Embed Size (px)
Citation preview
Qədim Azərbaycanda əsas dövlətçilik ideologiyası Zərdüştlük idi
“Avesta”da elm və biliklər dini borc kimi nəzərdə tutulurdu
“Avesta” məktəbləri “Atəşgah” adlandırılan xüsusi yerlərdə yerləşirdi. Bu fakt ilk dəfə N.Gəncəvinin “Şərəfnamə” əsərində göstərilmişdi
“Avesta”da deyilirdi ki, məktəb 7 yaşından başlamalı və 15 yaşına qədər davam etməlidir
Zərdüştlük Sasanilərin rəsmi dini olmuşdur (226-651)
Azərbaycanın Cənubu Albaniya adlanırdı və paytaxtı isə Qəbələ idi
III əsrdən başlayaraq xristianlıq İranda və Qafqazın müxtəlif tərəflərində yayılmağa başladı
Xristianlar Suriyadan gəlirdilər və Qafqazda məktəblər açırdılar
Onlar məktəblərdə coğrafiya, təbiət, fəlsəfə və digər fənləri öyrədirdilər
Dərslər ana dilində keçirilirdi və yazı üçün Alban əlifbasından istifadə edilirdi
VIII əsrin əvvəllərində ərəblər Azərbaycanı işğal etdilər və İslam dinini gətirdilər
Onlar məscidlər tikirdilər və bunlar da öz növbəsində ərəb dilini öyrədən məktəblər kimi fəaliyyət göstərirdilər (yazılı və şifahi)
Onlar yerli əlifbaları (pəhləvi, aramey və alban) tamamilə təhsildən çıxardılar və yalnız ərəb əlifbasını öyrətməyə başladılar
İlk siniflərdə (məscidlərdə) onlar yazmaq və oxumaq öyrədirdilər. Bundan sonra isə şagirdlər “Quran” oxumağa başlamalı idilər
X əsrdə artıq çox məşhur müəllimlər var idi (Səid İbn Amr ul-Bərdəli, Əhməd İbn Süleyman Təbrizi və s.) və onlar təhsildə yeni metdolar yaratmışdılar və dərslərini yeni üsulla keçirdilər
İlk mədrəsə məktəbləri olan Beyhəqiyyə (935) və Sədiyyə (998) meydana gəldi. Bunlardan sonra o zamanın çox məşhur mədrəsəsi olan Nizamiyyə mədrəsəsi 1065-66-cı illərdə Bağdad şəhərində açıldı.
X-XII əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif yerlərində məktəblər meydana gələrək inkişaf etməyə başladı və o dövrlərin çox məşhur təhsil adamları tanınmağa başladı ( Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi, Əbül Üla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi və s.
İslamdan sonra ərəb dünyasının inkişafı ilə birlikdə elm də inkişaf etdi
XII əsrin sonu və XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda məktəblər çoxalmağa başladı
Azərbaycanın bir çox şəhərlərində, Təbriz, Marağa, Xoy, Səlmas, Urmiya, Mərənd, Bərdə, Naxçıvan, Gəncə, Beyləqan, Şəki və Bakıda məktəblər fəaliyyət göstərirdi
İlk dəfə məktəblər haqqında qanun Atabəylərin vaxtında verilmişdi. Burada müəllimlər, tələbələr və həmçinin də məktəbin idarə olunması haqqında bəndlər var idi.
