИТТИЛООТ

Солх,ои зиёд одамон аз усулх,ои гуногуни нигаадорй, захирасозй ва интиколи иттилоот истифода мебурданд. Дар ибтидо иттилоот аз як наел ба наели дигар дар намуди шифох,й - гуфтор, ривоят ва х,икоя ра- сонида мешуд.

Аз давраи пайдойиш ва рушди технологиям китобчопкунй имкони- яти нигаадорй, захирасозй ва интиколи иттилоот хеле афзуд ва сифатан боло рафт. Кашфиёти сохди барк; бошад, ба пайдойиши телеграф, теле­фон, радио, телевизион ва гайра оварда расонид, ки тавассути онх,о ак- нун шароити ба таври фаврй кабул, захира ва равон кардани иттилоот пайдо шуд.

Пешрафт ва таракдиёти минбаъдаи техникй дар тамоми сохдх,о ба якбора афзудан ва боло рафтани хдчми иттилоот оварда расонид. Масъ- алаи нигаадорй, захирасозй, табдилдих,й ва пах,н намудани иттилоот руз то руз пуршиддат мешуд. Вазъ дар ин самт ногувор ва гайриодй буд. Дар чомеа камёбии иттилоотй х,ис карда мешуд, ки сабаби он на нора- соии иттилоот, баръакс, барзиёдатии он буд. Аз байни сели иттилооти гуногун чудо карда гирифтани иттилооти зарурй барои истифодабаран- даи мушаххас хеле душвор мегашт.

Ихтирои техникаи \исоббарор раванди нигаадорй ва коркарди иттило- отро бисёр хдм сода намуд. Дар заминаи микропротсессорх,о ба рох, мон- дани истех^соли техникаи х,исоббарор барои мукаммалёбии компютерх,о ва нармафзори онх,о шароити мусоид фарохдм овард. Акнун барномах,ое руйи кор меомаданд, ки онх,о бо иттилооти зиёд кор карда метавони- станд. Мах,з бо ёрии хдмин гуна барномах,о системах,ои иттилоотй офа- рида мешуданд.

Максади х,ар гуна системаи иттилоотй - коркарди додах,ои объектной чах,они вокей ва расонидани онх,о ба корбари компютер дар шакли зарурй

150

Page 144: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

мебошад. Агар мо мачмуи баъзе объектвдро дида бароем, он гох, аз байни он*о ратман объектх,оеро чудо карда метавонем, ки онх,о дорой хосиятдои якхела мебошанд. Ин гуна объектх^оро дар шакли синф^ои алох^ида, ма- салан талабах,о, донишчуён, наботот, адйвонот, техника, мох,их,о, ме- бел ва гайра муттах^ид сохтан мумкин аст. Объектной синфи алохидаро аз руйи ягон аломати муайян, масалан аз руйи алифбо, ранг, андоза ва гайра ба танзим овардан (гурух,бандй кардан) мумкин аст. Гурух^бандии объектно аз руйи аломати муайян чустучу кардан ва интихоби иттилоо- тро хеле осон мегардонад.

Масалан, мо мехох^ем, ки мизи компютерии чубини аз дарахти чормагз сохташударо харидорй намоем. Барой амалй гардонидани ин мацсад мо бояд сох,иби иттилооте бошем, ки тавассути он макони да- страскунии ин гуна мизх,о маълум бошад. Чунин иттилоотро бо рохдои гуногун дарёфт кардан мумкин аст:

S тамоми магозах^ои мебели шахрро аз назар гузаронидан ва да­рёфт кардани мебели зарурй;

S омухтани каталог ё «прайс-сафхд»-х,ои магозах,ои мебелфурушй;S бо дархост мурочиат кардан ба системаи иттилоотй.Маълум, ки тарзи якуми корбарй метавонад натичаи дилхох, дихдд,

вале барои ин кувва, маблаг ва вакти муайян сарф кардан лозим меояд. Тарзи дуюми корбарй нисбатан бех,тар аст, чунки дар ин маврид ба х,еч кучо рафтан лозим намеояд. Кифоя аст, ки тавассути занги телефон та­моми магозах,ои мебелфурушй дар ин хусус пурсида шавад. Тарзи сеюми корбарй истифодаи системаи иттилоотиро талаб менамояд. Дар ин мав­рид харидори мебел пай дар пай ба кисмх,ои зерини системаи иттилоотй- Мебел-^Мизх,о-^Компютерй->Чубии->Чормагзин мурочиат карда, ба таври худкор бо телефони магозаи бо чунин параметрх,о мувофикоянда пайваст мешавад ва метавонад аз руйи сурогаи муайяншуда барои хари- дории мизи компютерй рах,сипор гардад. Дар замой и муосир тарзи се­юми корбарй ба максад мувофик; мебошад.

Ин гуна системами иттилоотй чй тавр ташки л карда мешаванд? Дар онх,о амалх,ои нигахдорй ва пешнихдди иттилоот чй тавр ба рох, мон- да мешавад? Ч,авоби ин саволх,о чунин аст: Системаи иттилоотй пеш аз хдма бояд бо додах^ои сохди мушаххаси мавзуй кор кунад. Барои тасви- ри системаи иттилоотии хдр як сохд амсилаи иттилоотии он сохта меша­вад. Сохди мавзуй метавонад самти дилхох,и фаъолияти инсонро фаро ги- рад: корхона, мактаб, осойишгох,, беморхона, театр, варзишгох, ва гайра. Сохди мавзуй, инчунин, метавонад пахлу\ои гуногуни дониши инсонро дар бар гирад: математика, информатика, технологияи иттилоотй, биоло­гия, таърих, география, адабиёт, физика, химия ва гайра.

Сохди мавзуй бо ёрии объектное сохта мешавад, ки онх,о байни худ муносибатх,о ва робитаади муайян баркдрор кардаанд. Масалан, агар ба

151

Page 145: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

и м\*¿,,11»и;

1М1!!!|1

Мш»

1|№1№шши" » ( « К 1 Н И Н П Ш !

Им»«>||[1|1К'1в!||!

.......ЫЫ|||№8й1цВС;»«!:

I* .- К :

!к№!и тшШ

МИйши

сифати сохди мавзуй Мактабро дида бароем, он гох, дар ин соха чунин синфрои объектхоро чудо карда мегавонем: хонандагон, омузгорон, хдйати ёрирасон, фанзой таълимй, синфхонах,о, биновд ва гайра. Агар бодиккат нигарем, он гох, мебинем, ки дар вокеъ байни ин объектно муносибатх,о ва робитах,ои муайян вучуд дорад.

Дар сохди мавзуии Дармонгох, бошад, ба сифати синфи объектно - табибон, дардмандон, иамуди беморих,о, ихтисоси табибро ва гайраро дохи л кардан мумкин аст.

табобат

Акнун мисоли дигарро дида мебароем. Х,ар кадоми мо шунидани су- рудро дуст медорем. Х,ар кас суруд ва сарояндаи дустдоштаи худро до­рад. Мувофики максад мебуд, агар мо барои нигор доштан, чустучу кар­дан ва интихоби суруди дустдоштаи худ аз системаи иттилоотй истифо- да мебурдем. Фахдюст, ки ин гуна системами итгилоотй бояд дар тар- киби худ барномах,ое дошта бошанд, ки онх,о барои кор кардан бо син­фи объектной Суруд ва Ичрочй равона шудаанд. Саволе ба миён меояд, ки чй тавр дойр ба ин объектх,о иттилоотро тасвир намоем?

Масалан, ин гуна шакли тасвиркуниро пешнихдц намудан мумкин аст: суруди «Эй сорбон» аввалин маротиба дар ичрои сарояндаи мумтози точик Зафар Нозим соли 1970 садо додааст. Ин суруд бо сабки сурудрои лирикй эчод шудааст. Ё, масалан, суруди «Раке бикун чоно»-ро Каро- матулло бурбонов соли 1982 сароидааст. Ин суруд дар жанри сурувдои эстрадй навишта шудааст.

Дар ин тасвиркуниро номи ягон параметр якчоя бо киматаш ба кайд гирифта мешавад. Масалан, суруд - номи параметр ва «Эй сорбон» - кимати параметр ба х,исоб меравад. Дар ин маврид, кимати параметр - додало ба хдсоб рафта, номи параметр - тавсифи мазмунии ин додароро ифода мекунад.

152

Page 146: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тасвиркунии синфи объектной дилхох, бо ёрии амсилаи иттилоотии он амалй гардонида мешавад. Дар амсилаи иттилоотй параметр\ое ба кайд гирифта мешаванд, ки махз бо ёрии онхо объектной синфи мазкур- ро тавсиф додан имконпазир аст. Масалан, барои мисоли овардашуда чу- нин параметра - номи суруд, ичрокунанда, сабки (жанри) суруд, санаи эчоди суруд, макони эчоди суруд шуда метавонанд. Номгуйи параметрх,о бояд ифодагари масъалаи гузошташуда бошад, яъне тавассути онх,о кор- бари компютер талаботи худро нисбат ба суруд ва ичрочиёни он конеъ кунонида тавонад. Ин гуна иттилоотро бо тарзх,ои гуногун тасвир кар­дан мумкин аст. Масалан, дар шакли руйхати зерин:

1. «Эй сорбон», Зафар Нозим, лирикй, 1970, Точикистон;2. «Тучи», «Иванушки International», поп, 1996, Федератсияи Россия;3. «Раке бикун чоно», Кароматулло Курбонов, эстрадй, 1982,

Точикистон;4. «Spice up your life», «Spice Girls», p n -^on , 1997, Англия;5. «Дуго^», ансамбли «Шашмаком», классикй, 1990, Точикистон;6. «Моряк», «Агата Кристи», рок, 1997, Федератсияи Россия.Корбарй бо чунин тарзи тасвири иттилоот хеле мушкил аст. Якум,

дар ин чо танад додах,о оварда шудаанд, вале мазмуни он^о тасвир нашу- дааст. На хдр кас метавонад бифа^мад, ки ин додах,о чй мазмун доранд. Дуюм, хдтто дар мавриди фах,мо будани мазмуни додах,о низ, барои аз руйхати дароз кофта ёфтани суруди зарурй, бояд хдр як сатр бодиккат аз назар гузаронида шавад. Кушиши ба навъхо чудо кардани руйхати маз- кур, масалан аз руйи сабки якхела, боз х,ам душвортар аст.

Тарзи дигари маъмули тасвиркунии додах,о - ин истифодабарй аз чадвалхо мебошад. Мо аллакай аз ин тарз борх,о истифода бурдаем. Хрло иттилооти дар руйхати сурудх,о овардашударо ба шакли чадвал меорем.

№ Номи суруд Ичрочй Жанр Сол Мамлакат

1 Эй сорбон Зафар Нозим лирикй 1970 Точикистон

2 Тучи Иванушки International поп 1996 Россия

3 Рак,с бикун чоно Кароматулло К,урбонов эстрадй 1982 Точикистон

4 Spice up your life Spice Girls Х,ИП-*ОП 1997 Англия

5 Дугох, ансамбли «Шашмаком» классикй 1990 Точикистон

6 Breathen Prodigy рейв 1996 ИМА

7 Моряк Агата Кристи рок 1997 Россия

8 Дурень Алиса рок 1997 Россия

Агар ба сохтори чадвали овардашуда назар афканем, он гох, бараъ- ло мебинем, ки тамоми чадвалро синфи объектной навъи Суруд фаро ги- рифтааст. Хар як сутуни чадвал инъикосгари додах,о аз руйи ягон алома-

153

Page 147: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ти алох^ида мебошад. Сатри якуми чадвал дар асл амсилаи иттилоотии объекти Суруд аст, чунки дар он сарлавхди сутунх^о оварда шудаанд, ки онх,о ифодагари номи параметрх,о мебошанд.

Хдмин тарик, мо муттасил ба шакли сохтории тасвири додах,о ома- дем, ки дар он додахо ва тафсири мазмунии онх,о аз хдмдигар чудо тас­вир ёфтаанд. Ин раванд ба худ номи «сохторсозии додах,о»-ро гирифтааст.

! Сохторсозии додахо - ин раваидест, ки тарзи тасвири додахоро оид ба объектной як сииф ба шакли муайян меорад.

Хосиятдаи объектро омухта, амсилаи иттилоотии онро дар намуди чадвал месозем ва мо дорой шакли возеху мувофици тасвиркунии ит- тилоот мегардем. Пас аз ин, амалх,оеро ба хдеоб мегирем, ки он^оро бо ин объект ичро кардан мумкин аст. Масалан, аз руйи шакли чадвалии тасвири сурудх,о чустучу ва интихоби кардани суруди дилхох, хеле осон аст. Барои ин дар чадвал параметрхои тавсифкунандаи сурудх,о муайян ва мушаххас гардонида шудаанд. Барои чустучу ва интихоби сурудх,ои як сароянда, кифоя аст, ки танх,о сутуни Ичрочии чадвал аз назар гуза- ронида шавад.

Саволхо:Накши системам иттилоотй хднгоми корбарй бо иттилоот аз чй иборат аст? Максад аз сохтани системаи иттилоотй дар чист?Сохаи мавзуй гуфта чиро мефахмед?Барои чй мафхуми «сохаи мавзуй» хднгоми сохтани пойгохи додахо ин кадар накши мухим мебозад?Сабаби сохторсозии додахо аз чй иборат аст?Чаро чадвал шакли афзалиятноки тасвиркунии додахо хисобида мешавад?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Аз сохахои мавзуии мухталиф мисолхо пешниход кунед ва дар онхо объектхоеро чудо кунед, ки иттилоот оид ба онхо барои шумо чолиб бошад. Параметрхои тавсифдихандаи объектхои синфи додашударо ба кайд гиред. Параметрхои тавсифдихандаи объектхои синфи муайянро дар намуди чадвал тасвир кунед.

2.1.2. МАФ^УМ^ОИ АСОСИИ ПОЙГОХИ ДОДАЛО

Асоси системаи иттилоотии дилхохро пойгох,и додах,о ташкил медихдд, ки дар он маълумот оид ба мивдори нусхах,ои зиёди синфхои ба хдм алокдманди объектх,о нигох, дошта мешаванд. Зери мафхуми пойгохд додах,о мачмуи ба тарзи хоса ташкилшудаи додах,о фах,мида мешавад, ки онх,о дар ягон барандаи моддй нигох, дошта шудаанд. Бояд154

$1.2.3.4.

5.6 .

1.2 .

3.

Page 148: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

кайд намуд, ки ин мачмуъ на ягон дастаи додарои йароканда, балки да- с гаи додадои ба рам алокаманди сохторй мебошад. Истифодабарандаи пойгори додаро бояд рангоми корбарй бо он оид б^ ягон объект, хддиса ё раванд тасаввурот пайдо карда тавонад.

Пойгори додах,о пеш аз хдма барои худкорсозци равандхои захира- еозй, чустучуй, идоракунй ва лоихдкашй пешбинй шудааст. Х,ар кадо- ми шумо аллакай борхо бо пойгохи додахо сару кор гирифтаед. Маса- лан, китоби раками телефонхо, дафтарчаи ёддошт, фехристи китобхои китобхона, руйхати дустони дар телефони хамрох махфузбуда ва гайра мисоли пойгохи додахоро ташкил медиханд. Дар дафтарчаи ёддошт ит- гилооти гуногун - ном, наеаб, раками телефон, еурога, санаи таваллуд ва дигар маълумотро дойр ба дустону наздикон н^гох доштан мумкин аст. Айнан ба мисли хдмин дар фехристи китобхои китобхона иттило- от дар бораи номи китобхо, муаллиф, соли барорцш, нашриёт ва гайра нигох дошта мешавад. Агар дар дафтарчаи ёддошт додахо (ному наеаб) аз руйи алифбо нигох дошта шаванд, дар фехристи китобхо онхоро аз руйи сохаи фаннй (мавзуй) мураттаб сохтан мумкин аст.

11. Пойгохи додахо - мачмуи додахои сохтории сохибном оид ба ягон]сохаи мавзуй мебошад.

¡2. Пойгохи додахо - амсилаи иттилоотиест, ки гуру^и объектхоро аз[ 1 руйи хосиятхои якхелаашон муттахид месозад.

Ба мафхумхои асосии пойгохи додахо майдон ва навишта дохил мешаванд. Майдон тавассути ном ва навъи додало тавсиф дода меша­вад. Дар чадвали дар мавзуй гузашта овардашуда Номи суруд, Ичрочй, Жанр, Сол ва Мамлакат майдонхои пойгохи додахои сурудхо ба хисоб мераванд. Майдонхои пойгохи додахо метавонанд дорой додахои навъи гуногун - матнй, ададй, санавй, вактй, пули ва гайра бошанд. Масалан, дар чадвали номбурда, ки дар он маълумот оид ба сурудхо дарч гарди- дааст, номи майдонхо дар сатри якум ва киматхои рар як майдон дар су- туни мувофики чадвал ба кайд гирифта шудааст.

Майдон - объекти одитарини пойгохи дода\о буда, барои 1 нигахдории киматхои як параметри объект вокеии !

тасвиршаванда хизмат мерасоиад.

Азбаски дар пойгохи додахо оид ба параметрх,ои зиёди объектхои сохаи мавзуй маълумот гирд оварда мешавад, бинобар он, чобачокунии (бакайдгирии) ин параметра дар пойгох масъалаи басо мухим ба хисоб меравад. Масалан, агар маълумот оид ба хдр як хонандаро дар намуди навишта тасвир намоем, ин мантикан дуруст мебуд.

\ Навишта - ин мачмуи киматхои параметрхои объекти !1 мушаххаси пойгохи додахо мебошад. 1

155

Page 149: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар навишта тартиби чойгиршавии параметра бояд чунин бошад: Насаб, Ном, Номи падар, Санаи таваллуд, Куча, Хона, Хучра. Дар ин маврид дойр ба хар як хонанда иттилооти заруриро зуд дастрас карда метавонем. Агар ин пайдарпайиро риоя накунем, он го* чустучуи ит­тилооти зарурй душвор мегардад. Барой мукоиса тартиби номуваффаки чойгиршавии хдмин параметрхоро дида мебароем: Хиёбони Рудакй, Асо- зода, 19.03.2007, Хонаи 36/2, Мусо, Хучраи 23, Хдбибулло. Тавре меби- нем, дар пайдарпайй хатто ёфтани ному насаби хонанда низ бо душворй ба даст меояд.

Х,амин тарик, мархдлаи мухими сохтани пойгохи додахоро коркар- ди сохтори навиштаи он ташкил медихад.Р — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — ч

\ Сохтори навишта - ин мачмуи мангикан алокаманди \\ майдонхои пойгохи додало мебошад, ки оихо параметрхои \! объекти вокеиро тавсиф менамоянд. !L ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ------J

Агар иттилоот оид ба объект дар шакли чадвал тасвир ёфта бошад, он гох, сатри якуми он хдмеша номгуи параметрх,оро дар бар мегирад, яъне вай сохтори навиштаро муайян мекунад. Тамоми сатрх,ои бокимонда бошад, навиштахоро ифода менамоянд.

Саволхо:Сохторсозии додахо гуфта чй дар назар дошта шудааст?Пойгохи додахо чист?Мафхумхои асосии пойгохи додахо кадомхоянд?Зери мафхуми «майдон» чй фахмида мешавад?Навишта чист? Сохтори навишта чй гуна аст?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Чадвале тартиб дихед, ки дар он параметрхои тавсифдихандаи объектхои синфи муайян оварда шуда бошанд. Дар ин чадвал майдон, навишта ва сохтори навиштаро тасвир кунед.

2.1.3. НАМ УД^ОИ АМ СИЛАХОИ ДОДАЛО

Пеш аз он ки ба омузиши тарзх,ои компютерии сохтани пойгохи додахо шуруъ кунем, зарур аст, ки аввал тарзи сохтани амсилаи додахоро донем. Омузиши мафхуми амсилаи додахоро дар мисоли сохаи мавзуии Китобхонаи мактабй дида мебароем. Дар аксарият китобхонахои муо- сир ба гайр аз каталогхои электронй, инчунин аз каталогхои мукаррарй низ истифода мебаранд, ки дар онхо дойр ба хамаи китобхои китобхо- на маълумот нигох дошта мешавад.

1.2 .

3.4.5.

1.2.

156

Page 150: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Каталогро аз руйи мазмун ба каталогрои алифбой ва каталогрои мавзуй таксим мешаванд. Х,ар як каталог аз мачмуи муайяни кортро (варакаро, карточках,о) иборат аст. Дар хдр як корт оид ба як китоб маъ- лумот оварда мешавад. Кортроро дар ду нусха тайёр менамоянд, ки яке аз онх,о дар каталоги алифбой ва дигараш дар каталоги мавзуй нигох, дошта мешавад. Кортх,ои хдр ду каталог низ якхелаанд. Фарки байни кортх,ои ин каталогро танро дар он аст, ки онх,о бо тартиби гуногун чойгир карда шудаанд.

Акнун ба тарзи ташкили сохтори каталоги китобхона диккат меди\ем. Каталогро, хдмчун объект, бо ёрии амсилаи иттилоотй дар шаклрои гу­ногун тасвир кардан мумкин аст. Масалан, амсилаи иттилоотии катало­ги мавзуии китобхонаи мактабиро метавонем дар шакли аёнии графикй - дар намуди сохтори иерархй тасвир намоем.

Шакли тасвиркунии дигари амсилаи иттилоотй метавонад шакли чадвалй бошад, ки дар он ба гайр аз худи объект\о инчунин хосияти онх,о низ нишон дода мешаванд. Масалан, барои инъикоскунии хосиятх,ои объектх,ои сохди мавзуии Китобхонаи мактабй аз ду чадвал - Адабиёти бадей ва Адабиёти таълимй истифода бурдан мумкин аст. Худи х,амин иттилоотро бо ёрии мачмуи чадвалх,ои боз хдм муфассалтар тасвир кар­дан мумкин аст. Масалан, иттилооти дар чадвали Адабиёти бадей оварда- шударо боз ба ду чадвали дигар - Адабиёти точикй ва Адабиёти хоричй таксим кардан мумкин аст. Иттилооти чадвали Адабиёти таълимиро бо-

157

Page 151: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

шад, ба якчанд чадвал - Физика, Химия, Биология, Математика, Тех- нологияи иттилоотй, Таърих ва гайра таксим кардан мумкин аст. Х,ар як навиштаи (сатри) ин гуна чадвал амсоли корти каталоги китобхо- на мебошад ва он маълумотро танх,о оид ба як китоб дар бар мегирад. Х,амин тарик, як пойгох,и додало метавонад якчанд чадвалро дар бар ги- рад. Алокамандсозии байни ин чадвалх,о тибки коидах,ои муайян ба ро* монда мешавад.

Мух,им танх,о дар як чо чамъ кардани иттилооти зарурй нест. Му- х,имтар боз он аст, ки ин иттилоот сохторсозй карда шавад, яъне сохта- ни амсилаи иттилоотии додавд ва дар шакли муайян пешнихдд намуда- ни он масъалаи навбатии тартибдих,ии пойгохд додах,о ба х,исоб мера- вад. Ин имконият медихдд, ки сохтори иттилоотии объект равшан гар- дад ва барои аз пойгох^и додало чудо карда гирифтани иттилооти зарурй, амалиёти мувофик; кор карда баромада шавад. Ин гуна амсилаи иттило­отии дар пойгох,и додах,о татбикшавандаро амсилаи додало ном бурдан одат шудааст.

! Амсилаи додало - ин мачмуи додахои аз руйи коидахои \! махсус ба хам алокамандгашта мебошад. !

Иттилооте, ки мух^имтарин аломатх,ои объект, раванд ё хддисаро инъ- икос намуда, дар хотираи компютер нигох, дошта мешавад, амсилаи итти­лоотии компютерй номида мешавад. Се намуди асосии амсилаи додаадро фарк мекунанд: иерархи, шабакавй ва релятсионй. Дар мавзуъади оянда хдр кадоми ин амсилах^оро дар алохдадагй дида мебароем.

Саволхо:Амсилаи додало чиро ифода мекунад?Амсилаи додало барои чй лозим аст? Аз он кай истифода бурдан бехтар аст? Чанд намуди амсилахои додахоро медонед? Онхо чй ном доранд?Кадом шаклхои тасвиркунии амсилахои иттилоотиро медонед? Онхо бо амсилахои додало ягон умумияте доранд ё на? Агар хд, пас маънидод кунед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накд кунед.Коидаи амсилаи иттилоотиро ба хотир биёред ва онро бо коидаи амсилаи додахо мукоиса кунед. Тавсифхои умумй ва фарккунандаи онхоро ном- бар кунед.Шаклхои тасвиркунии амсилахои иттилоотиро ба хотир биёред, онхоро мукоиса кунед ва хулоса бароред, ки дар кадом маврид аз ин ё он шакли тасвиркунй истифода бурдан бехтар аст.Оид ба амсилахои додахо аз сохахои мавзуии гуногун мисолхо биёред.

1.2 .

3.4.

1.2.

3.

4.

158

Page 152: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

2.1.4. АМСИЛАИ ИЕРАРХИИ ДОДАЛОАмсилаи иерархии додало алокамандии байни объектной иттилоотиро

мувофики сатх,и тобеии (аз хдм вобастаи) онх,о инъикос менамояд. Ам-------------- ---------------- силаи додавди иерархиро дар намуди графикй ба

мисли дарахте тасвир кардан мумкин аст, ки ре­шай он ба боло ва шохах^ояш ба поён нигаронида шудааст. Хдр як чузъи дарахт як объектро ифода мекунад. Дар сатх,и болой (решай дарахт) тан^о як объекта иттилоотй чойгир карда мешавад. Ба ин объект якчанд объектной иттилоотии сатх,и дуюм (шоха^ои дарахт) тобеъ карда мешаванд. Ба хдр як объекти сатх,и дуюм бошад, якчанд объектной иттилоотии сатх,и сеюм (шохчах^ои шохадои дарахт) тобеъ карда мешаванд. Ин ра- ванд метавонад боз такрор ёбад. Байни хдмаи ин объектх,о робитаи иттилоотй баркарор кар- да мешавад.

Ба сифати мисоли амсилаи иерархии додах,о амсилаи иттилоотии Мактабвди шахри Душанберо дида мебароем. Дар сатх,и болоии ин ам- сила объекти решавй чойгир шудааст, дар он иттилоот дар бораи шахри Душанбе оварда мешавад. Шахри Душанбе аз чор нох,ия - Сино, Сомонй, Фирдавсй ва Шох^мансур иборат аст. Иттилоот оид ба ин нох,иях,о дар сат\и дуюми амсила оварда мешавад. Дар хдр як нох^ияи шахр якчанд мактаб мавчуд аст. Иттилоот дойр ба ин мактабх^о дар сатх,и сеюм и ам­сила чой дода мешавад. Агар ин раванди тобеиятро давом ди\ем, он гох, дар сатх,и чорум синфх,ои хдр як мактаб ва дар сатх,и панчум хонандаго- ни хдр синфро чой додан мумкин аст. Хдр як сатх,, ба гайр аз сатх,и якум, инъикосгари иттилооти синфи объектной муайян мебошад. Дар ин амси­лаи иерархии додах,о чунин синфи объект\оро чудо кардан мумкин аст:

Page 153: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

rf ► Компьютер ► Локальный диск (E:) ► КОМИЛОВФ.С ► Юнох,ия*о, мактаб^о, синфх,о, талабах,о.

Мисоли равшану возех,и дигари амсилаи иерархии додах,о тарзи чойгиршавии чузъдонх^ои компютер ба х,исоб меравад. Агар чузъ- дони системавии Компюгер- ро объекта решавии амси- ла (сатх,и болой) х,исоб ку- нем, он гох, нузъдонади Ди­ски С, Диски О, Диски Е ва гайра ба объектной сатх,и дуюми амсилаи иерархии додах,о дохил мешаванд.Хар як объекти сатх,и дуюм (чузъдонх,о), дар навбати худ, объектх,ои сатх,и сеюм (чузъдонх,ои системавй, хид- матй ва татбик;й)-ро дар бар мегирад. Объектной сатх,и сеюм бошанд, аз мачмуи объектх,ои сатх,и чорум, чо- рум аз панчум ва гайра ибо- ратанд. Дар ин маврид та-моюли тобеияти объектх,ои як сатхро нисбат ба сатх,и дигар бараъло мушохдца кардан мумкин аст. Яъне тамоюли иерархивии амсилаи додало пурра риоя мегардад.

Хамин тарик, амсилаи иерархии додало дар намуди умумй ба шакли дарахт тасвир карда мешавад, ки чузъх,ои онро гирехдо ва камондо таш- кил меди^анд. Еирех, амсилаи иттилоотии объектро ифода менамояд, ки

он дар сатх,и иерархии додашу- да чойгир аст. Камонад ифода- гари робитаи байни объектной сатхдои гуногун мебошанд. Чи хеле, ки дар боло кайд кар- дем, амсилаи пойгох,и иерар­хии додах,о дар намуди умумй тасвири дарахтро баназар ме- орад, ки гирехдои зиёде до- рад, ва гирехдо ба с а т \\о ва камонхо таксим мешаванд. Ги-

• I®- Компьютер !> ¿у Локальный диск (С:) t> Локальный диск (D:) л ̂ Локальный диск (Е:)> J, English t> j. Installt> Ц OneNote Notebooks> Jt. ДСХs КОМИЛОВ Ф.С - J KOMILOV > Jgi Kornilov * J, Аспиранту

ji А.Ф. Гадоее, Б.Б. Бобокалоноа Ji Давлатсв Ракматулло

л ,|й З.Ф. Разменов, Р.Ц. Давлатов> Jii Rahmonov Zoir

t> jc ЗОИР PAXM0H08 * Jk Косимое Исмоил

J Амур !> ji Диссертация> jS Мацолако

ji Примеры актов о внедрении> i> Профамма

> jv Мирзоее С.х> j, Рахабов Бакрулло Файзалиевич j. Химоякардачс

Шарапов ДС

& Н А Сатхи 1

Ш Ш Ш Ш И Сатхи 2

К .м о н ^ Г

Сат^и 3

160

Page 154: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

рехдо иттилоотро дар бораи амсилаи объектное, ки дар хдмон сатх,и ие­рархия меистад, пешни^од менамоянд. Камонх^о бошанд, робитаи бай-11 и объектной сатхдои гуногунро нишон медихднд.

Хосиятх,ои асосии амсилаи иерархй:амсила танх,о як куллаи сатх,и якум дорад, ки онро реша мено- манд;байни гирехдои ду сатх,и хдмсоя чунин муносибат муайян кар­да шудааст: хдр як гирех^и сатх,и поёнй бояд танх,о бо як гирех,и сатх,и болой пайваст бошад. Хдр як гирех^и сатх,и болой бошад, метавонад бо якчанд гирех,и сатхд поёнй пайваст шавад. Чунин робитаро робитаи навъи «як-ба-бисёрй» меноманд ва кутох, 1:Б ишорат мекунанд;гирехдои сатх,и охирони поёнй гирехдои тобеъ надоранд; хдр як гирех, ном (идентификатор) дорад; гирехдои як сатх, як синфи объектх,оро ташкил медихднд.

Саволхо:Хусусияти амсилаи иерархии додахо аз чй иборат аст?Дар намуди умумй амсилаи иерархии додахо чиро тасвир менамояд? Гирехи амсилаи иерархии додахо гуфта чй дар назар дошта шудааст? Ка- мони амсила чй?Хосиятхои амсилаи иерархии додахо кадомхоянд?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Якчанд мисол биёред, ки онхо шабехи амсилахои иерархии додахо бошанд. Оид ба сохаи мавзуии «Авлоди ман» дар шакли графикй амсилаи иерар­хии додах,о созед.

2.1.5. АМСИЛАИ ШАБАКАВИИ ДОДАХ,()

Амсилаи шабакавии додало низ ба мисли амсилаи иерархии додало инъикосгари робитаи байни объектной иттилоотй мебошад. Ин намуди амсилах,о низ ба хдмон мафхумх,ои калидй - гирс\, камон (алоца) ва сатх, такя менамоянд. Фарки ягона ва мух,имтарини амсилаи шабакавии додах,о аз амсилаи иерархии додало дар он аст, ки дар ин но хдр як чузъи як сатх, метавонад бо мивдори дилхох,и чузъх,ои сатх,и дигар алокаманд бошад.

Хосиятх,ои асосии амсилаи шабакавй:хдр як гирех, ном (идентификатор) дорад;гирехдои як сатх, як синфи объектх,оро ташкил медихднд;хдр як гирехи як сатх, метавонад бо микдори дилхох,и гирехдоисатх,и дигар иртибот ташкил намояд.

161

$1.2.3.

4.

1.2.

3.

Page 155: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Ба сифати мисол пойгохл додадаеро дида мебароем, ки дар он маъ- лумот оид ба шавку хдваси (мароки дустдоштаи) наврасон ниго* дошта мешавад. Дар амсила ду сат* (синф) пешбинй шудааст: шавку хдвас ва наврасон. Хаткой робитавй шавку хдваси наврасони мушаххасро нишон медихднд. Аз як тараф, *ар як наврас метавонад сох,иби якчанд шугли дустдошта бошад. Аз дигар тараф, як шугл метавонад ба якчанд наврас тааллук дошта бошад. Ин навъи робитаро робитаи «бисёрй-ба-бисёрй» меноманд ва шартан Б:Б ишорат мекунанд.

Тавре маълум гашт, дар таркиби амсилаи шабакавии додало ме- тавонанд якчанд амсилах^ои иерархии додало вучуд дошта бошанд. Мисолхри хеле возеху равшани амсилах,ои шабакавии додало - шабакаи умумичах,онии компютерии Мете!;, туранкабути нахчонии WWW, пойго^и китобхона^ои электронй ва гайра шуда метавонанд, ки дар он*о сад^о миллион санадх^ои электронй ба хдм пайваст гашта, доимо дар робита- анд. Аз сатх,и баланди хизматрасонии ин шабакадо кисми зиёди ахдлии курраи Замин бахравар мебошад.

Саволхо:Амсилаи шабакавии додахоро шумо чй тавр тасаввур мекунед? Хусусияти асосии амсилаи шабакавии додахо дар чй ифода меёбад? Кадом мафхумхои амсилаи иерархии додахо дар амсилаи шабакавии додахо мавриди истифода карор гирифтааид?Кадом хосиятхои амсилаи шабакавии додахоро номбар карда метавонед? Онхо аз хосиятхои амсилаи иерархии додахо чй фарк доранд?Оё шумо то хол ягон амсилаи шабакавии додахоро истифода бурдаед ё на? Агар ха, пас дар бораи он каме маълумот дихед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Якчанд мисолхое пешкаш кунед, ки онх,о вокеан мисоли амсилахои шаба­кавии додахо шуда тавонанд.Оид ба сохаи мавзуии «Точикон ва авлоди ман» дар шакли графикй амси­лаи шабакавии додахо созед.

Ф1.2 .

3.

4.

5.

1.2.

3.

Page 156: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

2.1.6. АМСИЛАИ РЕЛЯТСИОНИИ ДОДАЛО

Тавре кайд кардем, чадвал яке аз тарзх,ои аз хдма мувофик;, муфид ва маъмули тасвиру пешнивдци додало ба х,исоб меравад. Ма*з х,амин хоси- яти чадвалх,о дар муайянкунии амсилаи релятсионии (чадвалии) додало хдмчун асос кабул туда, дар аксар системами идоракунии пойгох,и додахо (СИПД)-и муосир мавриди истифода карор гирифтааст.г — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . л

Амсилаи релятсионии додахо - мачмуи чадвалхои ба хам ¡алокаманд мебошад. !

Номгузории «релятсионй» аз калимаи англисии «relation» сарчашма гирифта, маънои муносибатро дорад. Ин истилох, маънои онро дорад, ки амсила инъикосгари муносибатх,ои байни кисмх,ои таркибии он мебошад.

Дар амсилаи релятсионй хдр як чадвал як синфи объектх,оро тас- вир менамояд. Масалан, чадвалеро дида мебароем, ки дар он маълумот дойр ба хонандагони ягон мактаб чамъ оварда шудааст: раками парван- даи шахсй, насаб, ном, номи падар, санаи таваллуд. Дар ин чадвал син­фи объектх,ои Хонандагон тавсиф дода мешавад.

Х,ар як сутуни ин гуна чадвалро майдон мегуянд. Сатри болоии чадвал, ки номи параметрх,ои объект (хонанда)-ро дар бар гирифтааст, сохтори навиштаро инъикос менамояд. Хдмаи сатрвди баъдй навиштахо мебошанд. Бо чунин шакли нигахдории додахо мо аллакай шинос растем.

Амсилаи релятсионии додало дорой чунин хосиятх,о мебошад:1. Х,ар як чузъи чадвал - як чузъи додало мебошад Ч,узъи чадвал

- ин катаки чадвал аст. Ин хосият маънои онро дорад, ки дар як катаки чадвали релятсионй танх,о як кимати параметрро чойгир кардан мумкин аст. Дар чадвали поёнй тарз\ои дуруст ва ноду- русти тасвиркунии додало нишон дода шудааст.

2. Х^амаи чузъх,ои як сутун (майдон) навь, формат ва мазмуни як- хела доранд. Навъи майдон - ададй, аломатй ва гайра шуда ме- тавонад. Ин хосият маънои онро дорад, ки дар як сутуни чадвал наметавонанд додах,ои навъх^ои гуногун, масалан хдм матнй ва хдм ададй, чой дода шаванд. Додах,ои як навъ низ наметавонанд

Рак,ами

парвандаи шахсйНасаб Ном Номи падар

Санаи

таваллуд

У-23 К,аюмова Мах,сума Абдулмуминовна 13.10.90

Т-12 Мирзоев Додар Толибович 30.05.91

М-67 Фозилов Фаррух Фозилович 02.02.89

И-44 Солехрва Дилором TafoeBHa 11.12.90

Ф-34 Юнусов Юсуф Юнусович 23.03.92

Ш-5 Ширинова Шах/ю Латиповна 05.05.92

163

Page 157: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

бо форматной гуногун тасвир ёбанд. Масалан, санаи рузро дар як сутун аввал дар намуди «13 октябри соли 1990» ва баъд дар намуди «30.05.1991» овардан мумкин нест. Ба гайр аз ин, хдмаи додавди як сутун бояд маънои якхела дошта бошанд. Яъне, агар навъи сутун «Сана» муайян шуда бошад, он гох, вай барои хдмаи навиштаад бояд якхела, масалан санаи таваллуд, бошад.Хдр як сутун (майдон) номи ягона дорад. Ин хосият маънои онро дорад, ки сутунх,ои чадвал бе ном буда наметавонанд ва дар як чадвал ду сутуни хдмном низ вучуд дошта наметавонад. Албат- та, дар чадвалади гуногуни як амсила номи сутунх,о такрор ёфта метавонанд, аммо истифодаи ин амал маслихдт дода намешавад.

НОДУРУСТ ДУРУСТ

Навъи худгард Ранг Навъи худгард Ранг

Mercedes Benz Сурх

Сиёх,Сабз

Mercedes Benz Хокистарранг

Opel Astra Сафед

LADA-112 Сурх

Москвич Сабз

Дар чадвал сатрхои якхела вучуд дошта наметавонад. Ин хоси­ят маънои онро дорад, ки хдр як сатр як объекта мушаххасро тасвир мекунад. Масалан, агар дар пойгохд додало худгард^о (автомобилх^о) тасвир ёфта бошанд, он гох, дар хдёти вокей пур- ра имконпазир аст, ки тавсифх,ои ду худгард айнан якхела, ма­салан тамга, ранг, хдчми мухдррик ва гайра бошанд. Барои ин гуна худгард^ои дугоникро аз ^амдигар фарк кардан, дар за­води истех,солй параметри махсус - раками мушаххас ва нота- крори мухдррик чорй карда мешавад. Хдмин тарик, дар чадвал вохурдани якчанд навиштах,ои (сатрх,ои) якхела оид ба тавсифи худгард^о, ки ондо тан^о бо раками мухдррикашон аз х,амдигар фарк мекунанд, чоиз аст.Тартиби чойгиршвии сатрх^о дар чадвал метавонад ихтиёрй (озод) бошад. Ин хосият маънои онро дорад, ки иттилоот оид ба як объекта синф аз иттилооти объекта дигари хдмон синф ягон вобастагй надорад.Хдр як чадвал бояд со*иби кал ид бошад. Калид (чузъи калидй)- майдон ё мачмуи майдощоест, ки он хдр як сатри чадвал (навишта)-ро бо тарзи ягона муайян мекунад. Аз ин чо, хдмаи

Page 158: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

сатрх,ои чадвал бояд бехдмто бошанд, яъне дар чадвал ду сатре вучуд дошта наметавонанд, ки совдби калидх,ои якхела бошанд. Масалан, дар чадвали синфи объектх,ои Хонандагон ба сифати майдони калидй (калидмайдон) танх,о майдони Раками парван- даи шахсиро интихоб кардан мумкин аст. Азбаски кимати ди- гар майдонх,о метавонанд якхела бошанд, яъне такрор ёбанд, бинобар он, онх,оро хдмчун калидмайдон х,еч гох, интихоб кар­дан мумкин нест.

г — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — ч

Калидмайдон - майдони нодирест, ки навиштахои \[ чадвалро бо тарзи ягона муайян мекунад. \

7. Чддвалх,ои мутааллики амсилаи додах,о метавонанд микдори гу- ногуни майдонх^о ва навиштах,оро дар бар гиранд. Хдр як чадвал, ки синфи муайяни объектх,оро тасвир менамояд, метавонад бо ёрии мачмуи параметр^ои худ тавсиф дода шавад. Аз ин ру, хдр як чадвал метавонад сох,иби сохтор ва микдори гуногуни навишта^о бошад.

Бори дигар аз чадвали синфи объектх,ои Хонандагон истифода ме- барем, ки он пурра чавобгуй ба чадвалх^ои релятсионй мебошад. Дар ин чадвал дар бораи талабагони мактаб маълумот гирд оварда шуда- аст. Онх,о тамоми хосиятх,ои номбурдаи чадвалх^ои релятсиониро каноат мекунанд. Масалан, дар хдр як катаки ин чадвал танх,о як кимати ягон объект оварда шудааст (хосияти 1). Иттилоот дар хдр як сутуни чадвал навъи ягона, формат ва маънои якхела дорад (хосияти 2). Сарлавхдх,ои сутунх,о бо номх,ои гуногун муаррифй гаштаанд (хосияги 3). Дар чадвал сатрх,ои монанд вонамехуранд (хосияти 4). Маълумот оид ба як хонан- да аз маълумоти хонандаи дигар тамоман вобастагй надорад, аз ин ру, сатрх,ои чадвалро бо тартиби дилхох, 40Й1 ир кардан мумкин аст (хоси­яти 5). Майдони раками парвандаи шахсиро ба сифати калидмайдон кабул кардан мумкин аст (хосияти 6). Микдори майдон^о ва навиштах,ои чадвали овардашударо дар хдр лах,заи дилхо\и вакт тагйир додан мум­кин аст (хосияти 7).

Илова бар ин, амсилаи додах,ои пойгох,и мазкур барои ичрои амалх,ои зерин бисёр созгор аст:

ба хел*о чудо кардани додах,ои чадвал (масалан, аз руйи алифбо); интихоб кардани додах,о аз руйи гурухдо (масалан, аз руйи са­наи таваллуд ё насаб);

• чустучуи навиштах,о (масалан, аз руйи насаб ё ном) ва гайра.

