ΦΙΛνΛνΠΚό* SYAÂtrtS. rW ΝΑ **.$'* ΦΙΛΦΛΦΠΚνΝ … · τής αυτής Κόμις Γύλφορδ — Οί καθηγηταί και σπουδασταί αυτής,

ΦΙΛνΛνΠΚό* SYAÂtrtS. r W ΝΑ **.$'*

ΦΙΛΦΛΦΠΚνΝ Π<ϊ>ΙΟ̂ ΙΚΟΝ ΚΑΤΑΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΔ|£νΜ<ΝΦΝ

ΤΟΜΟΣ ΚΓ ΑΡ. 3 <ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1981>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α \ ' , ' ■ ■ ' ■ .

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Δ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ ομώνυ

μου βιβλίου τοΰ G. P. Henderson) σσ. 321 - 375 ■ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗΣ, Ό Παναγιώτης 'Αναγνωστόπουλος σσ. 376 - 378 ΝΙΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ, Κάτοπτρα ίδεφν σσ. 379 - 384 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, "Αλέξανδρος Νικ. Μαυροκορδάτος ό έξ

'Απορρήτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . σσ. 385 - 394 SALVATORE D'ELIA, Ή Ιδρυση τής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καί ή κρίση τοΰ δημο-

κρατικοΰ πολιτεύματος ....;. ι σσ. 395 413 ΓΕΩΡΓΙΟΣ KOΥΜΑΚΗΣ, Ντετερμινισμός καί ίστορία στον 'Ανώνυμο τής «'Ελληνικής

Νομαρχίας» .'..., σσ. 414 421 ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΕΥΑΓΤ. ΚΥΡΑΝΗΣ, Το Βορειοηπειρωτικόν ζήτημα . . . . . . σσ. 422 442 ΝΙΚ. Γ. ΣΤΑΘΑΤΟΣ, 'Αστική καί ποινική ευθύνη τοΰ Τύπου* Ό νέος νόμος 1178/1981

. . . . . . . . . . . . . . . . . 1 > . , . . . ^ . . ν ! . . . . . . . . . . . . . . . . f σσ. 443453 ΙΩΑΝΝΗΣ Ρ. ΠΑΝΕΡΗΣ, Ή ëwoia «Ρυθμός» στην αρχαία ατομική Φιλοσοφία

. . . . . . . . . . . *·.'..■: σσ. 454463 ΣΤΕΛΛΑ Γ Ε Ω Ρ Γ Α Λ Α Π Ρ Ι Ο Β Ο Υ Λ Ο Υ , Ή ^Οδύσσεια στή λατινική από λόγιους τής

'Αναγέννησης. σσ. 464 471 ΙΣΑΒΕΛΛΑ ΜΑΡΑΤΟΥΑΡΓΥΡΑΚΗ, Ό Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος έφυγε . . . . . . .

. . . . . . . . . . σσ. 472479

P A P K A I * ^ * ♦ΙΛ*Λ*ΠΚ*Η Π<Μ*ΑΙΚ*Κ ΚΑΤΑ TMM8HIAH «KAIA^KUtW

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία: Πλατεία *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8—'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς

ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» ΔΗΜ. ΚΙ. ΠΑΛΛΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ. «Π.» Θ. Γ. ΚΟΫΠΟΥΜΤΖΕΛΗΣ : Άνππρόεδρος Φ.Σ. αΠ.» Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Γενικός Γραμματεύς ΦΣ. «Π.»

'Υπεύθυνος κατά Νόμον Γερ. Ίω. Κονιδάρης.

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδος Φωτομάρα 54, "Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 120 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) ν 'Εσωτερικού Δρχ. 500. Έξωτερικοϋ Δολλ. 25.

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400. Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 1000.

(Συνέχεια περιεχομένων)

ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Γ. ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ, Ό Γεώργιος Καφαντάρης σ. 480

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοϋ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

P A t > K A $ * ^ * ΤΟΜΟΣ ΚΓ' ΙΟΥΛΙΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1981 ΑΡΙΘ. 3

Πρωτοπρ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ. ΜΕΤΑΑΑΗΝΟΥ, Δρος Θ. και Φ., Επιμελητού Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Η ΙΟΝΙΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ

(ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΜΩΝΥΜΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ TOY G. P. HENDERSON)

' . ' ■ ' ' ■ - ~ ι

' : * · ' * ■ ! · / ' * ■ 1 · ; ' ■ ' ■ " '

"Ενα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο μας προσέφερε το «ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥ

ΝΗΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΙΟΝΙΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ'», ώς ΠΑ

ΡΑΡΤΗΜΑ άρ. 1 στις εκδόσεις του το 1980 («Ή 'Ιόνιος Ακαδημία», Κέρ

κυρα 1980, σελ. 143). Πρόκειται για έργο του γνωστού στον επιστημονικό κόσμο της Χώρας μας "Αγγλου Καθηγητού, Φιλοσόφου και Έλληνιστου, G.P. Henderson1. Ό συγγρ., πού είναι εκτός των άλλων και «αντεπιστέλλον μέλος» της 'Ακαδημίας 'Αθηνών καί της (('Ιονίου Ακαδημίας», απεδείχθη άριστος ερευνητής της πνευματικής μας παραδόσεως καί κληρονομιάς, εκδίδοντας τό 1970 στή Ν. Υόρκη τή σπουδαία μελέτη του «The Revival of the Greek Thought, 16201830», πού είχαμε τή χαρά να τή δούμε αργότερα μεταφρασμένη στή γλώσσα μας άπό τον εκλεκτό μαθητή του κ. Henderson, Δρα Φιλοσοφίας καί Σύμβουλο σήμερα στο Κ.Ε.Μ.Ε., κ. Φανούρη Βώρο (=«'Αναβίωση του Ελληνικού στοχασμού», 'Αθήνα 1977). Ό κ. Βώρος, πού ώς επτανήσιος επιστήμονας μπορεί όσο λίγοι να εκτιμήσει τή σημασία της 'Ιονίου 'Ακαδημίας στον ελληνικό πνευματικό χώρο, μας προσφέρει τώρα μετάφραση καί του δεύτερου βιβλίου του Διδασκάλου του πάνω σε ελληνικό θέμα, πριν ακόμη μάλιστα δημοσιευθεί τό αγγλικό πρωτότυπο. Εϊμασθε γι' αυτό ευγνώμονες όχι μόνο στον "Αγγλο φίλο της Χώρας μας Καθηγ. Hen

derson, άλλα καί στον δόκιμο Μεταφραστή των έργων του, πού έπλούτισε τήν ελληνική βιβλιογραφία με δύο τόσο σημαντικά έργα.

1. Σύντομο βιογραφικό του σημείωμα δίνει ό Μεταφραστής τοΰ έργου στην τελευ

ταία (χωρίς αρίθμηση) σελίδα τοΰ βιβλίου.

322 Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοΰ

Ή. έκδοση της μελέτης τοϋ κ. Η. για την 'Ιόνιο 'Ακαδημία πρέπει να χαιρετισθεΐ με ενθουσιασμό, γιατί είναι ή πρώτη συστηματική και ώς ενα σημείο ολοκληρωμένη έκθεση γιάτό ιστορικό αυτό Πνευματικό "Ιδρυμα της Νεωτέρας Ελλάδος. 'Όπως ό ϊδιος ό συγγρ. υπογραμμίζει (Πρόλογος, σελ. 9): «Είναι περίεργο ότι για την προσπάθεια αύτη (se. την Ί . Ακαδημία) έχουν γραφεί λίγα πράγματα εϊτε στην ελληνική εϊτε στην αγγλική γλώσσα». Ό λόγος, πού παραθέτει στή συνέχεια ô κ. Η., μας βρίσκει απόλυτα σύμφω

νους: «Τό γεγονός ότι τό ίδρυμα εκείνο υπαγόταν στή δικαιοδοσία όχι τοϋ Ελληνικού Βασιλείου, άλλα της βρετανικής άρμοστίας των 'Ιονίων Νήσων είναι ένας σοβαρός λόγος πού εξηγεί τήν παραμέληση της ιστορίας του

γιατί οί Έλληνες τό κληρονόμησαν (τό 1864, όταν τα Επτάνησα αποδόθηκαν στην Ελλάδα) για να τό εγκαταλείψουν, ενώ οί Βρετανοί (σ' όλη σχεδόν τήν περίοδο της λειτουργίας του ιδρύματος, εκτός από κάποιες αξιομνημόνευτες εξαιρέσεις) τό άντίκρυσαν μάλλον μέ ανοχή παρά μέ καμάρι» (σελ. 9). Ή κυ

ριότερη μέχρι σήμερα μελέτη για τό "Ιδρυμα αυτό, μια φιλότιμη και σε πολλά χρήσιμη προσπάθεια τών Κερκυραίων Γερασίμου Σαλβάνου (Λυκειάρχου) και της θυγατέρας του Βάσως Σαλβάνου (Φιλολόγου)2, όπως πάλι ό κ. Η. ομολογεί — και συμφωνούμε μαζί του — «είναι μάλλον εργασία σκαπανέων παρά τελειωτική». Έμενε, λοιπόν, ενα μεγάλο κενό στην ιστορία της Ί . 'Ακαδημίας3, στην κάλυψη τοΰ οποίου ήλθε να βοηθήσει ή εργασία του κ. Η. Λέγομε τούτο, διότι ή ϊδια ή αυτοσυνειδησία τοΰ έμπειρου Δασκάλου και συγγραφέα αισθάνεται τήν ανάγκη να κάμει τήν ακόλουθη ομολογία: « . . . ή δική μου έκθεση — λέγει ό κ. Η. — δεν προσφέρει κάτι καινούριο στην Ιστορία της 'Ακαδημίας, άλλα.. .είναι ολοφάνερα πιο πλήρης και πιο πειστική για ορισμένες περιόδους ή άπό ορισμένες απόψεις παρά για άλλες περιόδους ή άπό άλλες απόψεις» (σελ. 10). Θεωρεί γι'αυτό και τήν ερευνά του ώς «προκαταρκτική μελέτη» για τό ίδιο θέμα (σελ. 10). Θαυμάζει κανείς τήν ειλικρίνεια και μετριοφροσύνη τοΰ φτασμένου ερευνητή και επιστήμονα Καθηγητή Henderson, πού δεν μποροΰσε παρά νά γνωρίζει καλά τό βασικό «μειονέκτημα» της εργασίας του, τήν έλλειψη δηλαδή κάθε αναφοράς στο λιγοστό μέν, άλλα σωζόμενο αρχειακό υλικό για τήν 'Ιόνια 'Ακαδημία4.

2. «Περί της Ιονίου 'Ακαδημίας και τοΰ Ιδρυτού αυτής Φρειδερίκου Νώρθ (sic) Κόμιτος Γυίλφορδ» και «Άπό τήν ζωήν και τήν δράσιν τών Σπουδαστών της 'Ιονίου Ακαδημίας», στην Ελληνική Δημιουργία (εκδ. Σπ. Μελά, τεύχος 31/1949, σελ. 763801 και 802814). Ή ίδια μελέτη σ'ανάτυπο μέ τον τίτλο: Ή'Ιόνιος 'Ακαδημία—Ό'Ιδρυ

τής αυτής Κόμις Γύλφορδ — Οί καθηγηταί και σπουδασταί αυτής, 'Αθήναι 1949, σελ. 108. 3. Ή μονογραφία, πού υποσχέθηκε ÓK. Δ ι α μ α ν τ ή ς (Έλλην. Δημιουργία, οπ.

παρ., σελ. 726), δυστυχώς δέν έκυκλοφόρησε. 4. Επανειλημμένα έχει τονισθεί ή ανάγκη δημοσιεύσεως τοϋ αρχειακού υλικού,

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου τοϋ G.P. Henderson) 323

Είναι δε γνωστότατο πόση σημασία έχει το δυσπρόσιτο πολλές φορές αρ

χειακό υλικό για την ιστορία των τελευταίων αιώνων και ιδιαίτερα τοϋ ιθ' αιώνα.

Ό συγγρ. ομολογεί, ότι στηρίχθηκε στη γνωστή βιβλιογραφία, πού, όπως θα δοϋμε, έχει μερικές ελλείψεις, και πού βρήκε στην Εθνική μας Βι

βλιοθήκη (Αθήναι), στή Δημόσια Βιβλιοθήκη Κερκύρας, στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (Αθήναι) και στή Βιβλιοθήκη της 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας. Ή τελευταία διασώζει πλούσιο υλικό για τήν Ί . Άκ.5 και — τό σημαντικότερο — ακέραιη τή σειρά τής εφημερίδας των 'Ιονίων Νήσων «Gazzetta degli Stati uniti delle Isole Ionie», πού είναι σήμερα και ή μονα

δική σωζόμενη σειρά, τουλάχιστο στην Ελλάδα, αν όχι και στον κόσμο. "Αρα ή προσφορά τοϋ κ. Η. οφείλεται περισσότερο στή συστηματικότερη και κριτικότερη παρουσίαση τοϋγνωστοϋδημοσιευμένουύλικοϋ και σέ μια νέα θεώρηση τής 'Ακαδημίας «από μέσα», όπως λέγει, «μέ προσωπική συναι

σθηματική συμμετοχή» (σελ. 10). Ή εργασία έχει πολλές και μεγάλες αρετές. Σέ κάθε σελίδα είναι έκδηλη

ή καταξιωμένη πείρα και κριτική ικανότητα του συγγρ., ή σοβαρότητα καί προσοχή στην εκτίμηση προσώπων καί καταστάσεων. Ή εκμετάλλευση τοϋ χρησιμοποιημένου ύλικοΰ είναι τόσο ήλεγμένη καί συνετή, πού καί ο πιο καλός γνώστης τής ιστορίας τής Ί . 'Ακαδημίας νοιώθει αυθόρμητα τήν ανάγκη να εμπιστευθεί τον συγγραφέα στα συμπεράσματα καί τις κρίσεις του. 'Ανεπιφύλακτα θα ποϋμε, ότι είναι ή καλύτερη καί νηφαλιότερη αξιο

λόγηση τοϋ γνωστοϋ ύλικοΰ, πού έχει μέχρι σήμερα γίνει. Ό σεβασμός τοϋ συγγρ. για τις προγενέστερες έρευνες εΐναι συγκινητικός, γιατί δέν συμβαίνει τοϋτο δυστυχώς συχνά στο χώρο τής επιστήμης! Καμμιά κρίσησυμπέρασμα δέν μένει άθεμελίωτη καί αμφίβολη. Ό συγγρ. μας προσφέρει ενα εγγυημένο καί υπεύθυνο σύνολο, σφραγισμένο όχι μόνο μέ τους τίτλους καί τό βάρος του ονόματος του, άλλα καί μέ τή σφραγίδα τοϋ ευσυνείδητου μόχθου του.

Μια συνοπτική παρουσίαση τοϋ περιεχομένου τής μονογραφίας μας δί

νει τήν ακόλουθη εικόνα: Μετά από μία «Σημείωση τής Συντακτικής Επιτρο

πής» (σελ. 5) καί τον «Πρόλογο» τοϋ ϊδιου τοϋ Συγγραφέα (σελ. 911), ακο

λουθεί ή κυρίως μελέτη, πού διαρθρώνεται σέ 10 Κεφάλαια. Τό κεφ. α' (σελ. 1325) φέρει τον τίτλο «Ή πρώτη (Γαλλική) 'Ιόνιος Ακαδημία» καί

οπουδήποτε υπάρχει. Βλ. άρθρο τοϋ Σ π. Μ ε λ ά , 'Ιόνιος 'Ακαδημία, Έλλην. Δημιουρ

γία, οπ. παρ., σελ. 724. Πρβλ. Σ α λ β ά ν ο υ ς , στις σελ. 78 τοϋ ανατύπου, στο όποιο καί θα παραπέμπουμε στή συνέχεια.

5. Βλ. τό τεΰχος «'Ιόνιος 'Ακαδημία, 18231973, Έκθεσις», εκδ. τής 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, 820 Δεκεμβρίου 1973 (επί τή 150ή έπετείω τής Ίον. Ακαδημίας), σελ. 26.

324 Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνου

έχει θέση εισαγωγική στο πρόβλημα,γιατί δείχνει τις προγενέστερες προσπά

θειες στον επτανησιακό χώρο για τήν δημιουργία «ανωτάτου» πνευματικού Ιδρύματος μετά τήν μακροχρόνια ενετική κυριαρχία. Στο β' κεφάλαιο: «Ή δεύτερη (Βρετανική) 'Ιόνιος'Ακαδημία (προοιμιακά)» (σελ. 2637) ιστορούν

ται οί προσπάθειες του μεγάλου "Αγγλου Φιλέλληνα και 'Ορθοδόξου Κόμη ΦρειδερίκουΔημητρίου —είναι τό όνομα πού πήρε κατά τή βάπτιση του— ΝόρθΓκίλφορδ (17661827) για τήν ίδρυση της Ί . 'Ακαδημίας, οί διαβουλεύ

σεις του με τον μεγάλο Έλληνα Ί . Καποδίστρια και οί πρώτες και σπουδαιό

τατες ένέργειεςδιαδικασίες για τήν θεμελίωση τοϋΠανεπιστημίου στα άγγλο

κρατούμενα Επτάνησα. Στο γ' κεφάλαιο (σελ. 3855) μέ τίτλο: «Ή θεμελίω

ση ενός Πανεπιστημίου, 1824» παρουσιάζεται ή (πάντα δύσκολη) αρχή στή ζωή του πρώτου Πανεπιστημίου τοϋ Νεωτέρου Ελληνισμού, μέ ιδιαίτερη έμφαση στή σύνθεση και λειτουργία τών Σχολών του, τήν ίδρυση της Βι

βλιοθήκης του και τήν οργάνωση της πειθαρχίας της πανεπιστημιακής οι

κογενείας. Ή καθιέρωση της ελληνικής Γλώσσας από τον Γκίλφορδ, και μάλιστα στή νεώτερη μορφή της, εξαίρεται εδώ δίκαια σαν αποδεικτικό στοι

χείο για τήν ελληνικότητα, πού προσέλαβε άπ' αρχής τό "Ιδρυμα, υπογραμ

μίζονται όμως και οί πρακτικές και άλλες δυσκολίες στο εγχείρημα αυτό. Τό κεφάλαιο αυτό συμπληρώνεται μέ ενα χρήσιμο Παράρτημα (σελ. 4953) για τό έργο και τήν προσφορά στή σύντομη θητεία του στο Πανεπιστήμιο της Κερκύρας του Καθηγ. Νικόλ. Πίκκολου (17921865), πολύ υποβοηθητικό γιά τή βαθύτερη γνώση τοϋ Προσώπου. Στο κεφ. δ': «Τό δεύτερο και τό τρίτο 'Ακαδημαϊκό έτος» (σελ. 5667) συνεχίζεται ή έκθεση κατά τό πνεύμα τοϋ προηγουμένου κεφαλαίου, μέ προσπάθεια διεισδύσεως κάτω από τήν ξηρή επιφανειακή ενημέρωση, στην εσωτερική ζωή τοϋ 'Ιδρύματος. Τό πέμπτο κεφάλαιο τιτλοφορείται: «Πρόοδος και υποχώρηση, 1827» (σελ. 6881). Τό έτος αυτό εϊναι ή κορύφωση της ακμής τοϋ Πανεπιστημίου, πού μετά τον απροσδόκητο θάνατο τοϋ ιδρυτή του Γκίλφορδ ('Οκτώβριος 1827) αντι

μετωπίζει, όπως ήταν επόμενο, δυσεπίλυτα προβλήματα, πού σφράγισαν αμε

τάκλητα όλη τήν περαιτέρω πορεία του. Ή υπογράμμιση της σημασίας τοϋ Γκίλφορδ γιά τό "Ιδρυμα και τών συνεπειών τοϋ θανάτου του στην περαι

τέρω ζωή του γίνεται άπό τον συγγρ. μέ αδιαφιλονίκητο τρόπο. «Ή αναβίω

ση τοϋ 1835» εϊναι ό τίτλος τοϋ στ' Κεφαλαίου (σελ. 8295). Μετά τήν περίο

δο τής «αφάνειας» (18271835) ακολουθεί μια αναλαμπή (1835 κ.έ.), πού ανά

γλυφα πάλι σκιαγραφεί ό συγγρ. και πού οφείλεται, πλην τών άλλων, και στον τονισμό τοϋ ενδιαφέροντος τής Κρατικής Διοικήσεως (αρμοστής ό Νιοΰτζεντ)6 για τό "Ιδρυμα. Νέα προγράμματα, νέα μαθήματα, νέοι Καθη

6. Βλ. γι' αυτόν Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Β', εν 'Αθήναις

ι

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση του βιβλίου του G.P. Henderson) 325

γητές εμφανίζονται και όλα αξιολογούνται κριτικά από τον συγγραφέα. Το κεφάλαιο ζ': «Επέκταση των Σπουδών 1837» (σελ. 96108) παρουσιάζει αναλυτικά το νέο 'Οργανικό Κανονισμό της 'Ακαδημίας (του 1837) και επισημαίνει τη σημασία των διατάξεων του, με σχόλια σοφά και προσεγμέ

να. Στο κεφάλαιο η': «Μεταφορά και υποχώρηση» (σελ. 109118) εκθέτει ό συγγρ. τη διαδικασία της μεταφοράς του Πανεπιστημίου από το παλιό του κτήριο (μέσα στο Π. Φρούριο της Κερκύρας) στο νέο (στρατώνας Γκριμάνι) και τις εξελίξεις στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της 'Ακαδημίας (1841 έ.). «Στην πραγματικότητα ή μεταφορά της 'Ακαδημίας συντελέσθηκε μέσασέ ατμόσφαιρα ακαδημαϊκού μαρασμού, όχι θριάμβου», όπως ορθότατα διαπι

στώνει ό συγγραφέας (σελ. 110). Τό κεφάλαιο θ': «'Ελεγχόμενη ανάπτυξη» (σελ. 119127) αναφέρεται σε μια περίοδο «άναρρώσεως», ύστερα από την υποχώρηση τοΰ 1841 (νέοι καθηγητές, αναδιάρθρωση των Σχολών). Πα

ρουσιάζονται αναλυτικά οί νέοι Κανονισμοί (1844 κ. έ.) και κλείνει τό κεφάλαιο μέ ενα σύντομο «Παράρτημα», στο όποιο αναλύεται ενα παράδει

γμα «διατριβής», πού βρίσκεται στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη των 'Αθηνών (σελ. 125126). Στο τελευταίο κεφάλαιο (ι': «Ή δεκαετία τοϋ 185060: "Αν

δρες αξίας», σελ. 128143) προσφέρει ό συγγρ. τις λίγες μαρτυρίες της περιό

δου αυτής, πού είναι και ή αρχή τοΰ τέλους της 'Ακαδημίας, αναλύοντας χαρακτηριστικές «προσφωνήσεις» τριών Καθηγητών, πού, αντιστρόφως ανάλογα προς τήν προϊούσα κάμψη της 'Ακαδημίας, κατά τήν τελευταία αυτή περίοδο τής ζωής της, αναδείχθηκαν σε περίλαμπρες προσωπικότητες στον ελληνικό χώρο. Πρόκειται για τον Καθηγητή τής Παθολογίας Χαρά

λαμπο ΤυπάλδοΠρετεντέρη (18211885), τον Χριστόφορο Φιλητά (1787

1867), συνδεόμενο μέ τήν 'Ακαδημία άπό τήν ϊδρυσή της, και τον γνωστό

τατο φιλόσοφο Πέτρο ΒράϊλαΆρμένη (18121884). Βασικά τό κεφάλαιο αυτό περιορίζεται στην έκθεση τής δραστηριότητος τών προσώπων αυτών, τών και σπουδαιότερων στην τελευταία αυτή περίοδο τής 'Ακαδημίας, άλλα και εκ τών σημαντικότερων άπό όσα γέμισαν μέ τήν παρουσία τους τήν πε

νηντάχρονη ζωή και προσφορά της στην ελληνική επιστήμη. 'Ακολουθεί ένας μεστός σε συμπεράσματα 'Επίλογος (σελ. 144147), πού δεν είναι μόνο επίλογος τοϋ βιβλίου, άλλα και τής προσφοράς τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας, γιατί παρουσιάζει τα τελευταία τέσσερα χρόνια της, μέχρι τό ανεπίσημο και αχαρακτήριστο κλείσιμο της μετά τήν "Ενωση τής Επτανήσου μέ τήν Ελλάδα (1864), πού συνοδεύτηκε άπό μιαν ανεξήγητη «μανία» καταβροχθί

σεως τής ζωής τής «επαρχίας» άπό τον εξελισσόμενο «Μινώταυρο» τής

1960, σελ. 574. Πρβλ. τήν νεώτερη και άριστα τεκμηριωμένη μελέτη τής Μ α ρ ή ς Ά

σ π ι ώ τ η , Ό λόρδος Νιοϋτζεντ στην Κέρκυρα, Δελτίον'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερ

κύρας 11 (1974) σελ. 95143.

326 Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοϋ

Πόλεως τών Αθηνών, σαν ένα άπα τα πρώτα υδροκεφαλικά συμπτώματα στον οργανισμό της Νεώτερης Ελλάδας. 'Ακολουθεί ή Γενική Βιβλιογρα

φία (σελ. 147149), ή οποία περιορίζεται στα «κυριότερα βιβλία ή άλλα γραπτά μνημεία... πού αποσπάσματα τους παρετέθησαν» στο βιβλίο. Γι' αυτό απουσιάζουν μερικές αξιοπρόσεκτες μελέτες, πού σ' ενα τέτοιο έργο σαν αυτό τοΰ κ. Henderson δεν έπρεπε, πιστεύομε, να παραλειφθούν, όπως λ.χ.: α) Νεοφύτου Ηράκλειας, Δύο επίσημα έγγραφα, αναφερόμενα εις την ϊδρυσιν και λειτουργίαν της 'Ιονίου 'Ακαδημίας, Ή 'Ηχώ, τ. 2930 σελ. 5 ε. και 21 έ., β) Σπ. Ι. Άσδραχα, Άπό τη ζωή τοΰ Κάλβου στην Κέρ

κυρα (18261852), στα Κερκυραϊκά Χρονικά 10 (1963) σελ. 133150, γ) Έμμ. Ν. Φραγκίσκου, Ό Κοραής και ή Ιονική 'Ακαδημία (18081814), Ό Ερα

νιστής 3 (1964) σελ. 177198, δ) ΒασιλικήςΜάλιουΚαραγιώργου, "Αγνω

στες 'Επιστολές του Νεοφύτου Βάμβα προς τον Αόρδο Γκίλφορδ, στο (έκτα

κτο) Δελτίο της 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας για τό έτος Καποδί

στρια (17761976), 13 (1976) σελ. 718, ε) Άθαν. Ε. Καραθανάση, "Αγνω

στες προσπάθειες του Γκίλφορδ για τή σύσταση της Ιονίου Ακαδημίας, Ό 'Ερανιστής 12 (1975) σελ. 716, στ) Σπ. και Κων. Βοβολίνη, Μέγα Έλλη

νικόν Βιογραφικόν Αεξικόν, τόμ. Β', 'Αθήναι Ιανουάριος 1957, σελ. 463482, άρθρο για τον Φρειδερίκο Νόρθ (Γκίλφορδ), κυρίως για τή συγ

κέντρωση πληροφοριών άπό άλλα έργα, πού δέν χρησιμοποιούνται στο έργο του Henderson, και πο'λύ περισσότερο ζ) 'Ηλία Τσιτσέλη, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Α', εν 'Αθήναις 1904, και τόμος Β', έν 'Αθήναις 1960, και η) Γεωργίου Προσαλένδου, Ανέκδοτα χειρόγραφα άφορώντα τήν κατά τό δόγμα της 'Ορθοδόξου Εκκλησίας βάπτισιν του "Αγγλου φιλέλληνος κό

μητος Γυίλφορδ, νϋν τό πρώτον εκδιδόμενα ύπό Λ. Βροκίνη, ταύτα συναρμο

λογήσαντος και προτάξαντος περί τοΰ συγγραφέως ειδήσεις και άλλας ση

μειώσεις, έν Κέρκυρα 1879 (για βιβλιογραφικές συμπληρώσεις σέ μερικό

τερα θέματα θα επανέλθουμε στή συνέχεια τής Κριτικής μας). Ή εργασία τοΰ κ. Η. παρουσιάζει κάποια (θεληματική ϊσως) έλλειψη

στή βιβλιογραφική κατατόπιση τοΰ αναγνώστη σέ αρκετά λεπτομερειακά θέματα, καί μια κάποια συμπλήρωση τοΰ «κενοΰ» αύτοΰ θα επιχειρήσουμε στο οικείο μέρος τής Κριτικής μας.

"Οσο για τήν Μετάφραση θα πρέπει να ομολογηθεί, πώς πρόκειται για μια άρτια προσεγμένη δουλειά, πού τιμά τον Μεταφραστή κ. Φαν. Βώρο, δόκιμο χειριστή καί τής δημοτικής μας γλώσσας, σέ μια μορφή μάλιστα χω

ρίς σκανδαλιστικές ακρότητες καί επιτηδευμένους αυτοσχεδιασμούς. Ό κ. Βώρος έδωσε μια γλώσσα στρωτή καί σοβαρή, αντάξια σέ ενα τόσο προσε

γμένο έργο, πού διακρίνεται προ πάντων καί για τή σαφήνεια καί καθαρότητα τοΰ ύφους, προσόντα πού παρουσιάζει καί ό αγγλικός λόγος τοΰ κ. Hender

son, όπως ξέρομε άπό τα παλαιότερα έργα του. Τοΰτο τιμά τον κ. Βώρο και

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοΰ βιβλίου του G.P. Henderson) 327

γράφεται στο ενεργητικό του ώς ανθρώπου των Γραμμάτων, πού διακονεί καρποφόρα την Παιδεία μας.

* * *

'Ηταν φυσικό ή μελέτη του κ. Η., παρά την επιστημοσύνη και μεθοδικό

τητα της, να αφήνει και ορισμένα «κενά», οφειλόμενα στην απουσία μαρτυ

ριών και κυρίως στην άγνοια αδημοσίευτων αρχειακών πηγών, πού σώθηκαν μέχρι την εποχή μας. Ό ϊδιος ό συγγραφέας επισημαίνει τη δυσκολία στη συγγραφή ιστορίας της 'Ιόνιας 'Ακαδημίας με κάποια πληρότητα, άφοϋ ολόκληρο το Άρχείό της καταστράφηκε από τις εμπρηστικές βόμβες των Γερμανών τό 1943 (βλ. σελ. 9 έ.). Ή καταστροφή του 'Αρχείου της 'Ακαδη

μίας καθιστά γι' αυτό επιτακτική τή δημοσίευση όλου τοΰ αρχειακού υλι

κού, πού σώζεται εδώ κι' εκεί στα χέρια ιδιωτών, πού ήδη και στο παρελθόν έχει δηλωθεί, όπως είδαμε, από υπεύθυνα πρόσωπα.

Ό Θεός θέλησε να οδηγηθούν παλαιότερα τα βήματα μας σέ χώρους αρ

χειακούς, πού προσφέρουν σημαντικές ειδήσεις και για τήν 'Ιόνιο 'Ακαδη

μία. 'Ανάμεσα στο υλικό πού έχομε συγκεντρώσει για τή σύνθεση μιας με

λέτης, αναφερομένης στή «Σπουδή της θεολογίας στην 'Ιόνιο Ακαδημία», ξεχωρίσαμε και πολλά στοιχεία, άγνωστα φυσικά στον Καθηγ. Henderson, πού βοηθούν μέν θαυμάσια για τήν κάλυψη μερικών δικαιολογημένων κε

νών της εργασίας του, αλλά και πού δέν μπορούν να θεμελιώσουν μόνα τους μια ειδική μελέτη για τήν 'Ακαδημία. Τα στοιχεία αυτά, όμως, κάλλιστα προσφέρονται για τήν συμπληρωματική άρτίωση της μελέτης τοΰ "Αγγλου Ερευνητή.

"Ετσι, στή συνέχεια, φέρομε σέ φώς τα στοιχεία πού κατέχομε με τήν έννοια δχι της διορθώσεως (σέ μερικά σημεία θα ισχύσει ίσως και αυτό), αλλά βασικά της συμπληρώσεως της εργασίας τοΰ κ. Henderson. Τό παρου

σιαζόμενο εδώ υλικό προέρχεται: α)'Από τό 'Αρχείο τών αδελφών Τυπάλ

δων Ίακωβάτων στο Αηξούρι της Κεφαλληνίας, με τό όποιο ασχολούμεθα από τό 19667. β) 'Από τό 'Αρχείο τοΰ μεγάλου Κερκυραίου λογίου 'Ανδρέα Μουστοξύδη, πού φυλάσσεται σήμερα στην Βιβλιοθήκη της Ίερας Μη

7. Για τό 'Αρχείο βλ. Κ ω ν. Γ. Μ π ό ν η, 'Αρχείου Σύμμικτα. Τακτοποίησις καί μελέ

τη τοΰ 'Αρχείου των Οίκων Τυπάλδων Ίακωβάτων εν Ληξουρίω της Νήσου Κεφαλληνίας, στην Επετηρίδα Επιστημονικών 'Ερευνών του Πανεπ. 'Αθηνών, τόμ. Β', 'Αθήναι 1970, σελ. 553626 (καί σ' ανάτυπο). Πρβλ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ. Μ ε τ α λ λ η ν ο ϋ , Τό ζήτημα τής Μεταφράσεως τής Άγ. Γραφής εις τήν Νεοελληνικήν κατά τον 10' αι., 'Αθήναι 1977, σελ. 1719.


τροπόλεως Κερκύρας8. Τόσο οί αδελφοί Ίακωβάτοι, όσο και ό Μουστο

ξύδης, συνδέθηκαν άμεσα με την 'Ακαδημία της Κερκύρας, οί πρώτοι με την ιδιότητα τοϋ Καθηγητή (Κωνσταντίνος Τυπάλδος, 18261839) ή σαν σπουδαστές της 'Ακαδημίας (Νικόλαος, Χαράλαμπος και Γεώργιος) και ό δεύτερος ώς "Αρχων της Παιδείας τοϋ Επτανησιακού Κράτους (1833 κ.έ.). Στα κατάλοιπα τους σώθηκαν, λοιπόν, και κείμενα αναφερόμενα στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία, πού άνηκαν στο προσωπικό τους 'Αρχείο. 'Ιδιαίτερα ύπογραμμίζομε εδώ τη σημασία της ανέκδοτης «Ιστορίας της 'Ιόνιας Ακα

δημίας», για τα ετη 1823 μέχρι 1837, γραμμένης άπό τον νεώτερο Ίακω

βάτο Γεώργιο, έναν από τους αξιότερους σπουδαστές της 'Ακαδημίας, γνω

στότατο Νομικό και Πολιτευτή, άλλα και διανοούμενο9. Γράφοντας ό Γ. Ίακωβατος για τήν 'Ακαδημία πολύ ενωρίς (τό έργο έτελείωσε στις 11 Μαρτίου 1837), δεν περιορίζεται στις έκδεδομένες ειδήσεις (π.χ. στην Gazzet

ta Jonia), αλλά παραθέτει και πλήθος προφορικών παραδόσεων, πού, ελεγχό

μενες κριτικά, φωτίζουν και πλευρές ακόμη σκοτεινές και λύνουν θέσεις ακόμη διαφιλονικούμενες. Ή σημασία τοϋ έργου αύτοϋ του Γεωργίου Ία

κωβάτου για τό "Ιδρυμα έχει και άπό άλλο, ειδικό και διακεκριμένο ερευνη

τή, στο παρελθόν εξαρθεί10, άίστε να μήν είναι ανάγκη να επιμείνουμε στο σημείο αυτό περισσότερο τώρα. 'Επίσης θα προσθέσουμε σέ μερικά σημεία και ειδήσεις της G. J., πού ή αγνοούσε ή άφησε ανεκμετάλλευτες για οποιο

δήποτε λόγο ό κ. Henderson. Περιοριζόμασθε φυσικά στά στοιχεία, πού έχουμε αυτή τή στιγμή στά χέρια μας, και γι' αυτό ή προσφορά μας αυτή— έστω μικρή και μέ κάποιο περιορισμένο ενδιαφέρον—έχει μόνο συμπληρω

ματικό χαρακτήρα. Γιατί πολλά ακόμη στοιχεία μπορεί να προσφέρει τό 'Αρχείο της 'Ιονίου Γερουσίας στην Κέρκυρα, πού πρέπει και αυτό να έρευ

8. Βλ. Ά γ ά θ η ς Ν ι κ ο κ ά β ο υ ρ α , Το 'Αρχείο τοϋ 'Ανδρέα Μουστοξύδη, Πρακτικά Γ' Πανιονίου Συνεδρίου, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1967, σελ. 246252. Πρβλ. Ε υ α γ γ. Ι. Μ ά ν η , 'Ανδρέας Μουστοξύδης..., έν 'Αθήναις 1960, σελ. 89. Ά γ. Ν ι

κ ο κ ά β ο υ ρ α , Έρευνα έργων και χειρογράφων τοϋ Άνδρ. Μουστοξύδη, Θησαυρίσμα

τα 1(1962) σελ. 89108. 9. Βλ. γι' αυτόν τήν —ακόμη και σήμερα— χρησιμότατη βιογραφία του, δοσμένη

άπό τον συμπατριώτη του Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, στά Κεφαλληνιακά Σύμμικτά του, τόμ. Α', σελ. 649669.

10. Βλ. Σ π. Ά σ δ ρ α χ δ, Άπό τή ζωή τοϋ Κάλβου στην Κέρκυρα, όπ. παρ., σελ. 141 έ. (και σποραδικά στή μελέτη). Πρβλ. τοϋ ' Ι δ ί ο υ , 'Ανδρέας Κάλβος — ανέκδοτα και αθησαύριστα κείμενα, Ό Ερανιστής 2 (1964) σελ. 89 κ.έ. Γ. Δ. Μ ε τ α λ λ η ν ο ϋ, Οί αδελφοί Ίακωβάτοι ώς συλλογείς δημοτικών τραγουδιών χάριν τοϋ Διονυσίου Σολωμού, Παρνασσός ΙΓ' (1971) σελ. 98, σημ. 3 (βλ. και τό 'Ανάτυπο στή σειρά: Κείμενα και Με

λέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, Διευθυντής: Καθηγητής Γεώργιος Θ. Ζώρας, άρ. 70, 'Αθήναι 1971, σελ. 1112, σημ. 3). Τό έργο θα παρουσιάσουμε εκτενέστερα σέ άλλη με

λέτη μας.

Ή 'Ιόνιος Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου τοϋ G.P. Henderson) 329

νηθεϊ για το συγκεκριμένο θέμα11, για να γίνει κάποτε κατά το δυνατό πιο καθαρή ή εικόνα, πού σχηματίζομε για το Ελληνικό Πανεπιστήμιο της Ε

πτανήσου. Ή μέθοδος, πού χρησιμοποιούμε στή συνέχεια, εΐναι ή κατά το δυνατό

απλούστερη και ανταποκρινόμενη στο σκοπό της Κριτικής μας αυτής. 'Ακολουθούμε κατά σελίδα το έργο τοΰ κ. Henderson και παραθέτομε τα δικά μας στοιχεία, παραπέμποντας στο συγκεκριμένο σημείο τής σελίδας, με τον αριθμό της και ένδειξη των στίχων, πού είναι για κάθε περίπτωση το σημείο αναφοράς μας.

Π

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

Για μια πληρέστερη βιβλιογραφική ενημέρωση και για περισσότερα ακόμη χρήσιμα στοιχεία πάνω στο εισαγωγικό αυτό Κεφάλαιο παραπέμπομε στή μελέτη τοΰ Έμμ. Ν. Φραγκίσκου, Ό Κοραής και ή 'Ιονική 'Ακαδημία, Ό 'Ερανιστής 3 (1964) σελ. 177198. Στή σελ. 177, σημ. 1, βρίσκει κανείς τήν παλαιότερη βιβλιογραφία.

Σελ. 13, στ. 5 (από κάτω) κ.ε.: Ή κρίση τοΰ συγγραφέα για τήν κατά

σταση τής Παιδείας στα χρόνια τής Ενετοκρατίας, σύμφωνα και μέ νέα στοιχεία, πού τελευταία έρχονται συνέχεια σε φώς, είναι απόλυτα ορθή. Κάθε άλλο παρά «ειδυλλιακή» ήταν ή κατάσταση, όπως πίστευαν παλαιό

τερα12. Για μια ευρύτερη τεκμηρίωση τής γνώμης τοΰ κ. Η. βλέπε το κεφά

λαιο: «Συμβολή εις τήν Παιδείαν» τής διδακτορικής Διατριβής τής κ. Ζωής ΜουρούτηΓκενάκου, Ό Νικηφόρος Θεοτόκης (17311800) και ή συμβολή αύτοΰ εις τήν Παιδείαν τοΰ Γένους, 'Αθήναι 1979, σελ. 71 κ.έ., όπου και βιβλιογραφία. Πρβλ. Α.Χ. Τσίτσα, Ή 'Εκκλησία τής Κερκύρας κατά τήν Αατινοκρατίαν (12671797), Κέρκυρα 1969, σελ. 111 ε., Τοΰ 'Ιδίου, Χριστό

δουλος Βούλγαρης, Μέγας Πρωτοπαπάς Κερκύρας (16381693), Κεφαλλη

νιακά Χρονικά 3 (1979) σελ. 195. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα σ' αυτή τή σχέση και ή γνώμη τοΰ Γ. Ίακωβά

του, πού έχει σημασία προπάντων κατά το ότι γράφεται, πριν έμφανισθοΰν

11. "Οπως ό ίδιος μας πληροφόρησε, τό αξιοποίησε ήδη, σχετικά μέ τό θέμα του, γράφοντας τήν Ιστορία τής Ιατρικής Σχολής τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας (Θεσσαλονίκη 1980, διατρ. έπί υφηγεσία) ό Δρ. κ. Γ ε ρ ά σ. Π ε ν τ ό γ α λ ο ς . Τήν εργασία του όμως δέν έχομε δει ακόμη (Φεβρουάριος 1981).

12. Βλ. π.χ. Ποίησις και πεζογραφία τής Επτανήσου, επιμέλεια Γ.Θ. Ζώρα, Βασική Βιβλιοθήκη 14, 'Αθήναι 1953, σελ. 9 έ.


άλλες σχετικές εργασίες (π.χ. του Σπ. Θεοτόκη, Άναμνηστικόν τεύχος της Πανιονίου Αναδρομικής 'Εκθέσεως, έν Κέρκυρα 1914, τοϋ 'Ιδίου, Περί της εκπαιδεύσεως έν Έπτανήσω, Κερκυραϊκά Χρονικά 5 [1956] σελ. 9142, Π. Χιώτη, Ιστορικά απομνημονεύματα Επτανήσου, τόμ. Β', έν Κέρκυρα 1858, τόμ. Γ', έν Κέρκυρα 1863, τόμ. ΣΤ, έν Ζακύνθφ 1888 κ.α.) και ασφα

λώς, όπως και σ' άλλα σημεία της «Ιστορίας» του, άπηχοϋνται απόψεις άλλων συγχρόνων του, και μάλιστα τών Λογίων και Διανοουμένων της τότε Κερκυραϊκής κοινωνίας, ανάμεσα στους οποίους αύλιζόταν και ό νεαρός Ίακωβάτος. Γράφει λοιπόν: «.. . Οί Βενετζιάνοι, πού ήτανε άξιοι να συγκρι

θούνε μοναχά με Τούρκους στή διοίκηση τους, τα έκρατούσανε (ένν. τα 'Ιόνια Νησιά) από αίώναις, άλλ' ή επιρροή τους δέν έκτύπησε μήτε τον εθνι

σμό, μήτε τή θρησκεία, μήτε τή γλώσσα, παρά έφερε δυστυχίαις μερικαίς χω

ρίς όφελος τους πολιτικό. Ή μέν ιδιοκτησία ήτανε αβέβαιη, ή δέ προσω

πική ασφάλεια, καθώς εκφραζόταν οί άρχοντες, χαμένη. Τό φονικό έστίχιζε δυο παράδαις δια τό φουσέκι της τουφεκιάς, και ή ατιμωρησία καμπόσο λάδι, κρασί ή σταφίδα. Ή γνώμη της Κυριεύουσας ήτανε ξύλο και αμάθεια για τους Ρωμαίους· τό πρώτο είχανε τή δύναμη και τό έκάνανε, στο δεύτερο έναντιονόντανε, άλλα όχι μέ αποτέλεσμα, καθώς έπιθυμούσανε. . .» (φ. 1β

2α)13. Ευθύνες δίνει όμως, ακόμη μεγαλύτερες, στους ίδιους τους Επτανή

σιους αριστοκράτες, στο άρχοντολόϊ. «Οί αξιωματικοί (ένν. οί άρχοντες) δύο λογών άνθρωποι ήτανε ή κακούργοι ή παναδένοι14. Οί πρώτοι φυσικό τό είχανε, σαν τό φίδι τον άλωνάρη να κάνουνε κακό, και σα να μήν εΐχε βυ

ζάσουνε μάνας Ρωμαίας γλυκό γάλα, στοχαζόντανε τους αδελφούς τους σαν πέτραις" οί άλλοι μέ τήν καρδούλα τους τήν πήλινη, άγια λείψανα βενετικά, χωρίς να ποϋνε ποτέ τους όχι, έκλίνανε τό κεφάλι, και τοϋ άλλου ή τύχη ήταν αποφασισμένη. Και οί πρώτοι και οί δεύτεροι, μέ φύση διαφορετικιά, έσυμφωνούσαν' εις τό να μή φροντίζουν παρά δια τον εαυτό τους, ώς και μέ τή θυσία τής ζωής τους και της τιμής τους, να συμβουλεύουνε να γίνεται τό κακό, νά επιδοκιμάζουν τυφλά ό,τι έκανε ό ξένος, και να βλέπουνε μέ αν

δρεία τά αμελημένα καλά, πού έμπόριε νά λάβη ό τόπος. "Ενα ιταλικό θέα

τρο15 , πού έφθειρε ήθη, γλώσσα και σακκούλα, όλοι τό έφημίζανε και στο εμπόριο δέν είχαν ενα χρηματιστήριο. Έμπορούσανε, λοιπόν, νά συνεργή

σουνε σέ καλό, και μάλιστα σέ γράμματα;» (φ. 3β). Σελ. 14, στ. 2. κ.έ. : "Ισως θάπρεπε έδώ νά μνημονευθεί και μια παλαιότερη,

όχι ευκαταφρόνητη, όπως φαίνεται, προσπάθεια προσφοράς ανώτερης παι

13. Πρβλ. Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ, Ή Ιόνιος "Ακαδημία, Αθήναι 1965, σελ. 15 έ. 14. Άπα τό πανί (πάνινος) ή τό ίταλ. panato (ψυχιόπαστος); "Αγνωστη σέ μας λέξη. 15. Εννοεί το θέατρο τής Κερκύρας San Giacomo.

Ή 'Ιόνιος Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου του G.P. Henderson) 331

δείας στην Επτάνησο, παρ' όλο πού δέν κατώρθωσε να κρατήσει πολύ. Πρό

κειται για τη Σχολή, πού ίδρυσε στο Ληξούρι της Κεφαλλονιάς στα 1663 ό Κύπριος ιερωμένος Ίλ. Κιγάλας. Βλ. 'Ηλία Α. Τσιτσέλη, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Α', εν 'Αθήναις 1904, σελ. 241 έπ. Πρβλ. Χρ. Έμμ. Άγγελο

μάτη, Τό πρώτον Έλληνικόν Πανεπιστήμιον και ό Κύπριος Τλαρίων Κιγά

λας, Ελληνική Κύπρος, έτος ΣΤ', 'Ιούνιος 1954, άρ. 62, σελ. 137 (στηρίζε

ται βασικά στον Τσιτσέλη). Σελ. 17, στ. 8: 'Αντί αΠιερή» γρ. «Πιέρη». Το όνομα Πιέρης είναι (και

σαν Πιέρρης) γνωστότατο και σήμερα στην Κέρκυρα. Μάλλον έτσι θα πρέπει να μεταγραφεί τό Pieris του συγγρ.

Σελ. 24, σημ. 2: Συμπληρωματικά για τον Β. Δαμωδό βλ. τήν μελέτη μας: Vikentios Damodos (1679/17001752), Θεολογία Δογματική κατά συντομίαν ή τε Συνταγμάτιον Θεολογικόν (ProlegomenaKritische Ausgabe Kom

mentar), Athen 1980 (Diss.), όπου καί συγκεντρωτική βιβλιογραφία, σελ. 9*17*).

