ÖABTKonu AnlatımıÖzgün Sorular

Ayrıntılı ÇözümlerTest Stratej!ler!Çıkmış Sorular

BİYOLOJİ

ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ

sınav tekniğineuygundur.

öabt ÖSYM

ÖABTAlan B!lg!s!Kom!syon

Alan Eğ!t!m!Kom!syon

KOMİSYONÖABT Biyoloji Konu Anlatımlı

ISBN 978-605-364-740-9

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1.Baskı: Mayıs 2014, Ankara

Proje-Yayın Yönetmeni: Cansel Işık KahramanDizgi-Grafik Tasarım: Buğra SİNDEL

Kapak Tasarımı: Gürsel AVCIBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No:13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.netİnternet: www.pegem.net

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Biyoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi

Testi (ÖABT-Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri

edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması

yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı

maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedefl enmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı

açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test

sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek

olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi

pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet

içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

BİYOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

BİYOLOJİ ÖABT, 50 sorudan oluşmakta ve Biyoloji Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Hücre ve Metabolizma, Bitki

Biyolojisi, İnsan ve Hayvan Biyolojisi, Ekoloji, Canlıların Sınıflandırılması, Genetik ve Evrim) ile Alan Eğitimi alanlarındaki

bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.

Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Biyoloji Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere

paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a. Hücre ve Metabolizma

b. Bitki Biyolojisi

c. İnsan ve Hayvan Biyolojisi

d. Ekoloji

e. Canlıların Sınıflandırılması

f. Genetik ve Evrim

% 16

% 10

% 20

% 10

% 8

% 16

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile

ilgili verilen bu bilgiler 2013 BİYOLOJİ ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası

değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

İÇİNDEKİLER

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Canlıların Ortak Özellikleri .............................................................................................................................................5

1. Hücresel Yapı ....................................................................................................................................................5

2. Beslenme ...........................................................................................................................................................5

3. Solunum ve ATP Üretimi ....................................................................................................................................5

4. Metabolizma ......................................................................................................................................................5

5. Organizasyon.....................................................................................................................................................5

6. Hareket ..............................................................................................................................................................6

7. Çevresel Uyarılara Tepki....................................................................................................................................6

8. Üreme ................................................................................................................................................................6

9. Boşaltım .............................................................................................................................................................6

10. Büyüme............................................................................................................................................................6

11. Kimyasal Yapı ..................................................................................................................................................6

12. Homeostasi (İç Denge) ....................................................................................................................................6

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................7

Çözümler ....................................................................................................................................................................8

2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Canlıların Temel Bileşenleri ......................................................................................................................................... 11

A. İnorganik Bileşikler ............................................................................................................................................... 11

B. Organik Bileşikler .................................................................................................................................................13

1. Karbonhidratlar (şekerler) ................................................................................................................................13

2. Yağlar (Lipitler) .................................................................................................................................................15

3. Proteinler .........................................................................................................................................................16

4. Vitaminler .........................................................................................................................................................18

C. Metabolizma ve Kimyasal Enerji ..........................................................................................................................20

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................23

Çözümler ..................................................................................................................................................................25

vi

D. Enzimler ...............................................................................................................................................................26

1. Basit Enzimler ..................................................................................................................................................26

2. Bileşik (Konjuge) Enzimler ...............................................................................................................................26

3. Enzimlerin Sınıflandırılması .............................................................................................................................27

4. Enzimlerin Çalışması .......................................................................................................................................27

5. Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Faktörler ...................................................................................................28

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................31

Çözümler ..................................................................................................................................................................33

E. Nükleik Asitler ......................................................................................................................................................35

1. DNA (Deoksiribonükleik asit) ...........................................................................................................................37

2. RNA (Ribonükleik asit).....................................................................................................................................39

F. Genetik Şifre ve Protein Sentezi ...........................................................................................................................41

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................45

Çözümler ..................................................................................................................................................................46

3. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI

Canlıların Sınıflandırılması Ve Canlılar Alemi ............................................................................................................49

A. Canlıların Sınıflandırılması...................................................................................................................................49

1. Amprik (Yapay) Sınıflandırma .........................................................................................................................49

2. Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma ...................................................................................................................49

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................53

Çözümler ..................................................................................................................................................................55

B. Virüsler .................................................................................................................................................................56

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................58

Çözümler ..................................................................................................................................................................59

C. Canlılar Alemi.......................................................................................................................................................60

1. Bakteri Alemi ...................................................................................................................................................61

2. Archae Alemi ..................................................................................................................................................64

3. Protista Alemi ..................................................................................................................................................65

4. Mantarlar (Fungi) ............................................................................................................................................67

5. Bitkiler Alemi (Plantae) ...................................................................................................................................67

6. Hayvanlar Alemi (Animalae) ...........................................................................................................................69

D. Biyolojik Çeşitlilik..................................................................................................................................................75

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................77

Çözümler ..................................................................................................................................................................79

vii

4. BÖLÜM: EKOLOJİ

Ekoloji ............................................................................................................................................................................83

A. Ekolojik Kavramlar ...............................................................................................................................................83

B. Biyomlar ...............................................................................................................................................................84

1. Karasal Biyomlar .............................................................................................................................................84

2. Sucul Biyomlar ................................................................................................................................................85

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................86

Çözümler ..................................................................................................................................................................87

C. Populasyon ve Hayvan Topluluğu ........................................................................................................................88

1. Populasyonun Büyüklüğü ...............................................................................................................................88

2. Populasyon Yoğunluğu ...................................................................................................................................88

3. Doğam Ve Ölüm Oranı ...................................................................................................................................88

4. Yaş Dağılımı ...................................................................................................................................................89

5. Büyüme Eğrileri ..............................................................................................................................................89

6. Rekabet ..........................................................................................................................................................90

7. Av - Avcı İlişkisi ...............................................................................................................................................90

8. Populasyon Dağılımı .......................................................................................................................................91

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................92

Çözümler ..................................................................................................................................................................93

D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi ............................................................................................................................94

1. Predatör Zincir ...............................................................................................................................................94

2. Parazit Zincir ..................................................................................................................................................95

3. Saprofit Zincir .................................................................................................................................................95

Çözümlü Test ............................................................................................................................................................96

Çözümler ..................................................................................................................................................................97

E. Doğadaki Madde Döngüsü...................................................................................................................................98

1. Karbon Döngüsü ............................................................................................................................................98

2. Oksijen Döngüsü ...........................................................................................................................................98

3. Azot Döngüsü ................................................................................................................................................98

4. Su Döngüsü ...................................................................................................................................................99

5. Fosfor Döngüsü ...........................................................................................................................................100

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................101

Çözümler ................................................................................................................................................................102

F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim ..........................................................................................................................103

1. Ototrof Canlılar ............................................................................................................................................103

2. Hem Otorotof hem de Heterotrof Canlılar ....................................................................................................104

3. Heteotrof Canlılar .........................................................................................................................................104

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................106

Çözümler ................................................................................................................................................................107

viii

5. BÖLÜM: HÜCRE

Hücre ........................................................................................................................................................................... 111

A. Hücre Zarının Yapısı .......................................................................................................................................... 112

B. Hücre Zarından Madde Geçişleri ....................................................................................................................... 115

1. Pasif Taşıma ................................................................................................................................................. 115

2. Aktif Taşıma .................................................................................................................................................. 117

3. Porlardan Geçemeyen Moleküllerin Taşınması ............................................................................................ 118

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................120

Çözümler ................................................................................................................................................................122

C. Sitoplazma ve Organeller...................................................................................................................................123

1. Mitokondri .....................................................................................................................................................123

2. Ribozom ........................................................................................................................................................124

3. Endoplazmik Retikulum ................................................................................................................................124

4. Golgi Aygıtı ...................................................................................................................................................125

5. Lizozom ........................................................................................................................................................125

6. Peroksizom ...................................................................................................................................................126

7. Koful (Vokuol) ...............................................................................................................................................126

8. Plastidler .......................................................................................................................................................126

9. Sentrozom ....................................................................................................................................................127

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................128

Çözümler ................................................................................................................................................................130

D. Çekirdek .............................................................................................................................................................131

E. Kalıtım Materyali ................................................................................................................................................131

F. İnsan Karyotipi ....................................................................................................................................................133

G. Mutasyonlar .......................................................................................................................................................134

1. Kromozom Mutasyonları ..............................................................................................................................134

2. Kromozom Sayısındaki Değişmeler .............................................................................................................135

3. Gen Mutasyonları (Nokta Mutasyonları) ......................................................................................................136