Page 159: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:Амсилаи релятсионии додахо чй ху су снят дорад?Дар амсилаи релятсионии додахо баркароркунии алока чй тавр ба рох монда шудааст?Дар намуди умумй амсилаи релятсионии додахо гуфта чй дар назар до- шта мешавад?Навиштаи пойгохи додахо чист? Майдон чй?Калидмайдон чист? Онро чй тавр интихоб мекунанд?Барой чй калидмайдонро майдони нодир меноманд?Оё шумо дар байни мафхумхои майдон ва навиштаи пойгохи додахои чадвалй фарк гузошта метавонед? Чй тавр?Кадом хосиятхои майдони пойгохи додахоро медонед? Ба фикри шумо ка- дом хосият мухимтар аст?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Якчанд мисолхое биёред, ки онхо ба амсилахои релятсионии додахо тааллук дошта бошанд.Чадвали релятсионии синфи объектхои «Хонандагон»-ро барои талабаго- ни синфи худ пурра гардонед, онро тавассути барномахои хам MS Word ва хам MS Excel дар алохидагй ба компютер ворид намоед ва хосиятхои майдони чадвалро дар он татбик кунед.

2.1.7. РОБИТАСОЗИИ БАЙНИ НАДВАЛ^ОИ АМ СИЛАИ РЕЛЯТСИОНИИ ДОДАХО

Тавре аллакай медонем, амсилаи релятсионии додало, чун коида, аз якчанд чадвалх,ои ба *ам алокаманд иборат аст.

Лахзае тасаввур кунед, ки ду объекта дилхох, бо ёрии ресмон ба хдмдигар баста шудаанд. Робитаи байни ин объектх,о тарзе ба ро* мон­да шудааст, ки дар ибтидои ресмон объекта якум ва дар интих,ои он объекти дуюм ной гирифтаанд. Айнан \амин тавр ду чадвалй хдмсоя ба хдмдигар пайвандсозй карда мешаванд, яъне як охири хати пайванд ба як объект ва охири дигари ин хат ба дигар объект тааллук; дорад. Аз ин ру, хдмеша хати алока танх,о ду чадвалро ба хдмдигар пайваст менамояд.

Робитаи байни чадвалх,о метавонад танхо яке аз се навъи зерин бо-шад:

• «як-ба-як» - 1:1;• «як-ба-бисёрй» - 1:Б;• «бисёрй-ба-бисёрй» - Б:Б.Тавре мебинем, ном^ои навъи робитаад аз ду калима иборат мебо-

шанд, ки он*о ду канори хати робитаи байни чадваладро ифода мена- моянд.

•1.2.

3.

4.5.6 .

7.

8.

1.2.

3.

166

Page 160: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Фарз мекунем, ки дар ихтиёри мо ду чадвал бо номвди Чддв1 ва Чддв2 вогузор карда шудааст. Робитаи навъи «як-ба-як» дар ин мав- рид маънои онро дорад, ки ба як навиштаи чадвали Чадв1 танх,о як мавиштаи чадвали Чддв2 ва ба як навиштаи Чддв2 танад як навиш­таи Надв1 мувофик меояд. Аз ин чо бармеояд, ки чадвалх,ои Чддв1 ва Чддв2 аз микдори якхелаи навиштах^о иборат буда, барои ин навиштах^о мувофикати байни хдм яккимата муайян карда шудааст. Масалан, бигу- зор Чддв1 ифодагари синфи объектх,ои Мактаб бошад. Ин объект тавас- сути додах^ои раками мактаб, тамоюл, сурога ва телефон тавсиф дода мешавад. Чддвали Чддв2 бошад, синфи объектх.ои Директори мактабро бо ёрии параметрвди насаб, ном, номи падар ва додах,ои шахсии дирек­тор тавсиф медихдд. Азбаски хдр як мактаб метавонад сох,иби танх,о як директор ва хдр як шахе метавонад тан^о дар як мактаб директор бо­шад, он го* байни ин гуна чадвалх.о танх,о робитаи навъи «як-ба-як» чой дошта метавонад. Робитаи навъи «як-ба-як» робитаи навъи хеле камёб (нодир) мебошад.

Агар чадвалх,ои Чддв1 ва Чадв2-ро ба робитаи навъи «як-ба-бисёрй» татбик кунем, он гох, мебинем, ки ба як навиштаи чадвали Ч,адв1 (канори «як»-и хати алока) якчанд навиштаи чадвали Ч,адв2 (канори «бисёрй»-и хати алока), вале ба як навиштаи чадвали Ч,адв2 танх,о як навиштаи чадвали Ч,адв1 мувофик меояд. Аз ин ру, дар ин маврид чадвали Ч,адв1 (канори «як»-и хати алока)-ро чадвали асосй ва чадвали Ч,адв2 (кано­ри «бисёрй»-и хати алока)-ро чадвали тобеъ меноманд. Махсусияти ин навъи робита аз он иборат аст, ки навиштах,ои чадвали асосй метаво- нанд навиштах,ои тобеъ надошта бошанд, вале барои хдр як навиштаи чадвали тобеъ бояд ягон навиштаи чадвали асосй мувофик гузошта ша- вад. Робитаи навъи «як-ба-бисёрй» робитаи навъи хеле пах,нгашта ба х,исоб меравад.

Масалан, бигузор чадвали Хона,\о дорой маълумот оид ба кучах,о ва раками хонах,о буда, чадвали М анзил\о дорой маълумот оид ба раками манзилх^ои хона, микдори х,учра\ои мамзил ва масох,ати майдо- ни истикоматй бошад. Байни чадвал\ои Хоиах,о ва Манзилх,о робитаи навъи «як-ба-бисёрй» чой дорад. Канори «як»-и хати алока ба чадвали Хонах,о ва канори «бисёрй»-и хати алока ба чадвали Манзилх,о вобаста мебошанд. Р1н чунин маъно дорад, ки як хона метавонад дорой якчанд манзил бошад, вале манзили мушаххас танх,о дар дохили як хона вучуд дошта метавонад. Хднгоми тасвири робитаи навъи «як-ба-бисёрй» аввал чадвали асосй ва баъд чадвали тобеъро нишон медихднд.

Агар чадвалх,ои Чддв! ва Ч,адв2-ро ба робитаи навъи «бисёрй-ба- бисёрй» татбик кунем, он гох, мебинем, ки ба як навиштаи чадвали ^адв 1 якчанд навиштаи чадвали Ч д д в 2 ва ба як навиштаи чадвали Ч,адв2 як-

167

Page 161: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

чанд навиштаи чадвали Чадв1 мувофик меоянд. Масалан, дар чадвали Истгохдо сурогаи истгохдои хатсайрх^ои наклиёти шахрй ва дар чадвали Хатсайрдо номгуйи хатсайрх,ои шахрй оварда шудаанд. Маълум, ки бай- ни ин чадвалх,о робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй» чой дорад, чунки аз як истгох, метавонад якчанд хатсайр гузарад ва баръакс, ба хдр як хат- сайр якчанд исттохро мувофик гузоштан мумкин аст.

Саволхо:Сабаби релятсионй ном гирифтани амсилаи додахо дар чист?Чанд тарзи робитасозии байни чадвалхои амсилаи релятсионии додахоро медонед? Кадоми онхо бештар пахнгашта ба хисоб меравад?Робитаи навъи «як-ба-як» - 1:1 -и байни чадвалхои амсилаи релятсиониро чй гуна тасаввур мекунед? Барой ин навъи робита мисолхо биёред. Робитаи навъи «як-ба-бисёрй» - 1 :Б-и байни чадвалхо чй маъно дорад? Якчанд мисолхои ин навъи робитаро пешкаш кунед.Робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй» - Б:Б чй гуна робита аст? Бо мисолхо маънидод кунед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Барой синфхои объектхои «Мактаб» ва «Директори мактаб» ду чадвале тар- тиб дихед, ки аз 15 объектй иборат бошанд ва барои пайвандсозии онхо аз робитаи навъи «як-ба-як» истифода баред.Робитаи навъи «як-ба-бисёрй»-ро барои 5 объектй чадвали «Хонахо» ва 20 объекта чадвали «Манзилхо» тасвир намоед.Робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй»-ро барои чадвалхои 12 объектаи «Истгоххо» ва «Хатсайрхо»-и шахри худ татбик кунед.

2.1.8. ТАСВИРИ ГРАФИКИИ АМ СИЛАИ РЕЛЯТСИО НЙ

Х,ангоми ба шакли графикй овардани амсилаи релятсионй, хдр як чадвали он дар намуди росткунча тасвир ёфта, дар кисми болоии онх,о номи ин чадвалх,о (синфи объектно) ба кайд гирифта мешавад. Поёнтар аз номи чадвал номи майдон^о нишон дода мешаванд. Барои аз дигар майдон^о фарк кардани калидмайдон^о, номи он*о бо *арф*ои гафс навишта мешаванд. Хаткой пайвасткунандаи байни чадвалхо, хаткой робитавии байни он*о мебошанд. Дар болои хати робитавии пойго^и додах,ои мушаххас мазмуни он ва навъи муносибат - «як-ба-як», «як- ба-бисёрй» ё «бисёрй-ба-бисёрй»-ро овардан мумкин аст. Х,амин тарик, шакли графикии амсилаи реалятсиониро дар намуди зерин тасвир кар­дан мумкин аст:168

ф1.2.

3.

4.

5.

1.2.

3.

4.

Page 162: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Барой пойгохд додах,ои «Худгардх,о» амсилаи релятсионй месозем. Маълумот оид ба худгардх,оро (мошивдоро) дар намуди ду синфи ба \ам алокаманд - Истех,солкунанда ва Худгардад пешкаш мекунем. Дар натичд, ба чойи як чадвал, аз ду чадвал истифода мебарем. Амсиларо тар- зе тархрезй мекунем, ки хдр як худгардро танх,о як исте^солкунанда сохта тавонад. Ин маънои онро дорад, ки байни синфх,ои Истех,солкунанда ва Худгардх,о робитаи навъи «як-ба-бисёрй» амал мекунад. Табиист, ки дар ин маврид мивдори навиштавди чадвали Истех,солкунанда аз мивдори навиштаади чадвали Худгардх,о хеле кам буда метавонад.

Рамзи истех,солй Номи худгард Истех,солкунанда

1 Mercedes Benz Германия

2 Жигули Россия

3 Москвич Россия

Рамзи худгард TaMfan худгард Рамзи истехсолй

1 Mercedes Benz -180 1

2 Mercedes Benz - 200 1

3 Mercedes Benz - 220 1

4 Жигули - 011 2

5 Жигули - 014 2

6 Жигули - 015 2

7 Москвич - 406 3

8 Москвич - 412 3

9 Москвич - 4121 3

Агар амсиларо тарзе тар^резй мекардем, ки адр як худгард аз та- рафи якчанд истех,солкунанда сохта мешуд, он гох, байни синфх,ои Исте^солкунанда ва Худгардхо робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй» амал мекард. Дар ин маврид амсилаи натичавй аз амсилаи мавчуда тамоман фарк мекард.

169

Page 163: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Азбаски дар катакдои сутуни «Номи худгард»-и чадвали Истех,сол- кунанда номи худгардх,о такрор намешаванд, бинобар он ба сифати ка- лиди ин чадвал майдони «Номи худгард»-ро кабул кардан мумкин аст. Навъи ин майдон - матнй аст. Х,ангоми балоихдгирии пойгохд додало ак- сар вакт майдони иловагии навъи ададиро дохил менамоянд. Дар чунин майдон раками тартибии хдр як навиштаи чадвалро нишон меди^анд. Одатан ин гуна майдон номи «Рамзи объект»-ро дорад. Ин майдонро бо бахисобгирии коркарди компютерии минбаъдаи додах,о ворид мена­моянд. Сабаби асосии воридкунии ин гуна майдон дар он аст, ки барои мух,ити барномавй аз иттилооти матнй дида, бо иттилооти ададй кор кардан осонтар аст. Азбаски раками тартибй такрорнашаванда аст, аз ин ру, чунин майдонро ба сифати калидмайдон кабул кардан бех,тар аст.

Х,амин тарик, ба сифати майдони калидии чадвали Истехсолкунанда на майдони «Номи худгард», балки майдони «Рамзи истехсолй»-ро интихоб намудан барои корбарй бо пойгохи додало муфидтар мебо- шад. Айнан хдмин тавр, дар чадвали «Худгардхо» ба сифати калид­майдон майдони «Рамзи худгард»-ро интихоб менамоем. Дарунмояи ин калидмайдонхо мохиятан барандагони тамоми иттилоот оид ба худгардхо ва истехсолкунандагони онхо мебошанд. Ин маънои онро дорад, ки ро- битасози асосии байни чадвалхои Истехсолкунанда ва Худгардхо ка- лидмайдони «Рамзи истехсолй»-и чадвали Истехсолкунанда мебошад.

Акнун шакли графикии амсилаи релятсионии пойгохи додахоро ба­рои чадвалхои Истехсолкунанда ва Худгардхо пешкаш менамоем. Азбаски барои робитасозии байни ин чадвалро муносибати навъи «як-ба-бисёрй» чорй гардидааст, бинобар он, алокаи байни онхо аз руйи майдонхои ка- лидиашон намуди зеринро дорад:

Истехсолкунанда1

Худгардхо

# Рамзи истехсолй1

# Рамзи худгард

Номи худгард\ с

Тамгаи худгард

Р1стехсолкунанда \ Рамзи истехсолй

Саволхо:Дар шакли графикии амсилахои релятсионй чадвалхо намуди кадом фигу- раи геометриро ба худ мегиранд?Калидмайдон чист? Дар чадвал онро аз дигар майдонро чй тавр фарк ме- кунанд?Хатхои робитавии байни чадвалхо гуфта, чй дар назар дошта шудааст? Аз робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй»-и байни чадвалхои амсилаи релятсионй кадом вакт истифода мебаранд? Аз робитаи навъи «як-ба- бисёрй» чй?

$

170

Page 164: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

5. Сабаби ба сифати калидмайдон интихоб намудани майдони навъи адади дар чист?

1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Барой пойгохи додахои «Худгардхо» амсилаи релятсионие созед, ки он маъ-

лумот оид ба худгардхоро дар намуди ду синфи объектхои ба хам алокаманд - Истехсолкунанда ва Худгардхо тасвир кунад. Амсиларо тарзе тархрезй кунед, ки баъзе худгардхо аз тарафи якчанд истехсолкунанда сохта шавад.

2.1.9. ТАБДИЛДИХИИ АМСИЛА^ОИ ИЕРАРХИ ВА ШАБАКАВИИ ДОДАЛО БА РЕЛЯТСИОНЙ

Мо бо се намуди амсилах,ои додавд (иерархи, шабакавй ва релят- сионй) шинос шудем. Барой нагахдории додах,о амсила\ои релятсионй аз дигар амсиларо авлотар дониста мешаванд. Барой хдмин хдм, аксар мух,итх,ои компютерй мах,з ба амсилах,ои релятсионии дода\о нигаронида шудаанд. Аз тарафи дигар, амсилах,ои иерархй ва шабакавиро дар вакти дилхох, ба амсилахои реалятсонй табдил додан мумкин аст.

Тавре дар мавзуъх,ои гузашта мух,окима кардем, дар амсилах,ои иерархй ва шабакавй хдр як сатх,и иттилоотй ба воситаи як синфи объектх,о ифода карда мешуд. Дар амсилаи релятсионй бошад, синфи алох,идаи объектно бо ёрии чадвал тасвир карда мешавад. Аз хдмин сабаб хдм, барои амсилах,ои иерархй ва шабакавиро ба амсилаи релятсионй таб­дил додан, зарур аст, ки хдр як сат* (синф) дар намуди чадвал и ало^ида тасвир карда шуда, байни онх,о робита баркарор карда шавад.

Ба сифати мисол амсилаи иерархии нукта^ои ахдлинишини сайёраи Заминро дида мебароем.

АмрикоиНанубй

К,итъах,о

Узбекистан Тоцикистон КиртизистонМ ам лакатх,о

Турсунзода Душ анбеХисор Вахдат Нук,тах,ои ах ,олиниш ин

А м р и ко иш и м о я й

Австралия Осие Африк,оАнтарктида Аврупо

САИЕРАИ ЗАМ ИН

171

Page 165: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар амсилаи иерархии мазкур чор сатх,и иттилоотй чудо карда шудааст: сатди решавй - сайёраи Замин, сатх,и дуюм - китъа^о, сатхи сеюм - мамлакатхо ва сатх,и чорум - нуктах,ои а^олинишин. Дар ин ам- сила сатх,и решавй накши номи пойгохд додах,оро бозй мекунад. Агар сатхдои бокимондаи онро дар намуди чадвалх,ои алохдда тасвир намоем, он го* амсилаи ре- лятсиониеро *осил менамоем, ки дар расми тарафи рост оварда шудааст. Тавре аз раем дида мешавад, байни чадвал^ои ин амсилаи релятсионй робитаи навъи «як-ба-бисёрй» муайян карда шудааст. Канори «як»-и роби- та ба чадвале тааллук дорад, ки вай сатх,и болоиро тасвир менамояд. Канори «бисёрй»-и робита бошад, ба чадвале тааллук дорад, ки вай сатх,и поёнй (сатх,и тобеъ)-ро тасвир менамояд.

Дар амсилаи шабакавии Шавку хаваси наврасон низ хдр ду сатхд додало (Шавку хдвас ва Наврас) дар намуди чадвалх,ои ало^ида тасвир карда мешаванд. Байни ин чадвал^о робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй» муайян карда мешавад.

# Рам зи ш авцу х,авас

Номи шавк,у х,авас

1 ’■доМаУ'

# Рам зи наврас

Н оми наврас

Саволхо:1. Чанд шакли амсилахои додахоро медонед? Онхоро номбар кунед. Кадо-

ми онхо барои нигахдории иттилоот авло хисобида мешавад? Барой чй?2. Оё шумо тарзи табдилдихии амсилаи иерархии додахоро ба релятсионй

медонед? Амсилаи шабакавии додахоро чй?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Якчанд мисолхое биёред, ки онхо ба масъалаи табдилдихии амсилахои

иерархй ба релятсионй тааллук дошта бошанд.3. Барои амсилаи шабакавии додахоро ба релятсионй табдил додан, ду ми-

соли мушаххас биёред.

172

Page 166: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

СИПД - eocumau acocuu захиракунй, цу стучу й ва мураттабсо- ///// иттилоот. Барой таъмин намудани чустучуи сифатнок ва фаврии додахо дар пойгох, зарур аст, ки ин раванд худкор гардонида шавад. 'Гехнологияхои хозиразамони компютерй имконият медиханд, ки раванди нигахдорй ва коркарди иттилооти гуногунтабиат дар намуди электронй ташкил карда шавад. Пойгохи додахоро дар компютер бо якчанд тарзхо сохтан мумкин аст. Якум, бо ёрии забонхои алгоритмии барномарезй, ба монанди Basic, Visual Basic, Pascal, Borland Delphi, C++, C# ва гайра. Тарзи мазкур хангоми сохтани пойгохи додахои нодир мавриди истифода карор дода мешавад ва аз он асосан барномасозони касбй ва сохибтачриба истифода мебаранд. Дуюм, бо ёрии мухитхои барномавии махсус, ки системахои идоракунии пойгохи додахо (СИПД) номида мешаванд. Тар­зи корбарй бо чунин системахо малакаи корй дар компютер ва фахмиши асосхои назарияи коркарди пойгохи додахоро талаб менамояд. Ин вари­ант мацбули аксар истифодабарандагон буда, воситаи нисбатан одй ва дастрас барои сохтани пойгохи додахо ба хисоб меравад. Хрло якчанд намуди СИПД вучуд доранд, машхуртарини онхо СИПД Access, Oracle, MySQL, Yukon ва гайра ба хисоб мераванд.

Системам идоракунии пойгохи додахо - мачмуи воситахои барномавии сохтани пойгохи додахо буда, барои нигахдорй ва

чустучуи додахои зарурй пешбинй шудааст. \

Х,ар як СИПД нисбат ба дигар СИПД дорой бартарй ва норасоихо мебошад. Вак;тхои охир дар байни истифодабарандагон нуфузи мухити СИПД-и Microsoft Access боло рафтааст, ки он ба дастаи барномахои Microsoft Office шомил аст. Дигар СИПД-и номбурда барои коркарди пойгоххои пурик;тидори касбии додахои шабакавй пешбинй шудаанд. Бинобар он, аз онхо мутахассисони сохахои махсус истифода мебаранд.

Корбарй дар мухити барномавии СИПД амалишавии ду мархалаи калони зеринро дар назар дорад:

• сохтани пойгохи додахо - дар ин мархала сохтори чадвалхо му- айян, робитаи байни онхо баркарор ва катакх,ои онхо бо додахо пур карда мешаванд;

• идоракунии пойгохи додахо - дар ин мархала масъалахои гуно- гуни шаклсозй (формасозй) барои воридкунии иттилоот, тарзхои чустучу, интихоб ва табдилдихии он ва инчунин рохдои содирсо- зии иттилооти натичавй (хисобот) коркард ва хал карда мешаванд.

Ба афзорхои системаи идоракунии пойгохи додахо инхоро дохил кардан мумкин аст:

2.1.10. СИСТЕМАМ ИДОРАКУНИИПОЙГО^И ДОДАЛО

173

Page 167: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

афзорх,ои чадвалсозй;афзорвди идоракунии намуди дода^ои тасвиршаванда; афзор^ои коркарди додало;

• афзор^ои хоричкунии додало.Интерфейси СИПД Access. Дар огози кори СИПД Access дар экран

равзанаи СИПД кушода мешавад. Дар байни замимах,ои Windows ваI барномах,ои дастаи Microsoft Office барномаи MS Access 2010

PJggj дорад. Хднгоми ба кор даровардани ин барнома як пойгох,иЩ ягона барномае мебошад, ки он интерфейси бисёрравзанаги

додало фаъол мегардад.Равзанаи пойгох,и додах,о яке аз чузъх,ои асосии интерфейси Access

ба *исоб меравад. Дар он хдмаи объектной ПД - чадвалвд (таблицы), дархост^о (запросы), шаклх,о (формы), \исобот*о (отчеты), макросх,о (макросы) ва модулх,о (модули) дар як чорчубаи системавй чойгир кар­да мешаванд. Равзанаи Access-po ба мисли дигар барномавди MS Office бо ду тарз кушодан мумкин аст:

1. бо ёрии силсилафармон^ои Огоз-^Кулли барномах,о+ Microsoft Office-*Microsoft Access 2010;

2. бо истифода аз тамгаи Access ё нишонаи ягон парвандаи бо ёрии ин барнома сохташуда, дар мизи кории MS Windows ё равзанаи дигар чузъдонх,ои мавчудаи компютер.

у f t , . I - Microsoft Access

Главная Создание Внешни« данные Работа с базами данных

Щ Сохранить

§Ц Сохранит» объект как

Щ Сохранить базу данных к*

Открыть

'¿Л Закрыть базу данны*

Сведения

Последние

Сохранить и опубликовать

Справка

0 Параметры

Ш В“*0Д

Доступные шаблоны

*■ "* Q Домой

Новая база данных

ЛМ ои ш аблоны

Шаблоны Office.com ¡Поиск шаблонов н j ; •» J &C :\Docum ents and S ettm gs\A dm in \M oH документьА

D

Тавре аз раем дида мешавад, пас аз кушодани равзана дар миёначойи он дар катори дигар колабх,ои имконпазири Ассе88 цолаби Пойго^и додах,ои нав (Новая база данных) фаъол мегардад. Ранги нишонаи цолаби174

Page 168: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

фаъол (ва умуман тамоми дигар объектной фаъол) хдмеша зард мебо- шад. Агар дар майдончаи Номи парванда (Имя файл)-и кисми рости рав- зана ягон ном (масалан, Хонандагон)-ро навишта, тугмаи амрии Сохта шавад (Создать)-ро пахш кунем, он гох, дар экран равзанаи дигар пайдо мешавад, ки он равзанаи асосии пойгох,и додах,ои MS Access мебошад.

@ \ Ы *0 ’ O' ’ I * Хонандагон : база данных (Access 2007) - Microsoft А...

Главная Создание Внешние данные

К ав 12Режим Текст Число Денежный

Режимы ; Добавление и удаление

Все объекты Access

D 0 2

Таблица Q

Понос.

ТаблицыШЗ Таблица!

°ж \ Таблица!\

Код - Щелкните для добавления *

•I т Ю Ш Я Ш ш т

Запись: М 1 из 1 ; м } & Нет фильтра I Поиск

Щ К аРежим таблицы

Дар кисми чапи равзанаи асосй ба таври худкор над вал и норй хдмчун «Таблица1» номгузорй карда мешавад. Корбари компютер дар лахзаи дилхох, метавонад онро аз нав номгузорй (масалан, «Чддвал1») кунад. Дар тарафи рости равзана майдони кории Access нойгир шудааст, ки та­моми раванди корбарй бо ПД асосан дар админ но анном дода мешавад. Дар кисми болоии равзана бошад, сатри сарлавхд, сатри меню ва тасмаи афзорх,ои барнома нойгир шудаанд, ки тарзи корбарй бо он\о такрибан бо тарзи корбарии дигар барномахои MS Office якхела мебошад. Бандхои менюи Access чунин номгузорй шудаанд: Парванда (Файл), Асосй (Глав­ная), Сохтан (Создание), Додахои беруна (Внешние данные), Корбарй ба пойгоадои додавд (Работа с базами данных), МайдонХо (Поля), Чддвал (Таблица).

1.2 .3.

4.5.6.

Саволхо:Системам идоракунии пойгохи додало гуфта чиро мефахмед?Вазифаи асосии СИПД аз чй иборат аст?Чанд тарзи сохтани пойгохи додахоро медонед? Онхо аз хамдигар чй фарк доранд?Ба пойгохи додахо кадом талаботхо гузошта мешаванд?СИПД Access барои кадом навъи амсилаи додахо пешбинй шудааст? Хангоми кор бо СИПД Access кадом махилахоро чудо кардан лозим аст?

175

Page 169: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

1. Мавзуьро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо истифода аз якчанд тарз равзанаи СИПД Access-po кушоед ва онро муои-

на намуда, дар бораи монандй ва фарки он аз равзанахои дигар барномахои Microsoft Office фикратонро баён созед.

3. Бандхои менюи Access-po номбар кунед ва афзорхои ба онхо вобастаро муоина намоед.

2.1.11. о б ъ е к т н о й а с о с и и СИПД a c c e s s

Тавре шумо аллакай пай бурдед, агар дар дигар му*итх,ои барномавй пас аз ба кор даровардани мух,ит якбора равзанаи санади нави он низ ку- шода шавад, он гох, дар СИПД MS Access барои сохтани пойгох,и нави додах,о ичрои баъзе амалх^о талаб карда мешавад. Масалан, дар СИПД MS Access 2010 пас аз кушодашавии равзанаи барнома дар кисми чапи он зербанди Сохтан (Создать)-и банди Парванда (Файл)-и меню ва дар майдони Колаб^ои дастрас (Доступные шаблоны)-и кисми марказии равзана нишонаи колаби Пойго^и нави додало (Новая база данных) пешакй фаъол мебошанд. Корбар бояд дар майдончаи Ном и парван­да (Имя файла)-и кисми роста равзана ба чойи номи пешфарзи Database 1 ягон номи мушаххас дохил намояд ва онро бо ёрии тугмаи дар ягон чузъдони зарурй сабт кунад. Ва танх,о пас аз пахш намудани туг­маи Сохтан (Создать)-и ин кием равзанаи асосии СИПД бо номи воридкардашуда дар экран пайдо мегардад.

Агар банди Тамоми объектной Access (Все объекты Access)-n дар кисми чапи рав­занаи нав овардашударо кушоем, он гох, им- конияти интихоб ва кор кардан бо ин ё он объекти Access пайдо мешавад. Х,ар як объ­ект барои ичрои ягон амалиёти махсуси корбарй бо иттилоот пешбинй шу- дааст. Вазифаи объектх,ои асоситарини СИПД MS Access 2010 чунин аст:

Чддвал (Таблица) - барои нигахдории додало;Шаклх,о (Формы) - барои дохилкунии додах,о;Дархост (Запрос) - барои коркарди додало;Х^исобот (Отчет) - барои хоричкунии додало.

Дар сохтани ПД объекти аз хдма асосй - чадвал ба х,исоб меравад. Истифодабарандаи СИПД низ кори худро мах,з аз хдмин объект огоз ме- кунад. Х,атто хднгоми ба кор омода сохтани СИПД Access низ ба таври

Переход в категорию

Настройка

■ Тип объектаТаблицы и связанные представления

Дата создания

Лата изменения

Фильтр по группам

Хаблицы

Запросы

Формы

фтчеты

v* Все объекты Access

176

Page 170: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

худкор дар равзанаи асосии он аввал хдмин объект - чадвал пешнихдц карда мешавад.

Ч,адвал яке аз объектной пойгохи додахо мебошад, ки бо ёрии он додахо дар намудхои навишта (сагр) ва майдон (сутун)

нигох дошта мешаванд.

Саволхо:1. Оё тарзи сохтани пойгохи нави додахо дар СИПД MS Access аз тарзи сох-

тани санадхои нави дигар мухитхои барномавй ягон фарки читтдие дорад? Агар ха, пас шарх дихед.

2. Кадом объектхои асосии MS Access 2010-ро номбар карда метавонед? Онхоро чй тавр фаъол гард он и дан мумкин аст?

3. Вазифахои объектхои MS Access аз чй иборат аст?4. Барой чй чадвалхоро объектхои аз хама асосии ПД хисоб мекунанд? Дар

чадвал додахо чй тавр нигох дошта мешаванд?

■ Су пори ш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Дар СИПД MS Access 2010 пай дар пай амалхои сохтани пойгохи нави

додахоро ичро намуда, ба парвандаи он «Пойгохи додахои аввалини ман» ном гузоред.

2.1.12. АФ ЗОР^ОИ НАДВАЛСОЗИИ СИНД

Ч,адвалх,о дар ПД махзани асосии иттилоот ба хисоб мераванд. Дар як ПД якчанд чадвалро истифода бурдан мумкин аст. Барой сохтани чадвали мушаххас пайдарпайии амалхои зеринро ичро кардан лозим аст:

> тархрезии сохтори чадвал;> пуркунии чадвал бо додах,о.

Тархрезии сохтори чадвалро дар речаи Таррохи чадвалхо(Конструктор таблиц) ичро мекунанд. Х,ангоми истифодаи

Комаруктор речаи мазкур дар равзанаи СИПД тар\и (бланкаи) сохтори таблиц чадвал паидо мешавад.

Тавре аз раем дида мешавад, сохтори чадвали эчодшаванда се су­тун - Ном и майдон (Имя поля), Навъи додахо (Тип данных), Тавсиф (Описание) ва кисми Хосиятх,ои майдон (Свойства поля)-ро дар бар ги- рифтааст. Номи ин сутунхо худ баёнгари он амалхое мебошанд, ки бо ёрии онхо ичро карда мешаванд. Масалан, сутуни Номи майдон барои номгузорй кардани майдонхо, сутуни Навъи додахо барои муайянкунии навъи додах,ое, ки дар ин майдонхо нигох, дошта мешаванд ва сутуни Тавсиф барои тавзе^оти додахои дар майдонхо мах^фузбуда хизмат ме- расонанд. Пур кардани сутуни Тавсиф хатмй нест. Хднгоми воридшавй

177

Page 171: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ба сутуни Навъи додахо система номгуи наъх,ои имконпазирро пешнихдд мекунад. Барой интихо- би ин ё он навъ, кифоя аст, ки номи онро пахш кунем. Дар кисми Хосиятх,ои майдони равза- на ду тугмаи кабатй — Умумй (Общие), Гузо- риш (Подстановка) ва майдончаи шарху эзох,от чойгир шудааст. Тугмах,ои кабатии Умуми ва Гу- зориш барои тасвиркунии хосиятх,ои иловагии майдонх,о пешбинй шудаанд. Пас аз дохилку- нии номи майдонх^о сохтори чадвал намуди зе- ринро кабул мекунад.

Х,ар як навъи додах,ои майдонх,о метаво- нанд хосиятх,ои худро дошта бошанд. Хосиятх,ои майдон^оро аз кисми поёнии равзана интихоб

Тип данных Счетчик)____________Текстовый Поле MEMO Числовой Да та/время ДенежныйСчетчикЛогический Поле объекта СХЕ Г иперссылка Вложение вычисляемый Мастер подстановок

Р акам и парвандаи шахси Насаб Н омН ом и падар

Тип данны хСметчикТекстовы йТекстовы й

Д а р ин м ай д о н насаби хонандагон дохил карда м еш ав ан д.

Санаи таваллудТекстовы йД а та /в р е м я

0Свойства поля

Общие Формат поля М аска вводаПодпись________________Значение по умолчанию Условие на значение Сообщение об ош ибке О бязательное поле Индексированное поле

Краткий формат даты|

Выравнивание текста ОбщееО тображ ать элемент вы6> Для дат

а

Нет

Формат вывода значен ий д анного поля. Выберите стандартный ф ормат или создайте

новый. Для получения справки по форматам нажм ите клавишу Р1.

178

Page 172: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

кардан мумкин аст. Масалан, агар дар равзана майдони «Насаб» ин- I ихоб карда шавад, он гох, система навъи онро ба таври худкор Матнй (Текстовый) пешнихдд мекунад. Барой навъи майдони мазкур систе­ма дар сатри Андозаи майдони (Размер поля) кисми Хосият^ои майдон микдори (дарозии) аломатх^ои онро 255-то муайян мекунад. Истифода- баранда метавонад навъ ва хосиятх^ои майдонх,оро аз нав муайян кунад. Масалан, ба чойи адади 255 кифоя аст, ки адади 20 дохил карда шавад. Ин маънои онро дорад, ки микдори аломат\ои насаб наметавонад аз 20 аломат зиёд бошад. Айнан хдмин тавр, агар барои майдони Санаи та- i | ui уд навъи Сана/вакт (Дата/время) муайян шуда бошад, он гох, тавас- сути сатри Формати майдон (Формат поля)-и кисми хосиятх,ои майдон Формата кутох,и сана (Краткий формат даты), яъне 19.06.2007-ро инти- хоб карда метавонем.

Андозаи майдон^ои навъи Хисобкунак (Сетчик), Майдони хотира (Поле MEMO), Сана/вакт (Дата/время) ва Майдони объекти OLE (Поле объекта OLE)-po СИПД Access ба таври худкор муайян мекунад. Климата Майдони объекти OLE хдтман бояд ягон объекти тавассути барномах,ои MS Word, MS Excel ва гайра сохташуда бошад.

Пас аз он ки сохтори ПД бо тамоми майдонх,о ва хосиятх,ои зарурй пурра гардид, майдони «Г а\ш иарнан- даи шахсй»-ро ба сифати калидмайдон интихоб мекунем. Барои ин, мушнаморо ба болои номи ин майдон гузош- та, дар тасмаи афзорх,ои банди Tappe\и меню тугмаи Ка

лидмайдон (Ключевое поле)-ро пахш мекунем. Дар натичаи ичрошавии ин амал дар тарафи чапи майдо­ни Раками парвандаи шахсй рас- ми калид пайдо мешавад. Акнун сохтори х,осилшударо бо номиЧ,адвали 1 дар хотираи компю- тер сабт менамоем.

@ I üfll 'г “ Карим : база данных (Access 2007) - Microsoft Access U=» i ®Главная Создание Внеш ние данные Работа с базами данных Поля Таблица *5? ^

Таблицы ‘Щ Надрали! - | П Над вал и 2 х¡Поиск- ”] Р Раками парезнд Насаб Ном Номи падар - Санаи таваллуд - ^

рШ Хонан... 1 Цаюмова Махсума Абдулмуминовна 13.10.1990

Щ Надва...2 М ирзоев Д одар Толибович 30.05.1991 53 Абдуллоев Фаррух М ухидцинович 16.04.1990

ШЗ Надва... 4 Фозилов Фаррух Фозилович 02.02.19895 Солилова Д илором TafoeBHa 11.12.1990б Юнусов Юсуф Юнусович 23.03.19927 Шири нова Ш ахло Латиповна 0 5 .0 5 .1 9 9 2 ^

Запись: м 1 из 7 ► И ► ^ Нет фильтра j П оиск < 1 ►Режим таблицы | .........

*Имя поля Тип данных

Рацами парвандаи шахсй Счетчик р ]Насаб ТекстовыйНом ТекстовыйНоми падар ТекстовыйСанаи таваллуд Д ата /в р ем я

fКлючевое

поле

179

Page 173: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Маршалам дуюми чадвалсозй аз пур кардани чадвали мавчуда иборат мебошад. Барой ба чадвал ворид кардани дода^ои мушаххас аз речаи Тар- рехи чадвалх,о (Конструктор таблиц)-и банди Сохтан (Создание)-и менюи СИПД ба речаи Чддвал (Таблица)-и он гузаштан лозим ает. Дар натича, система як чадвали холии навбатиро бо майдонх,ои пешакй номгузорй кардашуда пешнивдд мекунад. Пас аз онро бо додах,о пур кардан, вай шакли дар расми зерин овардашударо ба худ кабул мекунад.

Акнун тавсифномаи пурраи навъи додахо ва маълумоти иловагй ба- рои он^оро дар намуди чадвалх,ои зерин пешнихдд менамоем.

ТА В С И Ф Н О М А И НАВЪИ Д О Д А Л О

Навъи д о д ал о Тавсиф и д о д а х, о

М атн й Як сатри м атнй

М а й д о н и M E M O М атн и и бо р ат аз якчанд сатр

Ададй А дад

С ан а/вац т С ана ё ва^т

Пулй^и м ате , ки бо во^ид^ои пулй (сом онй, рубл, доллар ва fa ftp a ) ифода ёфтааст

Х,исобкунакА дади бутуне, ки о н р о система ба таври худкор пас аз в орид кунии х*ар як навиш та вор ид м есо зад

М ан ти ей Ц им ат^ои нам уди TRUE (дуруст) ё FALSE (нодуруст)

М а й д о н и объекти OLE

О бъектной насбш уд аи (расмх,о, пар в а н д а^о и сад о й , чадвалхр, санад^о ва fa ftp a ) д и гар мух,итх,ои б арн ом авй

А б ар п ай в ан д А б арп айв анд и пар ванд аи ком пю тери м азкур ё вебсаф^аи И нтернет

Тахиягари пойгохи додало навъи додаадро на дар мархдлаи пойгох,- еозй, балки хднгоми еохтани амеилаи додах,о муайян менамояд. Агар шумо ба ПД раем илова карданй бошед, пас онро бояд пешакй тайёр намоед. Раем метавонад ба воситаи виройишгари графикй ё дастго^и ракамии расмгирй тайёр карда шуда бошад ва ё бо ёрии сканер нусхабардорй шуда бошад.

Хдмин тарик, барои сохтан, аз назар гузаронидан ва тагйир дода- ни сохтори чадвал аз речаи Тарровд чадвал^о истифода бурдан лозим ает. Пуркунии чадвал бошад, дар речаи Чддвал анчом дода мешавад. Дар тамоми мархдлавди корбарй чадвалх,оро тахрир кардан мумкин аст. Тахриркунии чадвал ичрои амалх,ои зеринро дар назар дорад:

❖ тагйирдих,ии сохтор - иловакунй ва хдзфи майдонх,о;❖ тагйирди^ии навъ ва хосият^ои майдонх,о;❖ тахриркунии додало - ислохдунии додах,ои носаре*, иловаку-

нии навиштах,о.Хднгоми тахриркунии чадвал^о баъзе махдудият^о гузошта меша-

ванд. Масалан, навъи додаади майдонадеро, ки бо дигар чадвалх,ои ПД

180

Page 174: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

МАЪЛУМОТИ ИЛОВАГЙ ОИД БА НАВЪИ ДОДАЛО

Навъи додало Иловагй

Матнй>̂ амчун пешфарз дарозии сатр ба 50 аломат баробар аст. Дарозии

онро аз 1то 255 аломат муайян кардан мумкин аст

Майдони MEMO Андозаи майдон то 65 535 аломат буда метавонад

АдадйАндозаи ададх;оро ̂ амчун байт, бутун, бугунидароз ва х;аци^й муайян

кардан мумкин аст

Сана/вацг

Барои сана ё вацтчунин формат^оро муайян кардан мумкин аст:

формати пурраи сана 17.07.2014 15:34:20;

формати дарози сана 17 июли 2014;формати миёнаи сана 17-июл-2014;

формати куто^и сана 17.07.2014;формати дарози ва^т 15:34:20;

формати миёнаи вацт 3:34:20;формати куто^и ва^т 15:34

Пулй

Чунин формат^оро чорй кардан мумкин аст:

асосй - адади да^ии му^аррарй; пулй - бо сомонй; евро - бо пули "евро"

^исобкунакБарои калидмайдон^о пешбинй шудаасг. >̂ амчун пешфарз формати

майдон -ададибутуни дучандааст.Адад^отакрорнамешаванд

алокаманд карда шудаанд, тагйир додан мумкин нест. Климата майдони навъи Х,исобкунакро низ тагйир намедихднд.

Дар пойгохд! дода^ои бисёрчадвала лозим меояд, ки байни чадвалх,ои он алокд баркарор карда шавад. Азназаргузаронй ва

данных алокамандсозии байни чадвалх,о бо ёрии афзори Нак;шаи додах,о (Схема данных)-и тасмаи афзорх,ои банди Корбарй бо пойгох,и

додало (Работа с базами данных)-и менюи система амалй гардонида ме- шавад. Пас аз муайян шудани робитаи байни чадвалх,о, барои санчидани дурустии тарзи кори онх,о зарур аст, ки якчанд навиштах,ои тести дохил карда шаванд.

С аво л х о :Барои сохтани над вали мушаххас пайдарпайии кадом амалхоро ичро кар­дан лозим аст?Дар як ПД чанд чадвалро истифода бурдан мумкин аст?Сохтори чадвалро чй тавр тархрезй мекунанд?Сохтори чадвали нав аз кадом чузъхо иборат аст? Якчандтои онхоро ном- бар кунед ва вазифахояшонро фахмонед.Афзорхои чадвалсозии СИПД Access кадомхоянд?Оё вазифаи афзорхои чадвалсозиро медонед? Дар бораи онхо фикратон- ро баён кунед.

1.

2 .3.4.

5.6.

181

Page 175: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

7. Навъи додахои майдонро чй тавр муайян кардан мумкин аст? Шумо чанд навъро номбар карда метавонед?

8. Хосиятхои додахои майдонро аз навъи онхо чй фарк дорад?9. Оё истифодабаранда метавонад навъ ва хосиятхои майдонхоро аз нав му­

айян кунад? Чй тавр?10. Андозаи додахои кадом навъи майдонхоро СИПД Access ба таври худкор

муайян мекунад?11. Кадом майдонро ба сифати калидмайдон интихоб мекунанд? Барой чй?12. Шумо тартиби интихоб ва амалисозии калидмайдонро медонед? Агар ха,

пас фахмонед.13. Амалиёти чадвалпуркунй аз чадвалсозй чй фарк; дорад?14. Тахриркунии чадвал гуфта ичрои кадом амалхо дар назар дошта шудааст?15. Дар пойгохи додахои бисёрчадвала азназаргузаронй ва алокамандсозии

байни чадвалхо бо ёрии кадом афзори система амалй гардонида мешавад?16. Чй тавр тавсифи навъи додахоро додан мумкин аст?