Σελ. 24, σημ. 8: Ή παραπομπή σημ. 5 να γίνει σημ. 6. 'Εδώ μπορεί να προστεθεί ή ενδιαφέρουσα μελέτη: Γερ. Η. Πεντόγαλου, CharlePhilippe de Bosset, 'Ανέκδοτα έγγραφα σχετικά με τήν παρουσία του στην Κεφαλλονιά (18101814), Παρνασσός IH' (1976) σελ. 336352. Βλ. για τον άνδρα καίστοϋ Τσιτσέλη, όπ. παρ., τόμ. Β', σελ. 561 έ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Σελ. 26, στ. 7 (άπό κάτω) κ.ε. : Ό Γ. Ίακωβάτος περιγράφει μέ τό δικό του χαρακτηριστικό τρόπο τήν «άρχαιολατρεία» και «έλληνολατρεία» τοϋ Γκίλφορδ. Τον παρουσιάζει μάλιστα να θέλει άπό τήν αρχή να ιδρύσει τό Πανεπιστήμιο στην 'Αθήνα: « Ό πρώτος του σκοπός καί ή άκρα του επιθυμία ήτανε απ' αρχής να συστήση Πανεπιστήμιο στην 'Αθήνα, όπου οί Ρωμαίοι διαβάζοντας έμελλε να καταστηθούνε κατά τή γνώμη του άξιοι απόγονοι τών παλαιών, ν' αποκτήσουν εθνισμό, καί μέ τήν άδεια της 'Αγγλίας μέ τον εθνι

σμό ανεξαρτησία καί ελευθερία. Ό Μιλόρδος άγάπαε τους "Ελληναις περισ

σότερ' άπό τους Ρωμαίους16 μάλιστα εκείνων τών παλαιών ή αγάπη τον έκαμε ν' άγαπήση εμάς τους νέους. . . Μολαταύτα, ό Μιλόρδος του έβου

λήθηκε να συστήση Πανεπιστήμιο δια τους Ρωμαίους. Τόπο έζούλευε τήν 'Αθήνα, άλλα εκεί ήτανε αδύνατο. Τό Κοράνι δέν άλλαξε, αυτό δέν άφηνε ελεύθερη μήτε τήν αθώα θρησκεία του Χριστού, πολύ περισσότερο δέν έδινε

16. Για τή θέση της «Ρωμιοσύνης» στο έργο αυτό τοϋ Ίακωβάτου δημοσιεύεται σύν

τομα άλλη μας μελέτη.


άδεια να εμπουν ή έπιστήμαις ποϋ έδιναν' υποψία δια πολιτικά πράματα 'Απελπισμένος πώς ό καιρός και οι περίστασαις τον έδιώχνανε άπο την πα

τρίδα τοϋ Σοφοκλή και του Πλάτωνα (σα να έλπιζε βοήθεια από έτοΰτα και άλλα παρόμοια ονόματα), έστοχάσθηκε, παρά να πάη χαμένος ό καλός του σκοπός, να συστήση τό Σχολείο εις τήν επικράτεια τή νησιώτικη, ώστε ε

κείνο ποϋ έπρεπε θα κάμη ή βαθειά και μετρημένη απόφαση δια το καλό όλης τής Ρωμιοσύνης, τό έκαμε ενα απλό περιστατικό» (φ. 6α). Ό σ ο και αν μπο

ρεί να μή δεχθεί κανείς ανεπιφύλακτα τήν άποψη αυτή τοϋ Ίακωβάτου,άλλο τόσο, πιστεύομε, δέν έχει δικαίωμα a priori και να τήν απορρίψει. Υπάρχει και άλλη σχετική μαρτυρία, για μεταγενέστερο όμως χρόνο. "Ενας ανώνυμος χρονογράφος τής 'Ιόνιας 'Ακαδημίας, τό 1870, (βλ. Κ.Α. Διαμαντή, Ή 'Ιό

νιος 'Ακαδημία τοϋ Κόμιτος Γκίλφορδ, στην Ελληνική Δημιουργία, οπ. παρ., σελ. 379), αναφέρει, ότι μετά τήν εκλογή τοϋ Καποδίστρια ώς Κυ

βερνήτη τής Ελλάδος (1827) ό Γκίλφορδ «είχε σκοπόν έπιστρέψας (δηλ. από τό συνηθισμένο ετήσιο ταξείδι του στην Αγγλία) να παραλαβή καθηγη

τάς, φοιτητάς, μηχανάς και βιβλία, όσα ήσαν ιδιόκτητα, και να ελθη εις Ελλάδα να συστήση τήν Άκαδημίαν». 'Αντίθετα ô 'Ανδρέας Παπαδόπουλος

Βρετός δέχεται, ότι τοϋτο τό σκέφθηκε ό Γκ. άπό τό 1826, διότι αντιμετώπιζε νέα περικοπή τής κρατικής χορηγίας για τήν 'Ακαδημία. Βλ. Βιογραφικά Ιστορικά 'Υπομνήματα περί τοϋ Κόμητος Φρειδερίκου Γυίλφορδ... , 'Α

θήναι 1846, σελ. 135. Πρβλ. άρθρο Νόρθ Φρειδερίκος, στο «Μέγα Έλληνι

κόν και Βιογραφικόν Αεξικόν» τών Σπ. και Κ. Βοβολίνη, τόμ. Β', 'Αθήναι 1957, σελ. 477. Δέν φαίνεται, λοιπόν, και εντελώς απίθανη ή εκδοχή τοϋ Ίακωβάτου. Ό Γκίλφορδ πάντα είχε στο νοϋ και τήν ψυχή του τήν 'Αθήνα. Τοϋτο είναι πολύ γνωστό.

Σελ. 27', στ. 11 έ.έ. : Ό συγγρ. παραπέμπει στην έκθεση τοϋ Βρετοϋ για τήν βάπτιση τοϋ Γκίλφορδ. Τσως θά ήταν ορθότερο να καταφύγει κανείς στην άμεση πηγή για τό θέμα, πού είναι τό έργο τοϋ Γεωργίου Προσαλέν

δου, 'Ανέκδοτα χειρόγραφα άφορώντα τήν κατά τό δόγμα τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας βάπτισιν τοϋ "Αγγλου Φιλέλληνος κόμητος Γυίλφορδ, νϋν τό πρώτον εκδιδόμενα υπό Λ. Βροκίνη. . ., έν Κέρκυρα 1879. Για τό έργο αυτό γνώριζε ό Βρετός, όπως σημειώνει ό ίδιος (βλ. Βιογραφικά Ιστορικά Υπο

μνήματα, όπ. παρ., σ. 13). Άπό όσα γράφει όμως ό Βρετός φαίνεται, ότι έγνώ

ριζε τήν ύπαρξη τοϋ έργου, όχι όμως και τό περιεχόμενο του. 'Αντίθετα ό Γ. Ίακωβδτος είχε, όπως ό ίδιος ομολογεί (Ιστορία, φ. 5α), αποκτήσει αντί

γραφο τοϋ έργου, όταν έγραφε τήν Ιστορία του (Βλ. Κ.Γ. Μπόνη, 'Αρχείου Σύμμικτα. Τακτοποίησις και Μελέτη τοϋ 'Αρχείου τών Οίκων Τυπάλδων

Ίακωβάτων έν Ληξουρίω τής Νήσου Κεφαλληνίας, στην 'Επετηρίδα 'Επι

στημονικών 'Ερευνών τοϋ Παν/μίου 'Αθηνών Β' [1970] σελ. 588). Τό χειρόγραφο τοϋ Ίακωβάτου δίνει τον αρχικό τίτλο: «Περί τοϋ εξ 'Αγγλίας

Ή Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου τοΰ G.P. Henderson) 333

άρχοντος υίοϋ Μιλόρδου, έλθόντος είς Κέρκυραν κάκεΐ τη άγια Καθολική και 'Αποστολική Εκκλησία, τη Όρθοδόξω και Ανατολική, εαυτόν προστε

θέντος, Αναφορά», πού ανταποκρίνεται κάλλιστα στο πνεύμα και τήν θεο

λογική κατάρτιση τοϋ Προσαλέντη και πού ϊσως αυθαίρετα άλλαξε ό έκδο

της. Υπάρχει και ό ακόλουθος δεύτερος τίτλος: «Τά περί ομολογίας Γκίλ

φορδ», πού είναι μάλλον τοΰ Ίακωβάτου. Ή βάπτιση τοΰ Γκίλφορδ έγινε στις 23 Ιανουαρίου 1792, στις 11 τη νύχτα17. "Εγινε βάπτιση κανονική και όχι χρίσμα μόνο, γιατί το έζήτησε, για λόγους συνειδήσεως, ό ϊδιος ό Λόρ

δος, πεπεισμένος, ότι αυτό πού έλαβε στην «Εκκλησία» του δεν ήταν βάπτι

σμα, όπως γράφει ô Προσαλέντης. Στή σημείωση 1 της σελ. 36 ό κ. Hender

son εκφράζει μια δικαιολογημένη απορία, πού προέρχεται από σύγχυση τών πηγών του. Ό Βρετος σημειώνει, ότι «.. .τήν όμολογίαν... της νέας του πίστεως έδωκεν (δηλ. ό Γκίλφορδ) έν τω Ναώ της Ύπεραγίας Θεοτό

κου. . . Μανδρακίνας...» (σελ. 27). Ό κ. Η. παρατηρεί: «Ή τελετή της 'ομο

λογίας' ϊσως δέν ήταν χωριστή άπό εκείνη τοΰ βαπτίσματος, τοΰ Guilford». Έδώ είναι ή σύγχυση. Δέν πρόκειται για «τελετή», αλλά για γραπτή «ομολο

γία πίστεως» λίβελλο, πού κατά τήν τάξη της 'Εκκλησίας μας πρέπει να υπογράψει και να απαγγείλει πριν άπό τή βάπτιση του εκείνος, πού επιστρέ

φει άπό οποιαδήποτε αίρεση στην 'Ορθοδοξία. "Αρα άλλο «ή ομολογία» και άλλο «τό βάπτισμα»18. Ό Βροκίνης μας πληροφορεί σχετικά, ότι ό Γκ. «έπρόσφερεν έγγραπτον όμολογίαν πίστεως έξ ιδίας του χειρός» (σελ. 13). Τό κείμενο παραθέτει ό Βροκίνης στο ιταλικό πρωτότυπο (σελ. 41 έ.έ.) και ονομάζεται χαρακτηριστικά «λίβελλος ομολογίας» (σελ. 43). Τήν ομολο

γία συνέταξε ό Γκίλφορδ (24 ετών τότε) στο σπίτι πού έμενε, όπου τον επι

σκέφθηκαν ό Πρωτοπαπάς Δημήτριος Πετρετίνος και ό Γ. Προσαλέντης, τήν προηγούμενη νύχτα. Τό πρωί της 23ης 'Ιανουαρίου υπεβλήθη επίσημα ή Όμολογία στον Πρωτοπαπά καί τό βράδυ, 11 ή ώρα, έγινε ή βάπτιση (σελ. 151). Τό βάπτισμα έγινε στο σπίτι τοΰ Πωτοπαπά, όπως ορθά αναφέρει ό κ. Η., μέ άκρα μυστικότητα. Τό έτέλεσε ό 'Ιερέας Σπυρίδων Μοντεσάντος μέ τή βοήθεια τοΰ Διακόνου τοΰ Πρωτοπαπά. Ό τελευταίος μαζί μέ τον Κατηχητή

17. Βλ. καί Ν τ. Κ ο ν ό μ ο υ, όπ. παρ., σελ. 10. Κ. Δ ι α μ α ν τ ή , Ή'Ιόνιος'Ακα

δημία τοϋ κόμιτος Γκίλφορδ, στην Έλλην. Δημιουργία, όπ. παρ., σελ. 728, σημ. 6. "Ολοι δέχονται: 23.1.1791, χρονολογία πού δίνει ό Προσαλέντης. Ό π. Kallistos Ware, όμως, στο όρθρο του: The fifth Earl of Guilford (17661827) and his secret Con

version to the Orthodox Church, στο έργο : D. Baker (έκδ.), The Orthodox Churches and the West [ = Studies in Church History, τόμ. 13], Oxford 1976, σελ. 247256, καί πού είχε τήν καλωσύνη να μοΰ στείλει διώρθωσε σέ : 23.1.1792 τήν φανερή αβλε

ψία τοϋ Προσαλέντη (σελ. 249). 18. Πρβλ. Σ α λ β ά ν ο υ ς , όπ. παρ., σελ. 16.


του Γκ. Προσαλέντη ήταν οί ανάδοχοι τοΰ νεοφώτιστου. Ό «Προεστώς» (Πρωτοπαπάς) του έδωσε το όνομα «Φεδερϊχος» και ό Προσαλέντης το όνομα Δημήτριος «κατά τον πόθον αύτοϋ», δηλ. του Γκίλφορδ (σελ. 153). Ή Μανδρακίνα, εκκλησία πού σώζεται και σήμερα στα τείχη της Κερκύρας, πάνω από το Μανδράκι, το παλαιό βενετσιάνικο λιμάνι, άπο όπου και το όνομα, συνεδέθη και αυτή με τον Γκίλφορδ, γιατί εκεί «εν ώρα πρώτη πρωινή» (24.1.1792), δηλ. αμέσως μετά το βάπτισμα, έκοινώνησε ό νεοφώτιστος των άχραντων μυστηρίων (σελ. 154). Ό Βροκίνης παραθέτει και το Πρακτικό της βαπτίσεως του Γκίλφορδ (σελ. 13 ε.), στο όποιο αναφέρονται συνοπτικά όλα τα παραπάνω. Βέβαια γύρω άπό τή βάπτιση τοΰ Γκ. επικράτησε μεγάλη σύγχυση, οφειλόμενη στην απόλυτη μυστικότητα, πού άπό τήν αρχή εΐχε τηρηθεί, γιατί ό Γκ., όπως φαίνεται και άπό άλλες πηγές, σκεπτόταν τήν αντίδραση των "Αγγλων επισήμων (ήταν γιος Πρωθυπουργού!) και περισσό

τερο των δικών του. Ό Προσαλέντης λέγει σχετικά: «Όθεν εις τους ερωτών

τας μετά περιέργειας άρνησις μεν δέν πρέπει να γίνηται κατ' ούδένα τρόπον, αλλ' ουδέ βεβαίωσις ουδεμία, μόνον άπόκρισις στερεά και αμετάθετος να παριστάνη άγνοιαν και ουδέν πλέον» (σελ. 154). "Ακόμη και για τον τόπο τοΰ βαπτίσματος κυκλοφορούσαν διάφορες απόψεις. Π.χ. φαίνεται τοΰτο στον Βρετό. 'Αλλά και ό γνωστός επτανήσιος ιστοριοδίφης Θεόδ. Βελλια

νίτης έγραψε, ότι ό Γκ. βαπτίσθηκε στο Ναό της ΓΑγ. Θεοδώρας (σημερινό μητροπολιτικό Ναό) άπό τον Κερκυραίο ιερέα Ευστάθιο Θεοτόκη, πού έζησε 18161867! (Βλ. Μ.Ε.Ε., τόμ. IB', σελ. 553). Ή φήμη όμως για τήν βάπτιση τοΰ Γκ. κυκλοφορούσε, έστω και με κάποια αβεβαιότητα, και γι' αυτό ό Θ. Φαρμακίδης στην 'Απολογία του, έν 'Αθήναις 18402, σελ. 125, έγραψε, ότι τή βάπτιση τοΰ Γκ. τήν ξέρουν «όλοι οί Κερκυραίοι, κληρικοί και λαϊκοί». Κατά τόν Προσαλέντη ό Βρετός «αντέγραψε» τον Φαρμακίδη. Συνεχίζει δέ: « . . . δς προσθείς και ετέρας τότε άγνωστους πλην ανακριβείς ειδήσεις, ας έξέλαβενώς βεβαίας, πίστιν δούς ϊσως εις άπλας διά λόγου πληροφορίας, κατά συνέπειαν περιέπεσε και εις έτερα λάθη, θεωρήσας τήν βάπτισιν ταύτην γενομένην ' δ η μ ο σ ί ω ς " εις τήν έπ' ονόματι της Ύπεραγίας Θεοτόκου Μανδρακίνης έν Κέρκυρα τιμωμένην Έκκλησίαν» (σελ. 3738). Ό Γ. Ίακω

βάτος, πού γνώριζε τό κείμενο τοΰ Προσαλέντη (είναι όμως περίεργο ότι αναφέρει, πώς ό Γκ. έλαβε τό όνομα Γεώργιος), ξέρει πολύ καλά και τή μυ

στικότητα, πού κρατήθηκε γύρω άπό τή βάπτιση τοΰ Γκίλφορδ, για να άπο

φευχθοΰν βέβαιες δυσμένειες εναντίον του. Παραθέτομε καί τήν πολύ χρή

σιμη εδώ μαρτυρία τοΰ Ίακωβάτου: «Εις τους Κόρφους. . . έγνωρίσθηκε ό Μιλόρδος με τόν Κύριο Προ

σαλέντη, άνθρωπο εμπειρον εις τα εκκλησιαστικά, ό όποιος βλέπωντας τήν κλίση τοΰ νέου φίλου του εις τό νά ρωτά διά τα δόγματα της 'Ορθοδοξίας, καί νά τα έρευνα, έκθεσε τους μαργαρίταις της θρησκείας του εις τα άλλο

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου τοΰ G.P. Henderson) 335

φυλά μάτια, και καθώς ήθελε πή κάθε χριστιανική εκκλησία, που ήθελε από

κτηση το νέο πρόβατο, αμέσως έλαμψε ή χάρη του 'Αγίου Πνεύματος εις την καρδιά τοΰ ξένου, και τον έκαμε ορθόδοξο. Ό Προτεστάντης έπλυνε τήν πλάνη του και ταΐς άμαρτίαις ταΐς άνθρώπιναις εις το λουτρό τοϋ 'Αγίου Βαπτίσματος, και επήρε κρυφό όνομα Γεώργιος. Τέτοια πράξη, αν δεν έγί

νηκε με όλην τήν ειλικρίνεια τής καρδίας, μένει ανεξήγητο, πώς ό Μιλόρ

δος έπραξε σέ Ρωμαίικον τόπο πράμα, τό όποιο δέν ήθελε καταδεχθή να πρά

ξη έμπορος Ρωμαίος μέσα στή Αόντρα». Και στή συνέχεια: «. . .Έμε ινε μισοκρυμμένος ορθόδοξος. Μάλιστα έπρεπε να φοβηθή, μήν τον συκοφαντή

σουν, περνώντας τον υποκριτή, και χάση ετζη ό,τι και αν έμελέταε» (φ. 5αβ). Σελ. 28, στ. 14 (άπό κάτω) κ.έ.: Ό Γ. Ίακωβάτος παρατηρεί σχετικά:

«Ταίς 24 τοϋ Φλεβαριοΰ (=ε.π.) τοϋ 1820 έπεσε λόγος πρώτη φορά δια τό Πανεπιστήμιο19. Ό Αόρδος εις τον λόγον, όπου έκαμε στή Νομοθετικιά Συνέλεψη είπε πώς άπό τα πέρυσι έξετάχθηκε τό πράγμα, ώστε ή Κυβέρνηση έμπόριε να πάρη μέτρα δια τή στέρεη διάταξη του. Πώς τον έπρόσταξε ή Κυβέρνηση τής Μεγαλειότητας του να προβάλλη τής Βουλής να όνοματίση τον άξιο (distinct), τό φωτισμένον, τό φιλάνθρωπον, τον ευγενή Κόντε Γυίλφορδ εις τήν έντιμη θέση τοΰ ά ρ χ η γ ο ΰ και τοΰ π ρ ο έ δ ρ ο υ τοΰ Πανεπιστημίου, όπου θέλει στερεωθή εις έτούτην τήν Επικράτεια. Τότες ό 'Αρμοστής τελειόνει τό λόγο του μέ τό να συγχαρή τή Συνέλεψη δια τέτοια θετικιά απόδειξη τής μεγάλης και πατρικής έγνοιας ποϋ ό βασιλέας ό Προ

στάτης επήρε δια τήν ευτυχία τής αναγέννησης τοΰ 'Ιόνιου Ααοΰ» (φ. 4α). Σελ. 28, στ. 6 (άπό κάτω) : Μάλλον πρέπει να γραφεί «τον Απρίλιο

τοΰ 1820» και όχι 1822. Ό Γ. Ίακωβάτος γράφει: «Άπό ταίς 20 τοΰ Μαρ

τίου 1820 ήτανε διορισμένο από τή Βουλή να κτισθή τό κτήριο δια τό Πανε

πιστήμιο, αλλά εις τό Θιάκι» (φ. 4β). Πρβλ. Βρετό, όπ. παρ., σελ. 49. Σελ. 28, στ. 4 (άπό κάτω) κ.έ. : Έκτος άπό τις ρομαντικές διαθέσεις τοϋ

Γκίλφορδ, ό Γ. Ίακωβατος αναφέρει και μιαν άλλη αρκετά πειστική αιτία, για τον σχεδιασμό τοΰ Πανεπιστημίου στην 'Ιθάκη: Ό Γκίλφορδ, γράφει, «έπαρακινήθηκε άπό τό καλό τών νέωνε, επειδή εκεί ευρίσκουν ησυχία άπό πολιτικά και άπό θέατρα, καλοήθεια και τίποτα παιχνίδι, χώρις να προβλέ

ψουνε, αν ήτανε δυνατό να βαστάξη, αν είχανε βιβλία, ένώ ως τό ύστερο μήτε τοποθεσία δέν είχαν εΰρη ακόμη» (φ. 4β).

19. Το 1820 δέχονται, ότι ονομάσθηκε ό Γκίλφορδ «άρχων» (Cancelliere) τοϋ υπό ίδρυση Παν/μίου, ό Δ ι α μ α ν τ ή ς , δπ. παρ., σελ. 730, και οί Σ α λ β α ν ο ι , οπ. παρ., σελ. 20. Για «7 Μαρτίου 1820» μιλεί — χωρίς παραπομπή φυσικά — και ό Γ ε ρ ά σ. Σ π α τ α λ ά ς , βιογραφώντας τον Γκίλφορδ, στην Έλλην. Δημιουργία, οπ. παρ., σελ. 749. Πηγή όλων είναι έδώ ό Β ρ ε τ ò ς (οπ. παρ., σελ. 43).


Σελ. 30, στ. δ έ.έ.: Για τις διαθέσεις τοϋ Μαίτλανδ παρατηρεί και ό Ίακωβάτος: «'Από το Μάρτη στα είκοσι ενα, όπου έγίνηκε ή πρώτη απόφαση της Συνέλευσης, ήτανε άρχηνημένος ό Μεγάλος και Ιερός Αγώνας, άλλ' ό Μαίτλανδ δέν έπάντεχε ποτέ να βαστάξη παραπάνου από δυο μήνες, και δια τοϋτο έδωσε την άδεια να συστηθή το Πανεπιστήμιο. Όταν όμως ϊδε το πνεϋμα και τήν οργή τοϋ "Εθνους, τοϋ έφάνηκε σα να ήθελε άποκαταστήσ' ή Ρωμιοσύνη άπό τή Μεγάλη Βρεταννία, το αίμα του τον έκτύπησε στο μυαλό, καί άφριζε σαν Ίγγλέζος πού ήτον. . . » (φ. 7α)! Ή βασική δικαιολο

γία, πού προέβαλε ό 'Αρμοστής στή Συνέλευση της 4. Μαρτίου 1822, κατά τήν α' συνεδρίαση, ήταν ότι «ή Κυβέρνηση έστοχάσθηκε εύλογο να μήν επακολούθηση τα αυτά μέτρα δια τή θεμελίωση τοϋ Σχολείου, επειδή ήτανε πλέον χαμένη ή ωφέλεια ποΰ έλπιζαν, ωσάν όπου δέν ήτανε δυνατό να έλθουν από τα κοντακιανά μέρη νέοι, διά τό καλόν των οποίων έτοιμαζότουνε τό Πανεπιστήμιο...» (φ.7β). Πρβλ. G.J. Straordinaria αριθ. 218/1822, όπου δημοσιευμένος ό λόγος τοϋ Μαίτλανδ. Ό σ ο για τον Γκίλφορδ ό Ίακωβάτος παρατηρεί τα έξης αξιοσημείωτα: «Έπίκρανε τήν αγαθή ψυχή τοϋ Μιλόρδου ή διάκριση Σχολείου δια τους νησιώταις καί Σχολείου διά τους Ρωμαίους, άλλα τον έθλιψε ή απόφαση ποϋ ανάβαλλε τό σκοπό του» (φ. 8α).

Σελ. 30, στ. 15 ε. : Στους αναφερόμενους έδώ λόγους, υπάρχει καί κάποιος άλλος για τον Ίακωβδτο: Συνέβαλε καί ό τοπικισμός των Κερκυραίων! «'Από τό άλλο μέρος καί οί Κορφιάταις. . . τό ήθελαν (δηλ. τό Πανεπιστή

μιο) συστημένο στον τόπο τους». Σαν δικαιολογία προέβαλλαν, ότι «τα παι

διά τους δέν μπορούνε να μισεύουν από τον τόπο να διαβάζουνε, μόνε ήτανε καλό ποϋ ή καθέδρα της Κυβέρνησης να ήναι καί ό τόπος τοϋ Σχολείου»! (φ. 8α)20.

Σελ. 31, στ. 22 κ.ε.: Ό Γ. Ίακωβατος δίνει μιαν ωραία ερμηνεία για τήν ενέργεια αυτή τοϋ Γκίλφορδ. Γράφει: « . . . Ό Μιλόρδος έγύρευε κ' έπροσκά

λιε προφέσσοραις διά τό Πανεπιστήμιον. Είχε σχέδιο να μήν εΰρη παρά Ρωμαίους, καί να κράξη κανέναν 'Ιταλό τό πολύ πολύ σέ μεγάλη χρεία. Ή μοναχή απόφαση, ποϋ έμελλε να δώση μορφή έθνικιά τοϋ Πανεπιστήμιου, να φέρη ωφέλεια, καί ή οποία καί τότες ήτανε αναγκαιότατη καί τώρα καί πάντα απαραίτητη» (φ. 9β).Έχει σημασία, ότι γράφει τοϋτο, όταν άρχισε καί πάλι ή ιταλική υπεροχή στην Ακαδημία (1836 έ.).

Σελ. 31, στ. 9 (από κάτω) ε.: Για τον Κων. Άσώπιο (17891872) βλ. τήν πρόσφατη μελέτη της Ελένης Ι. Κοντιάδη, Γερμανικές επιδράσεις στην Ελληνική Παιδεία. "Ενα κεφάλαιο: Κωνσταντίνος Άσώπιος, Ό Ερα

νιστής 15 (1979) σελ. 154181 (βιβλιογραφία στή σελ. 155).

20. Για τις αντιδράσεις των Κερκυραίων μιλεί καί ό «'Ανώνυμος του 1870». Βλ. στοΰ Κ. Δ ι α μ α ν τ ή , όπ. παρ., σελ. 730 έ.έ., πού φαίνεται είχαν ευρύτερο χαρακτήρα.


Σελ. 31, στ. 5(άπο κάτω) : Σχετικές μέ τήν περίοδο αύτη είναι «'Ανέκδο

τοι έπιστολαί Γκιλφόρδου προς Φιλητάν», πού έδημοσιεύθηκαν στην «Αρ

μονία» Β' (1901) σελ. 322326. Σελ. 31, στ. 2 (από κάτω) : Για τή γραφή τοϋ ονόματος τοΰ «Ί. Καρανδι

νοΰ», μέ ι δηλ. ή η, πρέπει να ληφθούν υπ' όψη τα ακόλουθα στοιχεία. Είναι γνωστός ό κανόνας, ότι τα εις ηνός πού προέρχονται από τοπωνύμια γράφονται μέ η (Βλ. Άχ. Τζαρτζάνου, Γραμματική της αρχαίας ελληνικής Γλώσσης, Αθήνα 1979, σελ. 154). Πέρα απ' αυτό, όμως, τό τυπικό στοιχείο έχομε τα ακόλουθα πρακτικά και ουσιαστικά δεδομένα. Στο αρχείο τοΰ Κ. ΤυπάλδουΊακωβάτου υπάρχουν έγγραφα τοϋ Καραντινοϋ ώς εφόρου, στα όποια υπογράφει ή «Δρ. Ι. ΚαρανδΗνός» (Κ3, 7 Κ3, 8 Κ3, 10) ή «Δρ. Ι. ΚαραντΙνός» (Κ3,3). Στις υπογραφές του όμως υπερισχύει ή μορφή: Καραν

ΔΗΝΟΣ. Μόνο μια φορά επισημάναμε τήν άλλη. Στα Γράμματα τοϋ Κ. Τυπάλδου τό όνομα άπαντα επίσης: ΚαρανΔΗΝΟΣ (π.χ. ΚΙ, 228229, 230). Στα εντιτλα τοΰ ϊδιου τοϋ Καρ. ώς Εφόρου βρίσκομε τή μορφή: ΚαρανΤΗ

ΝΟΣ, όπως επίσης και σέ μια «Είδοποίησιν» τοΰ Γκίλφορδ, της 17.6.1825: ΚαραντΗΝΟΣ. Στις εκδόσεις επίσης των έργων του φέρεται ώς ΚαρανδΗ

ΝΟΣ. Βλ. Ιόνιος 'Ακαδημία (18231973) Έκθεσις της Άναγν. Έταιρ. Κερκύρας, 1973, σελ. 19. Ό Τσιτσέλης (Κεφαλλην. Σύμμικτα, Α', 196 ε.) δί

νει τή μορφή: ΚΑΡΑΝΤΙΝΟΣ. Πιστεύομε, πώς και μεΐς για ιστορικούς λόγους ή τή μορφή ΚαραΝΤΙΝΟΣ ή τή μορφή ΚαρανΔΗΝΟΣ μποροΰμε να χρησιμοποιοΰμε, όχι όμως και τον τύπο ΚαρανΔΙΝΟΣ (Τον τύπο: Καραν

δΗνός χρησιμοποιεί και ό Βρετός, όπ. παρ., σελ. 79, κ. ά.). Σελ. 32, στ. 2, και 33, στ. 4: 'Ορθά τό αξίωμα τοΰ 'Εφόρου της 'Ακαδη

μίας αποδίδεται μέ τό αγγλικό: Rector ή Principal, γιατί αυτή ήταν ή λειτουρ

γία (function) αύτοΰ τοΰ αξιωματούχου. Ό χαρακτηρισμός όμως τοΰ Γκίλ

φορδ ο)ς «πρύτανη» δέν είναι, ιστορικά κατά πρώτο, ορθός. Ά π ' όσο ξέρω, ποτέ δέν χρησιμοποιήθηκε τότε ό όρος «Πρύτανις» στην 'Ακαδημία, παρά μόνο ό όρος «"Αρχων» (έκλαμπρότατος άρχων), πού είχε τό έργο τοΰ Canche

lor (Cancellière: αρχηγός και πρόεδρος της Ακαδημίας). Ό «"Αρχων» της Ί . 'Ακαδημίας είχε μιαν ιδιάζουσα θέση. Ήταν βέβαια «Πρόεδρος» της, άλλα είχε— πολύ περισσότερο μεταγενέστερα — διοικητικές αρμοδιότητες, ή

ταν κάτι σαν σύνδεσμος Πανεπιστημίου Κυβερνήσεως, ενώ ό "Εφορος είχε μεγαλύτερη (εκτελεστική) δικαιοδοσία στην εσωτερική ζωή της 'Ακα

δημίας. Σελ. 32, στ. 2 κ.ε. : Τον αριθμό «δεκατέσσερις» για τους υποτρόφους

τοΰ Γκίλφορδ, όπως δηλώνει (σημ. 12), τον παίρνει ό κ. Η. άπό τους Σαλ

βάνους. Υπάρχουν και άλλοι υπότροφοι όμως. Έμεΐς εδώ μποροΰμε να προσθέσουμε 3, τον Κων. Τυπάλδο Ίακωβάτο (βλ. τή μελέτη μας: Οι Σπου

δές τοΰ Κ. ΤυπάλδουΊακωβάτου, στο Δελτίο της 'Αναγνωστικής Εταιρίας

22

338 Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. ΜεταλληνοΟ

Κερκύρας 15 [1979] σελ. 132180), τον Κεφαλλονίτη Διαμαντή Δελλαπόρτα (Ίακωβάτος, φ. 18α) και τον Διάκονο Δανιήλ Μάγνητα (17691856), πού αργότερα δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη. Ό Μάγνης δε δίδαξε βέβαια στην Ακαδημία21, όπως και με άλλους συνέβη το ϊδιο.Έτοιμάζομε για έκδοση τήν αλληλογραφία του με τον φίλο του Κ. Τυπάλδο, όπου και βλέπομε, πώς ήταν και αυτός για μακρό διάστημα υπότροφος του Γκίλφορδ.

Σελ. 32, στ. 10 κ.ε.: Στή σημ. 13 ό συγγρ. σημειώνει συμπληρωματικά: «Δεν μπόρεσα να εντοπίσω τή θέση αύτοϋ του σπιτιού». Ούτε και οί Σαλβα

νοι, μολονότι Κερκυραίοι, έχουν εντοπίσει το σπίτι (βλ. σελ. 2122). Πρόκει

ται όμως για το πολυώροφο σπίτι, πού βρίσκεται εξω από τον Ί . Ναό τής Ύπεραγίας Θεοτόκου Σπηλαιώτισσας, τής σημερινής Μητροπόλεως, δεξιά στον εισερχόμενο. Σήμερα υπάρχει εκεί μια πλάκα, πού υπενθυμίζει πώς το σπίτι αυτό φιλοξένησε αρχικά τον Γκίλφορδ και τήν 'Ακαδημία. Ή γειτνία

ση τοϋ σπιτιού μέ τήν Εκκλησία πιστεύομε, ότι ήταν ένας λόγος (ό άλλος ασφαλώς το μέγεθος της) πού έκανε τον Γκ. να τελεί εκεί όλες τις θρησκευτι

κές τελετές τής 'Ακαδημίας, παρ' όλο πού τότε και μέχρι τό 1841 μητροπολι

τικός Ναός ήταν ό Ναός τοϋ Ταξιάρχου Μιχαήλ. Βλ. Σπ. Παπαγεωργίου, Ιστορία τής 'Εκκλησίας τής Κερκύρας, εν Κέρκυρα 1920, σελ. 141 και 203.

Σελ. 32, στ. 13 (από κάτω) κ.ε. : Ή αμφιβολία τοϋ κ. Η., για τό αν δίδαξε καθόλου ό Μπάλφουρ, επιβεβαιώνεται από τον Γ. Ίακωβατο, πού δέν τον αναφέρει ανάμεσα στους πρώτους Καθηγητές τοϋ Ιδρύματος (φ. 12β κ.έ.). Παρακάτω θα δηλώσει μάλιστα: «'Από τοϋ Βέλφωρ τήν παράδοση δέν μένει ίχνος μήτε» (φ. 26α).

Σελ. 34, στ. 11: Πιστεύομε, ότι τό όνομα Dui μπορεί κάλλιστα να με

ταγραφεί: Δούης, όνομα γνωστότατο και σήμερα στην Κέρκυρα. Σελ. 34, στ. 20 ε.ε., πρβλ. σελ. 35, στ. 5 ε.ε. : Φαίνεται, πώς πράγματι

ή μεγάλη επιμονή του ελληνολάτρη Γκίλφορδ συνετέλεσε, ώστε να εφαρμο

σθεί τό σύνταγμα τοϋ 1817 και να επιβληθεί ή Ελληνική Γλώσσα στην Παι

δεία. Σημειώνει σχετικά ό Ίακωβατος: «.. .Άφοΰ έπαράβηκε ή Κυβέρνηση τό τέταρτο, τό πέμπτο και τό έκτο άρθρο τοϋ Συνταγμάτου22, όλα ποΰ προ

στάζουνε να βαλθή άπάνου ή νέα γλώσσα, εξακολουθούσαν τα 'Ιόνια Νησιά να έχουν μορφή βενετζιάνικη, μέ τα βενετζιάνικα ποϋ έμιλούσανε. 'Αλλά τώρα μέ τό νέο κατάστημα, έ σ υ ν ε π ή ρ ε τ ή ν Κ υ β έ ρ ν η σ η ή β ί α

21. Σημειώνει και ό Ί α κ ω β α τ ο ς: «Ό Δανιήλ Μάγνης, διάκος άπα τή Θεσσαλία, ανέβηκε στην Ουγγαρία να σπουδάξη Θεολογία εις τα εκεί Σπουδαστήρια. Ό νέος ετού

τος δέν έφθασε δια ταίς περίστασαις να τελείωση τή σπουδή του» (φ. 18α). 22. Εννοεί εκείνο τοϋ 1817.

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση του βιβλίου τοΰ G.P. Henderson) 339

τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ώστε α υ τ ή , ή θ ε λ ε δ ε ν ή θ ε λ ε 2 3 , άφησε να τρέχουνε με τη μεγαλύτερη σιωπή τοΰ κόσμου» (φ. 11 β). Τοΰτο φαίνεται άλλωστε και από το άρθρο της G.J. της 3/15 Μαΐου 1824, πού απόσπασμα του παραθέτει ό συγγρ. (σελ. 35).

Σελ. 35, στ. 2 (άπό κάτω) κ.ε. : Δεν πρέπει νά υπάρχει καμμιά αμφιβολία, πώς ό Γκίλφορδ συντηρούσε πολλούς άπορους μαθητές και πλήρωνε τους Καθηγητές, μια και έχουμε και τή μαρτυρία του Ίακωβάτου, πού, σαν πολύ κοντά στα πράγματα, γνώριζε άμεσα τήν αλήθεια. Γράφει: «. . .Δεν έφυλα

γότουν ό Μιλόρδος έξοδα και φροντίδαις, δεχόμενος τόσους και τόσους νέους φτωχούς, πού έπροστρέχανε στή γενναιότητα του, δια ν' ακούσουν μαθήματα νέα δια τον εαυτό τους . . . Έπαίρνανε ποιος εξη και ποιος δέκα τάλλαρα το μήνα, με τα όποια έζούσανε... Αυτό έκαμε νά πληθύνη και ό αριθμός των μαθητάδων, επειδή ή 'Ακαδημία άρχησε με λίγους. Λίγο καιρό αργότερα ή Κυβέρνηση άλάφρυνε τό Μιλόρδο άπό τους Άναγνωστάδαις, περνώντας (sic) αυτή τα έξοδα αυτών τών νέων» (φ. 18β).Έδώ αφήνεται νά νο

ηθεί, ότι ή ενέργεια αυτή τοΰ Γκίλφορδ προήλθε και άπό τήν επιθυμία του νά ωθήσει τους νέους στή σπουδή, μιά και τό Πανεπιστήμιο συναντούσε τόσες, φανερές και κρυφές, αντιδράσεις άπό τό Κράτος. Ή αλήθεια πρέπει νά βγει άπό ενα συνδυασμό της πληροφορίας τοΰ Ίακωβάτου μ' εκείνη τοΰ Γ. Σπα

ταλά (όπ. παρ., σελ. 36).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ'

Σελ. 39, στ.δ (άπό κάτω) : Ό «Public Orator» τής Ακαδημίας ονομαζόταν κοινά «ρήτορας» τοΰ πανεπιστημιακού έτους. "Ετσι χρησιμοποιεί πάντα τον τίτλο στα ελληνικά ό Ίακωβάτος και έτσι βρίσκεται και σε άλλες ελληνι

κές πηγές24. Στή συνέχεια θα δοΰμε και άλλες περιπτώσεις. Σελ. 40, στ. 1 (από κάτω) κ.ε. : Άπό όσα γνωρίζομε, φαίνεται απόλυτα

ορθό τό συμπέρασμα τοΰ συγγρ. για τή χρήση τής στολής στο Πανεπιστήμιο μέχρι τό θάνατο τοΰ Γκίλφορδ. 'Αργότερα ό Ίακωβάτος μιλεί για κάποιο «παράσημο» (σήμα) πού έφεραν οι μαθητές25, θά ήταν έμβλημα, όπως αργό

τερα καθιερώθηκε ειδικό πηλίκιο για τους μαθητές τών Γυμνασίων. Ό Ία

κωβάτος μιλεί και για «κατάχρηση» στή χρησιμοποίηση τής πανεπιστημια

κής στολής, πού φαίνεται απόλυτα φυσική, άφοΰ τό ένδυμα αυτό δημιουρ

23. Οί αραιώσεις δικές μας. 24. Βλ. π.χ. και τον «ανώνυμο χρονογράφο» τοΰ 1870, στοΰ Κ. Δ ι α μ α ν τ ή , δπ.

παρ., σελ. 738, και τους Σ α λ β ά ν ο υ ς, μν. έργ., σελ. 36. 25. Φύλλ.41β. Συμπληρώνει όμως, οτι τοΰτο «ποτέ δεν έβάλθηκεσέ πράξη» (αύτ.). Βλ.

και σελ. 355.


γοϋσε μεγάλη εντύπωση με τον έκδηλο ρομαντισμό του. «Πριν να παραδώ

σουνε μάθημα—γράφει—οι μεν προφέσσοραις έντυνόντανε μες' το έφορεΐο κ' επειτ' άνεβαίνανε στην καθέδρα, οί δέ μαθητάδαις της 'Ακαδημίας δεν είχανε την άδεια ν' άκοϋν τα μαθήματα χώρις να φορούν το διορισμένο φό

ρεμα. Μόνον πώς ό Μιλόρδος ή κάποιοι προφέσσοραις καΐ οί μαθητάδαις ύπερβήκανε τα όρια της τάξης, κ' έπρεβατούσανε ντυμένοι πάντα ακαδημαϊ

κά (ενν. με το πανεπιστημιακό ένδυμα) σταίς έπίσκεψαις, στους χορούς, στο παζάρι* ο δέ έφορος (ενν. ό Καραντινός) έκατέβαινε ώς τό μώλο και ως τό φαρσπουλειό)) (φ. 16αβ).

Σελ. 41, στ. 5 κ. ε.: Ό Ίακωβατος, στηριζόμενος στην G.J. (φύλλ. 375/21.25.3.1825), γράφει, ότι «ή Βιβλιοθήκη άνοιξε στις 18.2.1825 (ε.π.)... κοντά μ' οκτώ χιλιάδαις βιβλία» (φ. 32β). Οί δωρεές όμως άρχισαν άπό τό 1824. Για τήν κάποια καθυστέρηση στή χρήση της Βιβλιοθήκης από τό κοινό γράφει: «Ή Βιβλιοθήκη δεν έφθασε ν' άνοιξη σύγχρονα με τήν 'Α

καδημία, 'τι εως να συγυρισθή και 'τί εως νά μαζωχθοϋνε βιβλία, δια τούτο άργησε εως τήν 24. του Φλεβαριοΰ του 1825 ε.π. »(φ. 19α).'Αλλά θα επανέλ

θουμε σ' αυτό αργότερα. Σελ. 41, στ. 15 (από κάτω) κ.ε. : Για τήν σχέση του Γκίλφορδ μέ τή

Βιβλιοθήκη της 'Ακαδημίας σημειώνει ό Ίακωβάτος, ότι κάθε χρόνο, πού αναχωρούσε για τήν 'Αγγλία, έπαιρνε παραγγελίες άπό τους Καθηγητές για νέα βιβλία, πού έπρεπε νά φέρει στην επιστροφή του» (φ. 32α).

Σελ. 41, στ. 5 (από κάτω) κ.ε. : Ό Ίακωβατος μας δίνει για μερικά αξιώ

ματα καί τή λαϊκή τους μορφή, πού πρέπει νά ήταν σε κοινή χρήση τότε. Στο α' μας δίνει: Άρχων. Δεν φαίνεται νά χρησιμοποιήθηκε (τότε) ή μορφή: Πρύτανις. Για τό δ' δίνει: Νομοφύλαξ, για τό ε': Γιατρός, για τό στ': Ρήτορας, για τό ζ': Άρχιγραμματέας, γ ι ά τ ό η ' : Κοσμοφύλακας, γ ιάτό ι':Βιβλιοφύ

λακας, για τό ια': Χαρτοφύλακας καί για τό ιβ': Φύλακας (φ. 4β). Μάλιστα για τό έτος 1824/25 μας πληροφορεί, ότι «έφορος (ήταν) ό Καραντηνός, ό όποιος πλέον ένομιζότουνε παντοτεινός. Αρχιμανδρίτης ό παπ' Ανδρέας ό Ιδρωμένος, Ρήτορας του χρόνου ό Φιλητας. Διορισμένος βιβλιοφύλακας ό Ανδρέας Παπαδόπουλος (Βρετός)». Συμπληρώνει δέ: «Όλα τα λοιπά αξιώματα εύρισκότουνε στο χαρτί» (φ. 23β), δηλ. δέν έκαλύφθηκαν («δεν έσυστηθήκανε ποτέ», φ. 28α).

Σελ. 42, στ. 5 κ.ε.: Για τό έτος αυτό, δεύτερο στή ζωή της Ακαδημίας, ό Ίακωβάτος λέγει: «Ή Νομική έφέτο έλειπε μέ τελειότητα. Ή Θεολογία καί ή Γιατρική εϊχαν' ενα μόνον προφέσσορα κάθε μία. Στην τέταρτη Σχολή, τή Φιλοσοφία, πού περιείχε όλαις ταίς άλλαις μάθησαις, έπαραδίδαν' εφτά προφέσσοραις: ό Καραντηνός, ό Πίκολος, ό Άσώπιος, ό Φιλητας, ό Ίωαν

νίδης, ό Λουσινιάνος κι' ό Βέλφορ» (φ. 24α). Ή απαρίθμηση εδώ του Ίωαν

νίδη καί του Βέλφωρ δημιουργεί αμφιβολίες, γιατί ό Ίωαννίδης διαδέχθηκε

Ή Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση του βιβλίου του G.P. Henderson) 341

τον Πίκκολο μετά την αποχώρηση του. Είχε όμως πράγματι περιληφθεί ενω

ρίτερα ανάμεσα στο διδακτικό προσωπικό (βλ. Henderson, σελ. 48). Για την 'Ιατρική εννοεί τον Στ. Σπαθή, πού δίδασκε, όπως ορθά ό κ. Η. (σελ. 48) δέχεται, προπαρασκευαστικά για όσους θά σπούδαζαν αργότερα Ιατρική. Τον Ίωαννίδη αναφέρει ό Ίακ. και στο άνοιγμα της Ακαδημίας (Νοέμβριος 1823), αλλά σημειώνει στο περιθώριο: «Να ρωτήσω». Τούτο δείχνει την αβε

βαιότητα του. Για το 1824 μαρτυρεί τον Ίωαννίδη και ό Βρετός (σελ. 85). Σελ. 42, στ. 14 έ.ε. : Ό Ίακωβατος δέχεται, ότι «ταΐς τρεις του μηνός (δηλ.

Νοεμβρίου) έπρωτακούσθηκε μάθημα στην νέαν 'Ακαδημία άπό τό στόμα του Φιλητα σέ Λατινικά και σ' ελληνική ποίηση» (φ. 24α). Ό Φιλητας περιλαμβανόταν τότε στή Φιλοσοφική Σχολή. Συνεχίζει δέ, δίνοντας και μια περιγραφή της ιστορικής εκείνης γιά τήν 'Ακαδημία και τήν ελληνική παιδεία στιγμής: «Ti σάλα έπαρρησίαζε ώραΐο θέαμα, ογδοήνταένενήντα μαθητάδαις μέ τό φόρεμα τους, τον Προφέσσορα στην καθέδρα, παρομοίως ντυμένονε, και στο πλευρό του παρακάτου τό Μιλόρδο, μέ τό ακαδημαϊκό του ένδυμα και αύτόνε» (αύτ.). Γιά τον Άρχοντα σημειώνει ειδικά, ότι «όλα τα μαθήματα τα έτίμαε μέ τήν παρουσία του, άλλ' άπό τα ελληνικά και άπό τα θεολογικά δέν έλειπε ποτέ» (αύτ.).

Σελ. 45, στ. 9 κ.ε. : Γιά τις δυσκολίες, πού αντιμετωπίζονταν στην 'Ακα

δημία στο ζήτημα της γλώσσας, είναι πολύ ενδεικτικές οι ακόλουθες παρα

τηρήσεις του Ίακωβάτου. Γιά τον Πολίτη γράφει: «Μέ τέσσερα δάκτυλα σημειωτήρι δια τον εαυτό του έκανε μάθημα, κι' ας έμπορούσαν' οι άλλοι ν ' ακούν και να γράφουν επιστήμη, στην οποία δέν ευρίσκονται βιβλίο κανένα στή Ρωμαίικη γλώσσα». Ό Πολίτης έδίδασκε, ως γνωστό, χημεία (φ. 35α). Γιά τον Καροΰσο θά γράψει, ότι, «επειδή δέν ήξερε τ' άπλοελληνικά... όταν έπρωτοήλθε, δια τούτο έδινε τό κείμενο του τό χειρόγραφο μεταφρασμένο, και αυτός έξήγαε τό μάθημα έπειτα στο ιταλικό» (φ. 29α). 'Αντίθετα ό Γρασ

σέτης «εϊχε και ενα καλό, που έστεκε καλήτερα Ρωμαίου, κ' ήτανε που έγνώ

ρισε καλούτσικα τή γλώσσα του γένους, τήν έμίλιε και τήν έγραφε, όπως έμπόριε, ένω έγραφε άσχημα τή δική του, κι' έφθασε νά μπόρεση να θαυ

μάση τήν παρθενία της, πού Ρωμαίικα μάτια έκαταντήσανε νά θεωρούνε ρύπο. Δέν έσυνείσφερε λίγο και τούτο νά τον κάμη εχθρό των Λογιότατων, και ξεχωριστά τ' 'Ασώπιου, μέ τον όποιο δέν έπέρασε καλά μίαν και μόνην ήμερα» (φ. 31α). Ό Γρασσέτης άνηκε, ως γνωστό, στον κύκλο του ποιητή Δίον. Σολωμού26, όπως και ό Ίακωβάτος27. Και ό Σταμ. Πυλαρινός «ολίγα

26. Πρβλ. Σ π. Ά σ δ ρ α χ α, Άπό τή ζωή τοΰ Κάλβου στην Κέρκυρα, οπ. παρ., σελ. 136 έ.