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................138

Çözümler ................................................................................................................................................................139

H. Hücre Bölünmesi................................................................................................................................................140

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................147

Çözümler ................................................................................................................................................................149

ix

6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ

Fotosentez ...................................................................................................................................................................153

A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre .................................................................................................................................154

1. Devirli Fotofosforilasyon ...............................................................................................................................154

2. Devirsiz Fotofosforilasyon .............................................................................................................................155

B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calwin Devri) ...............................................................................................156

C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler ...............................................................................................................158

1. Çevresel Faktörler ........................................................................................................................................158

2. Kalıtsal Faktörler ...........................................................................................................................................159

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................160

Çözümler ................................................................................................................................................................162

7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM

Hücresel Solunum ......................................................................................................................................................165

A. Oksijenli (Aerob) Solunum .................................................................................................................................165

1. Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar .....................................................................................................................165

2. Krebs Çemberi Reaksiyonları (Sitrik Asit Devri) ...........................................................................................166

3. E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları ..............................................................................................................166

B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum .........................................................................................................................169

1. Glikoliz Evresi ...............................................................................................................................................169

2. Son Ürün Evresi.............................................................................................................................................169

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................171

Çözümler ................................................................................................................................................................173

x

8. BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR

Bitkisel Dokular ..........................................................................................................................................................177

A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku ...................................................................................................................177

1. Primer (Birincil) Meristem .............................................................................................................................178

2. Sekonder (İkincil) Meristem ..........................................................................................................................178

B. Temel Doku .......................................................................................................................................................178

1. Parankima (Özerk) Doku ..............................................................................................................................178

2. Kollenkima (Pek Doku) ..................................................................................................................................179

3. Sklerankima (Sert Doku)................................................................................................................................179

C. İletim Doku ........................................................................................................................................................180

1. Ksilem (Odun) Borusu .................................................................................................................................180

2. Floem (Soymuk) Borusu ................................................................................................................................180

D. Örtü Doku ..........................................................................................................................................................181

1. Epidermis .....................................................................................................................................................181

2. Periderm (Mantar Doku) ................................................................................................................................182

E. Bitkinin Kısımları ...............................................................................................................................................182

1. Kök ...............................................................................................................................................................182

2. Gövde ............................................................................................................................................................183

3. Yaprak ............................................................................................................................................................184

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................185

Çözümler ................................................................................................................................................................187

9. BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ

Bitkilerde Taşıma Sistemi ..........................................................................................................................................191

A. Ksilemde Taşıma ...............................................................................................................................................193

1. Kılcallık .........................................................................................................................................................193

2. Kök Basıncı ...................................................................................................................................................193

3. Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi ve Kohezyon ..................................................................................194

B. Terlemeye Etki Eden Faktörler ..........................................................................................................................195

1. Çevresel Faktörler ........................................................................................................................................195

2. Genetiksel Faktörler.......................................................................................................................................196

C. Floemde Taşıma ...............................................................................................................................................196

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................197

Çözümler ................................................................................................................................................................199

xi

10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME BÜYÜME VE HAREKET

Bitkilerde Beslenme Büyüme ve Hareket .................................................................................................................203

A. Makroelementler ...............................................................................................................................................203

B. Mikroelementler ................................................................................................................................................203

C. Minimum Kuralı .................................................................................................................................................203

D. Bitkilerde Büyüme .............................................................................................................................................204

1. Dış Faktörler ................................................................................................................................................204

2. Hormonlar .....................................................................................................................................................205

E. Fotoperyodizm ..................................................................................................................................................206

F. Bitkilerde Hareket ..............................................................................................................................................207

1. Tropizma (Yönelim) .....................................................................................................................................207

2. Nasti (Irganım) ..............................................................................................................................................208

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................209

Çözümler ................................................................................................................................................................ 211

11. BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME

Bitkilerde Üreme ve Gelişme .....................................................................................................................................215

A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme ..............................................................................................................................215

1. Karayosunlarında Üreme .............................................................................................................................215

2. Eğrelti Otlarında Üreme ................................................................................................................................215

B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme ...................................................................................................................217

1. Çelikle Üreme ..............................................................................................................................................217

2. Yumru İle Üreme ..........................................................................................................................................217

3. Sürünücü Gövde İle Üreme .........................................................................................................................217

4. Soğan İle Üreme ...........................................................................................................................................217

C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ......................................................................................................................217

1. Kapalı Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ......................................................................................................217

2. Açık Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme .........................................................................................................220

D. Tohum ...............................................................................................................................................................221

E. Meyve ................................................................................................................................................................223

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................224

Çözümler ................................................................................................................................................................226

xii

12. CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME

Canlılarda Üreme ve Gelişme ....................................................................................................................................229

A. Eşeysiz Üreme ..................................................................................................................................................229

1. Bölünerek Üreme .........................................................................................................................................229

2. Tomurcuklanma ile Üreme ............................................................................................................................229

3. Sporla Üreme ................................................................................................................................................229

4. Vejetatif Üreme .............................................................................................................................................229

5. Rejenerasyon ................................................................................................................................................230

B. Eşeyli Üreme .....................................................................................................................................................230

1. Konjugasyon (Kavuşma) ..............................................................................................................................231

2. Partenogenez ..............................................................................................................................................231

3. Hermafroditizm ............................................................................................................................................232

4. Metagenez (Döl Alması) ...............................................................................................................................232

C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme ...............................................................................................................................233

1. Dış Döllenme ...............................................................................................................................................233

2. İç Döllenme ..................................................................................................................................................233

D. Yumurtanın Yapısı .............................................................................................................................................234

1. Yumurta Kabuğu ..........................................................................................................................................234

2. Koryon Zarı ..................................................................................................................................................234

3. Amniyon Zarı ................................................................................................................................................234

4. Allontoyis Kesesi ..........................................................................................................................................234

5. Vitellus Kesesi .............................................................................................................................................234

E. İnsanda Üreme ..................................................................................................................................................235

1. Erkek Üreme Sistemi ...................................................................................................................................235

2. Dişi Üreme Sistemi ......................................................................................................................................236

F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme .....................................................................................................................239

1. Segmentasyon .............................................................................................................................................239

2. Blastula Evresi .............................................................................................................................................239

3. Gastrula Evresi ............................................................................................................................................240

G. Başkalaşım (Metamorfoz) .................................................................................................................................242

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................243

Çözümler ................................................................................................................................................................244

xiii

13. BÖLÜM: KALITIM

Kalıtım..........................................................................................................................................................................247

A. Kalıtımla İlgili Kavramlar ...................................................................................................................................247

B. Kalıtım ve Çevre ...............................................................................................................................................248

C. Genetik ve Olasılık ............................................................................................................................................249

D. Eksik Baskınlık ..................................................................................................................................................254

E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama) .......................................................................................255

F. Çok Allellik (Multiple Allelik) ...............................................................................................................................255

G. Kan Grupları .....................................................................................................................................................256

1. ABO Sistemi ................................................................................................................................................256

2. Rh Sistemi ...................................................................................................................................................258

3. MN Sistemi ..................................................................................................................................................259

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................267

Çözümler ................................................................................................................................................................268

14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ

Populasyon Genetiği ..................................................................................................................................................271

1. Populasyon ..................................................................................................................................................271

2. Gen Havuzu .................................................................................................................................................271

3. Gen Frekansı ...............................................................................................................................................271

4. Kararlı ve Kararsız Populasyon ...................................................................................................................271

A. Hardy - Weinberg Kuralı ...................................................................................................................................272

B. Akraba Evlilikleri ................................................................................................................................................274

C. Genetik Islah .....................................................................................................................................................274

D. Populasyonun Gen Frenkasını Değiştiren Etkenler ..........................................................................................275

1. Göçler ..........................................................................................................................................................275

2. İzolasyon (Ayrılma) ......................................................................................................................................275

3. Mutasyon .....................................................................................................................................................275

4. Doğal Seleksiyon (Seçilim) ..........................................................................................................................276

5. Genetik Sürüklenme ....................................................................................................................................276

6. Eş Seçimi .....................................................................................................................................................277

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................278

Çözümler ................................................................................................................................................................280

xiv

15. BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK MÜHENDİSLİĞİ

Biyoteknoloji Ve Genetik Mühendisliği .....................................................................................................................283

A. Biyoteknolojik Yöntemler ...................................................................................................................................283

B. Genetik Mühendisliği .........................................................................................................................................284

C. Hayvanlarda Klonlama ......................................................................................................................................285

D. DNA İzolasyonu ................................................................................................................................................286

E. DNA'nın Aktarımı ..............................................................................................................................................286