1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Майдонхои «Чадвали 2»-и СИПД «Карим»-ро тибки журнали синфиатон

пур кунед.3. Чддвалхои «Тавсифномаи навъи додахо» ва «Маълумоти иловагй оид ба

навъи додахо»-ро ба дафтаратон кучонед ва онхоро тахлил намоед.

2.1.13. АФ ЗОР^ОИ ИДОРИИ НАМУДИ ДОДАЛО

Гарчанде истифодаи чадвалх,о усули аз хдма пахдгаштаи тасвиркунй ва пешних,одкунии додало дар ПД ба х,исоб равад хдм, аммо ин усул усу­ли аз хдма бех,тарин намебошад. Дар чадвалх,о додахоро бо ёрии сатру сутунх,о тасвир мекунанд. Агар иттилоот магнй бошад, он го* вай дар ин маврид номусоидих^ои муайянеро эчод месозад. Масалан, дар катакх,ои надвал матнро дар намуди якчанд сатр чобач;о кардан гайриимкон аст. Дар ин х,олат, барои азназаргузаронии иттилоот лозим меояд, ки бари сутунадро васеъ гардонем. Аз дигар тараф, додахоро дар надвал барои хдмаи объектх,о якбора пешнихдд мекунанд. Бинобар он, чадвалх,оро ба­рои азназаргузаронй ва дохилкунии додах,о истифода бурдан он кддар муфид нест.

Воситаи нисбатан созгори азназаргузаронй ва дохилкунии додах,о - шаклх,о ба х,исоб мераванд. Объекта шакл дар асоси чадвалх,ои аллакай сохташуда кор карда баромада мешавад. Вай додахоро метавонад аз як чадвал ё якчанд чадвалх,ои ба хдм пайванд дастрас намояд.

Шаклро низ ба мисли чад- „ — в ш . |§] мастер формвал месозанд. Барои шаклсозй |а5Д **.__ > { f _банди Сохтан (Создание)-и ме- форма К0н“ у|СТ0р Пустая ^ Навигация

нюи СИПД MS Access 2010-ро форм форма Другие формы

фаъол гардонидан лозим аст. Формы

Page 176: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Блоки Шаклхо (Формы)-и тасмаи афзорхои менюи барнома намуди зе- ринро кабул мекунад. Тавре дида мешавад, шаклро бо якчанд тарз сох- ган мумкин будааст. Агар аз афзори Шакл (Форма) истифода барем, он гох барои дохилкунии додало хар дафъа танхо як навиштаро ворид кар­да метавонем.

Бо ёрии афзори Таррохи шаклсоз (Конструктор форм) бошад, шак- ли холии нав сохта мешавад. Дар ин рена ба шакли мавчуда тагйирот миз ворид кардан мумкин аст. Масалан, дар ин маврид ба шакл чузъхои павъи идории танзимшавандаро илова намудан ё онхоро барномасозй кардан мумкин аст.

Афзори Шакли холй (Пустая форма) барои сохтани шаклхое пешбинй шудааст, ки дар онхо чузъхои идорй ё формат истифода бурда наме- шаванд. Афзори Мохири шаклсоз (Мастер форм) бошад, барои сохта­ни шаклхои одй ва танзимшаванда хизмат мерасонад. Тавассути афзо­ри Рохнамой (Навигация) шакле сохтан мумкин аст, ки бо ёрии он ис- гифодабаранда ба дигар шаклхо ва хисоботхо ворид шуда (сайр карда) метавонанд.

Тарзи фаврй ва созгори шаклсозй - ин истифода аз афзори Мохири шаклсоз ба хисоб меравад. Афзори Таррохи шаклсоз бошад, бештар хднгоми тагйир додани намуди зохирии шакл мавриди истифода карор дода мешавад. Бо ёрии он тартиби гузариши байни майдонхо, андоза ва ранги онхоро тагйир додан осон мебошад. Ин афзор имконият медихдд, ки дар шакл тасвирхо кашида шаванд ё ба он расмхои тайёр ва хар гуна навиштачот хамрох карда шаванд. Инчунин, аз Таррохи шаклсоз хангоми сохтани шакли асосии корбарии пойгохд додало низ истифода мебаранд.

Якчанд навъи шаклхо мавчуданд. Аз чумла, онхо метавонанд дар на­муди чадвалй дода шаванд. Дар ин маврид онхо аз надвали мукаррарй кам фарк мекунанд. Вале бештар аз намуди тасмашакли ин объектхо истифода мебаранд, ки дар онхо додахои хар як май дон дар кортхои алохида чойгир карда мешаванд.

| Шакл - яке аз объектхои пойгохи дода\о буда, барои |дохилкунй, тахрир ва пешдиди додахо пешбинй шудааст.

Х,оло бо як тарзи сохтани шаклхо бо ёрии Мохири шаклсоз шинос мешавем:

183

Page 177: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

1Ий

Щщ

raihiürttíBijiIn иi s

цацММрНИ!"41 ¡¡II WHifüil |,ц,

üllllh

Il}| *1Щ|н! ,,,

P i ill; iíü!

i■ряж.

■ад iw¡¡i

банди Сохтан (Создание)-и менюи СИПД MS Access 2010-ро фаъол мегардонем;аз блоки Шаклх,о (Формы)-и тас- маи афзорх,ои менюи барнома афзори Мохири шаклсоз (Мастер форм)-ро ин- тихоб менамоем. Дар натича, дар экран

''у I!f ^ дар равзана тугмаи [ >> |-ро пахш кар­i —

l|¡¡iu|[ да, тамоми номгуйи дар Майдонхои —дастрас (Доступные поля) овардашу­ — —— -—

tóilSiiJl даро ба Майдонхои баргузида (Вы­ абранные поля)-и тарафи рост мегуза- Гронем. Агар барои гузаронидани номи

■tyi» „ майдонхо аз тугмаи [ > ] истифода ме- ...ЙЙГ С*=Г1.бурдем, он гох, ба Майдонхои баргузи- да танх,о номи майдонх,ои алохида гузаронида мешуд; акнун дар равзанаи мазкур тугмаи ам- рии Ба пеш (Далее)-ро пахш мекунем.Равзана намуди дар тарафи рост овар- дашударо мегирад. Аз ин равзана наму­ди зохирии шаклро интихоб менамоем ва аз нав тугмаи амрии Ба пешро пахш мекунем;равзана намуди худро аз нав тагйир медихдд. Агар дар он тугмаи Омода (Го­тово) пахш карда шавад, он го* пойго*и додало дар намуди объекти шакл пеш- каш мегардад, ки он намуди дар рас- ми поёнй овардашударо дорад. Аз раем дида мешавад, ки навишта танх,о барои як нафар (як корт) пешбинй шудааст.

|jSB * Bwpfsatb4 1 líonupoMTb

, / Формат ПО I1ÍJM1»буфер обмена ' i :

' \ ^ J l По ВО!РЭО»ИИЮ ^ Вндемии« ’

®ил*,р ¿ ^ ü r z i . p . « yСортиром и фильтр

Г ч »содатъ X 5 1 rfe o » Р.ИИТ.У

Обновить .ect- X Удалить - gg-

А*Н.ИТИ ^ _

Найти

ж к Ч ее т « I I ! а •*/ • а» ш » т Щ

Формтиромние iw .it*

цы ...0 « j * / ̂ у .у а . . А .fe

184

Page 178: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:Барой чй дар тасвиркунй ва пешнихддкунии додало чадвалхоро усули му- фид намехисобанд?Шакл чист? Вазифаи он аз чй иборат аст?Шаклро барои чй месозанд?Афзорхои идоракунандаи намуди додахои тасвиршавандаи Access кадом- хоянд? Дар бораи вазифаи онхо накл кунед.Кадом тарзхои шаклсозиро медонед?Вазифаи таррохи шаклсоз аз чй иборат аст?Тарзи кори афзори Таррохи шаклсоз аз афзори Мохири шаклсоз бо чй фарк мекунад?Аз афзори Рохнамой кадом вакт истифода бурдан муфид аст?Чанд навъи шаклхоро медонед? Дар бораи онхо маълумот дихед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Дар асоси майдонхои «^адвали 2»-и СИПД «Карим» шакли одие созед, ки бо ёрии он додахоро пешдид ва ворид кардан мумкин бошад.Супориши банди 2-ро бо ёрии афзорхои Мохири шаклсоз ва Таррохи шакл­соз такрор ва бехтар намоед.

2.1.14. АФЗОРХОИ КОРКАРДИ ДОДАЛО

Афзорх,ои асосии коркарди додало - танзим, гюлойиш ва дархост ба х,исоб мераванд.

¡ Танзим - ин аз руйи баъзе нишонахо ва бо як тартиби муайян ¡ ба навъ^о (хелхо) чудо кардани додало мебошад.

Танзим раванди азназаргузаронии додах,оро суръат ва самара мебах- шад. Ду намуди танзими додало вучуд дорад бо тартиби зиёдшавй ва камшавй. Батанзимории майдонх,ои навъи ададй бо тартиби зиёдшавй ё камшавиашон маънои онро дорад, ки дарунмояи онх,о мувофики бу- зургии киматашон ба як тартиби муайян оварда мешаванд, яъне аввал адади калонтарин, баъд аз вай хурдтар ва дар охир адади аз хдма хурд- тарин ё баръакс. Барои майдонх,ои матнй бошад, батанзиморй аз руйи афзуншавй ё камшавй маънои аз руйи *арф\ои алифбо чобачо кардани додахои майдонх,оро дорад, яъне аз А-►Я (зиёдшавй) ё аз Я-►А (камшавй).

Агар майдон киматх,ои такроршавандаро дар бар гирад, он гох, дар вакти танзимгузарони навиштах,о ба гурУадои киматашон якхела чудо мешаванд. Масалан, агар танзим аз руйи Чине гузаронида шавад, он гох, навиштах,о ба ду rypÿx,n калон - мардх,о ва зандо таксим мешаванд. Ин гуна танзимро гурух,бандии навиштах,о меноманд.

185

2 .3.4.

5.6.7.

8. 9.

1.

1.2.

3.

Page 179: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар СИПД MS Access танзим танх,о бо як майдони алохдда гузаро- нида мешавад. Х,ар як танзимгузаронии навбатй натичах,ои танзими пе- шинаро бекор менамояд.

Баъзан лозим меояд, ки навиштах,оро якбора аз руйи якчанд майдон ба танзим орем. Инро вакте гузаронидан мумкин аст, ки агар дар баъзе майдонх,о киматх,ои якхела вохуранд. Масалан, дар чадвали Ичрочиён сарояндагонро аввал аз руйи давлат^о гуру^бандй карда, баъд вдр як гуру*ро аз руйи алифбо ба тартиб овардан мумкин аст.

Идоракунии пойго^и додахр бо тах,ияи меъёрвди гуногуни пустулу ва интихоби додало сахт марбут аст. Функсияи чустучу ва интихоб мах- сусан дар ташаккулди^ии амсилаади иттилоотй барои истифодаи кор- барони мушаххас бисёр *ам му^им арзёбй мегардад. Аз пойго^и додало чудо карда гирифтани навишта^ое, ки ба талаботх,ои истифодабаранда мувофик аст, бо ёрии полойишгарх,о амалй гардонида мешавад.

| Полойиш - ин талаботест (шартест), ки гибки он чустучу! ва интихоби навиштахо гузаронида мешавад. !

Амали полойиш имконият медихдд, ки ба объектно аз хдр пааду нигох, карда шавад ва он кисмати иттилоот, ки айни х,ол барои масъалаи додашуда ягон ахдмияти хдлкунандае надорад, партофта ша­вад. Яъне полойишгар, тавъан бо ________________________________НОМИ худ, навиштах,0и ба талабот '\Ш По возрастанию 'У Выделение - чавобдихдндаро «мегузаронад» ва 21 По убыванию ’Э Дополнительно -номувофикро «бозмедорад». Барои ^ У д а л и т ь сортировку V Фильтр

корбарй бо П0Л0ЙИШГарХ,0 аз блоки ______ Сортировка и фильтр__________________

Танзим ва полойиш (Сортировка ифильтр)-и тасмаи афзорх,ои банди Асосй (Главная)-и менюи барнома ис- тифода бурдан лозим аст. Афзор^ои ин блок якчанд намуди полойишвдро пешнихдд менамоянд:

♦ полойиш «аз руйи бакайдгирифташуда» (фильтр «по выделен­ному»);

♦ полойиш и «мустаснои бакайдгирифташуда» (фильтр «исклю­чить выделенное»);

♦ полойиши фарох (расширенный фильтр).Полойиш «аз руйи бакайдгирифташуда» имконият медихдд, ки

аз пойго^и додало навиштааде чудо карда гирифта шаванд, ки он^о фрагмента бакайдгирифтаро дар худ доранд. Полойиши «мустас­нои бакайдгирифташуда» бошад, амали баръакси полойиш «аз руйи бакайдгирифгашуда»-ро ичро мекунад, яъне он навиштах,оеро, ки фраг­мента бакайдгирифтаро дар худ доранд, аз эътибор сокит месозад ва он навиштах,ои пойгохд додах,оро, ки ин гуна фрагментро дар худ надоранд, чудо карда мегирад. Полойиши фарох имконият медихдд, ки барои чудо карда гирифтани иттилоот шартх,ои мураккабтар гузошта шавад ва батан-

Page 180: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

зимории он аз руйи якчанд параметр гузаронида шавад. Хдмаи намудхои полойишхоро хам ба тамоми пойгохи додало ва хам ба он навиштахое, к и гибки ягон меъёр аллакай чудо карда гирифта шудаанд, татбик кар­дан мумкин аст.

Кайд кардан зарур аст, ки намудхои овардашудаи полойишхоро танхо дар худуди як чадвали пойгохи додало татбик кардан мумкин аст. Хдр як полойиши нав ё ба навиштахои аллакай чудокардашуда ва ё ба тамоми додахои чадвал татбик карда мешавад. Барои полойиши навро ба тамо­ми чадвал татбик кардан, полойиши пешинаро бекор кардан лозим аст.

Дархост дар худ тамоми имкониятхои тавассути танзим ва полойиш иешнихддшавандаро муттахдц месозад. Вай махсусан аз ин чихдт муфид аст, ки барои хдр дафъа аз нав мукаррар накардани меъёрхои интихобкунй ва батанзиморй онхоро тахти ягон ном сабт менамояд. Ин амал яке аз воситахои пуриктидори коркарди додахо ба хисоб меравад. Вай имко­ният медихдд, ки додахо на танхо аз як чадвал, балки якбора аз якчанд чадвал чудо карда гирифта шаванд.

Ба гайр аз ин, дархост имконият медихдд, ки майдонхои хисоббарорй сохта шаванд. Дар ин гуна майдонхо додахо бо ёрии формулахо аз як на- муд ба намуди дигар табдил дода мешаванд. Масалан, дар дархост май- дони наверо бо номи Синну сол сохтан мумкин аст, ки дар он аз руйи санаи таваллуд синну соли одамро хисоб кардан мумкин аст.

\ Дархост - яке аз объектной пойгохи додахо буда, бо ёрии он амалхои \ | асосии коркарди додахо анчом дода мешаванд: танзим, полойиш, \ 1 муттахидсозии додахо аз манбаъхои гуногун, табдилдихии додахо 1

ва нигахдории иатичахои он тахти ягон ном, барои истифодаи минбаъдаи он аз руйи зарурат.

Дар MS Access 2010 барои сохтани дархост аз ду тарз истифода мебаранд: Мо\ири дархост- соз (Мастер запросов) ва Таррохи дархостсоз (Кон­структор запросов). Дархост низ ба мисли чадвал дорой майдонхо мебошад. Майдонхои дархост ё бо майдонхои чадвалхои мавчуда мувофик меоянд ё

аз руйи формулах^ хисоб карда мешаванд. Ба гайр аз ин, барои хдр як майдони дархост амалхои танзимкунй ва шарги интихобро таъйин на- мудан мумкин аст.

Хдмаи меъёрхои дархостй дар варакаи махсус (бланк) тасвир кар­да мешаванд. Дар кисми болоии варака номи чадвалхое чой дода меша­ванд, ки аз онхо додахоро чудо карда гирифтан мумкин аст. Дар кисми поёнии варака бошад, тавсифи амалхои коркард нишон дода мешаванд.

1. Дар блоки Дархостхо (Запросы)-и тасмаи афзорхои банди Сох­тан (Создание)-и менюи барнома тугмаи Таррохи дархостсоз (Конструк­тор запросов)-ро пахш мекунем. Дар натича дар экран равзанаи роби-

Мастер Конструктор запросов запросов

Запросы

Page 181: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

тавии Чддвалзамкунй (Добавление таблицы) пайдо мешавад.

2. Аз майдони кории равзанаи Ч,адвал- замкунй номи «Ч,адвали 2»-ро интихоб карда, тугмаи амрии Замкунй (Добавить)-ро пахш мекунем. Дар натича, равзанаи зерин пай­до мешавад.

Тугмаи амрии Пушидан (Закрыть)-и рав­занаи Чддвалзамкуниро пахш мекунем. Ин равзана пушида мешавад.

Добавление таблицы

[ Добавить . 1 [ Закры ть

3. Ба катаки якуми сутуни якуми сатри Майдон (Поле)-и равзанаи пойго^и додах,о мушнаморо гузошта, тугмаи чапи мушро пахш мекунем. Дар ин катак тугмаи интихобкунии ▼ пайдо мешавад. Х,ангоми онро пахш кардан номгуйи майдонади Ч,адвали 2-и пойгох, кушода мешавад. Аз номгуй номи майдони «Раками парвандаи шахсй»-ро интихоб меку­нем. Дар ин катак номи майдони зикршуда ба к;айд гирифта мешавад. Акнун ба катаки якуми сутуни дуюми ин сатр гузашта, аз номгуй номи майдони «Насаб»-ро интихоб мекунем. Айнан хдмин тавр, дар катакх,ои минбаъда номх,ои дигар майдонх,ои Чддвали 2-ро ба кайд мегирем.

Пол«; Имя таблицы.

Сортировка:

.-.... 1Разами парвандаи иЧадвали 2

Насаб Чадвали 2

Ном Н ом и падар Чадвали 2 Чадвали 2

Санаи таваллуд Ч адвали2 1

Вывод на экран: ■ в Ш ш о □Условие отбора:

или:‘ Ш и ринова 1 ▼

4. Ба сатри Шарти интихоб (Условие отбора)-и майдони Насаб бар- гашта, дар он «Ширинова» менависем ва дархости мазкур (Запрос 1)-ро бо

ёрии равзанаи робитавии Сабткунй (Сохра­нение) бо номи Дархости 1 нигох, медорем.

5. Ба блоки Х,амаи объектно (Все объекты)-и равзанаи пойгох,и додах,о бар- гашта, аз руйхати объектх,ои он объекти

Сохранение Ш шшй'Пня запроса:{Дархости 1|

1 ок [ Отмена ]>

188

Page 182: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

l.ipxocTXO (Запросы)-ро интихоб мекунем. Азбаски дар номгуйи дархосщо \оло танх,о номи Дархости 1 мавчуд аст, бинобар он, ин номро ду ма- ротиба пахш мекунем. Дар натича, дар экран равзанаи натичдвии зерин майдо мешавад.f l A l i U - У С * ' - Карим : база данных (Access 2007) - Microsoft Access

Главная Создание Внешние данные Работа с базами данных

К у / ^ 1 & Вырезать " х Ж ¿1 По возрастанию ^Выделение’

И в - Копировать По убыванию ^Дополнительно* Режим | Вставить . Фильтр .

. /Ф ормат по образцу : Удалить сортировку т Фильтр

Режимы| Буфер обмена г, Сортировка и фильтр

В ц «ь Со«*ть I

1|Щ Сохранить 7 Обновить _ _

все’ л Удалить’ g r

Записи

Î * Calibri (Областьданньс ’ ¡11 ’ :Е

# ’ Ж К н Ф * " Ш '

Н,йти 1 * ’ А т à ’ I S 9Найти Форматирование текста г, j

Запросы ® « | Л З Чадвади2 ’ 3 Дархости 1 IDoue«- |P j Раками парвандаи шахей » Насаб ’ Ном Номипадар • Санаи таваллуд -

"ф Дархости! S Ширинова Шахло Латиповна 05.05.1992

* (№ )

Запись: и < 1 из 1 > и » & Нет фильтра Поиск

............. ......... — ....................................................

9.

10.

11.

12.

Саволхо:Кадом афзор^ои асосии коркарди додахоро медонед?Афзори танзимкунй барои чй лозим аст? Танзим чист?Аз кадом тарзхои танзимкунии додах,ои майдон\ои пойго\ истифода бур- дан мумкин аст?Танзимкунии матнхо аз танзимкунии ададхо чй фарк дорад?Дар майдон^ои киматхои такроршавандадошта гатим чй тавр амалй кар­да мешавад?Агар навиштахоро якбора аз руйи якчанд майдон ба танзим овардан ло­зим бошад, чй бояд кард?Полойиш чист? Вазифаи полойишгархо аз чй иборат аст?Чанд намуди полойишро медонед? Дар бораи он \о маьлумот ди\ед. Амали полойиши «мустаснои бакайдгирифташуда» аз амали полойиш «аз руйи бакайдгирифташуда» бо чй фарк мекунад?Дархост чист? Вазифаи он аз чй иборат аст?Кадом вакт аз майдони ^исоббарорй истифода мебаранд?Чанд тарзи дархостсозиро медонед? Дар бораи ои\о маьлумот дих,ед.

■ Супориш:1. Мавзуьро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Равзанаи барномаи MS Access 2010-ро кушоед ва имкониятхои афзор^ои

Мох,ири дархостсоз ва Таррохл дархостсозро муоина намоед.3. Тарзи дархостсозии дар мавзуъ овардашударо дар компютер мустакилона

такрор кунед ва онро барои дигар навиштахои Чддвали 2-и пойгохи додахои Карим давом ди^ед. Пойгохро бо номи Карим 1 сабт кунед.

4. Тамоми раванди дархостсозиро барои навиштахои майдонхои Чддвали 2-и пойгохи додахои Карим бо ёрии афзори Мохири дархостсоз аз нав такрор кунед ва пойгохро бо номи Карим2 дар компютер нигох, доред.

189

Page 183: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Яке аз бартарих,ои амсилах^ои иттилоотии компютерй дар он аст, ки онх.0 имконияти сохтани хдр гуна шаклх,ои пешнихддкунии иттилооти содиршавандаро фаро^ам меоранд. Ин гуна шаклх,оро \исобот меноманд. Ба хдсобот майдонх,ои чадвалх,ову дархостх,о ва инчунин майдонх^ои х,исоббарорро хдмро^ кардан мумкин аст.

Кулай будани х,исоботх,ои компютерй дар он аст, ки он^о имконият медихднд иттилоотро аз руйи аломатдаи додашуда гурух,бандй намоем ва аз руйи гурухдои алох,ида ё тамоми пойгох, майдонх,ои чамъбастии бахдсобгирии навиштах,оро созем.

Дисобот шакли бех,тарини пешнихддкунии иттилооти содиротй ба- рои чоп мебошад. Барой сохтани хдсобот бештар аз Мо^ири хисоботсоз (Мастер отчетов) истифода мебаранд. Таррох,и \исоботсоз (Конструк­тор отчетов)-ро асосан барои тахриркунии х,исобот мавриди истифода к;арор медихднд.

¡ Х,исобот - яке аз объектной пойгохи додало буда, барои тахрир ¡ ва ба чоп омода сохтани иттилоот пешбинй шудааст. !

Масалан, бигузор руйхати 10 нафар иштирокчиёни бех,тарини олим- пиадаи чумхуриявиро аз фанни «Технологияи иттилоотй» ба чоп додан лозим бошад. Барои ин талаб карда мешавад, ки оид ба иштирокчиён маълумоти зерин чамъ карда шавад: ному насаб, санаи таваллуд, ма- кони зист, сурога, синф, мактаб. Барои ба чоп тайёр намудани ин гуна маълумотнома аввал онро дар намуди чадвали зерин месозем ва ба он Ч,адвали 1 ном мегузорем.

2.1.15. АФЗОР^ОИ СОДИРКУНИИ ДОДАЛО ДАР СИПД

Барои дар шакли зарурй ба чоп додани ин маълумотнома аз объ­екта х,исоботи СИПД истифода мебарем. Барои ин, аз блоки Х,исобот (Отчеты)-и тасмаи афзорх,ои банди Сохтани менюи барнома афзори Мо*ири вдсоботсоз (Мастер отчетов)-ро фаъол мегардонем. Дар экран равзанаи робитавии Х,исоботсозй (Создание отчетов) бо майдонхди им- конпазири Ч,адвали 1 пайдо мешавад. Аз блоки Майдонх,ои дастрас (До-

190

Page 184: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Отчет Конструктор Пустой отчетов отчет

Отчеты

13^ Мастер отчетов

Щ Наклейки

ступные поля)-и ин равзана ба бло­ки Майдонади интихобшуда (Вы­бранные поля)-и он объектной за- руриро дар алохдадагй мегузаронем на пай дар пай тугмаи Ба пеши ин равзанаро пахш мекунем. Дар натича равзанаи Х,исоботсозй низ намуди худро пай дар пай тагйир додан мегирад. Дар расмх,ои поёнй се кадами пнвалаи ин равзана оварда шудаанд.

Агар ин равандро муттасил давом дих^ем, он гох, дар кадами навба- тии ин равзана Амсила (Макет) ва Тамоюл (Ориентация)-и х^исоботи сохташаванда талаб карда мешавад. Мо барои х,исоботи чопй амсилаи чадвалй ва тамоюли албомиро интихоб мекунем ва кадами навбатй ме- гузарем. Дар кадами оянда номи ^исоботро «Руйхати иштирокчиёни олимпиада» мегузорем.

Тавре мебинем, раванди *исоботсозй дар СИПД MS Access 2010 кори он кадар душвор набудааст. Агар мо дар равзанаи робитавии Х,исоботсозй тугмаи Омода (Готово)-ро пахш кунем, он гох, х,исобот дар шакли чадвалй зерин пешнихдд карда мешавад:

# I3L Ч --ш н ш ш м

Руйхати иштирокчиёни олимпиада

191

Page 185: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ф Саволхо:1. Хрсобот чист? Онро кадом вакт истифода мебаранд?2. Оё шумо оид ба бартарихои хисобот хдмчун объекта СИПД аз дигар

объектной он ягон маълумот пешнихдд карда метавонед? Агар хд, пас шарх дих,ед.

3. Афзорхои содиркунии додало дар СИПД Access кадомхоянд? Дар бораи вазифахои онхо маълумот дихед.

4. Кадом роххои хисоботсозиро медонед?5. Барой сохтани хисобот бештар аз кадом афзор истифода мебаранд?6. Афзори таррохи хисоботсоз барои ичрои кадом амалх,о истифода бурда

мешавад?7. Оё шумо пайдарпайии амалхои ба чоп тайёр намудани х^исоботро номбар

карда метавонед? Агар ха, пас накл кунед.

® Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Равзанаи барномаи MS Access 2010-ро кушоед ва имкониятхои афзорхои

Мохири хисоботсоз, Таррохи хисоботсоз ва дигар афзорхои хисоботсозиро муоина намоед.

3. Пайдарпайии хисоботсозии дар мавзуъ овардашударо аз нав дар компю- тер мустакилона такрор кунед.

4. Тамоми раванди хисоботсозиро барои навиштахои майдонхои Чддвали 2-и пойгох,и додахои Карим татбик намоед ва пойгохро бо номи Кари м3 дар компютер нигох доред.

2.1.16. м а р ^ а л а ^ о и а с о с и и т а ^ и я в а

СОХТАНИ ПОЙГОХИ ДОДАЛО

Омузиши ин мавзуъ имконият медихдд, ки:❖ хднгоми тах,ияи пойгох^и додало талаботи пай дар пай ичро на­

мудани амалх,ои муайянро риоя кунем;❖ маънои раванди масъалагузориро донем;❖ мо^ияти балои^агирии пойго^и дода^оро дар СИПД дуруст

дарк намоем;❖ аз максадх,ои них,оии сохтани пойгохи додало огох, бошем;❖ натичах,ои идоракунии пойгох^и додах,оро дар СИПД дуруст

бахогузорй карда тавонем.Мархалаи 1. Гузориши масъала. Вак;те сухан дар бораи мархдлах,ои

сохтани пойгохи додало меравад, доимо дар хотир бояд дошт, ки пойгох,и додало - мах,сули иттилоотиест, ки онро асосан мутахассиси сох,аи технологиях,ои компютерй руйи кор меоварад. Пойгох,и додахои сох- ташаванда, чун коида, ё барои мутахассисони сохди мавзуии додашу- да ва ё барои доираи васеи истифодабарандагон пешбинй карда меша- 192

Page 186: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

над. Коршиноси технологиями компютерй на хдмеша хусусиятх,ои сохди мавзуиеро медонад, ки вай барои он пойгохд додало месозад. Аз ин ру, дар мархдлаи масъалагузорй барои та^ияи пойго^и додало дар бароба- ри коршиноси технологиями компютерй ратман бояд мутахассиси сохди мавзуй низ иштирок намояд.

Дар ин маршала зарур аст, ки аввал тавсифномаи сохди мавзуиеро 1артиб дих,ем, ки дар бораи он маълумот чамъ кардан лозим аст. Албатта, тавсифи нисбатан пурраи сохди мавзуиро танх,о мутахассисе дода мета- вонад, ки вай бевосита дар ин сохд кор мекунад. Вай метавонад максади ии^оии сохтани пойгох,и додамро сах,е* кунад ва доираи масъаламеро муайян намояд, ки онх,о бояд бо ёрии ин пойгох, хдл карда шаванд. Ба ин гуна масъалах,о, масалан, чамъоварии додах,ои навъи зарурй, шак- ли пешихддкунии онх,о, мачмуи амалх,ои ба онх,о татбикшаванда (инти- хоб, илова, тагйир, чоп, х,исобот) ва гайраро дохил кардан мумкин аст.

Масалан, пойго^и додах,ои таълимии худро тах,ия намуда, шумо ав­вал дар накши мутахассиси со^аи мавзуй ва баъд дар накши коршино­си сохди технологиями компютерй баромад мекунед. Барои тавсифно­маи сохди мавзуиро нисбатан пурра тартиб додан, шуморо зарур аст, ки аз дигар фанзой мактабй низ дониши мукаммал дошта бошед. Хднгоми I артибдих,ии тавсифнома тачриба ва малаках,ои шахсии шумо низ дар хдмон сохди мавзуй метавонад истифода шавад.

Мархалаи 2. Балоих^агирии пойгох^и додало. Пас аз муфассал тартиб додани тавсифномаи сохди мавзуй, зарур аст, ки синфи объектно мушаххас ва навъи робитаи байни онх,о муайян карда шавад. Хдмзамон параметрх,ои алох^идаеро бояд мукдррар кард, ки онх,о ин сохди мавзуиро тасвир ме- кунанд. Одатан ин параметра хусусиятми синфх,ои чудокардашударо ифода мекунанд. Вале баъзан параметрх,ое вомехуранд, ки он\оро ба ягон синфи интихобшуда мансуб донистан нашояд. Асосан ин х,олат вакте руй медихдд, ки агар ягон синфи объектно ба \исоб гирифта на- шуда бошад. Ичрои ин амалх,оро мархдлаи балоихдгирии ПД меноманд.

Масалан, шумо мехох^ед, ки ба воситаи пойгох,и додах,о бах,исобгирии кабули дардмандонро дар дармонгох, инъикос намоед. Барои сохди мавзуии додашуда синфи объектх,ои Табибон ва Дардмандонро чудо мекунем. Илова бар ин, параметрмеро тасвир мекунем, ки он м инъи- косгари раванди кабули табиб мебошанд: санаи кабул, насаби табиб, на- саби дардманд, номи бемории ошкоршуда. Аз тах,лили ин параметрх,о ба хулосае омадан мумкин аст, ки параметри Насаби габиб ба синфи Таби­бон ва параметри Насаби дардманд ба синфи Дардмандон тааллук до- ранд. Параметрх,ои бокимонда бошанд, на ба ин синф тааллук доранду на ба он. Фах^мост, ки онх,оро ба синфи алох,ида - Кдбул дохил кардан лозим аст. Агар мо тахлили ин сохди мавзуиро боз хдм аниктар гузаро- нем, он гох, шояд синфх,ои объектх,ои иловагии дигар низ пайдо шаванд.

193

Page 187: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Хамин тарик, тадпили параметрх,ои чудокардашуда, ки сохди мавзуиро дар мачмуъ тасвир менамоянд, метавонад ба сах,ех,гардонии сохтори пойгохл додало мусоидат кунанд. Хднгоми иловакунии синфх,ои нав ратман навъи робитаи байни синфх,оро аз нав аник кардан лозим аст.

Системах,ои идоракунии пойгох^и додах,ои муосир ба амсилаи додахди релятсионй равона шудаанд. Барой *амин хдм, пас аз чудокунии синфх,о ва параметрх,ои онх,о амсилаи релятсионй сохта, чадвалх,о ва робита^ои байни онх,оро муайян кардан лозим аст. Барой хдр як чадвал ном ва навъи майдонх,ои додах,оро тасвир, калидмайдонро муайян ва майдонх,ои алокавии байни чадвалх,оро нишон додан зарур аст. Бояд дар ёд дошт, ки дар мух,ити барномавй танхд робитах,ои намуди «як-ба-як» ва ё «як- ба-бисёрй»-ро татбик кардан мумкин аст. Агар дар амсилаи релятсионй робитаи намуди «бисёрй-ба-бисёрй» вохурад, он го* ин маънои онро до- рад, ки балоихдгирии пойгох,и додах,о хднуз анчом наёфтааст.

Мархалаи 3. Сохтани пойгох;и додах;о дар СИПД. Дар ин мархдла мух,ити барномавие интихоб карда мешавад, ки бо ёрии он пойгох,и додах,оро амалй гардонидан мумкин бошад. Барой ин, дар бораи имкониятхди мух,ити барномавии интихобшаванда ва он масъалавди шумо, ки бо ёрии он бояд хдл карда шаванд, тасаввуроти муайян до- штан лозим аст.

Пас аз омузиши имкониятх,ои афзории мухдти барномавй пойго*и додах,оро дар компютер ичро кардан мумкин аст. Барой сохтани амсилаи компютерии ПД пайдарпайии он амалхдеро ба инобат гирифтан зарур аст, ки онх,оро дар сохтани дилхо* СИПД истифода мебаранд:

1. Ба кор андохтани СИПД ва сохтани парвандаи нави ПД.2. Сохтани чадвал ва дохилкунии додах,ои тестй барои санчидани

дурустии майдонх,ои тасвиршуда.3. Мукаррар намудани алокаи байни чадвалх,о ва таъмин намуда-

ни ягонагии додало аз руйи алокахд.4. Дохилкунй ва хдзфи додахди тестй дар чадвалхди алокавй ба­

рои санчидани дурустии алока*ои баркароршуда.Бояд дар хотир дошт, ки созандаи пойго*и додало ба пойгох, танх,о

дода*ои тестиро ворид карда, дурустии тарзи кори ин ё он объектро месанчад. Вакте ки ПД пурра ба кор омода гардид, он го* ба он додаади аслиро яке аз истифодабарандагони ин пойгох, ворид месозад.

Мархалаи 4. Идоракунии потоки додало дар СИПД. Пас аз он ки чадвалхр сохта шуданд ва алокаи байни он*о баркарор гардиданд, барои идоракунии додах,ои он*о объектх,ои гуногун кор карда баромада меша- ванд. Ба ин гуна объектх,о, объектх,ои зеринро дохил кардан мумкин аст:

❖ шаклх,ои экранй - барои пешдид, воридкунй ва тагйирдихди на­муди зох,ирию кимати додах,о;

194

Page 188: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

❖ дархостхо - барои танзим, чустучу ва интихоби додахо мувофик ба масъалаи гузошташуда;

❖ хисобот - барои хоричкунии додало ба чоп;♦♦♦ хифзи пойгохи додахо.Барои хифз намудани пойгохи додахо аз хдр гуна тагйироти номат-

луб воситахои махсусро пешбинй кардан мумкин аст. Масалан, тавас- сути рамзбандихои махфй ба истифодабарандагони сатххои гуногун ба­рои дастрасй ба ПД махдудиятхои дарачахои хархела мукаррар кардан мумкин аст. Агар ба як гурухи истифодабарандагон танхо азназаргуза- ронии додало ичозат дода шавад, он го* барои гурухи дигари онхо хам азназаргузаронй, хам тагйирдихй ва хам ворид кардани додахои навро ичозат додан мумкин аст. Барои гурухи сеюми истифодабарандагон бо- шад, рамзи махфиеро таъйин кардан мумкин аст, ки бо ёрии он хдтто ба сохтори пойгохи додало низ тагйирот ворид кардан мумкин аст.

Саволхо:Чанд мархалаи сохтани пойгохи додахоро медонед?Мохияти мархалаи масъалагузорй аз чй иборат аст?Чаро донистани сохди мавзуиро бисёр зарур мешуморанд?Оё мохияти мархалаи балоихагирии пойгохи додахо барои шумо равшан аст?Дар мархалаи сохтани пойгохи додало дар СИПД кадом корхо ба сомон расонида мешаванд?Идоракунии пойгохи додахо гуфта, чй дар назар дошта шудааст? Ин мархдла аз дигар мархалахо бо кадом хусусиятхои худ фарк мекунад?

Супориш:Мархалахои коркарди пойгохи додахоро номбар кунед ва онхоро шарх дихед.Мархалаи «Гузориши масъала»-ро барои лоихаи хусусии худ ичро кунед. Тарзхои хифз намудани пойгохи додахоро фахмонед ва ягон тарзи нав пешниход кунед.

2.1.17. СОХТАНИ ПОЙГОХИ ДОДАЛО БАРОИ ФАННИ ФИЗИКА

Тавре пештар кайд кардем, хангоми сохтани пойгохи додахо барои фанхои таълимй, шумо аввал бояд накши омузгори фанни зарурй ва баъд накши мутахассиси сохаи технологияи компютериро ичро кунед. Барои дуруст тасвир карда тавонистани сохаи додашуда, шуморо зарур аст, ки донандани хуби он соха бошед ва малакахои кифояи корбарй бо системахои идоракунии пойгохи додахоро дошта бошед.

195

Ф1.2.3.4.

5.

6.

1.

2.3.

Page 189: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

№llL;

s?

¡**§¡1

ЩщM ill i

рte g s

*1fc

ю !"•«¡ma

к' r<m, illliüiüi

ШнИ'и:Р ^ Ш hlllllll;,

Willi

fet'i'iöiü p m « HlM iii

»ilill llll illm tf*

Сохтори ПД аз фанни физика Барой фанни физикам мактаби пойгох,и дода*оро мувофики сохтори зерин месозем:

Н о м и м а й д о н

Рамзи ф ормула

Н ом и ф ормула

Навиш ти формула

Навъи м а й д о н

Х,исобкунак

М атн й

О бъ екти навъи OLE

Барой амалигардонии сохтори мазкур дар СИПД MS Access пай дар пай амалх,ои зеринро ичро мекунем:

S барномаи MS Access-po ба кор омода намуда, дар сатри Номи парванда (Имя файла)-и равзанаи он калимаи «Физика»-ро ме- нависем ва тугмаи амрии Сохтан (Создать)-ро пахш мекунем. Равзанаи барномаи MS Access дар намуди расми поёнй кушода мешавад. Тавре аз раем дида мешавад, дар сатри сарлавхди он «Физика: база данных (Access 2007) - Microsoft Access» омадааст;

1 Р Р И И Главная Создание Внешние данные Работа с базами данны* Поля Таблица

11 АВ 1 2 ^ ^ ^ ИМЯ И П0ДПМСЬ ^ Изменить подстановку И f e m -*4 И щ щ Значение по умолчанию А Изменить выражение 11 Режим ; Текст Число Денежный ,Ц . ¡Uf ’ 1 S3 Р*Я»*Р поля Л) Параметры поля MEMO • И Режимы Добавление и удаление Свойства

Счетчик * ^Ф орматирована » ; |

k f % ООО % $ ПОЛЯ’ : ! Форматирование ! 8

№ Все об ъекты Ас... * « Ш Таблица! *Н ( п м « 7 | Р ] К о д » Щ е л кн и т е д ля д о б а вл е ни я »

Ц Таблицы ä * шI ЩЗ Таблица!

Запись: И 1 из 1 И & Нет фильтра ПоискРежим таблицы

АВ 12Текст Число I

Сохранение $

аз блоки Реча*о (Режимы) речаи Таррох, (Конст- руктор)-ро интихоб мекунем. Дар натича дар экран равзанаи Сабткунй (Сохранение) кушода мешавад; дар сатри Номи чадвал (Имя таблицы)-и он «Чдцвали 10» менависем ва тугмаи ам­рии ОК-ро пахш мекунем.Равзанаи сохтори пойго*и додахди Физика дар намуди зерин кушода мешавад; хдмчун пешфарз дар сатри якуми сутуни Номи майдон(Имя поля)-и равзана калимаи Рамз (Код) ва дар назди он рас­ми калид оварда шудааст. Маълум аст, ки дар ин сатр бояд номи

Имя таблицы:¡Над вал и îoj

OK Отмена

196

Page 190: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ЛТ1 Чад вал и 10Имя I

У>ЖТип данных

СчетчикО писание

Свойства поля

О бщ ие ¡Подстановка!Размер поля Д л и н н о е целоеНовые значен ия ПоследовательныеФ ормат поляПодписьИ нд ексиров анно е поле С март-теги

Да (Совпадения не доп;

Вы равнивание текста О бщ ее

Имя поля м о ж ет содержать не более 64 знаков (включая пробелы). Для получения

справки по им енам полей н аж м и те клавишуП.

, Р1 * справка.

калидмайдон ворид карда шавад. Бинобар он, ин сатрро «Рамзи формула» номгузорй мекунем;аз сутуни дуюми сатри якум - Навъи додало (Тип данных)-и рав- зана навъи Х,исобкунак (Счетчик)-ро интихоб мекунем;

“ 1 Над вал и 10 41Имя ПОЛЯ Тип данных Описание *^ — Счетчик ' ' 1в

Номи формула Текстовый Поле объекта 01Е

...... 1Свойства поля

Навишти формула*

° 6щие [подстановка]Размер поля Длинное целоеНовые значения ПоследовательныеФормат поляПодписьИндексированное поле Да (Совпадения не допускаются)

Имя поля может содержать не более 64Смарт-тегиВыравнивание текста Общее знаков (включая пробелы). Для получения

справки по именам полей налсмите клавишу П .

греключение окон. Р1 - справка. И И в » Г * !

У

дар сутуни Номи майдон (Имя поля)-и сатри дуюми равзана «Номи формула» менависем ва навъи майдони онро Матнй (Тек­стовый) мукдррар мекунем. Аз банди Умумй (Общие)-и блоки Хосиятади майдонвд (Свойства поля)-и равзана сатри Андозаи майдон (Размер поля)-ро фаъол менамоем ва андозаи майдони «Номи формула»-ро 30 аломат муайян мекунем; сатри сеюми сутуни Номи майдон (Имя поля)-и равзанаро «На- вишти формула» ном мегузорем ва навъи онро Майдони объек­та ОЬЕ (Поле объекта ОЬЕ) мукаррар мекунем;тавассути пахши тугмаи |Ч ^-и тасмаи афзорхо сохтори пойгохидодах,ои фанни физикаро дар хотираи компютер сабт менамоем.