Xalq pedaqogikası “Kitabi-Dədə Qorqud” Nizami Gəncəvi (1141-1203) – “Xəmsə” O, uşağın yaş dövrlərini üç yerə bölmüşdü:1) 7 yaşa qədər uşaqlar oynamalıdırlar 2) 14 yaşa qədər onlar müəyyən biliklər alır 3) 14 yaşdan sonra, gənclik dövründə onlar
elmlərlə daha dərindən məşğul olmalıdırlarO, qadınların da təhsil alması məsələsinə öz “Leyli və Məcnun” əsərində toxunmuşdur
N.Tusi (1201-1274) – o, çox istedadlı idi və öz ilk təhsilini atasından almışdı. Sonralar isə təhsilini görkəmli filosoflar Bəhmənyar və Fəridəddin Damadın yanında davam etdirmişdir
Hələ 30 yaşlarında olarkən Qehistan sarayına dəvət edilmiş və 20 il zindanda qalmışdır
Onun “Zik Elxani” adlanan astronomik əsəri o vaxtlar çox məşhur idi. Əsərdə 256 şəhərin koordinatları verilmişdi ki, sonralar bunlar hətta Amerikanın kəşf olunmasında da istifadə olunmuşdu
“Təhrir eqlidis” – onun ən yaxşı həndəsi əsəri idi və XIII əsrin sonlarına qədər istifadə olunmuşdu
“Əxlaqi-Nasiri” (1235)
1256-cı ildə Marağa rəsədxanasının əsasını qoydu və 15 il ona rəhbərlik etdi
Marağalı Əvhədi (1274-1338) – o, özünün “Dəhnamə” və “Cami-Cəm” əsərləri ilə çox məşhurdur (hansı ki, pedaqoji məqsədlər üçün yazılmışdı)
O, “Cami-Cəm” əsərində ideal bir insan təsvir etmişdi və ideal insanın inkişafı üçün təhsilin çox vacib olduğunu yazmışdı. Həmçinin şəxsiyyətin burada böyük rolu olduğunu qeyd etmişdi
İdeal insanın və şəxsiyyıtin əsas xüsusiyyəti onun əxlaqi keyfiyyətləridir
O, deyirdi ki, uşağınızın təhsil və tərbiyəsi müqəddəs işdir
İmadəddin Nəsimi (1369-1417) – “Böhr-ul-Esrar”
Şah İsmayıl Xətai (1487-1524) – “Dəhnamə”, “Nəsihətnamə”
M.Füzuli (1494-1556) – “Leyli Məcnun” Azərbaycanda ilk kitab idi ki, XIX əsrin sonlarına kimi məktəblərdə dərslik kimi istifadə olunurdu
“Söhbətül-Əsmar” Azərbaycanda ilk uşaq ədəbiyyatı nümunəsidir
Qövsi Təbrizi (1568-1640) Saib Təbrizi (1601-1677) M.P.Vaqif (1717-1797)
1829-cu il avqustun 2-də Qafqazda ilk məktəb qanunu təsdiq olundu. Azərbaycanda savadlanmanın ilk tarixi bu gündən başlayır
Bu qanundan sonra ilk qəza məktəbi yaradıldı. 20 dövlət məktəbindən 9-u Azərbaycanda yaradıldı (Gəncə, Şuşa, Nuxa, Şamaxı, Quba, Bakı, Naxçıvan və Ordubad)
İlk dövlət məktəbi 19 tələbə ilə birlikdə Şuşada fəaliyyətə başladı
1935-ci ildə təhsillə bağlı yeni qanun qəbul edildi lakin bu, yeni məktəblərin yaranmasında heç bir rol oynamadı
Son illərdə tədqiqatçılar təsdiq etmişlər ki, Azərbaycanda ilk əlifba və ilk dərslik 1839-cu ildə Tiflisdə (hər iki kitabın müəllifi Qafqaz məktəblərinin direktoru N.Dementyev idi) çap olunmuşdur
XIX əsrin ortalarında yeni və elmi-pedaqoji cəhətdən daha yaxşı kitablar çap olundu. Məs.M.Kazımbəyin “Türk-tatar dillərinin qrammatikası” (1839), P.Budaqov “Türk-tatar dillərinin əlifbası” (1840), M.Ş.Vazeh və İ.Qriqoryev “Kitabi-türk” (1855)
Bütün kitablar Qafqaz və Azərbaycan məktəblərində istifadə olunurdu
Müsəlman məktəblərinin açılması A.A.Bakıxanovun ideyası idi. O, Bakıda belə bir məktəbin açılması haqqında layihə hazırlayıb Qafqazın o vaxtkı canişini olan baron Rozenə təqdim etdi. Lakin bu layihə qəbul edilmədi.