1. Transformasyon ...........................................................................................................................................286

2. Mikroenjeksiyon ...........................................................................................................................................286

3. Biyolistik Yöntem .........................................................................................................................................286

4. Elektroporasyon Yöntemi .............................................................................................................................286

F. DNA Parmak İzi .................................................................................................................................................286

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................287

Çözümler ................................................................................................................................................................289

16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM

Canlıların Oluşumu Ve Evrim ....................................................................................................................................293

A. Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi) ........................................................................................................293

B. Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi .................................................................................................................293

1. Panspermia Hipotezi ....................................................................................................................................293

2. Ototrof Hipotezi ............................................................................................................................................294

3. Heterotrof Hipotezi .......................................................................................................................................294

C. LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü ....................................................................................................................295

1. Kullanma ve Kullanmama Hipotezi ..............................................................................................................295

2. Kazanılan Karakterlerin Kalıtımı ..................................................................................................................295

D. DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü ......................................................................................................................295

E. Yaratılış Görüşü ................................................................................................................................................296

xv

F. Ekolojik Ve Evrimsel Kurallar .............................................................................................................................297

1. Coppe Kuralı ................................................................................................................................................297

2. Dollo Kuralı ..................................................................................................................................................297

3. Gloger Kuralı ................................................................................................................................................297

4. Allen Kuralı ..................................................................................................................................................297

5. Bergman Kuralı ............................................................................................................................................297

G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar ..............................................................................................................................297

1. Embriyolojiden Elde Edilen Kanıtlar .............................................................................................................297

2. Paleantolojik Kanıtlar ...................................................................................................................................297

3. Sınıflandırmadan Elde Edilen Kanıtlar .........................................................................................................297

4. Marfolojiden Elde Edilen Kanıtlar .................................................................................................................297

5. Fizyoloji Ve Biyokimyadan Elde Edilen Kanıtlar ...........................................................................................297

6. Sitoloji Ve Genetikten Elde Edilen Kanıtlar ..................................................................................................297

7. Biyocoğrafyadan Elde Edilen Kanıtlar .........................................................................................................297

8. Körelmiş Organlar ........................................................................................................................................297

9. Parazitlerden Elde Edilen Kanıtlar ...............................................................................................................297

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................298

Çözümler ................................................................................................................................................................299

17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ

Canlılarda Davranış ....................................................................................................................................................303

A. Doğal Davranış .................................................................................................................................................303

1. İçgüdü ..........................................................................................................................................................303

2. Refleksler .....................................................................................................................................................303

B. Sosyal Davranış ................................................................................................................................................304

C. Sonradan Kazanılan Davranış ..........................................................................................................................304

1. İzleme İle Öğrenme .....................................................................................................................................304

2. Alışkanlık Yoluyla Öğrenme .........................................................................................................................305

3. Şartlanma Yoluyla Öğrenme ........................................................................................................................305

4. Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme .............................................................................................................305

D. Biyolojik Saat (Biyoritm) ....................................................................................................................................305

E. Hayvanlarda Savunma Davranışları .................................................................................................................305

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................306

Çözümler ................................................................................................................................................................307

xvi

18. BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR

Hayvansal Dokular ..................................................................................................................................................... 311

A. Epitel Doku ........................................................................................................................................................ 311

1. Örtü Epiteli ................................................................................................................................................... 311

2. Bez (Salgı) Epiteli ........................................................................................................................................312

3. Duyu Epiteli ..................................................................................................................................................312

B. Bağ ve Destek Doku .........................................................................................................................................313

1. Temel Bağ Doku ...........................................................................................................................................313

2. Kıkırdak Doku ...............................................................................................................................................314

3. Kemik Doku ..................................................................................................................................................314

4. Yağ Doku ......................................................................................................................................................315

5. Kan Doku ......................................................................................................................................................315

C. Kas Doku ..........................................................................................................................................................317

1. Düz Kas .......................................................................................................................................................317

2. Çizgili Kas .....................................................................................................................................................318

3. Kalp Kası .....................................................................................................................................................318

D. Sinir Doku .........................................................................................................................................................319

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................320

Çözümler ................................................................................................................................................................322

19. BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ

Sinir Sistemi ................................................................................................................................................................325

A. Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi ..............................................................................................................325

B. Omurgalılarda Sinir Sistemi ..............................................................................................................................326

1. Sinir Hücreleri ve Çeşitleri ...........................................................................................................................326

2. Bir Nöronun Yapısı ve Kısımları ...................................................................................................................327

3. Bir Nörondan Başka Bir Nörona İmpuls Geçişi ............................................................................................328

C. İnsanda Sinir Sistemi ........................................................................................................................................330

II. Merkezi Sinir Sistemi ...................................................................................................................................330

1. Beyin ............................................................................................................................................................330

2. Omurilik (Medulla Spinalis) ..........................................................................................................................333

II. Çevresel Sinir Sistemi ..................................................................................................................................334

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................335

Çözümler ................................................................................................................................................................337

xvii

20. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI

Duyu Organları............................................................................................................................................................341

A. Görme Duyusu Göz ..........................................................................................................................................341

1. Sert Tabaka (Sklera) ....................................................................................................................................342

2. Damar Tabaka (Koroid) ................................................................................................................................342

3. Ağ Tabaka (Retina) ......................................................................................................................................342

B. Kulak ve İşitme Duyusu ....................................................................................................................................344

1. Dış Kulak ......................................................................................................................................................344

2. Orta Kulak ....................................................................................................................................................344

3. İç Kulak ........................................................................................................................................................344

C. Burun ve Koku Duyusu .....................................................................................................................................345

D. Dil ve Tat Alma Duyusu .....................................................................................................................................346

E. Deri ve Dokunma Duyusu .................................................................................................................................347

1. Üst Deri (Epidermis) .....................................................................................................................................347

2. Alt Deri (Dermis) ..........................................................................................................................................347

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................349

Çözümler ................................................................................................................................................................350

21. BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM

Hormonlar ve Endokrin Sistemi ................................................................................................................................353

A. Hipofiz Bezi .......................................................................................................................................................354

1. Ön lop (Anterior) ..........................................................................................................................................354

2. Ara Lop (Median) .........................................................................................................................................355

3. Arka Lop (Posterior) .....................................................................................................................................355

B. Tiroid ve Paratiroid Bezi ....................................................................................................................................355

1. Tiroksin Hormonu .........................................................................................................................................356

2. Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu .............................................................................................................356

xviii

C. Paratroid Bezi ...................................................................................................................................................356

D. Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri) ...............................................................................................................357

1. Adrenal Korteks Hormonları .........................................................................................................................357

2. Adrenal Medulla (Öz) Hormonları ................................................................................................................358

E. Pankreas ............................................................................................................................................................359

1. İnsülin Hormonu ............................................................................................................................................359

2. Glukagon Hormonu ......................................................................................................................................359

F. Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları) ...................................................................................................................359

1. Östrojen Hormonu ........................................................................................................................................359

2. Progesteron Hormonu .................................................................................................................................359

3. Testosteron Hormonu ..................................................................................................................................360

G. Timus Bezi .........................................................................................................................................................360

H. Epifiz Bezi ..........................................................................................................................................................360

İ. Plasenta...............................................................................................................................................................360

1. Koriyonik Gonatotropin .................................................................................................................................360

2. Plasental Laktojen .......................................................................................................................................360

K. Sindirim Hormonları ...........................................................................................................................................361

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................362

Çözümler ................................................................................................................................................................364

22. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ

Destek ve Hareket Sistemi .........................................................................................................................................367

A. Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket ...................................................................................................................367

B. Omurgasızlarda Destek ve Hareket ..................................................................................................................367

1. Hidrostatik İskelet .........................................................................................................................................367

2. Dış İskelet ...................................................................................................................................................368

3. İç İskelet ......................................................................................................................................................368

xix

C. Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket .......................................................................................................368

D. İnsanda İskelet Sistemi .....................................................................................................................................368

1. Şekillerine Göre Kemik Çeşitleri ...................................................................................................................369

2. Eklem Yapısı ve Çeşitleri .............................................................................................................................372

E. Kas Sistemi ........................................................................................................................................................372

1. İskelet Kasları ...............................................................................................................................................373

2. Kalp Kası .....................................................................................................................................................373

3. Düz Kas .......................................................................................................................................................373

F. Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması................................................................................................................373

G. Kasılmanın Kimyası ...........................................................................................................................................375

H. Kas ve İskelet İlişkisi ..........................................................................................................................................377

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................378

Çözümler ................................................................................................................................................................379

23. BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ

Sindirim Sistemi .........................................................................................................................................................383

A. Sindirim Basamakları ........................................................................................................................................383

1. Mekanik (Fiziksel) Sindirim ...........................................................................................................................383

2. Kimyasal Sindirim .......................................................................................................................................383

3. Emilim .........................................................................................................................................................383

B. Sindirim Çeşitleri ..............................................................................................................................................383

1. Hücre İçi Sindirim ..........................................................................................................................................383

2. Hücre Dışı Sindirim .....................................................................................................................................383

C. Canlılarda Sindirim ............................................................................................................................................383

1. Saprofitlerde Sindirim ...................................................................................................................................383

2. Bitkilerde Sindirim .......................................................................................................................................383

3. Süngerlerde (Porifera) Sindirim ..................................................................................................................384

4. Hidrada Sindirim ...........................................................................................................................................384

5. Toprak Solucanında Sindirim ......................................................................................................................384

6. Eklem Bacaklılarda Sindirim ........................................................................................................................384

7. Kuşlarda Sindirim ........................................................................................................................................385

8. Memelilerde Sindirim ...................................................................................................................................385

xx

D. Sindirim Çeşitleri ...............................................................................................................................................385

1. Ağız ................................................................................................................................................................386

2. Yutak ............................................................................................................................................................386

3. Yemek Borusu ..............................................................................................................................................386

4. Mide ............................................................................................................................................................387

5. İnce Bağırsak ..............................................................................................................................................387

6. Kalın Bağırsak ..............................................................................................................................................388

7. Karaciğer ......................................................................................................................................................388

8. Pankreas ......................................................................................................................................................390

E. Besinlerin Kimyasal Sindirimi .............................................................................................................................390

1. Proteinlerin Kimyasal Sindirimi .....................................................................................................................390

2. Karbonhidratların Kimyasal Sindirimi ...........................................................................................................390

3. Yağların Kimyasal Sindirimi .........................................................................................................................391

F. Besinlerin Emilimi ...............................................................................................................................................391

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................392

Çözümler ................................................................................................................................................................394

24. BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ

Hayvanlarda Dolaşım Sistemi ...................................................................................................................................397

A. Omurgalılarda Dolaşım Sistemi ........................................................................................................................398

1. Balıklarda Dolaşım ........................................................................................................................................398

2. Kurbağalarda Dolaşım ................................................................................................................................398

3. Sürüngenlerde Dolaşım ..............................................................................................................................399

4. Kuş ve Memelilerde Dolaşım ......................................................................................................................400

B. Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi .........................................................................................................................400

C. İnsanda Dolaşım Sistemi ..................................................................................................................................400

1. Kalbin Yapısı ve Çalışması ...........................................................................................................................401

2. Kalbin Çalışma Mekanizması .....................................................................................................................402

xxi

D. Kandamarlarının Yapısı ve Özellikleri ...............................................................................................................403

1. Atardamarlar (Arterier) ...................................................................................................................................403

2. Kılcaldamar (Kapiller) ..................................................................................................................................404

3. Toplardamarlar (Venler) ................................................................................................................................404

E. Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi) ....................................................................405

F. Lenf Dolaşımı......................................................................................................................................................407

G. Vücut Savunması...............................................................................................................................................408

1. Bağışıklık Sistemi .........................................................................................................................................409

2. Bağışıklığın Kazanılması ............................................................................................................................410

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................412

Çözümler ................................................................................................................................................................413

25. BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ

Solunum Sistemi ........................................................................................................................................................417

A. Hayvanlarda Solunum Sistemi ..........................................................................................................................417

1. Hücre Yüzeyi ve Deri Solunumu ...................................................................................................................417

2. Solungaç Solunumu ....................................................................................................................................417

3. Trake Solunumu ............................................................................................................................................418

4. Akciğer Solunumu ........................................................................................................................................419

B. İnsanda Solunum Sistemi .................................................................................................................................419

1. Burun (Nasus) ...............................................................................................................................................419

2. Yutak ve Gırtlak (Farinks ve Larinks) ..........................................................................................................420

3. Soluk Borusu (Trakea) ..................................................................................................................................420

4. Akciğer ........................................................................................................................................................420

C. Soluk Alıp Verme Mekanizması ........................................................................................................................421

D. Solunum Gazlarının Taşınması .........................................................................................................................421

1. Oksijenin Taşınması.......................................................................................................................................422

2. Karbondioksitin Taşınması ...........................................................................................................................422

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................424

Çözümler ................................................................................................................................................................426

xxii

26. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ

Boşaltım Sistemi.........................................................................................................................................................429

A. Tek Hücrelilerde Boşaltım .................................................................................................................................429

B. Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım ....................................................................................................................430

1. Sünger ve Sölenterler ...................................................................................................................................430

2. Yassı Solucan .............................................................................................................................................430

3. Halkalı Solucan .............................................................................................................................................430

4. Eklem Bacaklılar ...........................................................................................................................................431

C. Omurgalılarda Boşaltım Organı ........................................................................................................................431

1. Pronefroz Böbrek ..........................................................................................................................................431

2. Mezonefroz Böbrek .....................................................................................................................................431

3. Metanefroz Böbrek ........................................................................................................................................431

D. İnsanda Boşaltım Sistemi .................................................................................................................................432

E. İdrar Oluşumu ...................................................................................................................................................434

1. Süzülme (Filtrasyon) .....................................................................................................................................434

2. Geri Emilim (Rezorpsiyon) ...........................................................................................................................434

3. Salgılama (Sekresyon) .................................................................................................................................435

F. Böbreğin Görevleri .............................................................................................................................................436

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................438

Çözümler ................................................................................................................................................................440

KAYNAKLAR ...............................................................................................................................................................442

xxiii

ALAN EĞİTİMİ

Biyoloji Öğretim Programı .........................................................................................................................................443

A. Öğretim Programında Yer Alan Kazanımlar ......................................................................................................444

B. Öğretim Programındaki Öğrenme - Öğretme Anlayışı ......................................................................................447

C. Öğretim Programındaki Ölçme Değerlendirme Anlayışı ...................................................................................447

Öğretim Programının Ögeleri ....................................................................................................................................447

A. Kazanımlar ........................................................................................................................................................447

B. İçerik (Ne Öğretelim?) .......................................................................................................................................450

1. Giriş Etkinlikleri .............................................................................................................................................451

2. Gelişme Etkinlikleri .......................................................................................................................................451

C. Bugünkü Öğrenme Anlayışımızda Önemli Yere Sahip Bilim Adamlarının Teorileri ..........................................453

1. J. PIAGET: Bilişsel Yapılandırmacılık ...........................................................................................................453

2. L. VYGOTSKY: Sosyal Yapılandırmacılık .....................................................................................................454

3. J. BRUNNER: Buluş Yoluyla Öğrenme .........................................................................................................455

4. R. GAGNE: Öğrenme Koşulları ....................................................................................................................455

5. D. AUSUBEL: Anlamlı Öğrenme ..................................................................................................................456

6. H. GARDNER: Çoklu Zekâ Kuramı ..............................................................................................................457

D. Yapılandırmacı Teoriye Dayalı Öğretim Modeller ..............................................................................................457

Öğrenme Halkası ..............................................................................................................................................457

E. Öğretim Strateji, Yöntem ve Teknikleri ..............................................................................................................458

1. Öğretim Stratejileri ........................................................................................................................................458

2. Öğretim Yöntemleri .......................................................................................................................................459

3. Dersin Sonuç Etkinlikleri ve Ölçme Değerlendirme ......................................................................................474

Çözümlü Test ..........................................................................................................................................................479

Çözümler ................................................................................................................................................................482

KAYNAKLAR ...............................................................................................................................................................488

ALAN BİLGİSİ

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

5

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

En ilkel canlılar olan algler, bakteri ve archaelerden (mo-

nerler) omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen

ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve

canlı hayatının devamlılığı için gereklidir.

1. Hücresel Yapı

Bütün canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir.

Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en küçük birim

olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir.

Örneğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar

ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi.

Hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere

ikiye ayrılır.

• Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve zarla çev-

rili organelleri olmayan hücrelerdir. Organel olarak

yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve

archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur.

• Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek

içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır.

Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordi-

neli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar

âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısında-

dır. Bütün hücrelerde hücre zarı sitoplazma, DNA,

RNA, ribozom ve enzim bulunur.

2. Beslenme

Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik

aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç

duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel ar-

tışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral

madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır

olarak alır.

• Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri

kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır.

Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örne-

ğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler

oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bakteri, algler, fitop-

lanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir.

• Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini

üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır ala-

rak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof

canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin

olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı

protistler, heterotrof beslenirler.

3. Solunum ve ATP Üretimi

Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yı-

karak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda ke-

sintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak

enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık gösterge-

sidir. Solunum oksijenin varlığında ya da yokluğunda iki

şekilde gerçekleşir.

• Aerob solunum: Organik besinlerin oksijenli or-

tamda yıkılarak ATP elde edilmesidir. Enerji üretme

olayı mitokondri organelinde gerçekleşir. Oksijenli

solunumda besin tam parçalandığından ve elektron

enerjisinden yararlanıldığı için üretilen ATP miktarı

fazladır.

• Anaerob solunum: Organik besinlerin oksijensiz or-

tamda yıkılarak enerji elde edilmesidir. Besinler laktik

asit ve etil alkol gibi organik bileşiklere kadar parça-

landığı için ve E.T.S kullanılmadığından üretilen ATP

miktarı azdır.

NOTAnaerob solunum bütün canlılarda sitoplaz-mada gerçekleşir. Aerob solunum bakterilerde mezozomda, ökaryotlarda ise mitokondride gerçekleşir.

4. Metabolizma

Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik

(yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.

• Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit mole-

küllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlen-

mesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon ender-

goniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi

anabolik olaylardır.

• Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Komp-

leks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanma-

sıdır. Sindirim, solunum proteinlerin hidrolizi, katabolik

olaylardır.

5. Organizasyon

Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli

canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında fark-

lı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda be-

lirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur.

Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ

→ Sistem → Organizma

6

6. Hareket

Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam

bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki

şekildedir. Sünger, mercan gibi bazı canlılarda yer değiş-

tirme görülmez. Bu nedenle pasif hareket görülür. Bitki-

lerde ve mantarlarda da pasif hareket gözlenir. Kamçısı

olmayan bir bakterinin deniz dalgasıyla savrularak yer

değiştirmesi pasif harekettir. Bazı tek hücreliler ve hay-

vanlarda aktif hareket görülür. Amip yalancı ayaklarıyla,

öglena kamçısıyla, paramesyum silleriyle, bazı omurgalı

ve omurgasızlar iskelet ve kaslarıyla aktif hareket eder.

7. Çevresel Uyarılara Tepki

Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıla-

rı algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan

canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir.

Örneğin öglenanın ışığına doğru hareketi fiziksel tepki,

bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedi-

nin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı

şiddeti arttıkça tepkinin dereceside artabilir.

8. Üreme

Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine

benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir.

Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için ge-

reklidir.

• Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla ken-

disiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır.

Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif

üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan

calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakte-

rilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz

üremedir. Ayrıca canlılar yıpranan kısımları yeniler.

Buna rejenerasyon denir. Rejenerasyon yenilenme-

ye bağlı üremedir.

• Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin

(sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının

oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle

oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı

olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli

üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Ma-

yoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gamet-

ler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli

olabilir.

9. Boşaltım

Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana

gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz

zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşal-

tım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge

(homeostasi) sağlamış olur.

Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşir-

ken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise

nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım

sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Memeli-

ler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden idrar

atarak boşaltımı sağlar. Bitkiler de hayvanlarda olduğu

gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda

birikir. Yaprak dökümüylede atıklar bitkiden uzaklaşır.

Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da

boşaltım yapılır.

10. Büyüme

Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak

hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkiler-

de meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme

görünür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bö-

lünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür.

Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle olur.

Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu ne-

denle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler.

Büyümeyle birlikte canlıdaki hücre organ ve dokuların

görevlerini tam olarak yapması anlamına gelen olgunlaş-

maya da gelişme denir.

11. Kimyasal Yapı

Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler

bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su,

karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlı-

larda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA

ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir.

12. Homeostasi (İç denge)

Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi

vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimya-

sallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sis-

temi ve endokrin sistem önemlidir.

7

ÇÖZÜMLÜ TEST

1. Tüm canlılar tarafından gerçekleştirilebilen temel hayatsal olaylarla ilgili olarak aşağıdakiler-den hangisi yanlıştır?

A) Hücresel solunumla ATP üretme

B) Hücreye özgü kompleks organik besinleri sen-tezleme

C) Bütün metabolik olaylarda ATP enerjisi kullanma

D) Hücrelerde oluşan metabolik atıkları dışarı atma

E) Hücreye alınan besinleri yapıya katma

2. Aşağıda verilen canlıların özellikleri ile ilgili açık-lamalardan hangisi yanlıştır?

A) Çok hücreli canlılarda doku ve organ düzeyinde organizasyon görülür.

B) Bütün canlılar eşeyli üreyerek nesillerini devam ettirir.

C) Canlılar çevresel uyaranlara karşı tepki gösterir-ler.

D) Canlılar biyolojik olaylarda enzim kullanır.

E) Tek hücreli ve çok hücreli canlılarda kendi besi-nini üreten türler bulunur.

3. Aşağıdakilerden hangisi bütün canlılarda ortak-tır?

A) Prokaryot hücre tipi

B) Ototrof beslenme

C) Aerob solunum

D) Adaptasyon

E) Aktif hareket

4. Aşağıdakilerden hangisi beslenmenin amacı değildir?

A) Canlıların yapısına katılacak moleküllerin temin edilmesi

B) Hücresel solunum için besin temini

C) Hücrede düzenleyici görev alacak besinlerin sentezi

D) Canlıya özgü kompleks besinlerin üretimi

E) DNA'nın oluşumunu sağlayan genlerin dışarıdan alınması

5. Aşağıda verilen hücresel yapılardan hangisi bütün canlılarda gözlenmez?

A) Hücre zarı B) Çekirdek C) Sitoplazma

D) Ribozom E) Yönetici molekül

6. Aşağıdakilerden hangisi bireyin hayatını devam ettirebilmesi için metabolik ATP'nin üretildiği olaydır?

A) Beslenme B) Metabolizma C) Üreme

D) Boşaltım E) Solunum

7.

I. Kendine özgü moleküller sentezleme

II. Kompleks organik molekülleri monomerlerine dönüştürme

III. İnorganik maddelerden organik madde sentezle-me

IV. Anaerob solunumla ATP sentezleme

Yukarıda verilenlerden hangileri bütün canlılarda görülebilecek ortak özelliklerdendir?

A) I ve II B) II ve III C) III ve IV

D) I, II ve III E) II, III ve IV

8. Aşağıdaki canlılardan hangisi aktif hareket edemez?

A) Paramesyum B) Mantarlar C) Öglena

D) Amip E) Balık

9. Aşağıdakilerden hangisi canlılarda homeostasiyi sağlamaz?

A) Solunum B) Boşaltım C) Beslenme

D) Metabolizma E) Adaptasyon

8

1. Hücrede bütün biyosentez olaylarında ATP kullanılır. Fa-kat hidroliz reaksiyonlarında ATP harcanmaz.

Cevap C

2. Üreme canlının yaşamı için değil neslinin devamı için gereklidir. Canlıların bazıları eşeysiz üreyerekte çoğa-labilir.

Cevap B

3. Bütün canlılar yaşadığı ortama uyum sağlayarak adapte olurlar.

Cevap D

4. Canlılardaki yönetici molekül olan DNA kendini eşleye-rek çoğalır. DNA molekülü dışarıdan alınmaz.

Cevap E

5. Çekirdek ökaryot hücrelerde bulunur, prokaryot hücre-lerde bulunmaz.

Cevap B

ÇÖZÜMLER

6. Hücresel solunumda amaç hücre için gerekli ATP'nin üretilmesidir.

Cevap E

7. I → Protein sentezi

II → Proteinin hidrolizi

III → Fotosentez ve kemosentez

IV → Fermantasyon

I ve II nolu olaylar bütün canlılarda evrenseldir.

Cevap A

8. Mantarlar bitkiler de olduğu gibi pasif hareket ederler. Çünkü aktif hareket edecek organları yoktur.

Cevap B

9. Sağlıklı her canlı hücrenin kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik, bazik ve kimyasallarla sağlanır.

Cevap E

CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

11

CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Canlılar yaşamlarını sürdürmek için organik ve inorga-

nik maddelere ihtiyaç duyar. Hayatsal fonksiyonlar bir

organizmayı meydana getiren kimyasal maddelerin be-

lirli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Bu olay

canlılığın temelidir. Canlı varlıklardaki bu düzen cansız

maddelerde görülmeyen sindirim, solunum, dolaşım gibi

sistemleşmeyi meydana getirmiştir. Cansız maddelerin

yapı taşına atom denir. Aynı veya farklı atomların bir ara-

ya gelerek oluşturdukları atom topluluğuna molekül de-

nir. Aynı tür atomlardan oluşan maddelere element denir.