197

Page 191: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

проверка условий

Дохилкунии додало дар сатрх^ои майдонх;о. Тарзи дохилкунй ва тахрири додах,о дар чадвалх,ои ПД аз дигар барномах,ои офисй кам фарк дорад. Фарки ягона дар он аст, ки дар объекти навъи чадвали ПД пеш аз ичрои ин амалх,о нишонах,ои мах- суси (маркери) корбарй бо майдонх,о пайдо мешаванд.Нишонах,о дорой намудхои зерин мебошанд:

* (ситорача) - нишонаи холй будани сатр (навишта);► (тирча ба самти рост) - нишонаи фаъол будани на­

вишта;^ (калам) - нишонаи омодаи тахрир будани навишта.Барой дохил кардани додах,о аввал барномаи СИПД-ро ба кор омода

месозем. Равзанаи барнома бояд такрибан намуди зеринро дошта бошад:

Аз равзанаи мазкур номи ПД, яъне Физика. ассс1Ь-ро интихоб наму- да, ба болои нишонаи он тугмаи чапи мушро ду маротиба пахш меку- нем. Равзанаи навбатй дар намуди зерин кушода мешавад.

№ Все объек... © « ;

1 ^ 1 р ]

1 ! Таблицы &| | 3 3 Надвм иЮ |

Формы «

Готово

Аз равзанаи фаъолгардида объекти «Чдцвали 10»-ро интихоб меку- нем ва бо пахши тугмаи чапи муш равзанаи онро мекушоем. Дар сатри якуми майдони «Номи Формула»-и чддвал «Энергияи конденсатори за- ряднок» менависем. Дар асл мо аввалин амали дохилкунии додах,оро

198

Page 192: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дар майдони чадвали ПД ба анчом расонидаем. Айнан х,амим тавр, дар сатри дуюми майдони «Номи Формула»-и чадвал «Кувваи чар; mi», са- три сеюм - «Крнуни Ом барои занчири сарбаста» ва гайра дохил меку нем. Пас аз дохил кардани хамаи додахо Чддвали 10 ба худ намуди зе- ринро мегирад.

i Надвали 10 X

Рамзи формула - Ном и формула Навиш ти формула3 Энергияи конденсатори зарядной Д о ку м е н т M icrosoft W ord2 Цувваи цараён3 К онуни О м барои занцири сарбаста4 ^о нуни Ч,оул-Ленс5 Кон ун и Кулонб Намии нисбй

* (№ )

Запись: и 1из6 ► и ► 4\ Нет ф ил ьтра Поиск 4 Z « Z Z j се

Сохтани формулахои математики бо ёрии афзори «Ч,адвал» (Таблица)-и СИПД гайри имкон аст. Бинобар он, одатан чунин формулахоро бо ёрии барномаи Microsoft Word месозанд ва онхоро хамчун объектхои беруна дар барномаи Microsoft Access истифода мебаранд. Аз ин ру, хангоми мукарраркунии навъи майдони «Навишти формула»-и сохтори пойгохи додахои «Физика» мо онро хамчун «Объекти навъи OLE» муайян кар­да будем.

Х,оло тарзи гузоштани формулахоро бо ёрии афзори «Шакл» (Форма)-и СИПД мефахмонем.

Сохтани ПД бо ёрии афзори шаклсозй:S аз к;исмати Хдмаи объектхо (Все объекты)-и равзанаи СИПД

Чадвали 10-ро интихоб намуда, банди Сохтан (Создание)-и ме- нюи MS Access-po фаъол мегардонем;

S аз блоки Шаклхо (Формы)-и тас- маи афзорхои равзана афзори Мохири шаклсоз (Мастер форм)- ро интихоб менамоем. Дар натича, дар экран равзанаи Шаклсозй (Создание форм)-и дар тарафи рост овардашуда, кушода мешавад;

S тугмаи [ » | - ро дар ин равза­на пахш карда, хамаи номгуйи дар Майдонхои дастрас (Доступные поля) пешниходшударо ба Майдонхои баргузида (Выбранные поля)-и он мегузаронем. Баъд аз он тугмаи амрии Ба пеш (Далее)-ро пахш мекунем. Рав-

Соада"« форм ̂ *

»бммиипрош

ыаi1. Я"»» 1; ■ Г д*и> iГ с»”*»

199

Page 193: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Дар намуди интихобшудаи шаклсозй андозаи *амаи майдонхд як- хела пешнихдд карда мешаванд. Барой ба тартиб овардан, оройиш ва тагйир додани андозаи майдонх,о аз хизматрасонии афзори Тарро*и шак- лсоз (Конструктор форм) истифода мебарем.

Барой ин аз кисмати Х,амаи объектно (Все объекты)-и равзанаи СИПД банди Шаклх,о (Формы) ва аз руйхати он Ч,адвали 10-ро инти- хоб менамоем. Баъд тавассути афзори Рена (Режим)-и тасмаи афзорвди банди Парвандаи менюи барнома речаи Тарро* (Конструктор)-ро фа- ъол мегардонем. Равзанаи барнома барои шаклсозй дар намуди зерин кушода мешавад:

занаи Шаклсозй намуди навба- тиро мегирад;дар ин равзана боз тугмаи амрии Ба пеш (Д алее)-ро пахш мекунем. Дар равзанаи Шаклсозй имконияти интихоб кардани намуди зох,ирии шакл (форма) пайдо мешавад; аз равзанаи навбатии Шаклсозй намуди шакл и баробаркарда- шуда (выровненный)-ро инти­хоб намуда, тугмаи амрии Ба пеш (Далее)-ро пахш мекунем; равзанаи Ш аклсозй наму­ди охирон, яъне чоруми худ (расми тарафи чапи дар поён овардаш уда)-ро м егирад .Х,ангоми пахши тугмаи Омода (Готово)-и ин равзана раванди шаклсозй барои формулаи якуми чадвали додашуда - «Энергияи конденсатори заряднок» ба поён мерасад ва равзанаи «Ч,адвали 10» барои пешдид ва дохилкунии додало дар намуди расми та­рафи рост намудор мегардад.

Тобяииа: Чммли Ю ¡7 ]

Дагтугиые тле: ДОраниые пот:

ы Рамзи формула Нот: формула

Ш[ От» I [ 1 Р™"» .̂.1

[ Огач» || <Ннм 1 Д»пм> 1 1 ртя?

200

Page 194: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Барой андозаи майдон^ои чадвалро мувофики табъи худ ё талабо- ти масъала аз нав ба тартиб овардан, кифоя аст, ки мушнаморо ба болои онх,о гузорем ва тугмаи чапи мушро пахшкунон худи мушнаморо ба та- рафи зарурй харакат ди^ем. Дар натича, мувофики самти харакати муш- намо андозаи майдон^о низ тагйир (хурд ё кал он) меёбанд.

"Г I 1 -4

Х,ангоми фаъол будани майдон андоза, ранг ва навъи аломат^ои матни онро тагйир додан мумкии аст. Ин гуна амалх,о бо ёрии афзорхои блоки Фор матбандии матн (Форматирование текстами тасмаи афзор\ои равзанаи барнома анчом дода мешаванд. Баъд аз форматбандй равзанаи Шаклсозй намуди зеринро мегирад.

СдМш <06^К 1»Д*ним 14ж л* Ч Ш грр

А - ^ Ла т V * № \

201

Page 195: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

¡ji BbipejaTb

i | i Копировать

вставит^

Пас аз ба итмом расонидани равандх,ои до- хилкунии додало, тахриркунй ва форматбандии майдонвди чадвал дар майдони Навишти фор­мулам равзанаи Шаклсозй гузоштани кимати он

^ и1 ( k i l - k 2 l)боки мемонад. Формулам г = ------------- -ро, киг

баёнгари энергиям конденсатори заряднок мебо-

шад, бо ёрии Таррохи формуласоз (Конструктор формул)-и виройишгари матнии MS Word месо- зем. Барой дар майдон бехтар намоён гаштани формула андозаи аломатхди онро 48 пункт ин- тихоб мекунем. Агар формуларо хдмчун раемформатбандй карда, ба майдони чадвал гузорем, амнияти он боз *ам бехтар *ифз карда мешавад. Хулоса, пас аз тайёр шудани формула онро бо ягон тарз, масалан бо истифодаи менюи зерматнй, нусхабардорй ме­кунем ва онро дар майдони Навишти формулаи равзанаи Шаклсозй (Чдцвали 10) мегузорем. Дар натича, равзанаи мазкур намуди зеринро кабул мекунад:

Вставить

Объединить или разделить

й 1 ¿ортировка по возрастанию

а ! £ортировка по убыванию

£нять фильтр с Навишти формула

Не совпадает с Пустые

X ¿далить

Преобразовать элемент в

¿ставить объект...

^ ¿войствз формы

т Нарвали 1 *Над зал и 10

Запись: и 1 изб & Нет фильтра j Поиск

В Е Щ

Айнан бо *амин тарз формулами бокимондаро дар майдон*ои нав- батии чадвал гузоштан мумкин аст.

ф Саволхо:1. Барой сохтани пойгохи додахои фанхои таълимй чй бояд кард?2. Ба фикри шумо пойгохи додахо аз фанни физика ягон хел махсусият дорад?3. Оё шумо пайдарпайии амалисозии сохтори пойгохи додахоро дар СИПД

MS Access медонед? Агар донед, пас наьут кунед.

202

Page 196: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

4. Фарки амалхои дохилкунй ва тахрири додало дар чад валкой ПД аз дигар барномахои офисй дар чист?

5. Сохтани формулахои математикиро дар СИПД чй гуна анчом додан мум- кин аст?

6. Оё андоза, ранг ва навъи аломатхои матни майдони ПД-ро тагйир додан мумкин аст? Агар ха, пас чй тавр?

1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Равзанаи «Чддвали 10»-ро бо ёрии барномаи MS Access 2010 кушоед ва

имкониятхои афзорхои шаклсозиро муоина намоед.3. Пайдарпайии шаклсозии дар мавзуъ овардашударо аз нав дар компютер

мустакилона такрор кунед.4. Айнан бо тарзи дар мавзуъ овардашуда формулахои бокимондаи майдони

«Навишти формула»-и чадвалро пур кунед.

2.1.18. СОХТАНИ ПОЙГОХИ ДОДАЛО БАРОИ Ф А Н ^О И ГЕОГРАФИЯ ВА БИО ЛО ГИ Я

Сохтори ПД аз фанни география. Барой фанни география сохто- ри пойгохи додахоро дар мисоли кулхои Точикистон тартиб медихем. Барой амалй намудани ин максад чадвале месозем, ки дар он ду май- дон ба таври махсус ба кайд гирифта мешаванд: якум - «Номи майдон», дуюм - «Навъи майдон».

Нолли ллайдон Навъи майдон

Рамзи куя Х,исобкунакНоми куя МатнйМав^еи чойгиршавии куя МатнйМасох,ати куя МатнйРасми куя Объекти навъи OLE

Тавре аз ин чадвал дида мешавад, сохтори пойгохи додахо барои фанни география аз сохтори пойгохи додахои фанни физика кариб ягон фарк надорад. Бинобар он, мо дар ин чо пайдарпайии тарзи амалигардо- нии ин сохтори пойгохи додахоро такрор накарда, барои мукаррар карда- ни навъи навиштахои майдонхо аз Мохири гузоришхо (Мастер подста­новок) истифода мебарем. Зарурат ба истифодаи махз хамин мохир аз чй иборат аст? Мохияти гоя аз он иборат аст, ки Мохири гузоришхо майдо­ни махсуси гузоришй месозад. Дар майдони гузоришии мохир руйхати киматхои интихобшаванда инъикос карда мешаванд. Майдони гузоришй ин киматхоро бо ду тарз кабул карда метавонад. Якум, аз чадвал ё дар- хости дигар ва дуюм, аз мачмуи киматхои бакайдгирифташудаи (дои- мии) чадвали мазкур.

203

Page 197: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Азбаски барои мавриди мо номгуйи додахои майдощои чадвал доимй мебошанд, бинобар он, барои осонии кор ва хдр дафъа такроран дохил накардани он*о мо аз тарзи дуюм истифода мебарем.

Барои ин хднгоми амалй гардонидани сохтори ПД навъи майдони «Номи кул»-ро Мохири гузоришад (Мастер подстановок) муцаррар ме- кунем. Дар натича, разанаи Гузоришсоз (Создание подстановки) кушо- да мешавад.

■ 3 ГеографияИмя ПОЛЯ Тип данных

У Рамзи кул СчетчикНоми кул ТестовыйМаакеи чойгиршааии кул Масохати кул Расми кул

Текстовый поле m e m o ЧисловойДата/время

Сво

ДенежныйСчетчик

Поле объекта OLE Гиперссылка Вложение вычисляемый

Общи« ¡Подстановка! Размер пол* * : Формат поя*Маска «ода ПодписьЗначение по «молчанию

Создание подстановки тЯ4 ■m поле поастаиов«! будет получать

\ .]

Аз ин равзана тарзи дуюм, яъне «^иматх,ои ба кайд гирифташуда до­хил карда мешаванд» (Будет введен фиксированный набор значений)-ро фаъол гардонида, тугмаи амрии Ба пешро пахш мекунем. Равзанаи Гу­зоришсоз намуди худро нав мекунад. Дар майдончаи Микдори сутунвд (Число столбцов) адади 1 ва дар сатри якуми сутун номи кул, яъне «Са- рез» менависем. Айнан хдмин тавр, дар сатрх,ои навбатии сутун номх^ои кулх,ои дигарро дохил мекунем. Баъд тугмаи амрии Ба пешро аз нав пахш мекунем. Намуди равзанаи Гузоришсоз боз дигар мешавад.

Дар ин равзана номи майдони гузориширо «Номи кул» муайян кар­да, банди «Руйхат маздуд карда шавад» (Ограничиться списком)-и онро фаъол мегардонем. Ин маънои онро дорад, ки номгуйи кулх,ои дохил- кардашуда тагйир дода намешаванд. Агар мо онро тагйирпазир эълон карданй бошем, он гох, бояд банди «Якчанд кимат ичозат дода шавад» (Разрешить несколько значений)-и равзанаро фаъол мегардонидем. Пах­ши тугмаи Омода (Готово) анчомбахши сабти номгуйи кулх,о дар ин май­дони гузоришй мебошад.

Акнун ба сохтани майдонх,ои дигари ПД шуруъ мекунем. Мо ба сох­тори мазкур «География» ном гузошта, равзанаи СИПД-ро дар «Речаи204

Page 198: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

чад вал» (Режим таблицы) фаъол мегардонем ва ба до- 3058 |7|хилкунии додало мегузарем.

Майдони «Рамзи кул» ба таври худ кор хамчун ка- Карокул лидмайдон муайян карда мешавад. Х,ангоми ба майдони «Номи кул» ворид шудан руйхати тарафи рост кушода маргзор мешавад. Аз ин руйхат сатри «Сарез»-ро интихоб наму- да, ба майдони «Мавкеи кул» мегузарем ва додахои ин майдонро дохил мекунем. Баъд ба сатри дуюми майдони «Номи кул» гузашта, бо кушо- дашавии руйхати кулхо сатри «Карокул»-ро интихоб мекунем ва тамо- ми амалиётро барои ин кул такрор мекунем. Ин равандро давом дода, бо хамин Тарз тамоми додахои майдонхои сохторро пур мекунем. Дар натича, равзанаи пойгохи додахои «Геогра(|)ия» намуди зеринро мегирад:

^Географ** | И М М 111Ш М И И И И И И И И И И И И И И И И 1ш ш ш ш ш жРам зи кул ’ Н ом и кул М ав кеи нойгирш авии кул ' М асо^ати кул -

1 Сарез П ом ир 5 5 ,8 км м б2 Кар окул П ом ир и Ш ар кй 3 8 0 км м б3 И сканд аркул К а т о р к у ^ о и Хисор 9 0 км мб4 Кар окул и хурд П ом ир и Ш ар кй 3 ,4 км м б5 M a p fзo p Водии Зараф шон 91 км мб

* (№ ) I тТавре дар боло кайд кардем, дар «Речаи чадвал» сохтан, илова кар­

дан ё гузоштани расму тасвирахо инконнопазир аст. Бинобар он, рас- ми кулхоро бо ёрии дигар барномахои офисй тайёр намуда, онхоро хамчун объекта беруна дар речаи Шаклсозй ба майдони «Расми кул»-и ПД мегузорем. Пас аз дар речаи Шаклсозй ичро наму- дани ин амалхо равзанаи пойгохи додахои «География» намуди дар тарафи рост овардашударо ба худ мегирад. Дар ин намуна танхо додахои кули Сарез оварда шу- дааст. Айнан хамин хел шаклхоро барои кулхои бокимондаи руйхат низ ба осонй хосил намудан мумкин аст. Барои ин кифоя аст, ки дар майдончаи Чуегучу (Поиск)-и «шакли» мазкур ягон маълумоти дар ПД махфузбударо оид ба дигар кули мушах- хаси руйхат нависем. Шакли заруриро СИПД ба таври худкор пешниход менамояд.

Сохтори ПД аз фанни биология. Пойгохи додахои фанни биологияро барои растанихои шифобахши Точикистон месозем. Пойгохи додахоро бо ёрии ду сохтор - «Растанихо» ва «Хосиятхои шифобахши растанихо» тайёр мекунем.

1) Сохтори пойгохи додахои «Растанихо».

Сарез

205

Page 199: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Н оми м а й д о н

Рам зи растанйН ом и растанйМ а ко н и растанй

Н авъи м а й д о н

Х,исобкунакМ атнйМ атни

2) Сохтори пойгохи додахои «Хосиятхои шифобахши растанихо».

Н ом и м а й д о н

Рамзи растании шифобахшХусусиятх,ои шифобахшйРасми растанй

Навъи м а й д о н

Х,исобкунакМ а й д о н и M E M OОбъекти навъи OLE

Сохтори харду чадвалро бо ёрии афзори Таррохи чадвалсоз амалй ме- гардонем. Пас аз омода гаштани чадвалхо ба чадвали якум «Растанихо» ва ба дуюм - «Шифобахш» ном мегузорем.

Азбаски мо аллакай тарзи истифодаи афзорхои «Ч,адвал» ва «Шакл»- ро медонем, бинобар он кддамхои алохидаи чадвалсозиро ба таври пурра намеорем. Дар ин 40 мо дщцати асосиро ба робитасозии байни чадвалхои «Растанихо» ва «Шифобахш» равона месозем, ки намуди пуркардашу- даи онхо дар расмхои поёнй оварда шудаанд.

"1 Растанихо X

Рамзи растанй - Номи растанй М акони растанйæ 1 Пудина Дар нохияхои тобеи марказ меруяд.æ 2 Сирпиёз Д артам ом и нохиях;ои цум^урй меруяд. à¡в 3 Пупаки цуворимакка Дар HTM, вилоятх;ои Cyfд ва Хатлон меруяд.æ 4 Зилол Д ар Паннакент ва нох;иях,ои Ашту Айнй меруяд.æ 5 Чамилак Д ар Паннакент ва нох,ияхои Ашту Айнй меруяд.SB 6 Пудинаи сари к у * Дар Паннакент ва нохиях;ои Ашту Айнй меруяд.

_ _ ® 7 Хазориспанд Д ар Паннакент ва нохияхои Ашту Айнй меруяд.]Запись: И < 7 ю 7 ► м ► Нет фильтра 1 Поиск 1 < \ и.....____. J Œ3

Рамзи растании шифобахшЕ1г

Хусусиятхои шифобахшй Пудинаро чой карда нушем, хурокро *азм мекунад.

2 Сирпиёз ишти^оовар буда, кирми меъдаро нест м екунад.3 Барой муолицаи гурда фоидаовар аст.4 Дар шикастабандй истифода меш авад.5 Барой бемори^ои дарди цигар ва талха истифода мешавад.6 Барой ца л б ва асаб давобахш мебош ад.7 Д уди ин растанй ба касалии зуком давобахш аст.

Нет ф ильтра [ П о и ск < ►

Тартиби робитасозии байни чадвалхои «Растанихо» ва «Шифобахш»: S афзори «Накшаи додахо» (Схема данных)-и тасмаи афзор­

хои банди «Корбарй бо пойгохи додахо» (Работа с базами дан- ных)-и менюи барномаро фаъол мегардонем. Дар натича, рав-

206

Page 200: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

занаи «Ч,адвалиловакунй» (Добав- добавЛемиетаб/,ицы 1 fyjttigHlление таблицы) дар намуди тасви- ри дар тарафи рост овардашуда ку- шода мешавад;аз ин равзана пойгох,и додах,ои «Растаних,о»-ро интихоб наму- да, тугмаи амрии Иловакунй (До- бавить)-ро пахш мекунем. Худи хдмин амалх,оро барои пойгох,и додах,ои «Шифобахш» низ такрор карда, пас аз он тугмаи Пуши дан (Закрыть)-ро пахш менамоем. Дар матица, равзанаи «Накшаи додах,о» (Схема данных) кушода мешавад; мушнаморо ба болои номи майдо- ВЦЦ^УЦЦВИВНННННН ни «Рамзи растанй»-и блоки чагш «Растаних,о»-и равзана оварда, бо ;Е~, ёрии тугмаи чапи муш онро ба бо- 'лои номи майдони «Рамзи раста- ______нии шифобахш»-и блоки рости ш «Шифобахш»-и равзана кашолаку- нон мегузорем. Дар натичд, рав­занаи навбатии «Тагйирди^ии робитах,о» (Изменение связей) кушода мешавад; пахши тугмаи амрии Сохтан (Создать)-и равзанаи мазкур робитасозии байни чадвалх,ои «Растанидо» ва «Шифобахш»- ро тавассути калидмайдонвди мувофики «Рамзи растанй» ва «Рамзи растании шифобахш» таъмин менамояд. Азбаски дар ин маврид робита тан^о байни ду чадвал амалй гардонида ме­шавад, бинобар он, навъи муно- сибати байни ин чадвалх,о му- носибати навъи «як ба як» шуда метавонад.

Саволхо:Оё сохтори ПД барои фанни география аз сохтори ПД фанни физика ягон фарке дорад? Аз фанни биология чй?Шумо тарзи муайян кардани навъи навишта^ои майдонхоро бо ёрии Мохири гузориш^о медонед? Агар донед, пас маънидод кунед.

0 * О— *А .и и « « X

-Р«сини«,о •в:

V Р«М1И раоаиА

Махони рМТ*ИЙ л .Шифобахш

If PiM in растании шифобахш

Расми растанй

Uii Г£

_ _ _ _ ^ НМПНМИ

f Нммяаоамй Шифобахш 1 Nun. р.«..«. « * * • » » '

.........................Расмн рапаий

4 1 * ►_ . ...................... ................................................L

Таблиш. ] Запросы | Таб лиц и запросы!

i Д ° 6 а с и т ь 1 j Закрыть

207

Page 201: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Вазифаи асосии афзорхои равзанаи Гузоришсоз аз чй иборат аст?4. Кадом вакт истифодаи «Речаи чадвал»-и равзанаи СИПД самараи беш-

тар медихад?5. Бо ёрии майдончаи Ч,устучуи «шакл» кадом амалхоро анчом додан мум-

кин аст?6. Чй тавр байни ду чад вал робитасозй баркарор карда мешавад?7. Равзанаи «Ч,адвалиловакунй»-ро истифода бурда метавонед? Чй тавр?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Номгуйи кулхои пойгохи додахои фанни географияро бо кулхои нав пур-

ра гардонед ва ба мисли кули Сарез барои дигар кулхо низ шакл созед.3. Пайдарпайии шаклсозии дар мавзуъ ба кулхо бахшидаро мустакилона ба­

рои растанихои шифобахши ПД фанни биология татбик намоед.4. Пойгохи додахоро барои фанхои технологияи иттилоотй ва математика

мустакилона созед.

2.1.19. МУРАТТАБСОЗИИ НАВИШ ТА^О. ч о п и >;и с о б о т

Мураттабсозй. Пеш аз он ки навиштах,ои пойгохи додавдро ба чоправон кунем, аввал онх,оро мураттаб месозем. Яъне, бо ёрии афзори Пешдид (Передварительный просмотр)-и фармони Чопкунй (Печать)-и банди Парванда (Файл)-и менюи барнома навиштах,оро аз назар мегузаро- нем. Дар речаи Пешдид маводи чопшаванда хдр гунае, ки дар руйи когаз чоп мешавад, хдмон тавр дар экран инъикос карда мешавад. Дар ин реча, ба мисли дигар барномах,ои офисй, навиштах,оро тахрир намудан мум- кин аст. Агар навиштаад аз галащо орй бошанд, он го* метавон он^оро ба чоп равон кард. Навиштах,ои пойгохд додах,оро дар *ама речах,ои ко­рни объектной ПД ба чоп равон кардан мумкин аст. Вале онх,оро беш- тар дар речаи Х,исобот ба чоп равон мекунанд. Объекта Х,исоботи ПД навиштах,оро тавассути объектх,ои ^адвал, Шакл ва Дархост дастрас на- муда, маводро дар намуди хдсобот тайёр мекунад. Баъд аз тайёр шуда- ни Х,исобот, онро форматбандй кардан лозим меояд. Ба амалиёти тахрир ва форматбандй одатан интихоби сарлавхд барои ^исобот, интихоби майдонх,о, радифсозии матн дар навиштах,о ва ранги заминаи онх,о, ин­тихоби навъ, андоза ва ранги хуруфи матн^о ва гайра дохил мешаванд.

Сах,ифах,ои чопии Х,исобот чун пешфарз дар намуди Китобй (Книж­ная) ба чоп дода мешаванд. Агар он- х,оро дар намуди албомй чоп кардан зарур бошад, он го* афзори Албомй

§ Альбомная

Книжная55 Колонки

ЙЗ Параметры страницы

Разметка страницы

208

Page 202: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Я1 J «У 4* <* *М ' ----------------

«Лльбомная»-и блоки «Нишонагузории ca\m|>;i» (Разметка счрппмцы)-м гасмаи афзор*оро фаъол кардан лозим аст.

Чопкунй. Барой ба чоп равон кардани навишта*ои ПД низ фар- мони Чопкунии банди Парвандаи менюи барнома хизмат мерасонад.Х,ангоми фаъол будани ин фармон равзанаи зерин кушода мешавад.

Агар аз майдони кории ин рав- зана афзори Чоп (Печать)-ро интихоб ва фаъол гардонем, он гох, равзанаи робитавии хдмноми онкушода мешавад. Бо ёрии сатри «Ном» (Имя)-и им риишип и.ми.и чоп гари дастрасро интихоб менамоем. Дар ин манрид, шпр iуi мни пмрии ОК-ро иахш кунем, он го* тамоми навишта*ои пойго*и дода*о ба чоп равон карда мешаванд.

Тавассути равзанаи Чоп са- \ифах,ои чопиро метавонем ба пуррагй, к;исм ба к;исм, дар шак- ли са*ифа*ои ало*идаи интихобй, теъдоди муайяни са*ифа*о, теъдо- ди муайяни нусха*ои чопй ва гайра ба чоп равон кунем. Масалан, барои сах,ифах,ои муайяни итичобиро (ж чоп додан, кифоя аст, ки банди «аз са*ифаи» (страницы с) и ршпшшро фаъол гардонем, раками са*ифа*оро дар он нишон ди\см ин i vim.hi им рии ОК-ро пахш кунем.

Х,оло тарзи чопкунии пойгохд дода*ои фанни гсогрпфмиро uip рсчпи Х,исобот дида мебароем:

S хднгоми фаъол будани пойгох,и дода\ои «I г.и ¡. н|ны» из гас­маи афзорх,ои банди Сохтан (Создать)-и менюи бпрнома афзо- ри Х,исобот (Отчет)-ро интихоб мекунсм. Г1Д Cm шири худкор дар экран пайдо мешавад;

\V4PS\$amiu4 Mi »«О мнмFixHkrotoft XPS Document Write SoWConvtrMf POT О ттр м ип . ■ OrnNote » 1 0

® все@ crpawww a О выделенные записи

ilil ¿¿1 ¡|>l'Ш

1|мм4и*')> тмпм

□О тчет Конструктор Пустой

отчетов отчет Отчеты

М астер отчетов

[¿¡| Н аклейки

S афзори Тарро*и *исо- ботсоз (Конструктор от- четов)-и тасмаи афзорх,ои банди Асосй (Главная)-и менюи барномаро фаъол мегардонем. Равзанаи пойгох,и дода\ои «I еография» дар наму- ди расми минбаъда кушода мешавад;

209

Page 203: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

равзанаи «Х,исоботи кулхо»-ро бо ёрии Таррохи хисоботсоз му- вофики талаботи масъала ва табъу завки худ тахрир ва формат- бандй мекунем. Пас аз итмоми тахриру форматбандй Х,исобот дар шакли зерин ба экран бароварда мешавад:

121 \ж о 6 о « и Кулхо

а География 31 марта 2014 г. 11:40:57

Рамзи кул Номи кул Мав^еи цойгиршавии кул Масох,ати кул Расми кул

1 Сарез Помир 55,8 км мб

2 Карок^л Помири Шаркй 380 км мб |

3 Искана арку л Каторк^хлон Хисор 90 км мб ишк4 Карою?ли хурд Помири Шаркй 3.4 км мб

5 Маргзор Водии Зарафшон 91 км мб

□5

Сахифаи 1 аз 1 {▼тг~~ ~~~ ..... ш .. 1____________________ _ В ’__________________________|_____________________________;|<ЭИ Ш *

^ бо ёрии фармони Чопи банди Парвандаи меню пойгохи додахои «География»-ро дар намуди объекти Хисобот ба чоп медихем.

Албатта, мо метавонистем майдонхои пойгохи додахоро аввал ба тан- зим оварем ва баъди он хисобот тайёр кунем. Барой танзими майдонхои ПД афзори Мохири хисоботсо:; (Мастер отчетов) хизмат мерасонад. Тар- зи танзимкунии майдонхо бо ёрии афзори Мохири хисоботсоз монанди афзори Мохири шаклсоз (Мастер форм) мебошад.

210

Page 204: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:1. Барой чй пеш аз ба чоп равон кардани навиштахои пойгохи додало, аввал

онхоро мураттабсозй мекунанд?2. Вазифаи афзори Пешдиди фармони Чопкунй аз чй иборат аст?3. Барой чоп кардани навиштахои пойгохи додахо бештар аз кадом речаи ко­

рни объектной ПД истифода мебаранд?4. Форматбандии хисобот гуфта чиро мефахмед? Вай чй тавр амалй карда

мешавад?5. Амали чопкунии хисобот чй гуна татбик карда мешавад?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.1. Пойгохи додахои фанни географияро дар речам Хисобот барои чопкунй

омода созед ва навиштахои онро ба чоп дихед.2. Пойгохи додахои фанни биологияро бо ёрии Таррохи хисоботсоз мувофики

талаботи масъала ва табъу завки худ тахрир ва форматбандй куиед ва онро ба чоп дихед.

3. Пойгохи додахои фанни физикаро бо ёрии афзори Мо\ири хисоботсоз мувофики талаботи масъала ва табъу завки худ тахрир ва форматбандй кунед ва онро ба чоп дихед.

4. Пойгохи додахои фанни технологияи иттилоотиро бо ёрии афзори Мохири шаклсоз ба танзим оред ва онро ба чоп дихед.

Page 205: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

IIMUl

Ц ,

W'l'llij

P i i i l ' 11|

ПКИ ...■ft,

Piftljli!

Ш

p i tR iW lljiiiiiii!

йИЯпмшп

fcwlilWli,

| ip lM t ll !u » ! :

ИЛИшн,,!,,,

■Sijiji

I ;N„

blIllMllllNii'| | | KliiiHiti ill

lii!}:!!;;

БАХШИ2ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТИ

BA ИРТИБОТЙ

БОБИ2ТЕХНОЛОГИЯМИ ЧАНДРАСОНАЙ

2.2.1. СОХТОРИ F АЙРИХАТТИИ АБАРМАТН BA АБАРПАЙВАНД

Аз синф*ои поёнй медонем, ки шабакаи чах,онии Интернет бар пояи абарматн ва абарпайванд сохта шудааст. Ин мафхумх,оро ёдовар мешавем.

Абарматн матнест, ки дар он ба китъа*ои дигари матни мазкур ё санадх,ои дигар пайващщш мантикй (абарпайвандвд) гузошта шудааст. Бо ибораи дигар, абарматн дорой пайвандх,ое мебошад, ки онх,о боиси гузариши осон ва сареъ аз як кисмати матн ба кисмати дигари он ё аз санади мазкур ба санад*ои дигар мегарданд.

Абарматн сохтори гайрихаттй дорад. Барой мукоиса мисоли кито- бро метавон овард. Китоби маъмулй дорой сохтори хаттй аст. Гузариш аз як са*ифа ба сах,ифаи дигари он пайи хдм сурат мегирад. Лугат^ои китоб*о дорой истинодх,о мебошанд. Истинодх,о хонандаи китобро аз як сахдфа ба сах,ифаи дигар хддоят мекунанд. Дар ин маврид, гузариш аз як са*ифа ба са*ифаи дигар пайдарпай набуда, балки аз руйи мантик;и истинодх,о сурат мегирад.

/ГИГ

Сохтори хаттй

тернет ба WWW (World Wide Web — торнамои ча*онй) вобастагй дорад. Матнх,ои дорой абар-

212

httf)://www...>

Page 206: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

пайванд метавонанд дар тамоми олам т хд шуда бошанд. Одатан абар- найванд аз матни асосй бо ранги дигари худ фарк мекунад ва зерхат до- рад fwww.google.tj). Дар мавриди болои он овардани мушнамо шакли он гагйир меёбад. Агар руйи абарпайванд бо тугмаи муш пахш карда шавад, он гох, махдл ё санади нишондодаи абарпайванд намойиш дода мешавад.

Абарпайвандх,о барои корбар дар шакли тасвири графикй, матн, ви­део ё ягон унсури мавчудаи торнамо, почтаи электронй ва ё хдр гуна са- иади дигари электронй зо^ир мешаванд. Ин аснод пайвандх,оеро эчод ме- кунанд, ки онх,о гузариши сареъро ба дигар объектх,ои Интернет ё кисми дигари санади мазкур таъмин месозанд.

Абарпайванд аз ду кисмат иборат аст: намоёнгари пайванд ва кисми нишонии (сурогавии) пайванд. Намоёнгари пайв;ш, - ин объектест (пор- чаи матн ё тасвир), ки одатан бо ранги дигар зох,ир мешавад. К^исми ни-

>пии пайванд - номи лангари санадро муайян месозад.Лангар (чуби алиф, ки барои гузоштани вараки китоб хизмат мера-

сонад) - ин унсури санадест, ки ба он номи хос мегузоранд. Лангарх^о дар чойаде гузошта мешаванд, ки гузариш ба он^о ба воситаи пайвандхо имконпазир мегардад.

Х,амин тарик;, абарматн - матнест до- рои абарпайванд. Абарматн ба шохах,о чудо мешавад ва мувофици дархост амал меку­над. Бар пояи абарматн ва абарпайвандх,о системах,ои иттилоотй-иртиботй бунёд мешаванд. Ин гуна системах,о танх,о бо санадх,ои матнй сару кор доранд. Барои он ки системаи иттилоотй системаи абар- пайвандй номида шавад, вай бояд дорой якчанд хусусият бошад. Ин хусусиятх,о онро дар чанбах,ои сохторй, корбурдй ва намойишдих,й муайян месозанд.

Системами иттилоотии абарматнй махз бо сабаби фарохдм оварда­ни бартарих,ои зиёди корбурдй ба таври васеъ мавриди истифода к;арор гирифтаанд, ки мухдмтаринашон инадянд:

> имкони истифодаи системами абарматнй дар раванди омузиш. Омузанда метавонад ин гуна системах,оро аз руйи равиши дилхох, ва мувофики тавону талаботаш интихоб кунад;

> татбик;и новбарй (роднамой) дар пойго^и додахои бузург. Бо назардошти манфиатхои корбар стратегияи чустучуи иттило- от сохта мешавад;

> аёнсозии пайванди чанбах.0 ё мафхумвд чун абарматн. Ин ба фа- ъолияти зехнии корбарон ёрй мерасонад ва дастрасии онвдро ба мачмуах,ои иттилоотй (масалан, матнх,ои китобх,ои электронй) осон мегардонад;

Абарматнй дорой абарпайванд\о

Page 207: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> татбики васеи системаи абарматнй дар ^ама сохдх,ои фаъолия- ти корбарони система;

> ташаккулёбии иттилоот аз руйи меъёрх,ои маънавй, ки он ба пайдойиши таъсири объективии мух,ити иттилоотй меоварад.

Аммо, имруз абарматн маршалам охирини ифодаёбй ва ташаккулё­бии иттилоот намебошад. Сабаб дар он аст, ки абарматн бо сохти танх,о як навъи иттилоот - матн кор мекунад. Бакоргирии иртиботот аз ро^и дур (телекоммуникатсия) дар хдвза^ои гуногун ба он овард, ки абзорх,ои иттилоотрасони боз хдм пешрафтатар э ч о д гардиданд. Ин василах,о абар- расона ё фарорасона (hypermedia) ном гирифтаанд. Системах,ои фаро- расона ба пайванди иттилооти навъх,ои гуногун (матнй, тасвирй, савтй, видеой ва гайра) имкон медихднд. Якшавии (муттахддгардии) иттилоо­ти навъх,ои гуногунро иттилооти чандрасонай мегуянд. Асоси фарора- сонаро ма^з иттилооти чандрасонай ташкил меди^ад.

Саволхо:Оё таърифхои абарматн ва абарпайвандро шарх дода метавонед? Абарпайванд чист? Вай чй гуна сохта мешавад? Ду кисмати абарпайван­дро шарх дихед.Абарматн дар санад чй гуна зохир мешавад? Тарзи гузаштан аз як чойи абарматн ба чойи дигари онро шарх дихед.Абарматн ва абарпайванд кадом вазифахоро ичро мекунанд?Технологияи абарматнй дар кучо истифода мешавад? Бартарихои системахои абарматниро шарх дихед.Абарматн аз абаррасона (фарорасона) чй фарк дорад?Лангари санад чист ва дар кучо чойгир мешавад?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва мафхумхои истилохии онро шарх дихед.Бо истифода аз имконоти бастаи нармафзори MS Office дар мухити мат- нпардози MS Word санаде созед:a) дар он бо ёрии абарпайванд гузаришро аз як кисми ин санад ба кисми

дигари он амалй кунед;b) дар он бо ёрии абарпайванд гузаришро аз ин санад ба ягон санади мат-

нии дигар амалй гардонед;c) дар санади сохташуда бо ёрии абарпайванд робитаро бо почтаи электронй

баркарор кунед.Бо истифода аз имконоти бастаи нармафзори MS Office дар мухити рунамосози MS PowerPoint парвандаи рунамо созед:a) дар он гузаришро аз як слайди рунамо ба слайди дигари он ба воситаи

абарпайванд амалй гардонед;b) дар он ба воситаи абарпайванд гузаришро ба рунамо ё парвандаи ди­

гар амалй гардонед;c) дар рунамо бо ёрии абарпайванд робитаро бо почтаи электронй баркарор

кунед.

$1.2.

3.

4.5.

6.7.

1.2.

214

Page 208: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

2.2.2. ТЕХНОЛОГИЯМ ЧАНДРАСОНАЙ ВА ХУСУС ИЯТ^ОИ ОН

Мафхуми чандрасона. Аввалин маротиба истилох,и «мултимедиа» (чандрасона) солкой 60-уми асри гузашта истифода шудааст. Он замон ин мафхум ба он маъное истифода мешуд, ки дар намойишномах,ои те- атрикунонидашудаи бохдшамат иттилооотро дар шаклхои гуногун ва носитах,ои мухталиф ба тамошобинон мерасониданд. Барой пуртаъ- сир гаштани намойишномах,о дар сах,на аз воситаву китъах,ои шифо^й ( забонй), дидорй (видеой), шунидорй (аудиой), рушной (прожекторй), слайд, суруд, раке ва мусиции зиндаву гайризинда истифода мебурданд. Ьо хдмин тарз ва тавассути василах,ои «мултимедиа» якбора ба чанд узви эх,сосии инсон таъсир мегузоштанд. Ин тарзи пешнихдди иттилоот \амеша таъсири амиктари эх,сосй мегузошт. Намойишх,ои театрикунони- дашуда хеле маъруф ва машхур гаштанд. Дар Точикистони азизи мо низ \оло намунахои олии ин тарзи ифода кардан и иттилоотро дар чашнх,ои иуршукух, - иди « H a B p ÿ 3 » , санах,ои таърихй ва чашнворах,ои бузурги миллй дар варзишгоху толорвди консертй мушох,ида кардан мумкин аст.

Истилох,и «мултимедиа» аз ду калимаи лотинй «multurn» бисёр (якчандто) ва «medium» - расона (баранда) гирифта шудааст. Дар забо- ии точикй истилох,и «мултимедиа» маънои «чандрасоиа»-ро дорад.

Тавре аллакай пай бурдед, мафхуми «чандрасона» мафхуми хеле васеъ будааст. Онро дар як вацт хдм ба синфи нармафзор\о ва \ам син- (|)и сахтафзор^о мансуб додан мумкин аст. Аз ин ру, барои ин истилох,, мувофикдн, таърифх^ои зиёде низ мавчуданд. Х,оло якчанд таърифи «чандрасона»-ро ба маънои комили имрузаи он пешкаш менамоем:

! • Чандрасона - технологияе мебошад, ки гаргиби сохтёбй, амалкард ! ва истифодабарии воситахои коркарди иттилооги гуногунро муай-| ян месозад. ¡

I • Чандрасона - манбаи (махсулоти) и п илооте мебошад, ки бар пояи ¡ технологняхои коркард ва шаклхои гуногуни ифода кардани итти-! лоот сохта мешавад.

;• Чандрасона - нармафзоре мебошад, ки амали он ба технологняхои; ; коркард ва шаклхои гуногуни ифода кардани иттилоот вобаста аст. ¡ !• Чандрасона - сахтафзоре мебошад, ки ба воситаи он корбарй бо ит-!

тилооти гуногун имконпазир мегардад.> • Чандрасона - гунаи иттилооги нам ьбастие мебошад, ки дар худ итти- •

лооти навъи маъмули собит, аз кабили маги, тасвир, сухан, мусикй, j I порчахои дидорй, садой, аниматсионй ва гайраро якчоя кардааст. ¡

^амин тарик, тавре аз таъриф^ои овардашуда бармеояд, «чандрасо­на» ба маънои кулл аз технологиями иттилоотие иборат будааст, ки бо максади пурсамар гардонидани таъсир (асар) ба корбар вай аз нармаф- зор ва сахтафзорхои гуногун истифода мебарад. Дар ин маврид, хдтто

215

Page 209: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

чунин гуфтан чоиз аст: «Чандрасона - системаест, ки дар он корбар дар як вак;т хам хонанда, хдм шунаванда ва дам бинанда мебошад». Агар ин гуфтамро амиктар та^лил намоем, он гох, ба зудй дармеёбем, ки чан­драсона он гуна технологияи иттилоотие будааст, ки вай дар системаи компютерй матн, садо, тасвир, график ва аниматсия (хдракат)-ро дар шакли ягонаи иттилооти ракдмй якчоя (муттахдд) мегардонидааст. Яъне, чандрасона чамъи технологиями гуногун мебошад. Ин технологиям ба компютер имконият медихднд, ки он додами навъи гуногун - аз кабили матн, график, тасвир, видео, садо ва гайраро ворид ва захира созад, кор- кард намояд, интикол ё намойиш дихдд.