27. Βλ. Γ. Μ ε τ α λ λ η ν ο ϋ, Οί αδελφοί Ίακωβάτοι..., οπ. παρ., σελ. 93 έ.έ.


μαθήματα πού έδωσε, τα έκαμε και τα έτύπωσε στο Ρωμαίικο» (φ. 40α)28. Για τους αγώνες του ϊδιου τοϋ Ίακωβάτου για τήν επιβολή της δημοτικής γλώσσας στην 'Ακαδημία γράφομε άλλου.

Σελ. 46, στ. 13 έ.έ. : Το γεγονός σχολιάζει και ό Ίακωβάτος, κάνοντας μια σημαντικότατη παρατήρηση: «Δεν ήτανε τελειωμένος —γράφει— ό χρόνος (ενν. το β' έτος), ποϋ άρχίναε να δείχνη τήν επιρροή της ή 'Ακαδη

μία, επειδή το χειμώνα έπαραστηθήκανε δύο τραγωδίες τοϋ Άλφιέρη, μεταφρασμέναις αλήθεια στή λογιωτατίστικη γλώσσα, αλλά κάλλιο ετση παρά ιταλικά» (φ. 27α)!

Σελ. 47, στ. δ: Στο δημοσίευμα της G.J., πού έχομε στα χέρια μας, σημει

ώνεται (σ' όλες τις περιπτώσεις) ecclesiastici, πού πρέπει να μεταφρασθεί, όπως γίνεται στή συνέχεια, «κληρικοί» και όχι «θεολόγοι».

Σελ. 47, στ. 18 έ.έ. : Για τήν περίπτωση Ψαλίδα δίνει ό Ίακωβάτος μιαν αληθοφανή—σύμφωνα με όσα ξέρομε για τις σχέσεις τών προσώπων της 'Α

καδημίας— εξήγηση. Κατά τήν εορτή τοϋ κλεισίματος της 'Ακαδημίας «στις τρεις τοϋ θεριστή» (τοϋ 1827, και όχι 1825, όπως δέχεται ό κ. Η.) επήρε ό Ψαλίδας τό στέφανο τής Φιλοσοφίας. Και συνεχίζει: «...καθώς έτρεξε βέ

βαιος λόγος, εμπόδισαν' οι μαθητάδαις του Άσώπιος και Φιλητάς να όνο

μασθή Δάσκαλος στην 'Ακαδημία, χώρις να τους κινήση μήτε σ' άνταμοιβ' ή ευγνωμοσύνη, μήτε εις έλεος ή περίστασαίς του, ποϋ έξεδούλευε με κόπο και μόχθο τό ψωμί του» (φ. 27α).

Σελ. 48, στ. 1 κ. έ.: Πολύτιμες συμπληρωματικές ειδήσεις για τους Κα

θηγητές μας δίνει και ό Ίακωβάτος (φ. 24β κ.έ.). Για τον Σπαθή λέγει, ότι «οί μαθητάδαις ήταν' ευχαριστημένοι και τοϋ είχανε μεγάλο σέβας» (φ 24β). Στή Βοτανική είχε και βοηθό, τον ιταλό Μασσιάρη ή Ματσιάρη (φ. 19α). Δημοφιλής και αγαπητός παρουσιάζεται και ό Καραντινός, ασκώντας μεγάλη επιρροή στους μαθητές του. Για τον Φιλητά29 παρατηρεί, ότι «σαν ήσυχος άνθρωπος, καί μέ μία κάποια νοστιμάδα στα φιλολογικά του πράμα

τα, απόφευγε ταίς μηχανορραφίαις καί τα σχολαστικά. . .» (φ. 17β). Είχε όμως κατ' αυτόν μεγαλύτερη επίδοση στα λατινικά.

Για τον Σπαθή αναφέρει ακόμη ό Ίακωβατος, ότι πέθανε τό Δεκέμβριο τοϋ 1827, χωρίς διάδοχο. 'Αποτέλεσμα ήταν, ότι «άναγκαίως έχάλασ' ύστε

ρώτερα κι' ό βοτανικός κήπος». Τον ακόλουθο Μάρτιο (1828) πέθανε κι' ό 'Αριστείδης καί έτσι «έπεσε κι' ή καθέδρα του» (φ. 39β). Γι' αυτό δεν έμφα

28. Πρβλ. Σ α λ β ά ν ο υ ς , οπ. παρ., σελ. 86 (σημ. 97). 29. Ό Φιλητάς (17871867) πήρε τήν υπηκοότητα τοϋ 'Ιονίου το 1832 (βλ. G.J. αρ.

100/1832). Βλ. γι'αυτόν "Α γ γ. Ν. Π α π α κ ώ σ τ α , 'Ηπειρώτες Καθηγητές στην Ιόνιο 'Ακαδημία, στην Έλλην. Δημιουργία, οπ. παρ., σελ. 753756.


νίζεται στη συνέχεια30. Πάντως παρά τα στοιχεία πού συγκέντρωσε, κυρίως από την G.J. και τον λόγο του Καραντινοϋ, ό κ. Η., βρήκαμε στο προσωπικό αρχείο του Κ. Τυπάλδου και το Πρόγραμμα του έτους 1824/5 (έντυπο, διαστ. 455 χ 330 χιλ.) με χρονία 1. Νοεμβρίου 1824 ε.π. Παρ' όλο πού αυτό θα είχε υπόψη ή G.J. 359/113.11.1824, θεωρούμε χρήσιμο νά σημειώσουμε όσα λέει για τα μαθήματα και τους Καθηγητές κατά Σχολή: ΘΕΟΛΟΓΙΑ: Θ. Φαρμακίδης* Ίεράν Θεολογίαν. ΝΟΜΙΚΗ: κενό. ΙΑΤΡΙΚΗ: Σ. Σπάθης· Είσα

γωγήν ή προπαιδευτικήν Ίατρικήν.Ό αυτός. Τα περί φυτών, κατά Κανδόλιον και Σπρέγγελον. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ν. Πίκκολος· Στοιχεία της Φιλοσοφίας. Ί . Καραντινός Έκ της Μαθηματικής τον πρώτον σχολαστικόν χρόνον, ήγουν 'Λλγεβραν και Γεωμετρίαν και Είσαγωγήν εις τήν Ύψηλήν Μαθηματικήν, ήγουν Μαθηματικά του δευτέρου χρόνου κατά La Croix και Legandre. Κ. Άσώπιος* Έλληνικήν Ίστορίαν Έξήγησιν του Ηροδότου. Χρ. Φιλητάς

Έλληνικήν Ποίησιν(Όμηρον) Λατινικήν Γλώσσαν. Γ. Ίωαννίδης· Ρητο

ρική ν Περί Στεφάνου του Δημοσθένους και έκ τών άλλων Ρητόρων. Ί . Λουσινιανός* Ίστορίαν Άγγλικήν, περιέχουσαν μετά της πολιτικής και στρατιωτικής, εκθεσιν τών νόμων και τής φιλολογίας του 'Αγγλικού έθνους, από τών αρχαιοτέρων χρόνων μέχρι τοΰ νΰν. Φρ. Βελφούριος· Τήν έβραϊ

κήν και Άραβικήν γλώσσαν.

Σελ. 49: Παράρτημα: Για τον Πίκκολο βλ. τήν πρόσφατη μελέτη τοΰ Δημ. Σπάθη, Ό «Φιλοκτήτης» τοΰ Σοφοκλή διασκευασμένος άπό τον Νικό

λαο Πίκκολο, Ό 'Ερανιστής 15 (1979) σελ. 255320, όπου και ή βιβλιογρα

φία για τον άνδρα και τό έργο του. Σελ. 50, στ.3 (άπό κάτω) κ.ε. : Ό Έ . Πρωτοψάλτης (Ό Νικόλαος Πίκκο

λος και τό έργον του, 'Αθηνά 68 [1965] σελ. 81114) δέχεται, δτι ό Π. «έδίδα

ξε μόνον κατά τό πρώτον σχολικόν έτος, ήτοι άπό τοΰ Νεομβρίου τοΰ 1823 μέχρι τής 17ης τοΰ Μαΐου 1824» (σελ. 103). Κατά τον Ά ρ . Βαλαωρίτη (Εστία 7 [1879] σελ. 203) «ό Π. άνεχώρησεν έκ Κερκύρας τό 1824 και όχι τό 1827. . . άνεχώρησεν, οτε έπεκράτει ή ψευδής φήμη, ότι ή αποτυχία αυτού προήλθεν έκ τής αντιζηλίας τοΰ Άσωπίου και τοΰ Φιλητά, και δια τούτο είπε προς τον σχολάρχην Τεργέστης (Φιλητάν) ότι ή αληθής και βεβαία παιδεία πάντοτε φθονείται.. .» (αύτ.). Τό κλίμα αυτό τών αντιζηλιών και κομματισμών ήταν, πράγματι, πολύ οικείο στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία, όπως τό περιγράφει μέ δηκτική γλαφυρότητα και ό Ίακωβάτος.

30. Νεκρολογία του 'Αριστείδη βλ. στην G.J. άρ. 534 τής 10/22.3.1828. Ήταν Γιαν

νιώτης και Ιεροδιάκονος, είχε σταλεί δέ (άπό τον Γκίλφορδ;) για τή σπουδή τής αρχαίας και νέας εκκλησιαστικής και λαϊκής μουσικής στή Νεάπολη το 1819. Βλ. Ά γ γ. Π α π α

κ ώ σ τ α, μν. εργ., σελ. 7589.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

Σελ. 56, στ. 15: Για τον αριθμό αυτό (211) ϊσως έχει κάποια σημασία ή παρακάτω πληροφορία του Γ. Ίακωβάτου: «Επειδή άπό τους μαθητάδαις του Λυκείου ήτανε καμπόσοι πού έμπορούσανε να περάσουνε στην 'Ακαδη

μία από μαθήματα, όχι δε και από ηλικία, ό "Αρχοντας τους έσύστησε με τη γνώμη της Κυβερνήσεως σε μια τάξη ξεχωριστή, ονομάζοντας τους ε ύ έ λ

π ι δ α ι ς. Αυτοί είχανε τήν άδεια να άκοΰν τα μαθήματα της 'Ακαδημίας χώρις να μετρούν ως μαθητάδαις της. Ένώ οί Έφηβοι, ήγουν οί μαθητάδαις του Λυκείου δέν είχανε κανένα παράσημο, αυτοί έφοροΰσαν τ' ακαδημαϊκό φόρεμα με τή διαφορά, πώς βάνανε χλαμύδα άσπρη» (φ. 32α). Παραθέτει μάλιστα ό Ίακωβάτος και τα λόγια τοϋ ϊδιου του Γκίλφορδ στην ομιλία του κατά τή λήξη τών μαθημάτων τοϋ γ' έτους (182526), στα όποια και στηρί

ζεται, και τα όποια βλέπει κανείς και στον ΠαπαδόπουλοΒρετό (σελ. 117). Προσθέτει επίσης: «Στο α τμήμα της Φιλολογίας, έφοιτοϋσαν 140 μαθη

τάδαις)), στο δε β' «σχεδόν ολ' οί διακόσιοι έντεκα», τους περισσότε

ρους όμως «τους είχαν τα Ελληνικά» (φ. 32α). Σελ. 57, στ. 1415: Στή βιβλιογραφική ένδειξη για τον Βάμβα(σημ. 2)

να προστεθεί: Γ.Δ. Μεταλληνοΰ, Τό ζήτημα της Μεταφράσεως της Άγ. Γραφής εις τήν Νεοελληνικήν κατά τον ιθ' αι., 'Αθήναι 1977, σελ. 188 έ.έ., 330 έ.έ., όπου και ή παλαιότερη βιβλιογραφία. Για τήν 'Ιόνιο 'Ακαδημία έχει ενδιαφέρον και ή μελέτη τής Βασιλ. ΜάλιουΚαραγιώργου, "Αγνωστες 'Επιστολές τοϋ Ν. Βάμβα προς τον Λόρδο Γκίλφορδ, (έκτακτο) Δελτίο τής Άναγν. Εταιρίας Κερκύρας για τό έτος Καποδίστρια 13 (1976) σελ. 718.

Ετοιμάζεται επίσης για δημοσίευση ή μελέτη μας: Κων. Τυπάλδος και Ν. Βάμβας (μέ ανέκδοτα στοιχεία).

Σελ. 57, στ. 16 ê.ê.: Στο αρχείο τοϋ Κ. Τυπάλδου (Φακ.3=:'Ιόνιος'Ακα

δημία) σώζεται έντυπο τό Πρόγραμμα τοϋ έτους 1825/26, μέ χρονολογία 1.11. 1825 ε.ν. Σ' αυτό αναφέρονται οί ακόλουθοι Καθηγητές: Για τή Θεολογία ό Κ. Τυπάλδος, χωρίς καθορισμό τών μαθημάτων, γιατί αναμένονταν να έλθει. "Εφθασε στις 4 'Ιανουαρίου 1826, προερχόμενος από τή Βενετία (Βλ. 'Αρχείο Κ. Τυπάλδου, έγγραφο Κ, 1 άρ. 158 και Γ. Μεταλληνοΰ, Οί Σπουδές τοϋ Κ. Τυπάλδου, όπου παρ., σελ. 173). Στή Νομική αναφέρονται ό Πασχ. Καροΰ

σος και ό Νικ. Μανιακής. Στην 'Ιατρική ό Γ. Θεριανός, πού διδάσκει 'Ανα

τομία και Γεν. Παθολογία, ό Στυλ. Σπάθης (Βοτανολογία και Φυσιολογία), ό Στ. Μαράτος (Περιγραφική 'Ανατομία και Χειρουργικές Εισηγήσεις). Τέλος στή Φιλοσοφία ό Ν. Ίωαννίδης, ό Ί . Καραντινός, ό Σταμ. Πυλαρινός (Φυσική Πειραματική), ό Άθαν. Πολίτης (Χημική, Θεωρητική και Πρακτι

κή), ο Κ. Άσώπιος, ό Γ. Γρασσέτης (Λατινική Γλώσσα και Φιλολογία), ό Ίάκ. Λουσινιανός και ό Ί . 'Αριστείδης (Μουσική 'Εκκλησιαστική). Δι

Ή 'Ιόνιος Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση του βιβλίου του G.P. Henderson) 345

καιολογεΐται δηλ. ό αριθμός 14, πού δίνει ό Καραντίνας. Μερικές συμπλη

ρωματικές πληροφορίες μας δίνει και ό Ίακωβάτος. Π.χ. για τον 'Αριστείδη, λέγει ότι έδίδασκε «μουσική έκκλησιαστικιά και κατά τον ευρωπαϊκό τρόπο και κατά τον ανατολικό» (φ. 30α). Δεν φαίνεται όμως να είχε, μολονότι στην Κέρκυρα!, επιτυχία. «Ώς το ύστερο στη Μουσική δέν έμείνανε παρά λίγοι,

| πού κάτι άδιαβάσανε, και του λοιπού το μάθημα δέν έκαμε καμμίαν προκοπή» (φ. 30β). Ό Ίακωβατος λέγει τήν αλήθεια! Επιβεβαίωση των λόγων του έχομε στην αλληλογραφία Γκίλφορδ και Μητρ. Κερκύρας Μακαρίου. Ό Γκίλφορδ ζήτησε από τον Μητρ. να παρακολουθούν οί αναγνώστες τό

; μάθημα της Μουσικής, ό Μητρ. όμως τό έθεώρησε περιττό! Βλ. τα κείμενα στοϋ Δ. Καπάδοχα, Ό Γκίλφορδ και ή πρώτη Ιερατική Σχολή στα Επτά

νησα, Παρνασσός ΚΑ' (1979) σελ. 603 ε. Οί κρίσεις του Ίακωβάτου για τους Καθηγητές, μολονότι όχι πάντα αντικειμενικές, είναι πολύ ενδιαφέρουσες. Για τό Λουζινιάν λέγει: «δέν ώφέλεσε παντελώς να διαδώση τα Ίγγλέζικα, μολονότι τα επιθυμούσαν' οί μαθητάδαις πολύ». Για τον Γρασσέτη: «είχε πε

ρισσότερη κριτικιά γεύση παρά όλους τους άλλους της Ακαδημίας». « . . . Τοΰ έδώσανε καθέδρα —συνεχίζει— στην 'Ακαδημία ή μεσιτείαις του Σο

λωμού στο Μιλόρδο». Δίδασκε με βάση τή Γραμματική τοΰ Λεμάρ (φ. 30α). Για τον Άσώπιο είναι περισσότερο αυστηρός. Ήταν «πρώτος κατά τή φή

μη,τόσο δια τό μάθημα του, καθώς και τ' δνομά του». Δίδασκε ελληνική ιστο

ρία, Αισχύλο και Συντακτικό, «παίρνοντας ξεχωριστή πληρωμή από τό Μι

λόρδο δια ετούτο τό ύστερο μάθημα» (φ. 31α). Για τή μέθοδο του όμως έχει πολύ αρνητική γνώμη, τήν θεωρεί δέ αιτία της μικρής προόδου της 'Ακαδη

μίας: «Ωσάν όπου ενα κομμάτι μιας τραγωδίας ήθελε νάπαραδώση, κ'έκεΐνο έχανε τον καιρό του σ' έτυμολογίαις, έκανε μία εξαπλωμένη εισαγωγή στο συγγραφέα, έλεγε τή ζωή του, και τόσα άλλα. "Οταν τελοσπάντων έπιανε και το κείμενο, τό έδιάβαζε τόσο τρεχάτα και αδιάφορα, ποΰ μαζή μέ ταίς άλλαις αίτίαις, έδειξε πώς εννοούσε τή φιλολογία, όχι ό,τι νοούμε στους άλλους κόσμους, άλλα τήν προσωδία, τή Μετρική και κυρίως τήν ιστορία της φιλο

λογίας και της 'Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης» (φ. 31 β). "Ερριχνε δηλ. τό βάρος στή μορφή, στο Συντακτικό και τή Γραμματική. Ό Άσώπιος ήταν φυσικό να θέλει να εφαρμόσει όσα έμαθε στή Γερμανία. Τούτο δέν διαφεύγει τήν προσοχή τοΰ Ίακωβάτου: «Ήθελε πώς ήταν αναγκαιότατο να στερεωθή κα

θέδρα ξεχωριστή δια κάθε συγγραφέα παλαιόνε, ό όποιος να διδάσκεται μέ όλην τήν πολυμάθεια και μέ πολλαίς σημείωσαις». Συμπληρώνει δέ: «Έπι

θύμαε μολοντούτο να τα ίδή (ενν. τα Ελληνικά) σά στή Γοτύγγη, όπου, κατά τό λόγο του, έπροτίμαε να πεθάνη έφορος τοΰ Πανεπιστήμιου της παρά βασιλέας στο θρόνο τής Φράντσας» (φ. 25α). Τέλος για τον Φαρμακίδη και τήν αναχώρηση του άπό τήν Κέρκυρα δίνει τήν ακόλουθη εξήγηση: «Βαρε

μένος ή νά βρίσκεται σέ τέτοια στενοχώρια (ενν. τήν αποτυχία στις πάρα


δόσεις του), ή ν' άκούη τα βλάστη μα λόγια του Μιλόρδου κατά του ίεροΰ αγώνα31, με τον όποιο Μιλόρδο έπολέμησε γενναία, ή αγαπώντας τα θολά νερά, ή θυσιάζοντας τη ζωή του προς τό καλό του γένους. . . άπαραίτησ' έπειτα άπό ένα χρόνο κ' έπέρασε στ' Άνάπλι, όπου ακολούθως απόκτησε ίστορικιά επισημότητα» (φ. 16β).

"Οσο για τα προβλήματα, πού δημιουργούν στον κ. Η. τα ονόματα των (νέων) Καθηγητών (βλ. σελ. 58), τό Πρόγραμμα και ή πληροφορία τοϋ Ία

κωβάτου βοηθούν σε μερικά ασφαλέστερα συμπεράσματα. Ό Φιλητας στο Πρόγραμμα δεν αναφέρεται.'Αναφέρονται ό Σταμ. Πυλαρινός, ό Ά . Πολίτης, και ό Στ. Σπάθης. "Αρα ό Πυλαρινός πρέπει νάρχισε διδασκαλία προ τοΰ 1827. Τον Π. Καροΰσο τον αναφέρει τό Πρόγραμμα, όχι όμως και τον Joss. Οί Σαλβάνοι, πού δέχονται τό διορισμό τουτό 182532, αγνοούν τό έντυπο (επί

σημο) Πρόγραμμα, άρα ή πληροφορία τους δεν μπορεί να γίνει αναντίρ

ρητα δεκτή. Σελ. 58, στ. Ιε.ε.: 'Ανάμεσα στους Καθηγητές τοΰ έτους 1825/6 ό Ία

κωβάτος αριθμεί και τον Καροΰσο, σαν νέο μάλιστα (φ. 28α)33. Για τον Φιλη

τδ λέγει: «...άφησε τήν έλληνικιά ποίηση και τη λατινική γλώσσα, και μπαί

νοντας στή Σχολή της Πατρικής, ώς γιατρός πού ήτανε, επήρε κι' έδειχνε φυσιολογία» (αύτ.). 'Αργότερα, όπως θα δοΰμε, θα επιστρέψει στή Φιλοσο

φική Σχολή. "Αρα πρέπει να αναθεωρηθεί (μάλλον) ή κρίση τοΰ κ. Η. για τον Φιλητά στή σημ. 5 (σελ. 66), ότι δέν έδίδαξε άλλο μάθημα εκτός από τα φιλολογικά. Για τον Ίωαννίδη λέγει, ότι «πήρε τή θέση τοΰ Πίκολου». Για τον Άθαν. Πολίτη δίνει τήν σπουδαία πληροφορία, ότι δίδασκε Χημεία και «εύρισκότουν' άπό τήν αρχή, άλλα έπέρασ' άνεργος ενα χρόνο, ώς να φτιασθή τό χημικό αμφιθέατρο, και ώς να έλθουν τα εργαλεία τής επιστήμης»

31. Ό " Ι α κ ω β ά τ ο ς παρουσιάζει τον Γκίλφορδ να δυσανασχετεί μέ τήν 'Ελλη

νική Επανάσταση. «Ό Μιλόρδος — γράφει — μέ όση καλή καρδιά και αν είχε, έγεννή

θηκε Ίγγλέζος, κ' έτοϋτο φθάνει. Άπό το στόμα του έβγήκε ό λόγος, ότι πάρα όγλίγωρα επαναστάτησαν' οί Ρωμαίοι. Δι' αυτόν ή επανάσταση ήτανε άνομη, επειδή έκτύπαε τή νόμιμη κυβέρνηση τοϋ τόπου. Οί μάρτυρες τοϋ αγώνα ληστάδες καλά σκοτωμένοι. Ό Μπότσαρης κι ό Καραϊσκάκης άρχιληστάδες άξιοι δια κρέμασμα, άνίσως δέν είχε χύσει τό ακάθαρτο αίμα τους ή θεία δίκη...» (φ. 5β). Για τήν μακρά κριτική τοϋ Γκίλφορδ άπό τον Ίακωβάτο στο θέμα αυτό ασχολούμεθα σέ άλλη μελέτη, πού κυκλοφορεί σύντομα. Πιστεύω, ότι δέν μπορεί κανείς να αρνηθεί — κατά τό πνεΰμα της τουλάχιστο — τήν πλη

ροφορία αυτή τοΰ'Ιακωβάτου. Ό Γκίλφορδ ώς Άγγλος, και μάλιστα συντηρητικός (άνη

κε στην παράταξη των Τόρρυδων), ήταν φυσικό να βλέπει έτσι τον ελληνικό αγώνα. 32. "Οπ. παρ., σελ. 80. 33. Γι' αυτόν θά σημειώσει: «Εύχαρίσταε όλους, ήτανε προκομμένος στην επιστήμη

του και καλός άνθρωπος» (φ. 29α).


(αύτ.) "Ετσι έχουμε μιαν εξήγηση, γιατί δεν δίδαξε από την αρχή, πράγμα πού συμπεραίνει ορθά ό κ. Η. (σελ. 58).

Σελ. 59, στ. 11 ε.ε. : Στο 'Αρχείο του Κ. Τυπάλδου βρήκαμε τα παρακάτω 'Επιγράμματα34 για τον Γκίλφορδ και το έργο του, πού είναι μια ακόμη από

δειξη τοϋ σεβασμού, πού συγκέντρωνε τό πρόσωπο του. Πρόκειται για ενα φύλλο35 (290χ 198 χιλ.) γραμμένο άπό τον Κ. Τυπάλδο τό 1827. Τό ερώτημα είναι, ποιος τα συνέταξε. Δεν μπορούμε να απαντήσουμε, αν και υποψιαζό

μαστε τον ίδιο τον Κ.Τυπάλδο ώς δημιουργό τους. Πουθενά όμως δεν τα είδα

με δημοσιευμένα. Ή χρονολογία 1827 δείχνει ότι ανήκουν στην ϊδια εποχή με τήν αφιέρωση στο Γκίλφορδ της προτομής του άπό τους Καθηγητές (βλ. παρακάτω). Γι' αυτό πιστεύομε ότι συντάκτης είναι ό Τυπάλδος, πού είχε αρκετή ήδη πείρα στή σύνταξη επιγραμμάτων. "Ισως κάποιος άλλος μπορέσει να δώσει τήν ορθή απάντηση36. Τά επιγράμματα είναι τα ακόλουθα:

Μνημεΐον ιστορικόν.

Πήματα μέν άλεγεινά μάλ' άφρων στάσις έφήκε, Δουλοσύνη δ' άλοή Ελλάς έπεστονάχει.

Άλλ ' εστί γαρ άθέσμοις δημοβόροισιν άφυκτος 5 Ύψιθρόνοιο δίκης θεσμός, ά χρή, παθέειν

Ύεες άρ' Ελλήνων μνήσαντο άταρβέος αλκής· Αϊψα δε νηλεέα ζυγόν εαξαν δπλοις.

"Ωρινε μέν πόντον ένοσίχθων άρμα έλαύνων Γαία δ' ενερθεν "Αρηος τρέμεν ώμόφρονος·

34. Στο Φάκ. 47 των Χφων των Ίακωβάτων συγκεντρώσαμε όσα επιγράμματα βρή

καμε στο 'Αρχείο, τα περισσότερα από τά όποια ανήκουν στον Κων/νο Τυπάλδο Ίακω

βάτο, ό όποιος όχι μόνο στα αρχαία (ελληνικά) μέτρα συνέτασσε επιγράμματα — ήδη στην Βενετία— άλλα και στά λατινικά.

35. χφ. 47α, XXVII. 36. "Αν δεν γράφθηκε από τον Τυπάλδο, πρέπει νά είναι μάλλον έργο τοϋ Χριστ.

Φιλητά, γιατί αυτός φέρεται ότι συνέταξε καί τήν Επιγραφή της προτομής τοϋ Γκίλφορδ (βλ. παρακάτω), όπως δέχονται —αμάρτυρα—οι Σ α λ β α ν ο ι (όπ. παρ., σελ. 36). Σε πολ

λές σκέψεις όμως μας βάζει τό ότι ή επιγραφή της προτομής — γραμμένη μέ τό χέρι τοϋ Κ. Τυπάλδου —■ υπάρχει στά κατάλοιπα του (χφο 47α, άρ. XXVIa.) Συνεργάσθηκαν μήπως Τυπάλδος καί Φιλητας; Πάντως ό Τυπάλδος, όπως είπαμε, είχε αρκετή πείρα —καί συνή

θεια— νά συντάσσει αρχαιοπρεπή επιγράμματα, πού τά μετέφερε καί στά λατινικά, γλώσ

σα πού κατείχε καλά. "Ετσι σέ ενα γράμμα του στον Άνδρ. Κατζαΐτη (μέλος τής Έλλην. Κοινότητας τής Βενετίας) άπό 14. 8. 1825 π., σελ. 2, θά γράψει καί τ' ακόλουθα: «. . . Έσύνθεσα τήν έπιγραφήν δια τό μνήμα τοϋ αποθανόντος Άνίνου, έλληνικήν καί λατίνι κήν. Θέλει τυπωθήν καί θέλω σέ στείλω εν άντίγραφον, θεωρίας χάριν». Κατά τή δήλωση του μάλιστα τήν είχαν εγκρίνει ό Άνδρ. Μουστοξύδης καί ό «Βιβλιοφύλαξ τής Μαρκια

νής Βιβλιοθήκης» (Κ2, άρ. 83).

348 Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. ΜεταλληνοΟ

10 "Οφρα δη ώτρινε ταΰθ' ύψίζυγος, αίθέρι ναίων, Ελλάδα δουλοσύνης ρυόμενος μαλεράς,

Σκήπτρα Γεωργίου άφθιτα φορέοντος άνακτος, Ό ν καλέουσι τέταρτον, κρατέει δε νόμαν

Άρμοστοϋ δ' Ίόνων ιφθίμου "Αδάμ37 έόντος, 15 "Αρεος ήδ' Άθάνας τέκεος άγακλυτοϋ*

(Νήσον δ' εν τούτφ Νάπιερ38 διέπεν Κεφάλοιο, Κρατερός, ΐθυδίκης, ού κλέος άθάνατον),

Τόφρ' άμύμων Γυίλφορδ σοφίης μήστωρ περικλειής Κερκύρη ήδέ Κεφαλληνίη, αμφότερα,

20 Τη μεν πήξ' άκαδήμειαν πολύσοφον, άγαυήν Τη δε Αύκειον, δώρ' άγλαά Βρετανίης.

Τό όρος του Λυκείου. Πετρήεν μέν εην πρότερον όρος, ουδέ γ' ύλήεν

Νυν δέ μ' άνήρ Γυίλφορδ ήροσ' επί σοφίη.

25 Οι παίδες τοϋ Αυκείου. Στέψωμεν Γυίλφορδ, παίδες δαναών, έρικυδή,

παιδείης ημών κηδαιμόν' άκάματον. 1827.

Στον ϊδιο φάκελλο σώζεται και λατινική μετάφραση τοϋ πρώτου 'Επιγράμματος, γραμμένη από τον Κ.Τ.

Σελ. 68, στ. 8ε.ε.: Κατά τή μαρτυρία του Ίακωβάτου (φ. 34β) ό Φιλητ&ς «έφυγε από τήν τρίτη Σχολή» (Ιατρική δηλαδή) και έπέρασε στο δεύτερο τμήμα τής τέταρτης (της Φιλοσοφικής) (αύτ.), όπου «έπαράδινε έλληνικιά φιλολογία, Λογογραφία, ήγουν εξήγηση από πεζούς».

Σελ. 61, στ. 15 ε.ε. : Ό Ίακωβάτος λέγει για τον Ίωαννίδη ότι «τα μα

θήματα αύτοϋ τοϋ χρόνου ήταν τα λαμπρότερα του» (φ. 35α). Ό Ίωαννίδης ήταν κι' ό «ρήτορας» τοϋ Δ' χρόνου (1826/7). Για τον Πολίτη γράφει, ότι «είχε και βοηθό, πού ώνομάζανε προπαρασκευαστή» (φ. 36α). Μέχρι σήμερα, ό όρος υπάρχει εν χρήσει στα Πανεπιστήμια μας. Για τον 'Αριστείδη λέγει,

37. Έζησε: 17841853, αρμοστής από 18241832. Βλ. γι' αυτόν Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, Κεφαλλ. Σύμμικτα, τόμ. Β', σελ. 570573. Πρβλ. C h a r l e s J a m e s N a p i e r , The co

lonies: Treating of their value generally — on the Ionian Islands in particular, London 1833. 38. Έζησε 17821853, τοποτηρητής Κεφαλληνίας 18221830. Βλ. Τ σ ι τ σ έ λ η ,

μν. εργ., σελ. 584587. Πρβλ. Κ υ ρ . Σ ι μ ό π ο υ λ ο υ , Πώς εϊδαν οι ξένοι τήν Ελλάδα τοϋ '21, τόμ. 3ος, 1823/24, Αθήνα 1981, σελ. 70 ε.ε. (βιβλιογρ.).


δτι «μη εχωντας μαθητάδαις στή Μουσική, αναγκάσθηκε νάπάρη Ρητορική, εφαρμόζοντας την στον ολυνθιακό λόγο, με τον όποιο έπέρασε και το χρό

νο» (αύτ.). Ό Γρασσέτης, τέλος, «έμετέφραζε Φλώρο» (φ. 35β). Σκιαγραφία του Γ. Θεριανοΰ άπό τον Ίακωβάτο, βάσει της «Ιστορίας» του, βλ. στοϋ Σπ. Ι. Άσδραχά, 'Ανδρέας Κάλβος, Ό Ερανιστής 2 (1964) σελ. 89 έ.έ.

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι ή παρακάτω πληροφορία του Ίακωβάτου για τή λειτουργία της 'Ιατρικής: Για να βοηθήσει ό Γκίλφορδ τή Σχολή αυτή να προοδεύσει, μια και πολλές ήταν οι μεμψιμοιρίες και αντιδράσεις στή λειτουργία της, επειδή έλειπαν, όπως έλεγαν, τα μέσα, έβαλε ό ϊδιος στο Νο

σοκομείο της Κερκύρας 810 κρεβάτια, «άπάνου στα οποία έγιατρευθήκανε κάμποσοι φτωχοί κι' έγινήκανε κάποιες χειρουργικαίς έργασίαις από τό Μαράτο προς διδασκαλία των μαθητών της Σχολής. Στα μαθήματα έχρη

σιμευόντανε ακόμη και σκυλιά και σ' αυτά έμελετούσανε οί μαθητάδαις, οί όποιοι της Πατρικής εύρεθήκανε δέκα, μήν ώντας άλλοι ετοιμασμένοι δια τέτοια μαθήματα» (φ. 29α).

Σελ. 62, στ. 7 ε.ε., 9 (άπό κάτω) έ.ε. : Για τον δ' χρόνο (1826/27)0 Ία

κωβατος αναφέρει σχετικά με τό" μάθημα τής «Γεωργικής» ( = Γεωπονικής), ότι «είχε μαθητές λαϊκούς και αναγνώστες», «μάλιστα εκείνους πού ήταν' άπό τήν εξοχή», προσθέτει όμως: «αλλ' ό Δάσκαλος δεν ευρέθηκε κατά τή χρεία και τήν επιθυμία» (φ. 36α). Ό καθηγητής του μαθήματος αύτοϋ ήταν ό Ίω. Τουρληνός, ό όποιος έλαβε διδακτορικό δίπλωμα τον Φεβρουάριο τοϋ 1827 (βλ. G.J. 478 [12/24.2.1827], Henderson, σελ.62). «Λίγαις ήμέραις ύστερ' άπ' αυτήν τήν εορτή (ενν. τών Τριών Ιεραρχών) έλαχε άλλη, όταν έδόθηκ' ό στέφανος και καθέδρα ά γ ρ ο ν ο μ ί α ς τοϋ Γιάννη τοϋ Τουρληνοϋ, τοϋ πρώτου Κορφιάτη ποϋ έγίνηκε Δάσκαλος στην Ακαδημία» (φ. 35β). Άφοϋ όμως ό Τ. πήρε τό δίπλωμα τον Φεβρουάριο, πρέπει νά έδίδαξε κατόπιν, οπότε δικαιολογείται ή κρίση τοϋ Ίακωβάτου για τον καθηγητή Γεωπονικής.

Σελ. 62, στ. 3 (άπό κάτω) : Για τή ζωή του Κάλβου στην Ιόνιο 'Ακαδημία υπάρχουν και δύο σπουδαίες μελέτες τοϋ Σπ. Ι. Άσδραχα: «Άπό τή ζωή τοϋ Κάλβου στην Κέρκυρα (18261852)», στα Κερκυραϊκά Χρονικά 10 (1963) σελ. 133150, και «'Ανδρέας Κάλβος. 'Ανέκδοτα και αθησαύριστα κείμενα», στο περιοδ. Ό Ερανιστής 2(1964) σελ. 81118. Στις μελέτες αυτές χρησιμο

ποιείται υλικό και άπό τό 'Αρχείο τών ΤυπάλδωνΊακωβάτων, και προ πάν

των οί χαρακτηρισμοί τοϋ Γ. Ίακωβάτου για τον Ποιητή τών «Ωδών». 'Αποφεύγοντας άλλες λεπτομέρειες, πού βρίσκει κανείς στις ωραίες αναλύ

σεις τοϋ Άσδραχα, υπογραμμίζουμε εδώ μερικές χαρακτηριστικές κρίσεις τοϋ Ίακωβάτου γι' αυτόν. Ό Κ. έδίδασκε ιταλική φιλολογία και έπαράδιδε βράδυνες ώρες. Γι' αυτό σημειώνει ό Ίακωβάτος: «Ή συνδρομή ποϋ είχε στα δύο του μαθήματα τήν εβδομάδα, ή ώρα και μία κάποια χάρη άπό μέρος του ύψόνανε τή παράδοση του και τήν έκατασταίνανε εν' άπό τα ωραιότερα


μαθήματα» (φ. 36α). Τοϋτο προκάλεσε τη ζηλοφθονία τοΰ Γρασσέτη και του Άσώπιου (αύτ.). Για την παραίτηση του το 1827 βλ. στοϋ Άσδραχά, όπ. παρ., Κερκυραϊκά Χρονικά, σελ. 142.

Σελ. 64, στ. 15 κ.ε.: Ό Άσώπιος ήταν ή αυθεντία της 'Ακαδημίας στά φιλολογικά. Στο αρχείο του Κ. Τυπάλδου βρίσκεται ή ακόλουθη αυτόγραφη έπιστολήάπάντηση του Άσωπίου σε ερώτηση, προφανώς, του αποδέκτη Κ. Τυπάλδου, εφόρου τότε της 'Ακαδημίας (Κ2, άρ. 223): «Κέρκυρα, 7. 9μβρίου 1837 ε.ν. Τα εις αρος ουσιαστικά βραχυπαραληκτοϋσιν, ώς βάρβαρος, μάρ

μαρος, κτλ. 'Ωσαύτως τα εις αρος επίθετα, ώς καθαρός, πλαδαρός, ρυπαρός. Έξαίρεσις τό ανιαρός. Επομένως το νεαρός βραχυπαραληκτεϊ. Παράδει

γμα: ώς τε γαρ ή παίδες νεαροί, χήραί τε γυναίκες. Ίλ. Β, 289. Κ. "Ας».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε

Σελ. 68, στ. 8: Ό Κάλβος εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα τό 1826, δεν υπάρχει πια γι' αυτό αμφιβολία. Βλ. Σπ. Άσδραχα, 'Ανδρέας Κάλβος, Ό Ερανιστής, 2 (1964), σελ. 81 έ.

Σελ. 69, στ. 17 (από κάτω) κ.ε.: Για τη διδακτική δραστηριότητα του Κάλβου στην Κέρκυρα μετά τις παραπάνω μελέτες τοΰ Άσδραχα ελάχιστα σημεία ϊσως μένουν ακόμη, πού χρειάζονται διευκρίνηση. Ό σ ο για τό αντι

κείμενο της διδασκαλίας τοϋ Κάλβου στην πρώτη του καθηγεσία ό Ίακωβα

τος μας πληροφορεί, πώς «έπαράδιδε. . . τήν περίοδο των μαθημάτων, πού έδειχνε στή Γενέβρα» (φ. 36α). Πρβλ. Άσδραχα, όπ. παρ., σελ. 133134. Για τό περιεχόμενο τοϋ μαθήματος του ή μαρτυρία τοϋ Ίακωβάτου δικαιώνει τήν εικασία τοΰ' κ. Η. Κι' εκείνος λέγει, ότι ό Κάλβος δίδασκε «Ωραία Γράμματα» (Belles Lettres) (φ. 40α).

Σελ. 70, στ. 8 (άπό κάτω) κ.ε. : Καρπός της εργασίας τοϋ Ά . Παπαδοπού

λουΒρετοΰ στην Βιβλιοθήκη τοϋ Γκίλφορδ είναι ό «Κατάλογος των άπό της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τοϋ 1821 τυπωθέντων βιβλίων παρ' Ελλήνων εις τήν όμιλουμένην ή εις τήν άρχαίαν Έλληνικήν γλώσσαν. . . . . , 'Αθήναι 1845», όπου περιγράφονται 618 βιβλία, άπό τα όποια τα περισ

σότερα άνηκαν στή Συλλογή τοΰ Γκίλφορδ. Πρβλ. τοϋ 'Ιδίου, Νεοελληνική Φιλολογία Α', εν 'Αθήναις 1854, σελ. ιγ' έ.έ.

Σελ. 72, στ. 3 έ.ε.: Στο 'Αρχείο τοϋ Κ. Τυπάλδου (Κ3,4) υπάρχει ενα έγγραφο τεσσάρων σελίδων με τον τίτλο: «Documenti essistenti nell'Archi

vio dell'Università che dimonstrano i doni fatti alla biblioteca, i nomi dei donanti e l'epoca della donazione». Τό κείμενο αυτό μας δίνει τις ακόλου

θες σημαντικές πληροφορίες: 1) Τό 1824, όπως εξάγεται άπό γράμμα τοΰ Κόμη Βιάρου Καποδίστρια στον έφορο Ί . Καραντίνα άπό 10/22.9.1824, ό Β. Καποδίστριας, αδελφός τοϋ Κυβερνήτη, πρόσφερε στην Άκαδη


μία τα έργα τοϋ Δημοσθένη, στην έκδοση τοΰ "Αλδου, και του Ευσταθίου «Τα Όμηρικά, όσα μέχρι της σήμερον ετυπώθησαν εις την Φλωρεντίαν» (ελληνικά στο κείμενο).

2) 'Από Γράμμα τοΰ Κόμη Γεωργίου Μοντσενίγου άπό 19/31.3.1827 προς τον Γκίλφορδ αναγγέλλεται, ότι ό πρώτος προσφέρει όλη του τη βιβλιοθήκη στην 'Ακαδημία. Είναι περίεργο, πώς ή είδηση δημοσιεύθηκε (ενωρίτερα) στη G.J. αρ. 478 της 12/24 Φεβρουαρίου 1827 (βλ. Henderson, σελ. 72). Ό Γ. Ίακωβδτος (φ. 36α) αναφέρει, ότι κατά τήν συνεδρίαση, πού στέφθηκε διδάκτορας ό Τουρλινός (Φεβρουάριος 1827), ό "Εφορος (Ί. Καραντίνας) «φανερόνωντας τήν επιθυμία τών Δασκάλων και τήν εδική του έπρόβαλε τοϋ "Αρχοντα, αν άγαπάη να τιμήση τ' ακαδημαϊκό σώμα, γρά

φοντας μέλος του τον Κόντε Μοντσενίγο, και αν έδινε τήν άδεια να τοϋ στήσουν οί δάσκαλοι τήν προτομή μαρμαρένια στή βιβλιοθήκη, ώς σημάδι ευγνωμοσύνης της 'Ακαδημίας, δια ενα χάρισμα δύο χιλιάδαις βιβλία, ποϋ ελαβ' ή 'Ακαδημία άπ' αυτόν39. Έδέχθηκ' ό "Αρχοντας τήν πρόταση με χαρά, εκαμ' ό Ρήτορας (δηλ. ό Ίωαννίδης) το εγκώμιο τοΰ ευεργέτη της Ακα

δημίας, κ' έπληρώθηκ' ή επιθυμία τών δασκάλων. Ή προτομή όμως δεν έγί

νηκε» (Στο περιθώριο σημειώνει: «να ρωτήσω». Τοΰτο αναφέρεται, πιστεύο

με, στο αν έγινε ή προτομή ή όχι). Άπό τό γεγονός αυτό δημοσιεύθηκε ή είδηση στην G.J. Φαίνεται, ότι ό Έφορος γνώριζε άπό πριν τό πράγμα και μετά ήλθε τό γράμμα τοΰ Μοντσενίγου στον Γκίλφορδ.

3) Άπό μια σημείωση της Γραμματείας της 'Ακαδημίας της Πετρουπό

λεως άπό 18.7.1828, πού ήλθε μέσω τοΰ Προξένου της Ρωσσίας 'Ιππότη Παπαδόπουλου, φαίνεται ότι ή 'Ακαδημία έστειλε στην Κέρκυρα τα ακόλου

θα βιβλία: «Comentari» (Υπομνήματα) τόμοι 14. «Novi Conienti)) (Νέες Ερμηνείες) τ. 21. «Acta» (Πρακτικά) τ. 12. «Nova Acta» (Νέα Πρακτικά) τ. 15. «Mémoires» (Αναμνήσεις) τ. 10. «Teories Pratiques» (Πρακτικές Θεω

ρίες) τ. 5. «Trauvaux» (Έργα) τ. 2. Ό Γ. Ίακωβατος προσθέτει στην είδηση της G.J., πού κι' ό ίδιος παραθέτει (φ. 32β), τα ακόλουθα ενδιαφέροντα: «"Ε

στειλε χάρισμ' ακόμη και της Πετρούπολης ή 'Ακαδημία ταίς Πράξαις της δια μέσου τοΰ Πρόξενου τοϋ Ρούσσου, αλλ' ή Κυβέρνηση τό ϊδε με κακό μάτι, και τόσο άργησε να τό δεχθή, ποΰ έρώτησ' αποφασιστικά ό Πρόξενος, αν τό θέλουν, ή να τό στείλη οπίσω. Μόλις τό έδέχθηκαν' επειτ' άπό καιρό, χώρις όμως να τό κοινοποιήσουνε με τήν εφημερίδα (ενν. τήν G.J.), καθώς έκάμανε σ' όλα τ' άλλα» (φ. 33α). Βλέπομε δηλαδή, πόσο οί διπλωματικές σχέσεις της εποχής επηρέαζαν ακόμη και τή ζωή της 'Ακαδημίας!

4) Άπό Γράμμα με χρονία 5.1.1829 τοΰ Επιτρόπου τοΰ Βασιλέα της Δανίας φαίνεται, ότι ό τελευταίος δώρισε στην 'Ακαδημία για τή βιβλιοθήκη

39. Βλ. και G.J. αρ. 478/1827.


της Ιατρικής Σχολής μερικούς τόμους της «Flora Daniea» (Δανικής Χλωρί

δας). Σελ. 72, στ. 9 (άπό κάτω) κ.ε. : Τοΰτο αποδεικνύεται και από τον παρα

πάνω «Κατάλογο» του Βρετοϋ. Σελ. 73, στ. 15 (άπό κάτω) κ.ε. : Ό Βρετός είχε πράγματι —κατά την

μαρτυρία τοϋ Ίακωβάτου (φ. 37α)— βοηθό τον Στέφ. Παραμυθιώτη, πού το ονομά του χαράχθηκε μαζί με εκείνα των Καθηγητών στην προτομή τοϋ Γκίλφορδ40.

Σελ. 76, στ. 11 κ.ε. : Δύο ακόμη κρίσεις για τον Γκίλφορδ έχουν, νομίζω, ιδιαίτερη σημασία, γιατί εκφράζουν το γενικό αίσθημα, πού επικρατούσε στα Επτάνησα γι' αυτόν. Ή πρώτη είναι τοϋ Ίακωβάτου: «Όπως κι αν ήναι, ό Μιλόρδος έχει μεγάλη άξιομισθία, επειδή αυτός έπρωτάναψε το φως τών επιστήμων, κ' επειδή χώρις αυτόν δεν ήθελε γένη τίποτα, παρά ήθελε μείνουνε τα νησιά με μικρά σχολιάκια, σαν άπουκάτο στους Ρούσ

σους, ή με ψευδοπανεπιστήμιο σαν άπουκάτου στους Φραντσέζους. Όθεν ας τον εύχαριστήσ' ό Ρωμαίος, κι' ας τον βάλη νά καθήση στα ποδάρια τών Ζωσιμάδων» (φ. 39α). Ή άλλη—ενα επίγραμμα κάποιου υποτρόφου τοϋ Γκίλ

φορδ («άπό ενανε πού έλάβαινε κυβέρνι' άπό το χέρι του», σημειώνει ό Ία

κωβάτος, φ. 38β)—δημοσιεύθηκε στή G.J. (άρ. 516, της 5/17.11.1827), άλλα δεν είναι πολύ γνωστή:

Φεδερίκω Κόμητι Γυιλφόρδ "Αρχοντι πρώτω γενομένω της 'Ιονίου 'Ακαδημίας

Κωνσταντίνος Ρωσσέτος Λυγρω παρ τύμβω χλοεραί κλαίοντο Γυιλφόρδ

Κάκεΐνον χηραί Πιερίδαις καλέον, Τών εκλυεν Γϊάλλας, τοΐον δ' έφθέγξαντο μύθον

Αυτός ετι ζώει, φθίνεται ούκ αρετή.

Σελ. 77, στ. 7 κ.ε. : Παρατηρεί σχετικά και ό Ίακωβάτος: «Μέ το θάνατο τοϋ Μιλόρδου έκόπηκ' ό μισός δρόμος της 'Ακαδημίας, το μικρό νοσοκο

μείο έχάλασε, ό Άσώπιος κι' ό Φιλητάς έπάψανε τα μαθήματα τοϋ ξεχωρι

στού μισθοϋ και πολλοί μαθητάδαις έσκορπίσανε». Συνεχίζει δέ πικρόχολα: «'Ήτανε στο χέρι της Κυβέρνησης νά τή ματαζωογονήση (δηλ. τήν Ακαδη

μία), άλλ' έπροτίμησε όλο το έναντίο, όχι όμως μέ τή βία, άλλα μ' έκείνην τή νέκρα, πού ένεργάει χειρότερ' άπό τή βία», δηλαδή μέ τήν εγκατάλειψη

40. Βλ. Ά. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Β ρ ε τ ο ϋ , Βιογραφικά 'Ιστορικά υπομνήματα περί τοϋ Κόμητος Φριδερίχου Γυίλφορδ. . ., 'Αθήναι 1846, σελ. 214.