Atomlar elementleri, elementler ise organik ve inorganik

bileşikleri meydan getirir. Organik bileşikler sadece hücre

içerisinde sentezlenirken, inorganik maddelerin kaynağı

tabiattır.

Canlıların Temel Bileşenleri

Canlılardaki inorganik

bileşikler

• Su

• Mineral

• Asit

• Baz

• Tuzlar

Canlılardaki organik bileşikler

• Karbonhidratlar

• Lipitler (Yağlar)

• Proteinler

• Vitaminler

• Enerji (ATP)

• Enzimler

• Nükleik asitler

A. İnorganik Bileşikler

Canlı vücudunda sentezlenemez. Bu besinleri canlılar

dışardan hazır olarak alır. Kökeni tabiattır. Organizma-

da hem yapısal olarak hem de düzenleyici olarak görev

yapar. Yapısında C, H ve O elementlerinin en az birini

taşımayan elementlerdir. Molekülleri oluşturan atomlar

arasında üç çeşit bağ vardır.

• İyonik bağ: Atomlar elektron verip ya da aldıklarında

iyon adını alırlar. (+) yüklü iyonlara katyon, (-) yüklü iyon-

lara ise anyon denir. Farklı elektrik yüklü iyonların birbiri-

ni çekmesiyle oluşan bağa iyonik bağ denir.

Sodyum Klorür

Na

+

Cl

−

• Kovalent bağ: İki atom arasında bir veya daha fazla

elektronun paylaşılmasıyla karakterize edilen kimyasal

bağdır. Yani elektron çiftlerinin paylaşılmasıyla oluşan

bağlara kovalent bağ denir.

CH4 (Metan molekülü)C

H

H

HH

• Hidrojen bağı: Bir moleküldeki hidrojen atomu ile diğer

molekülün bir atomun boş elektronu arasında kurulan

kimyasal bağdır. Bu bağlar biyolojik moleküllerin yapısı-

na katıldığı için büyük bir öneme sahiptir.

104.5°

O

H HO

HH

• Su: İki hidrojen bir oksijen atomunun birleşmesiyle olu-

şur. Canlılar için yaşam sıvısıdır. Canlı yapısının büyük

bir kısmını su oluşturur. İnsan vücudunun %74'ü sudur.

Su canlıların temel bileşenidir. Su her canlıda farklı mik-

tarda bulunur. Su bitkilerinde su miktarı %98'e kadar yük-

selirken, tohumlarda bu oran %15 kadardır. Su sindirim

kanalında kimyasal sindirimi kolaylaştırır. Enzimlerin ça-

lışması için su mutlaka şarttır. Terlemeyle dışarı atılarak

vücut ısısını ayarlar. Metabolizma sonucu oluşan zararlı

artıkların seyreltilmesinde ve atılmasında rol oynar. Ka-

rarlı bir madde olduğunda kimyasal reaksiyonlarda iyon-

laşmaz bu nedenle hücrenin pH'sını korur. İyi bir çözücü

olduğundan besinlerin kanda çözünerek dokulara ulaş-

masını kolaylaştırır. Buharlaşma ısısı yüksek olduğun-

dan ani sıcaklık değişmelerinde gaz hâline geçerek vü-

cudun korunmasını sağlar. Adhezyon kuvveti ile yüzeye,

kohezyon kuvveti ile birbirine tutunarak bitkilerde suda

çözünmüş maddelerin taşınmasını kolaylaştırır.

• Mineraller: Doğal olarak oluşur. Bir parçası bütün özel-

liklerini taşır. Katı hâlde olup nadiren sıvıdır. Hücredeki

metabolik faaliyetlerin sürdürülebilmesi için minerallere

ihtiyaç vardır. Organizmada mutlaka bulunmak zorunda-

dır. İnsan vücudu mineralleri sentezleyemez bu nedenle

dışarıdan alır. Minerallerin kaynağı doğadır. Mineraller

enzimlerin kofaktör kısmını oluşturduğu için vücutta dü-

zenleyicidir. Aynı zamanda yapıcı ve onarıcı özelliği de

12

vardır. Canlı vücudunda organik besinlere bağlı buluna-

bildiği gibi kanda çözünmüş hâlde de bulunabilir. Mine-

raller, enzim ve hormon gibi moleküllerin yapısında bu-

lunur. Kanın pıhtılaşmasında görevlidir. Kemik ve dişlerin

yapısına katılır. Nükleik asit ve ATP'nin yapısına katılır.

Kan ve kasların yapısında bulunur. Hücre zarının geçir-

genliğinde önemlidir. Mineraller sindirilemez ve enerji

vermezler. Hücre zarından hemen geçerek kana karışır-

lar. Mineral eksikliğinde enzimler düzenli çalışamaz ve

hastalıklar ortaya çıkar.

• Kalsiyum (Ca) ve Fosfor (P): Vücudumuzda en faz-

la bulunan minerallerdir. Kalsiyumun kanda albumine

bağlı olarak taşınır. Eksikliğinde bağırsaklarda emilim

bozukluğu olur. Genellikle vücudumuzda kalsiyum ve

fosfor bileşik yaparak bulunur. Kalsiyum ve fosfor kemik

ve dişlerin sağlığı için önemlidir. Kemik ve dişlere sert-

lik verir. %99'u kemik ve dişlerde bulunur. Kalsiyumun

bağırsaklardan emilmesinde D vitamininin kolaylaştırıcı

bir etkisi vardır. Kalsiyum kasların kasılmasında, kanın

pıhtılaşmasında ve bazı enzimlerin çalışmasında görev-

lidir. Vücuda kazandırılamaz. Bunun sonucunda gelişme

çağındaki bireylerde kalsiyum eksikliğine bağlı raşitizm

denilen hastalık ortaya çıkar. Yetişkenlerde ise vücudun

fazla kalsiyum kaybetmesi sonucunda osteomalazi deni-

len kemik erimesi oluşur. Ayrıca fosfor DNA, RNA, ATP,

fosfolipit, kreatin-fosfatın yapısına katılır.

• Sodyum (Na) ve Potasyum (K): Fazlalığında da-

mar sertliği ve tansiyon, azlığında ise kas güçsüzlüğü

ve solunum yetmezliği görülür. Sodyum daha çok vücut

sıvılarında ve dokularda osmotik basınç oluşturarak su

tutulmasında görev alır. Potasyum ise fazla suyun böb-

reklerden atılmasında görevlidir. Na ve K sinir hücrelerin-

de impuls iletiminde ayrıca kasların kasılmasında büyük

öneme sahiptir. Ayrıca bu mineraller hücre içi ve hücre

dışı sıvıların asit-baz dengesini sağlamada görevlidir.

Potasyum kalbin çalışma ritmini düzenler.

• Demir (Fe): Bağışıklık sistemini güçlendirir. Demirin

fazlası zehirleyicidir. Vücudumuzda toplam 6 gr kadar

demir vardır. Fe vücudumuzda hemoglobin ve miyog-

lobinin yapısında bulunur. Demirin diğer kısmıda dalak,

karaciğer ve kırmızı kemik iliğinde kan yapımı için depo-

lanır. Fe alyuvarların oksijen taşımasını sağlar ayrıca ba-

ğışıklık sisteminde önemlidir. Vücudun demir ihtiyacının

büyük bir kısmı karaciğerde parçalanan eritrositlerden

karşılanır. Demir eksikliğinde kansızlık ve üşüme görülür.

Besinlerdeki demir, midenin ve bağırsakların ilk kısmında

serbest hâle geçer. Böylece iki değerlikli (Fe++) demire

indirgenir. Demir, apoferin proteini ile birleşerek ferritini

yapar böylece vücuda kazandırılır. Demir bitkilerde klo-

rofilin sentezinde görevlidir.

• İyot (I): Süt ve süt ürünleri iyot bakımından zengindir.

Tiroid bezinden salgılanan tiroksin hormonunun yapısın-

da iyot vardır. İyot en fazla tiroid bezinde bulunur. Vücu-

da yeterinde iyot alınmazsa tiroksin az salgılanır buna

bağlı basit guatr oluşur. Bu hastalarda uyku, halsizlik,

şişmanlama, üşüme gibi olumsuluklar açığa çıkar. İyot,

iyotlu topraklarda yetişen bitkilerden ve su ürünlerinden

vücuda kazandırılır.