Монанди таърифми овардашуда, боз чандин таърифи чандрасона- ро ин чо метавон овард, ки хдмаи он м дуруст буда, айни замон ягон- тои он м инъикосгари пурраи маф^уми чандрасона буда наметавонад. Имруз мафх,уми чандрасона хеле васеъ ва фалсафй гардидааст. Тав­ре хдло сохдеро аз хдёти чомеа номбар кардан душвор аст, ки дар он технологиями иттилоотй мавриди истифода ва татбик; карор нагириф- та бошад, айнан хдмин тавр, ягон технологияи иттилоотии муосирро бе истифодаи чандрасона тасаввур кардан басо мушкил мебошад.

Бо сабаби хдмакор гаштани маф^уми чандрасона, он аз исм ба си- фат табдил ёфтааст. Барой мисол, метавонем мамулоти чандрасонай, василами чандрасонай, технологиями чандрасонай, равиши чандрасонай, парвандами чандрасонай ва гайраро номбар кунем. Хдр яки ин ном- баршудагон метавонанд бахши чудогонаи омузиши чандрасона бошанд.

Технологиями чандрасона ва мамулоти иттилоотии бар пояи онм эчодшуда дар хдмаи сохдми фаъолияти инсон асари инвдлобй гузошта- анд ва дар оянда ин асар боз хдм бештару бештар хохдд гашт.

Технологиями чандрасона аз хдма бештар дар со^аи маориф аса­ри худро гузоштаанд. Дарачаи таъсири о н м дар сохди эмосоти ра- вони инсонй бошад, м л о дар раванди омузиш карор дошта, фароги- ри донишми наву пурсамар мебошад. Ба таври тачрибавй собит шу- дааст, ки дар раванди омузиши шифовд дар як дацикд то хдзор вох,иди иттилоотро метавон коркард намуд. Дар раванди омузиш бо истифода аз узвми дидорй бошад, дар як дакица то 100 хдзор вох^иди иттилоотро метавон коркард намуд.

Чанд сол кабл, то пайдо шудани дастгохдои мобайлй - телефони хдмрох,, i Fon, iPod, iPad, планшет ва гайра воситаи асосии чандрасонай компютер ба х,исоб мерафт. Х,оло бошад, дар хдр чанд мох, намунами нав ба нави дастговдои мобайлй ба бозор арза гардонида мешаванд. Дар тав- лиди ин навъ дастгохдо ширкатми зиёде дар чамн байни хдм ракобат до- ранд, ки бузургтарини онм ширкатми «Apple» ва «Samsung» мебошанд.

Мувофи^и таърифи купли чандрасона, ки дар боло зикр шуд, на танх,о компютер, балки дастгохдои зиёди электронии мзиразамон, аз ин чумла, кариб хдмаи дастгохдои мобайлй ба катори дастгохдои чандрасонай до-

216

Page 210: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

хил мешаванд. Пас, ба таври мушаххас кадом дастгоххоро метавонем ба руйхати василахои чандрасонай дохил намоем?

Ьунсматхои асосии чандрасонай

И 1» ipъ2г §

матнй садой тасвирй аниматсионй видеой 1 интерактивй

Дастгохи чандрасонай хар навъ дастгохест, ки он метавонад ба фа- ъолияти инсон иттилооти гуногун ворид созад. Дар холи хозир компю-I ср якчоя бо дастгоххои хамрохаш дар руйхати василахои чандрасонай дар чойи аввал аст.

Компютер дар коркарди иттилоот василаи хамакор мебошад. Вай метавонад якбора иттилооти чандрасонаии гуногунро коркард намояд. Дар баробари ин вай метавонад танхо бо як навъ иттилоот - иттилооти ракамй кор кунад. Компютер бо дастгоххои хамрохи бешумораш мета­вонад тамоми вазифахои техникии чандрасонаиро ба хубй ичро кунад.

I Дастгохи чандрасонай - чуннн дастгохест, ки дар он корбурди I чандрасонай тамоми имкониятхои худро амалй сохта метавонад. \

Дастгохи чандрасонай бисёр корхоро ичро карда метавонад. Ин дастгох бо ёрии василаи намойшии худ метавонад хам иттилооти матнй, хдм иттилооти тасвирй ва хам иттилооти дидориро намойиш дихад. Вай метавонад иттилооти савтй ва мусикии гуногунро кабул кунад, захира созад ва шунавонад.

Х,амчун мисол, телефонхои хамрохро дида мебароем. Ба воситаи телефонхои хамрохи муосир иттилооти матнй (SMS, MMS, китобхои электронй ва гайра), иттилооти шифохй (забонй - дарсхо ва китобхои электронии савтй), иттилооти тасвирй (аксхо), иттилооти диданй (видеой) тавлид, кабул, захира, коркард ва ирсол шуда метавонанд. Х,амчунин, телефонхои хамрох метавонанд бо шабакаи чахоиии Интернет васл шавад.

Бо ибораи дигар, дастгохи одии дар байни кулли башарият маъруф- тарин - телефони хамрох метавонад бо иттилооти матнй, садой, аксй ва дидорй кор кунад. Усули кори телефонхои хамрох, чун василахои дигари электронй-ракамй шабехи компютер аст. Ин имкониятхои фаровон ба руху равон, чахонбинй ва чихатхои дигари хаёти инсон хеле асар гузоштааст.

Бо сабаби талаботи рузафзуни бозор имконият ва тавони василахои хамрох (мобайлй) ба таври муттасил ба компютер наздик мешаванд. Дар мавриди корбурди боз хам бештар, нархи арзонтар ва тарзи осонтари истифода онхо охиста-охиста чойи компютерхои маъмулиро мегиранд. Ин тамоюлро технологияхои Интернет (WWW) хамачониба пуштибонй мекунанд.

217

Page 211: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Хусусияти мухими технологиями чандрасонай дар хдмакор будани онхо тачассум меёбад. Онхо дар х,ама сохахои фаъолияти инсон истифо- да бурда мешаванд ва ба пешрафти онхо мусоидат мекунанд.

Барой дар бозори рак;обат аз ракибони худ к;афо намондан, масъу- лони ин ё он соха хамеша пайгири имконоти бештари технологиями чандрасонай мебошанд. Х,ар кадар технологиями чандрасонай бештару бехтар татбик; карда шавад, хамон кддар соха бехтар рушд меёбад. Ило- ва бар ин, пешрафти хар гуна мамлакат ва миллат низ аз истифодаи са- мараноки технологияхои иттилоотй, бахусус технологияхои чандрасонай вобаста аст.

Аз чониби дигар, истифодаи саросарии технологияхои чандрасонай ба инкишофи худи технологияхои наву муосир оварда мерасонад. Х,азорхо ширкатхои хурду бузург дар саросари чахон махсулоти чандрасонай тав- лид мекунанд. Шумораи онхо хар сол афзун мегардад.

Яке аз хусусиятхои пурарзиш ва дигари технологияхои чандрасонай дар сахмгузори асосй будани онхо дар тавлиди махсулоти пуркиматтарин - дониши нав зохир мегардад. Х,оло кишвару давлатхоро на аз руйи микдори захирахои тилло ё нафту газ, балки аз руйи микдори донишхои нави ба чахониён пешкаш кардаашон мешиносанд.

Истифодаи технологияхои чандрасонай бисёр о сон ва рохатбахш аст. Ин хусисиятро робити графикии корбар (Graphical User Interface/ GUI) таъмин месозад. Таррохй ва сохтани робити графикии корбар худ ба як тахассус табдил ёфтааст.

¡ Робити графикй - воситаест байни корбар ва ¡махсулоти технологияхои чандрасонай. !

Корбар ба воситаи робити графикй бо система ва махсулоти чанд­расонай робита баркарор менамояд. Ин робит василаест, ки муносибатхои мохворай (interactive - интерактивй), яъне байнихам фаъоли корбар ва си- стемаи чандрасонаро таъмин месозад. Чунин хусусияти робити графикй ба корбар имконияти озодонаи корбариро фарохам месозад. Масалан, дар мавриди омузиш корбар метавонад вак;т, тарзи омузиш, такрори ин ё он кисмати дарсро худаш муайян ва интихоб кунад.

Лугати даре:S Чандрасона - мультимедиа - multimedia.S Парвандахои чандрасонай - мультимедийные файлы -multimedia files.S Чандрасонаии мохворай (байни хам фаъол, куниш вокуниш) - интерактив­

ный мультимедиа - interactive multimedia.S Рохнамой (новбарй) — навигация - navigation.S Робити графикии корбар - графический интерфейс пользователя - graphical

user interface/GUI.S Телефони хамрох - мобильный телефон - mobile phone.

218

Page 212: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

S iPad - планшета интернета - интернет-планшет (i-Интернет).S Pad - планшетS iPod - дастгохи пахши расонай - медиапроигрыватель (цифровой плеер).S Pod - коробка - куттй.S Дидорй - визуальный - visual.S Шифохй (забонй) - вербальный (словесный, устный) - verbal.S Шунавой - аудиальный (слуховой) - Audial.

Саволхо:1. Махфуми чандрасонаро чй тавр шарх, додан мумкин аст?2. Кадом кисматхои асосии чандрасонаро номбар карда метавонед?3. Чанд таърифи чандрасонаро медонед? Дутой онро бибред.4. Хусусият^ои асосии дастгоххои чандрасонай кадомхоянд?5. Барой чй чандрасона имкон медихад, ки корбар дар як вакт \ам хонанда,

хам шунаванда ва хам бинанда бошад?6. Истифодаи хамачонибаи чандрасона барои шахе, ширкат, давлат ва мил-

лат чй дода метавонад?7. Чандрасонай мохворай чист?8. Технологияхои чандрасона ба рушди Интернет чй асар мегузоранд?9. Чандрасона дар тавлиди дониши нав чй мохият дорад?10. Робити графикии корбар кадом афзалиятхоро фарохам месозад?11. Кадом васила истифодабарии технологияхои чандрасонаиро осон ва

рохатбахш месозад?12. Шумо шахеан аз кадом махсулот, васила ва дастгоххои чандрасонай исти-

фода мебаред? Шарх дихед.

" Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо истифода аз имконоти бастаи нармафзори MS Office дар мухити мат-

нпардози MS Word ва нармафзори рунамосози MS PowerPoint парвандаи чандрасонай эчод кунед. Дар парванда бояд кисматхои асосии чандрасонай мавчуд бошанд.

2.2.3. РУНАМ ОИ ЧАНДРАСОНАЙ

Дар замони муосир гузаронидани ягон чаласа, чамъомади илмй, на- мойиши мах,сулоти ширкатх,о ва хдтто дарси мактабй (чй ибтидой ва чй олй) бе истифодаи технологиями иттилоотй самаранок буда наметавонад. Солх,о боз тарзи нисбатан осони ичрои ин кор бо эчоди «рунамо» (намой- ишнома) вобаста ва амалй карда мешавад. Дар кддамх,ои аввал рунамо ба воситаи тавсирх,ои диккатчалбкунандаи дар руйи когаз (плакат) ё ма- тоъ кашидашуда ба амал бароварда мешуд. Бо инкишофи технологиях^ компютерй ва шабаках,о, бахусуе технологиями чандрасонй, рунамосозй ба амали маъмулй ва хдмакор табдил ёфтааст.

219

Page 213: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Вожаи «рунамо» тарчумаи калимаи лотинии praesettatio ё англисии presentation буда, маънои намойиш додан ё шиносонидани чизе мебо- шад. Дар замони мо рунамосозй танда рунамосозии чандрасонай шуда метавонад.

\ Рунамой - тарзи дар шакли равшан, фахмо ва муассир ифода \ кардани иттилоот барои максади шиносонидани чизе мебошад.

Равишх,ои гуногуне дар эчод, намойишдих,й ва пахши рунамох,ои чандрасонай вучуд дорад. Рунамой чандрасонай бо ёрии чамъи унсурх^ои видео, садо, расму тасвир, матн, амсилах,ои 3D, аниматсия (мутахдрриксозии расму тасвир) ва рохдамой (новбарй) сохта мешаванд. Унсурхюи номбурда метавонанд дар пайванду шаклгирии кисмат^ои рунамо са*ми гуногун дошта бошанд. Баъзе аз онх,о метавонанд уму- ман истифода нашаванд.

Рунамох^о аз руйи равиши ичрошавиашон ба се гуру* так;сим меша­ванд: интерактивй, бо намойишнома ва бефосила ичрошаванда. Дар хдма мавридвд рунамох,о аз к;итъа*ои алохдда иборатанд, ки онадро сах,ифавди электронй ё слайдх,о меноманд. Баъзан барои пайванд додани к;итъа*ои рунамо аз абарпайванд^о низ истифода мебаранд.

УНСУРХ.ОИ р у н а м о й ч а н д р а с о н а й

ЕВВВВЙЕ Ш1ШШШ G D & 33IРунамой интерактивй (таъомулй) ба истифодабаранда дар идора кар­

дани раванди тамошо имконоти бештареро фарохдм месозад. Тамошобин метавонад тартиб, замони пахш, такрорёбии ин ё он китъаро бо майлу хох,иши худ тагйир ди*ад ва амалй созад. Агар рунамо чандзабона бо- шад, забони пахши онро худи тамошобин таъйин мекунад.

Агар намойиш дар толор баргузор гардад, хозирин метавонанд дар пардаи намойиш (экран) пайи хдм ивазшавии китъах,оро мушохдца намо- янд, ки дар он^о матн, аксу тасвирад, график, чадвал, порча^ои видеой ва гайра ба кайд гирифта шудаанд. Хдмзамон он*о метавонад дар толор оройиши савтй - мусикй ё суханронии барандаро шунаванд. Иштирок- чиёни чаласа ё даре имкон доранд бо баранда ё муаллифи рунамо саво- лу чавоб низ кунанд.

Пахши рунамо^ои бо намойишнома сохташуда ва бефосила ичро­шаванда ба бинанда нисбат ба рунамой таъомулй имконоти камтар ме-220

Page 214: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дихднд. Маъмулан, у тан^о кореро анном дода метавонад, ки он бо боз- дошти ла^заи намойиш ё такрори он вобаста аст.

Истифодаи хдманонибаи технологиями чандрасонай дар эноди рунамох,ои фарогири *амаи сохдх,о ракобатро дар бозори тавлиди нар- мафзору сахтафзор^оро боз *ам шиддатноктар гардонидааст. Варои боз хдм бе^тар, сифатноктар ва осонтар гардонидани эноди рунамо\о ширкат^ои маъруфи нах,онй байни хдмдигар майваста ракобат меку- нанд. Машхуртарин нармафзори эноди рунамо\ои чандрасонай бо номи PowerPoint аз нониби ширкати Microsoft Со СОХТА шудааст, ки он дар таркиби бастаи нармафзори MS Office ной гирифта, иайваста ба бозор нусхаади нави худро арза медорад. Рунамо\ои бо ёрии ин нармафзор сохташуда кисми иловагии номи (колаби).рр1 C.ppi -ро доранд. Дар ин но мо танх,о баъзе аз имконоти эноди рунамо\ои чандрасонаиро, ки нар­мафзори PowerPoint 2010 фарохдм сохта метавонад, номбар мскунем.

MS PowerPoint 2010 илова ба тамоми имконоти корбарй бо унсур\ои чандрасонай, ки барои нусхах,ои каблии MS PowerPoint низ дастрас бу- данд, боз имкон медихдд, ки:

❖ новобаста аз мух,ити корй (MS Word, MS lixcel, MS Paint ва гайра), бо истифода аз афзори А ка прим (Снимок) банди зории (Вставка) менюи барнома, таевири игом кигьа ё гамо- ми экранро аксбардорй кунад ва он\оро барои истифода дар рунамо ной дихдд;

❖ аз блоки Мавзуъади (Темы) банди (Дизайн)-и менюи барнома яке аз 40 мазуи нав ё пешинаро интихоб иамояд ва онро дар рунамосозй истифода барад;

❖ бо интихоби навъи намойиши густурда рунамо метавонад дар компютерх,ое низ инро шавад, ки оп\о нармафзори PowerPoint 2010 надошта бошанд;

❖ имкони инрои корх,ои графикии зиёд, бе исгифода аз нармаф­зори Photoshop;

❖ тарнумаи матн бо 20 забони маъруфи дунё на \оказо.Нармафзори озодасоси Open ОНкч низ барои сохта-

ни р5^намо*о пешбинй шудааст. Ин нармафзори корбурдй дар тарки­би бастаи барномах,ои OpenOffice.oi L» маннуд буда, онро аз торнамои http:/Avww.openoffice.org/download/ метавон ройгон дарёфт кард. Нар­мафзори озодасоси Open Office Impress такрибан тамоми амалх,ои нар­мафзори MS PowerPoint-po дар мавриди рунамосозй инро карда мета­вонад. Ин барнома бо барномаи PowerPoint иурра созгор аст, яъне бо Impress метавонед парвандаи дар PowerPoint энодшударо хонед ва аз руйи он кор баред.

Парвандах,ои дар мух,ити Open Office Impress сохташударо метавон дар форматной PowerPoint, PDF, html ва e-mail сабт кард. Воситах,ои нар­мафзори ОО Impress барои дар рунамо васл кардани объектх,ои графикй,

221

Page 215: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

савтй, аниматсионй, тасвирй, чадвалй ва гайра имконоти фаровон дорад. Нармафзори 0 0 Impress-po метавон хдмчун абзори муносиб ва пурсамар дар рунамосозии тичорй ва системам маориф истифода кард.

Навъи дигари рунамосозй бо технологиям Flash вобаста аст. Тех- нологияи Flash (Аланга) аввалин маротиба соли 1996 дар торнамосо- зии Интернет истифода шудааст. Нармафзори маъруфтарини ин равиши рунамосозй Adobe Flash ном дорад, ки он мах,сули ширкати Adobe Со ме- бошад. Дар ин навъи рунамосозй кариб тамоми унсурх,ои технологиями рунамосозй истифода мешавад. Рунамо^ои бо ёрии Adobe Flash сохташу- да, асосан бар пояи аниматсия, яъне мутахдрриксозй такя мекунанд ва бартарии онвдро нисбат ба рунамо^ои PowerPoint таъмин месозад. Ак- сари торнамосозон барои чолибу чаззоб шудани торнамо^о аз техноло- гияи пешрафтаи Adobe Flash истифода мекунанд.

Барои сохтани парвандах,ои рунамо ва дареной видеой бештар аз нармафзори Camtasia Studio истифода мебаранд. Истифодаи нармафзо­ри Camtasia Studio то 30 pÿ3 ройгон аст ва онро метавон тавассути Ин­тернет аз торнамои тавлидкунандаи ин мах,сулот http://www.techsmith. com/download/camtasia/ дарёфт намуд. Сохтани видеофилм бо истифода аз Camtasia Studio хеле осон аст. Дар намойишгари (монитори) компю- тер сах,ифах,о пайи хдм, ба мисли як филм сохта мешаванд. Нармафзо­ри Camtasia Studio имкон меди^ад, ки ягон кием ё тамоми намойишро сабт кунед, онро виройиш дихдд ва аз он видеофилми комил эчод кунед.

£ § Camtasia Studio - Б ем

Барои хдр яке аз се маршала - сабти тасвири намойишгар, виройиш ва тавлиди видеофилм нармафзори Camtasia Studio василавди тавонман- дро дар ихтиёри корбар фаро^ам месозад. Робити корбурдии зебо, ви- ройишгари видеоии сода ва кудратманд, имкони бо форматной бегонаи

Page 216: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

(хуручии) гуногун пешнихдц намудани ма^сулоти них,ой, пешнамойиш, иуштибонии YouTube ва HD-видео аз кабили бартарих,ои ин нармафзор мебошанд. Норасоии асосии нармафзори Camtasia Studio виройишгари сода ва нотавони маводи савтй (аудиой) будани он мебошад.

Маълумоти бештарро дойр ба рунамосозй метавонед аз торнамо\ои русзабони http://www.multimediakurs.narod.ru/ ва http://www.presentation- creation.ru/ ё торнамох,ои англисзабони сершумори дар Интернет мавчудбуда дарёфт намоед.

Саволхо:Вожаи «рунамо» чиро ифода мекунад?Рунамой чист? Рунамосозй чй?Рунамои чандрасонай чй тавр сохта мешавад?Рунамохоро аз руйи равиши ичрошавиашон ба чанд гуру* таксим меку- нанд? Онхоро номбар кунед ва шар* дихед.Кадом нармафзорхои эчоди рунамохои чандрасонаиро номбар карда ме­тавонед?Нармафзори озодасоси ОО Impress аз нармафзори тичории MS PowerPoint чй фарк дорад?Аз технология и Flash кадом вакт истифода бурдан муфид аст? Нармафзори Camtasia Studio-po барои ичрои кадом корхо истифода меба- ранд? Маълумот дихед.

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Дар мавриди мавчуд будани имконияти васлшавй ба шабакаи Интернет аз торнамохои http://www.multimediakurs.narod.ru/ ва http: www.prcscntation creation.ru/ истифода бурда, дойр ба рунамосозй маълумоти зарурй дастрас кунед ва онро дар шакли реферат пешкаши омузгор гардонед.Тибки супориши омузгори фан ва бо истифода аз нармафзори мавчудаи компютератон ба таври мустакилона рунамои чандрасонай и мавзуй созед.

2.2.4. КОРКАРДИ САДО

Х,оло дастгох,^ои электронии зиёде сохта шудааид, ки онх,о махсу- сан бо садо сару кор доранд. Дар баробари ин гуна дастгохло х^амчунин дастгоадои микдоран зиёди дигаре низ эчод шудааид, ки он\о чандрасонай буда, на танх,о бо садо, балки метавонанд якбора бо матн, чадвал, видео, тасвиру графикх,о ва гайра кор кунанд.

Дар чах,они технологиях,ои иттилоотй системах,о дар хдр сурат аз ду кисмат - сахтафзорй ва нармафзори иборат мебошанд. Бахши нармаф- зории системами чандрасонай руз аз руз ах,амияти бештар пайдо кар­да истодаанд.

223

Ф1.2.3.4.

5.

6.

7.8.

1.2.

3.

Page 217: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тавре маълум аст, садоро тавассути ду технология - аналоги (киёсй) ва раками коркард менамоянд. Равиши коркарди сабти садои аналога норасоих^ои зиёд дорад. Гарчанде бо ин тарзи коркард садоро сах̂ ех, да- страс намудан мумкин бошад вдм, вале бо сабаби номукаммалии маво- де, ки аз он навор сохта мешавад, ба натичах^ои назаррас ноил гаштан бисёр душвор аст. Пеш аз хдма, ба ин раванд кухда гаштани василах^ои сабти аналогии садо монеаи пешбурди кор гаштаанд. Хднгоми бо техно- логияи аналога сабт намудани садо ба навор халал^ои (ихтилол) беру- наи зиёде низ хдмро* мегардад. Албатта ин халалвд ба бозпахши софу тозаи садо имкон намедихднд. Шунаванда садои аслиро ба таври комил шунида наметавонад. Сабти ракамй бошад, ба ихтилол (халал^о) камтар вобастагй дорад. Бинобар он, сабт метавонад хдрчониба мавриди кор­кард карор дода шавад.

Умуман, дар технологиях,ои ракамй коркарди садо дар ду самт ба рох, монда мешавад: коркарди садо аз ибтидои сабт ва коркарди садои аллакай сабтшуда.

Корбурд^ои чандрасонай дар маврид^ои зерин бисёр муфид хдсобида мешаванд:

❖ хднгоми омодасозии маводи савтии дарсй барои фарогир гар- донидани дарсх^о;

❖ хднгоми пахши садои омузгор ё нотик якчоя бо слайдх,ои рунамои дорой маводх,ои графикй, матнй ва видеой;

❖ барои зинда гардонидани робити корбар хднгоми намойиш (са­дои ивазшавии варакх,ои электронй, садои пахши тугмаи муш ё тугмах,ои сафхдкалид ва гайра);

♦♦♦ барои сохтани албому китобх^ои савтй.Дар мархдлаи аввали хдр як маврид маводи савтй бояд аз сарчаш-

маи он кабул ё гирифта шавад.Мах,з дар хдмин мархдла маво­ди савтй аз шакли аналога ба шакли ракамй табдил дода ме­шавад. Одатан садоро бо ис- тифодаи микрофон ё василаи дигари ба он монанд кабул ва ракамй мегардонанд. Дар мав­риди мавчуд будани маводи ав- валия - порчаи сабтшудаи садо, масъалаи коркарди он хеле осон ва сода мегардад.

Марвдлаи дуюм - коркарди садо аст. Дар ин мархдла садо аз ха- лалх,ои бегона пок (тоза) гардонида мешавад.

Page 218: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Мархдлаи сеюм - фишурдани садо мебошад. Дар ин мархдла хдчми садо ба хддди акал баробар шуда, барои истифода дар формата зарурй омода гардонида мешавад.

Албатта, мархдлахои номбурда раванди коркарди садоро пурра нишон дода наметавонанд. Барои пурратар тасвир кардани ин раванд истилох, ва дониши касбй (хирфай, профессионалй)-и бештаре лозим аст.

Дар бозори технологиями иттилоотй шабакаи Интернет хдзорх,о нармафзори коркарди садоро ройгону гайриройгон дастрас кардан мумкин аст. Маъмулан ин навъ нармафзорхоро вирос юр\ои садои рак;амй мегуянд. Ьарои истифодаи баъзе виросторми садо, ба мисли Wavelab (тавлиди1ииркати Steinberg), ичозатнома лозим аст ва он\о бояд расман харидорй карда шаванд. Виростори Wavelab хеле пешрафта буда, асосан барои корбарии х,ирфай (дар студиях,ои сабти садо) истифода мешавад.

Инчунин, виросторми савтии зиёде вучуд дораид, ки истифодаи онх,о озод аст. Аз байни онх,о метавон виростори савтии нимх,ирфаии Audasity-po интихоб кард.

Виростори савтии (аудио) Audasity. Нармафзори Audasity вирос­тори нисбатан содаи парвандах,ои савтй мебошад. Ин нармафзор коми- лан ройгон аст. Нусхаи навтарини онро метавон аз торнамои тавлидга- раш http://audacity.sourceforge.net/download/ дарёфт иамуд. Ин виросто­ри савтй хдм бо системаи амалиётии MS Windows, \ам Linux ва хдм дигар СА кор карда метавонад. Умуман, Audasity аз системаи амалиётй вобастагй надорад.

«■■мм a Audacity Д |.,Г» k*JFilej Edit View

2 "J ti ranspon i гаек* uenerare tire« >Analyze Help

31 I f E|ti____ 1 ................. ...... ,1; RI 1 Ri/ .J ZJ J J p « * 4ф) ▼ -i* -М -11 0 P w M U tj 0

5+) ~GKhrM,al*l** о ■■ í> * я л 1 el?►!' Q I l»c 8 • <i SwakefsíndrtMdphon*sfiD - ‘»»г»«.(К ,.м. -|J (Mereo) Input (, *]

Mute Soto

- 0 * 10

1.0 j

-1.01.00.0-J-1.0 !

h . . « . . » .

гРИИЩИИртг*

45 1:00 1:19 1:Ï0 1*1....

»

Щ Ш .тттшлЁШШшшшшЁшт ■ V"Project Rate (Hz): Selection Start 1 End Length Audio Po»«onЦ 44100 Snap To |00 h 0 0 m 0 0.0 0 0 s» |00 hOO mOO.OOO i- |oo h «* (> mOO.OOO iS 12¡3Click and drag to select audio

Виростори савтии Audasity озодасос аст. Рамзи ин нармафзор дар забони C++ навишта шуда, дастраси хдмагон мебошад. Хдр ховдшманд метавонад коршоямии онро аз диди худ бозсозй кунад.

Audasity дар ичрои амалми зерин истифода мешавад:S сабти садо (ракдмисозй);

225

Page 219: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

S сабт (захирасозй) дар диск ё дигар барандаи электронй;S буриши мусицй ва савт;S виройиши парвандах^ои формата MP3, MP4, wav ва гайра;S рацамисозии фиттах,ои магнита;S якбора виросторй кардани якчанд парванда (буридан, часпон-

дан, омехтан) ва амалх,ои зиёди дигар.

Саволхо:1. Вазифаи асосии дастгохлои электронии чандрасонай аз чй иборат аст?2. Дар коркарди садо аз кадом технологиях^ истифода мебаранд? Онхоро

шарх дихед.3. Кадом самтхоро дар технологияхои ракамии коркарди садо номбар карда

метавонед? Онхо аз хамдигар чй фарк доранд?4. Корбурдхои чандрасонаиро дар кадом мавридхо бештар истифода мебаранд?5. Чанд мархалаи коркарди маводи савтй вучуд дорад? Дар бораи онхо маъ-

лумот дихед.6. Оё ягон нармафзори коркарди садоро истифода бурдаед? Агар ха, пас дар

бораи он накл кунед.7. Виростори Wavelab чй гуна виростор аст? Audasity чй?8. Виростори савтии Audasity-po барои ичрои кадом амалхо истифода бур-

дан мумкин аст?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Дар мавриди мавчуд будани имконияти васлшавй ба шабакаи Интернет

аз торнамои расмии виростори савтии Audasity http://audacity.sourceforge. net/download/ ин нармафзорро дастрас намоед ва парвандаи савтии дарсй эчод кунед.

3. Парвандаи савтии дарсро бо истифода аз имконоти виростори савтии Audasity аз ихтилолхои сабтшуда хазф кунед.

4. Парвандаи савтии нихоиро дар формата M P3 ё M P4 захира кунед.5. Бо истифода аз барномахои корбурди садоии компютератон парвандаи сав­

тии нихоиро ба хамсинфонатон шунавонед.

2.2.5. ТАЪОМУЛ ДАР СИСТЕМАМ ЧАНДРАСОНАЙ

Мафхуми таъомул. Решай вожаи «таъомул» калимаи «амал» буда, он бо мафх,умх,ои куниш (амал кардан) ва вокуниш (аксуламал нишон додан) хдмбастагй дорад. Таъомули васила^ои чандрасонай барои кор- бари системаи чандрасонай имкониятх^ои фаровони корбурдиро таъмин менамояд.

Дар иртиботи байни корбар ё омузанда ва система ё мах^сулоти чандрасонай хдпо се навъи таъомул дар истифодаи василах^ои чандрасонай мавриди мушох,ида карор гирифтааст:

Page 220: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> таъомули вокунишй (reactive interaction - реактивная интерак­тивность);

> таъомули фаъол (proactive interaction - действенная интерак­тивность);

> таъомули дучониба (mutual interaction - взаимная интерактив­ность).

Вижагих,ои гуфтугузори инсон бо манбаи чандрасонаи

Таъомули вокунишй. Дар ин навъи таъомул корбар ё омузанда танх,о ба он амале вокуниш (аксуламали куниш) нишон медихдд, ки онро бар- иомаи чандрасонай (нармафзор, система) пешнивдд кардааст. Дар ин маврид тартиби супоришвд аз аввал муайян аст ва таъсири фард ба он бисёр кам буда метавонад.

Таъомули фаъол. Дар ин навъи таъомул бошад, корбар ё омузанда идоракунандаи фаъоли барномаи чандрасонай (нармафзор ё система) ме- бошад. Дар ин чо худи корбар тасмим мегирад, ки пайдарпайии амалх,оро гибки пешнихдди системаи чандрасонай амалй гардонад ва ё дар чорчубаи нармафзори корбурдй аз руйи хости худ амал кунад.

Таъомули дуцониба. Дар ин навъи таъомул корбар ё омузанда ва барномаи чандрасонай метавонанд ба мисли олами мачозй (виртуалй) ба хдмдигар созиш кунанд.

Дар ин се амсилаи корбарии чандрасонай тарзи идоракунй аз та- рафи корбар ё омузанда ва аз тарафи барнома (система) дар сатхдои гуногун карор доранд. Дар навъи таъомули вокунишй тавлидгар, яъне гаррох,и система (барнома) тамоми равиши идораи амалиёти байни кор- бару системаро дар ихтиёри худ дорад. Яъне дар ин маврид, хдр куни- шу вокуниши корбару система аз ибтидо муайян (таъйин) карда шуда- аст. Дар навъх,ои таъомули фаъол ва дучониба бошад, идоракунй ва кор- бурд бештар дар ихтиёри корбар аст.

Масалан, барои маънидоди навъи таъомули вокунишй раванди санчиши бархат (опНпе)-ро дида мебароем. М увофици ин раванд, дар вебсафхдх,ои маъмулй барои санчиши бархатх,о саволномах,о (тестх,о) пешнихдд карда мешаванд. Дар он*о тартиби посухдих,й ба саволх,ои

227

Page 221: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

пешнихдцшуда аз аввал барномарезй гаштааст ва корбар, дар ин мав- рид*о, ягон равиши дигари посухди^й дошта хдм наметавонад.

Дар навъи таъомули фаъол бошад, посух додан ё надодан ба фик- ру мулохдоа ва ё саволи дар вебсафхд гузошташуда пурра ихтиёрй ме- бошад. Корбар метавонад ба ин гуна дархост посух бидихдд ва мета- вонад надихдд. Ин амали корбарро барномаи тархрез *еч го* пешбинй карда наметавонад.

Муносибатх,ои таъомулй метавонанд ба раванди асаргузории корба- ру системам чандрасонай ба чараёни омузиш ва расонидани мухтавои иттилоот имкониятх,ои зиёдеро фарохдм бисозанд. Масалан:

^ новбарии (рох^намоии) хаттй - идора кардани объектно ба во- ситаи мушнамо;

^ новбарии зинанизом (иерархй) - дар руйи са^ифаи намойишгар ба пешу акиб хдракат кардан ва бо истифода аз менкщж мах- сус пайдо кардани имкони интихоби торнамо ё мухтавои он;

^ иртиботи баргаштй - ба сифати корбар вокуниш нишон дона- ни барнома;

^ асаргузории дучонибаи созанда - мувофики марому максадх^ои худ имкони бозсозй кардани объектно аз тарафи корбар;

^ асаргузории дунонибаи рефлексией — аз тарафи система х,ифз шудани амалх^ои фардии омузанда;

^ гаъомулворасозй - сохтёбй (шаклгирй) дар доду гирифти ит- тилооти байни объектх,о ва амсиласозии робитаи байни онх,о.

Саволхо:1. Дар системам чандрасонай таъомул гуфта, чиро мефахмед?2. Вожаи «таъомул» бо кадом мафхумхо хдмбастагй дорад?3. Чанд навъи таъомул дар татбики василахои чандрасонай истифода бурда

мешаванд? Онхоро номбар кунед.4. Таъомули вокунишй чист?5. Таъомули фаъол аз таъомули вокунишй чй фарк дорад? Аз таъомули

дучониба чй?6. Муносибатхои таъомулй ба чараёни омузиш ва раванди расонидани

мухтавои иттилоот чй гуна ахамият дошта метавонанд? Шарх дихед.

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва маънои мафхуми таъомулро шарх дихед.2. Дар бораи маънои таъомули навъхои вокунишй, фаъол ва дучониба 5

чумлагй (хамагй 15 чумла) накли хаттй нависед.3. Бо истифода аз Интернет мисолхое пешкаш кунед, ки онхо ифодагари

навъхои таъомули вокунишй, фаъол ва дучониба бошанд.

228

Page 222: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БЛХШИ2 ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТЙ

ВА ИРТИБОТЙ

БОБИ 3 ТЕХНОЛОГИЯМИ ОМУЗИШИ ОЗОД

2.3.1. ХАДАМ ОТИ АБРЙ

Бо афзойиши суръати пайвастшавй ба шабакаи Интернет хадамо- ги истифодабарй аз василах.ои дар серверх,о мавчудбуда низ тадричан меафзояд. Ба ин кабил хадамот, масалан нармафзорх,ои мучоз (расман ичозати истифодабаридошта), дастгохдои захирасози додало ва гайраро дохил кардан мумкин аст. Аз ибтидо ба системаххж компютерй номи

рамзии «абрй» гузоштан бо пешнихдди барномасозони риёзидон рух додааст. Ба­рой сода гардонидани тасаввурот оид ба системах,ои компютерй ва додах,ои дар онх,о ма^фузбуда, шабаках,оро бо тасвири абр^ои дорой додах,о ифода менамуданд. Дар ин х̂ олат, хдр як компютер на хдмчун вох,иди алох,ида, балки \амчун кисме аз «вох,иди кулл» тасвир карда мешуд. Зери мафхуми вох,иди кулл он бахши система- ро ба х,исоб мегирифтанд, ки вай бевоси- та мавриди амали корбар карор дода ме­

шуд. Ана, мувофики хамин гуна тасаввурот, манобеи шабакавии дастрас- ро «абр» гуфтан чоиз аст.

Хадамоти абрй амсилаи омодасози дастрасй ба шабака аз минтакаи дилхох, ва дархостй ба махзани муштараки манбаь\ои танзимшаван- дае мебошад, ки онх^оро метавон фавран тайёр намуд. Бо ин гуна тарзи дастрасй ба манобеи шабакавй аз хадамоти дастраскунандаи серверх,о сарфачуйй кардан мумкин аст. Истифодабарандагони хадамоти абрй (англ. cloud computing) метавонанд харочоти барои бунёди зерсохтори технологияхои иттилоотй равонагаштаи худро сарфа намоянд ва ниёзх,ои манобеи сахтафзорй ва нармафзории худро бо истифода аз хадамоти абрй таъмин кунанд.

Институти миллии стандартно ва технологиями ИМА барои хада­моти абрй ё технологиях.ои абрй чунин вижагих,ои талаботи меъёриро пешнихдд кардааст:

229

Page 223: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

худхизматрасонии дархостй (англ. self service on demand) — ба сохтори абрй вазифа мегузорад, ки вай ба масрафкунандаи хада- моти абрй имконияти истифодаи бе ичозати манбаъх,ои абриро таъмин намояд. Истифодабарандаи хадамот ниёзх,ои нармафзорй, сахтафзорй, вакти истифодаи сервер, суръати дастёбй, хдчми додах,ои захирашаванда ва гайраро тибки хох,иш ва зарурат ху- даш таъйин мекунад; дастрасии кулл — масрафкунанда- гони хадамоти абрй метавонанд дар саросари шабакаи табодули итти- лоот ба манбаъх,ои ин хадамот та- вассути дастгохд дилхох, (компютер, iPad, телефони ^амрох,, планшеткой интернетй ва хдр гуна дастгох,и дигари ба шабака васлшаванда) дастрасй дошта бошанд; якчоясозии манобеъ (англ. resource pooling) — дастраскунандаи хадамо­ти абрй тамоми имконоти дастрасй ба системаро дар як махзан чойгир карда метавонад. Масраф- кунандагон бошанд, метавонанд ба воситаи ин махзан бо дар- хост ниёзх^ои манобеии худро (масалан, хдчми додах,о, суръати дастёбй) таъйин созанд. Вале таксимоти чисмии (физикии) ма- нобеъро танх,о дастраскунанда ба чо оварда метавонад; имконияти иртичой (каму зиёд кардан) — ба масрафкунанда имкон медихдд, ки вай бе ичозати дастраскунанда дар лах^заи дилхох, аз ин ё он навъи хадамот истифода барад, аз истифодаи он даст кашад ва ё хдчми истифодаи онро каму беш гардонад; андозагирии масраф — дастраскунандаи хадамот ба таври худ- кор, дар як сатх,и муайян ва бар асоси иттилоот оид ба хдчми истифодаи хадамот (масалан, хдчми додах^ои захирашуда, суръ­ати дастёбй ба иттилоот, теъдоди корбарон, теъдоди омузгорон ва гайра) метавонад масрафи хадамотиро мух,осиба намояд; аз дидгох,и дастраскунандаи хадамот якчоясозии (идгоми) мано­беъ дар як махзан ва истифодаи гайримудоми он аз чониби мас- рафкунандагон имкон медихдд, ки шумораи муштариён хдрчй бештар гардонида шавад. Дар натичаи ин чорабинй масрафи манобей сарфачуйй мешавад ва кимати хадамот арзонтар ме- гардад;аз дидгох,и масрафкунандагон ин нишондихдндах,о барои дарёф- ти хадамоти сатх,и баланд (англ. high availability), эхтимоли кам- тари корношоямии система, таъмини босуръати манобей маври-

Page 224: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ди ниёз, бе бунёд (харид) ва таъмини зерсохтори нармафюрию сахтафзории хусусй мусоидат менамояд.

Гунахои абр. Абрхо метавонанд оммавй ва хусусй бошанд.Абри хусусй (англ. private cloud) - зерсохторе мебошад, ки он ба

рои истифодабарии як муассиса, як ташкилот ё бахши як ташкилот бу нёд мешавад. Абри хусусй метавонад моликияти хусусии як муассиса бошад ва танхо барои истифодабарии ин муассиса бунёд шавад. Муш триёни абри хусусй кормандони ин муассиса ё хдмкорони он мебошанд.

Абри оммавй (англ. public cloud) - зерсохторе мебошад, ки он ба­рои истифодаи озод ва оммавй пешбинй шудааст. Сохиби абри оммавй созмонхои тичорй, давлатй, донишгохй ва ё таркибе аз онхо мебошанд. Одатан, абри оммавй аз назари хукукй ба дастраскунандаи хадамоти абрй тааллук; дорад.

Абри чамъиятй (англ. community cloud) - гунаи зерсохторе мебо­шад, ки он барои истифодабарии чомеаи хос (духтурон, меъморон ва гайра) бунёд мегардад. Ин гуна абрхо метавонанд дар катори мутахас- сисон ба муштариён (ниёзмандон) низ имкони бахрабардорй аз хадамо ти абриро фарохдм созанд.

Абри пайвандй (англ. hybrid cloud) - аз як ё якчанд зерсохтори абрис (хусусй, давлатй, донишгохй, умумй, чамъиятй) таркиб ёфтааст, ки он\о барои табодули иттилоот аз сохторхои стандарта истифода мебаранд.

Саволхо:Хадамоти абриро шарх дихед. Барои чй ба он «хадамоти абрП» пом гу зоштаанд?Барои хадамоти абрй кадом вижагихо ё талаботи меъёрП муиПин кардашудаанд?Оё гунахои абрхоро шарх дода метавонед?Фарки байни абри оммавй аз хусусй дар чист?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Дар бораи хадамоти абрй ва гунахои абр пакли хапй ниннссд.

2.3.2. ХАДАМОТИ ЗАХИРАСО Ш А Ы Й

Хадамоти абрии захирасози парвапдай. С истема\ои абрй аз хама бештар дар захирасозии парвандах,о дар анбора\ои махсуси интернета маъруф гардиданд.

Захирасозии абрии додах,о - амсилаи бархаги (online) анбораро ме- монад, ки дар он додахо дар компютерхои (серверхои) сершумори ша- бака, ки дар ихтиёри корбарон гузошта шудаанд, захира мешаванд. Аз дидгохи корбар хамаи он компютерхо хам чу н як сервер - абр мебошад,

231

1.