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση του βιβλίου τοϋ G.P. Henderson) 353

κι' αδιαφορία (φ. 39α). Είναι, πράγματι, πολύ εύστοχη αύτη ή κρίση, πού δείχνει και τη γενική εντύπωση για την ευθύνη της Κυβερνήσεως στη συνέ

χεια της ζωής τής Ακαδημίας. Σελ. 77, στ. 18 ε.ε. : Σχετικά με το Ίεροσπουδαστήριο θα μιλήσουμε πα

ρακάτω. Σελ. 77', στ. 13 (από κάτω) ε.ε. : Για τις σημειωθείσες επιπτώσεις άπο το

θάνατο του Γκίλφορδ μας δίνει και ό Ίακωβάτος (φ. 39β έ.) πολλά ενδιαφέ

ροντα συμπληρωματικά στοιχεία. Ό Λουσινιανος «πού έσυντρόφευε το Μιλόρδο στα ταξείδια του, δεν έγύρισ' άλλο» (φ. 40α). Μια ουσιαστική αλλαγή σημειώνεται στή διάρθρωση των σπουδών τής 'Ακαδημίας (1827/28). Ή σπουδή χωρίσθηκε σε δύο κύκλους, πρώτο και δεύτερο. Ό πρώτος, πού διαρκούσε τρία χρόνια, περιλάμβανε: Ό α' χρόνος: πεζά Ελληνικά, Λατι

νικά, 'Αγγλικά και Άλγεβρα. Ό β' χρόνος: Ποιητικά, τις ϊδιες Γλώσσες και Γεωμετρία. Ό γ' χρόνος: Λογική, Φυσική Πειραματική (πού πρωτοεμφα

νίζεται τώρα), Χημεία, 'Αρχαιολογία και Ιστορία τής 'Αρχαίας Ελλάδος. Στον α κύκλο έδίδασκαν ό Φιλητάς, ό Γρασσέτης, ό Άσώπιος, ό Σακελλαρό

πουλος, ό Θιστελθουάιτ41 («μέ τρίδιπλο μισθό από τους άλλους»), ό Κουν

τούρης κι' ένας Φερεντίνος, βοηθός τοϋ Καραντινοϋ, ό Πυλαρινός, ô Πολί

της κι' ό Ίωαννίδης. Στο β' κύκλο δίδασκαν: Ό Τυπάλδος στή Θεολογία. Στή Νομική: ό Καροϋσος (Πολιτικό κι'Έγκληματικό Δίκαιο), ό Μανιακής (Εθνικό Δίκαιο και Πολιτική Οικονομία), ό Τουρλινός (Φυσικό Δίκαιο), («επειδή δεν έπρόκοβε στην Άγρονομία»), και ό Γιος (Εμπορικό Δίκαιο). Στην 'Ιατρική: ό Θεριανόςκαί ό Μαράτοςτά γνωστά μαθήματα τους. Στή Φιλοσοφική: ό Καραντίνας ('Ολοκληρωτικό Υπολογισμό και 'Αναλυτική Γεωμετρία), ό Θιστελθουάιτ (Μηχανική και 'Οπτική) — «χώρις κανένα καρ

πό»—, ό Ίωαννίδης (Μεταφυσική), ό Σακελλαρόπουλος (Νομισματική), ό Κάλβος (Ωραία Γράμματα) και ό Τουρλινός (Άγρονομία).Ό Σακελλαρόπου

λος ανέλαβε και προσωρινός Γραμματέας τής Ακαδημίας. Ό Πυλαρινός, μή έχοντας επίσημα διορισθεί, «έπαράδιδε μάθημα χάρισμα, έλπίζωντας να τον πάρη ή Κυβέρνηση». Μή έχοντας όμως καμμιά επιτυχία στις παραδόσεις του και αντιμετωπίζοντας τήν πολεμική του Πολίτη, αναγκάσθηκε να φύγει από τήν Ακαδημία (40β). Ό Πολίτης έκράτησε τήν έδρα τής Φυσικής,

41. Ό «Γ. Θιστελθουάιτ» θα γίνει Γραμματέας τής Επιτροπής Παιδείας τό 1831. Το όνομα του, εξελληνισμένο, προφερόταν «Θιστελθουαίτης». Δίδασκε αγγλικά και μηχα

νική και ήταν φίλος τοϋ βουλευτή Κόνταρη. Νυμφεύθηκε τήν θυγατέρα του Ζαμπελίου. Ό Κόνταρης όμως τον ανάγκασε να παραιτηθεί, φοβούμενος τήν επιρροή του (φ. 55α). Αυτά γράφει ό Ίακωβατος. Ό Β ρ ε τ ο ς (σ. 103) δίνει το όνομα του: William Thistelth

waite — Ούέλλιλμος Ούστελθουαίτ. Τον είχε προσκαλέσει ό Γκίλφορδ μέ μισθό 120 δί

στηλα. Στην αρχή (1826) διηύθυνε τό Γυμνάσιο 'Αγίου Γεωργίου στην Κεφαλληνία.

23


«χώρις προπαρασκευαστή, χώρις έξοδα, χώρις κάρβουνα δια ενα πείραμα και χώρις ικανότητα» (αύτ.).

Έν τω μεταξύ δημοσιεύθηκε ή 16η Πράξη της Α' «Συναθροίσεως» της Τρίτης Γερουσίας (8.3.1828, έκτακτη έκδοση της G.J.). Με το νόμο αυ

τό συστήθηκαν τα αλληλοδιδακτικά σχολεία και τα Λύκεια (=Δευτερεύ

οντα Σχολεία) σε κάθε πόλη τών Νησιών (αρθρ. 1). Ό Ίακωβάτος (φ. 41α) παρατηρεί πολύ ορθά: «Μία 'Ακαδημία στους Κόρφους χώρις Λύκεια στα Νησιά ήταν' ενα κορμί χώρις ποδάρια». «Οί νέοι τών άλλων νησιών, πηγαί

νωντας στην 'Ακαδημία, έπρεπε ν' αρχίσουν άπό τα κατώτερα μαθήματα, πράμα πού τους ήτον βάρος και δύσκολο. 'Λλλοι βλέπωντας, πώς τα έξοδα είναι ϊσια στους Κόρφους καθώς άλλου και με τήν ιδέα, πώς όσο μακρυά στα ξένα, τόσο καλήτερα, έμισεύανε δια τήν άλλην Ευρώπη προθυμότερα, παρά να καθήσουνε στην Ακαδημία». «Τώρα όμως τα Λύκεια έπροετοιμά

ζανε καλά τους νέους». Με τό άρθρο 3 συστήθηκε Ε π ι τ ρ ο π ή για τήν παι

δεία με τον τίτλο: «Επιτροπή Γενική της δημοσίου Αγωγής». Ή πρώτη

Επιτροπή διορίστηκε στις «20 Θεριστοϋ του 1828» (φ. 41β)42 με Πρόεδρο τον βουλευτή "Αγγ. Κόνταρη και μέλη τον βουλευτή Γαγγάδη (κατά τον Βρετό, τον Θιστελθουάιτ, σελ. 163) και τον Ν. Βάμβα, πού μόλις είχε έλθει στην 'Ακαδημία άπό τήν Κεφαλληνία. Τό άρθρο 7 καθορίζει τέσσερις Σχο

λές: Θεολογία Νομική 'Ιατρική Φιλοσοφία. Ή λειτουργία της 'Ια

τρικής (αρθρ. 8) άναστάλθηκε (μέχρι τό 1844, βλ. Henderson, σελ. 77). Κάθε σχολή μπορούσε να χορηγεί τους ακόλουθους «βαθμούς»: έγκριση

άδεια στέφανο, μετά άπό ανάλογες εξετάσεις (αρθρ. 9). Ό Ίακωβάτος συμ

πληρώνει: «Στην εκτέλεση καμμιά Σχολή δεν έδινε κανένα βαθμό, έκτος της Θεολογίας, που κι' αυτή μόνο δίπλωμα έδινε» (φ. 41αβ). Τό άρθρο 10 επέ

βαλλε δρκο στους καθηγητές και βοηθούς, πού «θα διατηρηθούν εις τήν άνανέωσιν του καθιδρύματος»43. 'Αξιωματικοί τής 'Ακαδημίας καθορίσθη

καν: Ό "Εφορος, ό Τιμητής, ό Γραμματεύς και ό Άρχειοφύλαξ (αρθρ. 11). «Στην εκτέλεση ποτέ δεν έγνωρίσθηκε ό Τιμητής», παρατηρεί ό Ίακωβατος

42. Ό διορισμός δημοσιεύθηκε στην G.J. άρ. 549 τής 23.6/5.7. 1828. 43. Ό νόμος αυτός τέθηκε αμέσως σε εφαρμογή. Στο αρχείο του Κ. Τυπάλδου υ

πάρχει έγγραφο τής Γ. 'Επιτροπής Παιδείας (Κ3, 6) από 2 Ιανουαρίου 1829 ε.ν. Μέ αυτό αναγγέλλεται στον Τυπάλδο ότι «έψηφίσθη διδάσκαλος τής Θεολογίας» μέ μισθό 60 δίστη

λα (= ανανέωση τής θητείας του), καλείται δέ να δώσει όρκο, «ό όποιος κατά τον νόμον καθιερόνει τον διδασκαλικον χαρακτήρα». Ό όρκος τών δημοσίων υπαλλήλων, πού θά επεκταθεί και στους σπουδαστές τής 'Ακαδημίας (ώς υπόσχεση), είναι κάτι τό νέο στα δεδομένα τής Επτανήσου καί θα πολεμηθεί άπό παραδοσιακούς ορθοδόξους, όπως ό Κο

σμάς Φλαμιδτος. Βλ. Γ. Δ. Μ ε τ α λ λ η ν ο ϋ , Δύο Κεφαλλήνες άγωνισταί αντιμέτωποι (Κ. Φλαμιδτος και Κ. Τυπάλδος), Λευκωσία 1980, σελ. 1920.


(φ. 41 β). Το άρθρο 15 είναι πολύ ενδιαφέρον: υποχρεώνει τους καθηγητές, τρία χρόνια μετά το διορισμό τους, να τυπώσουν σύντομο κείμενο των παρα

δόσεων τους. Ή παρατήρηση όμως τοϋ Ίακωβάτου λέει πολλά: «Στην εκτέ

λεση ή Κυβέρνηση το εμπόδισε όλων» (αύτ.)! Τό άρθρο 16 καθώριζε, τέλος, να φορούν οί μαθητές «παράσημο», άλλα και αυτό δεν εφαρμόσθηκε (φ. 41 β).

Στην αραίωση των καθηγητών της 'Ακαδημίας και στην ελάττωση τών Εδρών, πού δέχεται και ό κ. Henderson (σελ. 77 ε.), συνετέλεσε και το γεγονός, ότι με την σημαντική αυτή πράξη — πού δυστυχώς δεν προσέχθηκε όσο πρέπει — ώς Διευθυντές τών Λυκείων στάλθηκαν Καθηγητές της 'Ακα

δημίας, όπως ό Κ. Σακελλαρόπουλος στην Κεφαλληνία, ό Χρ. Φιλητάς στή Ζάκυνθο και ό Ν.Μανιάκης στην 'Ιθάκη.Ό Γ. Γρασσέτης έμεινε στο Λύκειο Κερκύρας, στο όποιο δίδασκε και ό Κ. Άσώπιος. Κατά τον Ίακωβατο (φ. 46α) τους καθηγητές μετέθεσε ή Κυβέρνηση σκόπιμα, «ξεγράφοντας τους άπό δασκάλους της ακαδημίας»! (Πρβλ. και Σαλβάνους, σελ. 50 έ.έ.). Ό Ίωαννίδης προτίμησε να μείνει χωρίς θέση, παρά να πάει στή Λευκάδα. Ή Κυβέρνηση «έπαραίτησ' άπό μέρους της τον Γιος και τον Τουρληνό, και δια ν' άσηκόση τό Μαράτο μ' ώμορφον τρόπο, τον ώνομάτισε Νομοθέτη τοϋ Θιακιοϋ» (φ. 46β)! Τήν ϊδια τύχη θα είχε και ό Θεριανός, «αν δέν ήθελε τον βαστάξη ενα Μαλτεζόπουλο Μπαίνς, Γραμματέας της Βουλής» (αύτ.)44. Στην 'Ακαδημία έμειναν κατά τον Ίακωβατο: Τυπάλδος στή Θεολογία, Καροΰσος στή Νομική, και Καραντίνας, Βάμβας, Πολίτης, Θεριανός καί Θιστελθουάιτ στή Φιλοσοφική. Ό Θεριανός, μια και έκλεισε ή Ιατρική, δίδασκε Φυσική (φ. 46β καί 48α), έχοντας βοηθό τον 'Ιταλό Λιονέλη

Νομίζω, ότι πρέπει να ληφθεί ιδιαίτερα υπόψη ό Ίακωβάτος για μια νέα. τελικήϊσως παρουσίαση της καταστάσεως άπό τό θάνατο τοϋ Γκίλ

φορδ κ.έ. Ό σ ο για τον 'Αριστείδη δέν εμφανίζεται πιά, γιατί είχε πεθάνει, όπως είπαμε παραπάνω.

Για τή νέα περίοδο σημειώνει μέ πολύ πόνο ό Ίακωβατος: «Τα 'Ιταλικά έμπήκανε πλέον κι' αλλάξανε εις μέρος τή μορφή της Ρωμαίικης 'Ακαδημίας* τα Λατινικά, τα 'Ιταλικά καί μαζή μέ ταίς φιλολογίαις τους καί τα Νομικά έπαραδινόντανε σ' αυτήν τήν γλώσσα. Έχαθήκανε, λοιπόν, πάλε ή έλπίδαις, πώς έπρεπε να ξανανεωθή ό παλαιός Νησιώτης» (φ. 47β). Σ' άλλο σημείο παρατηρεί πάνω στο ϊδιο πρόβλημα, ότι σημειώθηκε οπισθοδρόμηση στο

44. Στή θέση αυτή (Secretano al Dip. Gen. =Έξαπορρήτων της Βουλής) διορίσθηκε ό Ed. St. Baynes (Μπαίνς) στις 12.4.1828. Βλ. G.J. αρ. 537 από 31.3./12.4.1828. Κατά τον Β ρ ε τ ò ό θεριανος παρέμεινε, παίρνοντας τή θέση του Στ. Πυλαρινοϋ, γιατί τον υπο

στήριζε ό Γραμματέας τοϋ αρμοστή «Ροϋδσδελ» (σελ. 167). Ή διαφορά είναι δηλ. μόνο στον «Προστάτη»!


γλωσσικό, γιατί άπο την «άπλοελληνική» ξαναγύρισαν στη γλώσσα των λογίων (λογιωτάτων) (φ. 47α)!

Σελ. 78, στ. 2 (από κάτω) κ.έ. : Παραπλήσια κρίση κάνει και ό Ίακωβά

τος, πού οπωσδήποτε εκφράζει και τη γνώμη άλλων, και προπάντων του άδελφοΰ του: «Με ταίς διαταγαίς πάλε, πού έκαμε (εννοεί ό Γκίλφορδ) σ' ώρα του θανάτου δεν έχάρισε τίποτα της 'Ακαδημίας, μήτε ένα βιβλίο» (φ. 38β). Το ερώτημα είναι: γνώριζε ό Ίακωβάτοςτό περιεχόμενο της διαθή

κης του Γκίλφορδ, πού μόλις τό θέρος του 1837 έγινε γνωστό άπό τον Παπα

δόπουλοΒρετό (δπ. παρ., σελ. 175) ή στηρίζεται στις κυκλοφορούσες φήμες; Στο σημείο αυτό πρέπει να προσθέσουμε κάτι για τήν προτομή τοϋ

Γκίλφορδ στην 'Ακαδημία, πού παραθέτει και σχολιάζει ό Σαλβάνος (με μερικές ανακρίβειες) και παραλείπει, άγνωστο γιατί, τελείως ό κ. Hen

derson να μνημονεύσει. Τήν επιγραφή της παραδίδει ό Βροκίνης, Βιογρ. Σχεδάρ., α τεύχος, σελ. 333.Άπ' αυτόν παίρνει τό έτος «ΑΩΚΔ» ό Σαλβανος, ενώ τό σωστό είναι: ΑΩΚΖ. Τούτο πληροφορούμεθα άπό κείμενο της επι

γραφής, πού σώζεται στο αρχείο τοϋ Κ. Τυπάλδου (Φάκ.Χειρ. 47, XXVIa και ΧΧνίβ, Βλ. Κ.Γ. Μπόνη, 'Αρχείου Σύμμικτα, δπ. παρ., σελ. 579). "Ετσι οι συμπερασμοί του Σαλβάνου, πού στηρίζονται στή βάση αυτή, δέν μπορεί να ευσταθούν (βλ. σελ. 36, σημ. 22). Υπάρχουν πρώτα μερικές διαφορές: π.χ. αντί ΟΥΔΕΝ (Σαλβ., στ. 4) ό Τυπάλδος δίνει ΟΥΘΕΝ. Τό σύμπλεγμα Κ.Δ. τοΰ Σαλβάνου (στ. 6) πρέπει να γίνει ΚΔ, και σημαίνει 24, ό αριθμός των ονομάτων πού ακολουθούν. Ό ΛουΖινιανός των Σαλβάνων σημειώνεται έκεΐ: ΛουΣινιανός. Τό όνομα τοΰ Καρούσου σημειώνεται ΠΑΣΧ. και όχι Πα

σχάλιος. 'Αντί Πυλαρινός σημειώνεται ΠυλαρΗνός και αντί ΤουρλΙνός διαβάζομε έκεΐ ΤουρλΗνός. Τό ίδιο ισχύει και για τον Στ. ΠυλαρΙνό, πού γράφεται εκεί ΠυλαρΗνός. 'Αντί ΙΟΣ, ό Τυπάλδος δίνει τό ορθότερο ΙΟΣΣ.

Ό Γ. Ίακωβατος, γράφοντας για τήν Προτομή (βλ. και Βρετό, σελ. 99) παρατηρεί: «Τοϋ Χαραλάμπη Πλαρνοΰ τ' όνομα και κάποιου άλλου έχαρά

χθηκ' έδεκεΐ χώρις να πρέπη» (φ. 37β). Ό Χ. Πυλαρινός ήταν προσωπικός γιατρός τοϋ Γκίλφορδ και (πιθανώς) ό 'Ιατρός και τοϋ Ιδρύματος. Δέν άνη

κε στο διδακτικό προσωπικό, λοιπόν, και αυτή τήν έννοια ϊσως έχει ό λόγος τοΰ Ίακωβάτου. Ποιος δμως είναι ό δεύτερος, πού εννοεί; "Αν εφαρμοσθεί τό ϊδιο κριτήριο, ίσως είναι ό Στ. Παραμυθιώτης, πού δέν είχε αξίωμα προ

βλεπόμενο άπό τό Νόμο. "Οσο για τον Καλοσγοϋρο, μπορεί να έφτιαξε και τσ βάθρο της Προτομής, ό Ίακωβατος όμως προσθέτει και κάτι σημαντικό

τερο γιά τήν προσφορά του στην 'Ακαδημία: «Δέν έφθασ' ή μία προτομή, μόν' έγίνηκε και δεύτερη. "Ενας νέος άγαλματοποιός Καλλισγοΰρος (sic), μαθητής τοΰ πρώτου (ενν. τοϋ Προσαλέντη) έπαραπονέθηκε πώς δέν τον έπροτιμήσαν' εκείνον. Κάποιοι δάσκαλοι ήθελήσανε να τον ευχαριστήσουν, όθεν και δεύτερη παραγγολή δια προτομή. Αυτή έ σ τ ή θ η κ ε μ έ σ α σ τ ή

Ή Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοΰ βιβλίου τοϋ G.P. Henderson) 357

Β ι β λ ι ο θ ή κ η , πλέον πετυχημένη άπο την πρώτη, κατά την γνώμη όλων, με την ακόλουθη επιγραφή: ΤΩ ΑΡΧΟΝΤΙ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ. ΟΙ ΔΙΔΑ

ΣΚΑΛΟΙ/ ΑΩΚΖ» (φ.37β).Έδώ επιβεβαιώνεται πρώτα ή χρονολογία ΑΩΚΖ, πού είδαμε παραπάνω. "Οσο για τήν επιγραφή αυτής της δεύτερης προτομής, πού θα τήν έβλεπε και ο ϊδιος ό Ίακωβάτος, ώς φοιτητής τής 'Ακαδημίας, υπάρχει και στο αρχείο τοϋ άδελφοΰ του (Φάκ. Χειρ. 47, άρ. ΧΧνίγ. Μπόνη, όπ. παρ., σελ. 579)45.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ'

Παραθέτομε μερικές ακόμη ειδήσεις τοϋ Ίακωβάτου, διαφωτιστικές γιά τήν «περίοδο τής αφάνειας» (1827 έ.) (Βλ. Henderson, σελ. 82). «Τα Νομι

κά έπροσμένανε να τελειοποιηθούνε μέ τήν προσθήκη άλλου ένοΰ δασκάλου» ( Ό ένας ήταν ό Καροΰσος). «Τα δε μαθήματα τής Τρίτης Σχολής (τής Φιλο

σοφικής δηλ.) έβαστούσαν' ενα χρόνο κάθε κλάδος». Ειδικό διάταγμα όμως, παρά τις πολλαπλές πιέσεις έκ μέρους των Καθηγητών, δέν εξέδωσε ή Κυ

βέρνηση (φ. 46β). Σημειώθηκε, μάλιστα, και μια καθυστέρηση στην έναρξη τοϋ έτους (182829). «Ή 'Ακαδημία—λέγει—χασομεράει εφέτος, όσο να βαλ

θοΰνε σε τάξη τα πράματα και να έτοιμασθή σπήτι δια τα μαθήματα, επειδή εκεί πού ήτανε πρώτα τό Σχολείο, έγίνηκε Σπουδαστήριο, κι' έπρεπε λοιπόν παρά μέσα ν' ανοίξουνε σάλαις» (46β47α). Πρόκειται γιά τό κτήριο στο Π. Φρούριο. Σχολείο είναι ασφαλώς τό Λύκειο, τό γυμνασιακό δηλ. τμήμα. Τό Σπουδαστήριο, άρα, από τήν αρχή συνυπάρχει μέ τήν 'Ακαδημία, κτηριακά τουλάχιστο. Άλλα σ' αυτό θα επανέλθουμε. Τα μαθήματα άρχισαν, λέγει, στις 8 'Ιανουαρίου μέ λόγο τοϋ Άσωπίου, ρήτορα τοϋ χρόνου. Δέν υπήρχε όμως ή προηγούμενη λαμπρότητα, διότι «ελειπ' ή μισή στολή τής 'Ακαδη

μίας οί δάσκαλοι, κ' ή μισή νοστιμάδα οι μαθητάδαις». "Αρα δέν μειώθηκε μόνο ό αριθμός τών Καθηγητών, άλλα και τών μαθητών. 'Από τους Καθηγητές ό Γρασσέτης και ό Άσώπιος «έπαραδίδανε σταίς ίδιαις σάλαις τών άλ

λων», στις παλαιές αίθουσες δηλαδή. Στή συνέχεια λέγει, ότι «ή γλώσσαις

45. Και ό Γ. Σ π α τ α λ ά ς , Φρ. Γυίλφορδ, Έλλην. Δημιουργία 31 (1949) σελ. 750, δέχεται — χωρίς να μνημονεύει τήν πηγή του — τις δύο προτομές. Μια άλλη επιβεβαίωση είναι ή G.J., αρ. 498/1827. Ένώ όμως ό Ίακωβάτος αναφέρει, ότι και ή δεύτερη προτομή «στήθηκε», ό Σπαταλάς, χωρίς άλλη εξήγηση, σημειώνει: «Τα έργα αυτά, δυστυχώς, δέν έπρόλαβαν να στηθούν στή θέση πού προορίζονταν» (αύτ.). Προφανώς ό Σπαταλάς στηρί

ζεται στην ακόλουθη, όχι και τόσο σαφή, μαρτυρία τοΰ Β ρ ε τ ο υ: «Πόσον δέ είναι μά

ταιοι αί ανθρώπινοι διατάξεις! Ή προτομή αύτη και εκείνη τοΰ Προσαλέντου εύρίσκοντο, όταν έγώ ήμην εις Κέρκυραν τό 1844 έτος, κατά γης, σχεδόν κεκρυμμέναι εις μίαν γωνίαν τής Βιβλιοθήκης...» (σελ. 99101). Πότε έγινε τούτο; Μήπως μετά τό θάνατο τοΰ Γκίλφορδ;


επάψανε πλέον να ήναι στην Ακαδημία». Μάλλον εννοεί, ότι τα γλωσσικά μαθήματα (αγγλικά, ιταλικά, λατινικά) δεν διδασκόντουσαν πια εδώ, άλλα στην Προπαρασκευαστική Σχολή46. Καθηγητές «δια φιλολογίαις δέν ήτανε διορισμένοι», άλλα καθορίσθηκαν μέτήν πίεση του Άσωπίου και του Γρασ

σέτη. Ή Κυβέρνηση όμως δέν ανέλαβε τήν πληρωμή τους.Έτσι αυτοί «έπροτιμήσανε να παραδίνουνε χάρισμα παρά να μήν καθήσουνε σέ καθέδρα» (φ. 47α). Ό θεριανός, επειδή οι μαθητές του ήταν σέ περιορισμένο αριθμό, έζήτησε άπό τήν Επιτροπή Παιδείας να υποχρεωθούν οί 'Αναγνώστες (μα

θητές του Ίεροσπουδαστηρίου) να παρακολουθούν και τή Φυσική, μέ το πολύ ενδιαφέρον επιχείρημα, ότι «δέν έναντιόνεται της θρησκείας» (αύτ.). Είναι σπουδαιότατο να ακούει κανείς κάτι τέτοιο τό 1828 σέ ελληνικό έδα

φος. Ό Ίακωβατος σημειώνει, ότι, όσοι 'Αναγνώστες είχαν κλίση, παρακο

λουθούσαν και χωρίς πίεση τό μάθημα. Διακρίνει όμως και δεύτερο, σκοτει

νό, σκοπό στον Θεριανό: «Να βγάλη στή μέση τό Βάμπα»! Ή αϊτησή του, πού φαίνεται να εΐχε βασικό κίνητρο τις αντιζηλίες και έριδες τών Καθηγη

τών, δέν έγινε δεκτή. Ό Θεριανός όμως στράφηκε άλλου. Υποκίνησε τους μαθητές να τό ζητήσουν μόνοι τους και πέτυχε να «συστήση ή Επιτροπή τό μάθημα της "Γιατρικής Νομικής"» (Ιατροδικαστικής) (φ. 49α). Στή Νομι

κή Σχολή μόνος ό Καροΰσος έδίδασκε «Πολιτικαίς Είσήγησαις», «Πανδέ

κταις», «Θεωρητικό και Θετικό 'Εγκληματικό Δίκαιο» (φ. 50α). Μερικοί

46. Τοϋτο φαίνεται από το πιστοποιητικό, πού ό ϊδιος ό Γ. Ίακωβάτος πήρε, για να εγγραφεί στην Προπαρασκευαστική Σχολή της 'Ακαδημίας. Το δημοσιεύομε στή συνέ

χεια: 'Αριθμ. 31.

ΙΟΝΙΚΟΝ (Σφραγίδα) ΚΡΑΤΟΣ ΔΗΜΟΣίΑ ΠΑίΔΕΥΣΙΣ — ΙΟΝΙΟΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑ

Ό καλός κάγαθός Γεώργιος Τυπάλδος, το γένος "Ελλην, τήν πατρίδα Κεφαλλήν, τήν ήλικίαν 15 ετών, πάνθ' όσα ό Νόμος κελεύει τελέσας, τοις τε άκαδημαϊκοΐς θεσμοΐς ούσί τε και έσομένοις πειθήνιον εαυτόν παρέξειν υποσχόμενος, κατά νόμον εισαχθείς εις τήν Ίόνιον Άκαδημίαν, έγγέγραπται εις τήν προπαρασκευαστικήν της Φιλοσοφίας Σχολήν. Όπως δε εχη καρποϋσθαι α τοις τοιούτοις δέδοται, παρέχομεν αύτω τά γράμμα

τα τάδε, τήν τε άκαδημαϊκήν φέροντα σφραγίδα, παρά τε του Εφόρου υπογεγραμμένα και του Άρχειοφύλακος.

Έτος 1829 μηνός Φεβρουαρίου 1. 'Ακολουθεί τά εξής μαθήματα 1. Έλλην. Γλώσσαν 2. Λατιν. Γλώσσαν 3. Άγγλικήν Γλώσσαν 4. Ίταλ. Γλώσσαν 5. Άριθμητικήν 6. Λογική ν

Ό Έφορος της 'Ιονίου 'Ακαδημίας Δρ. 'Ιωάννης Καραντίνας

Ό Άρχειοφύλαξ Παναγιώτης Ιδρωμένος

Άντιαρχειοφύλαξ


σπουδαστές της Νομικής έδωσαν εξετάσεις στο «'Υπέρτατο Συμβούλιο της Δικαιοσύνης»καί πήραν το δίπλωμα τοϋ δικηγόρου («συνηγόρου»).Το πήραν, λέγει ό Ίακωβάτος, ano την Βουλή, «άφοΰ δέν τώδιν' ή Ακαδημία». Τί εννοεί; Δέν είχε δικαίωμα να δώσει πτυχία, ή επειδή ήταν ελλιπής ή συγκρότηση της Σχολής; Μάλλον το δεύτερο θα συνέβαινε. Γιατί ή Κυβέρνηση γρήγορα διώρισε και άλλο Καθηγητή στή Σχολή, τον Ιερώνυμο Σαντώριο, άπό τον Τάραντα, στην έδρα τοϋ «Φυσικοΰ και Εμπορικού Δικαίου». Ό Σαντώριος κατείχε και τή θέση τοϋ Γραμματέως τοϋ Υπέρτατου Συμβουλίου «μέ διπλό μισθό άπό τους άλλους» (αύτ.). "Αρχισε στις 25 'Ιανουαρίου 183147 το Εμπο

ρικό Δίκαιο και τήν επομένη τό Φυσικό. Στο δεύτερο χρησιμοποιοΰσε ώς βοήθημα τον «Βουρλαμάκη», στο πρώτο δε τα χειρόγραφα του. Έδίδασκε επίσης Πολιτικό Δίκαιο, Φιλοσοφία τοϋ Δικαίου, και Θεωρία των αποδεί

ξεων μέ βάση τον «Ρωμαγνόξη», τον «Κωνστάν», «Δεβαζούρ», «Καπιτέλη», «Βένθαμ», τον «Γαλλικό Κώδικα» και «Δομά» (φ. 50αβ). Συμπληρώνει δέ: «Ή θεωρητικιά διδασκαλία του όμως ήταν' όλη τοϋ Βένθαμ, τον όποιον έλάτρευε, και τον έπαράσταινε πώς κυριεύει σ' ολην τήν Ευρώπη, μή θέλον

τας μέ τοΰτο να γνωρίση άλλα καθαρά ή φιλοσοφικά συστήματα, καθώς τωόντι σ' αυτά ήτανε λίγο έμπειρος» (αύτ.). Δέν είναι χωρίς σημασία ή κρίση αυτή τοϋ Ίακωβάτου για τον περιορισμό του Σαντώριου στον Βένθαμ, έναν άπό τους μεγάλους θεωρητικούς τοϋ ωφελιμισμού.

Σελ. 83, στ. β κ.ε. : Για τα βιβλιογραφικά τοϋ Βάμβα μιλήσαμε παραπάνω. Στην εδώ αναφορά τοϋ κ. Η. υπάρχουν δύο ανακρίβειες. Ό Βάμβας δέν διορί

σθηκε βασικά στή Θεολογική, άλλα στή Φιλοσοφική Σχολή της 'Ακαδημίας, δίδασκε δμως και στή Θεολογική τήν'Ηθική4 8 . Άπό τήν Κέρκυρα, έπειτα, δέν έφυγε τό 1834, αλλά τον Αύγουστο τοϋ 1833 (βλ. Γ.Δ. Μεταλληνοϋ, Τό ζήτημα της Μεταφράσεως. . ., οπ. παρ., σελ. 233). Ό Βάμβας άπό τό 1822 βρισκόταν στην Κεφαλληνία, κατηγορήθηκε μάλιστα γι' αυτό σαν ρίψα

σπις (Βλ. στην παραπάνω μελέτη, σελ. 342). Για τήν συνεργασία του μέτήν Ί . 'Ακαδημία είναι πολύ χρήσιμο ενα Γράμμα του στον Κ. Τυπάλδο, στή Βενετία, πού τό έστειλε άπό τό 'Αργοστόλι στις 11 'Απριλίου 1825. Σ' αυτό σημειώνει ό Βάμβας και τα ακόλουθα: « . . . Έχάρην πολλά άκουσας άπό τον κόμητα Γκίλφορδ, ότι είσαι προωρισμένος δια τήν Θεολογίαν εις τήν Ίόνιον Άκαδημίαν49. Είπα ότι έστάθης καιρόν τίνα μαθητής εις τήν Σχολήν τής

47. Βλ. G.J. άρ. 6/1831. 48. Γ. Ί α κ ω β ά τ ο υ , 'Ιστορία..., φ. 46β («Ό Βάμβας πήρε τήν 'Ηθική στή

Θεολογική»). 49. Βλ. τήν αλληλογραφία τοϋ Κ. Τυπάλδου μέ τον Γκίλφορδ στοϋ Γ. Μ ε τ α λ λ η

νοϋ , Οί σπουδές τοϋ Κων/νου ΤυπάλδουΊακωβάτου, οπ. παρ., σελ. 150 έ.έ.


Χίου50 κτλ. Ύπερεχάρη ô αξιοσέβαστος ούτος άνθρωπος. 'Απεφάσισε να συστήση εδώ Λύκιον (sic) και μ'έζήτησε ν' αριθμηθώ μεταξύ τών διδασκάλων. Δια την προς την πατρίδα σου εύγνωμοσύνην μου το έδέχθην, με συμφωνίαν όμως, όταν ήθελα ζητηθήν άπο την κοινήν πατρίδα Ελλάδα, να είμαι ελεύ

θερος να αναχωρώ. Ούτω λοιπόν απεφασίσθη να είναι ό καιρός της υποχρεώ

σεως από έξάμηνον εις έξάμηνον. Μεγάλος είναι ό ενθουσιασμός του αν

δρός δια τον φωτισμόν και την ήθικήν διακόσμησιν. Εϊθε λοιπόν ή τών καλών υπέρτατη Πρόνοια να τοϋχαρίζη μακροημέρευσιν.. .»(Κ2, 323). Ό Βάμβας ήλθε στην Κέρκυρα, κατά τον Ίακωβάτο, επειδή τον έκάλεσε ό φίλος του Αρμοστής "Αδάμ: «'Εκεί έπολιτογραφήθηκε 'Ιόνιος, ενώ ελαμπ' ή Ρωμιο

σύνη άπο δόξα» (φ. 44β). Είναι μία από τίς πολλές εκρήξεις του εναντίον του Βάμβα, αντιπάλου τώρα τοϋ αδελφού του, πού αντανακλά όμως και άλ

λων τή γνώμη για τήν φυγή τοϋ Βάμβα άπο τήν επαναστατημένη Ελλάδα. Μέ τον Βάμβα θα είναι πάντα, για τον ανωτέρω λόγο, πολύ αυστηρός ό Ίακωβάτος. Δεν θά αναφέρομε εδώ φυσικά όλες τις δριμείες κρίσεις του για τον Βάμβα, όχι πάντα αδικαιολόγητες βέβαια. Μέσα όμως άπό τά λόγια του βγαίνουν και μερικά χρήσιμα στοιχεία γιά τον τρόπο διδασκαλίας τοϋ Βάμβα, κοινό μυστικό ασφαλώς και τών συσπουδαστών του Ίακωβάτου: «Ή 'Επιστή

μη τοϋ Βάμβα ήταν' ή Γραμματική μέ τ' ανάλογα Ελληνικά, ή δε τέχνη του νά κηρύττεται δάσκαλος κάθε επιστήμης, γραμμένης σέ μία γλώσσα γνωστή του και άξιος νά κάμη κάθε τι. Μ' αυτό τό πνεύμα έδέχθηκε τή θέση τοϋ Επιστάτη στο Σπουδαστήριο, όπου κοντά στ' άλλα έπρεπε ίσως νά δείχνη και Θεολογικά, τήν Καθέδρα της Φιλοσοφίας, όπου κοντά στ' άλλα έπρεπε ϊσως νά παραδώση και Φυσικό Δίκαιο, και μ' αυτό τό ίδιο πνεΰμα έτύπωσε Ρητορική (μέ παραδείγματα φραντσέζικα), 'Ηθική Φιλοσοφία (μέ τό βίο τοϋ Αισώπου), Συντακτικό 420 σελίδων, κ'Έπιτομή της καθ'αύτό 'Ιδεολογίας του Τρασύ, περνώντας ταίς ΐδέαις δια δικαίς του, δια τό όποιο έξεσκεπά

σθηκε κ' έπεριγελάσθηκε» (φ. 44β). Είναι τό γνωστό σ' όλους μας πανεπιστη

μιακό κλίμα μέ γεγονότα, πού επαναλαμβάνονται τόσο συχνά. . . Ό Βάμβας, θά πει κάπου άλλου, άπ' όταν ήλθε, «έγινε σχεδόν παντοτεινός —μόνιμος— ρήτορας της Ακαδημίας» (φ. 49α)51.

Σελ. 83, στ. 20 κ.ε. : Γιά τό Ίεροσπουδαστήριο θά μιλήσουμε εκτεταμένα στή μελέτη μας γιά τή Σπουδή της Θεολογίας στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία. Ένα μικρό άρθρο γιά τό "Ιδρυμα έχει γραφεί άπό τον αείμνηστο Θεολόγο Σπ. Άβούρη, Τό Ίεροσπουδαστήριο Κερκύρας, στην 'Αναμόρφωση 33(1957)

50. Αυτόθι, σελ. 138 έ.έ. 51. Για τήν ομιλητική δραστηριότητα τοϋ Βάμβα, για χάρη μάλιστα τών Προτεσταν

τών Μισσιοναρίων, βλ. στην μελέτη μας: Τό ζήτημα..., οπ. παρ., σελ. 198 έ.έ.


σελ. 142144. Πρβλ. του Ιδίου, Τα Εκκλησιαστικά της Επτανήσου (1815

1867), 'Αθήναι 1965, σελ. 2030. Πρόσφατη είναι ή μελέτη τοΰ Δημ. Καπά

δοχα, Ό Γυίλφορδ και ή πρώτη Ιερατική Σχολή στα Επτάνησα, Παρνασσός ΚΑ' (1979) σελ. 592627, με μερικές —δυστυχώς— ανακρίβειες και κάποια σύγχυση του Σπουδαστηρίου μέ τήν 'Ακαδημία52. Πάντως προσφέρει σημαν

τικά ανέκδοτα στοιχεία. Στις 5 'Ιουνίου 1827 δημοσιεύθηκε ή 89η Πράξη της Β' Γερουσίας53, πού ώριζε τήν ίδρυση τοΰ Σπουδαστηρίου (βλ. το κεί

μενο στοϋ Καπάδοχα, σελ. 610617). Ώ ς Επιστάτης (Διευθυντής) τοΰ Σπου

δαστηρίου προοριζόταν ό Τυπάλδος, τήν θέση όμως επήρε απρόσμενα ό Βάμβας. Σχετικά γράψαμε άλλου (βλ. Γ. Μεταλληνοΰ, Το ζήτημα τής Με

ταφράσεως. . . , όπ. παρ., σελ. 318)54. Υπάρχουν μερικά ακόμα κείμενα, πού πρέπει να σημειωθούν εδώ, γιατί ούτε ό κ. Η. ούτε ό Δ. Καπάδοχας τα ανα

φέρουν. Πρώτα ή 'Απόφαση τής 'Ιόνιας Γερουσίας από 18 Φεβρουαρίου 1833 ε.ν. (Στή G.J. άρ. 113/23.2.1833)55, πού άφορα στή μεταστέγαση του. 'Ιδιαίτερα τονίζεται στο άρθρο 9, ότι τό Σπουδαστήριο είναι «άκέραιον μέ

52. Ύποδεικνύομε μερικές χαρακτηριστικές διορθώσεις στο κείμενο του φίλου Συγγραφέα. Στον «ΰμνο» τής 'Ιόνιας 'Ακαδημίας (σελ. 596) υπάρχουν μερικές αβλεψίες, πού εΰκολα διορθώνονται μέ βάση τή φωτογραφία τοΰ πρωτοτύπου, πού δημοσιεύεται στή σελ. 627. Στον τίτλο αντί «ψαλή» να γραφεί «ψαλθή». Στο β' στ. τοΰ γ' τετράστιχου αντί «διάρκη» γρ. «διαρκεί». Στον α' στ. τοΰ δ' τετρ. μετά το «Σώζε» νά τεθεί κόμμα, οί δέ δύο τελευταίοι του στίχοι νά γράφουν: «μεταθείς τήν πολιάν του / εις τήν φύσιν άετοΰ». Στην έγκριση του Μητροπολίτου, πού ακολουθεί το ποίημα, αντί «ώς ιδίαν ίκεσίαν έχον. . . . . .» νά γραφεί: «ώς ουδέν εναντίον έχον. . .». Στην τελευταία γραμμή τό πρωτότυπο έχει: Άκαδίμίας, και πρέπει έτσι νά γραφεί, άφοΰ ό συγγρ. θέλει νά ακολουθήσει «τή διπλωμα

τική ορθογραφία», όπως λέγει (σημ. σελ. 596). Ή εξήγηση τοΰ συγγρ. στή σελ. 602 γιά τήν ονομασία «αναγνώστες» δέν νομίζω, ότι ευσταθεί. Ή τ α ν χειροθετημένοι «άναγνώσται» (αναγνώστης^ έκκλ. διακόνημα). Στή σελ. 610 δίδεται ό τίτλος « Ή συνέχεια τής Ιερα

τικής Σχολής» και αναφέρεται στην Πράξη 89 τής Β' Γερουσίας, πού δέν σχετίζεται μέ τήν «συνέχεια τής Ιερατικής» (ό συγγρ. θά εννοεί μάλλον: Θεολογικής) Σχολής, άλλα μέ τήν σύσταση τοΰ Ίεροσπουδαστηρίου, όπως και ό ίδιος γράφει. Πρόκειται γιά σύγχυση τών δύο χώρων. Ό Άθαν. Πολίτης, τέλος, ούτε τό 1838 διορίσθηκε, ούτε (τότε) διαδέχθηκε τον Κ. Τυπάλδο (σελ. 623), όπως στή συνέχεια σημειώνομε.

53. G.J. 495/1827. 54. 'Αντί 1829 νά γραφεί εκεί 1828, οπότε ανέλαβε τήν Επιστασία τοΰ Ίεροσπου

δαστηρίου ό Βάμβας.'Ενδιαφέρουσα είναι ή παρακάτω πληροφορία τοΰ Ίακωβάτου, πού πρέπει βέβαια νά βασανισθεί πολύ, πριν γίνει αναντίρρητα δεκτή: Ό 'Αρμοστής «έμελέταε νά συστήση τό Σπουδαστήριο, κι' αντί ν'άφήση και τά δύο (se. 'Ακαδημία και Σπουδαστή

ριο) ώς αναγκαιότατα, ήθελε νά χαλάση τό ένα (se. τήν Ακαδημία). . . Δια τοΰτο έκαμε ποΰ νά κυρώση νόμο ή Συνέλευση διά τή σύσταση τοΰ Σπουδαστηρίου». 'Αντίθετα ό Γκίλ

φορδ έπεισε τον Αρμοστή (Adam) νά αυξήσει τή χορηγία σέ «18000 τάλλαρα» (απόφαση «4 θεριστοΰ 1827 ε.ν.»).

55. Τήν 1.9.1831 ψηφίσθηκε και άλλο διάταγμα γιά τό Σπουδαστήριο, βλ. G.J. άρ. 37 τής 10.9.1831 έ.ν.


ρος» της 'Ιονικής 'Ακαδημίας. Μπορεί άρα να μην ήταν το Σπουδαστήριο «λειτουργικά μέρος του Πανεπιστημίου» (Henderson, σελ. 77), ήταν όμως οργανικά δεμένο μαζί του. Μια απόφαση της Βουλής άπό 15 Νοεμβρίου 1833 ε.ν. (G.J. άρ. 154/7.12.1833) καθορίζει, μεταξύ άλλων, και το προσωπικό του Σπουδαστηρίου (αρθρ. 2). Τέλος υπάρχει «ΔΙΑΤΑΓΜΑ Όργανικον καί Πειθαρχικόν του 'Ιονίου Ίεροσπουδαστηρίου καί τής Θεολογικής Σχολής», κατά το άρθρον 33 τής Κ' Πράξεως τής Κυβερνήσεως, άπό 29 'Ιανουαρίου 1844 ε.ν. (G.J. αριθμ. 5/3. Φεβρουαρίου 1844), πού καθορίζει τή λειτουργία του. Μια διόρθωση πρέπει να γίνει εδώ σε μια άλλη λεπτομέρεια. Ό Βάμβας, όπως είπαμε, έφυγε άπό τήν Κέρκυρα το 1833, ό δε Τυπάλδος ανέλαβε έμπρακτα τή Διεύθυνση του Σπουδαστηρίου, όπως δηλώνει σε γράμμα του, στις 7 Αυγούστου 1833 ε.π. (Κ4, άρ. 11).

Σελ. 83,2, στ. 2 (από κάτω) : Ό τίτλος του Κ. Τυπάλδου ως «Διευθυντή τοϋ Τεροδιδασκαλείου» (γρ. καλύτερα Ίεροσπουδαστηρίου), πού είναι άγνωστο άπό ποϋ βγαίνει, δεν ευσταθεί, γιατί ακόμη δέν ϊσχυε κάτι τέτοιο.

Σελ. 84, στ. 12 (άπό κάτω) κ.ε.: Θά παρεμβάλουμε έδώ μερικά στοιχεία, πού προσφέρει τό αρχειακό υλικό. Σ' ενα Κατάλογο Πληρωμών (Pagaliste), πού βρήκαμε στο 'Αρχείο τοϋ Ά . Μουστοξύδη στην Κέρκυρα (Δεσμίδα άρ. 5, χ. αρ.), αναφέρεται για τό έτος 1832, ότι ό μισθός τοϋ 'Εφόρου (Καραντι

νοϋ) ήταν 17.6.8 Λίρες τό μήνα καί 208 τό χρόνο. Τών Καθηγητών δε 13 καί 156 Λίρες αντίστοιχα. Στο Σεμινάριο ό Επιστάτης έπαιρνε 78 Λίρες τό χρόνο. Σέ ενα άλλο έγγραφο, στην ϊδια Δεσμίδα, μέ χρονολογία 13. 'Οκτω

βρίου 1832 ε.ν., αναφέρεται ό αριθμός τών σπουδαστών τής 'Ακαδημίας. Εί

ναι 43, μέ τήν ακόλουθη προέλευση: Κερκυραίοι 25, Κεφαλλήνες 5, Ζακύν

θιοι 1, Λευκάδιοι 7, 'Ιθακήσιος 1 καί Ξένοι 4. "Αλλο έγγραφο μέ τίτλο: «Stato Generale delle Scuole publiche e private delle Isole Jonie» (Δε

σμίδα 5, χ. αρ.), μέ χρονία 16. 'Οκτωβρίου 1832, δίνει συνολικό αριθμό Σπουδαστών τής 'Ακαδημίας 6656, καί Καθηγητών 9 (Καροϋσος, Σαντώ

ριος, Καραντινός, Πολίτης, θεριανός, Άσώπιος, Γρασσέτης, Τυπάλδος καί Βάμβας). Στο Σεμινάριο φοιτούσαν 37 σπουδαστές καί στο Δευτερεύον Σχολείο 100.

Τό Πρόγραμμα τών Μαθημάτων τής 'Ακαδημίας για τό έτος 1832/33 σώζεται στο αρχείο τοϋ Κ.Τυπάλδου καί έχει χρονία 9.10.1832 ε.ν. Παρουσιά

ζει τήν ακόλουθη κατάσταση: ΘΕΟΛΟΓΙΑ : Τυπάλδος (Ποιμ. Θεολογία —Καν. Δίκαιον— Τερά Ερμηνευτική), Βάμβας ('Ηθική Θεολογία). ΝΟ

ΜΙΚΗ : Σαντώριος (Σειρά μαθημάτων τοΰ Κώδηκος μέ τήν σύγκρισιν

56. Πρέπει στις 3 αυτές μέρες να έγιναν εγγραφές 23 ακόμη σπουδαστών, ή τώρα υπολογίζονται καί μαθητές τοϋ Λυκείου, πού είχαν δικαίωμα να παρακολουθούν μαθήματα.