• Bakır (Cu) ve Çinko (Zn): Vücudu yeniler, kemik ya-

pımını hızlandırır. Akyuvarların oluşumuna katkıda bulu-

nur. Enzimlerin çalışmasını sağlar. Kanda eşik değerin

üzerinde bulunursa inhibitör etkisi yapar. Çinko prostat

bezinin fonksiyonunu düzenler. Bağışıklık sistemini des-

tekler ve yaraların iyileşmesini sağlar. Bakır vücut doku-

sunu yeniler. Enerji üretiminde görevlidir. Alyuvarların

oluşumuna katkıda bulunur.

• Magnezyum (Mg): Kemiklerin yapısına katılır. Bu ne-

denle büyüme, üreme ve iskelet gelişimini destekler.

Magnezyum sinir sisteminin duyarlılığını azaltır. Anti-

stres mineralidir. Kandaki şekerin enerjiye dönüşme-

sinde görevlidir. Ayrıca cildi ve saçı güzelleştirir. Astım

ve alerjik nezleyi hafifletir. Kaslarda kramp oluşumunu

engeller. Magnezyum kalp, böbrek ve beyin fonksiyon-

larının yerine gelmesinde görevlidir. Klorofilin yapısında

bulunur. Özellikle yeşil yapraklı bitkilerde yaygındır.

• Krom (Cr): Glikoz metabolizmasında görevlidir. İnsülin

hormonunun glikozu hücrelere geçirmesini sağlar.

• Flor (F): Diş sağlığı bakımından önemlidir. Eksikliği diş-

lerin çürümesine, fazlalığı dişlerin sararmasına yol açar.

• Asitler: Suda çözündüklerinde hidrojen (H+) iyonu

veren bütün bileşiklere asit denir. Tatları ekşidir. Turnu-

sol kağıdını kırmızıya çevirirler. Yapılarında karbon (C)

atomu içeren asitler organiktir. Örneğin pirüvik asit, laktik

asit, sitrik asit gibi. Yapısında karbon atomu içermeyen

asitler ise inorganiktir. Örneğin hidroklorikasit (HCI) gibi.

• Bazlar: Suda çözündüklerinde hidroksil (OH−) iyonu

veren bütün bileşiklere baz denir. Tatları acıdır. Turnusol

kağıdını maviye çevirirler. Organik bazlar yapısında C

ve N bulunur. Örneğin metilamin (CH3NH

2) organik baz-

dır. Sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit ise

(KOH) inorganik bazdır.

10

Asitlik artar Bazlık artar

2 3 4 5 6

Mide asidi (1.0-3.0)

Sirke

Kahve

Ekmek

Amonyak

Sabun Deterjanlar

Domates suyu

Yağmur suyu

Tükrük Saf su

Kabartma tozu

Limon suyu (2.3)

İnek sütü (6.6)

Kan (7.3-7.5)

Deniz suyu (7.8-8.)

7 8 9 10

100 10−1 10−2 10−3 10−410−5 10−6 10−7 10−8 10−9 10−10 10−11 10−12 10−13 10−14

11 12 13 14

13

• Tuzlar: Asitler ve bazlar bir araya geldiğinde, asidin H+

iyonu ile bazın OH− iyonu birleşir. Bu birleşme sırasında

bir molekül su açığa çıkar ve tuz meydana gelir.

NaOH + HCI → NaCl + H2O

Baz Asit Tuz

Hücrede ve hücreler arası sıvıda çeşitli tuzlar bulunur.

Bunlardan en önemlileri Na, K ve Ca tuzlarıdır. Tuzlar

hücrede asit-baz dengesinin korunmasında ve osmotik

basıncın ayarlanmasında önemlidir.

B. Organik Bileşikler

Canlının kendi vücudunda sentezlenen bileşikleridir.

Tamamında C, H ve O elementleri bulunur. Organik

moleküllerin canlıda yapıya katılma, enerji sağlama ve

düzenleme gibi üç temel görevi vardır. Karbonhidratlar,

protein ve yağlar karaciğerde birbirine dönüşebilir. Pro-

teinin yapısında azot bulunduğu için proteinler yağ ve

karbonhidratlara dönüşürken azot kısmı atılır. Bu olaya

deaminasyon denir. Doğada organik moleküller makro

molekül şeklindedir. Organik makro moleküller tekrarla-

nan birimlerin birbirine bağlanması ve molekülün zincir

biçimde uzaması sonucu oluşur. Organik besinlerin yapı

taşlarına monomer denir. Örneğin glikoz, aminoasit, yağ

asidi, gliserol, fruktoz ve galaktoz monomer maddedir.

Vitamin ve mineraller de monomer yapıdadır. Fakat bu

besinlerde polimerleşme olmaz. Monomerlerin bir araya

gelmesiyle oluşan daha büyük ve kompleks bileşiklere

polimer denir.

Örnek

Protein, yağ ve polisaktaritlerdir.

• Açlık hâlindeyken, enerji vermede organik bileşiklerin

kullanım sırası;

Karbonhidrat → Yağ → Protein

1 2

2

6

4

8

10

12

3 4 5 6 7 8

Açlık haftaları

Karbonhidrat

Protein

Yağ

Depolanan besin miktarı (kg)

NOTAçlık durumunda metabolizma bazal metabo-lizmanında altına düşebilir. Bu durumda sıra-sıyla enerji verici olarak.

1. Kan şekeri

2. Depo glikojen

3. Yağlar

4. Eşeysel organ proteinleri

5. Kas proteinleri

6. Sinir sistemi proteinleri harcanır.

• Solunum reaksiyonlarında yıkıldıklarında enerji verme

miktarı sırasıyla;

yağlar (9.1 k. kal/gram) > proteinler (5.6 k. kal/gram) >

karbonhidratlar (4.2 k. kal/gram)

• Organizmada besinler yapıya katılma miktarı bakımın-

dan sırasıyla;

proteinler > yağlar > karbonhidratlar

1. Karbonhidratlar (şekerler)

Doğada büyük molekül şeklindedir. Sindirilerek vücuda

kazandırılır. Üretici canlılar tarafından sentezlenir. Şeker-

lerden ve şeker türevlerinden oluşan organik besinlerdir.

Karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerinden

meydana gelir. Elementlerin arasında (1-2-1) oranı var-

dır. Genel formülleri Cn H

2nO

n'dir. Karbonhidratların asıl

görevi hücrede enerji hammaddesi olarak kullanılması-

dır. Bu nedenle bütün canlılarda evrenseldir. Hücre za-

rının yapısında, hücre çeperinin yapısında, ATP, DNA

ve RNA'nın yapısınada katılır. Ayrıca protein ve yağlara

bağlanabilir veya serbestte bulunabilir. Karbonhidratlar

içerdiği şeker sayısına göre üçe ayrılır.

Karbonhidratlar

Monosakkaritler

• Triozlar

• Tetrozlar

• Pentozlar

• Heksozlar

Disakkaritler

• Maltoz

• Sükroz

• Laktoz

Polisakkaritler

• Nişasta

• Glikojen

• Selüloz

• Kitin

NOTKarbonhidratların monomerleri birbiri ile gliko-zit bağı ile bağlanır.

14

a. Monosakkaritler: Basit şekerlerdir. Hidrolizle kendin-

den daha küçük şekerlere ayrılmaz. Hücre zarından doğ-

rudan geçerek kana emilir. Hücresel solunumda enerji

verici olarak ilk önce tercih edilir. Suda çözünerek osmo-

tik basınç oluştururlar. Monosakkaritler içerdikleri karbon

sayısına göre ayrılır.

• Triozlar: Üç karbonlu (3 C) şekerlerdir. Fotosentezde

ilk olarak triozlar ara bileşik olarak sentezlenir. Örneğin

PGA, PGAL, pirüvat gibi.

• Pentozlar: Beş karbonlu (5C) şekerlerdir. Yönetici mo-

leküllerin ve ATP'nin ayrıca NAD ve FAD gibi koenzimle-

rin yapısına katılırlar. Enerji verici olarak kullanılmazlar.

DNA'da deoksiriboz, ATP, RNA, NAD ve FAD'da ise riboz

şekeri bulunur.

• Hegsozlar: Altı karbonlu (6C) şekerlerdir. Bu şekerler

birbirinin izomeridir. Yani kapalı formülleri aynı açık for-

mülleri ise farklıdır. Hegsozlar izomer oldukları için hay-

vanların karaciğerinde birbirine dönüşebilir, yapıya katı-

labilir, enerji verebilir aynı zamanda polimerleşebilirler

→ Glikoz: Üzüm şekeridir. Memelilerde kan şekeri ola-

rakta ölçülür. Solunumda enerji verici olarak temel yakıt-

tır. Vücuda alınan glikozun %20 kadar ilk olarak beyine

gider. Bitkisel kökenli bir şekerdir. Diğer monosakkaritler

kana geçişleri sırasında glikoza dönüşürler. Hücrede os-

motik basıncı oluşturur. Benedict ve fehling çözeltisi ile

kiremit kırmızı renk verir.