2.

3.4.

1.2.

Page 225: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ки дар он додало хдм захира ва хам коркард мешаванд.

Ин навъ хадамоти абриро метавон барои захираи нусхаи эх,тиётии додавди диски сах- ти худ (винчестер) истифода кард. Дар мав- риди аз кор уфтодани диски сахти компю- тер додах^ои онро метавон аз анбораи абрй баркарор кард.

Аз захирасозии абрй метавон дар мав- риди хдмгомсозии дастгохдои гуногун сама- ранок истифода кард. Масалан, агар шумо

дар парвандаи компютери кориатон ягон тагйирот ворид кунед, он гох, нусхах,ои парвандаи мазкур тавассути хадамоти абрии хдмгомсози дастгохдо дар дастгохдои дигар низ хдмзамон тагйир меёбанд.

Бо чанде аз захирасозх,ои абрии маъруф ошно мешавем. Ин захирасозх^о аксаран хадамоти хдм бепул ва хдм пулакй доранд.

Dropbox - захирасози додах,ои абрй буда, ба корбар дар серверх,ои абрй имконияти захира кардани додах,о ва доду гирифти он^оро бо кор- барони дигари Интернет фарохдм меорад. Амали асосии ин хадамот хдмгомсозии додало мебошад. Dropbox ба корбарони худ 2Gb фазой дискро ройгон пешкаш мекунад. Торнамои Dropbox http://www.dropbox. com мебошад.

Google Drive - захирасози додах^ои абрии ройгон буда, ба корбар захирасозии додало ва табодули онх,оро бо дигар корбарони Интернет ичоза медихдд. Баъд аз насб ва фаъолсозй ин захирасоз бо Google Docs чойгузин мешавад. Ба хдр корбар Google Drive 15Gb фазой дискро рой­гон медихдд. Ин захирасоз барои истифодабарони интернетии мурурга- ри Google Chrome хадамоти сершумори ройгонро фарохам месозад. Торнамои захирасози Google Drive https://drive.google.com мебошад.

Mega (MEGA Encrypted Global Access) - захирасозест, ки ба воси- таи алгоритми AES хднуз дар худи мурургар (браузер) тамоми мухтаворо рамзгузорй мекунад. Корбарон низ додах,оро дар шакли рамзбандишу- да доду гирифт мекунанд. Калиди рамзкушо нашр намегардад, вале аз руии накшаи Friend-to-Friend байни корбарони боваринок пах,н карда ме­шавад. Ч,олиб он аст, ки Mega дар ибтидо ба корбарони худ 50Gb фазой ройгон чудо карда, бо пардохти $30 дар як мох онх,оро сох,иби 4 Тбайт фазой корбарй мегардонад.

Хушбахтона, теъдоди ин гуна хадамоти абрй руз аз pÿ3 зиёд меша­вад ва навъх,ои хизматрасонй ба корбарон низ пайваста бештару бех,тар мегардад.

Хадамоти нармафзории абрй. Хадамоти абрй танх,о бо захирасо­зии додах.о маздуд намегардад. Имконоти онх,о хеле васеъ аст. Масалан, хадамоти абрии Zoho Docs, Google Documents ё Samsung Apps аллакай

232

Page 226: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ба гайр аз зерсохтори захирасози парвандахо боз имконияти захирасозй ва истифодаи нармафзорхои корбурдиро низ доранд.

Нафъи созандагони ин гуна хадамот бисер равшану аён аст. Шир- кати тавлидкунанда махсулоти нармафзориро ба корбар бевосита пеш- каш накарда, ба у имконияти бемахдуди амалисозии онро фарохам ме- орад, ки он дар чорчубаи фазой абр захира карда мешавад. Ин амал бо- иси он мегардад, ки эхтимоли хамлаи харобкорон кам ва кори муътади- лу боэътимоди хадамот таъмин карда шавад.

Мисоли барчастаи барномахои абрй бастаи нармафзори Microsoft Office 365 шуда метавонад. Шумо аз хар гуна дастгохи ба шабакаи Ин­тернет васлшуда, ки дар он холо бастаи нармафзори Microsoft Office насб карда нашудааст, метавонед тавасути хадамоти абрй аз барномахои ба мисли MS Word, MS Excel, MS PowerPoint ва гайра истифода баред. Дар айни замон, корбарон метавонанд якчоя бо санади муштарак кор кунанд ва амнияти додахои хар кадомашон таъмин бошад.

Ширкатхои бузурги дигари дастраскунандаи хадамоти абрй, аз кабили Google, Amazon ва гайра ба муассисахои омузишй тахфифхои зиёд медиханд ва хатто дар аксари мавридхо хадамоти абрй барои онхо ройгон пешниход карда мешавад.

Гунах^ои хадамоти системах;ои абрй. Хадамоти системахои абрй се навъ мебошанд:

SaaS (Software-as-a-Service) - нармафзор хамчун хадамот;PaaS (Platform-as-a-Service) - барномаи амалиёт (платформа) хамчун хадамот;IaaS (Infrastructure-as-a-Service) - зерсохт хамчун хадамот.

Нармафзор хамчун хадамот (SaaS) - амсилаест, ки бо ёрии он ба кор­бар имкони истифодаи нармафзорхои дастраскунандаи хадамот дода ме­шавад. Шумо метавонед нармафзорхои мавриди ниёзатонро нахарида, бо пардохти маблаги кам барои замони истифодабарй онхоро ичора бигиред.

Барномаи амалиёт (платформа) хамчун хадамот (PaaS) дар ин навъи хидматгузорй ба корбар дар фазой абрй имкони дастёбй ба истифода аз платформахои гуногуни иттилоотй: системахои амалиётй, мухити таррохй ва санчиш (тестгузаронй), системахои идоракунии пойгохи додахо ва гайра дода мешавад. Дар айни замон корбар метавонад корхои худашро дар мухити кории мавриди ниёзаш, ки дар системаи абрй насб шудааст, санчад. Барои санчиш лозим нест, ки мухити кории нав дар компютери кори насб шуда бошад. Чанд мисоли платформахоро хамчун хадамоти ширкатхои маъруф меорем:

• Google App Engine (барои таррохй и нармафзор ба забонхои Java, Python);Windows Azure (барои ASP.NET, PHP);Cloud Foundry (забонхои барномасозии Java, Ruby, Scala).

233

Page 227: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Гунах,ои хадамоти абри

Зерсохт хдмчун хадамот (IaaS) - амсилаест, ки дар он корбар мано- беи системаи абриро бо хости худаш пайкарабандй мекунад. Тамоми ма- нобеи нармафзорй ва сахтафзории системаи абрй ба корбар ичора дода мешавад ва истифодаи онх,о пурра дар ихтиёри корбар аст. Ин навъи ха­дамот бештар барои ширкатхр муфид аст. Вай метавонад барои истифода дар муассисаи омузишй чойгузини зерсохтори технологияи иттилоотй бо- шад. Масалан, Amazon Cloud Formation, Google Compute Engine, Windows Azure ва гайра мисолади истифодаи IaaS мебошанд.

Истифодаи технологиями абрй. Хдмчун мисоли истифодаи тех­нологиями абрй дар омузиш сохтани рузномахри электронй, журна- ли синфии электронй, *учрах,ои шахсй барои талабагон ва омузгорон, кабулгохд таъомулй ва коркой дигарро метавон ном бурд. Дар мавриди эчоди форуми мавзуй талабагон метавонанд ба якдигар табодули иттило- от дошта бошанд. Бо истифода аз хадамоти абрй ба таври мустакилона (бе иштироки муаллим ё тах,ти назорати он) иттилооти заруриро чустучу кунанд ва масълах,ои дарсиро якчоя хдл намоянд. Барои ин метавон аз маводу василах,ои зер истифода бурд:

❖ нармафзорх,ои компютерй;❖ китобхри электронй;❖ мураббиёни сунъй;♦♦♦ системах,ои ташхисй, озмунй ва омузишй;❖ нармафзорх,ои корбурдй ва абзорй;❖ имконоти озмойишгох,й;♦♦♦ системах,ои бар пояи технологиями чандрасонай бунёдшуда;❖ системами иртибот аз ро^и дур (масалан, почтаи электронй,

вебинар);❖ китобхонами электронй ва гайра.

234

Page 228: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:1. Мохияти хадамоти захирасозии абрии додахо дар чист?2. Бартарии захирасозии абрии додахоро шарх дода метавонед?3. Хадамоти нармафзории абрй гуфта, чиро мефахмед?4. Гунахои хадамоти системахои абрй кадоманд? Онхоро шарх дихед.5. Истифодаи технологияхои абрй дар омузиш чй бартарихо дорад? Мисолхо

биёред.

Супориш:1. Аз хадамоти Dropbox, Mega, Google Drive ё дастраскунандаи дигар исти-

фода карда, барои худатон фазой ройгони захирасозии додахо эчод кунед.2. Дар фазой эчодшудаи шахсиатон парвандахои матнй, тасвирй, савтй, видеой

ва хар навъи дигари парвандахоятонро захира кунед.3. Як ё ду парвандаро аз фазой абрй ба воситаи почтаи электронии шахсиа­

тон ба чое (нишонии электронии худатон ё шахси дигар) фиристед.4. Бо истифода аз хадамоти захирасозии абрй барои дустон ё хамсинфонатон

фазой муштарак эчод кунед.5. Барои дастрасй ба хама шариконатон рамзи убур (убурвожа) бобати дастёбй

ба фазой абрй эчод кунед.6. Мавзуи хамин даре ё дарси дилхохи дигар ва ё аз фанни дигарро дар фа­

зой эчодшуда мавриди мулохиза карор дихед.

2.3.3. ОМУЗИШИ о зо дДастовардх,ои пешрафтаи технологиях,ои

иттилоотии дах,солаи охири асри XX ва иб ги­дом асри XXI имкониятх,ои фаровон ва бенази- ре барои омузиш аз рох,и дур фарохдм сохтааст. Пояи ин дастовархоро шабакаи ча\онии Интер­нет ташкил медихдд. Суръати дастрасй ба Ин­тернет руз аз руз зиёд мешавад. Технологиях,ои чандрасонай такмил меёбанд ва айни замон талабот ба дониши нав дар назди башарият вазифавди масъулияшоки донишандузии боз х,ам чадидтарро мегузорад.

Ба мо имруз лозим аст, ки фишори укёнуси иттилоотро тааммул кунем. Вале аз тарафи дигар, олами инсонй бо суръ­ати бених^оят баланд тагйири хдлат мекунад. Аг ар х,амагй муддати чанд мох, аз ин тагйиротх,о бехабар монем, он го\ чуброни онх,о мушкилсоз мегарданд. Бинобар ин, агар хо\ем, ки \амкадами замон бошем ва аз хдёти имруза самаранок истифода бурда тавонем, бояд пайваста, мудом савияи дониши худро такмил дих,ем. Ба ибораи дигар, омузиш бояд дар тули тамоми умр ба рох, монда шавад.

Page 229: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Умуман, омузиш барои инсон хддафи асосй мебошад. Аз рузи тавал- луд мо бо ин х,исси хдётй доимо хох,они донистан ва тачриба андухтан хдстем, яъне инсон табиатан ба донишомузй ва рушду такомул ниёзманд аст. Аксари классикони оламшумули адабиёти форсу точик мох,ияти до- нишу хиради инсониро таъкиду таъриф кардаанд. Шиори «омузиш дар тули тамоми умр» андешаи нав нест. Ин андеша дар осори бузургони гузаштаи мо хдмчун хулосаи тафаккури инсонй ташвицу таргиб шуда- аст. Имруз бо дастовардми технологиями иттилоотй мувофици ин шиор рафтору зистан хеле осон гаштааст.

Дар ибтидои асри XXI равиши маъмулии донишандузй талаботи рузафзуни омузишро кдноатманд кунонида наметавонист. Бинобар ин, амсилаи нави омузиш, хдмчун фазой ягонаи умумичахрнй падид омад. Олимони нами ин падидаи омузишро омузиши озод ном гузоштаанд. Ин амсилаи омузиш аз шакли кушодагии олам, раванди ташаккулёбии та­факкури инсонй ва ^амчунин аз раванди омузиши худи инсон бармеояд.

Донишмандон ва мутахассисони олам захирах,ои иттилоотии чдхрниро эчод намудаанд ва онх,оро дар ихтиёри башарият вогузор кардаанд. Ак- нун хдр фард метавонад аз руйи майлу ниёзи худ масири омузишро инти-

хоб кунад ва дар хдр макони дунё, ки хдст, хдр замоне, ки мехохдд раванди омузиши худро бо хости худ амалй созад. Бо ибораи дигар, омузиш ко- милан озод аст. Вай ба махдудиятх,ои ин ё он донишгох, ё конунгузории ин ё он кишвар вобастагй надорад. Х,ама маводх,ои лозимии омузиш озод хдстанд ва дар ихтиёри фарди омузанда кдрор дода шудаанд.

Усулх;ои омузиши озод:• бе имтихрн дохил шудан ба донишгохдо;

худтасмимгирй дар хусуси тавонистан ё натавонистани фароги- рии дарсхри донишгох,й;

• барномарезии озоди омузиш дар муайян кардани барномах,ои омузиши фардй барои тамоми даврах,ои омузиш; озодй дар интихоби замон ва суръати ёдгирй аз лахзаи дохилшавй то мухдати муайяни омузиш;

• озодй дар интихоби макони омузиш. Хдр нуктаи курраи Замин, ки имкони дастрасй ба Интернет дошта бошад, метавонад ма^алли омузиш интихоб гардад. Зарурати ба синфхонаи донишгох^ раф- тан ва дар дарсх,о х,узур доштан аз байн меравад;

• гузариш аз усули «дониш барои тамоми умр» ба усули «омузиш дар тули тамоми умр». То кунун фах,миши «бо донишхри як му- ассисаи омузишй тамоми умр кору фаъолият кардан» руйи кор

Page 230: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

буд. Х,оло бошад, дониш омузй бояд дар тули тамоми умр iy рат бигирад;

• гузариш аз самти «донишчу ба суйи дониш» ба самти «дониш ба суйи донишчу». Дар гузашта ва кисман дар замоин м о h i m

донишчу барои омузиш бояд хдтман ба донишгох, равад, спОш ном кунад, маблаги омузишро пардохт намояд, дар даре\о иш тирок кунад, дар мухдати та- ъйиншуда саннишу имтих,он супорад ва коркой зиёди ди- гареро анчом дихдд. Х,оло бо­шад, дониш ба ихтиёри фар- ди омузанда вогузор карда шу- дааст. Донишомуз дар хдр ма- коне, ки хузур дошта бошад, мувофики фахдгашу салика ва марому максади худ метаво- над ба воситаи шабакаи Ин­тернет аз тамоми олам бех,тарин донишгох,, бехтарин ихтисос ва бехтарин омузгорро интихоб намояд;рушди фардии озод, хдмчун омили асосии омузиши озод. Бар- номарезии рушди фарди чудогона вобаста ба тобу тавон ва хислатми у ба рох, монда мешавад.

Х,амин тарик, донишомуз барномаи фардии омузиши (БФО) ху- дро месозад ва онро хдмчун супориши фардй дар муассисаи омузишй ичро мекунад, ки он аз доираи барномаи худи муассисаи омузиши бе рун буда метавонад. Он нафароне, ки дар тартиб додани БФО мушкилм мекашанд, аз шакли махсуси хизматрасонии педагога - тютор (омузгори фардй) истифода бурда метавонанд. Дар амсилаи омузиши классики меъёрх,ои тагйирнопазири ягона барои хдмаи донишомузон таъйин гар дида, хусусиятх^ои фардй ба инобат гирифта намешавад.

Вижагих^ои омузиши озод. Омузиши озод дорой вижагих,оест, ки онро аз омузиши классикй ба куллй фарк мекунонад:

истифодаи технологиями махсусгардонидашуда бо татбики компютерм, воситах,ои шабакавй, технологиями чандрасонай, нармафзорх,ои махсуси тах,иясози даврах,ои омузишй ва омузиши донишомузон;

• назорати доимии сифати дониш бо истифода аз системах,ои ге- стии компютерй;сарфачуйии иктисодй - бо таъодули бех,тари натичах,ои бадасто- мада, хдзинах,ои замони сарфшуда, пул ва манбаъх,ои дигари мае рафшуда дар мукоиса ба равиши маъмулии омузиш; инъитофпазирй - тавоноии ёдгирй дар замони муносиб, дар ми кони муносиб ва бо суръати муносиб;

Page 231: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

паймонай - тавоной дар тартиб додани барномами фардии омузишии аз даврами омузиш новобаста, ки ба ниёзми шахе нигаронида шудаанд;

• параллелй (мувозй) - имкони омузиш якчоя бо ичрои кори х,ирфай (касбй), яъне омузиши баъди кор;нохдмгомй - инрои раванди омузиш дар вакти муносиб барои хдр фарди омузанда;

• накши нави омузгор - ба омузгор вазифаи хдмохднеози раванди донишандузй, ёварй ва мушовирй дар тах,ияи барномаи омузиши фардй, бо ёрии технологиями компютерй ва шабакавй рох,барй кардан ба лоихдми омузишй ва гайра вогузор карда мешавад; накши нави донишомуз - болобарандаи талабот барои худсомонй (худсозй), ангеза, майорат, ичрои коркой мустакилона, сайъу кушиш ва масъулияти расидан ба натичаи зарурии омузиш; татбики технологиями иттилоотй - истифодаи фарогири техно­логиями хдмакори бар пояи дастгохдои компютерй, шабаками иттилоотй ва системами чандрасонай бунёдшуда;

• байналмилалй - тавонмандии содирот ва воридоти хадамоти омузишй. Донишмандон ва омузгорони тамоми дунё ба тав­ри ихтиёрй метавонанд маводу дарсм и омузишии худро дар василами шабакаи Интернет гузоранд ва хох,ишмандон аз та­моми гушаву канори олам барои омузиш аз он м бахра баранд.

Низоми (системаи) омузиши озод ба воситаи мудирияти раванди омузиш амалй гардонида мешавад, ки вазифаи он аз эчоди барномами дарей, барномарезй ва ташкили дарсм иборат аст.

Саволхо:1. Шумо чй гуна таъсири дастовардх,ои муосири т е х н о л о г и я м и иттилоо-

тиро барои пешрафти омузиш, хусусан омузиш аз рох,и дур, арзёбй кар­да метавонед?

2. Сахми шабакаи чахонии Интернет ва технологиями чандрасонай дар тав- лиди донишхои нав аз чй иборат аст?

3. Омузиши озод чист? Онро шарх дихед.4. «Омузиш дар тули тамоми умр» чй маъно дорад?5. Кадом усулхои омузиши озодро номбар карда метавонед?6. Озодии интихоби замон ва макони омузишро чй тавр мефахмед?7. Шумо мохияти гузариш аз самти «донишчу ба суйи дониш» ба самти «до-

ниш ба суйи донишчу»-ро чй тавр маънидод мекунед?8. Вижагихои омузиши озод гуфта чй дар назар дошта шудааст?9. Х,ангоми татбики равиши омузиши озод накши омузгор чй гуна тагйир ме-

ёбад? Накши донишомуз чй?238

Page 232: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

' Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Дар бораи шиори «Омузиш дар гули тамоми умр» аз осори бузургон ва

классикони адабиёти форсу тоник иншо нависед.3. Маънои омузиши озодро аз диди худ фа\монед.

2.3.4. МАНОБЕИ ОМ УЗИШ И (И О Д

Истилох,и «Манобеи омузиши озод, МОО» (Open Educational Resou­rces, OER) бори аввал мох,и июли соли 2002 дар форуми созмондодаи ЮНЕ­СКО дойр ба татбики системах,ои омузиши озод дар кишварх^ои ру ба тараккй истифода шудааст. Дар ин фо­рум чунин таърифи ин истилох, кабул гардидааст: «Манобеи омузиши озод- манбаъх,ои та^силотй ва илмие ме- бошанд, ки дастрасй ба онх,о озод буда, хдр нафар мстаионад он\оро ис­тифода барад ва такмил дихдд.»

Мох,и июни соли 2012 дар Париж ЮНЕСКО оид ба маиобеи омузиши озод конгресси умумичах,онй дойр намуд, ки дар ом комёби\ои бе\тарини дунё дар сохди сиёсат ва ибтикори эчоди МОО на тачрибаи коршиносо- ни МОО намойиш дода шуд. Дар ин конгресс дойр ба МОО «Эъломи- яи Париж» кабул гардид. Дар эъломия аз х,укумат\ои давлат\ои ча\он даъват ба амал оварда шудааст, ки он\о тавсеа на истифодаи МОО-ро тах,ти ^имояи худ гиранд.

Тайи дах, соли сипаригашта (аз соли 2002 то соли 2012) дахло хдзор мачмуахри манобеи омузишй бо дастрасии озод дар Интернет ной дода шуданд. Дар ин манобеи омузишй дарсхри назариянй (лексия\о), китоб\ои электронй, дастурх,ои таълимй ва дигар мавод\ое, ки барои дастёбй ба дониш истифода шуда метавонанд, чойгир шудаанд.

Сабаби аслй ва аввалаи рушду равнак додани МОО дар он буд, ки ба теъдоди хдрчи бештари одамон имкони дасрасй ба дониш фарохдм оварда шавад. Тибки ин гоя МОО метавонад аз як ё якчанд унсурх,ои зе- рин иборат бошад:

❖ омузиши коми л и электронй;❖ маводи омузишй;❖ паймонах,ои омузишй;❖ дастурх,ои омузишй, коргохдои омузи­

шй;

239

Page 233: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

❖ мавод^ои видеой (диданй) ва аудиой (савтй, шунидорй);♦> маводх,ои тестй, супоришх,ои санчишй;❖ нармафзорх^о;❖ васила ё технологиях,ое, ки барои дастрасй ба дониш кумак ме-

кунанд.Хдмин тарик;, манобеи омузиши озод мух^тавои ихтисоси омузиш

мебошад. Вай ба корбари Интернет имкон медихдц, ки у бо маводи омузишии устодон ва олимони донишгохдои маъруфу машхури чах,он ва унсур^ои чудогонаи давравди омузишй ошно шавад.

МОО танх.0 максади них,ой нест, балки он як василаест барои раси- дан ба хддафх^ои аеоеии корбарони Интернет, яъне гирифтани дониши босифат. Бартарии мухдми МОО дар он аст, ки тавоноии он ба тагйирот дар сиёсату амали омузиш асосан ба нафъи донишомузон, омузгорон ва мактаб равона гардидааст.

Мафхуми МОО бори нахуст соли 2001 (яъне, хднуз то форуми соли 2002-уми ЮНЕСКО) бо ибтикори Донишкадаи технологии Массачусети Иёлоти Муттахддаи Амрико (Massachusetts Institute of Technology, MIT) пайдо шудааст. Он замон MIT тасмим гирифта буд, ки маводх,ои даврахои омузиширо дар шабакаи Интернет ной медихдд ва корбарони он озодона метавонанд ин маводх,оро хдр навъе, ки хоста бошанд, истифода баранд. Соли 2002 MIT сервери MIT OCW-po рохдндозй кард ва бо ин икдоми худ пешсафи эчод ва пахши МОО дар чах,он гардид.

Чанд сол пас ин икдоми М1Т-ро донишгохдои бонуфузи дигари ИМА ва Аврупо дастгирй карданд. Бар пояи ивдоми MIT аввали соли 2012 дар ИМА пайи хдм чандин лоихд ба амалй сохтани даврадои ому^зиши бархати оммавй (massive open online course, MOOC) шуруъ кард. Ба ин лоихдх,о, масалан, Udacity, Coursera, МТх (edX), Canvas, UM's online high school, Udamy, Wedubox ва гайра дохил мешаванд.

Хдмаи лоихдх^и МООС дорой вижагихои зерин мебошанд:❖ чалби бех,тарин устодони донишгохдои Амрико;❖ мавчудияти график, чадвал ва мухдати них,ой;❖ мавчудияти каналх,ои сершумори иртиботи баргаштии ом>^занда-

омузгор, омузанда-омузанда;❖ ройгон (бепул) будан;❖ оммавй ва саросарй будан.Лоих<аи Coursera аз чониби кормандони донишгохи Стенфорд Даф­

на Коллер (Daphne Koller) ва Эндрю Нг (Andrew Ng) таъсис дода шуда­аст. Coursera - ширкати омузишии гайритичорй мебошад.Г — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — -----------------— — — — — — — — — — — — ^¡ Х,адафи C o u rs era - чалб ва ба тарзи ройгон пахн намудани ¡

бехтарин маводхои омузиш и и бехтарин омузгорони бехтарин ! донишгоххо дар саросарй олам мебошад.

240

Page 234: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Хушбахтона, админ тавр хдм шудааст. Х,оло Coursera бо бехдарин донишгохдои саросари дунё хдмкорй дорад. Торнамои он www.coursera, org мох,и феврали соли 2012 фаъол гардид ва дар аввали мо\и августи соли 2012 дар он аллакай як миллион омузанда аз 196 мамлакати дунё сабти ном кардаанд.

ф1

2

3456

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Торнамои ширкати омузишии гайритичории Coursera www a>ursci;i.org-po

кушоед ва бо фаъолияти ин ширкат ошной пайдо иамоед

Саволхо:Истилохи «Манобеи омузиши озод» кай ва дар кучо кабул шудааст? Он чй маъно дорад?Мафхуми манобеи омузиши озод бори нахуст бо ибтикори кадом муасси- саи таълимй руйи кор омадааст?Максади «Эъломияи Париж» аз чй иборат ас г?Кадом унсурхои манобеи омузиши озодро номбар карда метавонед? Лоихахои МООС дорой кадом вижагихоянд?Хддафи лоихаи Coursera аз чй иборат аст?

241

Page 235: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Б АХ Ш ИЗ АСОС^ОИ ИНФОРМА ТИКАИ

ИЦТИМОЙ

БОБИ1 ЧОМЕАИ ИТТИЛООТЙ

3.1.1. A3 ЧОМЕАИ САНОАТЙ БА ИТТИЛООТЙ

Омузиши мавзуи мазкур имконият медихдд бифахмем, ки чй гуна инкилобхои иттилоотй метавонанд ба пешрафти тамаддуни чах,онй таъ- сиргузор бошанд. Дар ин мавзуъ инчунин оид ба нишонахои хоси чомеаи саноатй, хусусиятхои чомеаи иттилоотй ва мохияти иттилоотонии чомеа маълумоти муфассал оварда шудааст.

Нацш ва ах^амияти инк,илобх;ои иттилоотй. X,aHÿ3 дар ибти- дои тамаддун низ инсон дорой як микдор донишхои одй, вале кифо- яи мух,ити атрофи худ ва малаках,ои аввалини идоракунии объектх,ои он будааст. Мувофицан ба сатхи рушди чомеа меъёри иштирок дар идораи равандх,ои иттилоотй муттасилан аз донишу малаках,ои фардй ба дони- шу танрибах,ои сарчамъй табдил ёфтааст. Тавассути ин гуна донишхо коркарди иттилоот ва кабули карорхои дахлдор бехтар ва сахехтар ба рох, монда мешуданд.

Дар хар давру замон одамон барои коркарди иттилоот аз усулу воситахои гуногун истифода бурдаанд. Он мархдлахое, ки восита ва усулх,ои коркарди иттилоотии онх,о сабабгори тагйироти катъй ва кул- лии чомеа гаштаанд, инк;илобх,ои иттилоотй номида мешаванд.

Инкилобхои иттилоотй чомеаро ба сат^и болотари инкишоф баро- варда, онро фарогири сифатх,ои нав мегардонанд. Инкилобда муайянга- ри давра^ои тахдвуллоти таърихи чахонй мебошанд. Пас аз инкилобхои иттилоотй мар*алах,ои нави рушди тамаддуни башар огоз меёбад. Технологиями нав руйи кор омада, бо суръати баланд тараккй меку- нанд ва мохияти хдёти чамъиятиро куллан тагйир медихднд.

Инкилоби якуми иттилоотй бо ихтирои хат сахт марбут аст. Хат - чахиши сифатан бузург дар инкишофи тамаддун будааст. Бо падойиши хат имконияти захирасозии дониш дар шакли хаттй ва расонидани он ба наслхои оянда мухдйё гаштааст. Аз диди илми информатика хатро, нисбат ба шакли шифох,й, восита ва усули сифатан нави гункунй ва за­хирасозии иттилоот арзёбй кардан мумкин аст.

Инкилоби дуюми иттилоотй (нимаи асри XVI) дар давраи тачаддуд (баркароршавй) cap задааст ва бо ихтирои китобчопкунй алокаманд мебо-242

Page 236: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

шад. Нашри китоб фархднг ва ташкили фаъолияти номсаи бамшрро ку.и лан тагйир додааст. Мах,з китобчопкуниро яке аз аввалим тсхноло! им\он иттилоотй мехлсобанд. Башарият дар ин давраи таърихй на тан\о сп\иОн воситах,ои нави захирасозй, мураттабкунй ва афзунгардонии адоди мши ри иттилоот гардидааст, балки пах,нкунии аз хдд зиёди мах,сулоти чонП ба оммавй гардидани дастрасй ба арзишх,ои фархднгй ва афзудани им ко нияти рушди мустакилонаю максадноки шахсият оварда расонидааст. А » нуктаи назари информатика ахдмияти ин инкилоб дар пайдойи1ММ тар ш нисбатан мукаммалтари нигавдории иттилоот мебошад.

Инкилоби сеюми иттилоотй (охири асри XIX) ба ихтирои оарк вобастагй дорад. Ихтирои барк; ба пайдойиши телеграф, телефон ва ра­дио оварда расонидааст, ки тавассути ин воситахо имконияти ба таври фаврй пахд кардани хдчми дилхохи иттилоот ва мубодилаи нисбатан самарабахши иттилооти байни одамон мухайё гардидааст. Ин мархала барои илми информатика хамчун давраи зухури воситахои иртиботи иттилоотй машхур гардидааст.

Инкилоби чоруми иттилоотй (солхои 70-уми асри XX) ба ихти­рои технологияи микропротсессорй ва дар заминаи он сохта шудани компютерхои фардй марбут аст. Ин инкилоб боиси гузариш аз воситахои механикй ва баркии табодули иттилоот ба воситахои электронй гарди­дааст. Воситахои электронй, дар навбати худ, боиси хурдшавии чузъу кисмхо, лавозимоту худкорхо ва пайдойиши тачхизоту равандхои та­вассути барномахои компютерй идорашаванда гардиданд. Бар поя и микропротсессорхо ва схемахои интегралй компютерхо, шабакахои компютерй ва системами иттилоотй-иртиботии интиколи додахо >чод шудаанд. Бо шарофати ин инкилоб инсоният дар тамоми таърихи им кишофи худ аввалин маротиба сохиби воситаи нерубахшандаи фаьоли яти фикрии худ гардидааст, ки хдпо он бо номи компкггср машхур nci

Такони инкилоби чоруми иттилоотй - кашфи мошинхои )jicki ромин хисоббарор (МЭХ,) ба хисоб меравад, ки он дар нимаи дуюми кончим 40-ми асри XX ба вукуъ пайвастааст. Такмили минбаьдни нринспнхои кор ва чузъх,ои пойгохии МЭХ, аввал ба пайдойиши тсхнонш мим ммкро гтротсессорй ва баъд ба компютерхои фардй оварда рпеонидат i Ьпрои аёнияти пурраи тасвири алокамандии ин равандхо, дистипрдкои сохии техникаи компютериро, ки дар натичаи о н \о наслхом компютерхо ни t иваз шудаанд, дар намуди чадвали зерин пешкаш мскуисм

Тавре аз чадвал дида мешавад, зухури компютерй маньи май асосам ба ихтирои чузъи пойгохии нав вобаста будааст. А » маиксм илми инфор матика инкилоби чоруми иттилоотиро бо зухури комшшсрхои наели чо рум - компютерхои фардй вобаста кардам мумкмн а с i 1»о найдойимш мм навъи компютерхо масъалаи нигахдорй иа интнколи иттилоот ба c a i \ M

сифатан нав бардошта шудааст.24J

Page 237: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

НАСЛХ.ОИ КОМПЮТЕР^О

Н аел Ч узъ и ПОЙГОХ.Й Тав си ф

Наели якум (м обайни солкой 40-ум то охири солкой 50-ум и асри XX)

Л ам падой электронйА ндозаи б ени^оятбузурги М ЭХ, истеъмоли зиёди н,увваи бар^, зудам алии паст, эътим однокии ночиз, б арном асо зии рамзй

Наели дую м (охири солкой 50-ум то м обай ни солкой 60-ум и асри XX)

Нузъх,ои ним ноцилй Бех,тар гардидани там ом и тавсифхои техникй, ам алиш авии барном арезй дар забонх,ои алгоритмй

Наели сею м (м обайни солкой 60-ум то охири солкой 70-ум и асри XX)

Схемах!ОИ интегралй, васли чопии бисёрк,абата

Якбора кам ш удани андозах,ои МЭ>С боло рафтани зътим од ва ма^сулнокй, дастрасй ба терм инал^ои дар масофа^ои дур нойгирбуда

Наели чорум (охири солкой 70-ум то зам они муосир)

Микропротсессорх;о, схемах,ои интегралии бех;ад калон

Боз ^ам бех,тар гардидани тавсифхои техникй, б ар о р и ш и о м м ав и и компютерх,ои фардй

П еш диди руш д

С ис те м а м и ^исоббарори пури^тидори бисёрпротсессора, сохтани м икроком пю тер^ои арзон, э^оди ком пю тер^ои зех,нй, татбици шабаках;ои ком пю терй д ар там ом и с о *а *о ва муттах,идгардонии о н *о , коркар ди дода^ои тацсимш уда, истифодаи ом м авии те хно л о гия м и иттилоотии ком пю терй

Инкилоби иттилоотии солхои 70-уми асри XX баамаломада тамад- дуни башариро дар ибтидои асри XXI ба хдпати гузариш аз давраи са- ноатии рушди он ба давраи иттилоотй овардааст.

Саволхо:Чй гуна инкилобхои иттилоотй метавонанд ба пешрафти тамаддуни чахонй таъсиргузор бошанд?Накши инкилобхои иттилоотй дар муайянкунии тамаддуни инсоният аз чй иборат аст?Инкилоби иттилоотй чист? Шумо онро чй тавр мефахмед? Магар чунин инкилобхо ногузиранд?Барой чй инкилобхои иттилоотй cap заданд? Дар бораи хдр кадоми онхо каме накл кунед.Инкилоби дуюми иттилоотй кай ба вукуъ пайвастааст? Барой чй онро бо ихтирои китобчопкунй алокаманд медонанд?Инкилоби сеюми иттилоотй ба ихтирои кадом восита вобастагй дорад? Барой чй?Хусусияти инкилоби чоруми иттилоотй аз чй иборат аст?Чанд наели компютерхоро медонед? Оё онхо бо инкилобхои иттилоотй ягон иртиботе доранд? Агар ха, пас чй гуна?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Тавсифхои асосии хар як инкилоби иттилоотиро чудо кунед ва онхоро ба якдигар шарх дихед.Дар бораи инкилоби чоруми иттилоотй накли хаттй нависед.Тавсифи мухтасари наслхои компютерхоро биёред ва онхоро бо инкилобхои иттилоотй вобаста кунед.

Page 238: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3.1.2. ТАВСИФИ ЧОМЕАИ САНОАТЙ

Акнун нишонахри даврах,ои саноативу иттилоотиро дида мебаро- ем ва тарзи гузариши як хрлатро ба х,олати дигар меомузем. Бояд кайд кард, ки чомеаи саноатй пеш аз хдма ба рушди саноат, такмили восита\ои истех^солот, таквияти системам захирасозй ва назорати сармоя равона гар- дидааст. Чрмеаи саноатй бар ивази чомеаи кишоварзй омадааст, ки дар он омили хдлкунанда - муносибат ба хочагии дехрт, яъне системаи ис- тифодаи замин ва заминдорй ба х,исоб меравад.

Гузариш аз чомеаи кишоварзй ба чомеаи саноатй хеле бошиддат, амалан якбора дар бисёр мамлакатх,ои чахрн ба вукуъ пайвастааст ва бо инкилоби дуюми саноатй, ки натичахри он махсусан дар мобайни асри XX возеху равшан ба назар мерасид, вобастагй дорад. Накши адлкунандаро дар омодасозии ин инкилоб дастовардх,ои илмх,ои дацики охири асри XIX ва ибтидои асри XX бозидаанд. Чун коида, ибтидои онро бо ихтирои электрон, радий, табдилдих^ии чузъхри химиявй, кашфи назарияи нисбй ва механикаи квантй мансуб медонанд. Ихтирои барк ва радио ба руш­ди саноат таъсири беандоза бузурги амалй гузоштаанд. Инкилоби ду­юми саноатй, ки бо номи инкилоби илмй-техникй муаррифй мешавад, шахддат аз бозсозии пурраи пойгох,и техникй ва технологияи истех,солй будааст. Ин раванд ба зудй ба дигар соад^о - хочагии кишлок;, навдиёт, алока, тиб, маориф, сохди маишй ва гайра пах,н гардидааст.

Барой х,осил намудани тасаввуроти комилан пурра оид ба чомеаи саноатй зарур аст, ки ба саволхри саноат чист, вай ба одамон чй дода метавонад, чиро истифода мебарад ва гайра чавоб дода тавонем.

Чун коида, саноатро ба ду сохд таксим мекунанд - саноатй истихроч ва саноатй маснуотбарор. Ба вазифахри ин сохдх,о - таъмин намудани ин- соният бо ашёи хоми зарурй, воситахри истех^солот ва молх,ои истеъмолй дохил мешаванд. Дар чомеаи саноатй накши калонро раванди навеозии истех,солот, яъне дар истех^солот татбик намудани дастовард\ои охири ни илмй-техникй - ихтироот, гояву акидах,ои пешкадам, пешнихдц на гайра мебозад. Ин равандро, раванди инноватсионй меномапд.

Ч,омеаи саноатй - чомеаест, ки аз руйи саг\и шрнккиёш саноат ва пойгохи техникии он муай»ш кард» мсшанад.

■.-------------------------------------------------------------------------------------------------- ---

Меъёри бахддих,й ба сатх,и инкишофи чомеаи саноатй тан\о сат\и таравдиёти истех,солоти саноатй буда намсганонпд. Дар ин маирид бояд хдмчунин хдчми молх,ои сермасри(|) на истсьмолмм дуру дароч худгард\о, яхдонх.0, телевизорх.0, мошин\ои чомашуи ни гайра ба \и еоб шрифта шаванд.

245

Page 239: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Саволхо:1. Чомеаи саноатй чй гуна чомеа аст?2. Кадом нишонахои давраи саноатиро номбар карда метавонед?3. Кадом омилхо, омилхои муайянкунандаи чомеаи саноатй мебошанд?4. Чомеаи саноатй бар ивази кадом чомеа руйи кор омадааст?5. Ч,омеаи саноатй ба рушди кадом самтхо равона гардидааст?6. Дар саромади инкилобхои саноатй накши кадом илмхо чашмрас аст?7. Раванди инноватсионй чист? Ин раванд дар чомеаи саноатй чй накш дорад?8. Меъёри баходихй ба сатхи инкишофи чомеаи саноатй кадом аст?9. Магар байни инкилобхои саноатй ва иттилоотй ягон алокамандие вучуд

дорад?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Тавассути Интернет ё маълумотномахо иттилоот чамъ карда, якчанд

нишондихандахоеро чудо кунед, ки онхо ба таври мукаммал сатхи инки­шофи чомеаи саноатиро тасвир карда тавонанд.

3. Дар бораи давраи саноатии Точикистон маълумот чамъ кунед ва дар зами- наи он накли хаттй нависед.

3.1.3. ТАВСИФИ ЧОМ ЕАИ ИТТИЛООТЙ

Хдмагй якчанд сол мукаддам касе тасаввур карда наметавонист, ки ба наздикй башарият дар остонаи давраи нави инкишофи тамаддун - дав­раи иттилоотй карор мегирад.

Дар чомеаи иттилоотй фаъолияти чй шахсони алохида ва чй гурух,и одамон хдрчй бештар аз иттилоотонии онх,о ва кобилияти самаранок истифода бурда тавонистани иттилооти мавчуда вобаста мегардад. Маълум аст, ки пеш аз ивдоми ягон амал бояд корх,ои зиёдеро дойр ба чамъоварй ва коркарди иттилоот анчом дод, онро дарк ва тахлил кард ва билохир хдлли нисбатан окилонаи онро дарёфт. Барой ичрои ин максад хачми калони иттилоотро кор карда баромадан лозим аст, ки онро бе чалби воситах,ои махсуси техникй ба сомон расонидан амри мах,ол мебошад.

Истифодаи компютерх,о дар тамоми сохдхои фаъолияти инсон дастрасй ба манбаъ^ои боэътимоди иттилоотро таъмин менамояд, ода- монро аз ичрои корх,ои якранг ва дилгиркунанда озод мекунад, кор­карди иттилоотро дар сохдхои истех,солй ва ичтимой худкор мегардо- над. Дар натича, кувваи пешбарандаи инкишофи чомеа на истех,соли махсулоти моддй, балки мах,сулоти иттилоотй бояд гардад. Махсулоти моддй бошад, аз нуктаи назари гунчонидани иттилоот «васеъ» мегар­дад. Арзиши махсулоти моддй вобаста ба он муайян карда мешавад, ки дар сохтори он чй кадар инноватсия чой дода шудааст, масъалаи 246

Page 240: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

дизайнерй дар он чй тавр хдлли худро ёфтааст, сифати марке!mil дир кадом сат^ аст.

Дар чомеаи иттилоотй на танхр истех,солот тагйир меёбад, балки ш моми тарзи зиндагонй, системам арзишх.0 дигаргун мешаванд. А\амим т фарогати фархднгй нисбат ба арзишх,ои моддй боло меравад. Дар кисЧ бо чомеаи саноатй, ки дар он тамоми чиз ба истех,сол ва истеъмоли unit1 равона гардидааст, дар чомеаи иттилоотй восита ва махсули исте\соли тафаккур ва дониш ба хдсоб мераванд. Тафаккур ва дониш дар навба ти худ, дар парной фаъолияти инсон ба вусъат додани ^иссаи мехдати фикрй мусоидат менамоянд. Аз одамон кобилияти эчодй доштан талаб карда мешавад. Талабот ба дониш зиёд мегардад.

Асоси моддй-техникии чомеаи иттилоотиро хар гуна системами бар пояи техникаи компютерй ва шабаках.ои компютерй сохташуда, технологиях,ои иттилоотй ва система\ои алокавии телекоммуникатсионй ташкил медихднд.г — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — 1

¡ Номеаи иттилоотй - чомеаест, ки дар он аксари кормандон ¡! ба истехсол, ннгахдорй, коркард, фуруш ва табодули ¡

иттилоот машгуланд.

Дар ибтидои асри XXI тасвири он чомеаи иттилоотиро, ки наза- риётчиён якчанд сол мукаддам онро пешнихдд карда буданд, ба тав­ри муттасил нишонахри баръалои худро пайдо карда истодааст. Тибки ин тасвир ва пешдиди олимон тамоми фазой чах,онй ба як чомеаи яго- наи компютерй ва иттилоотигаштаи одамон табдил меёбад. Мардуми ин чомеа дар манзилх,ое умр ба cap мебаранд, ки онх,о бо хдр гуна асбобх,ои электронй ва тачхдооти «зехнй» мучахдаз гардонида шудаанд. Фаъоли­яти ин мардум асосан ба коркарди иттилоот равона гардида, исте^соли энергия ва махсулоти моддй ба мошинхо вогузор карда шудааст.