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου τοΰ G.P. Henderson) 363

τινών νεωτέρων Νομοθεσιών, Έμπορικον Δίκαιον, Φυσικον Δίκαιον), Κα

ροϋσος (Πολιτικαί Εισηγήσεις, Έγκληματικον Δίκαιον Φιλοσοφικόν, Πανδεκτικά, Έγκληματικον Δίκαιον Θετικόν). ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ: Ν. Βάμβας (Φιλοσοφία εν γένει), Καραντινος (Έξακολούθησις της εφαρμο

γής τής Άλγεβρας εις τήν Γεωμετρίαν — Έξακολούθησις τοϋ 'Ολοκλη

ρωτικού ΎπολογισμοϋΜηχανική), Πολίτης (Χημεία), θεριανος (Φυσική), Ν. Βάμβας (Ρητορική), Άσώπιος (Έλλην. Φιλολογία), Γρασσέτης (Λατινι

κή Φιλολογία και 'Ιταλική Φιλολογία). Άλλες πληροφορίες αφορούν στο επόμενο έτος. "Ενα «Quadro generale

dell' Università e delle Scuole secondarie delle Isole Jonie» με χρονία 18. 'Ιουλίου 1833 (Αρχείο Ά . Μουστοξύδη, δεσμίδα 5, χ.αρ.) μας δίνει αριθμό Καθηγητών 8 και σύνολο σπουδαστών 40. Μαθητές Δευτ. Σχολείου 126. Καθηγητές ονομάζονται: Οεριανός ("Εφορος), Βάμβας, Άσώπιος, Τυπάλδος, Πολίτης, Καροϋσος, Σαντώριος, Γρασσέτης. Λείπει ό Καραντινός, γιατί είχε εν τω μεταξύ αποσυρθεί λόγω ασθενείας. Ό κ. Η. (σελ. 84 και σημ. 8, στή σελ.94) δέχεται σαν πιθανό ό Καραντινός να είχε αποσυρθεί πριν άπό το 1833, γιατί το έτος αυτό αναλαμβάνει ό Κουντούρης. Ό Κουντούρης όμως κατά τον Ίακωβδτο (φ. 40α) άρχισε να διδάσκει από τον 5ο χρόνο τής Ακα

δημίας (1827/8), τότε δέ είχε και ό Καραντινός βοηθό κάποιο Φερεντίνο. Ό Ήλ. Τσιτσέλης (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τομ. Λ', σελ. 198) δέχεται, ότι ό Καραντίνας «το 1833 προσβληθείς υπό φρενίτιδος και έκλεισθείς δαπάναις τοϋ Δημοσίου κατ' είσήγησιν τοϋ πολύ τιμώντος τον άνδρα Α. Μουστοξύδου εν τω φρενιατρείω Νεαπόλεως, έξεμέτρησε το ζήν το 1834...». Για τον Κουν

τούρη δέχεται ορθά ότι διαδέχθηκε τον Καραντίνα το 1833 (σελ. 275)57. Σελ. 84, στ. 12 (άπό κάτω) κ.έ. : Κατά τα παραπάνω ό θεριανός διαδέχθη

κε τον Καραντινό το 1833 και όχι ενωρίτερα. Για το διορισμό τοϋ θεριανοϋ ό Ίακωβάτος (φ. 59β) σημειώνει τα ακόλουθα: Μετά τήν αναχώρηση τοϋ Βάμβα (Αύγουστος 1833), γραμματεύς τής 'Επιτροπής Παιδείας διορίσθηκε ό Πολίτης. Ό Τυπάλδος συμβούλευσε τον Μουστοξύδη (άρχοντα τής Παι

δείας άπό τις 6.3.1833)58 να κάμει τό αξίωμα τοΰ Εφόρου «χρονικό ( = έτήσιο) στους δασκάλους». 'Εκείνος, όμως, διώρισε τον θεριανό αυθαίρετα «ώς πα

λαιότερο», μάλλον όμως «λόγω μέσων τής οικογένειας Καποδίστρια» (φ.

57. 'Υπάρχει έντυπη «ομιλία ρηθείσα υπό Ιωάννου Κουντούρη προς τους ιδίους άκροατάς εις τήν εναρξιν τοϋ μαθήματος τής Γεωμετρίας, 20 Νοεμβρίου 1833». Βλ. Δ. Γ κ ί ν η Β . Μ έ ξ α , Έλλην. Βιβλιογραφία, 18001863, αρ. 2299. Χαρακτηριστικό είναι, ότι και ό Κουντούρης αρρώστησε διανοητικά στα τελευταία του!

58. Ό διορισμός έγινε στις 6.3.1833 ε.ν. Βλ. G.J. αρ. 115 άπό 9.3.1833 ε.ν. Πρβλ· Ε. Μ α ν ή , μν. εργ., σελ. 90 έ. Ό κ. Henderson, στηριζόμενος στον Σ.Μ. Θεοτόκη, δέ

χεται χρόνο διορισμού του τό 1832 (βλ. σελ. 94, σημ. 9).


59β). Ώς έφορος ό Θεριανός, λέγει, δεν παρέδιδε μάθημα (φ. 60α). Με την αναχώρηση τοϋ Βάμβα έμεινε αδειανή ή έδρα της Φιλοσοφίας, αλλ' ό Μου

στοξύδης δεν διώριζε τον Κάλβο, λόγω αντιζηλιών (Βλ. σχετικά στοϋ Σπ. Άσδραχά. Ό 'Ανδρέας Κάλβος, όπ. παρ., σελ. 137138). Κενή έμενε και ή έδρα της 'Υψηλής Μαθηματικής με τήν αποχώρηση τοϋ Καραντινοϋ, αλλ' εις τον Κουντούρη εδόθη μόνο ή Τριγωνομετρία (φ.60α). Μια σπουδαία αλλα

γή γίνεται καί στή Θεολογία. Ό Μουστοξύδης θέλησε να φέρει στην Κέρ

κυρα τον Νεόφυτο Δούκα, άλλ' εκείνος δεν δέχθηκε59. "Ετσι προσκάλεσε τον Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό, γνωστό του άπό τή Βενετία, πού ανέ

λαβε τό μάθημα τής 'Εκκλησιαστικής Ιστορίας. Αυτό συνέβη το 1833/4. Για τό Σπουδαστήριο λέγει, ότι «λίγο έλειψε να τό χαλάση» (εννοείται ό Μουστοξύδης) (φ.60β). Και άλλες αλλαγές σημειώθηκαν. Ή Βουλή μετέ

θεσε τον Καροϋσο άπό τήν 'Ακαδημία (που;) καί έφερε τον Ρακκέτη άπό τήν Νεάπολη, «επειδή έβοήθησε να γένη ό Τιμωρητικός Κώδικας» ( = Ποινι

κός Κώδικας) (αύτ.). "Ετσι δίνεται μια απάντηση στο ανοικτό ερώτημα τοϋ κ. Η. για τό χρόνο διορισμού τοϋ Ρακκέτη (σελ. 93 και σημ. 25 στή σελ. 95), αν βέβαια είναι ακριβής ή πληροφορία τοϋ Ίακωβάτου.

Στις 15 Νοεμβρίου 1833 ε.ν. (βλ. G.J. άρ. 154/7.12.1833) εκδόθηκε από

φαση τής Βουλής, πού καθορίζει τήν αναδιοργάνωση τής Δημοσίας 'Εκ

παιδεύσεως. Για τό Πανεπιστήμιο (αρθρ. 1) καθορίζεται τό Προσωπικό με τον ακόλουθο τρόπο: 7 Προφέσσωρες (Διδάσκαλοι εξ Επαγγέλματος), 1 Προπαρασκευαστής Φυσικής καί Χημείας, 1 'Υπολογιστής καί 1 Υπη

ρέτης. Μια διάταξη προσθέτει: «Εις τους προφέσσωρας ημπορεί να προσ

τεθή ένας 'Αρχιμανδρίτης, όπως ή Κυβέρνησις ήθελε τό κρίνει εϋλο

γον». Πρόκειται για ενα είδος «πανεπιστημιακού Τερέως». Ό Ίακωβάτος σημειώνει σχετικά, ότι στην θέση αυτή έμεινε ό Άνδρ. Ιδρωμένος, πού ώς γνωστό πέθανε τό 1843. Για τό Σπουδαστήριο τό άρθρο 2 καθώριζε 3 Προφέσωρες, 1 Διευθυντή, 1 'Επιστάτη καί 1 'Ιατρό. Με τό άρθρο 9 καθορί

ζονται τα ακόλουθα «Καταστήματα, ώς επιστημονικά βοηθήματα», στην "Εδρα τής Κυβερνήσεως (Κέρκυρα): Μία Βιβλιοθήκη, "Ενα Μουσείο, "Ενα Φυσικό Ταμείο, "Ενα Χημικό Προπαρασκευαστή pio καί ένας Βοτανικός Κήπος.

Κατά τήν 1η Συνέλευση τής 5ης Γερουσίας, Πράξη ΙΘ', ψηφίσθηκε από

φαση: «διευθετίζουσα τήν Δημόσιον Έκπαίδευσιν τοϋ Ίονικοΰ Κράτους» (ήμερομ. 23 'Ιουλίου /4 Αυγούστου 1834, G.J. άρ. 190/1834), πού τροποποιεί σέ μερικά σημεία τήν παραπάνω απόφαση. Τα Καταστήματα — «έπιστημο

59. Ή πρόσκληση τοϋ Ν. Δούκα έλαβε επίσημο — καί γι' αυτό δημόσιο— χαρακτή

ρα. Βλ. G.J. αρ. 171/1834.

Ή 'Ιόνιος Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοΰ βιβλίου τοϋ G.P. Henderson) 365

νικά βοηθήματα» είναι τώρα: Βιβλιοθήκη—Μουσείο — Φυσικό Ταμείο — και Βοτανικός Κήπος (παραλείπεται το «χημικον Προπαρασκευαστή ριον») (αρθρ. 4).

«Οι εν ενεργεία αξιωματικοί τοϋ Πανεπιστημίου» θα είναι ό "Εφορος καί ένας Γραμματεύς Άρχειοφύλαξ (αρθρ. 8. Δεν αναφέρονται «Προφέσσορες» κ.λπ.). Με το άρθρο 9 ορίζεται «εϊς 'Αρχηγός της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως», πού φέρει τον τίτλο: «Έκλαμπρότατος "Αρχων της Δημοσίου Εκπαιδεύ

σεως». Ενδιαφέρον έχουν οί ακόλουθοι όροι για τήν εκλογή του: «Θα ονο

ματίζεται παρά της Έκλαμπροτάτης ΒΟΥΑΗΣ τή έγκρίσει της Αύτοΰ Έξο

χότητος τοϋ ΑΟΡΔ ΜΕΓΑΑΟΥ ΑΡΜΟΣΤΟΥ, θα είναι ιθαγενής "Ιων, θ' απολαύει τάς τιμάς Βουλευτού, καί θα μετέρχεται τάς υπουργίας του δια πεν

ταετίαν...». Στο άρθρο 10 ορίζεται, ότι «ό Έφορος θα εκλέγεται παρά της ΒΟΥΑΗΣ μεταξύ των Καθηγητών τοΰ Πανεπιστημίου». «Ό Γραμματεύς Άρχειοφύλαξ θα προτείνεται παρά τοϋ Άρχοντος της Δημοσίου 'Εκπαιδεύ

σεως εκ των Καθηγητών τοϋ Πανεπιστημίου καί θα εγκρίνεται παρά της ΒΟΥΑΗΣ». Στα άρθρα 12, 13, 14, 15, 16 καί 22 ορίζονται οί αρμοδιότητες της Γενικής 'Επιτροπής Παιδείας. Βάσει τοϋ νόμου αύτοΰ διορίσθηκε ή νέα Επιτροπή Παιδείας με ΠρόεδροΆρχοντα το Μουστοξύδη καί Μέλη τον Μπαίνς καί τον Βοΰλτσο από τήν Ζάκυνθο. Κατά τον Ίακωβάτο (φ. 64α) τοΰτο έγινε στις 24.8.1834 ε.π.60. Στις 24.12.1834 ε.π. έπαναδιορίσθηκε ό θε

ριανος "Εφορος. Ό Πολίτης, πού εν τω μεταξύ είχε αναλάβει "Εφορος των Αλληλοδιδακτικών σχολείων, «κατηργήθη»καίτή θέση του πήρε ό «Ντάν

τολος»61. Δίκαια στρέφεται ό Ίακωβατος εναντίον τοϋ άρθρου 19, πού ορί

ζει, δτι ή αλληλογραφία καί δλες οί πράξεις της 'Επιτροπής Παιδείας θά γί

νονται τώρα στα ιταλικά, όπως καί ή αλληλογραφία με τον "Εφορο τοΰ Παν

επιστημίου. Κατακρίνει δε τον Μουστοξύδη, γιατί δεν αντέδρασε, όσο έπρε

πε, στον αφελληνισμό αυτό της παιδείας. Μετά τό διάταγμα αυτό ό Ίακω

βατος βλέπει κατάπτωση τής επτανησιακής Παιδείας καί ιδιαίτερα τής ζωής τής Ακαδημίας. Χαρακτηριστικά λέγει, ότι ή Φυσική, ή 'Ιατρική καί ή Νο

μική «υπήρχαν μόνο κατ' όνομα». Ή Χημεία έμεινε «κουτσή», όπως καί ή Φιλολογία (φ. 65β). Μαθηματικά δε διδάσκονταν. Μόνο Θεολογία καί λι

γότερο ή Φιλοσοφία ουσιαστικά λειτουργούσαν.

Σελ. 85, στ. 15 ε.ε. : Είναι πραγματική ή «αναβίωση», πού υπογραμμίζει ό κ. Η. Ώς προς τή Θεολογία, όμως, δεν προστέθηκαν τώρα τα μαθήματα αυτά, άφοϋ άπό αρκετά χρόνια, εκτός από τήν «Ιδεολογία», διδάσκονταν

60. Βλ. G.J. αρ. 193 τής 25.8.1834. 61. 'Ιππότης Ά. Δάνδολος.


άπο τον Τυπάλδο62. Ό Ίακωβατος προσθέτει στα μαθήματα αυτά και την «Ιερά εύγλωττία» (Ρητορική) (φ. 70α).

Σελ. 86, στ. 10 κ.έ.: Ό Ίακωβάτος αναφέρει, ότι προκηρύχθηκε ή έδρα της Φυσικής, παρ' όλο πού ό Θεριανος έδίδασκε ακόμη και δεν εϊχε ειδο

ποιηθεί να παύσει τις παραδόσεις του (φ. 70β)! Σελ. 86, στ. 3 (άπο κάτω) κ.ε. : Ό αρχιμανδρίτης της 'Ακαδημίας Ά .

Ιδρωμένος ήταν γέρος πιά, και γι' αυτό τον αναπληρώνει στα καθήκοντα αυτά ό Τυπάλδος.

Σελ. 89, στ. 2 κ.έ. : Τον συγγραφέα δικαιώνει ή μελέτη της Έλ. Κοντιά

δη, Γερμανικές επιδράσεις... Ένα κεφάλαιο: Κωνσταντίνος Άσώπιος, Ό Ερανιστής 15(1979) σελ. 154181.

Σελ. 92, στ. 8 (άπο κάτω) έ. : Ό Καθηγητής των «Λατινιταλικών» Γρασ

σέτης πέθανε κατά τον Ίακωβάτο τό 1836 (φ. 71α)63. Σελ. 93, στ. 16κ.έ.: Πράγματι ό Κάλβος διορίσθηκε το 183664 και αυτόν

έχει στο νου του ό Άσώπιος στο λόγο του. "Εχομε και τή μαρτυρία του Ία

κωβάτου, πού δίνει και έδώ κι' άλλες πολύτιμες ειδήσεις. Στα 1836 διορίσθη

κε καθηγητής της 'Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ό «Φλάρης» (ίερεύς

πάστορας) "Αγγλος Πλλ (Gill), και μετέφραζε Μίλτωνα (φ. 71 β)65. Στή Φιλο

σοφία ο Κάλβος (βλ. και Σπ. Άσδραχα, όπ. παρ., σελ. 137 έ.) με τήν υπο

στήριξη τοϋ Μπαίνς, «πού τον επήρε τώρα ύστερα στή σκέπη του» (71β)66. Στή Φυσική ό Φραγκίσκος Όριόλης και στην Υψηλή 'Ανάλυση, Μηχανι

κή και 'Αστρονομία ό 'Οκταβιανός Μοσότης. Για τον Ρακκέτη μιλήσαμε παραπάνω, διορίσθηκε νωρίτερα. Σε έγγραφο της 'Ακαδημίας άπο 18.6. 1836 (=Κ3,54) υπογράφει και ό Ρακκέτη ς (=Dr . Salvatore Maria Guerra Raccetti). Ό Λαντσίλλης (Φιλοσοφία του Δικαίου) διορίσθηκε, κατά τον Ίακωβάτο, τό 1836. "Ήλθε άπό τή Νεάπολη και ήταν «καβαλιέρης τοϋ τά

γματος της Μάλτας». "Επαιρνε «διπλό μισθό άπό τους άλλους δασκάλους», άγνωστο γιατί (φ. 71 β). Τήν επάνδρωση της 'Ακαδημίας μέ ξένους (Ιταλούς) βλέπει ό Άσώπιος — πραγματικά δυτικόπληκτος — σαν ευλογία. «Και ιδού — λέγει — ή σοφία της 'Ιταλίας, ή σοφία της Ευρώπης μεταφέρεται υπό της ένεστώσης Κυβερνήσεως εις τήν Ελλάδα. "Αν ταϋτα δέν είναι προόδου σημεία δέν ήξεύρω πλέον τί είναι πρόοδος» (Henderson, σελ. 93). Ή μανία

62. Εκτενέστερα κάνομε λόγο στή μελέτη μας για τή Σπουδή της Θεολογίας στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία.

63. Οί Σ α λ β ά ν ο ι (σελ. 45) δέν αναφέρουν τό έτος του θανάτου του. 64. Βλ. Σ π. Ά σ δ ρ α χ α , μν. εργ., σελ. 137 έ. 65. Γουΐλ Γουλιέλμος κατά τους Σ α λ β ά ν ο υς, οπ. παρ., σελ. 76 (όπου και σύν

τομα βιογραφικά του). 66. Ή υπόθεση τοϋ κ. Henderson (σελ. 100) φαίνεται ορθή.


του «έξευρωπαϊσμοϋ» μας σ' όλη τήν τραγικότητα της! 'Αντίθετα, όμως, φαίνεται, ότι ήταν τα αισθήματα τοϋ επτανησιακού Ααοΰ. Άρκεΐ ή κατηγο

ρηματική διαπίστωση τοϋ Ίακωβάτου: «'Αλάφιασαν' οί Νησιώτες να ίδοϋνε τήν ακαδημία ΤΟΥΣ ΦΡΑΓΓΕΜΕΝΗ και χώρις ανάγκη» (φ. 71 β). Θα παρατηρήσει μάλιστα με τήν γνωστή του καυστικότητα: «Και στη Φυσική δεν έφροντίσανε να εΰρουνε Ρωμαίο, ενώ τον καιρό τοϋ Μιλόρδου μ' ενα νόημα έμαζωχθήκανε τόσοι σοφοί, ποΰ πρώτα δεν έφαινόντανε. Τοιουτοτρό

πως έγίνηκε όχι μόνον αδικία και βρισιά της Ρωμιοσύνης, άλλα κι' ή γλώσσα έπαιρνε τ' οπίσω κ' ή σοφία μήτε προκοπή έκανε με ξένους, μήτε έμενε στε

ριά στα νησιά» (φ. 71β72α). Πολύ δίκαια δέ, θα προσθέσει: «Ένώ κ' ευθύς να μήν ήθελ' εΰρουνε Ρωμαίους, έμπορούσανε να ύπομείνουνε τήν ελειψη (sic) τό πολύ δύο χρόνους, καί να στείλουνε νέους νά σπουδάζουν ταίς έπι

στήμαις έκείναις, ώστε με τό γυρισμό τους νά γενούνε ντόπιαις, καθώς τους εδιν' έλπίδαις καί τό παράδειγμα τοϋ νέου τοϋ Βέγια, τοϋ οποίου ταΐς ζωγρα

φίαις έστερεόνανε στο Καπιτώλιο είκοσιτέσσαροι δάσκαλοι της ζωγραφι

κής» (φ. 72α). 'Ανάμεσα στους 'Ιταλούς Καθηγητές, πού ήλθαν τό 1836, ό Ίακωβατος

συγκαταριθμεΐ καί τον Κόστα67, πού δίδασκε Φυσική Ιστορία (φ. 71 β) καί όχι Φιλοσοφία (Σαλβανοι, όπ. παρ., σελ. 77). Μετά άπό λίγο όμως, αρχές τοϋ 1837, ό Κόστα «έπαραίτησε», σημειώνει ό Ίακωβάτος (φ. 73α).

Για τήν πορεία της ζωής της 'Ακαδημίας, μετά τις μεταρρυθμιστι

κές αυτές διαδικασίες, σημειώνει αρκετά ενδιαφέροντα πάλι ό Ίακωβάτος. Πρώτος (τέλη τοϋ 1836) έφθασε άπό τους'Ιταλούς ό Ααντσίλλης. Συγκρού

σθηκε όμως μέ τον Ρακκέτη γιά τό αντικείμενο, πού θα παρέδιδε. Ό πρώτος έταύτιζε Φιλοσοφία τοϋ Δικαίου καί Φυσικό Δίκαιο, καί ήθελε νά παραδώ

σει τό δεύτερο. Ό άλλος επέμενε, ότι δέν είναι τό ϊδιο καί ότι κατά τό νόμο έπρεπε νά παραδώσει Φιλοσοφία τοϋ Δικαίου (φ. 72α). Αυτά τα έγνώριζε προσωπικά ό Ίακωβάτος, γιατί άπό τό 1834 ήταν ό ϊδιος σπουδαστής της 'Ακαδημίας. Τό κείμενο τοϋ Βουρλαμάκη, πού ήθελε νά χρησιμοποιήσει ό Λαντσίλλης, δέν τό εδέχθη ή 'Επιτροπή Παιδείας. "Ετσι κατέφυγε αναγκα

στικά στον Rey, χρησιμοποιώντας όμως συνάμα καί τον Βουρλαμάκη καί τον Μπένθαν. Τα μαθήματα του άρχισε τό Δεκέμβριο τοϋ 1836, μιαν εβδο

μάδα μετά τον Κάλβο. Ό Κάλβος έγινε δεκτός μέ ενθουσιασμό στή β' καθηγεσία του άπό τον φοιτητόκοσμο. «Τον έχωσαν' οί μαθητάδαις στ' άνθια» (φ. 73α), σημειώνει. Χαρακτηριστικό είναι, ότι ό Κουντούρης, πού άνηκε στον κύκλο τών Ίακωβάτων καί τοϋ Σολωμοϋ (βλ. Γ. Μεταλληνοΰ, Οί αδελφοί Ίακωβάτοι ώς συλλογείς δημοτικών τραγουδιών χάριν τοϋ Δ.

67. Βλ. Σ α λ β ά ν ο υ ς , σελ. 77. Λείπουν γι' αυτόν επαρκείς ειδήσεις.

368 „ Πρωιοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοΰ

Σολωμού, Παρνασσός ΙΓ' [1970], σελ. 96έ.), έγραψε επαινετικό για εκείνον άρθρο, άλλα δεν δόθηκε άδεια δημοσιεύσεως του, διότι «έλεγε, πώς άρχισ' ό Κάλβος τήν παράδοση της Φιλοσοφίας στην εθνική γλώσσα» (φ. 73α)! Καταλαβαίνομε, λοιπόν, τί παιχνίδι παιζόταν στα πολιτικά παρασκήνια για τήν ελληνικότητα τών Νησιών. . . Αρχές του 1837 έφθασαν ό Μοσότης και ό Όριόλης. Ό δεύτερος δίδασκε περί θερμότητος, ηλεκτρισμού, μα

γνητισμού και ηλεκτρομαγνητισμού. Ό Μοσότης παρέδιδε περί άρχων κινήσεως, ίσοσταθμίας της μηχανής, βαρύτητος και παγκόσμιας έλξεως, περί κατασκευής βαρομέτρου και τής χρήσεως του, οπτική και περί οπτικών εργαλείων. Ό Όριόλης ανέλαβε και τή Μεταφυσική (φ. 73β). Ή υψηλή Μαθηματική, ή 'Αστρονομία και ή Μηχανική τώρα δέ διδάσκονταν, ένώ υπήρχαν δύο Καθηγητές τής Φυσικής (Θεριανός και Όριόλης). Ό Ίακωβά

τος συμπληρώνει εδώ: «'Έτζη ό Θεριανός εκδικήθηκε» (φ. 73β). Εννοεί μάλλον τήν προσβολή του να φέρουν 'Ιταλό, ένώ υπήρχε και αυτός! Για τον Κάλβο θά κάμει ό Ίακωβάτος και μια κριτική — άλλα και πικρή συνάμα — συμπλήρωση: «. . .άντίς μέ το ζήλο του να δείξη πώς έκανε κακά ή κυβέρνη

ση να μή τον διορίσ' άπό χρόνους, εδωκ' αιτία νά πούνε πώς κάλλιο να ήθελε λείψει» (73α). "Ισως πράγματι σέ κάποια αμέλεια του Κάλβου νά οφείλεται και ή γρήγορη περάτωση και τής δεύτερης περιόδου τής καθηγεσίας του, πού κράτησε μέχρι το 1837. Το 1836 προκηρύχθηκε ή έδρα τής'Ιταλικής και Λατινικής Γλώσσας. Μέ έγγραφο τοΰ 'Εφόρου Θεριανοΰ άπό 12/24.1. 1836 ( = Κ3, άρ. 48) διοριζόταν ό Τυπάλδος μέλος τής 'Εξεταστικής 'Επιτρο

πής. Ό Τυπάλδος είναι εκείνος πού διαδέχθηκε τον Θεριανό στην 'Εφορία τοΰ Πανεπιστημίου τό 1837. Τα διοριστήρια έγγραφα του πού υπάρχουν στο 'Αρχείο του εΐναι τής ΣυγκλήτουΓερουσίας άπό 14.11.1837 (Κ3, άρ. 108) και τής Γενικής 'Επιτροπής Παιδείας άπό 15.11.1837 (Κ3, άρ. 109). Μια άλλη πληροφορία άπό τό 'Αρχείο τοΰ Κ. Τυπάλδου για τήν περίοδο αυτή είναι, ότι «τό 1837, τήν 23. 'Ιουνίου ε.π. άνεχώρησε δια τήν πατρίδα του ό Ιερομόναχος Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός» (Κ3, άρ. 234). "Ετσι έμεινε πάλι μόνος Θεολόγος Καθηγητής ό Τυπάλδος, άλλα γρήγορα θά διορισθοΰν νέοι. Μια σημείωση τοΰ Γ. Ίακωβάτου εΐναι έδώ αξιοπρόσεκτη. Τήν άνοιξη τοΰ 1836 ζήτησαν «πολλοί μαθητάδαις τής Νομικής τ' αποδεικτικό τους νά μισέψουνε δια τήν Ιταλία» (φ. 71 β). Αυτό οφείλεται, ασφαλώς, στην κατά

σταση τής Σχολής, πού ουσιαστικά, όπως είδαμε παραπάνω, δέ λειτουργούσε. Ή αναδιάρθρωση της ήλθε αργότερα. "Ισως δέ σ'αύτό συνετέλεσε ή αποχώ

ρηση τών σπουδαστών. Μέσα σ' αυτούς τό 1837 θά είναι και ό ϊδιος ό Γ. Ίακωβάτος και τ' αδέρφια του Νικόλαος και Χαράλαμπος, πού σπούδαζαν μαζί του (βλ. Γ. Μεταλληνοΰ, Οι αδελφοί Ίακωβάτοι.. . , δπ. παρ., σελ. 93 έ.έ.).


ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ

Σελ. 105, στ. 17 (από κάτω) κ.ε. : Στις 30 Ιουνίου 1837 κυκλοφόρησε έγ

γραφο της Γενικής Επιτροπής Παιδείας (αντίγραφο στο αρχείο Κ. Τυπάλ

δου: Κ3, άρ. 56) προς το Έφορεΐο τοϋ Πανεπιστημίου (έφορος ό Θεριανός), πού καθορίζει το νέο σύστημα εξετάσεων. Πάντως ό Τυπάλδος σε σημείωση του στο πίσω μέρος τοϋ εγγράφου αναφέρει, ότι είναι μέτρο προσωρινό, άλλ' εφαρμόσθηκε άπό τον 'Ιούλιο τοϋ 1836 σέ σπουδαστές τής Θεολογίας. Ό Γ. Ίακωβάτος δέχεται ώς εμπνευστή τοϋ νέου συστήματος εξετάσεων τον Φλαμπουριάρη, Πρόεδρο τής Γερουσίας (φ. 72α). Το μέτρο αυτό θα οριστι

κοποιηθεί αργότερα (βλ. Henderson, σελ. 105).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η'

Σελ. 109, στ. 17 κ.ε. : Σ' ενα γράμμα τοϋ Καθηγητή Ίω. Κουντούρη προς το φίλο του Γεώργιο Ίακωβάτο, από τους Κόρφους (Κέρκυρα) στις 18.10. 1837 ε.ν. διαβάζομε: «Ταΐς 13 τοϋ τρέχοντος άνοιξε ή 'Ακαδημία μας εις το καινούργιο σπήτι τοϋ Καποδίστρια. "Υστερα από τή συνειθισμένη Παράκλη

ση και δύο όμιλίαις, μια τοϋ Ντάντολου και άλλη τοϋ Θεριανοϋ, ο προφέσσο

ρας τής Φυσικής Όριόλης εκφώνησε τρίτην ομιλία, τής οποίας ή υπόθεση ... ήτανε "ή παιδεία χωρίς τήν ηθική είναι βλαβερή'». Τό σπίτι αυτό βρίσκε

ται στην πάνω πλατεία τής Κερκύρας. Είχε αρχίσει από τότε ή εγκατάλειψη τοϋ κτηρίου στο Π. Φρούριο; 68

Σελ. 111, στ. 5 κ.ε., πρβλ. σελ. 113, στ. 5 ε. : Στο 'Αρχείο τοϋ Κ. Τυπάλ

δου σώζεται ένας «Πίνακας» με τον τίτλο: «Τακτοποίησις των Μαθητών τοϋ βαθμοΰ τοϋ προλύτου» (Κ3, άρ. 132), με χρονία 27. 'Ιανουαρίου 1838 ε.ν. Μαθήματα και Καθηγητές για τό βαθμό αυτό καθορίζονται (για τό έτος εκείνο): Α' ΕΤΟΣ: Ελληνικά Γράμματα —Ελληνική γλώσσα— Μετρική (Κ. Άσώπιος). 'Αγγλικά Γράμματα (χηρεύοντα). Φιλοσοφία θεωρητική και ηθική (Φ. Όριόλης, προσωρινώς). Στερεά Γεωμετρία και Άρχαί τής Άλγεβρας (Ίω. Κουντούρης, προσωρινώς). Β' ΕΤΟΣ: Φιλοσοφία Θεωρητι

κή και ηθική, ώς εις τό α' έτος (Φ. Όριόλης). Άλγεβρα και 'Επίπεδος Τριγωνομετρία (Ίω. Κουντούρης, προσωρινώς). Υψηλή Φιλολογία (χηρεύ

68. Ήδη στο φ. 372 τής G.J. από 29.1./10.2.1838 αναγγέλλεται, ότι «δι' ειδικής προ

στασίας του Λορδ Μεγάλου Άρμοστοϋ έδιορίσθη δια το Πανεπιστήμιον ή ωραιότερα οικοδομή τής Κερκύρας. Αυτόθι συσταίνεται όλονέν Ταμεΐον Φυσικής, πολλαπλασιάζε

ται ή Βιβλιοθήκη και προμηθεύεται με τάς καλητέρας έπιστημονικάς και φιλολογικός εφημερίδας».

24

37Ô Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοϋ

ουσα). Γ' ΕΤΟΣ: Υψηλή Φιλολογία, ώς εις το Β' έτος. Φυσική (Φ. Όριόλης). Φυσική Ιστορία — ό Βοτανικός Κλάδος και ό Γεωργικός (χηρεύουσα). Φιλοσοφία Χημική (Άθ. Πολίτης). Γαλλική Γλώσσα (Διδάσκαλος 'Ιάκω

βος Πινέλ, προσωρινώς). Δίπλωμα του Προλύτου έπαιρναν οί σπουδαστές της Θεολογίας και Νομικής. Μία άλλη «Δηλοποίησις» με χρονία 31.5.1838 ε.ν. (=Κ3, άρ. 230) αναγγέλλει, ότι ό Καθηγητής Ίερ. Σαντώριος έκτος του 'Αστικού και Εμπορικού Δικαίου θ' άρχιζε άπο τήν επομένη (1.6.1838 ε.ν.) τήν παράδοση (καθημερινά) της «'Αστικής Δικαγωγίας» και «ταύτης τε

λειωθείσης»τής «Εμπορικής Δικαγωγίας». "Αρα ή απόφαση της 17ης Νοεμ

βρίου 1841 (Henderson, σελ. 110 έ.), ώς προς τα παραπάνω θέματα, συνεχίζει τήν παλαιότερη τάξη. "Οσο για τή Θεολογία, ό Καθηγητής Κ. Τυπάλδος (Έφορος για δύο χρόνια 18371839)69, αναγκάσθηκε τον 'Ιούλιο του 1839 να παραιτηθεί καί να εγκαταλείψει τήν 'Ακαδημία και τήν Κέρκυρα, επειδή θεωρήθηκε ύποπτος για αντικαθεστωτικές καί πατριωτικές ενέργειες (βλ. Γ. Μεταλληνοϋ, Το ζήτημα της Μεταφράσεως..., δπ. παρ., σελ. 319 έ.έ.)70. Διάφοροι τότε Κληρικοί ανέλαβαν να καλύψουν το κενό, πού εκείνος άφησε. Οί Σαλβάνοι δέχονται διορισμό τοϋ Κάντα καί του Ά . Πολίτη (μετέπειτα Μητροπολίτη Κερκύρας, 18481870)71 το 1837 (μν. έργ.,σελ. 79)72 καί τών Άραβαντινοϋ καί ΡόζουΜαντζαβίνου το 1839 (αύτ.). Για τους δύο πρώτους δέν έχομε έμεΐς άλλες μαρτυρίες. Για τον Άραβαντινό όμως, φίλο καί πατρι

ώτη τοϋ Τυπάλδου, έχομε στο 'Αρχείο τοϋ τελευταίου (Κ3, 233) μια βεβαίω

ση τοϋ Έφορείου μέ χρονία 31. 'Ιανουαρίου 1839 ε.ν. στα ιταλικά, πού λέγει ότι ό ιερέας Δίον. Άραβαντινός, «προσωρινός καθηγητής της Ιεράς καί ΈκκλησιαστικήςΤστορίας καί της Τέρας Ερμηνευτικής», ανέλαβε τό ύπούρ

γημάτου (Incarico) στις 21 'Ιανουαρίου 1839 ε.ν. Γιάτοΰτο αυτός διαδέχθηκε αμέσως τον Κ. Τυπάλδο (υπογράφει ό Έφορος Κ. Τυπάλδος). "Οσο για τον Κ. Άσώπιο (βλ. Henderson, σημ. 8 στή σελ. 117) πρέπει να κάμουμε μιαν αναγκαία διόρθωση στο κείμενο της σημειώσεως 8, πού δυο φορές σημειώ

νεται: Άσπιώτης (λάθος άντιγραφικό προφανώς). Ξέρομε όμως θετικώτατα,

69. Ό επαναδιορισμός τοϋ Τυπάλδου στή θέση τοϋ Εφόρου έγινε βάσει τοϋ Κανονι

σμού τοϋ 1837, άρθρο 14. 70. Σχετικά έγγραφα τοϋ 'Αρχείου του: Παραίτηση Κ.Τ. (Κ3, 235 άπο 16 Ιουλίου

1839 ε.ν.). Παύση Κ. Τυπάλδου (Κ.3, 161 άπο 26 'Ιουλίου 1839, αντίγραφο, καί Κ3, 162, το πρωτότυπο, υπογεγραμμένο άπο τον S. Gangadi [= Σ. Γαγγάδης], Πρόεδρο της 'Επιτρο

πής Παιδείας). 71. Βλ. Σ π. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ , 'Ιστορία της Εκκλησίας τής Κερκύρας, εν Κέρ

κυρα 1920, σελ. 142 έ.έ. 72. Ό κ. H e n d e r s o n (σελ. 117, σημ. 8) προσάγει αναμφισβήτητη μαρτυρία για

διορισμό τοϋ Πολίτη τον 'Οκτώβριο τοϋ 1839.


ότι ό Άσώπιος διαδέχθηκε στο αξίωμα του Εφόρου τον Κ. Τυπάλδο (βλ. Γ. Μεταλληνοΰ, Το ζήτημα, σελ. 326). Ό Άσώπιος υπογράφει, ώς νέος'Έ

φορος, το Πρακτικό παραδόσεως παραλαβής άπό τον Κ. Τυπάλδο (Κ3, άρ. 163, 27.6.1839 ε.ν.)73. Ό κ. Henderson δέχεται (σημ. 8), ότι ό Άσώπιος έφυγε άπό τήν Ακαδημία τό 1842, αλλά δεν ξέρει «κατά πόσο συνέχιζε διδα

σκαλία των Κλασσικών Γραμμάτων». Ένα έγγραφο στο αρχείο τοϋ Κων. Τυπάλδου, προφανώς Πιστοποιητικό (Κ3, άρ. 118, 147, 157), πού εκδόθηκε στις 12.6.1838 ε.ν., παραθέτει τή διδασκαλία του Άσωπίου άπό τό 1829 μέχρι τό 1836/7. Φέρεται να διδάσκει πλην τών άλλων και Κλασσική Φιλολογία στην Ακαδημία και τό Δευτερεύον Σχολείο. Για τό 18301831 αναφέρεται, πώς δίδαξε στο Δευτ. Σχολείο (μόνο) Ελληνική Γλώσσα, στα Προγράμματα όμως «δεν γίνεται μνεία ελληνικής Φιλολογίας» (sic). Και για τό 1834/35 λέγεται πάλι, ότι έδίδαξε μόνο στο Δευτ. Σχολείο Ελληνική Γλώσσα, άλλα «ελληνικής φιλολογίας δεν γίνεται μνεία». Για τό έτος 1836/37 σημειώνεται: «Εις μεν τό ώράριον τής Ακαδημίας ευρίσκεται σημειωμένον τό Ελληνικής Φιλολογίας μάθημα, χωρίς όμως προσδιορισμόν ήμερων και ωρών, εξ ού φαίνεται, ότι δεν παρεδόθη τό μάθημα τοϋτο δι' ελλειψιν ϊσως μαθητών». Άγνωστο για που προοριζόταν τό Πιστοποιητικό αυτό, πού χορηγήθηκε επί Εφορίας Τυπάλδου (1838). Για τον προσωρινό Καθηγητή τής Τριγωνο

μετρίας Ί . Κουντούρη έχομε μια πληροφορία, άπό τις 16.2.1838 ε.ν., ότι ή Γενική Επιτροπή Παιδείας έκαμε δεκτή τήν παραίτηση του (Κ3, άρ. 133). Ό Κουντούρης πήγε στή συνέχεια για ευρύτερες σπουδές στο Παρίσι, άπ' όπου θα έχει τακτική αλληλογραφία με τους Ίακωβάτους. Ένα έγγραφο άπό τό Αρχείο Μουστοξύδη (Δεσμ. 5, χ. άρ.) μας δίνει Κατάλογο τών Μαθητών τής 'Ιονίου Ακαδημίας για τό έτος 184041. Τό σύνολο τους είναι 44 και κατανέμονται ώς έξης: Τεροσπουδαστές 23, Έλλην. Γράμματα 9, Φιλοσοφία 15, Στερεά Γεωμετρία 6, Τριγωνομετρία 2, Πειραμ. Φυσική 1 και Χημεία 7. Στο Δευτερ. Σχολείο φοιτούσαν 152.

Σελ. 113, στ. 18: Έφορος τήν εποχή αυτή (1838) δεν μπορεί να είναι ό Άσώπιος, πού ανέλαβε τό 1839. Δέν ξέρομε πώς γίνεται ή σύγχυση (άπό τήν G.J.;). Μάλλον όμως τό 1838 πρέπει να γίνει 1839, όπως ορθά δηλώνεται στή σημ. 8 (σελ. 117).

Σελ. 114, στ. 6 κ.ε. : Για τήν υπόθεση τής Βιβλιοθήκης τήν περίοδο αυτή

73. Στο ((Πρακτικό)) αυτό αναφέρονται, έκτος άπό άλλα, κατάλογοι «μαθητών» ( = Σπουδαστών) τοΰ έτους 1837/38 για τα μαθήματα: Θεολογία Νομικά Ελληνικά Γράμ

ματα Στερεά Γεωμετρία "Αλγεβρα Φυσική Χημεία Γαλλική Γλώσσα Θεωρητική και 'Ηθική Φιλοσοφία, και τοϋ έτους 1838/39 για τα ίδια μαθήματα. Έδώ παραλείπεται ή Γαλλική Γλώσσα και προστίθεται ή Τριγωνομετρία.

372 Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνου

μας δίνει μερικές πληροφορίες το 'Αρχείο των Ίακωβάτων. Κατά τον Γεώρ

γιο Ίακωβάτο ό ΠαπαδόπουλοςΒρετός υπέβαλε την παραίτηση του, επειδή ήλθε σέ σύγκρουση μέ τον επίτροπο του Γκίλφορδ, και παρατηρεί: «Μέ τήν παραίτηση του δμως έφάνηκ' ή άθλια κατάσταση της Βιβλιοθήκης. Χώρις κατάλογο, χώρις τάξη, εύρισκόντανε πεταμένα τα βιβλία» (φ. 52α). Στή θέση του πήγε ό Ίω. Οίκονομίδης, πού και αυτός «ποτέ δέν έκαμε κατάλογο» (φ. 52β). 'Από έγγραφο τοϋ 'Εφόρου Θεριανοΰ μέ χρονία 14.5.1835 ε.v. (Κ3, άρ. 26) μαθαίνουμε, ότι ορίσθηκε 'Επιτροπή να ελέγξει τον κατάλογο της Βιβλιοθήκης, πού ετοίμασε ό Οικονομίδης, μέ Πρόεδρο τον Κ. Τυπάλδο και μέλη τούς'Ασώπιο, Πολίτη και Γρασσέτη και Γραμματέα τον Ί.Κουντού

ρη. Κατά τον Ίακωβάτο ή εργασία κράτησε 4 μήνες, άφοΰ εν τω μεταξύ ό Κουντούρης πήρε τή θέση του αποθανόντος Γρασσέτη. Ό Οίκονομίδης απολύθηκε και στή συνέχεια διορίσθηκε ό Άσώπιος Άρχειοφύλακας τής 'Ακαδημίας και Βιβλιοθηκάριος μέ επιμίσθιο 16 τάληρα το μήνα και μέ βοη

θό τον Γαγγάδη, τον αδελφό τοϋ "Αρχοντα τής Παιδείας, πού έπαιρνε μισθό 45 τάληρα. 'Από τον έλεγχο βρέθηκαν 4 χιλ. περίπου συγγραφείς (φ. 71α). Σύμφωνα μέ έγγραφο τοϋ 'Αρχείου Κ. Τυπάλδου (Κ3, 51) άπό 7/19.2.1836, ό Ί . Ν. Οίκονομίδης αναφέρει, ότι στή Βιβλιοθήκη βρέθηκαν 4.572 βιβλία. Ή περιπέτεια τής Βιβλιοθήκης έχει όμως συνέχεια. Άπό έγγραφο τοϋ Άσώ

πιου προς τον Έφορο Κ. Τυπάλδο άπό 5. 'Ιουνίου 1838 ε.ν. (Κ3, άρ. 146) φαίνεται, ότι ό Άσώπιος μέ τήν υπόδειξη τοϋ 'Εφόρου έκαμε έλεγχο στή Βιβλιοθήκη και τώρα δίνει αναφορά για τήν κατάσταση της. Μιλεί για τα βιβλία, πού πήραν οι κληρονόμοι τοϋ Γκίλφορδ και επισυνάπτει ενα πίνακα άπό τα βιβλία, πού τοϋ ζήτησε ό "Εφορος και πού δέν υπάρχουν πιά. Είναι κυρίως αρχαίοι συγγραφείς, λεξικά και Πατέρες. Ό Έφορος έσπευσε να ενημερώσει τήν Επιτροπή Παιδείας (έγγραφο του άπό 13.6.1838 ε.ν., Κ3, άρ. 148).'Από τήν G.J. μαθαίνουμε δύο ακόμη νεώτερες εξελίξεις στην πορεία τής Βιβλιοθήκης τής 'Ακαδημίας: Τό 1845 διορίσθηκε Βιβλιοθηκάριος ό Ιερών. Παδοβδς (GJ. άρ. 17/1845) και τό 1846 ή Γεν. 'Επιτροπή Παιδείας πήρε απόφαση για τον πλουτισμό τής Βιβλιοθήκης τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας (G.J. άρ. 64/1846).

Σελ. 117, στ. 1 και 6 της σημειώσεως 8: 'Αντί «Άσπιώτης» να γραφεί και στις δύο περιπτώσεις «Άσώπιος».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ'

Σελ. 119, στ. 3 κ.ε. : Πριν άπό τον Κατάλογο μέ τους διορισμούς δημο

σιεύθηκε (στο φύλλο 674 τής G.J., μέ χρονία 25.11.1843) ή ύπ' αριθμ. Κ' Πράξη τής Κυβερνήσεως άπό 8. Νοεμβρίου 1843 ε.ν. «προς διαρρύθμισιν

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση του βιβλίου τοΰ G.P. Henderson) 373

του συστήματος της δημοσίας παιδείας». Θά παρουσιάσουμε τα σπουδαιό

τερα σημεία αύτοϋ του κειμένου. Οί «Σχολές» («Κατηγορίες μαθημάτων») είναι: Θεολογία, Νομική, Ίατροχειρουργία, Φαρμακευτική και «Φιλοσοφία και Γράμματα», και μπορούν «ν' άπονέμωσιν ακαδημαϊκούς βαθμούς έκαστη εις τον αυτής κλάδον» (αρθρ. 2). Εις τήν Ακαδημία υπάγονται το Ίεροσπου

δαστήριο «δια τάς θεολογικός σπουδάς», και εν Άκαδημαϊκόν Γυμνάσιον «δια τάς σπουδάς τών άλλων σχολών» (αρθρ. 3). "Αν συνδυάσουμε τις δύο αυτές πληροφορίες, το Ίεροσπουδαστήριο δέν υποκαθιστά τη Θεολογική Σχολή, άλλα έχει προπαρασκευαστικό και συμπληρωματικό χαρακτήρα για τή σπουδή της Θεολογίας. Σπουδαστήριο και Γυμνάσιο θά είναι «κοινοβιακά εκπαιδευτήρια» (αρθρ. 4). Κατά το άρθρο 5 «Ή σπουδή της Φιλοσοφίας και τών Γραμμάτων οφείλει καθόλου να προηγήται ώς όρος αναγκαίος, όπως δύ

ναται τις να γίνεται δεκτός ώς φοιτητής εις τάς άλλας σχολάς». Συνεχίζεται δηλ. ή παλαιότερη τακτική. Για τή σπουδή της Φιλοσοφίας και τών Γραμ

μάτων μιλεί τό άρθρο 6, πού δίνει μιαν απάντηση στο ερώτημα, πού αφήνει ανοικτό ό κ. Henderson στή σημ. 3 της σελ. 127. Περιλαμβάνει: α. Ελλη

νική καί Λατινική Φιλολογία—«εις μαθήματα παραδιδόμενα καθ' έκαστη ν εναλλάξ», β. Ρητορική καί Ποιητική (πάλι «εναλλάξ»), γ. Φιλοσοφία Νοη

τική, Ηθική καί Φυσική («εναλλάξ»), δ. Υψηλά Μαθηματικά κάθε μέρα. Ή σειρά αυτών τών μαθημάτων θά διαρκεί δύο έτη (αρθρ. 7). Τό άρθρο 8 ορίζει: «Λαβούσης πέρας της σειράς τών δύο ετών, ή Σχολή της Φιλοσοφίας καί τών Γραμμάτων, θέλει απονέμει, μετά προηγηθεΐσαν έξέτασιν εις όλας τάς ανήκουσας σπουδάς (εξαιρουμένης εκείνης τών Υψηλών Μαθηματικών, ήτις μένει εις τήν προαίρεσιν τών νέων) τον βαθμόν Δοκίμου έπί Γραμματολο

γία καί Φιλοσοφία». Προϋπόθεση, για να εισέλθει κανείς στή Σχολή Φιλο

σοφίας καί Γραμμάτων, είναι να έχει τελειώσει τό Γυμνάσιο ή ενα από τα δευτερεύοντα Σχολεία (αρθρ. 9). Όρίζονται εξετάσεις τών φοιτητών κατά εξάμηνο καί μάλιστα «δημοσία», εκτός άπό τις διπλωματικές ή τήν «βαθμώ» τελική εξέταση (αρθρ. 12). Στο Ίεροσπουδαστήριο δέν θά εισάγονται πάνω άπό 20 νέοι, οί όποιοι θά γίνονται δεκτοί σαν φοιτητές στις Σχολές της 'Ακαδημίας, εφόσον έχουν επιτύχει στις εξετάσεις του'Ακαδημαϊκού Γυμνα

σίου (αρθρ. 13). Ή διεύθυνση του Ίεροσπουδαστηρίου ανατίθεται στον 'Αρ

χιεπίσκοπο Κερκύρας (αρθρ. 14). Περίεργη όμως είναι ή συνέχεια αύτοϋ του άρθρου: «Εις Καθηγητής της Θεολογίας, υπαγόμενος εις τό ϊδιον Ίεροσπου

δαστήριον, θέλει παραδίδει τα έξης μαθήματα, διαιρεθησόμενα εις τρία μέ

ρη: Ιον έτος, Ίεράν Ίστορίαν, Είσαγωγήν εις τήν Θεολογίαν καί Έρμηνευ

τικήν, — 2ον έτος, Δογματικήν Θεολογίαν καί Κανονικόν Δίκαιον, — 3ον έτος, Ήθικήν καί Ποιμαντικήν Θεολογίαν». Ό Καθηγητής αυτός θά έχει «άπ' ευθείας έφορίαν τοϋ Ίεροσπουδαστηρίου» (αρθρ. 15). Τό σύστημα τών εξετάσεων τών άλλων Σχολών άφορα καί στους Ίεροσπουδαστές (αρθρ. 16).