İlk müsəlman məktəbi 1847-ci ildə Tiflisdə açıldı. Bundan başqa Azərbaycanın bir çox şəhərlərində məktəblər açıldı (Gəncə, Şuşa, Nuxa, Şamaxı, Bakı, Səlyan, Lənkəran və Zaqatala)
Maliyyə problemlərinə görə həmin məktəblər əsrin 60-cı illərində bağlandı. 1860-cı ildə yalnız Zaqatalada müsəlman məktəbi 3 illik ibtidai məktəb çevrildi
1848-ci il aprelin 30-da Müqəddəs Nina Qadın məktəbi Şamaxıda açıldı. Bu, Qafqazın o vaxtkı canişini olan M.S.Vorontsovun arvadı knyaginya Vorontsova tərəfindən açılmışdi
Onlara rus dili, riyaziyyat və əl işi öyrədlilirdi 1859-cu il mayın 30-da məktəb zəlzələdən
sonra müvəqqəti olaraq bağlandı və 1861-cı ildə Bakıya köçürüldü. Bu, Şərqi Qafqazda yeganə qadın məktəbi idi
Məktəbdə onlara rus dili, coğrafiya, tarix, fransız dili, musiqi, xəttatlıq, din və əl işi öyrədilirdi
1874-cü ildə Bakıdakı Müqəddəs Nina Qadınlar məktəbi gimnaziyaya çevrildi və 1896-97-ci illərdə gimnaziyanın 576 şagirdi var idi
1901-ci ildə H.Z.Tağyev Bakıda Qızlar Məktəbi açdı və məktəbin direktoru H.B.Zərdabinin xanımı Hənifə Məlikova idi. Məktəb 34 tələbə ilə açılmışdı, lakin tezliklə onların sayı 58-ə çatdı
Şagirdlər məktəbə 7 yaşda qəbul olunurdular və 4 il təhsil alırdılar. Bir neçə ildən sonra isə bu, 6 illik məktəbə çevrildi. Dərslər rus dilində keçirilirdi, lakin tələbələrə həm də Azərbaycan dili və din öyrədilirdi
Şagirdlər və müəllimlər (1902)
Sinifdə (1911)
Rusiya mədəniyyəti, təhsili və təhsil adamları Azərbaycanın qabaqcıl adamlarına çox təsir etmişdi və o dövrdə çoxlu yazıçılar, müəllimlər və təhsil işçiləri yarandı (A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, M.Ç.Topçubaşov, M.Kazımbəy, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh və s.)
Bütün bu qabaqcıl insanlar əsasən Tiflisdə toplaşmışdılar və Azərbaycanda təhsil, ana dili və qadın təhsili uğrunda mübarizə aparmışlar
Rusiya-Azərbaycan pedaqoji əlaqələri Rusiya universitetlərində işləyən azərbaycanlıların sayəsində daha da genişləndi (Topçubaşov, M.Kazımbəy)
“Gülüstani-İrəm”, “Kitabi-Əsgəriyyə” əsərlərində Bakıxanov qadın problemlərinə, onların təhsili və əxlaqi problemlərə toxunmuşdur
O, özünün əxlaq haqqındakı fikirlərini “Təhzibül-Əxlaq” əsərində yazmışdır
O, öz pedaqoji fikirlərində davranış və koqnitiv təhsili çox yüksək qiymətləndirmişdir
O, həmçinin coğrafiya, tarix və qrammatikaya dair praktiki-metodiki kitablar yazmışdır
Onun ən məşhur əsərləri “fars dilinin qrammatikası” (Qanuni-Qudsi), “Gülüstani-İrəm” və “Nəsihətnamə”dir
M.Kazımbəy 1835-ci ildə, 33 yaşında Rusiya Milli Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdir
O, Şərq filologiyası üzrə ilk elmlər doktorlarından biri idi
O, özünün “Ərəb qrammarikası haqqında təcrübələr” adlı ilk elmi əsərini 17 yaşında yazmışdır
Onun həmçinin “Əssab-üs-Səttar” (Krım xanlığının tarixi), “Türk-tatar dillərinin ümumi qrammatikası”, “İslam” və s. əsərləri vardır
O, azərbaycanca-rusca lüğətin ilk yaradıcısıdır O, Sədinin “Gülüstani-İrəm” əsərini ruscaya
tərcümə edən ilk şəxsdir O, L.Tolstoyun və A.Çernyayevskinin həm dostu
və də azərbaycan dili müəllimi olmuşdur
O, görkəmli insan, peşəkar filosof və yazıçı və öz dövrünün yüksək səviyyəli təhsil adamı idi
O, bütün ömrü boyu Azərbaycanın hər yerində məktəblərin açılması, məktəblərdə dərslərin Azərbaycan dilində keçirilməsi və qadın məktəblərinin açılması üçün mübarizə aparmışdır
O, məktəbdə tədris zamanı şagirdlərə problemlər yaradan ərəb əlifbasını dəyişdirmək və şagirdlərə onların öz ana dilində dərs keçmək istəyirdi
Axundov Azərbaycanda hər kəsin ana dilində təhsil ala biləcəyi əlifbanın yaradılması üçün 20 il ərzində dayanmadan mübarizə aparmışdır
1879-cu ildə Qori şəhərindəki ZMS-da (Zaqafqaziya
Müəllimlər Seminariyası) azərbaycanlı şöbəsinin açılması
Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq müəllim kadrları
hazırlığının əsasını qoydu.
XIX əsrin 2-ci yarısında ilk rus-Azərbaycan məktəbləri
meydana gəldi və genişləndi.