Саволхо:Чрмеаи иттилоотй чй гуна чомеа аст? Онро шумо чй гуна тасаввур мекунед? Истифодаи компютер дар сохахои гуногуни фаъолияти инсон чй ахамият дорад?Дар даврони мо арзиши махсулоти моддиро вобаста ба кадом хосиятхояш муайян мекунанд?Фарки чомеаи иттилоотй аз чомеаи саноатй дар чист?Дар чомеаи иттилоотй ба одамон кадом талабот пеш меояд? Дар ин чомеа фаъолияти одамон асосан барои ичрои кадом корхо равона мегардад? Асоси моддй-техникии чомеаи иттилоотиро чихо ташкил медиханд?Оё чомеаи кишвари моро чомеаи иттилоотй номидан мумкин аст? Агар ха, пас асоснок кунед.

Ф1.2.

3.

4.5.

6 . 7.

247

Page 241: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

| |||У>Ф

;;а

1>Н||

И 'ВМгП'%2 1

%

¡*ИиЬI«.Р *Г

1,1I*.

№...

Г

Супориш:1. Мавзуъро бодицкат хонед ва онро накл кунед.2. Тавассути Интернет ё маълумотномахо иттилоот чамъ карда, якчанд

нишондихандахоеро чудо кунед, ки онхо ба таври мукаммал еатхи инки- шофи чомеаи иттилоотиро таевир карда тавонанд.

3. Дар бораи чомеаи иттилоотй накли хаттй навиеед.

3.1.4. ИТТИЛООТОНЙ - РАВАНДИ ТАБДИЛДИ^ИИ ЧОМ ЕАИ САНОАТЙ БА ИТТИЛООТЙ

Имруз дар чах̂ он иктидорх,ои беандоза бузурги иттилоотй чамъ овар- да шудааст. Вале одамон бо сабаби имкониятх^ои махдуди худ аз ин и^тидорх,о ба таври пурра истифода бурда наметавонанд. Ин вазъият, ки ба худ номи бухрони иттилоотиро гирифтааст, дар назди чомеа зарурия- ти ёфтани рохдои баромад аз вазъи баамаломадаро гузоштааст.

Татбики воситах,ои муосири коркард ва интицоли иттилоот дар сохдх,ои гуногуни фаъолият огози раванди тахдввулоти гузариш аз чомеаи саноатй ба иттилоотй мебошад. Ин раванд ба худ номи раванди иттилоо- тониро гирифтааст. Барой наьцпи таърихии ин равандро дуруст дарк наму- дан ва ба он бавди хдцик;й додан, бояд онро бо раванди «индустрикунонй» мукоиса намуд. Раванди индустрикунонй - гузариш аз чомеаи кишоварзй ба чомеаи саноатй мебошад.

! Иттилоотонй - равандест, ки дар он талаботи шахси дилхох, \ барои дарёфти иттилооти зарурй к;онеъ гардонида мешавад.

Х,оло дар мамлакати дилхох, дар ин ё он сатх раванди иттилоотонй амалй шуда истодааст. Агар баъзе мамлакащо аллакай дар остонаи чомеаи иттилоотй карор гирифта бошанд, к;исми дигари онх^оро х,оло рох,и дуру дароз дар пеш аст. Ин вазъ аз омилх,ои зиёди объективй вобастагй до- рад. Ба ин омилх,о дарачаи устуворияти и^тисодй ва сиёсии мамлакат, сащи тараккиёти саноатй он ва мавчудияти барномаи давлатии гузариш- ро дохил кардан мумкин аст.

Иттилоотонии чомеа яке аз цонуниятх,ои муосири инкишофи ичтимой ба х,исоб меравад. Х,оло мафхуми «иттилоотонй» ба таври катъй чойи мафхуми машхуру васеъ истифодашавандаи «компютеркунонй»-ро ги­рифтааст. Агар ин мафх,умх,о зохдран ба хдмдигар монанд бошанд хдм, вале мазмунан тамоман чизи дигаранд.

Х,ангоми компютеркунонии чомеа дивдати асосй ба рушд ва татбики пойгох,и техникй - компютерх,о равона карда мешавад, ки ба ухдаи онх,о захирасозии иттилоот ва дарёфти фаврии натичахои коркарди он вогу- зор гардидааст.

248

Page 242: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Хднгоми иттилоотонии чомеа бошад, дивдати асосй ба мачмуи чорабиних,ое чалб карда мешавад, ки онх,о барои таъмин намудани ис- тифодаи дониши пурраву сах̂ ех, ва мукаммалу фаврии тамоми фаъолия- ти инсонро фарогиранда равона гардидаанд.

Хдмин тарик, мафхуми иттилоотонии чомеа нисбат ба мафхуми ком- пютеркунонии чомеа мафхуми васеътар мебошад. Дар мафхуми иттило­отонии чомеа вазни асосй на ба воситахри техникй, балки ба мох,ият ва максадх,ои пешрафти ичтимой-техникй гузошта шудааст. Компютерхр- танх,о к;исми таркибии пойгохд техникии чомеаи иттилоотиро таш- кил медихднд.

Иттилоотонй - раванди конунии инкишофи чомеа дар мархдлаи муосир буда, танх,о ба иттилоот ва дониш асос ёфтааст. Иттилоотонии чомеа ба хдмаи сохдх,ои чамъиятй таъсири инцилобй расонида, шарои- ти зиндагй ва фархднги аъзоёни онро тагйир медихдд. Пешравии хдр як мамлакат аз мархдлаи саноатй ба иттилоотй аз руии сатх,и иттилоото­нии чомеаи он муайян карда мешавад.

Раванди иттилоотонии чомеа к;исми таркибию пойгохди инкилоби панчуми иттилоотиро ташкил медихдд. Натичаи ниадии раванди итти­лоотонй - бунёди чомеаи иттилоотй мебошад, ки дар он нак;ши асоси- ро тафаккур ва дониш мебозад.

Саволхо:Бухрони иттилоотй чист? Кадом рохдои аз ин бухрон баромаданро медонед? Раванди иттилоотонй чист? Мохияти ин раванд аз чй иборат аст?Вазъи чомеаи иттилоотй аз кадом омилхо вобаста мебошад? Компютеркунонии чомеа чй гуна раванд аст? Иттилоотонии чомеа чй? Шумо фарки равандхои компютеркунонй ва иттилоотониро дар чй мебинед? Асосй иттилоотонии чомеа аз чй иборат аст?Инкилоби панчуми иттилоотй аз дигар инкилобхои иттилоотй бо чй фарк мекунад?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Сатхи тараккиёти якчанд мамлакатро мукоиса намуда, натичагирй намо- ед, ки онхо ба кадом давраи инкишофи чомеаи инсонй тааллук доранд. Якчанд мисолхое биёред, ки онхо инъикосгари раванди иттилоотонй бошанд. Тавассути Интернет ва дигар сарчашмахо муайян кунед, ки раванди иттилоотонй дар кадом давлатхои Осиёи марказй бехтар ба рох монда шудааст. Махсусан вазъи ин равандро дар Точикистон мавриди омузиш карор дихед.

ф1.2.3.4.5.6 .

7.

1.2.

3.4.

249

Page 243: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3.1.5. ФАРХДНГИ и т ти л оот и и и н со н иМ УОСИР

Максади мавзуи мазкур аз кушодани маънои мафхуми «фарханги иттилоотй» иборат аст. Хднгоми омузиш шумо дар бораи чй будани фархднги иттилоотии инсон ва омилхои асосии ба инкишофи ин фарханг мусоидаткунанда маълумот хохед гирифт.

Дар давраи гузариш ба чомеаи иттилоотй одамонро зарур аст, ки ба дарки фаврй ва коркарди хдчми кал они иттилоот омода гашта, аз исти- фодаи воситахои муосир, усулхо ва технологияхои корбарй бо иттило­от бохабар бошанд.

Чрмеаи иттилоотй дар бунёди худ ба тафаккур - хдмчун ба афзо- ри идрок, ба иттилоот - хдмчун ба натичаи идрок, ба хддафу фаъоли- ят - хамчун ба дарки иттилоот, ба майлу хохиш - хамчун ба татбики до- нишу иттилоот барои максадхои муайян такя мекунад.

Шароити нави корй вобастагии иттилоотии як нафарро аз иттило- оти бадастовардаи нафарони дигар ба вучуд меорад. Бинобар он, имруз танхо мустакилона аз худ карда тавонистан ва захира сохтани иттилоот кифоя нест. Бояд он гуна технологияи корбарй бо иттилоотро омухт, ки карорхои дахлдор дар асоси дониши дастачамъй омода ва кабул карда шаванд. Ин аз он далолат медихад, ки инсон бояд дорой сатхи муайяни фархднги корбарй бо иттилоот бошад. Барои инъикоси ана хдмин далел мафхуми «фархднги иттилоотй» ворид карда шудааст.

Мафхуми фархднги иттилоотй бо ду мафхуми бунёдй - иттилоот ва фархднг алокаманд аст. Бинобар он, хднгоми муайянкунии мафхуми «фархднги иттилоотй» ба ду чанба -информологй ва културологй ахдмият додан зарур аст.

Аз нуктаи назари чахорчубаи информологй зери мафхуми фархднги иттилоотй мачмуи донишхо, махоратхо ва малакахои чустучу, интихоб, нигахдорй ва тахлили иттилоот фахмида мешавад, яъне хама он чизе, ки ба фаъолияти иттилоотй дахл дошта, барои конеъ гардонидани эхтиёчоти иттилоотй равона гардидааст.

| Фарханги иттилоотй - ин махорати мувофики максад истифода | бурда тавонистани иттилоот ва барои дарёфт, коркард ва интиколи \\ он татбик карда тавонистани технологиями комнютерии иттилоотй, |1 воситахои техникй ва усулхои муоеири корбарй бо иттилоот мебошад. 1

Аз нуктаи назари чахорчубаи културологй бошад, ба мазмуни маф­хуми фарханги иттилоотй васеътар нигох карда мешавад, зеро тамоми ит- тилооти то кунун андухтаи инсоният сарвати фарханги чахонй ба хисоб меравад. Дар ин маврид ба фарханги иттилоотй хамчун ба тарзи фаъо- 250

Page 244: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

лияти хдёти инсон дар чомеаи иттилоотй, хдмчун ба кисми таркибии ра- ванди ташаккулёбии фархднги башарй бах,о дода мешавад.

Барой дар сели иттилоотй озодона муайян карда тавонистани мавкеи худ, одам бояд молики фархднги иттилоотй бошад. Фархднги иттилоотй бо табиати ичтимоии инсон алокаманд аст. Вай мах,сули эчодии истеъдодх,ои гуногуни инсон буда, дар чанбах,ои зерин зох,ир мегардад:

❖ малаках,ои мушаххаси истифодабарии тачхдооти техникй, аз те­лефон то компютери фардй ва шабаках,ои компютерй;

❖ кобилияти дар фаъолияти касбии худ истифода бурда тавони­стани технологияи иттилоотии компютерй, ки кисми таркибии пойго^и онро мах,сулоти барномавии мухталиф ташкил медихднд;

❖ майората чудо карда тавонистани иттилоот аз хдр гуна сарчаш- мах,о, чй аз матбуоти даврй ва чй аз системами коммуникатси- онии электронй;

❖ пешнихдц карда тавонистани иттилоот дар шакли фах,мо ва са- маранок истифода бурда тавонистани он;

❖ донистани асосх,ои тахлилии коркарди иттилоот;❖ ма^орати корбарй бо иттилооти табиати гуногундошта;❖ донистани хусусиятх,ои селх^ои иттилоотй дар сохди фаъолия­

ти худ.К^исми чудонашавандаи фархднги иттилоотиро донистани техно-

логиях,ои иттилоотй ва мах^орати татбик карда тавонистани он\о таш­кил медихдд. Ин гуна донишу мах,оратх,о чй барои худкорсозии амалх,ои якрангу дилгиркунанда ва чй барои х,олатх,ои гайримукаррарй, ки му- носибати эчодии гайрианъанавиро талаб менамоянд, лозим мебошанд. Омилх,ои асосии инкишофи фархднги иттилоотй инх,о мебошанд:

❖ системаи маориф, ки сатх,и умумии рушди зех,нии одамонро му­айян месозад;

❖ зерсохтори иттилоотй, ки имконияти одамонро дар дарёфт, интикол, нигахдорй ва истифодабарии иттилоот муайян месозад;

❖ сатх,и тараккиёти иктисодиёти мамлакат, ки имкониятх,ои мод- дии одамонро дар истифодабарии воситах,ои иттилоотии муоси- ри техникй муайян месозад: компютерхо, телевизорх,о, воситах,ои иртиботии электронй ва гайра.

Яке аз нишонди*андах,ои мух,ими фарвднги иттилоотии кишвари мо - Точикистон, донистани забонх,ои англисй, русй ва чиннй мебошад. Вазъи мавчудаи саноати компютерй ончунон аст, ки амалан кисми зиёди вариантх.ои нармафзори муосири муаррифгари технологиях,ои иттилоотй бо забони англисй пешнихдд карда мешаванд. Як кисми дигари онх,о бо забонх,ои чиннй ва русй дастрас мегарданд. Бо ин забонх^о интерфей- си истифодабарандагон барои намудх^ои асосии захирах^ои саросарии иттилоотй ва робитаи касбй бо системах,ои амалиётии компютерхх> амалй

251

Page 245: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

гардонида мешаванд. Хдмчунин дар к;исми зиёди сохд^ои илм, тичорат ва технология мах,з бартарии хдмин забонх,о бештар ба чашм мерасад.

Барой дар чомеаи иттилоотй фаъолона ва пурсамар зиндагй карда тавонистан, бо фархднги иттилоотй аз хурдсолй шиносой пайдо наму- дан зарур аст: аввал бо ёрии бозичахри электронй, баъд планшет, ком- пютери фардй ва технологияхри иттилоотии муосир.

Саволхо:1. Шумо фарханги иттилоотиро чй тавр тасаввур мекунед?2. Фархднги иттилоотй хоси шахе аст ё чомеа?3. Фарханги иттилоотй чй гуна зохир мегардад?4. Тарзи информологии муайянкунии фарханги иттилоотй дар чй ифода ме-

ёбад? Тарзи културологй чй?5. Кадом омилхо метавонанд ба рушди фарханги иттилоотй таъсиргузор бо-

шанд?6. Барой чй дар ташаккулёбии сатхи зарурии фарханги иттилоотй забонхои

англией, чиннй ва руей ахамияти хоса доранд?

1 Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Бо истифода аз манбаъхои гуногуни иттилоот (Интернет, маълумотномахо,

комусномахо, китобхои дарей, матбуоти даврй ва гайра) тамоми коидахо ва таъбиру тафсирхои мафхуми фарханги иттилоотиро навишта гиред ва онхоро тахлил карда, шарх дихед, ки кадоме аз онхоро дар фаъолияти хамарузаи шумо бештар истифода бурдан мумкин аст.

3. Банди дуюми супоришро барои дарёфти маънохои мафхуми «фарханг» та- крор кунед ва онро бо мафхуми «фарханги иттилоотй» мукоиса намоед.

4. Мисолхое биёред, ки дар онхо инсон вобаста ба вазъи мавчуда ин ё он сатхи фарханги иттилоотиро бояд нишон дихад.

252

Page 246: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БАХШИЗ АСОС^ОИ ИНФОРМАТИКАИ

МЕТИМОЙ

БОБИ2 ЗАХИРА^ОИ ИТТИЛООТЙ

3.2.1. ТАСАВВУРОТ ОИД БА ЗАХИРА^ОИ ИТТИЛООТЙ

Дар ин мавзуъ шумо бо як катор маф*умх,ои нав, аз кабили захирах,ои иттилоотй, мах,сулоти иттилоотй, хадамоти иттилоотй ва намудх,ои асо- сии хизматрасонихри иттилоотй шинос хохдц шуд.

Умуман, дар чомеаи иттилоотй доштани тасаввурот оид ба захирахри иттилоотии имконпазир масъалаи бисер мух,им ба х,исоб меравад. Дар баъзе лугату комусномах,о «захира» - хдмчун пасандози э^тиётй, боигарй, манбаъ ё сарчашмаи ягон чиз маънидод шудааст.

Дар чомеаи саноатй, ки дар он кувваи асосй ба истех,солоти моддй равона гардидааст, аз якчанд намуди захирах,ои асосй бахрабардорй ме- намоянд. Ин захирахр аллакай ба категориями классикии иктисодй му- баддал гаштаанд:

НАМ УДХ,О И ЗАХИРАХ.0

^ захирах,ои моддй - мач,муи ашёи мех,нат, ки барои истифодабарй дар раванди исте^соли мах,сулоти намъиятй пешбинй шудааст: ашёи хом, маводи сузишворй, энергия, масоле\и мимтайёр, чузъ ва гайра;

^ захирах,ои табий - объектно, раванд\о, шароити табий, ки чомеа онхоро барои конеъгардонии талаботи моддй ва маънавии ода- мон истифода мебарад;

^ захирах,ои мех,натй - гурух,и одамоне, ки дорой донишх,ои умумитах^силотй ва касбии корбарй дар чомеа мебошанд;

^ захирахри молиявй восига\ои мулие, ки дар ихтиёри сохторх,ои давлатй ё тичоратй мебошанд;

^ захирах,ои энергетикй барандагони асосии энергия: ангишт, нафт, мах,сулоти нафтй, чуб, масоле^и чубй, газ, энергияи об, энергияи барк, энергияи бод ва гайра.

253

Page 247: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Мафхуми «захиравди иттилоотй» бошад, дар раванди иттилоотонии чомеа ба яке аз мафхумхои калидй табдил ёфтааст. Дар баъзе ^уччатхои давлатй ба ин мафхум чунин таъриф дода шудааст:

Захирахои иттилоотй - санадхо ё мачмуи санадхое мебошанд,¡ ки дар шакли алохида вучуд доранд ё дар таркиби системахои ¡! иттилоотй (китобхонахо, бойгонихо, бунёдхо, иойгохи додахо) ¡! чойгир карда шудаанд. ¡L тш mm шт mm mm ш. — — — — — — — — — — — — — шшшшЛ

Бояд кайд кард, ки худ ба худ вучуд доштани санадх,о ва мачмуи санадхое, ки дар таъриф оварда шудаанд, барои хеч кас он кадар мух,им нестанд, балки он донишаде, ки дар онх,о дар ин ё он шакл махфузанд, эътиборнок мебошанд. Х,амин тарик, захирахои иттилоотй пеш аз хама мачмуи донишх,ое мебошанд, ки онх,о аз тарафи як гурух^и одамон омо- да гардида, ба воситаи я гон барандаи моддй ба кайд гирифта шудаанд ва барои истифодабарии ичтимой дар чомеа пешбинй шудаанд.

Агар ба захирах,ои иттилоотии чомеа хамчун ба дониш нигох кунем, он гох, ба зудй дарк менамоем, ки онх,о аз созандагон, чамъовардагон, чамъбастчиён ва тахдалгарони худ «бегона» (чудо) гардонида шудаанд. Ин дониш^о дар намуди санадхо, пойго^и додах,о, пойгох^и донишхо, алгоритмх,о, барномах,ои компютерй ва инчунин асархои еанъат, адаби- ёт ва илм тачассум ёфтаанд.

Х,оло нисбат ба тарзи амалигардонии пешдиди талаботи чомеа ба захирах,ои иттилоотй ягон тавсияи аник вучуд надорад. Ин вазъият сама- раи истифодаи захирахои иттилоотиро кам карда, ба зиёдшавии мухдати давраи гузариш аз чомеаи саноатй ба иттилоотй оварда мерасонад. Но- вобаста ба ин захирахои иттилоотй барои мамлакати дилхох яке аз намудхои мухимтарини захирахо дониста мешавад. Барои мамлакатхои тараккикардаи чахон бошад, захирахои иттилоотй объекти ахамияти мах- сусдошта ба хисоб мераванд.

Масалан, дар ИМА барномаи махсуси «Зерсохтори иттилоотии миллй» амал мекунад. Мувофики ин барнома бояд истехсолкунандагони захирахои иттилоотй ба дастгирии давлатй таъмин карда шаванд ва исти- фодабарандаи дилхох, ба ин захирахо дастрасй дошта бошад. Бартарихои асосии ин барнома инхоянд:

• захирахои иттилоотии давлатй, ки дар заминаи иттилооти х,у- куматй сохта шудаанд; захирахои иттилоотии китобхонавй; захирахои иттилоотии сохахои маориф, тиб ва экология.

Ба мисли барномаи «Зерсохтори иттилоотии миллй»-и ИМА Иттихдди Аврупо низ барномаи «Сохтори иттилоотии аврупой»-ро кабул кардааст.

254

Page 248: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Захирахои иттилоотии мамлакат, минтака ё ташкилот аз руйи ахд- мияти худ ба мисли захирахри моддй - ашёи хом, энергия ва кандани\ои фоиданок бояд хдмчун захирахои стратеги арзёбй гарданд.

Рушди захирах,ои иттилоотии чавднй имконият фарохдм овард, ки:• фаъолияти хизматрасонии иттилоотй ба фаъолияти саросарии

инсоният табдил дода шавад;бозори хадамоти иттилоотии чахрнй ва дохилидавлатй ташкил карда шавад;пойгохдои додах,ои минтакавй ва давлатй таъсис дода шаванд, ки имконияти дастрасй ба онх,о нисбатан камарзиш бошад; аз *исоби истифодаи саривактии иттилооти зарурй асосноккунй ва суръати карорх,ои цабулшаванда дар ширкатх,о, бонкх,о, бир- жах,о, саноат ва тичорат баланд бардошта шавад.

Х,амин тарик, максади асосии сиёсати давлатии *ар гуна мамла­кат бояд ташкил намудани шароити мусоид барои сохтани захирах,ои иттилоотй бошад.

Саволхо:Захирахои моддй гуфта чй дар назар дошта шудааст? Мисолхо биёред. Захирахои табий чист? Мисолхо биёред.Захирахои мехнатй гуфта чй дар назар дошта шудааст? Ин захирахо аз захирахои моддй ва табий чй фарк доранд? Мисолхо биёред.Захирахои молиявй гуфта чиро мефахмед? Мисолхо биёред.Захирахои энергетикй чист? Мисолхо биёред.Шумо захирахои иттилоотиро чй тавр тасаввур мекунед? Мисолхо биёред. Барои чй захирахои иттилоотй дар тараккиёти мамлакат накши калон ме-бозанд?Сабаби захирахои иттилоотиро ба захирахои стратегии мамлакат ворид на- мудан аз чй иборат аст?Шумо мафхуми «бегонакунии» иттилоогро чй ганр мефахмед?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро иакл кунед.Бо истифода аз манбаъхои гуногуни ил илоог (Интернет, маълумотномахо, комусномахо, китобхои дарсй, матбуоти даврй ва I аира) тамоми коидахо ва тафсирхои мафхуми захира\ои иггилоотиро навишта гиред ва онхоро тахлил карда, шарх дихед.Аз имкониятхои Интернет истифода бурда, барои ягон мавзуи бароятон зарурй пойгохи захирахои иттилоотй созед.

1.2.3.

4.5.6.

7.

8.

9.

1.2.

3.

255

Page 249: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3.2.2. ХАДАМОТ ВА МА^СУЛОТИ ИТТИЛООТЙ

Захирахои иттилоотй асоси мах,сулоти иттилоотиро ташкил меди- хднд. Мах,сулоти иттилооти дилхох, инъикоси амсилаи иттилоотии истех,- солкунанда буда, тасаввуроти хусусии исте^солкунандаро оид ба ягон объекта сохди мавзуии мушаххас ифода менамояд.

Мах^сулоти иттилоотй, хдмчун натичаи фаъолияти зех,нии инсон, бояд дар ягон барандаи моддй дар намуди санадад, мак;олах,о, тафсирх,о, барномах,о, китобвд ва гайра ба кайд гирифта шавад.

| Махсулоти иттилоотй - мачмуи додахоест, ки аз тарафи |! истехсолкунанда ба шакли муайян дароварда шуда, барои 1

пахнкунй дар шакли моддй ё гайримоддй пешбиий шудааст.

Бояд к;айд кард, ки ма^сулоти иттилоотй низ мисли *ама гуна ма*- сулоти моддй ё гайримоддй бо ёрии хизматрасоних,о иттилоотй пах,н карда мешавад.

| Хизматрасонй - ин натичаи фаъолияти гайриистехсолии! корхона ё шахе буда, барои конеъ гардонидани талаботи !

одам ё ташкилот равона гардидааст. 1Хизматрасонии иттилоотй - ин дарёфтан ва ба ихтиёри

истифодабаранда вогузоштани махсулоти иттилоотй мебошад.

То вак;тх,ои охир макони асосии чамъоварии к;исми зиёди захирахои иттилоотии кишвари мо - Точикистонро китобхонах,о ташкил медоданд. Аз ин ру, намудади асосии хизматрасониади иттилотии сохди китобдо- риро пешкаш мекунем:

• пешнивддкунии матни пурраи санадх,о ва маълумотномах,о оид ба тавсифу макони чойгиршавии онх,о;натичах,ои чустучу дар шакли китобшиноей ва коркарди тахдилии иттилоот (маълумотномах,о, нишондодх,о, тафсирх,о ва гайра); натичавди чустучу дар шакли фактографй ва коркарди тахдилии иттилоот (маълумотномах,о, чадвалх,о, номгуйи хуччатх,ои зарурй оид ба захираи иттилоотй ва гайра);

• таблиготи илмй-техникй ва фаъолияти таргиботй-ташфикотй (намойиши асарх,ои нав, семинарх,ои илмй-техникй, конфронсх,о ва гайра);натичах^ои тахдакот^ои иттилоотй (маълумотномах^о ва тафсирх,ои тах^лилй, х,исоботх,о, чадвали мавзуии самтх,ои пешомад, маъ- лумотномавди вазъй ва гайра).

Хизматрасонии иттилоотй танх,о дар мавриди мавчуд будани пойгох,и додах,о дар шакли компютерй ё гайрикомпютерй ба вучуд омада метаво- над. Пойгохд додало манбаи асосй ва як навъ маводи нимтайёр барои ташкил кардани хизматрасониади иттилоотй аз тарафи хадамоти муайян 256

Page 250: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

мебошад. Онх,о фарогири хдр гуна маълумот оид ба руйдодхо, ходисахо, объектно, равандхо, интишорот ва гайра мебошанд. Аслан, пойгохи додало пеш аз давраи компютерй низ дар китобхонахо, бойгонихо, бу- нёду мудириятхои маълумотдиханда ва дигар ташкилотхо вучуд доштанд. Бо пайдойиши компютерхо хачми нигахдории иттилоот дар пойгохи додахо хеле афзуд ва мувофики он доираи хизматрасонихои иттилоотй низ васеъ гардид.

Дар замони муосир, ки иттилоотонии тамоми самтхои хаёти чамъ- иятй бо суръати баланд амалй шуда истодааст, дастрасии фосилавй ба пойгоххои додахои марказонидашудаи дар масофахои дур чойгирбуда, ахамияти хоса пайдо намуда истодааст. Дар ин маврид низ навдш асоси- ро шабакаи умумичахонии Интернет ва системахои иттилоотй-чустучуй мебозанд. Махбубияти хизматрасонихои дастрасии фосилавй ба пойгохи додахо бо суръати баланд ривочу равная; ёфта, тамоми намудхои дига- ри хизматрасонихоро пеш гузаштааст. Сабаби ин гуна пешравиро дар мавчудияти якчанд омил чу стан лозим аст. Я кум, мивдори истифода- барандагони ин навъи хизматрасонй хеле зиёд буда, боз хам тамоюли боло рафтан дорад. Дуюм, мивдори нафароне, ки технологияхои итти­лоотии корбариро дар мухити иртиботии шабакахои компютерй аз худ кардаанд, руз аз руз афзуда истодааст. Сеюм, хизматрасонихои дастра­сии фосилавй бо суръати баланд ичро карда мешаванд. Чорум, мивдори шахсон ва ташкилотхои аз системахои иттилоотии хусусй дасткашида ва хизматрасонихои дастрасии фосилавиро ихтиёркарда руз то руз аф­зуда истодааст.

Тавре кайд кардем, дар чомеаи муосир манбаи асосии иттилоотро барои хизматрасонихои иттилоотй пойгохи додахо ташкил медиханд. Пойгоххои додахо дар худ тахвилкунандагон ва истифодабарандагоми хизматрасонихои иттилоотй, робита ва муносибати байни онхо, тартиб ва шартхои хариду фуруши ин хизматрасонихоро муттахид месозанд.

Аз мобайни солхои 60-ум то мобайни солхои 70-уми асри XX дар натичаи татбики васеи техникаи компютерй намуди мухими хизмат- расонихои иттилоотй пойгоххои додахое гаштаанд, ки онхо намудхои гуногуни иттилоотро аз сохахои мухталифи дониш дар бар шрифта- анд. Аз мобайни солхои 70-уми асри XX cap карда, бо найдошавии шабакахои миллй ва саросарии интиколи додахо, чусгучуи робитании иттилоот бо ёрии пойгохи додахои аз истифодабаранда дар масо(|)а\ои дур чойгирбуда, ба намуди пешоханги хизматрасонихои m гилоотП габ- дил ёфтааст.

Аз солхои 80-уми асри гузашта cap карда, с л и п а ш ш гилоотй со\иби мавкеи хоси зиёдтар гашта, ба хаёти икикоди на ичшмоии чомеа беш тар таъсир гузоштааст.

257

Page 251: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Мачмуи воситахо, усулхо ва шартхое, ки имконияти истифодаи захирахои иттилоотиро фарохам меоранд, иктидори иттилоотии

I ч о м е а номида мешавад. ¡

Ба иктидори иттилоотии чомеа натанх^о тамоми мачмуи истех^солоти саноатй-технологии воситах^ои муосир ва усулх,ои коркарду интиколи ит- тилоот, балки шабакаади илмй-тадкикотй, таълимй, маъмурй, тичоратй ва ташкилотх,ои дар заминаи технологиях,ои муосири иттилоотй хизмат- расоних,ои иттилоотиро анчомдихднда дохил мешаванд.

Саволхо:Махсулоти иттилоотй гуфта чй дар назар дошта шудааст? Мисолхо биёред. Ба мафхуми «хизматрасонй» чй дохил мешавад? Мисолхо биёред.Фарки хизматрасонии иттилоотй аз дигар хизматрасонихо дар чист? Кадом хадамоти иттилоотиро медонед?Сахми пойгохи додахои компютерй дар рушди захирахои иттилоотй аз чй иборат аст?Иктидори иттилоотии мамлакат аз чй вобаста аст?

Супориш:Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.Барой махсулоти иттилоотии дар мактаб истифодашаванда таснифот тар- тиб дихед.Барой хизматрасонихои иттилоотии мактабй таснифот созед.Таснифоти махсулот ва хадамоти иттилоотии ширкатеро тар гиб дихед, ки он ба истехсол ва фуруши махсулоти видеой машгул аст.Бо истифода аз имкониятхои пойгохи захирахои иттилоотии дар мавзуи гузашта сохтаатон ба хамсинфони худ якчанд хизматрасонихои иттилоотй пешниход кунед.

Ф1.2.3.4.5.

6.

1.2.

3.4.

258

Page 252: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

БАХШИЗ А СОСТОЙ ИНФОРМА ТИКА И

ИЧТИМОЙ

БОБИ 3МЕЪЁР^ОИ АХЛСЩЙ ВА ^ у ^ у ^ ии

ФАЪОЛИЯТИ ИТТИЛООТИИ ОДАМОН

3.3.1. т а н з и м и ^ у к ;у к ;и и ф а ъ о л и я т и ИТТИЛООТИИ ОДАМОН

Дар раванди омузиши ин мавзуъ шумо ба саволади «Зарурияти танзими хукукии фаъолияти иттилоотии одамон аз чй иборат аст?» ва «Хукуки моликият ба махсулоти иттилоотй чй маъно дорад?» навоб хо^ед ёфт.

Таърихан объекти маъмулии хукук ба моликият объекти моддй ба х,исоб меравад. Иттилоот худ ба худ объекти моддй намебошад, вале вай ба воситаи барандагони моддй ба кайд гирифта мешавад. Сарогоз итти­лоот дар хотираи инсон мах^фуз аст. Баъд вай «бегона» гардонида туда, ба барандагони моддй - китоб^о, дисквд, наворх,о, флэш-кортх.о ва ди- гар гункунандагони иттилоот гузаронида мешавад. Х,амчун патина иг- тилоот метавонад бо ро*и пахдаунии барандаи моддии иттилоот иашр карда шавад. Чрйивазкунии барандаи моддй аз субъект-мол и к созандаи иттилооти мушаххас ба субъект-истифодабаранда окибати аздастди\ии хукуки моликиятро ба сох,иби аслии иттилоот ба бор оварда метавонад.

Бо сабаби дар навдн саросар пах,н гардидани шабакаи Интернет шиддатнокии ин раванд ба таври чашмрас зиёд шудааст. Пушида нест, ки зуд-зуд китобх,о, асарх,ои мусикй ва дигар ма\сули зе\нии фаъолия- ти одамон бе розигии худи муаллифон ё нашрия\о ва бе истинодоварй ба маъхазхо дар вебсафхда^ои сомона\о гузошга мешаванд. Бо ин ро\ ма^сули зехнии як гурух,и одамон ба мол и ки я ги гуру\и дигари одамон табдил меёбад. Гурух,и дуюм аз ин сарват\о рой гон истифода бурда, ягон манфиати созандагони онхоро ба \исоб намегиранд.

Агар ба иттилоот \амчун ба моликият назар афканем, он гох, меби- нем, ки вай аз дигар объектной мол и кия г, масалан худгард, хона, ме- бел ва гайра амалан ягон фарке надорад. Пас, ба ма\сулоти иттилоотй низ хдмон гуна хукук\ои моликиятие норй кардан лозим аст, ки онх,о дар амал барои ма^сулоти моддй аллакай норианд. Хушбахтона, имруз кариб дар аксар мамлакатх,ои нах,он, аз нумла дар Тоникистон, конунх,ои

259

Page 253: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

хифзкунандаи моликияти зе*ни кабул шудаанд. Х,укук ба моликият аз се чузъи му^им иборат аст:

Х.УК.УК, БА МОЛИКИЯТ

____________________Х.УКУКИ и с т и ф о д а б а р й

хукуки идоракунй ба субъект-молики иттилоот хукуки ба ихти- ёри кй вогузор кардани иттилоотро таъмин менамояд;

• хукуки ихтиёдорй ба субъект-молики иттилоот бетагйир нигох, доштани иттилоотро таъмин менамояд. Ба гайр аз молик каси дигаре иттилоотро тагйир дода наметавонад; хукуки истифодабарй ба субъект-молики иттилоот хукуки танх,о ба нафъи худ истифода бурдани иттилоотро таъмин менамояд.

Х,амин тарик, дилхох, субъект-истифодабарандаи иттилоот вази- фадор аст, ки пеш аз истифодаи махсулоти иттилоотии зарурй аввал хукувдои мувофикро дастрас намояд. Ин хукувдо бояд аз тарафи зер- сохтори давлатй ва конунх,ои мувофик танзим ва х,ифз карда шаванд. Ин зерсохтор аз занчири зерин иборат аст:

Цонуни дилхох,и хукук оид ба моликият бояд муносибати байни субъект-моликро бо субъект-истифодабаранда муайян ва танзим намояд. Ин конунх,о бояд хдм хукукдои сох^ибмулки аслй ва хдм хукувдои доран- даи мах,сулоти иттилоотиро х,имоя намоянд. Х,ифзи моликияти иттилоотй дар он ифода меёбад, ки барои аз пахдкунй, ихроч, дастрасии бе инозат, коркард, нусхабардорй, тагйирдих,й ва барбоддихд! эмин нигох, доштани иттилоот механизми хукукй истифода бурда мешавад.

Дар замони муосир чомеаи чах,онй оид ба ин казия як катор тад- бирх^ое андешидааст, ки онх,о ба х,ифзи моликияти (махсулоти) зехдй ра- вона гардидаанд. Асоси меъёрй-^укукии тадбирдои заруриро санадх,ои хукукй - конунх,о, фармонх,о ва карорх,о ташкил медихднд. Ин санадхо дар бозори иттилоотй муносибати мутамаддинро таъмин менамоянд. Масалан, дар Чумхурии Точикистон як катор санадх^ои х,укукии зерин кабул шудаанд:

V Стратегияи давлатии «Технологиями иттилоотию коммуникат- сионй барои рушди Чумхурии Точикистон», бо Фармони Пре­зидента Чумхурии Точикистон 5 ноябри соли 2003 тах,ти №1174 гасдик шудааст;

260

Page 254: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

> «Консепсияи амнияти иттилоотии Чумхурии Точикистон», бо Фармони Президента Чумхурии Точикистон 7 ноябри соли 2003 тах,ти №1175 тасдик шудааст;

> «Консепсияи сиёсати давлатии иттилоотии Чумхурии Точикис­тон», бо Фармони Президента Чумхурии Точикистон 30 апре­ли соли 2008 тахти №451 тасдик шудааст;

> «Тартиби талаботи ягона барои веб-сайт ва шабакаи махдуди бах,исобгирии макомоти идораи давлатй», бо К^арори ХукУмати Чумхурии Точикистон 1 апрели соли 2011 тах,ти №166 кабул шудааст;

> «Хукумати электронй: пешомад ва мушкилих^о», бо карори ча- ласаи Шурой чамъиятии назди Президента Чумхурии Точикистон аз 15 марта соли 2013 кабул шудааст.

Консепсияи амнияти иттилоотии Чумхурии Точикистон аз мачмуи нуктах,ои назари расмии хддафх^о, масъалах,о, принсипх,о ва самтх,ои асо- сии таъмини амнияти иттилоотии Чумхурии Точикистон иборат буда, ба­рои амалигардонии хддафх,ои зерин равона гардидааст:

❖ ташаккулдих^ии сиёсати давлатй дар сохди таъмини амнияти ит­тилоотии миллии Чумхурии Точикистон;

❖ омода намудани пешнихдцх^о барои такмили санадх,ои хукукй, методй, илмй-техникй ва ташкилии таъмини амнияти иттилоо­тии миллии Чумхурии Точикистон;

❖ коркарди барномах,ои максадноки таъмини амнияти иттилоотии миллии Чумхурии Точикистон.

Мамлакати мо, ки дигаргуни^ои чиддии иктисодиро аз cap мегуза- ронад, омили ташкилии сиёсати давлатй ба масъалаи мух,ими руз таб- дил ёфтааст. Омили ташкилй яке аз чузъх,ои танзими давлатии таъсири мутакобилаи байни истех^солкунандагон ва пах,нкунандагони мах,сулоту хизматрасоних,ои иттилоотй ба хдсоб меравад. Х,алли гамом и мас ьала\ои вобаста ба ин равандро давлат ба зиммаи худ гирифтааст.

Муносибати мутамаддини байни истех,солкунапдагон ва истеъмолку- нандагони мах^сулоти иттилоотиро омили иттилоотонй ба низом меорад Ба ин омил воситах,о ва сохтори маълумотй-ро\памой дохил мешаванд, ки онх,о барои фавран дарёфтани иттилоот пешбиий шудаанд. Маълумо- тро оид ба сохтори иттилоотии бозор, аз чумла истех,солкунандагон вй паднкунандагони иттилоот, аз маълумотнома\ои мувофик дастрас кар дан мумкин аст.

Дар Стратегияи давлатии «Тех пологи я \ои иттилоотию коммуни катсионй барои рушди Чумхурии Точикистон» \адафх,о ва самт^ои асо сии сиёсати давлатй дар сохди иттилоотонй муайян карда шудаанд. Дц ин санад раванди иттилоотонй хдмчун самти наву му^ими стратегии фа ъолияти давлатй арзёбй гардидааст. Дар он хдмчунин мукаррар гардида

Page 255: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

аст, ки давлат дар сохди иттилоотонй бояд сисёсати ягонаи илмй-техникй ва саноатиро ба рох, монад.

Санади мазкур барои воридшавии Точикистон ба табодули байналми- лалии иттилоотй заминаи ^укукй мухдйё месозад, муносибати бесарусо- мониро нисбат ба захирах^ои иттилоотию раванди иттилоотонй пешгирй менамояд, амнияти иттилоотй ва хукувдои шахсони вокеию хукукиро ба иттилоот таъмин мекунад. Дар ин санад хдлли мачмуии масъалаи таш- кили захирах,ои иттилоотй нишон дода шуда, дастуруламал^ои хукуки истифодаи онх,о муайян карда шудаанд. Захирах,ои иттилоотй дар ду чанба пешкаш гардидаанд:

❖ хдмчун мах,сулоти моддй, ки харида ва фурухта мешаванд;❖ хдмчун мах,сулоти зех,нй, ки ба онвд хукуки моликияти зехдш ва

хукуки муаллиф татбик карда мешаванд.Крнун ва карорх^о асосх,ои хукукии кафолати хукуки шахрвандонро ба

иттилоот таъмин менамояд. Онх,о барои танзими масъалаи мухимтарини ислох,оти иктисодй - шаклх,о, хукукх,о ва механизми татбики молики­ят ба захирах,ои иттилоотии андухташуда ва дастовардх^ои технологй равона гардидаанд. Дар онх,о х,ифзи моликият дар сохди системах,о ва технологиями иттилоотй нишон дода шудааст, ки ин ом ил ба ташкили бозори мутамаддини захиравди иттилоотй, хизматрасоних^о, системах,о, технологиях,о ва воситах,ои таъминотии онх,о мусоидат менамояд.

Амалй гардонидани ин санадх,о ва таъмин намудани ичройиши дас- туруламалх^о кафолат медихдц, ки давлат воситах^ои зиёдро сарфа кунад ва шароити созгорро барои рушди устувори иктисодиёти мамлакат бу- нёд созад.

Вале собит гардидааст, ки барои фаъолияти муътадили чомеаи мо дар мух^ити иттилоотии муосир санадх,ои хукукии мавчуда хднуз ноки- фояанд. Х,оло чумхурии мо дар мархдлаи аввали хдлли масъалаи танзи­ми хукукй дар сохди ташкил ва истифодаи захирах,ои иттилоотй карор дорад. Точикистонро кабули чунин санадх,ои хукукие мебояд, ки онх,о мусоидатгари хдлли масъалах^ои зерин бошанд:

х,ифзи хукукхои истех^солкунандагон ва истеъмолкунандагони махнулот ва хизматрасоних,ои иттилоотй;мух,офизати ах,олй аз таъсири намудх^ои зараровари мах,сулоти иттилоотй;коркарди асос\ои хукукии фаъолият ва татбики системах,ои ит­тилоотй, Интернет, технологиями телекоммуникатсионй.

Саволхо:Барои чй иттилоотро низ объекти моликият мехисобанд?Хукуки идоракунй чй маъно дорад?

$1.2 .

Page 256: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Хукуки ихтиёдорй ба субъект-молики иттилоот кадом хукукхоро таъмин мекунад?

4. Хукуки истифодабарии иттилоотро чй гуна шарх, дода метавонед? Вай аз хукукхои идоракунй ва ихтиёрдорй чй фарк дорад?