'Από αυτούς θα προέρχονται οί Εφημέριοι και Διδάσκαλοι των Δημοσίων Σχολείων (αύτ.). Το άρθρο 17 καθορίζει το πρόγραμμα της Νομικής Σχολής. Ή σπουδή είναι, όπως και παλαιότερα, τετραετής. Τα μαθήματα είναι: Τα στοιχεία του Δικαίου κατά τάς Εισηγήσεις, τό Πολιτικόν, Ποινικόν και Έμπορικόν Δίκαιον κατά τους 'Ιονίους Κώδικας, Θεωρία τών Δικαστικών αποδείξεων, Δημόσιον Δίκαιον και Ιστορία και Φιλοσοφία του Δικαίου. "Οσοι σπούδασαν στο 'Ακαδημαϊκό Γυμνάσιο ή σε άλλες Σχολές έπρεπε να λάβουν κατόπιν εξετάσεων τό βαθμό του Δοκίμου, για να μπορούν να σπου

δάσουν Νομικά (αρθρ. 19). Τό δίπλωμα της Νομικής δίνεται άπό 'Επιτροπή, πού τήν συγκροτούν ό Γραμματεύς τοΰ Υπέρτατου Συμβουλίου τής Δικαιο

σύνης και οί Καθηγητές τής Σχολής (αρθρ. 20). Ένώ ό Άρχίδικος επιτηρεί τήν Αίθουσα τής Νομικής (αρθρ. 17), μια Επιτροπή άπό τό Γενικό Ύγειο

νόμο και δύο Καθηγητές τής Σχολής θά επιτηρούν τήν αίθουσα και λειτουρ

γία τής 'Ιατρικής (αρθρ. 22). Στην Αίθουσα τής Ιατρικής «θέλουν παραδίδε

σθαι πέντε ειδών σπουδαί, τοΰτ' έστιν, 'Ιατρική, Χειρουργική, Φαρμακευτική, Κατωτέρα Χειρουργία και Μαιευτική» (αρθρ. 23). Κάθε κλάδος αποτελεί ιδιαίτερη σπουδήέπιστήμη. Έτσι καθορίζονται 4 καθηγητές «τών Σχολών, 'Ιατρικής, Χειρουργικής, Φαρμακευτικής και Μαιευτικής» και τα μαθήματα πού καθένας θά παραδίδει (Δέν εισερχόμαστε σέ λεπτομέρειες εδώ, γιατί υπάρχει ή σχετική μελέτη τοΰ κ. Γ. Πεντόγαλου, όπ. παρ.). Ό Παρασκευα

στής Χημείας και Φαρμακευτικής θά είναι και «Διευθυντής τών χημικών πειραμάτων». Ή σπουδή τής 'Ιατρικής ορίζεται πενταετής και περιγράφον

ται αναλυτικά τα μαθήματα κάθε έτους (αρθρ. 24). 'Επίσης πενταετής ορί

ζεται και ή σπουδή τής Χειρουργικής (αρθρ. 24, όπου και τα μαθήματα ανα

λυτικά). 'Αντίθετα ή σπουδή τής Φαρμακευτικής θά διαρκεί 3 χρόνια (αύτ., όπου και τα μαθήματα), δύο δε χρόνια «τα μαθήματα τών Μαιών» (αύτ.). 'Ενδιαφέρον είναι τό άρθρο 25: « Ό Ιατρός όστις, τελειώσας τήν ΐατρικήν σπουδήν, θελήση να λάβη τό Δίπλωμα και επί Χειρουργία ή τανάπαλιν, δύναται να έπιτύχη τούτο δι' ενός έτους αναπληρωματικών σπουδών, γενο

μένων μετ' ευδοκιμήσεως». Τήν άπονομήν τών Διπλωμάτων τής 'Ιατρικής και Χειρουργικής διενεργεί 'Επιτροπή, πού τήν απαρτίζουν : ό Έφορος τής 'Υγείας (Πρόεδρος), ό «Πρωτιατρός» και οί Καθηγητές τής Σχολής (αρθρ. 26). Καθορίζεται στή συνέχεια ό χρόνος τών εξετάσεων (αρθρ. 27) και ή υποχρέωση τών μή διπλωματούχων Φαρμακοποιών τοΰ Κράτους, σέ διά

στημα τριών ετών νά προσλάβουν ενα νέο πτυχιοΰχο τής επιστήμης (αρθρ. 28), για τήν απορρόφηση τών νέων πτυχιούχων τής Σχολής Φαρμακευτικής. Τό άρθρο 29 προεξαγγέλλει τήν δημοσίευση 'Οργανικού Κανονισμού, πού θά καθορίζει ζητήματα πειθαρχίας και λειτουργίας τών Σχολών. Οί Κανονισμοί, πού εξέδωσαν έτσι οί Σχολές τό 1844, στηρίζονται στην παρούσα Πράξη (βλ. G.J. 3/1844 για τήν 'Ιατρική, G.J. 4/1844 γιάτή Νομική, G.J. 5/1844 για

Ή Ιόνιος 'Ακαδημία (Κριτική παρουσίαση τοϋ βιβλίου του G.P. Henderson) 375

τη Θεολογία και G.J. 6/1844 για τή Φιλοσοφική Σχολή). Με τα άρθρα 30, 31 και 32 προσδιορίζονται οί γυμνασιακές σπουδές και ή λειτουργία τοϋ Γυ

μνασίου (ελάσσονος και ακαδημαϊκού) και τοϋ Ίεροσπουδαστηρίου. Τα άρθρα 33 και 34 αναφέρονται στην σύνταξη των 'Οργανικών Κανονισμών τών Σχολών. Μέ το άρθρο 35 δίνεται το δικαίωμα να επισκέπτονται «όλους τους κλάδους τοϋ Πανεπιστημίου και τών Γυμνασίων» στα ακόλουθα πρόσ

ωπα: Τον Λόρδο Μέγα 'Αρμοστή, τον Πρόεδρο της Βουλής και τον 'Αρχιε

πίσκοπο Κερκύρας. Τα άρθα 3641 αναφέρονται σέ ζητήματα οικονομικής και πρακτικής φύσεως, τα δέ ακροτελεύτια άρθρα 42 και 43 μιλούν για τήν πιθανή αύξηση τών Προκαταρκτικών Σχολείων και για τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της παρούσης Πράξεως, πού αποδεικνύεται, πράγματι, ουσια

στικής σημασίας για τήν ζωή και προ πάντων τήν αναδιοργάνωση τής 'Ιο

νίου 'Ακαδημίας. Σελ. 120, στ. 4: Όλόκληρο το όνομα είναι: Δημήτριος ΡόζοςΜαντζα

βίνος (Βλ. Σαλβάνων, μν. εργ., σελ. 73). Σελ. 120, στ. 8 (άπα κάτω) κ.ε. : Κάτι τέτοιο είδαμε παραπάνω στο γε

νικότερο διάταγμα τοϋ 1843.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

Για τό κεφάλαιο αυτό δεν έχομε βρει μαρτυρίες στα αρχεία, πού ερευνή

σαμε. Θα πρέπει όμως να υπάρχει σχετικό υλικό στα αρχεία τής 'Ιονίου Γερουσίας στην Κέρκυρα.

Σελ. 130, στ. 22 ε. (βλ. καϊ σημ. 6 στη σελ. 141) : Μια σπουδαία θεώρηση τής προσφοράς τοϋ Νικ. Θεοτόκη, ιδιαίτερα στα Εφτάνησα, είναι ή διδα

κτορική Διατριβή τής κ. Ζωής ΜουρούτηΓκενάκου, Ό Νικηφόρος Θεοτό

κης (17311800) και ή Συμβολή αύτοϋ εις τήν παιδείαν τοϋ Γένους, 'Αθήναι 1979.

Σελ. 148."Αν εφαρμοσθεί ή «αρχή», πού προσδιορίζει τή «Γενική Βι

βλιογραφία» (βλ. σελ. 147) ή εργασία (=διατρ. επί υφηγεσία) τοϋ κ. Γερ. Πεν

τόγαλου, Ή Ιατρική Σχολή τής Ιονίου 'Ακαδημίας, θεσ/κη 1980, δέν έχει θέση έδώ,γιατί (μάλλον) τήν άγνοοϋσε ό συγγραφέας, όταν έγραφε και φυσικά δέν παρέθεσε κανένα απόσπασμα της! Ή εργασία προστέθηκε σέ άρκετά(!) σημεία, ώς βιβλιογραφική συμπλήρωση, άπό τό φιλότιμο Μεταφραστή. 'Αντίθετα για άλλες εργασίες, πού έπρεπε να ληφθοϋν σοβαρά υπόψη — και μάλιστα τα Κεφαλληνιακά Σύμμικτα τοϋ Ήλ. Τσιτσέλη — και πού όμως αγνοήθηκαν, έχομε κάμει λόγο στην αρχή τής κριτικής μας για τό έργο τοϋ καθηγ. Henderson. Πανεπ. Αθηνών Πρεσβ. Γ. Δ. Μεταλληνος Φεβρουάριος 1981

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Είσαγγελέως Εφετών

Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μια μορφή τής Φιλικής 'Εταιρείας

Ό Νικόλαος Σκουφάς άπό το Κομπότι της "Αρτης είναι ό πρωτεργά

της και ιδρυτής της Φιλικής Εταιρείας. Άπό μικρό παιδί έξήλθεν εις τόν αγώνα της ζωής. Κατεσκεύαζε σκούφους, εξ ού και ώνομάσθη Σκουφάς. Ό Άλή Πάσας του έπαιρνε τα χρήματα του. Δια τόνλόγον τούτον ήναγκά

σθη να ξενιτευθή εις τήν Όδησσόν, εργαζόμενος εις τήν τέχνην του, άλλα κυρίως ώς εμποροϋπάλληλος. Ό νους του στρέφεται εις τήν άπελευθέρωσιν τής πατρίδος του. Εις τήν οΐκίαν του Κ. 'Ράδου έγένετο συζήτησις δια τήν μυστικήν όργάνωσιν του εθνικού αγώνος των 'Ιταλών. Κατ' αυτήν εμπνέεται τήν ίδέαν τής Φιλικής Εταιρείας. Συνηντήθη με τόν όμοϊδεάτην του και συμπατριώτην του άπό τα Γιάννενα Άθανάσιον Τσακάλωφ, ό όποιος είχεν αφήσει τό Παρίσι, καθώς και τό Έλληνόγλωσσον ξενοδοχεΐον του, μετά τήν πτώσιν τοϋ Ναπολέοντος. Ό κοινός των πόθος τους ήνωσε πολύ σφικτά. 'Επήραν και τόν Εμμανουήλ Ξάνθον. Τοιουτοτρόπως τό 1814 ό Νικ. Σκουφάς με τήν φλογεράν πατριωτικήν του ψυχήν εκπονεί τό σχέδιον τής οργανώσεως, ό Τσακάλωφ προσφέρει τήν πεϊραν του και τό ξενοδοχεΐον του και ό Ξάνθος εξασφαλίζει τόν τρόπον τής μυστικής λειτουργίας τής οργανώσεως.

Και οί τρεις ώρκίσθησαν, θέτοντες τα χέρια εις τό σπαθί, τόν περίφημον εκείνον όρκον: (("Αν τόν παραβώ τό αίμα μου να ρεύση όπως ό οίνος αυτός επάνω στο σπαθί. Όρκίζομαι. . . εις τήν μέλλουσαν έλευθερίαν τών ομο

γενών μου, και αφιερώνομαι εις Σε . . . Τό όνομα σου οδηγός τών πράξεων μου και ή ευτυχία Σου ή ανταμοιβή τών υποκειμένων... ανταμοιβή τών κόπων μου εϊναι εις άποστροφήν καί τό ύποκείμενόν μου, τό άντικείμενον τής κατάρας καί τοϋ αναθέματος τών ομογενών μου, αν ϊσως λησμονήσω και μίαν στιγμήν τάς δυστυχίας των καί δέν εκπληρώσω τό χρέος μου. . . .». Ή προσπάθεια τοϋ Σκουφά να μυήση τους μεγαλέμπορους Ριζάρη, Βαρβάκη καί Καπλάνη άπέτυχεν. Εις τους λογίους έδοκίμασε τήν ιδίαν τύχην, διότι

Ιωάννου Ζεγκίνη 377

ή άντίληψίς των ήτο ότι μόνον ή πνευματική άναγέννησις όλων των Ελ

λήνων θα φέρη τήν έθνικήν έξαρσιν. Δεν απογοητεύεται, άλλα στρέφεται εις τάς πονεμένας ψυχάς τών σκλαβωμένων, μεταφέρων τήν εδραν της Εταιρείας εις τήν Κωνσταντινούπολιν, πού ήτο το κέντρον του Τουρκικού Κράτους.

Έκεϊ έμυήθησαν οί οπλαρχηγοί 'Αναγνωσταράς, Χρυσοσπάθης, Πα

παφλέσσας και άλλοι, οί όποιοι μετέφερον το μυστικόν εις τους καπετα

ναίους και κλέφτας. Τό 1818 άπέθανεν ο Σκουφάς, άλλα εΐχεν εκλέξει τους άξιους συνεχιστάς τοϋ έργου του.

Ό Έμμ. Ξάνθος άπό τήν Πάτμον ειργάσθη αποτελεσματικά δια να έξα

πλωθή ή Φιλική Εταιρεία. Άπό μικρό παιδί του ήρεσε νά ξεχνιέται εις τους ρεμβασμούς του, νά απομονώνεται και νά παραδίδεται εις τάς σκέψεις του. Δεν ήδυνήθη νά ύποφέρη τήν τυραννίαν και τήν πτώχειαν πού τον έδερ

νε, δια τούτο έφυγε δια τήν Τεργέστην και μετά δια τήν Όδησσόν. Έταξί

δευεν ώς εμπορικός αντιπρόσωπος. Μετά τον θάνατον τοΰ Σκουφά συνεργάτης άξιος του Ξάνθου είναι ό

Παναγιώτης 'Αναγνωστόπουλος, άπό τήν Άνδρίτσαιναν της 'Ολυμπίας. Και οί δύο μέχρι της επαναστάσεως τοΰ 1821 ήσαν οί ουσιαστικοί αρχηγοί της Φιλικής Εταιρείας. Τα μέλη της Εταιρείας έζήτουν νά μάθουν τήν 'Αρχήν πού δι' αυτήν ένήργουν οί επίτροποι της. Φοβούμενοι μήπως προ

δοθούν προέτειναν τήν άρχηγίαν τοΰ 'Αγώνος εις τον 'Ιωάννην Καποδί

στριαν, ό όποιος ήρνήθη προτείνων είρηνικήν λύσιν. Εις τό πρόσωπον τοΰ ύπασπιστοΰ τοΰ Τσάρου ευρίσκει ό Ξάνθος αυτό τό όποιον έζήτει και επιλέ

γει τήν κατάλληλον στιγμήν νά τον μυήση. Συγκεντρωθέντες εις μίαν οΐκίαν δια δείπνον και πίνοντες σαμπάνια

με ροΰμκες είπεν ό Υψηλάντης τό ύπέροχον: «Φθάνει πιά: "Ας πιούμε υπέρ της ελευθερίας και προόδου της Πατρίδος μας». Λόγω ελλείψεως χρημά

των ήρχισαν διάφοροι προσφοραί, μέχρι και ωρολόγια χρυσά και έπιπλα. Ό Ξάνθος έστάθη πολύτιμος σύμβουλος και βοηθός τοΰ Ύψηλάντου και επιστρέφων εις τήν Ελλάδα συνέχισε νά ύπηρετή τήν Πατρίδα του ώς ένας άπλοΰς στρατιώτης και όταν ήλευθερώθη ώς ένας άπλοΰς πολίτης, ά

γνωστος χωρίς διακρίσεις και τιμάς εις τάς 'Αθήνας, όπου άπέθανεν άπό ατύ

χημα εις τήν Βουλήν τήν 28 Νοεμβρίου 1851, όταν τον έσπρωξαν οί νεώτε

ροι βιαστικοί και έπεσεν άπό ΰψος 10 μέτρων. Ό Γούδας αναφέρει ότι ό συναρχηγός της Φιλικής Εταιρείας Πανα

γιώτης 'Αναγνωστόπουλος έγεννήθη περί τα τέλη τοΰ IH' αιώνος εν Άν

δριτσαίνη. ΤΗτο υπάλληλος τοΰ εν Όδησσω εμπορικού καταστήματος τοΰ 'Αθανασίου Σέκερη. Ευθύς άπό της μυήσεώς του ό 'Αναγνωστόπουλος έπέ

συρεν άμέριστοντήν έκτίμησιν και έμπιστοσύνην τοΰ Σκουφά. Αί ύπηρεσίαι τοΰ Αναγνωστοπούλου προς τό έθνος είναι πολυσχιδείς. Συμμετέσχεν εις

ft

378 Ό Παναγιώτης 'Αναγνωστόπουλος. Μιά μορφή της Φιλικής Εταιρείας

την πολιορκίαν της Τριπόλεως, την έκστρατείαν της Κορίνθου, την εφοδον του Ναυπλίου, εις την κατά το 1822 πολιορκίαν του 'Ακροκορίνθου, εις την έκστρατείαν εις Στερεάν ύπό τον Ύψηλάντην και Νικηταράν, εις την κατα

στροφήν τοϋ Δράμαλη, εις το στρατόπεδον τών Δερβαίνων κατά την έπι

δρομήν τοϋ Ίμβραήμ «μήτε μισθόν μήτε βαθμούς ουδέποτε λαβών». Διετέ

λεσε και πληρεξούσιος της Εθνικής Συνελεύσεως τοϋ 1826. Ό Κυβερνή

της 'Ιωάννης Καποδίστριας, έλθών εις Ναύπλιοντο 1828, διώρισε τον Άνα

γνωστόπουλον νομάρχην 'Ηλείας, τοιοΰτος δέ παρέμεινε μέχρι τοϋ φόνου του Καποδίστρια. Κατόπιν ή διαγωγή της 'Αντιβασιλείας τον ήνάγκάσεν (ώς γράφει προς τον Όθωνα) να απαλλαγή άπό τάς πολυειδεΐς σκευωρίας της εποχής εκείνης και να ήσυχάση εις μίαν γωνίαν τής Ελλάδος επί τέσσαρα ετη, ήτοι μέχρι τοϋ 1836. Ό 'Αναγνωστόπουλος υπήρξε πάντοτε άφιλοκερ

δής και δεινός τιμητής παντός καταχραστοΰ. Το 1838 έγένετο νομάρχης Ευβοίας, άργότερον Λακωνίας, 'Αργολίδος καί 'Αχαΐας και Μεσσηνίας, διοικητής θήρας, σύμβουλος επικρατείας. 'Απέθανε τό 1854 εκ χολέρας.

ΝΙΚΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ

ΚΑΤΟΠΤΡΟ ΙΔΕΩΝ

Αντί δάφνης

Παρακολουθώ από καιρό ενα φαινόμενο πού ψαύει τα όρια του «γεγο

νότος» στα Γράμματα μας, ή, για να εκφραστώ καθαρότερα, είναι αυτό το ϊδιο ενα «γεγονός» μέσα στον πνευματικό κόσμο μας. Πρόκειται για τό δεκαπενθήμερο Περιοδικό Νέα Εστία πού επί σειρά δεκαετιών κρατεί απα

ράμιλλη σταθερότητα στην έκδοση του. Με την εκδοτική αυτήν συνέπεια και τήν υψηλή στάθμη της ύλης του, επιβλήθηκε και δέσποσε ώς κορυφαίο πνευματικό όργανο τοϋ τόπου. Ή επικράτηση του στο έντυπο σύνολο τών φιλολογικών και λογοτεχνικών εκδόσεων αποτελεί δεδομένη κατάσταση. Δεν τό εγκωμιάζω γιατί αυτό τό ϊδιο σαν υπόσταση συνιστά αυτόματα και έγκωμιασμό του. Και αποτελεί πράγματι, σάν περιέχον διανοήματος, αυθυ

παρξία υψηλής πνευματικής στάθμης. 'Ενημερότητα, σοβαρότητα και κύ

ρος χαρακτηρίζουν τό ονομά του. Βρίσκεται συνεχώς à la page, για να χρησιμοποιήσω μια ταιριαστή γαλλική έκφραση. Με άλλα λόγια είναι πάντα σημερινό χωρίς να αποσυνδέεται άπό τήν παράδοση, διατηρώντας μια ορθή στάση απέναντι στην ομαλή εξέλιξη της προοδευτικής πορείας. "Ή ισορροπία αυτή ανάμεσα στο παλιό και στο νέο εΐναι ενα πολύ αξιο

πρόσεχτο επίτευγμα, χρήσιμο για προβολή του ώς υποδειγματικό φαινό

μενο στο είδος του. Δεν κολακεύω, καθώς πολύ άστοχα θά μπορούσε να υπονοηθεί, τον φίλ

τατό μου εκδότη του, Πέτρο Χάρη, αλλά απλώς εκφράζω τήν ανάγκη να μιλήσω καθαρότατα για κάτι πού ασφαλώς μέ εντυπωσιάζει. Καί νομίζω πώς στους χώρους της αρετής και προ πάντων της πνευματικής αρετής, μέ τή σημερινή πτώση τών αξιών καί τήν επιπόλαιη προχειρότητα, οφείλουμε να επισημαίνουμε τις εξαιρέσεις ωσάν λαμπρά κέντρα για μίμηση ή τουλά

στο για παραδειγματισμό. Ό εισαγωγικός αυτός έπαινος, πού πρέπει να απονεμηθεί στην Νέα

Εστία για τό όλο έργο της καί κυρίως για τήν χωρίς προηγούμενο σταθερή εμπέδωση της στις πολύμοχθες τρίβους της Γραμματείας μας, παρεμβλημέ

νος άπό καθαρά συμπτωματικό λόγο, δεν ήταν καί ή μοναδική αφορμή να

380 Νίκου 'Αθανασιάδη

ειπωθούν τα όσα αναφέραμε. Χρησίμεψαν μόνο σαν πρόταξη για να εξαρθεί ενα άλλο φαινόμενο πού αποκτά τη σημασία τελείωσης στην προσφορά του περιοδικού αύτοΰ.

Ό Πέτρος Χάρης με την διακεκριμένη πνευματική προσωπικότητα του είναι ταυτόχρονα και ή ψυχή και ό νους του μοναδικού διανοητικού οργάνου τοΰ τόπου μας πού, παράλληλα με τό άλλο περιοδικό, όμως κατά πολύ νεό

τερου του, τήν «Ευθύνη» του κ. Κώστα Τσιρόπουλου, έχει αποβεί ή δεσπό

ζουσα καθώς και ή κυρίαρχη δύναμη της Ελληνικής πνευματικής έκφρα

σης. Καί εδώ ακριβώς θέλω να συγκεντρώσω με λίγα λόγια τις σκέψεις μου σε μια άπό πολλού καθιερωμένη, έπίμοχθη και υπεύθυνη εργασία τής Νέας Εστίας καί πού δεν είναι παρά ή σύλληψη, ή οργάνωση, ή επίβλεψη και ή πραγμάτωση τών κατά καιρούς αφιερωμάτων της. Δεν είναι καθόλου εύκολο σαν έργο τό εγχείρημα αυτό, όταν γίνεται καθώς πρέπει να γίνεται. Είναι τό υπόδειγμα τής άρτίωσης πού συνιστούν ή φαντασία καί ή εκτέλεση. 'Ανήκει σε έμπειρη προσωπική πρωτοβουλία. Τό έργο να διεγείρονται αρμόδιες ατομικές ικανότητες καί να επεξεργάζονται επί μέρους ενα σύνολο προσφο

ράς πού ολοκληρώνει κατά τό μέτρο τής ανθρώπινης τελειότητας, ενα καί

ριο γεγονός, εϊτε προσωπικότητα ανθρώπινη εϊτε «προσωπικότητα» ιστο

ρικού φαινόμενου επισημαίνει τό γεγονός αυτό. Καί νομίζω ότι είναι αυτό ή περίπτωση τών αφιερωμάτων τής Νέας Εστίας πού κατά καιρούς μας έδωσε καί μας δίνει. Καί επαναλαμβάνω, κοιτάζοντας τό αντικείμενο μέ πρίσμα διάφορης απόχρωσης όμως τοΰ ϊδιου υλικού, ότι στις αφιερώσεις αυτές προβάλλονται καί αναλύονται καί φωτίζονται διαπρεπείς προσωπικότητες τοΰ δικοΰ μας καί τοΰ άλλοδαποΰ κόσμου: τοΰ πνευματικού καί τοΰ μετέχοντα στον κύκλο τής διανόησης πολιτικοΰ κόσμου. Καί όχι μόνο σε προσωπικό

τητες, όπως παραπάνω είπα, άλλα τό αφιέρωμα επεκτείνεται ακόμα καί σε καταστάσεις πού επηρέασαν εϊτε θεωρητικά είτε στην πράξη τήν πορεία τών εθνικών πραγμάτων, εϊτε επέδρασαν στή μορφολογική παράσταση τών κινήτρων, πού κατά καιρούς παίρνει ή ιστορία τών εθνών.

Τα αφιερώματα αυτά περιέχουν αναλύσεις πολύτιμες, γραμμένες όχι μόνο άπό ειδήμονες, άπό αυθεντικούς γνώστες τών θεμάτων. Περιέχουν εργασίες γενικά άξιες νά γνωρίσουν τή δημοσιότητα σαν διαφωτίσεις ειδι

κότερες, πού δίνουν στα θέματα όμολογουμένα κρυστάλλινη διαφάνεια. Ή οίκείωση μαζί τους διασφαλίζει τήν ορθή γνώση επάνω σε ιστορικά εν γένει σημεία (πρόσωπαπράγματα) πού άφησαν οπωσδήποτε αξιόλογα άχνάρια τοΰ διάβα τους καί πού ένας καλλιεργημένος, ή άπλα πάνω άπό τα καθημερινά, σκεπτόμενος άνθρωπος, οφείλει νά γνωρίζει. Τα αφιερώματα αυτά τροποποιούν ή προσανατολίζουν καί επαναφέρουν σε υψηλό βαθμό ακρίβειας διακυμαινόμενες στάσεις πού πολλές φορές παίρνουμε απέναντι στον κόσμο πού μας περιστοιχίζει.

Κάτοπτρο ΐδεων 381

Κατά την έννοια αύτη δεν εϊναι μόνο ή δημιουργία τοϋ αφιερωματικού έργου, εννοώ τήν συλλογική υπόσταση του πού οί πολύτιμες διατριβές οι

κοδομούν, άλλα εϊναι αυτό τούτο το γεγονός της κεντρικής προσωπικής πρωτοβουλίας του ενός για τήν περισυλλογή και τήν συσσωμάτωση των ατομικών εργασιών, πού αναλίσκει το φορέα της σέ πολύμορφη και εργώδη απασχόληση, ώστε κυριολεκτικά να αύτοαναλίσκεται μέ αυτοθυσία πνευμα

τική, στην παιδαγώγηση του κοινού, παραμερίζοντας ή παραμελώντας, μέ οδύνη του σίγουρα, το κύριο άσχόλημα της προσωπικής του δημιουργίας, Ή εργασία αυτή τοϋ αφιερώματος ισοδυναμεί προς μια βαθειά τομή τοΰ χρόνου. Σταματά το χρόνο κατά μια παράτολμη όμως προσιδιάζουσα έκ

φραση, κατά τήν ακάθεκτη πορεία του, για νά συνδέει τήν θεωρητική σπον

δυλωτή εξέλιξη του — πάγια όμως και σταθερά ομοιόμορφη κίνηση του —■ και νά αναπροσαρμόζει τις φάσεις του στα στημένα οπτικά παρατηρητήρια και νά μή χάνεται ή ζωντάνια πού οφείλει νά έχει ή επαφή ανάμεσα άπό τό ανθρώπινο συνειδός και τό άσύνειδο τοϋ χρόνου.

Είναι επόμενο ότι αυτό ανάγεται — αυτή ή αφηρημένη, ή θεωρητική αποδελτίωση μιας δοσμένης ((μονάδας»: εϊτε προσώπου εϊτε γεγονότος — στην αντίληψη ότι οφείλεται περισσότερη έρευνα πού νά αναλύει τό ϊδιο αντικείμενο άπό διάφορες γωνίες προσπέλασης και όχι μόνο νά άντικρύζει γενικά τή συρροή τους, καθώς ϊσως αυτό θεωρείται περισσότερο φυσικό. Γιατί άλλο νά πληροφορείσαι άπό μια στοιχειώδη μόρφωση ότι ό Παπαδια

μάντης πέρασε άπό τα Γράμματα μας και νά εμφανίζεσαι γνώστης της ιστο

ρικότητας του και μόνο αυτής, και πού αποτελεί τό γενικό αντίκρυσμα τοϋ πράγματος, και άλλο νά κατέχεις τή γνώση τοΰ τί ήταν ό Παπαδιαμάντης, ποιες ήταν οί ειδικότερες συνθήκες πού τοΰ έδωσαν στην ιστορία των Γραμ

μάτων τό όνομα «Παπαδιαμάντης» και ποια στάθηκε στην εποχή του ή επί

δραση άπό τό έργο του. Ποιο και τί ήταν αυτό τό πνεϋμα του, και ποιος είναι ό χώρος πού μέσα στή ζωή μας κατέχει ή σεβάσμια και μεγάλη μορφή του, και πού όλα αυτά συνιστούν τήν άπό διάφορες γωνίες προσπέλαση τοΰ αύτοϋ πράγματος.

Τήν πρόθεση νά ασχοληθώ μέ τήν Νέα Εστία και νά υπογραμμίσω τό πνευματικό έθιμο τών αφιερωμάτων, πού εγκαινίασε και πού καθιερώνει πια πραγματική κατάσταση στον χώρο όπου κινείται ή σύγχρονη διανόηση, μοΰ τήν ενέπνευσε ή ευρύτητα πού δόθηκε στο κεφάλαιο αυτό άπό τον διευθυντή τοΰ περιοδικού και ή συνεχιζόμενη αμείωτη προσήλωση του στή μελέτη τών στοιχείων της πνευματικότητας στή Γραμματεία μας και ό τρόπος ό προ

σωπικός πού ό 'ίδιος επιλαμβάνεται και επιμελείται ώστε τό «γραμματολο

γικό αυτό έθιμο» νά αποτελέσει μέρος της ύλης πού απασχολεί τον κόσμο τών «έργω» διανοουμένων μας. Και συγκεκριμένα τα 4 αφιερώματα τοϋ τε

λευταίου εξάμηνου τοϋ 80 μέ έκαναν νά συναισθανθώ τήν υποχρέωση ότι


κάποιος έπρεπε τέλος να μιλήσει για ενα πραγματικό πνευματικό άθλημα πού, ενώ ή συνήθεια να το απαντούμε σέ κάθε ανάλογη ευκαιρία του εδοσε κοινή μορφή πνευματικής τροφής, αυτό αντίθετα αποτελεί εξαίρετη προσ

φορά όχι εκ του περισσού άλλα εκ του μή περισσεύοντος άπό τον χρόνο και τήν μέριμνα ενός συνειδητού εργάτη του λόγου.

Τα 4 αυτά αφιερώματα του τέλους τοϋ 80 πραγματεύτηκαν τέσσερα θέ

ματα πού άπό αυτά τα δύο αναφέρονται σέ εξαίρετες προσωπικότητες της σύγχρονης σκέψης και τοϋ σύγχρονου λόγου: Τον Γιώργο Κατσίμπαλη και τον "Αγγελο Τερζάκη. Ό Γ. Κατσίμπαλης, ειδικότερα της βιβλιογραφίας, και ό "Αγγ. Τερζάκης, εκπρόσωπος όλων τών ειδών της λογοτεχνικής γρα

φής, γίνονται στόχος εμπεριστατωμένων διατριβών. Τά άλλα δύο αφιερώ

ματα αναφέρονται όχι σέ λογοτεχνικής μορφής θέματα άλλα το ενα καθαρά εθνικό μέ μοναδική άχτιδοβολή και επίπτωση στον διεθνή κόσμο τών υψη

λών αγώνων τιμής (28 'Οκτωβρίου 1940) και το άλλο μνημονεχτικό τών 150 χρόνων τής παράλληλης μέ τον ξεσηκωμό μας τοϋ 21, όμως σέ πολύ ηπιότε

ρο ύφος, αποκατάστασης τής ανεξαρτησίας και τής ενότητας ενός λαοϋ (Βέλγιο).

Αιτιολογώ απερίφραστα τήν μετοχή στον πνευματικό χώρο πραγμάτων πού, εξω άπό τήν ιδιάζουσα μορφή του λόγου, ή ευρύτερη διανόηση τά κατα

τάσσει στην περιοχή του. Γιατί τους λαούς στην διεκδίκηση και τών στοι

χειωδών ακόμα δικαιωμάτων τους ωθεί ή κατά κάποιο βαθμό πνευματική καλλιέργεια, πού τους αποκαλύπτει ακατάλυτο ολόκληρο τό φάσμα τών δι

καιωμάτων τους αυτών. Και εΐναι φαινόμενο σίγουρα πού πρέπει νά μνημο

νεύεται μέσα στο κύκλωμα τών διανοητικών πραγμάτων και βέβαια τών πνευματικών κατακτήσεων, όταν σήμερα υπάρχουν λαοί πού τους έχει αφαι

ρεθεί βίαια τό δικαίωμα νά «όμιλοΰν» νά «εκφράζονται» ελεύθερα και πού ακόμα τους κατατρέχει ή αγωνία ότι και ή σκέψη τους, πριν εκδηλωθεί κάν, τελεί Οπό συνεχή έλεγχο και σκληρή παρακολούθηση. "Ετσι μόνο ή ενεργός αφύπνιση ενός δυναστευόμενου λαοϋ, όσο μικρός και αν είναι στο υλικό μέγεθος, τον κάνει άξιο νά νιώθει τή δύναμη νά ανακτά κάθε ώρα, κάθε λεπτό, κάθε στιγμή αυτό πού συνεχώς τοϋ ανήκει: τό ηθικό δικαίωμα νά ζή ελεύθερος. Μέ τήν έννοια αυτή ή ευστοχία τής σκέψης τοϋ περιοδικοΰ Ν.Ε. είναι μοναδική και εύρύνει τις ηθικές καταχτήσεις τοϋ άνθρωπου άπό τοϋ κόσμου τών γραμμάτων εως τον κόσμο τών ευγενών αγώνων πού αναφέ

ρονται στην ϊδια τήν ανεξαρτησία τής συνείδησης τοϋ άτομου. Δέν θα σταματήσω βέβαια στο θεματογραφικό μέρος, πού τά τέσσερα

αφιερώματα πραγματεύονται και αναλύουν στα καθ' έκαστον κείμενα τους άλλα λεπτομερειακά και άλλα σέ καίριες γενικότητες. "Ομως δέ μπορώ παρά νά σταθώ μια στιγμή νά ατενίσω κυρίως τό αφιέρωμα στο Βέλγιο, για νά τό προσέξω σαν υπόδειγμα περιληπτικής μελέτης τής ιστορικότητας και τής

Κάτοπτρο ιδεών 383

πνευματικότητας πού προσφέρει. Άλλα ακόμα νά έχτιμήσω τό σοφό δίδα

γμα πού έξυπακούει για την προσέγγιση δύο απομακρυσμένων λαών — του Βελγικού καί του Ελληνικού — και την αμοιβαία γνωριμία τους. Και είναι πολύτιμο τό αφιέρωμα αυτό, γιατί ανοίγει τήν πύλη για να εισχωρήσουμε όπου οί πληροφορίες, κυρίως ημών τών Ελλήνων, μένουν θολωμένες άπό τό όμίχλωμα της ασάφειας ή καί της άγνοιας, επιτρεπτής άπό τήν συγκυρία τών αγώνων τών δύο λαών, κατά τους οποίους ή προσήλωση του καθενός στις δικές του αποκλειστικά προσπάθειες τους αποξένωσε άπό του να γνωρι

στούν καί στον αμοιβαίο πνευματικό στίβο όπου οί αγώνες τους καί εκεί παραλληλίζονται. Δεν μιλώ για τους πληροφορημένους για τις εκτεταμένες ιστορικές γνώσεις πού δόθηκε να κατέχουμε, άλλα αναφέρομαι στην πλειο

νότητα τοϋ κοινού ανθρώπου πού κυκλοφορεί στην καθημερινότητα. Του άνθρωπου πού γνωρίζει πολύ καλλίτερα τα ιστορικά πράγματα λαών μέ γενικότερη σημαντολογική επίδραση στα παγκόσμια συμβαινόμενα, όπως τα ιστορικά πράγματα της Γαλλίας ή της Βρεταννίας ή της 'Αμερικής καί δέν γνωρίζει τα ιστορικά πράγματα τοϋ Βελγίου ή της Δανίας ή της 'Ολ

λανδίας.

Μέ τό Βέλγιο σταθήκαμε σχεδόν όμότυχοι. Καί λέω σχεδόν γιατί οί «διαπραγματευτικοί», συνδυασμένοι μέ τους μαχητικούς, αγώνες τοϋ Βελ

γίου συνιστούσαν τή λύση διαφορών ανάμεσα λαών Ευρωπαϊκών. Οί μα

κραίωνες μαχητικοί καί τελικά πολυαίμακτοι απελευθερωτικοί αγώνες τοΰ Ελληνικού λαού διεξήχθησαν προς ασιατικούς βαρβάρους. Ώς τόσο ή όμοτυχία, έστω ύπό τό ευρύ αυτό φάσμα τών διαφορισμών, υφίσταται καί κατά κάποιο τρόπο τους εξομοιώνει.

Μέ τό αφιέρωμα αυτό της Νέας Εστίας, άπό τό καθαρά ιστορικό πλαί

σιο, ανανεώνεται ή γνωριμία μας γύρω σέ ονόματα μεγάλα του βελγικού πνευματικού κόσμου όπως τοΰ Βεράρεν καί τοΰ Μαίτερλιγκ, καί όπου μέ κάποιο μυστικό, της ανθρώπινης μοίρας, ρυθμό τα ονόματα αυτά πάνε νά άπομακρυνθοΰν εως σχεδόν τήν απάλειψη τους άπό τήν πνευματική οθόνη, τοΰ αφηνιασμένου σύγχρονου καιρού, πού καλπάζει φρενήρης προς τό άγνωστο τοΰ μελλούμενου καιρού.

Ή μετάφραση της «Ελένης της Σπάρτης» τοΰ Βεράρεν άπό τον Παλαμά καί τοΰ «Γαλάζιο Πουλί» τοΰ Μαίτερλιγκ άπό τον Πέτρο Χάρη μας ξανα

χαρίζουν τή μεγαλοσύνη άλλα καί τή φινέτσα τοΰ λόγου, πού εξέχοντα πνευματικά τέκνα τοΰ βελγικοΰ κόσμου χρησιμοποίησαν για νά δωρήσουν στα παγκόσμια Γράμματα τα λαμπρά αυτά κτήματα λόγου.

Άλλα είπα δέν θα ενδιατρίψω στή θεματογραφία τών αφιερωμάτων της Νέας Εστίας, πού άπό τά όσα αναφέραμε καταδεικνύεται ή σημασία πού έχει ή καθιέρωση τους σαν κείμενα διακεκριμένου καί ύψηλοΰ μορφω


τικου ΰφους και συνεχώς «σύγχρονα» με την ανακίνηση ιδεών πού ανανεώ

νουν το διανοούμενο πλέγμα της ανθρώπινης ζωής. Ή Νέα Εστία έκτος του ότι λειτουργεί σαν είδος επίσημου πνευματι

κού αρχείου όπου αρχειοθετείται, κατατιθέμενο, δ,τι εκλεκτό παράγει ή ελ

ληνική και ή ξένη διανόηση, ακολουθεί τήν ανέλιξη ενός εν ενεργεία συγ

γράμματος πού διήκει μέσα από τον χρόνο και προάγει τήν παιδεία με τήν ευρύτερη εννοιά της και μας οδηγεί προς πολύτιμες πηγές πλατειάς εγκυ

κλοπαιδικής μόρφωσης. Τα αφιερώματα της συμπληρώνουν τή γνώση μας για τή γενική πολι

τισμική μορφή τοϋ ίστορισμοΰ μας. Προσφέρει υλικό σοφίας στην πρα

χτική καθημερινότητα και πλουτίζει τή Γραμματεία μας με τα βαρύτιμα κείμενα σοφής πνευματικής επιλογής.

Το να εκτιμήσουμε τό έργο αυτό, επιτελούμε τό ελάχιστο άπό αυτό πού υποχρεούμαστε να κάμουμε και άπό αυτό πού τοϋ οφείλουμε. Συναισθη

ματικά ας τοΰ αφιερώσουμε και τή συμπάθεια μας, πού είναι ϊσως ή πιο ει

λικρινής εκδήλωση τοΰ ότι ό άνθρωπος κλείνει στον ψυχικό και απόλυτα προσωπικό κόσμο του.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΑΟΥ Ύφηγητοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ NIK. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟ! Ο ΕΞ ΑΠΟΡΡΗΤΩΝ*

ΕΙΣ ΕΛΑΗΝ ΙΑΤΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΥ ΑΙΩΝΟΣ ΔΙΑΚΟΝΗΣΑΣ ΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗΝ, ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΝ

Ό λόγος σήμερον περί ενός ενδόξου τέκνου της Ελλάδος των σκοτεινών χρόνων της Τουρκοκρατίας. «Περικλεής» ιατρός, «δαιμόνιος» διπλωμάτης και πολιτικός, φιλόλογος και φιλόσοφος «έκ των ολίγων» ό 'Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος, ό εξ 'Απορρήτων, όχι μόνον άφήκε φήμην μεγάλου ανδρός άλλα και κατέστη στόχος αύστηρας κριτικής και αμφισβη

τήσεων. Δεδομένης της αξίας και τοϋ αναμφισβήτητου κύρους και της πανευρω

παϊκής φήμης του έθεωρήσαμεν έπιβεβλημένον να άσχοληθώμεν περί αύ

τοϋ και να φωτίσωμεν αυτόν και τό έργον του δια της παρούσης ανακοι

νώσεως. Γέννησις : Ό 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος έγεννήθη εις Κωνσταν

τινούπολιν τό 1636 (Πουρναρόπουλος, 1953, 20) ή τό 1637 (Sprengel, 1800) ή τό 1641 ("Αμαντος, 1932) έκ πατρός Χίου και μητρός «Βυζαντίδος» (Ζαβί

ρας, 1872), ονόματι Ρωξάνης, κόρης του Σκαρλάτου Μπεγλικτζή, χήρας έκ του πρώτου γάμου της μετά τοϋ ήγεμόνος της Μολδοβλαχίας 'Αλεξάνδρου Μιχνέα: «έγεννήθη έν Κωνσταντινουπόλει τω 1636 έκ πατρός μέν Χίου μεταξεμπόρου Νικολάου Μαυροκορδάτου, μητρός δέ Ρωξάνδρας τής θυγα

τρός του πλουσίου τροφοδότου τοϋ τουρκικού στρατοϋ Σκαρλάτου Μπε

γλικτζή. Τοϋ πατρός αποβιώσαντος πρωίμως, ή μήτηρ Ρωξάνδρα ή οποία ύπήρξεν εις πρώτον γάμον σύζυγος τοϋ ήγεμόνος τής Βλαχίας 'Αλεξάνδρου (16231626) όστις τήν διεζεύχθη ώς 'πεπηρωμένης υπ' ευλογίας τό έτερον τών οφθαλμών'» (Καισάριος Δαπόντες, Διονύσιος Φωτεινός). Υπήρξε

*Άνακοίνωσις εις τήν Έλληνικήν Έταιρείαν 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής καί το Φυσιο

γνωστικον Τμήμα τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσσος» (Δευτέρα 26 Νοεμβρίου 1979).

25

386 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

γυνή επιφανής διακρινόμενη επί παιδεία και συνέσει. Ό πατήρ της Σκαρλά

τος, πλουσιώτατος και εκ των ισχυρότερων αρχόντων της Κωνσταντινουπό

λεως, συνέτεινεν ώστε ή όσμανική και ή αυστριακή κυβέρνησις άργό

τερον να άποκαλή τον Άλέξανδρον ουχί εκ του ονόματος του πατρός του Μαυροκορδατον, αλλ' εκ του επωνύμου του πάπου του Ίσκερλέτ Ζαδέν = Γόνον Σκαρλάτου. Ή μήτηρ του έλαβε παιδείαν άπό τον Ίω. Καρυοφύλλην και δέν ήτο κατωτέρα της Υπατίας «εις το φιλοσοφείν» (Ιάκωβος Άργειος, Κ. Παπαρρηγόπουλος).

Μόρφωσις : Άπορφανισθείς εις ήλικίαν 11 ετών, συνέχισε τήν εγ

κύκλιον παίδευσίν του φροντίδι της σοφής και εύπαιδεύτου μητρός του. Νεαρώτατος αποστέλλεται υπ' αυτής το 1657 (30 Μαΐου) εις τό Colle

gio Greco τής Ρώμης, εις τό μητρώον του οποίου φέρεται ώς Constantino

politanus (Legrand, 1900). Έκεΐ ήκολούθησε μαθήματα Γραμματικής, Θεολογίας και Φιλοσοφίας. Τό 1660 μετέβη εις Πατάβιον καί Βολωνίαν προς σπουδή ν τής 'Ιατρικής (Papadopoli, 1726, 319).

Διδακτορική Διατριβή : Τό 1664 ανακηρύσσεται διδάκτωρ του Παν

επιστημίου τής Βολωνίας δια διατριβής υπό τον τίτλον : «Pneumaticum instrumentum circulandi sanguinis sive de motu et usu pulmonum» Disser

tatio Philosophico Medica. Autore Alexandro Mavrocordato constantino

politano, Philosophiae et Medicinae Doctore. Bonomiae. Ex Typographia Ferroniana 1664. Κατά τήν δημοσίαν άνάπτυξιν τής διατριβής παρίστατο ό Μέγας Δοϋξ τής Τοσκάνης Φερδινάνδος Β', εις τον όποιον άφιεροϋται ή διατριβή:

«Serenissimo Ferdinando Secundo magno Etruriae Duce ac Domino Clementissimo» (Stourdja, 1913)1.

Ό Φερδινάνδος ενίσχυε καί οικονομικώς τον Μαυροκορδατον (Με

λέτιοςΒεντότης, 1784, Σάθας). Ή διατριβή τοΰ Μαυροκορδάτου έτυχε πολ

λών καί διαφόρων κρίσεων καί παρανοήσεων2. Ό απόγονος του καί πρώτος καθηγητής τής 'Ανατομίας εις τό Πανεπι

στήμιον 'Αθηνών γράφει εις τό σύγγραμμα του: Σελ. κε': «Κατά τον' ιζ' αιώνα ήκμασεν καί ό εκ Βρυξελλών 'Αδριανός Σ π ι γ έ λ ι ο ς διδάσκαλος εις τό Πατάβιον, όστις έξέδωκε πραγματείαν όλόκληρον τής ανατομίας, καί ό φιλόπονος Σαγκτόριος, όστις κατεπλούτισε τήν φυσιολογίαν με τα άξιο

ι . Ό Ζαβίρας γράφει: «συνέθετο λατινιστί το πολύφημον βιβλιάριον περί τής κυ

κλοφορίας τοΰ αίματος καί δωρον προσήνεγκεν αυτό τω έκεΐσε ήγεμόνι. Ό δ' ου μόνον ασμένως έδέξατο άλλα καί μυρίων επαίνων καί ουκ ολίγων δώρων αυτόν κατηξίωσεν» (Ζαβίρας, 1872).

2. Ή διατριβή τοϋ Μαυροκορδάτου άνετυπώθη πολλάκις. «"Εως τώρα πέντε φοράς έτυπώθη καί πάλιν δυσεύρετον είναι» (Δαπόντες Καισάριος).