→ Fruktoz: Meyve şekeridir. En tatlı şeker fruktozdur.

Bitkisel kökenlidir. Balın içerisinde %90 fruktoz geriye

kalan ise glikoz bulunur.

→ Galaktoz: Süt şekeridir. Hayvansal kökenlidir.

H

H

H

H

H

H

Glikoz

H

OH

OH

OH

OH

HO

C

C

C

C

C

C

O H

H

HO

H

H

H

Galaktoz

H

OH

H

OH

OH

HO

C

C

C

C

C

C

O H

H

H

H

H

H

H

Riboz

OH

OH

OH

OH

OH

C

C

C

C

C

C

O

NOTMonosakkaritlerin hücre zarından difüzyon ko-laylığı galaktoz, glikoz, fruktoz şeklindedir.

b. Disakkaritler: İki molekül monosakkaritin bir glikozit

bağıyla birleşmesi sonucunda oluşan şekerlerdir. Birleş-

me sırasında glikozit bağından bir molekülde su açığa

çıkar. Suda çözünürler. Sindirilmeden kana geçemezler.

Disakkaritlerin dehidrasyon tepkimesiyle oluşur. Mono-

merler arasında bir glikozit bağı kurulduğu için bu olaya

glikozitleşme denir. Disakkaritlerin tekrar yapı birimine

dönüşmesi de hidroliz reaksiyonları ile olur.

Glikoz Glikoz Maltoz H O

Glikoz Galaktoz Laktoz H O

Glikoz Fruktoz S kroz H O

Arpa þekeri

Süt þekeri

ü Çay þekeri

Hidroliz

Dehidrasyon

Hidroliz

Dehidrasyon

Hidroliz

Dehidrasyon

2

2

2

+ +

+ +

+ +

Maltoz disakkariti bitkisel kökenli olup arpa tohumunda,

laktoz disakkariti hayvansal kökenli olup süt salgısında,

Sükroz (Sakkaroz) disakkariti bitkisel kökenli olup şeker

pancarı ve şeker kamışında bulunur. Bu şekerler birbiri-

nin izomeridir. Dehidrasyonda su oluşumu iki monomer

arasındaki OH grupları arasında kurulan glikozit bağı sa-

yesinde gerçekleşir.

Glikoz Galaktoz

Laktoz

H2O

H

H

HO

O

H

H2 H

H

H

H

HO

O

O

OC

C

C

C C

C

H

H

HO

O

H

H2 H

H

H

H

H

O

O

O

OC

C

C

C C

C

H

H

HO

O

H

H2 H

H

H

HO

O

OC

C

C

C C

C

H

HO

O

H

H2 H

H

H

H

H

O

O

O

OC

C

C

C C

C

H H

O

c. Polisakkaritler: Dehidrasyon tepkimesi ile oluşur. Te-

mel yapı birimi glikozdur. Çok sayıda glikozun bir araya

gelerek oluşturduğu kompleks yapılı şekerlerdir. Polisak-

karitlerin sentezinde (n − 1) tane glikozit bağı kuruldu-

ğu için (n − 1) mol H2O açığa çıkar. Sindirilmeden kana

geçemez. Hücrede hem deposal hem de yapısal olarak

bulunur. Polisakkaritlerin birbirinden farklı olmasının te-

mel nedeni glikozların farklı bağlanmasından kaynakla-

nır. Hücreler sitoplazmadaki osmotik basıncı düşürmek

15

için, monomerleri sitoplazmada tutabilmek için ve yapıda

kullanılacak maddeler üretebilmek için monomerleri poli-

merlere dönüştürür.

• Nişasta: Bitkilerde fotosentezle oluşan çok sayıda gli-

koz molekülünün dehidrasyonu ile oluşan deposal bir

polisakkarittir. Fotosentez sonrası üretilen glikozlar bitki-

de nişasta şeklinde lökoplastlarda depo edilir. Suda çö-

zünmez. İyot (lügol) çözeltisi ile mavi-mor renk oluşturur.

Amiloz ve amilopektin olmak üzere iki tip nişasta bulunur.

Amiloz α1 − 4 bağı ile bağlanır. Düz zincir şeklindedir

ve suda çözünmez. Amilopektin β1 − 6 bağı ile bağlanır,

dallanmış bir yapıya sahiptir. Suda çözünür.

• n(glukoz) nişasta + (n − 1) H2O

• n(glukoz) glikojen + (n − 1) H2O

• n(glukoz) selüloz + (n − 1) H2O

• glukoz + azotlu madde kitin + n − 1 (H2O)

n(Asetilglikozamin)

• Glikojen: Hayvan hücrelerinde, mantarlarda ve bakte-

rilerde deposaldır. Yapı olarak amilopektin gibi dallanma

gösterir. Suda çözünür. Iyot çözeltisi ile kahverengi renk

oluşturur. İnsanlarda kas ve karaciğerde bol miktarda bu-

lunur. Kan şekeri düştüğünde glikojen glikoza dönüştürü-

lerek kana verilir. Etçillerde hem hücre içi hem de hücre

dışı sindirimle otçullarda ise yalnızca hücre içi sindirimle

sindirilir.

• Selüloz: Bitkilerde ve alglerde hücre çeperinin yapısı-

na katılan yapısal polisakkarittir. Selülozu oluşturan gli-

koz zinciri dallanma göstermeden düz zincirler hâlinde

uzanır. Glikoz moleküllerinin birbirine ters dönerek bağ-

lanmasıyla oluşur. Suda çözünmez. Otçullar selülozu iş-

kembe ve bağırsaklarında yaşayan selüloz sindirici bak-

teriler yardımıyla sindirir. Bu bakteriler, bazı protozoa'lar

ve odun yiyen böcek türleri salgıladıkları selülaz enzimiy-

le selülozu sindirirler. Selülozu oluşturan glikozlar uzun

bir zincir şeklinde bağlanırlar.

Nişastanın bağlanması

OH OH

OHOH

OH

O

O

C HH

HH

H

H

HH

H

H

H

H

H

H

C

O

O

O

OH

OH

OH

OH

O

O

C HH

HH

H

H

H

O

OH

HH H

H

H

H

H

C

O

OO

OH

• Kitin: Omurgasız hayvanların dış iskeletinde ve man-

tarların hücre çeperinde bulunur. Suda çözünmez. Mo-

nomerlerinin yapısında azot vardır (Glikozamin). Yapısal

olarak selüloza benzer. Böceklerin dış yüzeyini örterek

desteklik yaptığı için yapısal özelliktedir.

NOTHeparin kanın pıhtılaşmasını önleyen daha karmaşık yapılı bir polisakkarittir.

2. Yağlar (Lipitler)

Yapısında C, H ve O elementlerini bulundurur. Bazıla-

rının yapısında N ve P'de bulunur. Canlıların yapısına

katılmakla beraber hücrede yüksek enerjili besin kayna-

ğıdır. Yapısında C ve H atomu fazla oksijen oranı azdır.

Bu nedenle diğer besinlere oranla daha fazla enerji verir.

Hücrede yüksek enerjili besin kaynağı olarak kullanılır.

Buna rağmen yanmaları için çok oksijen gerekir. Kutup-

lu (polar) yapıda olduğundan suda çözünmezler. Alkol,

eter, kloroform, benzen gibi organik çözücülerde çözü-

nürler. Hidrolizleri ve emilimleri zor olduğundan hücrede

ikinci sırada enerji verici olarak kullanılır. Monomerle-

ri yağ asidi ve gliseroldür. Monomerleri birbiriyle ester

bağıyla bağlanırlar. Yapılarındaki hidrojen miktarı fazla

olduğu için solunumda kullanıldıklarında daha fazla mik-

tarda su açığa çıkar. Yağlar hafif moleküller oldukları için

göçmen kuşlar ve kış uykusuna yatan canlılar tarafından

depo edilir. Deri altında birikerek ısı izolasyonu sağlar.

Organların etrafını sararak organları dış etkilerden korur.

Yağda eriyen (ADEK) vitaminlerin emilimini kolaylaştırır.

Karbonhidrat ve proteinlerin fazlası vücutta yağ olarak

depo edilir.