5. Кадом санадхои хукукй асоси тадбирхои меъёрй-хукукии \ифзи хукукхои муаллифро ташкил дода метавонанд?

6. Шумо кадом конунхои сохди иттилоотро медомед?

Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Тавассути Интернет конунхо, фармонхо ва карорхои вобаста ба хукукхои

муаллифи китобро дар Точикистон дастрас намосд.3. Тавассути Интернет конунхо, фармон\о ва карорхои вобасга ба хукукхои

муаллифи асархои тасвириро дар Точикистон дастрас намосд.4. Аз Интернет ва дигар сарчашмахо санадхои хукукисро дастрас памоед, ки

онхо ба бозори иттилоотй бахшида туда , дар давоми папч соли охир дар Точикистон ва чомеаи чахонй ба натр расида бошаид.

3.3.2. ТАНЗИМИ АХЛОЦИИ ФАЪОЛИЯТИ ИТТИЛООТИИ ОДАМОН

Х,ангоми азхудкунии мавзуи мазкур шумо ба савони «Ьарои чй ран­гами корбарй бо иттилоот риоя намудани меъёрхои ахлокй зарур аст?» чавоб хохед гирифт.

Муносибати байни одамон дар чомеа дар заминаи меъйрхои одо- бу ахлок, ки инсоният тули карнхо кор карда баромадааст, ба рох мон- да мешавад. Барой таснифи мачмуи саволхое, ки ба рнфтори одамон алокаманд аст, мафхуми «ахлок» истифода бурда мсишиад.

! Ахлок - категорияи илми фалсафй буди, объект ом^иши \онро панду одоб ташкил мсдих>нд. !

Дар илми ахлок ду навъи масъалахоро чудо кардан мумкин аст: якум, инсон дар ин ё он вазъият бояд чй гуна рафтор купал? Думм, ахлок чй гуна пайдо шудааст ва мохияти он аз чй иборап асг? Ач масъалаи навъи якум самти амалии ахлок бармеояд. Ахдмияти амалии ахлок пеш аз хама дар сохаи муносибати одамон зохир мегардад. Муносибати байни ода­мон дар раванди фаъолияти якчояи онхо ташаккул меёбад.

Фаъолияти якчояи одамон нисбат ба ахлок, хулку атвор ва одоби онхо наметавонад бетаъсир монад. Таърихан на хуку К, балки махз ахлок ба сифати аввалин шакли танзими муносибати кории байни одамон руйи кор омадааст. Ин шакли танзими муносибатхои кории байни ода­мон махсусан дар чомеаи демократ мазмуни тоза пайдо мекунад. Дар чомеаи демократа ба фаъолияти одамон аз тарафи давлат назорати сахт бурда намешавад.

Page 257: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Барой нафароне, ки ба фаъолияти иттилоотии компютерй машгуланд, риоя намудани меъёрх,ои ахлокй масъалаи фавкулода мух,им ба хисоб ме- равад. Онх,о ба таври возех, бояд хисси масъулияти худро оид ба махфй нигох, доштани иттилооти компютерй дарк намоянд.

Масалан, дар як пойгохи додах,о гирд овардани маълумоти зиёд оид ба фаъолият ва даромади молиявии одамон хатари имконпазири да- страсии беичозат ва истифодаи ношоистаи онро ба вучуд меорад. Ит- тилоот дар бораи даромади молиявии одамони боломаком ва осудахдт хдмеша объекта таваччух,и тоифах,ои чиноятпеша мегардад. Х,амин гуна мисолх,оро оид ба дигар сохдхо низ овардан мумкин аст. Масалан, ошкор- созии сабтхои тиббй оид ба дардмандон, ки чузъи таркибии сирри таби- бон ба хдсоб меравад, метавонад хднгоми ба кор кабул кардани ин дар­дмандон сабаби раддияи кордехон гардад. Ё, масалан, аз компютерхои ширкату корхонах,о ракибони онх,о бо хдр рох, иттилооти техникиро да- страс менамоянд ва онро барои пешбурди фаъолияти кории худ истифо- да мебаранд. Баъзе корчаллонхои разилтабиат бошанд, сурогахои элек- тронии точирони муваффакро аз Интернет дастрас намуда, барои ба тав­ри оммавй пахн кардани эълонхои тухматангез ва озордихднда истифо- да мебаранд.

Фаъолияти бобарори иттилоотии одамон асосан аз риояи меъёрхо ва эътикоди ахлокй сахт вобастагй дорад. Ба ин меъёру эътикодхо категорияхои ахлокии поквичдонй, дак;иккорй, сахехбаёнй, боадабй, хушмуомилагй, дурустрафторй, боназокатй, покдилй, боинсофй ва вокеъбинй дар баходихиву пешниходи иттилоот дохил мешаванд.

Рафтори ахлокона худуди болой надорад. Меъёрхои ахлокро дар амалия бо ёрии курской омузишй, кабули кодексхои ахлок, созмондихии кумитахои оид ба ахлок ва тахдяи барномахои махсус татбик кардан мумкин аст.

Шартхои ташаккулёбии меъёрхои ахлокро, ки чавобгуйи талаботи за- мони муосир мебошанд, таъминоти хукукй, устувориву суботи хокимият ва озодихои сиёсиву иктисодй муайян мекунанд.

Саволхо:Ахлок чист? Масъалахои асосии ахлок аз чй иборат аст?Ахдмияти амалии ахлок дар чй зохдр мегардад?Кадом меъёру эътикодхои ахлокиро номбар карда метавонед?Меъёрхои ахлокиро дар амалия чй гуна татбик мекунанд?Барои чй хангоми корбарй бо иттилоот риоя намудани меъёрхои ахлокй зарур аст?Мохияти меъёрхои ахлокй корбарй бо иттилоот аз чй иборат аст?Ба фаъолияти иттилоотии компютерй меъёрхои ахлок чй гуна таъсир ме- расонанд?

Ф1.2.3.4.

5.

6. 7.

264

Page 258: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

чЩР Супориш:1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.2. Якчанд мисолхое биёред, ки дар онхо алокамандии дастрасии беичозат ба

иттилоот ва хатари эчоди амалхои ношоиста возех нишон дода шаванд.3. Тавассути Интернет конунхо, фармонхо ва карорхои вобаста ба хукукхои

муаллифи суруду охангхоро дар Точикистон дастрас намоед.4. Тавассути Интернет конунхо, фармонхо ва карорхои вобаста ба хукукхои му­

аллифи махсулоти барномавии компютериро дар Точикистон дастрас намоед.5. Тавассути Интернет номгуйи маълумотномахо, мачаллахо ва рузномахоеро

дарёфт намоед, ки дар онхо оид ба сахтафзорхо, нармафзорхо, компютерхо ва системахои иттилоотй маълумот пахн карда мешавад.

3.3.3. А М Н И Я Т И И Т Т И Л О О Т Й

Мацсад ва вазифа^ои х^ифзи иттилоот. Дар тамоми даврахои таъ- рихи тамаддуни чахон иттилооти сахех, пурра ва эътимоднок хамеша цадр карда мешуд ва «моли» киматбахо ба хисоб мерафт. Дар давро- ни мо, ки хачми иттилооти кабул ва коркардшаванда бемайлон ба боло рафта истодааст, цурби он боз хам зиёдтар афзудааст. Дар баробари ин, инсон доимо кушиш ба харч медихад, ки иттилооти интицолшаванда сари вакт, бе тахриф, мувофици мукаррарот, ба макон ва сохиби асли- аш рафта расад. Х,алли ин масъала, ки ба мавзуи хифзи илI ил<х ё ш нияти иттилоотй дохил мешавад, хамеша яке аз масъалахои рузмарра буд ва боцй мемонад.

Рушди раванди иттилоотонии чомеа ва татбици пурраву комили ком- пютер дар тамоми самтхои фаъолияти инсон масъалаи амнияти иттилоо- тиро боз хам ба дарачахои болотар бардоштааст. Акнун хал л и ин масъа- ларо дар бахисобгирии мачмуи омилхои нави гардиши иттилоот, эчод ва истифодаи захирахои иттилоотй, ки онхо дар якчоягй I нм нооч йном гирифтаанд, чустан лозим аст.

Мухити иттилоотй мачмуи воситахо, омилхо на усулхои дар асоси системахои комнютерй фаьолииIкунанда мебошад, ки

барои эчод ва истифодаи захирахои иттилоотй района шудааст.ъ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ш. т* ш. шш ~ шт~ т. *т ш* ш, ** т, ш* ш ш т ~ ш ш ~ т ш ~ т. ш ~ ш* ~ ~ а

Мачмуи омилхоеро, ки барои фаъолияти муътадили мухити иттилоотй хавфноканд, тахдиди иттилоотй мегуянд. Натичахои мушаххаси таъси- ри ин тахдидхо - гумшавии иттилоот, татйирсбии микдор ва мазмуни иттилоот, дастрасии иттилоот ба шахсони номакбул ва гайра шуда ме- тавонанд. Таъсири гайриконунй ва зидди хукукй ба мухити иттилоотй, метавонад ба манфиатхои шахси алохида ва чамъият зарари чиддй ова- рад. Аз ин ру, амнияти мухити иттилоотй ва тоза нигох доштани он аз

265

Page 259: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

тахдидх,ои иттилооти яке аз вазифах,ои аввалиндарачаи иттилоотонии чомеа ба хдсоб меравад.

! Амнияти иттилооти мачмуи чорабииихои мушаххаси \ифзи \ ! мухити иттилоотии чомеа ва инсон аст. !

Максадх,ои асосии амнияти иттилоотй инх,оянд: х,ифзи манфиащои миллй;

• таъмини чомеа ва шахе бо иттилооти пурра ва эътимоднок; *ифзи ^укуадои давлат, чомеа ва шахе дар кдбул, истифода ва пах^нкунии иттилоот.

Объектх,ои иттилоотии зерин барои *ифз эх,тиёч доранд:• захирах,ои иттилоотй;

системах,ои эчодкунй, пах,нкунй ва истифодаи захирахои ит­тилоотй;

• зерсохторх^ои иттилоотии чомеа - иртиботи иттилоотй, шабакахои робитавй, марказх^ои тахдилй ва коркарди додах,о, системах^о ва воситах,ои х,ифзи иттилоот;

• воситах,ои ахбори омма;• моликияти зех,нй ва иттилооти махфй.Тахдиди иттилоотй. Манбаи тахдиди иттилоотии шахе ва чомеаро

ба омилх,ои берунй ва дохилй чудо мекунанд. Манбаъх,ои асосии тах,- дидх,ои берунй:

• сиёсати мамлакатх,ое, ки дастрасии комёбих,ои чахониро дар сох,аи технологиях,ои иттилоотй халалдор месозанд;

• «чанги иттилоотй», ки фаъолияти мух^ити иттилоотиро дар мам- лакат номуътадил мегардонад;фаъолияти чиноятй, ки бар зидди манфиатх,ои миллй равона гардидааст.

Манбаъх,ои асосии таадидх,ои дохилй:• кафомонй аз сатх,и иттилоотонии мамлакатх^ои мутаравдй;

кафомонии технолога дар саноати электронии истех,соли техни- каи иттилоотй ва иртиботй (коммуникатсионй);пастравии сатх,и маърифати шахрвандон, ки монеаи рушди мух,ити иттилоотй гардидааст.

Тахдидх,ои амнияти иттилоотиро дар навбати худ ба тахдидх,ои га- разнок (ма^саднок, баркасд) ва тасодуфй та^сим мекунанд. Тахдиди гаразнокро тахдиди дастрасии беичозат, хдмла ё хучум мегуянд. Ин на- муди тахдид ба амалх,ои шахсоне ало^аманд аст, ки онх,о ба худсобиткунй ё худсанчии дониш, малака ва имкониятх^ои компютерй (haker - хдкир) машгуланд. Ин нафарон бо хдмин рох, норозигии худро нисбат ба вазъи ичтимой намойиш додан мехохднд, манфиатх^ои моддй мечуянд ё танх,о барои вакгхушй (craker - кракир) ба ин амали номатлуб даст мезананд.

266

Page 260: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

ТАХДИД^ОИ иттилоотй

Номгуйи тахдидх,ои гаразнок аз имконият ва сайри хаёлоти татбик^арони ин гоях,о вобаста буда, хеле рангоранг шуда метавонад. Баъзе тахдидх,ои гаразноки намунавии системами компютерй:

дуздии иттилоот - дастрасии беичозати парвандах,о дар шакли дидан ва нусхабардорй кардан. Еорати компютерх,о ва баранда- гони иттилоот, хдзф ва барбоддих^ии иттилоот;

• пахдаунии вирусхда компютерй;таъсири чисмй ба сахтафзори электронй - вайронкунй, пайваетан ба каналх,ои алоца, шикастани барандагони иттилоот, ба воситаи майдони магнитй таъсири барк;асдона расонидан.

Тахдидх,ои гаразнок дар системами компютерй метавонанд тавассу- ти каналхои дастрасй ба иттилоот - компютерй фардй, ной и корим маъ мури системаи компютерй, барандагони иттилоот (диск, фи г га, копп) на каналх,ои алокаи беруна амалй гардонида шаванд.

Тахдидх,ои тасодуфй бештар дар равандх,ои иттилоотЛ чдпгоми дохилкунй, нигахдорй, коркард, хори^кунй ва имтиколи иттилоот рун медихднд. Сабаби асосии руй додани тахдид\ои мсодуфй ом ил\ои тасодуфй ба ^исоб мераванд. Омилх^ои тасодуфи Гул

(форс-мажор) ва антропогенй (инсонй: са\иу хато, хунукна шрй, беахд- миятй) так;сим мешаванд. Масалан, сабабтори асосии н о со ж \о дар сис­темами компютерй метавонанд омилхои гаеодуфии зерни бошанд:

• хатоги^ои истифодабарандагони комшотер\о;• хатогих^ои лоихдкашони касбии сиггема\ои иттилоотЛ алго­

ритму барномавй, сох гори;

267

Page 261: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

аз кор мондани сахтафзор ё пайдошавии нуцсон дар кори он - тахрифи сигнали канадкой алоца, халалхои иттилоотй; вазъи форс-мажорй - садама, сухтор, обхезй, заминчунбй ва гайра.

Савол^о:Мухити иттилоотй гуфта чиро мефахмед?Тахдиди иттилоотй чист?Ба тахдидхои берунаи иттилоотй кадом омилхо дохил мешаванд? Ба тахдидхои дохилй чй?Амнияти иттилоотии шахсро чй гуна таъмин кардан мумкин аст? Амния- ти давлат, компютер, шабакаи махаллиро чй?Кадом тахдидхои иттилоотиро гаразнок меноманд? Тасодуфй чй?Кадом усулхои хифзи иттилоотро аз тахдидхои иттилоотии гаразнок ме- донед? Аз тасодуфй чй?

Супориш:Матни мавзуъро бодиккат хонед ва мухити иттилоотиро барои объектхои намуди мактаб, китобхона, оила ва кинотеатр тасвир намоед.

3.3.4. УСУЛХОИ ХИФЗИ и т т и л о о тБа усулхои анъанавии хифзи иттилоот - гузоштани махдудият ба

дастрасй ва рамзбандии иттилоот (криптография, назорати истифодаи сахтафзор ва тадбирхои цонунгузорй) дохил мешаванд.

Махдудияти дастрасй ба иттилоот дар ду сатх, гузаронида мешавад. Сатхи якум - гузоштани монеахои сунъй дар мухити зист: ба мутасад- диён додани ичозатномаи махсус, гузоштани воситахои сигналдихии мудофиавй ва системахои видеоназоратй. Сатхи дуюм - хифзи системаи компютерй: ба хиссахо таксим кардани иттилооти дар система махфузбуда ва мувофици вазифахои функсионалии мутасад- диён додани ичозати дастрасй ба хиссаи ба онхо тааллукдошта. ХаР як мутассадй аз рамзи махфии дастрасй ба иттилоот истифода мебарад.

Рамзбандии иттилоот, ки онро криптография низ мегуянд, бо ёрии алгоритмхои махсус табдил додани калимахо, хичохо ва харфхои матнро дар назар дорад. Усули рамзбандй амнияти инти^оли иттилоотро тавассути шабакахо хеле афзун ме- гардонад. Пас аз ^абули иттилооти рамзй, онро бо истифода аз усулхои дигар аз нав кушодан мумкин аст.

1.2.3.

4.

5.6.

1.

268

Page 262: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Назорати истифодаи сахтафзор аз гузоштани датчикхои эхтиётй иборат аст. Х,ангоми кушодани ягон кисми техникй о н м бонги хатар медихднд. Чунин тадбирхо асосан барои ба шахсони тасодуфй дастно- рас гардонидани тачхизоти техникй, тагйир дода натавонистани речахои кори системам компютерй, боркунии барномахои нолозим ё ба кори муъ- тадили компютер халалворидкунанда пешбинй мешаванд.

Тадбирхои конунгузорй барои и про и конунхо, карорхо ва дастурхои давлатию хукуматй аз тарафи шахсони хукукй ва масъул гузаронида меша­ванд. Онхо аз нигохи к;онун барои ихрочи маълумот, хазф ё тагйирдихда иттилооти ба онх,о боваркардашуда ба чавобгарии чиной с маъмурй ка- шида мешаванд.

Х,ангоми интихоби усулхои хифзи иттилоот барои шабакаи мушах- хаси компютерй, зарур аст, ки хамаи шаклхои имконпазири дастрасии гаразноки иттилоот мавриди тахлили хаматарафа карор дода шавад. Аз руйи натичахои тахлил тадбирхои мушаххаси хифзи иттилоот ба иакша гирифта мешавад, ки онро сиёеати бехатарп мегуянд.

[ Сиёеати бехатарй мачмуи тадбирхои техники, он |> помани на»! ташкилй буда, барои хифзу амниити иттилоот дар

шабакахои компютерй равона карда игудааст.

Барои хифзи иттилоот аз тахдидхои тасодуфии иттилоотй, дар сис- темахои компютерй воситахои зерини тавсеаи эътимоднокии сахтафзор татбик карда мешаванд:

• баландбардории эътимодияти ьдиемх̂ о ва чузъхои электрон ию механикй;тавсеаи сохторй - истифодаи дучанд ё сечанди чузъхо, тачхизот ва зерсистемахо дар система;назорати функсионалй бо ташхиси ночурихо - дарёфти нуцеонхо, киемхои вайрона ва хатогихои барномавй. Нишон додани мавкеи чузъхои нудсондор, хдефи онхо, таъмин намудани чараёни к;а- ноатбахши коркарди иттилоот.

Яке аз усулхои муфиди хифзи иттилоот, ин дар санадх,ои электронй истифода бурдани имзои электронии ра^амй ба хисоб меравад. Имзои электронии радами (ИЭР) - воситаи барномавй-криптографй буда, маъ- лумоти хатмии (реквизита) санади электронй, шиносномаи манбаъхои иттилооти истифодашуда ва мухофизи цонунии санад ба хисоб меравад. ИЭР санчиши яклухтй (бутунй), нигахдории махфй ва муайянкунии шах- си интик;олдех,и санадро таъмин менамояд.

Мох,ияти имзои электронии рацамй аз он иборат аст, ки бо ёрии хэш-функсияи криптографй сатри рамзии нисбатан кутох сохта меша­вад. Ин сатр дар санчиши баъдинаи аслияти санад (хуччат) истифода бурда мешавад. Бо чунин хэш сохтани санади дигаре, ки вай бо нусхаи

269

Page 263: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

асли ин санад якхела бошад, кори бениадят душвор аст. Сатри рамзй та- вассути калиди пушидаи сох,иби санад рамзбандй гардида, ба он хдмро^ карда мешавад. Санчишгар хулосаи худро оид ба асил ё ноасл будани санад, танх^о пас аз бо калиди кушода рамзкушой намудани он, мебаро- рад. Санад асил хдообида мешавад, агар хэгии аз руйи он хондашуда, бо хэгии рамзкушодаи санад айнан якхела бошад. Калиди кушодаро танх,о аз манбаъх,ои боваринок гирифтан мумкин аст.

Саволхо:Усулхои анъанавии хифзи иттилоот кадомх,оянд?Криптография чист?Чй тавр дастрасй ба иттилоотро махдуд кардан мумкин аст?Назорати истифодаи сахтафзорро чй тавр таъмин кардан мумкин аст? Сиёсати бехатарй чист?Барой аз тахдидхои тасодуфии иттилоотй хифз намудани иттилоот кадом чорабинихоро амалй кардан лозим аст?Шумо имзои электронии ракамиро чй гуна тасвир мекунед?

Супориш:Матни мавзуъро бодиккат хонед ва онро накд кунед.Омилу шароитхои мухимеро номбар кунед, ки онхо хангоми эчоди усулхои хифзи иттилоот ба хисоб гирифта мешаванд.

3.3.5. А Н Д ЕШ А ^О И ЧАМ ЪБАСТЙ ОИД БА ФАН

Хонандагони азиз! Инак, шумо на танх,о фанни технологияи итти­лоотй, балки мактаби тах,силоти миёнаи умумиро пурра хатм кардед. Тавре дар сарсухани китоб цайд карда шуд, бояд мазмуни мавзуъх,ои он ба шумо дар истифодаи афзорх^ои электронй, мухдти барномавии мух- талиф ва амалисозии хаёлоти рангоранг рохдамой менамуд. Ва фикр ме- кунем, ки ин орзух,о хдтман амалй гаштаанд. Аз ин ру, дар ин мавзуъ аз хондах,о, шунидах,о ва гуфта^ои худ натичдгирй хох,ем кард.

Тасвири моддй-энергетикии олам. Мо дар олами кабир - макроо- лам, яъне оламе умр ба cap мебарем, ки объектной он аз руйи андозаа- шон бо андозаи инсон муцоисашавандаанд. Одатан макрообъектх,оро ба объектной зинда - наботот, хдйвонот, инсон ва объектной гайризинда- бино, иншоот, тачдизот, воситах^ои наьушёт, мебел, либос, механизм ва гайра тацсим мекунанд. Макрообъектх,о аз молекулах,о ва атомх,о ибора- танд. Молекулах,о ва атом^о, дар навбати худ, аз заррачах^ои содаи (эле- ментарии) андозаашон бенихоят хурд ташаккул ёфтаанд. Олами объектной хурдро микроолам меноманд.270

1.2.

3.4.5.6.

7.

1.2.

Page 264: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Мо дар сайёраи Замин зиндагй мекунем, ки он ба Системам Офтобй дохил мешавад. Офтоб ва миллионх,о ситорагони гирду атрофи он га­лактикам Рохи Кахдсашонро ташкил медихднд. Ин гуна галактикахо дар чархи гардун (фалак) бешуморанд ва онх,о дар якноягй Коинотро таш­кил медихднд. Андозаи хдр кадоми ин объектно бених,оят бузург мебо- шад. Аз ин ру, системаи фалакиётро ме! аолам ном мсбаранд.

Бояд кайд намуд, ки объект чузъи кадом оламе (хох, микроолам, хох, макроолам, хох, мегаолам) набошад хдм, вай аз модда\о иборат аст. Тиб'ки назарияи физикии «Таркиши бузург» коиног гакрибан 20 миллиард сол кабл дар натичаи таркиши лахтаи «нахустмодда»-и бакиёмомадаи гафс офарида шудааст. Дар лах^заи таркиш нахустмодда дар шакли энергия вучуд дошт. Баъд, дар зарфи хдмагй якчанд \иссаи сония, нахустмод­да ба шакли заррачах,ои сода табдил ёфта, сох гори он тадричан мурак- каб шудан гирифт. Аз заррачах^ои сода атомх,о ва аз атом\о молекулах,о ташаккул ёфтанд. Зери таъсири кувваи чозибаи байни хдмдш арии ато­му молекулах,о сохторх^ои мураккаби мегаолам ситорахл), сайёра\о ва галактиках,о ба вучуд омаданд.

Умуман, мух,ити атрофро дар намуди силсилаи зинашакли объектно тасаввур кардан мумкин аст: заррачах^ои сода, атом\о, мол скул ах,о, макрочисмх^о, ситорахо, галактиках.0 ва гайра. Молекулахо ва макрочисмхр бо мурури замон сабабгори пайдойиши системах,ои мураккаби биологи, ичтимой ва техникй гаштаанд.

Ч,исме, ки аз сатх,и замин ба боло партофта мешавад, дорой энерги- яи механикй мебошад. Ба хдмин монанд, чойники гафсои дорой >нер- гияи гармй, нокили заряднок дорой энергияи барки ва ядром атом до- рои энергияи хдетай мебошанд.Энергияи механикии оби ба поён чоришаванда турбинах^ои ист- гох,и барки обиро чарх занони- да, энергияи баркй х,осил мена- щ цмояд. Энергияи гармй низ дар __________истгохд барки гармй ба энергияи /баркй табдил дода мешавад. Ай- нан хдмин тавр, энергияи хдетай мах;з дар истгох^и барки хдетай ба энергияи баркй табдил дода ме­шавад. Энергияи баркй тавассути нокилх,о дастрас гардида, бо ёрии мухдррикони баркй ба энергияи механикй габдил дода мешавад ва ба ин васила, масалан, хдракати каторах,о ё дастгохдои худбарои иморащои серошёнаро таъмин менамояд. Объектх,ои моддй тан^о дар хдмбастагй бо якдигар вучуд дошта метавонанд, бинобар он доимо сох^иби энергия мебошанд.

271

Page 265: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Тасвири моддй-энергетикии олам хднуз аз фалсафаи антика иб- тидо гирифта, дар асри XVIII асосан дар чамрчубаи илм м и физика ва химия ташаккул меёбад. Аз миёнаи асри XX cap карда, бештар ба тадкикотх^ое таваччух, зох,ир мекардагй мешаванд, ки о н м ба сохт ва тарзи кори системами мураккаби биологй, ичтимой ва техникй бахши- да шуда буданд.

Тасвири иттилоотии олам. Баъдтар маълум мегардад, ки на хдмаи хосиятми системами биологй, ичтимой ё техникиро дар доираи танм фа^миши моддй-энергетикии олам маънидод кардан мумкин аст. Сохт ва тарзи кори ин гуна системами мураккаб бахдообгирии конуниятми умумии равандми иттилоотиро интизорй мекашиданд.

Танм дар охирми асри XX аввал дар доираи илмми биология ва кибернетика ва баъдтар - информатика тадричан тасвири иттилоотии олам руйи кор омад. Тасвири иттилоотй м ди сам и мухдти атрофро аз нуктаи назари хосиятми иттилоотй маънидод намуда, м ч го* худро бо тасвири моддй-энергетикии олам мукобил намегузорад, балки онро пур- ра мегардонад ва дар рушду нумуи он са^м мегузорад.

Табиат ва иттилоот, Ибтидои дуюми термодинамика - яке аз конунми асосии физикаи классикй, тасдик; менамояд, ки агар ягон си- стемаро ба м ли худ гузорем, яъне онро аз тамоми таъсироти беруна озод намоем (системаи сарбаста созем), он гох, ин система ба вазъи эътидоли (мувозинати) термодинамикй майл мекунад. Дар ин вазъ чузъми тарки- бии система о*иста-ох,иста омехта мегарданд, сохтори онх,о вайрон ме- шавад ва дар ин система лах^заи бенизомии пурра (хаос) фаро мерасад. Энтропияи система, ки ченаки бенизомии он ба х,исоб меравад, меаф- зояд ва иттилоот (антиэнтропия), ки ченаки танзимнокии система аст, кох,иш меёбад.

Мувофики ин нуктаи назар коинотро «марги тафсон» бояд интизор бошад, яъне дар он бояд тамоми навъи тагйирот ва рушд кать гардад. Аммо, агар танм тибк;и вазъи сайёраи мо хулоса барорем, он гох, меби- нем, ки ин но асли вокеа тамоман баръакси ин гуфтамст. Сайёраи За- мин дар м ли худинкишофёбист ва табиати зиндаи он дар м ли тахдввул аст. Яъне мураккабшавй ва шаклгирии ^архелеи системами зиндаи За- мин дар авчи камолоти худ мебошанд.

Худи хдёт системаи кушода аст. Ба он бо рохдои гуногун хдм мод- да, *ам энергия ва х,ам иттилоот ворид мегарданд. Растаним дар ра- ванди мдисаи фотосинтез энергияи нурафкани Офтобро фуру бурда, аз моддами содатарини гайриорганикй молекулами мураккаби органикй месозанд. Х,айвонм бошанд, ин растаним ё х^амдигарро истеъмол на­муда, сохторми боз х,ам мураккабтар месозанд ва ин раванд метавонад ба таври силсилавй идома ёбад.272

Page 266: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Хдмин тарик, дар табиати зинда энтропия кам мешавад ва иттилоот меафзояд. Дарёфт ва табдили иттилоот шарти фаъолияти хдётии орган из- ми дилхо* ба хдсоб меравад. Хдтто организмх^ои содатарини якхучайра низ доимо дар х,оли кабул ва истифодаи иттилоот карор доранд. Масалан, онх,о барои интихоби шароити нисбатан мусоидтари мавчудияти худ аз иттилоот дойр ба хдрорат ва таркиби химиявии мух,ити атрофашон ис- тифода мебаранд. Дар чунин мавридх^о биологх,о суханварона мегуянд, ки «гизои махлукот иттилоот аст». Вале онх,о иттилоотро на танх,о фа- ъолона истифода мебаранд, балки онро меофаранд ва захира мекунанд.

Иттилооти генетики. Хдр як организм, аз он чумла одам, баран- даи иттилооти генетики мебошад, ки он аз наел ба наел ба таври ирей мегузарад. Иттилооти генетикй дар молекулах,ои КДН (ДНК)-и хдр як хучайраи организм нигох, дошта шуда, аз китъах,ои алох^ида (генх,о) ибо- рат мебошад. Хдр як ген кафили хислатх,ои муайян ва хоси сохту тарзи кори организм ба х,исоб рафта, масъули иктидорхо ва майли он ба хдр гуна беморих,ои ирей мебошад. Хдр кадар сохти организм мураккабтар ва тарзи кори он муташаккилтар бошад, хдмон кадар микдори зиёдта- ри генх,о дар молекулах,ои КДН-и он мавчуд мебошанд. Тах,кикот тавас- еути технологиях,ои компютерй оид ба рамзкушоии сохтори ирсии одам солкой 2000-ум ба охир расонида шуд. Маълум гардид, ки сохтори ир­сии инсонро зиёда аз 20 хдзор ген ташкил медодаанд.

Инсон ва иттилоот. Инсон дар олами иттилоот умр ба cap меба- рад. Вай хдр лах,за оид ба ин ё он хдциса, объект, раванд с руйдод итти­лоот кабул карда, бо хдмин васила мух^ити атрофро ба воситаи узв\ои эх^соси худ дарк менамояд. Одам кариб 90% иттилоот ро аз му\и ги а грсх|) бо ёрии узви босира (биниш, чашм), 9% иттилоотро бо ёрии у ши со- меа (шунавой, гуш) ва танхр 1% иттилоотро бо ёрии дигар у т \о и худ- шомеа (буидан, бинй), ломиеа (ламе кардан, ангушт) на зоика (тамъ- маза, забон) кабул мекунад. Иттилооти тарики дидан, шунидан, ламе кардан, буйидан, чашидан ва гайра кабулшударо одам дар хотираи худ нигох, медорад.

Тавре зикр гардид, равандх,ои кабулкунй, нигахдорй, коркард ва расо- нидани иттилоот дар якчоягй раванд\ои ттилоотмро ташкил медихднд. Масалан, чараёни фикрронии инсонро хдмчун ранаиди коркарди итти­лоот дар майнаи он тасаввур кардан мумкип ас'г. Дар заминаи иттилоо- те, ки инсон бо ёрии узвх,ои )Х,соси худ кабул мекунад ва он донишх,ои назариявие, ки дар раванди та\сил at бар намудааст, у дар хаёлоти худ амсилах,ои иттилоотии гуиогупи олами атрофро тасвир месозад. Ин амсилах,о ба инсон имконият медихднд, ки вай мавкеи чойгиршавии ху- дро нисбат ба мух,ити атроф муайян карда тавонад ва барои амалишавии максадх^ои гузошташудааш карорхои дуруст кабул намояд.

273

Page 267: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

Цомеа ва иттилоот. Одамон дар робита бо хдмдигар доимо ит- тилоот кабул мекунанд ва онро ба якдигар мерасонанд. Табодули итти- лооти байни одамон бо тарзх,ои гуногун метавонад амалй гардад: хаттй, шифохД ё бо ёрии имову ишора. Барой табодули иттилоот хдмеша за- бони муайян (табий, рамзй, барномавй ва гайра) истифода бурда меша- вад. Барой ба хдмаи иштирокчиёни музокирот дастрас будани иттило­от, бояд онх,о аз забони робитавй бархурдор бошанд. Х,ар кадар инсон аз микдори зиёдтари забонхо бархурдор бошад, доираи робитах^ои он хдмон кадар васеътар мегардад.

Таърихи инсоният ба маъное таърихи гункунй ва табдили итти­лоот аст. Тамоми раванди дарки олам ба равандх^ои дарёфт, табодул ва нигахдории иттилоот (дониш) алокаманд аст. Иттилооти кабулшуда та- вассути навъх,ои гуногуни барандагони хдм маъмулй ва хдм электронй- ракамии иттилоот (китобх^о, аудио- ва видеодисюфи магнитиву нурй ва флэш-кортх,о) нигох, дошта мешаванд. Муттахдц гардонидани компютерад дар шабакаи саросарии Интернет бошад, шароит мухдйё сохтааст, ки хдр як истифодабарандаи компютер ба кулли иттилооти дар таърихи инсо­ният гунгашта дастрасии фаврй дошта бошад.

Равандх^ои иттилооти ва техника. Равандх,ои иттилоотй танх,о хоси табиат, чамъият ва одам набуда, балки хоси техника низ ба х,исоб мераванд. Фаъолияти муътадили тачхдзоти техникй низ ба идоракунии равандх,ои дарёфт, нигахдорй, габдил ва интиколи иттилоот вобаста ме- бошад. Дар баъзе мавридх,о накши марказии идоракуниро одам (маса- лан, рондани автомобил) ичро мекунад, дар мавридх,ои дигар бошад, онро тачхдооти техникй (масалан, дастго^и гарму хунуккунии хдрорат, конденсионер) ба уадаи худ мегирад.

Восита,\ои техникй ва барномавии иттилоотонй. Аз ч,ониби инсон восита^ои техникии махсусе офарида шудаанд, ки онх,о дар рамз- бандй, коркард, нигахдорй ва интиколи тарзи ракамии иттилоот исти­фода бурда мешаванд. Ба ин гуна тачхдзот, масалан, компютер, чопгар, сканер, модем ва дигар воситах,оро дохил кардан мумкин аст, ки мач,муи онх^оро воситах,ои техникй, сахтафзор ё восита^ои дастгохди (тачдизотии) иттилоотонй ном мебаранд.

Дастгох,и хдмакор ва худкори коркарди иттилоот компютер мебо- шад. Тарзи кори компютер аз тарафи барномах,о идора карда мешавад, ки он^о вазифа ва таъйиноти гуногун доранд. Мачмуи барномах,ои ком- пютериро таъминоти барномавй, нармафзор ё воситах,ои барномавии иттилоотонй меноманд.

Технологиях;ои иттилоотй ва иртиботй (ТИИ). Барой офариниши санад бо ёрии виройишгари матнй дар компютер, ба корбар зарур аст, ки вай аз технологияи коркарди иттилооти матнй бархурдор бошад. Барой

274

Page 268: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

тахрири мусаввара бо ёрии виройишгари графики бошад, бояд корОар технологияи коркарди иттилооти графикиро донад. Айнан хдммм тир, барои ичрои хдсоббарорих,о бо ёрии чадвалх^ои электронй, аз корбар ш лаб карда мешавад, ки у технологияи коркарди иттилооти ададиро дома i

Дар раванди тахдики амсилах,ои иттилоотй лозим меояд, км аиман алгоритми онх,о тартиб дода шавад ва баъд бо ёрии ягон забомм бар номарезй онх,о рамзбандй карда шаванд, яъне дар ин мавридх,о доима а ни технологиях,ои барномасозй талаб карда мешавад. Ч,устучу ва дарёф ти иттилооти зарурй аз шабакаи сароеарии компютерии Интернет мсти фодаи технологиях,ои иртиботиро талаб менамояд.

Аз ин чо бармеояд, ки дар хдр маврид ба гайр аз истифода бурда тавонистани воситах,ои техникй ва барномавй, боз донистан ва татбик карда тавонистани технологиями муайяни иттилоотй ва иртиботй за- рур будааст. ТИИ мачмуи усулдо, тачхдоот ва равандх,ои истех.солиеро дар бар мегиранд, ки онх,о аз чониби чомеа дар дарёфт, сабт, коркард ва пахдшунии иттилоот мавриди истифода карор дода мешаванд.

Иттилоотонии цомеа. Истех^соли аз хдд зиёди компютерх,ои фардй ва рушди бемайлони Интернет дар солкой охир баркароршавии чомеаи иттилоотиро дар мамлакатх,ои тараккикардаи чах,он ба таври чаш м рас тезонид. Захираи асосии чомеаи иттилоотй иттилоот ба хдсоб меравад. Махз тавассути ихтиёрдорй карда тавонистани иттилоот оид ба раван- ду руйдодх,ои гуногун, хдр гуна фаъолиятро самарабахш ва мувофиктар ба рох, мондан мумкин аст.

Дар чомеаи иттилоотй дисми зиёди ах,олй дар сохди коркарди ит­тилоот ба кор фаро гирифта мешаванд ва ё дар фаъолияти хдмарузаи исте^солии худ аз ТИИ бевосита истифода мебаранд. Барои дар ин чомеа зиндагй ва фаъолият карда тавонистан, бояд хдр як узви он аз фархднги иттилоотй бархурдор бошад. Доштани фархднги иттилоотй - ин дар сохди ТИ сох,иби дониш, малака ва идтидори муайян будан ва тибки меъёрх,ои хукудию ахлокии ин сохд рафтор кардан мебошад.

Информатика. Тахдики иттилоотии олам дар чах,орчубаи ил ми ин­форматика анчом дода мешавад. Информатика илми комплексй дар борам иттилоот ва равандх^ои иттилоотй буда, бо ёрии сахтафзор ва нармафзо- ри компютерй ва ТИИ амалй гардонида мешавад ва чанбахри ичтимоии раванди иттилоотониро мавриди тадкидоти худ карор медихдд.

21S

Page 269: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

НАМУНАХ.ОИ САН ^ИШ И ТЕСТИ И ДОНИШ И ХОНАНДАГОН

Дар синфи 11 унсурх^ои фархднги иттилоотии хонандагон дар раван- ди омузиши китоби мазкур пуркувват гардонида шуда, имконият медихдд, ки онх,о:

• бо шакли дуии тасвири иттилоот, хосиятх^о ва афзалшгщои он ши- нос шаванд;дар бораи силсилаи технологии хдлли компютерии масъалахо - гузо- риши масъала, сохтани амсила, коркард ва ичрои алгоритм, тахдшли натичах^ои мобайнй ва них,ой маълумот дошта бошанд; бо дархостх^о ба пойгох,и додах,о мурочиат карда, бо онх,о амалх^ои асосиро ичро карда тавонанд;дар бораи технологиями чандрасонай, омузиши озод, фосилавии таълим, мобайлй ва телекоммуникатсия тасаввурот дошта бошанд; дар бораи шабаках^ои телекоммуникатсионии гуногунформат - ма- хдллй (локалй), минтакавй (регионалй), саросарй (глобалй), вазифахо ва имкониятх,ои онх,о, истифодаи почтаи электронй ва имкониятх^ои рушди инсон дар чомеаи иттилоотй тасаввурот дошта бошанд.

Хонандагон бояд:^ хосиятх,о ва афзалиятх^ои системаи х̂ исоби дуиро номбар карда та­

вонанд;^ намудхои бузургй ва шаклх^ои тасвири компютерии онх,оро донанд;^ дар бораи мох,ияти шаклсозй ва усули тархрезй тасаввурот дошта

бошанд;^ бо дархост ба пойгохи додах,о мурочиат карда тавонанд;^ аз имконияти татбиции технологияи чандрасонай истифода бурда

тавонанд;^ сатх,и дониши худро тавассути тестх,о пайваста санчанд.Дар поён намунах,ои тестхои санчишй оварда шуда, чавобхои дуруст бо

аломати ситорача (*) ишорат карда шудаанд.1. Тасвири адади дахии 2-ро дар системаи хисоби дуй нишон дихед.а) 00;б) 10 (*);в) 01;г) 11.2. Амсилаи объекти тадкикот объекта дигарест, ки он ... иньикос

менамояд.а) хдмаи хосиятхо, сохтор ва самтхои тагйирёбии объекти додашударо;б) баъзе хосиятхо ва самтхои тагйирёбии объекти додашударо;в) мухимтарин хосиятхо, сохтор ва самти тагйирёбии объекти додашу­

даро (*);г) хосиятхои дуюмдарачаи объекти додашударо.

Page 270: МАФХ,УМХДИ АСОСИИ ФАНmavod.tj/mybook/books/4814727207966075.pdf · салан: 3-й, 7-й ё 32-й низ мавриди истифода карор дода шаванд

3. Амсила хамон мивдор иттилооте дорад, ки ...а) онро объекти тадкищпаванда доро аст;б) он аз мивдори иттилооти объекти тадкищнаванда камтар аст (*);в) он аз микдори иттилооти объекти тадкицшаванда зиёдтар аст;г) он ба 1024 Кбайт баробар аст.5. Навиштаи пойго\и дода^оро, ки дар шакли чадвал тасвир шуда-

аст, ... ташкил медихад.а) майдон дар чадвал;б) номи майдон дар чад вал;в) сатр дар чадвал (*);г) катак дар чадвал.6. Ч,узъи асосии пойгохи додало ... аст.а) майдон;б) форма;в) чадвал;г) навишта (*).7. Калидмайдонхо дар чадвалхои ПД барои чй истифода бурда ме-

шаванд?а) Барои алоцамандкунии дархостхо;б) Барои худкорсозии дохилкунии маълумот;в) Барои пайваст намудани чадвалх,о дар Г1Д (*);г) Барои истифодаи майдони Мемо.8. Чиро амсила мегуянд?а) Корбарй бо барномах,ои графикиро;б) Тасвири объекти тадкищнавандаро, ки хосият\ои му\им, сохтор ва

самтх,ои татйирёбии онро тачассум менамояд;в) Алгоритмро;г) Раванди барномарезиро.9. Чй тавр аз системаи дахй ба системам дуй гу шштан мумкин аст?а) Адади додашударо пайдарпай ба ду зарб намудан зарур аст;б) Адади додашударо пайдарпай ба ду таксим намудан зарур аст (*);в) Аз адади додашуда пайдарпай дуро тар* намудан зарур аст;г) Х,амаи ракамхоро чамъ намудан зарур аст.10. Ададро тибки иакшаи зерин тарчума купед: (678)|0= (...)н=(...)2= (...)]0.а) (678) 10=( 1666)8=( 1010110111)=(678)10;б) (678)10=(1226)8=С 1010101110)2=(678)10;в) (678) 10=( 1246)g=( 101010011 0)2=(678)ш (*);г) (678)10=(1236)8=( 1110100110), (678)|0.

277