'Αλέξανδρος Νικ. Μαυροκορδάτος ό έξ 'Απορρήτων 387

λογά του πειράματα περί της άδηλου διαπνοής. ' Α λ λ ' α υ τ ό ς ό α ι ώ ν έ λ α μ π ρ ύ ν θ η επί πλέον δια τήν άνακάλυψιν της κυκλοφορίας του αί

ματος, ήτις έγένετο εν Αγγλία τω 1628 έτει. Αί των ανατόμων και φυσιολό

γων προλαβοΰσαι παρατηρήσεις και πολυειδή πειράματα προητοίμασαν τήν όδόν εις τήν θαυμαστήν ταύτην εΰρεσιν. Οι παλαιοί δεν ήγνόουν μέν όλως διόλου τήν κυκλοφορίαν του αίματος, επειδή εκτός τίνων ρήσεων του 'Ιπποκράτους, του Γαληνού και Παύλου του Αίγινήτου και αυτός ό Πλάτων λέγει 'τήν δε δή καρδίαν άμα των φλεβών και πηγήν του περιφερόμενου κα

τά πάντα, τα μέλη σφοδρώς αίματος εις τήν δορυφορικήν οϊκησιν κατέστη

σαν' (εν Τιμαίω) αλλ' ήτον άποτεταμιευμένον δια τον περίφημον Άρβαΐον ν' άποδείξη πρώτος δια πειραμάτων αναντίρρητων, ότι τό αίμα κινείται ακαταπαύστως από τήν καρδίαν δια τών αρτηριών και διαδιδόμενον εις πάν

τα τα μέρη του σώματος, επιστρέφει πάλιν εις τήν καρδίαν δια τών φλεβών. Οί κατ' εκείνο καιρού άκμάσαντες φυσιολόγοι πρώτον μέν έζήτησαν να άπο

δείξωσι ψευδή τήν εΰρεσιν του Άρβαίου άπό φθόνον, άλλ' άφ' ού ϊδον (sic) ότι το πράγμα είναι ηλίου σαφέστερον, τότε έπάσχισαν ν' άμαυρώσωσι τήν δόξαν τοϋ μεγάλου εκείνου ανδρός, λέγοντες ότι τό πράγμα ήτο γνω

στόν και εις παλαιοτέρους, και επομένως ή τιμή της άνακαλύψεως δέν ανή

κει εις τον Ά ρ β α ΐ ο ν. Κατά τήν μαρτυρίαν τοϋ Κουρτίου Σπρέγγελ πρώτος ό ημέτερος πρόγονος ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο ς ό έ ξ ' Α π ο ρ ρ ή τ ω ν απέδειξε πραγματικώς τήν πνευμονικήν κυκλοφο

ρίαν τοϋ αίματος δι' εικοσιέξ αποδείξεων εις τήν Περί κινήσεως τών πνευ

μόνων και τοϋ αίματος διατριβήν του» (Μαυροκορδάτος Δημ., 1836). Ό Sprengel γράφει: «Τό έτος 1664 ό 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος

έκαμε μερικούς ενδιαφέροντας πειραματισμούς και έρευνας περί τήν πνευ

μονικήν κυκλοφορίαν τοϋ αίματος. Παρετήρησεν ότι κατά τάς συστολάς της καρδίας αντιστοιχεί ή εκπνοή και οί πνεύμονες καθίστανται έρυθρωποί λόγω της αυξήσεως της παροχής τοϋ αίματος, κατά δέ τήν διαστολήν κατα

σπάται τό διάφραγμα και οί πνεύμονες διαστέλλονται και καθίστανται ωχροί λόγω της ποσότητος τοϋ αέρος πού εισέρχεται εις αυτούς. Κατά συνέπειαν οί πνεύμονες δύνανται να παρομοιασθούν προς πιεστήριον πού ωθεί τό αίμα εις τήν κοίλην φλέβα, ή οποία δια τοϋτο αδυνατεί να αναρρόφηση τό αίμα, όπως είπεν ô Valeo, ούτε αί άρτηρίαι φαίνεται να είναι προωρισμέναι να ελκύσουν τοϋτο μέ τοιαύτην έλκτικήν δύναμιν, όπως έφαντάσθη ό Pecquet, ό όποιος καθώρισε τήν βαρύτητα τοϋ αίματος ώς τήν κυρίαν αίτίαν της κινή

σεως αύτοΰ. Ό Μαυροκορδάτος επί πλέον κατέδειξε κατά τρόπον βασικόν και προφανή τήν πνευμονικήν κυκλοφορίαν τοϋ αίματος καί δι' εΐκοσιν απο

δείξεων, τάς οποίας διετύπωσε, προσέθεσε μίαν ιδίαν αύτοΰ παρατήρησιν κατά τήν διάνοιξιν τοϋ πτώματος ενός διδασκάλου του αποθανόντος άπό

\


πνευμονικον οίδημα3, εις τό όποιον ευρέθησαν οι πνεύμονες κατά περίεργον τρόπον διατεταμένοι και με άποτιταμωμένην σκλήρυνσιν της πνευμονικής φλεβός: το ώτίον του αριστερού κόλπου ήτο χαλαρόν και κενόν και ή ιδία ή πνευμονική φλέψ σφηνωμένη από αίμα. 'Από το γεγονός τοϋτο ό Μαυρο

κορδάτος εξήγαγε τα έξης συμπεράσματα: Ή πνευμονική φλέψ επαναφέρει τό αίμα από τους πνεύμονας και τό εμβρυον δεν αναπνέει άλλα λαμβάνει τήν τροφήν του όχι μόνον άπό τό αίμα πού του στέλλουν τα ομφαλικά αγγεία άλλα και άπό τό άμνιακόν ύγρόν. Ή κίνησις τών αρτηριών δεν εξαρτάται άπό τήν δύναμιν του σφυγμού (ελληνιστί εις τό κείμενον: δύναμις σφυγμι

κή), όπως εΐχον άποφανθή οί Γαληνικοί, άλλ' άπό τήν πίεσιν του αίματος (όγκος παλμού), όπως αναφέρουν ό 'Αριστοτέλης και ό Harvey».

Ταχέως οί ιατροί συγγραφείς της Δύσεως ύπερεπήνεσαν τήν διατρι

βή ν τοΰ Μαυροκορδάτου «ως έργον άξιον λόγου» (Καρολίδης, 1925, 641), άλλ' επειδή ή invidia medicorum pessima έντονώτερον παντός άλλου ομοε

θνής ό Διονύσιος Θερειανός, γνωστός ως ιστορικός τοΰ 'Αδαμαντίου Κο

ραή, επετέθη λαΰρος κατά της δόξης και τών επιστημονικών και άλλων δαφνών τοΰ 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου: «Βεβαίως ό 'Αλέξανδρος Μαυρο

κορδάτος δεν ήτο εκ τών κοινών ιατρών. Ή λατινιστί συντεταγμένη δια

τριβή αύτοΰ Pneumaticum circulandi instrumentum εκδοθείσα τό πρώτον εν Βονωνία τώ 1664, είτα δέ τω 1665 εν Φραγκοφορτίω καί τω 1682 εν Λει

ψία4 άνατυπωθεΐσα είναι, ως λέγει ό γερμανός ιατρός Hirsclr 'κατά τίνα μεν ουχί φαΰλον έργον' ά ν ά ξ ι ο ν δέ όλως τών παρενθύρων επαίνων ών έγένετο ύποκείμενον παρά πολλοίς τών ημετέρων, όσοι εξ ακοής μόνον καί ουχί έξ αναγνώσεως έκριναν αυτό. Ό τ ι ό Μαυροκορδάτος άνεκάλυψεν ή άνέπτυξεν δια νέων μεθόδων τήν κυκλοφορίαν τοΰ αίματος, είναι ά ν τ ι κ ρ υ ς κ α τ α γ έ λ α σ τ ο ς ι σ χ υ ρ ι σ μ ό ς . Αί πρώται άμυδραί νύξεις περί της κυκλοφορίας τοΰ αίματος εΰρηνται 'εν τω Τιμαίω' τοΰ Πλάτωνος, καθάπερ παρατηρεί καί αυτός ό Κοραής. . . 'Αλλά πολύν χρόνον προ τοΰ Μαυροκορδάτου τήν κυκλοφορίαν τοΰ αίματος σχεδόν ειπείν άνεκάλυψεν ό άτυχης ισπανός Μιχαήλ Σερβέτος (15111553) ώς διατείνονται οί καθ' ημάς φυσιολόγοι Τόλλιν καί Πράυερ· μετά τον Σερβέτον, ό πρώτος πράγμα

τι άνακαλύψας τήν κυκλοφορίαν τοΰ αίματος καί όρίσας τους νόμους αυτής είναι ό άγγλος Χάρβευ, ού τό πολυθρύλλητον πονημάτιον είδε τό φώς εκτω καί τριακοστώ ετει προ της τυπώσεως της λατινικής τοΰ Μαυροκορ

δάτου διατριβής. Ά ν δέ αυτός ούτος ό Μαυροκορδάτος ώς άνήρ πολύγλωσ

3. Άπό «άσθμα» (Παϊδούσης Μικές, 1940). 4. Έν Λειψία 1870 άπό Νικολάου Βρεττοϋ. Έγένετο επίσης έπανέκδοσις, της οποίας

προεβλήθη το έξώφυλλον κατά τήν διάρκειαν της ανακοινώσεως.


σος μεθηρμήνευσεν ύστερον εις την τουρκικήν την ιατρική ν πραγματείαν του ουδέν άλλο σημαίνει τούτο ή ότι ο εύμήχανος ιατρός ήπίστατο τίνι τρόπω έδει να κατάπληξη ευθύς έξ αρχής τους αφελείς Τούρκους»5.

Και κατωτέρω (ο Θερειανός πάλιν) κρίνει δυσμενέστατα τον Μαυροκορ

δάτον ώς συγγραφέα των φιλολογικών έργων του, ως θα ϊδωμεν εις τα επό

μενα. Ό Καρολίδης όμως γράφει: «Ούτε επιεική ούτε αμερόληπτα πρέπει να

θεωρηθώσι τα όσα μετά τίνος προκαταλήψεως λέγει περί του 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου ό Δ. θερειανός» (Καρολίδης, 1925).

Ιατρός καί διδάσκαλος: Μετά τήν συμπλήρωσιν των σπουδών του εις Ί

ταλίαν, αί όποΐαι έξετάθησαν και εις τήν σπουδήν τής φιλοσοφίας6 «κατά τό σύστημα τών τότε επιστημονικώς σπουδαζόντων Ελλήνων, έφιεμένωντής ε

πιστήμης ουχί επαγγελματικώς, αλλά χάριν τής επιστήμης αυτής και δια τού

το εις πολυμερή αποβλεπόντων έπιστημονικήν μόρφωσιν» (Καρολίδης, 1925), έπέστρεψεν εις τήν πατρίδα, αρχικώς εις τήν Χίον (πιθανώς το 1666) καί είτα εις Κωνσταντινούπολιν, όπου «προς τη ασκήσει του ιατρικού επαγγέλματος έδίδασκε καί τά ελληνικά γράμματα καί τήν φιλοσοφίαν εν τη Πατριαρχική Σχολή τή άνοικοδομηθείση κατά τους χρόνους τούτους εύρυχωρότατα ύπό ανδρός φιλογενοΰς καί φιλόμουσου Μανωλάκη Καστοριανού» (Καρολίδης, 1925). Έδίδαξε δέ εις τήν σχολή ν ταύτη ν άπό 16651672 καί έσχε μαθητάς πλην άλλων τους Βησσαρίωνα Μακρήν, Σεβαστόν Κυμινήτην καί Άντώνιον Σπαντωνήν ("Αμαντος, 1946). Ή τ ο Σχολάρχης διαδεχθείς τον Ίωάννην Κα

ρυοφύλλην. Συνέγραψε δέ καί «Γραμματικήν περί συντάξεως» (έκδοθεΐσαν βραδύτερον τό 1745) καί μελέτην ήθικήν καί φιλοσοφικήν τά: «Φροντίσμα

τα» (επίσης μετά θάνατον δημοσιευθέντα τό 1805 εν Βιέννη). Καί τήν μεν Γραμματικήν ô Θερειανός λέγει ότι «ούτε κρείσσων ούτε χείρων υπάρχει τών γραμματικών τών τότε χρόνων ούδενός λογίου ο στόμαχος θα ήδύνατο σήμερον να χώνευση τό λεκτικώς καί πραγματικώς δύσπεπτον τούτο συντα

κτικόν κατασκεύασμα». 'Αλλ' ό Καρολίδης καταδικάζει ταύτα πάντα έπι

λέγων, «παραλογίζεται δεινώς ό συγγραφεύς τοΰ "Αδαμαντίου Κοραή'» (Καρολίδης, 1925) καί παραθέτει ευμενή κρίσιν τοΰ Καντερμίρ7. « Ό Ά

5. Σημείωσις Κ.Γ.Π. Κάπου εΐδον γραφόμενον ότι ό Μαυροκορδάτος, επειδή έσυκο

φαντήθη ώς γράφων βιβλία περί μαγείας, μετέφρασε τήν διατριβήν του είς τήν τουρκικήν, δια να απόδειξη ευθέως εις τους Τούρκους το άβάσιμον τής συκοφαντίας καί ότι επρόκειτο περί καθαρώς επιστημονικού έργου.

6. Εις Ίταλίαν ευρισκόμενος έγραψε Λόγον περί τής 'Αγίας Αικατερίνης καί πρα

γματείαν περί Θωμά τοΰ Άκινάτου ("Αμαντος, 1942). 7. Ό Δημήτριος Καντεμίρ, ήγεμών τής Μολδαυίας (16731723), συνέγραψε πολλά

έργα έν οίς καί: «Ιστορία τής ακμής καί παρακμής τής 'Οθωμανικής αυτοκρατορίας».


λέξανδρος Μαυροκορδάτος ό μέγα κτησάμενος όνομα εν τω επιστημονικά) κόσμω και έν τη Μεγάλη Σχολή διδάξας Φιλοσοφίαν, Θεολογίαν, Φυσικήν Ίστορίαν, είτα δε διατελέσας Διερμηνεύς παρά τη οθωμανική αυλή. Συνέ

γραψεν ούτος πραγματείαν περί της κυκλοφορίας του αίματος πολλάκις τύποις έκδοθεΐσαν έν 'Ιταλία, ετι δε εκτενή ίστορίαν από τής αρχής του κό

σμου μέχρι των χρόνων ημών, ωσαύτως έπιστολάς και αναρίθμητους άλλας μικράς πραγματείας γνωστάς γενομένας και έν Μολδαυία ώς μανθάνω, φροντίδι του υίοϋ αύτοΰ».

Πολιτικός: Ταυτοχρόνως αποβλέπων εις ύπηρεσίαν παρά τή Πύλη έπεδό

θη εις τήν σπουδήν τής Τουρκικής, 'Αραβικής και Περσικής άλλα και τής Γαλλικής και Σλαβωνικής (Γιαννόπουλος, 1929). Τήν προτίμησίν του προς το πολιτικόν στάδιον ένίσχυσεν ή διαπίστωσις ότι «ή έξάσκησις τής ιατρι

κής επιστήμης εις τήν Τουρκίαν ήτο επάγγελμα λίαν έπικίνδυνον», διαπί

στωσιν στηριζομένη ν εις πρόσφατα παραδείγματα (Γιαννόπουλος, 1929). Κατά τήν έποχήν ταύτη ν ό Μαυροκορδάτος ένυμφεύθη τήν Σουλτάναν,

θυγατέρα του πλουσίου 'Ιωάννου Χρυσοσκολαίου και τής Κασσάνδρας, θυγατρός του 'Ηλία Βόδα, και έδημιούργησε μεγάλην και λαμπράν οικογέ

νειαν ("Αμαντος, 1946). Ό πενθερός του τον είσήγαγεν εις τον Διερμηνέα Παναγιώτην Νικού

σιον, ό όποιος, άφοϋ τον έξετίμησε πρώτον ώς ίατρόν, είτα τον προσέλαβεν ώς Μυστικόν Γραμματέα και Μεταφραστήν τό 1671.

Τότε και τό Πατριαρχεϊον τον διώρισε πρώτον μεν Μέγαν Σκευοφύλα

κα, κατόπιν δέ Μέγαν Αογοθέτην ώς σύνδεσμον αύτοϋ μετά τής Πύλης. "Εκτοτε ό Μαυροκορδάτος εγκαταλείπει και τό ίατρικόν επάγγελμα και

τήν διδασκαλίαν και συγγραφήν8 και επιδίδεται εις τήν πολιτικήν.

8. Πλην τής Γραμματικής και των Φροντισμάτων. των οποίων πλήρη τον τίτλον δίδει ό "Αμαντος (1932), συνέγραψε φιλοσοφικήν έρμηνείαν τοϋ Περί γένους και φθοράς έργου τοϋ 'Αριστοτέλους, τοϋ οποίου χειρόγραφοι κώδικες υπάρχουν εις 'Αθήνας, Πά

τμον, "Αγιον "Ορος κ.λπ. Έγραψεν επίσης Ρητορικήν.. τής οποίας χειρόγραφα ευρίσκονται έν 'Αθήναις και Άγίω "Ορει. 'Επίσης Εύχάς τοϋ "Ορθρου και 'Αποδείπνου, Λόγον Περί Αγίας Αικατερίνης, Περί Θωμά Άκινάτου. Ωσαύτως έγραψε δογματικός μελετάς υπό τον τίτλον: «Ζητημάτων θεολογικών λύσεις» (1670). Τα «Φροντίσματα» ύπό τής νεωτέρας κριτικής θεωρούνται «υποθήκες» τοϋ Μαυροκορδάτου στους διαδόχους του, «γεμάτες μιμή

σεις τοϋ Μακιαβέλι...Ή αρχαϊστική πρόζα και ή δημοτικιστική στιχουργία, ή αναζήτηση τής αρχαιότητος και ή στροφή προς τή γαλλική γλώσσα και παιδεία (θυμίζουμε τήν πα

ρουσία τοϋ La Rochefoucauld) στα'Φροντίσματα' τοϋ 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου απο

βαίνουν κοινοί τόποι πού χαρακτηρίζουν στον 18ο αϊ. όλη σχεδόν τή λόγια παραγωγή, ανά

μεσα στην Πόλη και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες...» (Μουλλάς Π.). 'Επίσης σημειοϋ

μεν τό πολύτιμον Ήμερολόγιον, εις τό όποιον εκθέτει τα τής εκστρατείας τών Τούρκων κατά τής Αυστρίας, τήν πολιορκίαν τής Βιέννης (1683) και κατόπιν (εως τοϋ 1687). Τό


Άπό απόψεως χαράκτηρος εθεωρείτο σκληρός, εριστικός και επίμο

νος (ferox, rixosus ac pertinax), άλλα παρά ταϋτα έξαίρετον κόσμημα της Ελλάδος μας (Graeciae nostrae decus eximium) (Papadopoli, 1726). Όχαρα

κτήρ του παρέμεινεν αναλλοίωτος, αν άναφερθώμεν εις τα συμβάντα κατά τήν Κυριακήν της 'Ορθοδοξίας, όνομασθεΐσαν υπό τών Κωνσταντινουπο

λιτών «της Γρονθοδοξίας», καθότι τότε ό Μαυροκορδάτος έλαβε και έδω

κε γρόνθους ("Αμαντος, 1946, 109). Τό 1673, μετά τον θάνατον του Νικουσίου, ό μέγας βεζύρης 'Αχμέτ

Κιοπρούλογλου διορίζει τον Μαυροκορδάτον διερμηνέα. Τοϋτο αναφέρεται υπό συγχρόνου του ιστορικού ως έξης: «θνήσκει ό

δραγομάνος Παναγιώτης ό Νικόσιος και γίνεται δραγομάνος ό γραμμα

τεύς του 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, υιός του Σκαρλάτου9 Χίου Μαυ

ροκορδάτου» ('Αθανάσιος Κομνηνός Υψηλάντης, 1870). «Ότι μετά μεγάλης δεξιότητος, δαιμόνιας πολλάκις, διηύθυνε τα της

μεγάλης διερμηνείας δέν υπάρχει καμμία αμφιβολία* εΐχε γίνει απαραίτητος εις τον 'Αχμέτ Κιοπρούλογλου και άπό του 1676 εις τον νέον Βεζύρην Μου

σταφάν Κιοπρούλογλου. Πολλά ζητήματα έλύοντο μόνον δια της δεξιότητος του Μαυροκορδά

του» ("Αμαντος, 1946). « Ό μεγάλος διερμηνέας Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, λόγω της με

γάλης του μορφώσεως και τών ικανοτήτων του, έγινε τό πρότυπο για τους μετέπειτα Φαναριώτες» (Άπ. Βακαλόπουλος).

Ένω εύρίσκετο ό Μαυροκορδάτος εις τό άπόγαιον της δόξης του, ήλθεν ή άτυχης δια τους Τούρκους εκστρατεία και πολιορκία της Βιέννης (1633), εις τήν οποίαν συνώδευε τον μέγαν βεζύρην Καρά Μουσταφαν. Έπηκολούθησεν ή καθαίρεσις τοϋ Καρά Μουσταφά και ή σύλληψις του Μαυροκορδάτου, της γραίας μητρός του και της συζύγου του, κατόπιν διαταγής τοϋ νέου μεγάλου βεζύρη Καρά 'Ιμπραήμ, και ή φυλάκισις επί εν έτος περίπου. Εις τήν φυλακή ν ύπέκυψεν ή μήτηρ τοϋ Μαυροκορδάτου, ή Κυρία Δόμνα, έξυμνηθεισα ύπό τών συγχρόνων της και γενικώς θεω

ρούμενη ως ή πρώτη λογία Έλληνίς τών νεωτέρων χρόνων. Ό Μαυροκορ

ήμερολόγιον τοϋτο ô "Αμαντος θεωρεί ώς το σπουδαιότερον έργον τοΰ Μαυροκορδάτου C Αμαντος, 1946, 111).

Τέλος σημειοϋμεν τα «Ιουδαϊκά», τα όποια έξέδωκεν ό ήγεμών Νικόλαος Μαυροκορ

δάτος το 1716 (βλ. τον πλήρη τίτλον είς "Αμαντον, 1932). Αϊ έπιστολαί τοϋ Μαυροκορδά

του έδημοσιεύθησαν το 1879 επιστασία Θ. Λιβαδά και εν μέρει υπό τοϋ ιατροφιλοσόφου Βασιλείου εν Κωνσταντινουπόλει τό 1804 ύπό τον τίτλον «Έπιστολάριον».

9. Λάθος. Ό Σκαρλάτος Μπεγλικτζής ήτο πατήρ της μητρός τοϋ ' Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Μαυροκορδάτου Ρωξάνδρας, άρα πάπος του (βλ. ανωτέρω).


δατος άπεφυλακίσθη, άφοϋ έδημεύθη ή περιουσία του και κατέβαλε 300 πουγγιά άσπρα, τα όποια μετά κόπου συνεκέντρωσεν ούτος.

Μετά την άνάρρησιν του σουλτάνου Σουλεϊμάν Β' ό Μαυροκορδάτος άποκατεστάθη είς την θέσιν του Διερμηνέως το 1685, άφοϋ κατεδείχθη ή πλήρης άνικανότης του τούρκου διαδόχου του Μουσταφά Πασά. Τοΰ άπεδόθη ή περιουσία του και νέα εισοδήματα.

Οι Τούρκοι όμως ένικήθησαν και τό 1687 είς Ούγγαρίαν και τό 1697 εις τήν Ζένταν και ύπεχρεώθησαν να υπογράψουν τήν περίφημον συνθήκην τοΰ Κάρλοβιτς, τό 1699, με πολλάς παραχωρήσεις είς τους αντιπάλους των χριστιανικούς λαούς. Οί λαοί ούτοι, Γερμανοί, Αυστριακοί, Πολωνοί και Βενετοί, κατήγαγον άπό 1683 εως 1697 κατά της Τουρκίας πλήγμα έφάμιλ

λον προς τήν Ναυμαχίαν της Ναυπάκτου τοϋ 1571. Ή συνθήκη τοΰ Κάρλο

βιτς έχει πρωτεργάτην τον Μαυροκορδδτον άποσταλέντα ως άντιπρόσωπον τών Τούρκων μετά τοΰ ρεΐζέφένδη Μεχμέτ Ραμή, μάλλον διακοσμητικόν ρόλον διαδραματίσαντα. Τότε οί Τοΰρκοι απένειμαν είς τον Μαυροκορδδτον τον τίτλον «Muharrenii esrari»= έ ξ ' Α π ο ρ ρ ή τ ω ν , ως μετέφρασεν ό ίδιος, συνεπαγόμενον τήν προσφώνησιν τοΰ έ κ λ α μ π ρ ο τ ά τ ο υ , ό δ έ αυτοκράτωρ της Γερμανίας Λεοπόλδος τον βαθμόν τοΰ Κόμητος (in den Reiches grafenstand erhoben) (Hammer, 1831) ή τοΰ Πρίγκιπος (Fiirst, Reichsfiirst). «Τό τε δίπλωμα και τό όλον γεγονός διετηρήθη μυστικόν εν τή οικογένεια άπό τοΰ φόβου της οθωμανικής αυλής... Ό οίκος τών Μαυροκορ

δάτων εθεωρείτο έκτοτε έκ τών γνησίων ανεγνωρισμένων δηλονότι και εν Ευρώπη πριγκιπικών οίκων» (Καρολίδης, 1925, 464, ύποσημ. 1).

«Τότε ό Άλ. Μαυροκορδάτος άνήλθεν είς τον ΰπατον βαθμόν της δόξης και τής δυνάμεως» (Παπαρρηγόπουλος Κ.). Ή έν Halle 'Ακαδημία τω Φυ

σιοδιφών εξέλεξε τον 'Αλέξανδρον Μαυροκορδδτον Μέλος αυτής τήν Ιην Δεκεμβρίου τοΰ 1689 (Δοντδς Σπ., 1949). Γενικώς δέείς όλόκληρον τήν Εύ

ρώπην αντήχησε μεθ' ύπολήψεως τό όνομα του. Εις τήν Τουρκίαν αυτός μετά τοΰ μεγάλου βεζύρη Χουσσεΐν Κιουπριλή και τοΰ ρεΐζ Έφένδη Ραμή απετέ

λεσαν τριανδρίαν κυβερνήσασαν συνετώς καί μετριοπαθώς. «Ή ισχύς του απέβη ευεργετική εις τους ομοθρήσκους του καί εις τάς μετά τών Χριστια

νικών δυνάμεων σχέσεις τής Τουρκίας» (Hammer).

Λήγοντος τοΰ Που αιώνος απεσύρθη τής Μεγάλης Διερμηνείας, ύπο

δείξας ώς διάδοχόν του τον πρεσβύτερον υίόν του Νικόλαον. Κατά Ίανουά

ριον τοΰ 1700 έγένετο ή τελευταία δημοσία έμφάνισίς του κατά τήν παρου

σίασιν τοΰ γάλλου πρέσβεως Φερριόλ Μαρκησίου Δαρζεντάλ μέ τό γνωστόν έπεισόδιον τοΰ ξίφους!

'Απέθανε τό 1709 έν τω μέσω τών τέκνων, τών οικείων καί τών φί

λων. Είχε διατάξει να γίνωσι τα τής κηδείας αύτοΰ άνευ πολυτελείας καί


άνευ θορύβου. 'Ετάφη εις την Άγίαν Παρασκευήν Κωνσταντινουπόλεως (Χάσκιοϊ).

Εΐχεν επίσης ό ϊδιος γράψει το έπιτάφιον επίγραμμα του: « Ό τάς συνθήκας θείς και διαλλάξας 'Οθωμανούς και Γερμανούς και Μόσχους και Πολωνούς και Ενετούς ένθάδε κείται 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ό Μέγας Λογοθέτης της Μεγάλης Εκκλησίας και έξ 'Απορρήτων της κρα

ταιός βασιλείας των 'Οθωμανών». Τό επίγραμμα αυτό αποδεικνύει ότι ό ϊδιος ό Μαυροκορδάτος πέρα

των δαφνών τοΰ ΐατροϋ και του φιλοσόφου έκαυχάτο δια τό πολιτικόν και διπλωματικόν στάδιον αύτοϋ.

'Ακόμη εις "Ελλην δραπέτης της ιατρικής με τον Άδαμάντιον Κοραήν και τον Ίωάννην Καποδίστριαν αλλά και άλλους πολλούς.

Β Ι B A I Ο Γ Ρ Α Φ ί Α

"Α μ α ν τ ο ς, Κ., 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ό έξ 'Απορρήτων, 'Αθήναι 1932. "Α μ α ν τ ο ς, Κ., Τά γράμματα εις τήν Χίον κατά την τουρκοκρατίαν, Πειραιεύς 1946. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς, Ά π., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική Αθηνών),

τ. ΙΑ', σελ. 120. C a m a r i a n o , Ν., Alexandre Mavrocordato. Le Grand Drogman. Son activité diploma

tique (16731709), Thessaloniki 1970. Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς , Π ύ ρ ρ ο ς , Οι Φαναριώται, 'Αθήναι 1929. Δ α π ό ν τ ε ς , Κ α ι σ ά ρ ι ο ς , Χρονογράφος (εν τω έργω Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιο

θήκη, 3, 39). Δ ο ν τ ù ς, Σ π., Δημήτριος 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτος ό πρώτος καθηγητής τής Φυ

σιολογίας έν Ελλάδι (Α.Α. 1949, σελ. 225). Ζ α β ί ρ α ς, Γ., Νέα Ελλάς, έκδ. υπό Γ.Π. Κρέμου, Άθήνησι 1872. H a m m e r , J., Geschichte des osmanischen Reiches, t. 7, 1831, σελ. 6. H i r s c h , Βιο/ραφικόν Αεξικόν τών ιατρών πάντων τών αιώνων ("Αναφέρεται ΰπο θ ε

ρειανοϋ). Θ ε ρ ε ι α ν ό ς , Δ ί ο ν . , 'Αδαμάντιος Κοραής, Τεργέστη 1889. Ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ Ε λ λ η ν ι κ ο ύ Έ θ ν ο υ ς (Συλλογική εκδοσις 'Εκδοτικής 'Αθηνών,

τόμ. ΙΑ': Ίω. Χασιώτης, Ά π . Βακαλόπουλος, Ίω. Γιαννόπουλος, Π. Μουλλάς και Κ. Δημαράς, τόμ. Γ Χ. Πατρινέλης, 'Απ. Βακαλόπουλος, Ά . 'Αγγέλου).

Κ α ρ ο λ ί δ η ς , Π α ύ λ ο ς , 'Ιστορία τής Ελλάδος, 'Αθήναι 1925. L e g r a n d , E., Genealogie des Mayrocordato, 1900. Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο ς , Δ η μ . , 'Ανατομία τοϋ 'Ανθρωπίνου σώματος, 'Αθήναι 1836. Μ. Ε. Ε., λήμμα Μαυροκορδάτος, ΙΣΤ' 787, β', γ'. Μ ε λ έ τ ι ο ς Β ε ν τ ό τ η ς , 'Εκκλησιαστική Ιστορία, 1784. Μ ο υ λ λ ù ς, Π., 'Ιστορία τοϋ 'Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική 'Αθηνών), τ. ΙΑ', σελ. 304.

394· Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Ν. Ε. Λ. « Ή λ ί ο υ», λήμμα Μαυροκορδάτος 13, 119α'. Π α ϊ δ ο ύ σ η ς , Μ ι κ έ ς , Ή 'Ιατρική εις τήν Χΐον κατά τους τελευταίους αιώνας

(16001900), 'Αθήναι 1940. P a p a d o p o l i , Ν., Historia Gymnasii Patavini, 1726. Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς , Κ., Ιστορία τοϋ Ελληνικού Έθνους, εκδ. 8η, τόμ. 5ος.

Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς , Γ., 'Ιστορία τής 'Ιατρικής εν Ελλάδι κατά τους χρόνους τής Τουρκοκρατίας, 'Αθήναι 1953.

Φ ί ν λ ε υ , Γ ε ω ρ γ . , 'Ιστορία τής Τουρκοκρατίας και τής Ενετοκρατίας στην 'Ελλάδα, 'Αθήναι (1958).

Σ ά θ α ς, Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. 17, Βενετία Παρίσιοι 18721894. S p r e n g e l , Versuch einer Pragm. Geschichte der Arzneikunde, 1800. Έχρησιμοποίη

σα τήν ίταλικήν μετάφρασιν, Venezia 1814. S t ο u r d j a, Α., L'Europe Orientale et le role historique des Maurocordato, Paris 1913. Ύ ψ η λ ά ν τ η ς Κ ο μ ν η ν ό ς , Ά θ α v., Τα μετά τήν "Αλωσιν (14531789), εκδ.

Γερμανού Άφθονίδου, Κωνσταντινούπολις 1870.

• •

SALVATORE D' ELIA Καθηγητού Πανεπιστημίου Νεάπολης 'Ιταλίας

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΡΩΜΑ ΪΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ

1. "Από την ηγεμονία ΰτην αυτοκρατορία.

ΟΙ ((παγκόσμιες)) αυτοκρατορίες. Ό III και ό II αιώνας π.Χ. σημειώνουν μια αποφασιστική αλλαγή στην πολιτική ιστορία του αρχαίου κόσμου.

Σε προγενέστερες περιόδους οί Άκκάδιοι1, οί Αιγύπτιοι, οι Χετταϊοι, οι Βαβυλώνιοι, οί Άσσύριοι, οί Πέρσες δημιούργησαν «παγκόσμιες» αυ

τοκρατορίες σημαντικά μεγάλες. Οί Άσσύριοι κατάφεραν να ενώσουν μεγά

λο μέρος της Μέσης 'Ανατολής και τής Αιγύπτου* οί Πέρσες να ενώσουν όλη τήν περιοχή άπό το 'Ιράν μέχρι το Νείλο και άπό τήν Κασπία μέχρι τον αραβικό κόλπο, παρά τό γεγονός ότι δεν τα κατάφεραν και εναντίον τής κεντρικής Ελλάδος. Τελευταίος, ξεκινώντας άπό τήν Ελλάδα ό Μέγας 'Αλέξανδρος άπλωσε τήν πλατειά κυριαρχία του άπό τήν Μακεδονία μέχρι τήν Περσία και άπό τήν Αίγυπτο μέχρι τον 'Ινδό. Αυτές όμως οί προσπάθειες για πολιτική ένωση έλαβαν χώρα μόνο στην ανατολική Μεσόγειο και στην πραγματικότητα πάντοτε προσωρινά. Ή ίδια ή κληρονομιά του 'Αλεξάνδρου, ό ελληνιστικός κόσμος, έφτασε σέ κάποια σταθερότητα μόνον όταν διαι

ρέθηκε σέ τρεις ηγεμονίες (Άντιγονίδες, Σελευκίδες, Πτολεμαίοι), μέ δυ

νατές τάσεις γιά παραπέρα διαιρέσεις. Ό Πύρρος, ύστερα, δεν κατάφερε να ξαπλωθή στο χώρο τής ιταλικής χερσονήσου, ούτε οί Σικελοί να ανα

χαιτίσουν τήν αντίπαλη ηγεμονία τής Καρχηδόνας στην κεντρική και δυτι

κή Μεσόγειο. 'Αντίθετα, μεταξύ του 264 και 188, ή Ρώμη, πού λίγο πριν ήταν μια πόλη

κράτος στο Λάτιο και στο περιθώριο συγκριτικά μέ τον προηγμένο πολιτι

σμό των άλλων (άλλα και τό σταυροδρόμι δυο σημαντικών «περιφερειακών πολιτισμών», όπως τής Μεγάλης Ελλάδος και των Έτρούσκων) έγινε, χω

1. Κάτοικοι του βορείου τμήματος τής αρχαίας Βαβυλωνίας.

396 Salvatore d'Elia

ρις ποτέ να εΐχε συμβή αυτό προηγουμένως, ή μοναδική ηγεμονική δύναμη όλης της Μεσογείου από τήν 'Ανατολή μέχρι τή Δύση.

Ή ίδρυση τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στον Ι αιώνα και ακριβέστερα μεταξύ τοΰ 150 και 31 π.Χ. συμβαίνει κάτι ακόμα πιο σημαντικό. Ή ρωμαϊ

κή ηγεμονία, πού θα μπορούσε να άποδειχτή κάλλιστα πρόσκαιρη, όπως όλες οι προηγούμενες, μεταμορφώνεται στην πιο μεγάλη και ιδιαίτερα πιο μα

κρόβια αυτοκρατορία της αρχαίας ιστορίας. Αυτό είναι τό κυριώτερο χαρα

κτηριστικό αυτής της περιόδου. Μέχρι τή μάχη της Πύδνας ή Ρώμη προς τους ηττημένους ακολούθησε

τήν ϊδια πολιτική ηγεμόνευσης πού εΐχε ακολουθήσει και στην Ιταλία: τους επέβαλε τό π ρ ο τ ε κ τ ο ρ ά τ ο της, άλλα τους άφησε ελεύθερους. Οι μοναδικές περιοχές, πού προσαρτήθηκαν στή Ρώμη ολόκληρες και για λόγους φανερά στρατιωτικής ασφάλειας, είναι ή Σικελία, ή Σαρδηνία και ή νότια 'Ισπανία. Ή πολιτική των Συγκλητικών στα ελληνικά βασίλεια ήταν τόσο συνετή, ώστε να φαίνεται δήθεν ότι απαρνείται αυτές τις περιοχές: τους επέβαλε μόνο, ειρηνικά, μια σταθερή ισορροπία δυνάμεων κάτω άπό τήν πολιτικοστρατιωτική εγγύηση της. 'Ακόμα και ή Καρχηδόνα, ό μεγα

λύτερος εχθρός, μετά άπό δύο επικίνδυνους και χωρίς τέλος πολέμους, εξουδετερώθηκε πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά, άλλα δέν υποδουλώ

θηκε. Στα μέσα τοΰ II αιώνα αυτή ή τακτική υφίσταται μια ριζική αλλαγή. Ή

Ρώμη με μια πάντα πιο φανερή επιθυμία καπιταλιστικής εξάπλωσης αρχίζει να εφαρμόζει παντού τό σύστημα των προσαρτήσεων και των ε π α ρ χ ι ώ ν . Οι κάτοικοι των επαρχιών είναι κατά κύριο λόγο υπήκοοι' ή γη εΐναι ιδιο

κτησία του ρωμαϊκού κράτους· οί τοπικοί άρχοντες υποχρεώνονται να πλη

ρώνουν κτηματικό φόρο πού επιβεβαιώνει τήν υπηκοότητα τους. Τήν ηγε

μονία αντικαθιστά μια κατευθείαν κυριαρχία, τήν πολιτική μιας ελεγχόμε

νης πλειοψηφίας ή πολιτική της ενότητας μιας αυτοκρατορίας πού θα άπο

δειχτή σταθερή για περισσότερο άπό πέντε αιώνες. Οί μεγάλες προσαρτήσεις. Αυτή ή αυτοκρατορία φτάνει στο maximum

τής εξάπλωσης της ακριβώς μεταξύ τοΰ 148 και 9 π.Χ. Στρατεύματα επαγ

γελματικά, τεχνικά τέλεια, και στρατηγοί ευφυείς όπως ό Μάριος, ό Σύλλας, ό Λούκουλλος, ό Πομπήιος, ό Καίσαρας, ό 'Αντώνιος, ό Άγρίππας κυριεύ

ουν διάφορα «έθνη» τό ενα μετά τό άλλο. Προοδευτικά μπαίνουν στην αυτοκρατορία για να μείνουν άλλοτε 500, άλλοτε και 1500 σχεδόν χρόνια όχι μόνο ή 'Ιταλία, άλλα και ή 'Ιλλυρία, ή Μακεδονία, ή Ελλάδα, ή 'Ιβηρική χερσόνησος, ή 'Αφρική, ή Μικρά 'Ασία, ή Συρία, ή Παλαιστίνη, ή Γαλα

τία και τέλος και ή Αίγυπτος. Εΐναι σχεδόν 60 εκατομμύρια δλοι αυτοί οί κάτοικοι καί, εξαιρουμένων τών Πάρθων, συμπεριλαμβάνονται σ' αυτούς όλοι οί προηγμένοι λαοί τής Μεσογείου.

Ή ίδρυση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 397

Ή Ιστορική τους σπουδαιότητα. Κανείς δεν έχει την πρόθεση να κάνει εδώ την απολογία τών επιθέσεων και τών προσαρτήσεων, πού πολύ συχνά γίνονταν με ωμότητα, ή να τις δικαιολογήσει με κάποια φιλοσοφία της ιστο

ρίας. "Οποια γνώμη και αν επικρατεί, πολιτική ή ηθική, πάνω σ' αυτό το θέμα, δεν μπορούμε σε καμιά περίπτωση να αγνοήσουμε τήν τεράστια σημα

σία αυτών τών προσαρτήσεων και τών κατακτήσεων. Αυτές αντιπροσωπεύουν τον επίλογο τριών χιλιετηρίδων πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας τοΰ αρχαίου κόσμου. Και προσδιόρισαν, τουλάχιστο για δυο χιλιετηρίδες ακόμα, μέχρι σήμερα, τις τύχες δισεκατομμυρίων ανθρώπων και έμμεσα όλης της ανθρωπότητας.

Ή 'Ιταλία, μέχρι τότε ενα πλήθος από λαούς και κουλτούρες διαφορετι

κές, γίνεται ένας ασφαλής ενωτικός παράγοντας πολιτικής και κουλτούρας, πού δεν θα έξαλειφθή ποτέ πλέον άπό επιδρομές και διαιρέσεις. Για πρώτη φορά (και για τελευταία) ή 'Ανατολή και ή Δύση στή Μεσόγειο καταφέρνουν νά φτάσουν σέ μια πολιτική ένωση για πολλούς αιώνες, προϋπόθεση για τήν κοινή πνευματική πρόοδο πού συνενώνει, παρά τις διαφορές τους, τον λατινικό χριστιανισμό, τήν βυζαντινή αυτοκρατορία και τον μωαμεθανικό κόσμο κατά τή διάρκεια όλου τοϋ μεσαίωνα. Ό μεσογειακός πολιτισμός μεταφέρεται προς τήν κεντρική Ευρώπη και έτσι προδιαγράφει τον «νεολα

τίνο» χαρακτήρα τής Γαλλίας, τής Ισπανίας, τής Πορτογαλίας, τοΰ Βελγίου, μέρους τής Ελβετίας, (κατά κάποιο τρόπο και τής ϊδιας τής Αγγλίας) και όλων στις διάφορες ηπείρους πού έγιναν αποικίες και αφομοίωσαν γλώσσα και πολιτισμό. Ή γραμμή τών συνόρων μέ τους Γερμανούς καθορίζεται πά

νω στή γραμμή ΡήνοςΔούναβις και οί ϊδιοι γερμανικοί λαοί αναγκάζονται νά αποκτήσουν μόνιμη εγκατάσταση και επηρεάζονται άπό τους Ρωμαίους: εδώ βρίσκεται ή αρχή τών μελλοντικών κοινών γερμανορωμαϊκών χαρακτη

ριστικών στα βαρβαρικά βασίλεια τοϋ V αιώνα και τής εισόδου, πού θα α

κολουθήσει, όλων τών γερμανικών λαών (ακόμα και τής Πολωνίας, τής Τσε

χοσλοβακίας, τής Ουγγαρίας και μεγάλου μέρους τής Γιουγκοσλαβίας) στον χώρο τοΰ λ α τ ι ν ι κ ο ύ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ΰ, δηλ. τοϋ δυτικοΰ πολιτι

σμοΰ. Ή αποτυχία τών διαφόρων προσπαθειών νά λυθή τό πρόβλημα τών ανατολικών συνόρων μέ τό νά μπουν στην αυτοκρατορία και οί ελεύθεροι Πάρθοι θάχει επιπτώσεις όχι μόνο για τή Ρώμη, άλλα για ολόκληρο τό βυζαντινό, ακόμα και τον μωαμεθανικό, πολιτισμό. Τέλος ή άφιξη τοΰ Πομπήιου στην Ιερουσαλήμ εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις ώστε ô Χριστός νά γεννηθή σέ χώρο τής αυτοκρατορίας και ό χριστιανισμός νά γίνει φαι

νόμενο έλληνορωμαϊκό και ευρωπαϊκό στην ουσία του, τουλάχιστο μέχρι σήμερα.

Οί άμεσες επιπτώσεις. Οί προσαρτήσεις τοΰ Ι αιώνα άποτελοϋν τα πρώτα μακρινά μα αναγκαία περιστατικά αυτών τών σοβαρών ίστορικοπολιτιστι


κών φαινομένων. Τα φαινόμενα αυτά γίνονται πραγματικότητα με την πάροδο της μακρινής σύνθετης και συχνά στριφνής πορείας των αιώνων της ιστορίας της αυτοκρατορίας* να επιμείνουμε τώρα περισσότερο σ' αυτό θάταν παρέκ

κλιση άπό το θέμα μας. Τα άμεσα αποτελέσματα από τις προσαρτήσεις είναι διαφορετικά. Οι κατακτήσεις γεννούν μια σειρά άπό φοβερές αντιδράσεις αλυσιδωτές και δίνουν μια χαρακτηριστική και δραματική μορφή σ' όλη αυτή τήν περίοδο.

Οι ύπο ουλωμένοι λαοί υποφέρουν σφαγές και καταστροφές πού συνδέ

ονται μέ κατακτήσεις συχνά κτηνώδεις* παρατηρείται ένας μαζικός αφανι

σμός ανθρώπων στις μάχες και στην επιχείρηση σκλαβοποίησης των αιχμα

λώτων χαμός του πλούτου μέ τις αρπαγές του πολέμου, μέ τις φορολογίες και τις καταχρήσεις των κυβερνητών και των εφόρων οί επιπτώσεις της οικο

νομικής ένωσης τής Μεσογείου μέ τή συγκέντρωση των κεφαλαίων μα μέ επίκεντρο εξω άπό το χώρο τους. Ό οικονομικός, κοινωνικός και πνευματι

κός μαρασμός τους είναι αναμφίβολος και σέ μερικές περιπτώσεις φτάνει τήν καταστροφή.

Ό ϊδιος ό κατακτητής, βυθισμένος στην άπληστη συνάθροιση των αγα

θών και παρασυρμένος άπό τήν παράλογη ιστορική επιτάχυνση, υπόκειται σέ ανώμαλες και βίαιες μεταπτώσεις. Πολύ αιφνίδιο και ταραχώδες υπήρξε το πέρασμα άπό περιφερειακό κράτος σέ κινητήριο κέντρο τής μεσογειακής ιστορίας* άπό άγροτοεμπορική «πατροπαράδοτη» κοινωνία σέ περίπλοκη και πολυσύνθετη* άπό μια οικονομία «αρχαϊκή» σέ μια οικονομία πού χαρα

κτηρίζεται άπό τή συστηματική γεωργία, τήν ηγεμονία τής εμπορικής δια

κίνησης στή Μεσόγειο και άπό τή μαζική συγκέντρωση τών κεφαλαίων. Ή ιδιοκτησία γαιών και άλλων αγαθών πολλών Ρωμαίων φτάνει σέ απίθανες αναλογίες, μα έχει σαν συνέπεια τον κατακερματισμό πλατιών λαϊκών στρω

μάτων, τήν ενίσχυση καί διαφοροποίηση τής έλλειψης κοινωνικής ισορρο

πίας, τήν έκρηξη μιας συγκεχυμένης καί βίαιας πάλης τών τάξεων. 'Ακόμα καί οί κατακτητικοί πόλεμοι είναι κι αυτό σημάδι καί επακόλουθο τής βα

θειάς άνημποριάς πού συνταράζει τώρα τήν ιταλική χερσόνησο, μια προσπά

θεια απομάκρυνσης τής εσωτερικής έντασης, άλλα μέ αποτέλεσμα μιας πάν

τα πιο πυρετώδους αύξησης τών αντιθέσεων καί τής ανισότητας πού υπάρ

χει. Ή ϊδια ή αυτοκρατορία, λοιπόν, ένώ εξαπλώνεται σέ έκταση «τερατώδη»

(Paruta), καταπληγώνεται σέ κάθε της κομμάτι, καί σαν σύνολο, άπό μια βαθειά κρίση. Είναι τό άλλο κύριο χαρακτηριστικό αυτής τής εποχής καί χρειάζεται να ξεκαθαρίσουμε τα βασικά του στοιχεία, γιατί επηρεάζουν σέ βάθος όλη τήν ιστορία του πολιτισμού καί τής λογοτεχνίας.

Αυτή ή κρίση δέν είναι σημάδι ενός τέλους ούτε προάγγελμα παρακμής, όπως φάνηκε σέ πολλούς παλαιούς, ακόμα καί σέ μερικούς συγχρόνους.


Πρέπει να νοηθή σαν συνεπές, τρομερό «μετασεισμικό φαινόμενο» ενός κόσμου πού έγινε, ύστερα από περισσότερο άπό τρεις χιλιετηρίδες, μια απροσδόκητη πολιτική ενότητα και κατάφερε να βρει μόνο στο τέλος (ορι

σμένων τραγικών ανακατατάξεων μια δική του σταθερή ισορροπία, παρασύ

ροντας στον βίαιο μετασχηματισμό του πρόσωπο, πράγματα, αξίες πού δεν κατάφεραν ν ' αντισταθούν. Για να τό καταλάβει κανείς πρέπει ν' ανασκαλέ

ψει, σ' όλη τους τήν «κοσμογονική» πλοκή, τα καλούπια καί τους μηχανι

σμούς της ανάπτυξης του.

2 . Τά «κοινωνικά συστήματα» της αυτοκρατορίας : εντάσεις και ανισορροπίες

Τα κοινωνικά συστήματα. Ή αυτοκρατορία πλέον είναι μια απέραν

τη πολιτική ενότητα πού έδωσε τέλος στις «εθνικές» ιστορίες, άλλα και ενα σύνολο ακατέργαστο άπό αντίρροπες κοινωνικές καταστάσεις.