Şamaxı, Bakı, Şuşa, Gəncə və s. şəhərlərdə yeni qız
məktəbləri təşkil edildi.
Əsrin son rübündə rusca orta və ali təhsil almış
azərbaycanlı gənclərdən ibarət böyük bir ziyalı kütləsi
yetişmişdi.
Qafqaz və Zaqafqaziya məktəblərinin yeni nizamnaməsi 1867-ci ildə qəbul edildi.
Məktəb şəbəkəsi genişləndi, qəza məktəbləri üç sinifli olmaqla yenidən təşkil edildi, məktəb pansionları meydana gəldi.
Beləliklə, XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq AZ məktəbləri Ümumrusiya məktəb nizamnamələri ilə idarə olunmağa başladı.
XIX əsrin 70-ci illərindən etibarən yeni məktəb direksiyaları yaranmağa və fəaliyyətə başladı: İrəvan-Yelizavetpol, 1876, 1 aprel; Bakı-Dağıstan, 1876, 1 iyul
İlk kənd məktəbləri XIX əsrin 60-cı illərində meydana
gəlmişdir. Bunlar vaxtilə Rusiyadan köçürülmüş
rusların sakin olduqları kəndlərdə açılmışdır (Birinci
Astraxanka, Nikolayevka, Prişib, Mərəzə və s.).
A.O.Çernyayevski tərəfindən əsası qoyulan Mərəzə
məktəbi çox böyük şöhrət qazanmışdı.
XIX əsrin sonunda yalnız Bakı və Gəncə
quberniyalarında 172 ibtidai xalq məktəbi fəaliyyət
göstərirdi. Bu məktəblərdə 11400 şagird təhsil alırdı ki,
bunlardan 2473 nəfər qız idi.
XIX əsrin 80-ci illərində dəmiryolu məktəbləri meydana gəldi
və bunlar RXMN-in 1875-ci il tarixli nizamnaməsinə əsasən
açılırdı.
Bir sinifli məktəbdə təhsil müddəti 3, iki siniflidə isə 5 il idi.
Təhsil pullu idi və kasıb şagirdlər pedaqoji şuranın qərarı ilə
təhsil haqqından azad oluna bilərdilər.
AZ-da ilk dəmiryolu məktəbi 1888-ci ildə Gəncə dəmir yolu
stansiyasında açıldı və burda oğlanlarla bərabər qızlar da
oxuyurdu (1894-cü ildə 115 şagird, 45-i qız).
Əsrin sonlarında Ağcaqabul (1893), Bakı (1896) və Ağstafa
(1901) stansiyalarında da dəmiryolu məktəbləri meydana
gəldi.
Şəhərlərdə olduğu kimi kəndlərdə də əhali rus dilinə
və rus dilində təhsilə böyük maraq göstərirdi. Arxiv
sənədləri göstərir ki, ayrı-ayrı kənd və qəzaların
əhalisi kollektiv şəkildə ərizə yazaraq rus dilində
məktəb açmağı tələb edirdilər.
1871-ci ildə Kuban müəllimlər seminariyası, 1876-cı
ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyası təsis edildi.
1879-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasının
azərbaycanlı şöbəsi bu sahədə tarixi rol oynadı.
ZMS AZ şöbəsinin fəaliyyət göstərdiyi 40 il ərzində
250-dən artıq əsl xalq müəllimi hazırlamışdır.
F.B.Köçərli, R.B.Əfəndiyev, S.B.Vəlibəyov,
M.Mahmudbəyov, C.Məmmədquluzadə,
N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev,
F.Ağazadə, S.S.Axundov, Ə.Seyidov və s.
Bu şöbənin təşkilində və tərəqqisində şöbənin uzun
müddət inspektoru olan A.O.Çernyayevskinin (sonra
da F.B.Köçərlinin) çox böyük rolu olmuşdur.
F.B.Köçərli ZMS-ın AZ şöbəsinin AZ-na köçürülməsi
üçün 1884-cü ildən təşəbbüs göstərirdi.
1906-cı ildə köçürülməsi nəzərdə tutulan seminariya
yalnız 1918-ci ildə ADR-in vəsaiti hesabına (5080
manat qızıl pulla) Qazağa köçürüldü və ilk açılışı 1918-
ci il noyabrın 10-da oldu. F.B.Köçərli uzun illər
seminariyanın direktoru oldu.
S.Vurğun, Mehdixan Vəkilov, Osman Sarıvəlli, Mehdi
Hüseyn, Seyfulla Şamilov, İsmayıl Şıxlı və digər
məşhurlar Qazax seminariyasının məzunlarıdır.
TƏŞƏKKÜRLƏR!