Θεωρούμε, στο «μακροσύστημα», τό σύνολο των ρωμαίων πολιτών (καί λατίνων) σαν τό «πρωταρχικό κοινωνικό σύστημα». Μ' αυτό είναι δεμένο καί εξαρτάται εν μέρει τό «δευτερεύον κοινωνικό σύστημα» τών συμμάχων ιταλικών κρατών (καί πιο συγκεκριμένα θάπρεπε να μιλάμε ήδη για «υποσυ

στήματα» στον πληθυντικό ένεκα της κοινωνικοπνευματικής ανομοιότητας της ιταλικής χερσονήσου). Καί άπό τα δύο αυτά συστήματα εξαρτώνται, καί μερικώς εϊναι λεία τους, τα «τριτεύοντα κοινωνικά υποσυστήματα»: οί επαρ

χίες καί τά «προστατευόμενα» εκτός της 'Ιταλίας κράτη. 'Ακόμα καί ή ταχεία εξέταση τών κλιμακώσεων καί τών εντάσεων αυτών τών διαφόρων «κοινωνι

κών συστημάτων», πού για πρώτη φορά άλληλοεξαρτώνται, μας επιτρέπει να καταλάβουμε τό αναπόφευκτο καί τό βίαιο της κρίσης, τήν τραγική «α

νάγκη» της εξέλιξης της, τήν «βαθειά λογική» της λύσης της. ((Το πρωταρχικό κοινωνικό σύστημα». Ή ρωμαϊκή κοινωνία, δηλ. ή

κοινωνία τών πολιτών, είναι τώρα ολοκληρωτικά διαφοροποιημένη καί χωρι

σμένη άπό ριζικές αντιθέσεις. Σ' αυτή παραμένει ακόμα, παρά τις αλλαγές τών οικονομικών δομών της, ό διαχωρισμός σε «κοινωνικές τάξεις» (ordi

nes). 'Ονομάζονται «τάξεις» ώρισμένες «ομάδες νομικά καθωρισμένες προερ

χόμενες άπό εκείνα τά στρώματα τοϋ λαού πού έχουν προνόμια καί νομικές άνεπιτηδειότητες, κωδικοποιημένες σέ ενα ή περισσότερους χώρους δρα

στηριότητας (πολιτικός, στρατιωτικός, νομικός, οικονομικός, θρησκευτι

κός, συζυγικός) καί βρίσκονται σέ ιεραρχική σχέση μέ άλλες τάξεις» (Μ.Ι. Finley). Ή ισοδυναμία μέ τήν έννοια κοινωνική τάξη εννοείται ότι υπάρχει μόνο κατά προσέγγιση. 'Αφού ξεκαθαρίσαμε αυτό, ας δούμε ποια στρώματα μπορούμε να διακρίνουμε στή ρωμαϊκή κοινωνία του Ι αιώνα.

1) Σπουδαία συνεχίζει να είναι ή τ ά ξ η τ ώ ν σ υ γ κ λ η τ ι κ ώ ν . Αυτή, επειδή σπάνια έμπαιναν στους κόλπους της «νέοι άνθρωποι», έγινε


μια ολιγαρχία. Κυριαρχεί μια μικρή ομάδα άπο είκοσι περίπου οικογένειες (μακρινής καταγωγής πατρικίων ή πληβείων) πού αποτελούσαν τήν nobi

litas, πού σφετερίστηκε κατ' αποκλειστικότητα τήν διαχείριση των σπου

δαιότερων εξουσιών. Αυτή ή «nobiltà)) χωρίστηκε σέ φατρίες βασισμένες σε συμπλέγματα άπο γάμους και υιοθεσίες «πολιτικές»· οχυρώθηκε όμως πίσω άπό τα προνόμια τα προερχόμενα άπό γέννηση, αξίωμα και λειτούργημα, δημιουργώντας ενα κλειστό κύκλωμα. Πολλαπλασιάστηκαν τα αγαθά της μέ τά εισοδήματα άπό τή διαχείριση, πολύ συχνά παράνομη, τής εξουσίας και άπό τήν αφομοίωση των τεχνικών στα οικονομικά τής ελληνιστικής εποχής. Οι «ευγενείς» γενικά είναι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Πλατειές πε

λατείες στην 'Ιταλία και στις επαρχίες επιτρέπουν να δημιουργηθούν μερι

κές αυθεντικές δυναστείες. Τά λούσα πλημμυρίζουν στις βίλλες τους, πού είναι ισάξιες βασιλιάδων. 'Αρκετοί παρασύρονται άπό μια πραγματική τρέλλα ασωτίας. Μα οί άσωτίες τών αρχόντων, ή πολυδάπανη διαφθορά στους πολιτικούς αγώνες και οί αβέβαιες εκβάσεις τών εμφυλίων σπαραγμών ωθούν πολλούς σέ απίστευτες σπατάλες και σέ κολοσσιαίες χρεωκοπίες. Ή «nobiltà» δέν απαρτίζει πλέον ένα σύμπλεγμα κοινωνικά και πολιτικά ομοιογενές. Περιλαμβάνει άπό τόνα μέρος τους πλουσιότατους Μετέλλους

άπ' τάλλο τους διάφορους Κατιλίνες, πού μπλέκονται σέ ανατρεπτικές περι

πέτειες για να γκρεμίσουν τή δύναμη τής ολιγαρχίας άπό τήν οποία αισθά

νονται περιφρονημένοι και αποδιωγμένοι. 2) Πιο κάτω άπό εκείνη τών συγκλητικών απλώνεται ή τ ά ξ η τ ώ ν

ι π π έ ω ν . Είναι μια μεγάλη κοινωνική μερίδα προερχόμενη άπό πλατειά λαϊκά στρώματα θαυμαστής ευκινησίας. Τήν αποτελούν εκείνοι πού δέν προέρχονται άπό τήν κάστα τών κυβερνώντων, άλλα φτάνουν πολύ πιο ψηλά άπό τις υποταγμένες τάξεις. Θα διακρίνουμε διάφορες ομάδες:

α) Μια μεγάλη αστική τάξη εργολάβων και κεφαλαιοκρατών, τολμη

ροί και αδίστακτοι publicani και negotiatores. Καθιερωμένοι μέ τήν εξάπλωση τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, νοικιάζουν τά μεταλλεία του κράτους, εισπράττουν τους φόρους και τά δικαιώματα τών τελωνείων, κερδί

ζουν τους επίσημους διαγωνισμούς εφοδιασμού του στρατού και κατασκευής οικοδομημάτων και άλλων έργων δημοσίων, εξασφαλίζουν γιά λογαριασμό τους τήν μεταφορά τών σιτηρών άπό τις επαρχίες, διαχειρίζονται σαν τραπε

ζίτες τά κεφάλαια τής δημόσιας οικονομίας, χειρίζονται τό χοντρεμπόριο και τό θαλάσσιο εμπόριο αντικαθιστώντας τις ελληνικές και καρχηδονιακές εμπορικές τάξεις. Ή οικονομική τους δύναμη και ό υψηλός τρόπος ζωής τους υπερβαίνει και τους πιο πλούσιους συγκλητικούς. 'Αρχικά και πιο πο

λύ πρώην Ίταλιώτες ή μεγαλοελλαδίτες μεσόγειοι συνδέονται μέ ανθρώπους τής κάστας τών κυβερνώντων και επηρεάζουν τήν κατακτητική πολιτική,


μα γρήγορα βρίσκονται σε ανταγωνισμό μ' αυτούς και σε αντίθεση εξαιτίας της στενής σχέσης μεταξύ πολιτικής και οικονομικής εξουσίας.

β) «Μεσαίου) ιδιοκτήτες, αγρότες παλαιάς ή νέας προέλευσης: πρώην ά

ποικοι,στρατιώτες πού πλούτισαν πιο πολύ, κληρονόμοι παλαιάς τοπικήςιτα

λικής ευγενείας. Σπρωγμένοι από τις νέες τεχνικές μεθόδους και άπό τις αγρο

τικές ειδικότητες, μα σέ γενικές γραμμές δεμένοι στις παραδόσεις τών προγό

νων τους, δια μέσου ενός παιχνιδιού πλατιάς πελατείας και καμιά φορά μέ βίαιες πιέσεις ή ακόμα και μέ επαναστάσεις, τείνουν να προωθήσουν μια πο

λιτική σαν καταξίωση ενός φτασμένου κοινωνικού τους κύρους στο χώρο τής χερσονήσου.

γ) Μια μέση αστική τάξη ανήσυχη και ευκίνητη: πρώην ιδιοκτήτες αγρότες, πρώην λαϊκοί τεχνίτες, αχαλίνωτοι τυχοδιώκτες έτοιμοι για περι

πέτεια στή χερσόνησο άλλα και στή θάλασσα μέ το χοντρεμπόριο και πιο πολύ μέ τις δυνατότητες πού δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια τών στρα

τιωτικών επιχειρήσεων και τών εμφυλίων πολέμων. Πρόκειται για την πιο εφήμερη πιθανώτατα κοινωνική ομάδα, πού προσφέρει συχνά παραδείγμα

τα απότομου πλουτισμού και σκανδαλωδών πολιτικών αναρριχήσεων, όπως εκείνη τοϋ Μαρούρρα.

δ) Μια κυμαινόμενη μεσαία τάξη στή φάση τής δημιουργίας της: νομομαθείς όχι «ευγενείς», «δικηγόροι», «υπάλληλοι» μορφωμένοι ή άνθρω

ποι άπό τους οποίους εξαρτιόταν ή κουλτούρα τής πιο διαφορετικής εθνι

κής και κοινωνικής προέλευσης. Ή έλληνικοποίηση τής κοινωνίας τους δίνει νέες δυνατότητες ευημερίας. Περιστρέφονται γύρω άπό διάφορα μαχόμενα κόμματα, συχνά μέ τυπικές εκμεταλλευτικές εκδηλώσεις, συχνότα

τα συνοδοιπόροι στο παιχνίδι τών αντίθετων ιδεολογικών σχηματισμών. Γενικά ή τάξη τών ιππέων ένεκα τής χαρακτηριστικής της κοινωνικής

ευκινησίας (και επομένως και οικονομικής, πνευματικής και ψυχολογικής) οδηγείται σέ μιά άνεπίσχετη ώθηση ανανεωτική τοΰ πολιτικού συστήματος, άπό τήν διαφέντευση τοΰ οποίου νοιώθει αποκλεισμένη και ξεκομμένη.

3) Αποκομμένα, κατασυντετριμμένα άπό τις δυο οικονομικά και κοινω

νικά ηγεμονικές «τάξεις» είναι πλατιά στρώματα πολιτών (επί πλέον και συμμάχων): ο ί τ ά ξ ε ι ς τ ώ ν υ π ο τ ε λ ώ ν . Οί καταστροφές τής εποχής τοΰ "Αννίβα, ή μακρά περίοδος στρατιωτικής θητείας, ή ανικανότητα ή αδυναμία νά άντισταθοΰν στις οργανωτικές μεταρρυθμίσεις τις επιβεβλημέ

νες άπό τό καινούργιο οικονομικό σύστημα έκαναν προλετάριους πολλούς Ρωμαίους μέ μικρή ιδιοκτησία, Λατίνους και «Ίταλιώτες». Τό εισόδημα τών χωραφιών τους φτάνει συχνά, μέσα σέ μιά οικονομία «τεχνητή» και σέ δυνα

μική εξάπλωση, στα όρια τής επιβίωσης. Μεροκαματιάρηδες γεωργοί στις πλημυρισμένες επαρχίες άπό σκλάβους χαμηλής τιμής και πιο πολύ μιά αστικοποιημένη μάζα (μικροτεχνίτες και έμποροι ευκαιρίας, εργάτες, άνερ

26


γοι, υποαπασχολούμενοι ή ασχολούμενοι εποχιακά) φτάνει σε επίπεδα α

πλής και πολλές φορές δύσκολης επιβίωσης. Αυτό ερμηνεύει, από τη μια μεριά, την συνεχή, αν και ταραχώδη και ατελεσφόρητη ανατρεπτική τους δύναμη* άπό την άλλη μεριά, τή διασπορά τους στο στρατό και στις επαρ

χίες* και άπό αυτό θα προέλθει ή λατινικοποίηση τής Δύσης, αλλά και ή δημογραφική κατάρρευση των Ίταλιωτών τής ιταλικής χερσονήσου.

4) Στην πρωτεύουσα και σέ μεγάλες εκτάσεις τής κεντρικής και νοτίου 'Ιταλίας είναι ριγμένες τρομακτικές μάζες σ κ λ ά β ω ν , δηλαδή ουσιαστικά αιχμαλώτων πολέμου πού έγιναν σκλάβοι. Στον Ι αιώνα ή άφιξη τους είναι ακόμα τεράστια. Μετά τή νίκη τοϋ Μάριου εναντίον των Κίμβρων και των Τευτόνων φτάνουν στην 'Ιταλία πάνω άπό 150.000. Άπό τή Γαλατία μετά άπό τις κατακτήσεις τοϋ Καίσαρα λέγεται ότι έφτασαν ενα εκατομμύριο. Στο δουλεμπόριο τής Δήλου (κυριευμένο άπό τους Ίταλιώτες) πωλούνται σέ πλειστηριασμό πάνω άπό 10.000 άτομα κάθε μέρα. Πλήθος άπό κατοίκους τής Σαρδηνίας και Λίγυρες πωλήθηκαν σέ χαμηλή μάλιστα τιμή. Παρά τό μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας, αποδεικνύεται αδύνατη όχι μόνο μια ελάχιστη αφο

μοίωση, αλλά ακόμα και μια οργάνωση τρομοκρατική αύτοΰ τοϋ πλήθους των αθλίων πού μετασχηματίζουν τήν εθνική, κοινωνική και ηθική εικόνα τής ιταλικής χερσονήσου. Αυτή ή μάζα είναι μια φοβερή απειλή για όλον τον αιώνα.

«Το δευτερεύον κοινωνικό νποϋνότημα». Μια κοινωνική εικόνα σχε

τικά διαφοροποιημένη και μέ τις ανάλογες ρωγμές της παρουσιάζει σχεδόν όλη ή χερσόνησος (αν και παραμένουν ισχυροί χώροι διαφοροποιημένοι, ειδικά στην Έτρουρία και στις ζώνες πού δέν αστικοποιήθηκαν αρκετά). Κι εδώ σέ μικρότερη αναλογία, μποροΰμε να βροΰμε τους ανάλογους αρι

στοκράτες, τήν τάξη τών ιππέων, πληβείους καί σκλάβους πού συναντάμε στή «ρωμαϊκή» κοινωνία. "Ομως οί διαφορές είναι πολύ περισσότερο οξείες και εκρηκτικές για δυο λόγους: δέν μπορούν να λυθούν μέσα στο περιβάλλον του δικού τους «κοινωνικού συστήματος»· καί ύστερα άπό τις καταστροφές, πού επέφερε ό 'Αννίβας, δυναμώνουν εξαιτίας τών καταστροφών τών κοινω

νικών καί εμφυλίων πολέμων καί τών πολέμων τών σκλάβων. 'Από τήν άλλη πλευρά, οί κοινές στρατιωτικές εμπειρίες, τό οδικό δίκτυο, τό δίκτυο τών πολυκτημόνων συγκλητικών, τα δημαρχεία, οί αποικίες, τό εμπόριο, ή ευ

ρεία εξάπλωση του σχολείου καί τών ρουσφετιών μπάζουν σχεδόν ολόκληρη τήν 'Ιταλία εξομοιωμένη στο καινούργιο κοινωνικοοΐκονομικό σύστημα τής αυτοκρατορίας μέ τα πλεονεκτήματα καί τις τάσεις του. 'Ακριβώς γι' αυτό ή διαρκής παραμονή σέ θέσεις νομικοπολιτικής «εξάρτησης» απέναντι στους ρωμαίους καί λατίνους πολίτες μεταβάλλει τα κράτη τών σ υ ν ε τ α ί

ρ ω ν σέ μιά δύναμη φοβερά επαναστατική. Παρά τους δεσμούς προστασίας τών διαφόρων ομάδων, δλα τα διαφορετικά κοινωνικά στρώματα τής χέρσο


νήσου πιέζουν, με διάφορους τρόπους και συχνά βίαια, για να αποκτήσουν την νομικοπολιτική Ισότητα με τα παράλληλα στρώματα του «πρωταρχι

κού συστήματος», δηλ. μια ριζική αλλαγή του πολιτικού συστήματος. ((Τα τριτεύοντα κοινωνικά υποσυστήματα». Στις επαρχίες ή πλοκή τών

«κοινωνικών συστημάτων» είναι ακόμα πιο περιπλεγμένη. Μέσα στην αυ

τοκρατορία υπάρχουν κοινωνίες πού ή σύνθεση της μιας είναι μακριά άπό τήν σύνθεση της άλλης με διαφορές τεράστιες: εξελιγμένα βασίλεια ελληνι

στικής περιόδου με ηγεμονικές τάξεις εξελληνισμένες και αστικοποιημένες, τοποθετημένα πάνω σε λαούς παραπεσμένους μέ χιλιόχρονες πολιτιστικές παραδόσεις, πρώην αποικίες καρχηδονιακές μέ κοινωνίες πού προέρχονται άλλοτε άπό πόλεις, άλλοτε άπό φυλές, άλλοτε άπό ορδές· λαοί μέχρι τώρα ανεξάρτητοι σέ επίπεδα προϊστορικά της εποχής του σιδήρου, και καμιά φορά ακόμα πιο πρωτόγονοι.

Καθένα άπό αυτά τα «συστήματα» είχε οπωσδήποτε μια σειρά άπό κοι

νωνικά στρώματα λίγο ή πολύ πάγια και μια σειρά άπό εντάσεις λίγο ή πολύ λυμένες ή δυνάμενες να λυθούν στο ϊδιο του το περιβάλλον. Ή ρωμαϊκή κυριαρχία, μέ τή βίαιη και ισόπεδη συνένωση τόσο διαφορετικών κοινωνιών, γίνεται έτσι μια πραγματικότητα πού προκαλεί τραύματα. Αυτή ή κυριαρχία συνεπάγει επί πλέον τήν υποκλοπή του πλούτου, τήν αφαίρεση αναρίθμη

των εργατικών χεριών κάνοντας τους σκλάβους, μια σκληρή διοίκηση εκμετάλλευσης, τον διορισμό χιλιάδων «προνομιούχων» Ίταλιωτών, όπως στρατιωτών, διοικητικών υπαλλήλων, αποίκων, έμπορων, ιδιοκτητών. Τέ

λος ή περίοδος τών επεκτάσεων επιμηκύνεται για περισσότερο άπό έναν αιώ

να μέ επακόλουθο τις πολυάριθμες επαναστάσεις' οι εμφύλιοι πόλεμοι φτά

νουν και λύνονται συχνά στις επαρχίες εξαπλώνεται ή πειρατεία. Ή ανατα

ραχή, πού επήλθε στο καθένα άπό τα «κοινωνικά συστήματα» άπό τήν αναγ

καστική είσοδο στή ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αποδεικνύεται κατ' αυτόν τον τρόπο καταστρεπτική: Οί κοινωνικές και εθνικές τάσεις, καταπιεσμένες ή παραπλανημένες πρίν, τώρα γιγαντώνονται οί καταρρεύσεις ύποφαίνονται απειλητικά. Ό ελληνικός κόσμος ήδη σέ κρίση δέν θα άναστηθή πιά ή κατάπτωση τών πιο πολιτισμένων περιοχών της 'Ανατολής, ειδικά ύστερα άπό τους Μιθριδατικούς πολέμους, εϊναι ολοφάνερη, όχι όμως οριστική* οί ορεινές φυλές της 'Ισπανίας θα αντισταθούν μέχρι τους χρόνους τοϋ Αυγούστου.

Ό κόσμος τών επαρχιών είναι ένα μίγμα άπό καταπιεσμένες δυνάμεις, μέ αντιθέσεις άλυτες, μέ νέα προβλήματα. Ή ρωμαϊκή ολιγαρχία προσπαθεί να σταματήσει τον κίνδυνο υποστηρίζοντας στην Ανατολή τις κυριαρχικές αστικές τάξεις πού τους καθησυχάζουν στην κοινωνική και οικονομική ηγεμονία στα κατώτερα στρώματα εφαρμόζοντας στή Δύση μια αστικοποίη

ση ανάλογη, βασισμένη σέ μια ανάλογη ηγεμονία τών κυρίαρχων τοπικών


τάξεων καί τών μεταναστών Ίταλιωτών <ττά αναλογούντα κατώτερα στρώ

ματα. Οί περισσότερες επαρχίες, από εκείνες πού είναι αστικοποιημένες, ακόμα μέχρι και κείνες πού είναι βασισμένες σε μια οργάνωση φυλής, παρα

μένουν πραγματικές μπαρουταποθήκες. Ούτε καν ό φόβος των λεγεωνών θα καταφέρει να ματαιώσει τις επαναστάσεις και τις καταστάσεις αναρχίας.

3 . Κρίση τον ρεπουμπλικανικού πολιτεύματος.

'Αδράνεια των συνταγματικών οργάνων. 'Έγινε πραγματικότητα, βέ

βαια, ή τεράστια εξάπλωση της αυτοκρατορίας, άλλ' δμως υπάρχουν καί δυνατές τάσεις πού διακατέχουν όλα τα υπάρχοντα «κοινωνικά συστήματα» καί πού πέφτουν όλες στις πλάτες τοϋ κυρίαρχου λαοϋ. Σ' αυτό το πρόβλημα ή ρωμαϊκή κυβερνητική τάξη, πού μέχρι τώρα είχε άποδειχτή ή πιο ευέλικτη καί πιο ευφυής της αρχαίας ιστορίας, δέν καταφέρνει (καί δεν μπορεί) να επεξεργαστή ανάλογες πολιτικές λύσεις. Ή αντίδραση της στα γεγονότα εί

ναι σημαδιακή: πέφτει σέ μια ουσιαστική αδράνεια, μένει σφιχτά δεμένη στα βασικά στοιχεία των αυτόνομων πόλεων του παλαιού ρεπουμπλικανικού κράτους. Μα αυτά αν, τελικά, ήσαν επαρκή, χωρίς επιπτώσεις, για τήν επίτευξη τής «ομοσπονδιακής» κυριαρχίας στην κεντρική καί νότια 'Ιταλία καί, με κάποια δυσκολία, ϊσαμε τήν πραγματοποίηση τής ηγεμονίας στή Μεσόγειο, όμως μπορούν να επαρκούν για τή λύση των προβλημάτων τής αυτοκρατορίας ;

ΟΙ συνελεύσεις. Τα διάφορα συνταγματικά όργανα ήδη άπό τό δεύτερο μέρος τοϋ II αιώνα φαίνονται έτοιμα να πέσουν. Οί συνελεύσεις έχασαν κάθε αντιπροσώπευση τους καί λειτουργικότητα. Μέ τήν αύξηση του τίτλου τοϋ πολίτη (εμποδισμένη, μα συνεχή) στις πόλεις μόνο ενα μικρό μέρος των πολιτών μπορεί να ασκήσει τα πολιτικά του δικαιώματα, καί μια τεράστια μάζα μεταναστών καί απελεύθερων αλλοιώνει τή σύσταση τους. Τό σύστημα ψηφοφορίας (ευθέως, κατά ομάδες, καί για πολύ χρονικό διάστημα όχι μυστι

κής) καί ή διαδεδομένη εκλογική διαφθορά έκαναν τις συνελεύσεις ενα είδος πολυδάπανης καί αλλόκοτης λειτουργίας, πού έχασε κάθε πολιτική σημασία.

ΟΙ κυβερνήτες. Οί κυβερνήτες εξαναγκασμένοι ακόμα στα όρια τοϋ pomerium, στή συλλογικότητα καί τήν ετήσια διάρκεια, ήδη άπό τους καρ

χηδονιακούς πολέμους, αποδείχτηκαν αδέξιοι στα καινούργια καθήκοντα καί υποχρεώσεις. Ή διάρκεια καί ή δυσκολία τών πολέμων καί ή διοικητική οργάνωση τών κυριευμένων χωρών εξανάγκασαν να μακρύνει ή διάρκεια τής δύναμης τών κυβερνητών, να δημιουργηθοΰν οί προκυβερνήσεις, να αυξηθούν οί έκτακτες κυβερνήσεις. Άπό τους Γράκχους καί μετά ή εξέλι

ξη τής πολιτικής καρριέρας γίνεται πάντοτε πιο ανώμαλη: Οί διοικήσεις τών tribunati, consolati, proconsolati συχνά ανανεώνονται αδιάκοπα* συνα


θροίζονται δυνάμεις, δίνεται κυβερνητική εξουσία ακόμα και σ' όποιον δεν έχει δικαίωμα. Μια δύναμη υπερβολικής εξουσίας συγκεντρώνεται στα χέ

ρια μερικών προσωπικοτήτων, οί όποιες παραβιάζουν έτσι το σύστημα στην ισορροπία της σύνθεσης του.

Ή Σύγκλητος. 'Αντιπροσωπεύοντας τή συνέχεια απέναντι στην αλλαγή τών κυβερνητών, ή Σύγκλητος από καιρό έχασε τήν δύναμη να διευθύνει πραγματικά. Στή Σύγκλητο εξουσιάζουν, όπως ξέρουμε, λίγο περισσότερες άπό είκοσι οικογένειες ευγενών. Ή ρεπούμπλικα μεταβλήθηκε σέ ολιγαρ

χικό κράτος. Αυτή ή ολιγαρχία λέγει δτι είναι και νοιώθει εγγυήτρια της ρεπουμπλικανικής νομιμότητας· όμως ό περιορισμός της σέ μια κάστα αν

θρώπων τήν υποχρεώνει να βιαιοπραγεί συστηματικά εναντίον τών πολιτι

κών καί παραδοσιακών κανόνων. Αντιτίθεται μέ τυπική αντιδραστική τυ

φλότητα σέ κάθε προσπάθεια αύξησης του σώματος τών πολιτών, σαν εκεί

νου τής διοικητικής μερίδας, της οποίας ή αριθμητική ανεπάρκεια είναι φανερή απωθεί κάθε πρόταση νόμου ανανεωτικού κάνοντας χρήση τής με

θόδου τής κωλυσιεργίας, τών αντισυνταγματικών λύσεων, όπως τής του senatusconsultum ultimum, και τής βίας τών οπλισμένων συμμοριτών δέν καταφέρνει να αποφύγει ούτε τήν αύξηση τής διοικητικής διαφθοράς ούτε τήν αναρχία καί ούτε, περισσότερο, τήν αναρρίχηση ώρισμένων προ

σωπικοτήτων, πού κάθε μέρα συγκεντρώνουν περισσότερη δύναμη καί arto

κλίνουν προς ενα προσωπικό πολίτευμα. Ή προσφυγή σέ σχήματα παράνομα γίνεται συνεχής άπό τό 133 καί μετά. Στους παραδοσιακούς αγώνες τών φα

τριών υπεισέρχονται ομάδες οπαδών, ακόμα καί οπλισμένες, αντίθετες μεταξύ τους, για τό μοίρασμα τής εξουσίας καί τών αγαθών πού αποκτούν καί έχουν ΐδιοποιηθή. 'Ιδιαίτερα στην περίοδο λίγο πριν άπό τους εμφυ

λίους πολέμους μεταξύ Καίσαρα καί Πομπήιου καί 'Οκταβιανού καί 'Αντω

νίου ή αναφορά στή νομιμότητα εκ μέρους όλων εΐναι κάτι περισσότερο άπό υποκρισία.

Ή εκρηξΐ] τής κρίσης. Οί κατευθύνσεις τής απόκλισης εΐναι πλέον εύκολο να ανακαλυφθούν.

Τό πολιτικό σύστημα, πού κατάφερε τήν ένωση τής Μεσογείου, σιγά

σιγά ξέπεσε αφύσικο καί σκληρωτικό όπως ήταν σέ άλλες γεωγραφικές, κοινωνικές καί πολιτικές συνθήκες ήταν εφαρμόσιμο, μέ τή διαφοροποίη

ση τους όμως ξεπερασμένο. Αυτό τό πολίτευμα αντέχει ακόμα ένεκα τής πα

γοποίησης τών προνομιακών θέσεων πού τό συντηρούν καί γιατί καμιά άπό τις αγωνιζόμενες ομάδες δέν καταφέρνει να δώσει ένα καινούργιο σέ αντι

κατάσταση του. Άπό τάλλο μέρος υπάρχει μια καινούργια πολυσύνθετη πραγματικότητα στην αυτοκρατορία. Ή απέραντη ενωτική εξάπλωση ανα

τάραξε τήν ισορροπία πού υπήρχε στο καθένα άπό τα «συστήματα» πού τήν αποτελούσαν, αλλοίωσε τις σχέσεις τών δυνάμεων, γιγάντωσε τις αντιθέσεις


χωρίς να βρει τις αναγκαίες διεξόδους. Στις αντιθέσεις αυτές υπάρχουν οί προϋποθέσεις για μια επαναστατική έκρηξη αναφερόμενη σέ όλους τους λαούς της Μεσογείου, όμως θα επηρεάσει κύρια τό λαό πού εξουσιάζει, ενα λαό μέ αστείρευτη ακόμα ενεργητικότητα, με δυναμικές προσωπικότη

τες και τρομακτικά πάθη. "Ολος ό αιώνας είναι γεμάτος από μια σειρά άπό ατέλειωτες στάσεις και βιαιότητες.

4 . Οι επαναστατικές δυνάμεις.

Ή επανάσταση των πληβείων. "Ηδη τό 133 βρίσκονται σέ αναταραχή τρεις ανατρεπτικές δυνάμεις: οί πληβείοι, οί σκλάβοι, οί καταδυναστευμένοι λαοί. Ή πιο ανίσχυρη είναι εκείνη των πληβείων παρά τα φαινόμενα και τή διάχυτη συνήθεια για υπερεκτίμηση του πολιτικού της βάρους. Είναι άντιιστορικό νά διακρίνουμε στις επαναστάσεις της τα σημάδια μιας «προ

λεταριακής επανάστασης». Οί πληβείοι της Ρώμης δέν έχουν, ιδιαίτερα, ταξική συνείδηση. Είναι ετερογενείς: πριν τουλάχιστον από τις i m m e r i

t a t i ο n e s πολλοί ξεχύνονται σαν κύματα στις επαρχίες ή στις αποικίες και πολλοί από τους νέους πολίτες είναι οί απελεύθεροι πού προσπαθούν, έτοι

μοι για κάθε συμβιβασμό, να αναρριχηθούν κοινωνικά ή εΐναι μετανάστες, Λατίνοι και Ίταλιώτες, παρασυρμένοι άπό τήν οικονομική ανάπτυξη και άπό τήν διεύρυνση των ορίων τού εμπορίου. Πάνω άπ' όλα στερούνται ενός παρελ

θόντος κοινωνικά ομοιογενούς, πού θα δυναμώσει τήν ισχύ κρούσης τους·

ή δύναμη των νομικών προνομίων και μερικώς και τών οικονομικών πού απολαμβάνουν θα τους θέσει αντιμέτωπους τών αποίκων, τών πολιτών, τών συμμάχων, τών επαρχιωτών, τών σκλάβων πού υποφέρουν άπό μια ανάλογη αν και διαφορετική εξάρτηση. "Ετσι οί πληβείοι της Ρώμης αποδεικνύονται ενα όργανο ασταθές και ιδιαίτερα τυφλό στα χέρια τών δημαγωγών, επανα

στατών ή αντιδραστικών, έστω και αν επηρεάζουν ακόμα μέ τήν παρουσία τους τις αποφάσεις και τις ενέργειες τους.

Ή επανάσταση τών σκλάβων. Ό τεράστιος όγκος τών σκλάβων της ιταλικής χερσονήσου αποτελεί ό ίδιος ξεχωριστά μια δύναμη κρούσης πολύ πιο συμπαγή και ισχυρή. "Ομως ή διασπορά του γεωγραφικά μέ τήν αδυναμία της επικοινωνίας, ή κατατεμαχισμένη εθνική του και πολιτική του σύσταση, ή ουσιαστική άγνοια για μια τυχόν πιθανή ανατροπή της κατάστασης φανε

ρώνει τήν ικανότητα της δράσης του. Οί επαναστατικές αναταραχές τών πο

λέμων τών σκλάβων αποδεικνύονται μια άπό τις φοβερότερες εκδηλώσεις της κρίσης, αλλά και τις πιο απεγνωσμένες. Ή λύση τού προβλήματος αύτοϋ παρουσίαζε διεξόδους υποχρεωτικές: άπό τό ένα μέρος μια βίαιη καταστολή m a n u m i l i t a r i μέ χιλιάδες νεκρούς άπό τις ένοπλες συγκρούσεις και τα φοβερά βασανιστήρια άπό τό άλλο απίστευτες μαζικές απελευθερώσεις. Μό


νο μεταξύ 81 και 41 γίνονται περισσότερες από 500.000 τυπικές απελευθερώ

σεις· το 36 ο Άγρίππας ελευθερώνει με μια απόφαση περίπου 20.000 σκλά

βους και άλλους τόσους τουλάχιστον είχε ελευθερώσει ό Σύλλας. 'Από το άλλο μέρος ή ατέλειωτη σειρά των σταυρών κατά μήκος της Άππίας όδοϋ υστέρα άπό την επανάσταση του Σπάρτακου έμεινε γιά πολύ στη μνήμη των αρχαίων, και ό 'Οκταβιανός ύστερα άπό τή νίκη του εναντίον του Σέξτου Πομπήιου, ό όποιος τους είχε στρατολογήσει με τήν υπόσχεση νά τους ε

λευθερώσει, διατάζει τήν «τιμωρία» 30.000 σκλάβων άπό τους κυρίους τους. Ή ανατροπή της ισχύος της κοινωνίας των σκλάβων δεν μπορούσε τότε ού

τε σαν ουτοπία νά περάσει άπό το μυαλό των ανθρώπων. Ή επανάσταση τών υποταγμένοι λαών. Περισσότερο επικίνδυνες,

άλλα τό ϊδιο χωρίς διέξοδο, ήταν οι επαναστάσεις των υποταγμένων. Ή διαχείριση τών επαρχιών είναι ή ολοφάνερη απόδειξη της διαφθοράς και της διοικητικής τάξης και τών ρ u b 1 i e a n i (εφόρων). Ή αδιάκοπη σειρά δικών d e r e p e t u n d i s δέν καταφέρνει νά τήν σταματήσει. Δεν είναι όλοι Ούέρροι, αλλά είναι σπουδαίο ότι και ό Κικέρωνας ακόμα, σ' ένα μόνο χρόνο διοίκησης της Κιλικίας, κατάφερε νά αποταμιεύσει περισσότερα άπό δύο εκατομμύρια sesterzi1. Σαν αποτέλεσμα αυτής της ανελέητης καταπίεσης ή στην προσπάθεια νά ξαναποκτηθή ή παλαιά ελευθερία και ευημερία συχνά ξεσπούν επαναστάσεις στους υποταγμένους λαούς. Οι Νουμίδιοι μέ τον Ίουγούρθα, οί Ίβηρες μέ τον Βιριάθη και τον Σερτώριο, οι Γαλάτες μέ τον Βερκιγγετόριγα. Φτάνουν στο άποκόρυφο μέ τους Μιθριδατικούς πολέμους πού εξολοθρεύουν τους ίταλιώτες κερδοσκόπους στην Ασία (80.000 σέ μια αιφνίδια σφαγή) και βάζουν σέ κρίση όλη τήν κυριαρχία στην 'Ανατολή. Στο τέλος έχουμε τήν καταξίωση της ακατανίκητης δύναμης τών ρωμαϊκών λεγεωνών άλλα και τήν ανικανότητα του διοικητικού συστήματος, πού επι

βάλλει μια ριζική μεταρρύθμιση. Ή επανάσταση τών Ίταλκοτών. θετικό αποτέλεσμα, πού κάνει νά φθα

ρούν ακόμα περισσότερο οί βάσεις του παλαιού καθεστώτος, έχει αντίθετα ή επανάσταση τών Ίταλιωτών. Ή δημιουργία της αυτοκρατορίας είναι έρ

γο όχι μόνο τών ρωμαίων πολιτών πού απολαμβάνουν όλα τα αγαθά, άλλα και τών συμμάχων Ίταλιωτών πού απολαμβάνουν πολύ λιγότερα. "Ομως άπό τίς καταστροφές του 'Αννίβα υπέφεραν περισσότερο οί Ίταλιώτες. Αυτοί υπό

κεινται ακόμα σέ «φορολογία πολέμου» και συχνά εκδιώκονται άπό τή Ρώ

μη, στερημένοι άπό εκείνη τή βασική νομική εγγύηση πού είναι τό i u s p r o v o c a t i o n i s . Οί συνεχείς πόλεμοι μετά άπό τους Καρχηδονιακούς, οί χορηγήσεις οί αναφερόμενες στις αποικίες και ό ανταγωνισμός τών μεγά

J. Ρωμαϊκό νόμισμα.


λων επιχειρήσεων εκμηδενίζουν το κέρδος των δικών τους μικρών κομματιών γης και εμποδίζουν τις μετακινήσεις τών κοπαδιών τους. Οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις πού ζητήθηκαν άπο τους p o p u l a r e s μπάζουν στα δημό

σια χτήματα, πού εϊχαν μείνει ελεύθερα ή πού απαλλοτριώθηκαν σέ ιταλικές πόλεις, δεκάδες χιλιάδες ρωμαίους πολίτες, πού πραγματοποιούν έτσι τή λατινικοποίηση της ιταλικής χερσονήσου, πληγώνουν όμως ανεπανόρθωτα τήν τοπική αυτονομία (μόνο από τό 201 μέχρι τό 180 δόθηκαν τουλάχιστον 290.000 εκτάρια). Οι n e g o t i a t o r e s του κέντρου και του νότου νοιώ

θουν εμποδισμένοι να έχουν ίσα δικαιώματα για τή δική τους οικονομική εξάπλωση. Ή πολιτική και νομική κατωτερότητα τών Ίταλιωτών είναι ήδη απαράδεκτη και παράλογη.

Ή επανάσταση τών s ο e ι i (εταίρων) — «non iam libertatem, sed con

sortium imperii civitatisque poscentes» (όπως έγραφε ό Πομπήιος Τρώ

γος) — αν και εμποδισμένη άπο διάφορες στρατιωτικές ήττες, καταβάλλει στο τέλος τή ρωμαϊκή αντίσταση. Τό 125 ρωμαίοι πολίτες είναι μόλις 315.736· το 86 γίνονται 430.000" τό 70 φθάνουν τις 910.000. Άλλα στην πραγματικό

τητα ή πολιτική ισότητα τών Ίταλιωτών περιπλέκει και εντείνει τήν κρίση και επιβάλλει, χωρίς αναβολή, τήν λύση τοϋ προβλήματος σέ όλο του τό βάθος και πλάτος. Ά ς σκεφτούμε τό έξης: Οί Γράκχοι, ό Σκιπίων Αιμιλια

νός, ό Λ. Άπουλήιος ΣατουρνΤνος, ό Μ. Αίβιος Δρούσος δολοφονήθηκαν σέ συνωμοσίες και ταραχές της πρωτεύουσας μετά τίς κοινωνικές ταραχές (9088), ξεσπούν οί εμφύλιοι πόλεμοι. Ή κρίση δέν λύνεται πλέον σέ συγ

κρούσεις μέσα στην πόλη της Ρώμης, αλλά μεταφέρεται και συμπαρασύρει και τους κατοίκους ολόκληρης της χερσονήσου (και τών επαρχιών).

"Η επανάσταση τής τάξης τών Ιππέων. Οί δυνάμεις πού αποφασίζουν είναι ήδη τρεις: οί é q u i t é s ρωμαιοιταλιώτες, οί «άρχοντες του πολέ

μου», ό στρατός «προλεταριοποιημένος». Στην τάξη τών ιππέων συνυπάρχουν, όπως είδαμε, τα πιο δραστήρια και

ανήσυχα στοιχεία τής κοινωνίας της ιταλικής χερσονήσου: οί κάτοχοι τών κεφαλαίων χρηματοδοτήσεως, συχνά πρωταγωνιστές οι ϊδιοι ή εμμέσως τών πολιτικών αγώνων ή, όπως ό 'Αττικός, χρηματοδότες προσεκτικοί χρεωκο

πημένων πολιτικών μέλη τοπικών αριστοκρατιών, όπως ό έτροϋσκος Μαι

κήνας «μέ τό βασιλικό αίμα», πού προσπαθούν να μπουν στην «εθνική» κυβερνητική τάξη· μεγάλοι, μεσαίοι και μικροί γαιοκτήμονες, όπως οί γο

νείς του Κικέρωνα ή του Σαλούστιου, τοϋ Βιργιλίου ή τοϋ Όβίδιου απε

λεύθεροι πού πλούσεψαν, όπως ό φημισμένος 'Ισίδωρος διανοητές πού προ

έρχονται άπο τα «δημαρχιακά» στρώματα τών ιππέων, όπως ό Κατοΰλλος, ή από μια φιλελεύθερη προϋπόθεση, όπως ό Όράτιος. Τό σύστημα τής ρουσφε

τολογίας έδενε αυτές τίς ομάδες μέ τους κατόχους τής εξουσίας, όμως ή επι

τάχυνση τής κρίσης και ή παραχώρηση τής ρωμαϊκής υπηκοότητας σ' όλη


τήν Ιταλία όδηγοϋν τώρα στη δημιουργία νέων και πρόσκαιρων ρουσφετο

λογικών μηχανορραφιών. Ή κατηγορία των εμπόρων και τών εφοριακών (τε

λωνειακών) στραμμένη στην εκμετάλλευση τών επαρχιών ρίχνεται στον αγώνα άπό τη μεταρρύθμιση πού επέφεραν οί Γράκχοι στα δικαστήρια, ένώ οί προύχοντες τους αντιμάχονται με τη βοήθεια τών αγροτικών μαζών της χερσονήσου. Άλλα και οί γαιοκτήμονες αγρότες και τό μεγαλύτερο μέ

ρος της τάξης τών ιππέων εναντιώνονται πολύ ενωρίς στην κλειστή κυβερ

νητική τάξη για να εξουδετερώσουν τήν αποκλειστικότητα της. Αυτή δεν μπορεί να επινοήσει ούτε ένα νέο σύστημα συνελεύσεων στο όποιο να ακούγεται ή γνώμη τών πολιτών της χερσονήσου με αντιπροσώπους, ούτε τήν ανανέωση του συστήματος της στρατολόγησης της πολιτικής τάξης πού να επιτρέπει τή χρησιμοποίηση της ίταλιώτικης τάξης τών ιππέων πα

ράλληλα μέ κείνη τών συγκλητικών. Ευγενείς χρεωκοπημένοι και ιππείς Ίταλιώτες ενώνονται έτσι στο στρατιωτικό «προλεταριάτο» και μέ τις μάζες της χερσονήσου για να ανατρέψουν τήν κατάσταση.

ΟΙ «άρχοντες τον πολέμου». Οί αυθεντικοί πρωταίτιοι της ανατροπής είναι οί «άρχοντες του πολέμου» (Warlords). Ή n ο b i 1 i t a s στην προ

σπάθεια να υπερασπιστή τις θέσεις υπεροχής, οί é q u i t é s για νά προστα

τεύσουν τα συμφέροντα τους και νά παρεισφρήσουν στο κυβερνητικό φρού

ριο, τα κατώτερα στρώματα στην προσπάθεια νά βρουν μια προστασία πιο επικερδή ή οποιαδήποτε άνοδο, συγχρόνως μα μέ αντίθετους σκοπούς επι

τρέπουν και επισπεύδουν τή συγκέντρωση ενός τεράστιου όγκου δύναμης, πού καταστρέφει τα παλαιά συνταγματικά σχήματα, στα χέρια μερικών προσωπικοτήτων. Οί διάφοροι Μάριος, Σύλλας, Πομπήιος, Καίσαρας, Ό

κταβιανός, Αντώνιος γίνονται οί πραγματικοί διαιτητές τής κατάστασης. Αυτοί μετά από συνεννόηση ενώνονται κάθε φορά διαφορετικά μεταξύ τους και μοιράζονται τις πιο σημαντικές εξουσίες διαχειρίζονται τους οικονομι

κά και πολιτικά ισχυρούς συνεταιρισμούς· παίρνουν μέ τό μέρος τους, μέ μέσα πολλές φορές δημαγωγικά και π ο π ο υ λ ί σ τ ι κ α , τα κατώτερα στρώματα' μα περισσότερο εξασφαλίζουν μια τεράστια στρατιωτική πελα

τεία. ΊΊ λύση τοϋ πολιτικού αγώνα είναι πλέον στα χέρια τών λεγεωνών. Ό ϋτρατός. Στην εποχή περίπου τοϋ Μάριου ό στρατός ουσιαστικά

μεταβλήθηκε σέ «εθελοντικό» και «επαγγελματικό». Οί αγρότες Ίταλιώτες, οί προλετάριοι τής πόλης και διάφορα στρώματα τής μεσαίας τάξης δοκιμά

ζουν νά λύσουν τα προβλήματα τους μπαίνοντας στο στρατό μέ τήν ελπίδα, συχνά ευτυχή, μιας γρήγορης καρριέρας, τής διαρπαγής, τοϋ μοιράσματος γαιών, τοϋ αιφνίδιου πλουτισμού, έως τα σκάνδαλα ενός Βεντίδιου. Στή διάρ

κεια δεκαετών πολέμων αυτοί οί στρατοί γίνονται ενα ακατανίκητο όργανο ιμπεριαλιστικών κατακτήσεων και δένονται μέ τους διοικητές τους τόσο σφιχτά, ώστε νά έχουν χαρακτηριστικά προσωπικού στρατοϋ. Οί λεγεώνες


είναι ή μοναδική «πολιτική δύναμη» γερά οργανωμένη, ίκανή να αφαιρέσει τη δύναμη από τις πατροπαράδοτες ομάδες και επομένως να σπάσει το κοι

νωνικό υπόβαθρο της ολιγαρχικής δύναμης. Ή πολιτική σύγκρουση καταν

τάει μια αλυσιδωτή σειρά εμφυλίων πολέμων πού τους βρίσκουμε σέ όλες τις ακτές της Μεσογείου. 'Από το 133 μέχρι το 31 ό κόσμος δέν βρίσκει ειρήνη. Το τέλος τοϋ δημοκρατικού πολιτεύματος πνίγεται στο αίμα.

5 . Ή εξέλιξη της επανάστασης.

Στην ολότητα της προοδευτικής διάλυσης τής δημοκρατίας πρέπει να διακρίνουμε διάφορες φάσεις.

Άπό τη Δημαρχία των Γράκχων στη δικτατορία τον Σύλλα (13382/78). Ή κρίση ξεσπάει το 133, όταν φαίνεται ότι ή Ρώμη έφτασε με τήν καταστρο

φή τής Νουμαντίας στην κορυφή τής δύναμης της. Ό στρατός στον μακρύ αγώνα πάνω στο Ιβηρικό έδαφος δείχνει φοβερές αδυναμίες πού αποδει

κνύουν τήν ανεπάρκεια τής παραδοσιακής στρατολόγησης των πολιτών ή εξουσία τοϋ Αιμιλιανού τή στιγμή τής πολιορκίας ξεπερνάει τήν εξουσία ενός παραδοσιακού κυβερνήτη τήν ϊδια εποχή μια βιαιότατη επανάσταση σκλάβων (λέγεται 200.000) ξεσπάει στή Σικελία' ή Δημαρχία τοϋ Τιβέριου Γράκχου ανατρέπει τή σχέση των διαφόρων συνταγματικών εξουσιών.

Ό Τιβέριος προτείνει έναν αγροτικό νόμο, πού περιορίζει τήν κατοχή γής «demaniale)) (δημόσιας) στα 500 (ή 1000) iugeri1 για κάθε οικογενειάρχη και ορίζει τήν διανομή όσων γαιών έμειναν ελεύθερες στους άπορους. "Ομως τό εκρηκτικό νέο δέν είναι αυτό. Στην αντίδραση τών αρχόντων να προωθήσουν τό βέτο ενός συναδέλφου τους, ό Τιβέριος, παραβιάζοντας κάθε νόμο, καταφέρνει νά καθαιρεθή ό συνάδελφος σαν προδότης τής εντο

λής πού ό λαός τοϋ ανέθεσε (μια αντίληψη τής εξουσίας προερχομένης από εξουσιοδότηση πού ήταν άγνωστη μέχρι τότε στή Ρώμη) και προτείνει τον εαυτό του υποψήφιο για τον επόμενο χρόνο. Ή Δημαρχία τών πληβείων ξαναγίνεται επαναστατικό κίνημα βαδίζοντας πέρα άπό τήν «ρεπουμπλικα

νική νομιμότητα». Τό 123 ό Γάιος συνεχίζει με μεγαλύτερη ευφυΐα τό πρόγραμμα τοϋ ά

δελφοΰ του. Τά διαρκή δικαστήρια, πού εκδικάζουν τις μηνύσεις εναντίον τών κυβερνητών τών επαρχιών γιά καταχρήσεις, περνοϋν άπό τά χέρια τών συγκλητικών στα χέρια τών é q u i t é s , πού αναμιγνύονται έτσι στον πολιτικό αγώνα ή παραχώρηση τών επαρχιών στους κυβερνήτες μέ κλήρω

J. Ισοδυναμεί μέ 2500 τετραγωνικά μέτρα ή τετράγωνη επιφάνεια 240 Χ 120 ρωμαϊ

κών ποδών.

Ή Ίδρυση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 4Π

ση αφαιρείται άπό τά χέρια των διαφόρων ομάδων της συγκλήτου ένας νό

μος των σιτηρών και άλλος ένας των αποικιών ξαναβάζει μπροστά τό πρό

γραμμα της κοινωνικής μεταρρύθμισης· ή Δημαρχία γίνεται μια εντολή πού μπορεί να άνανεωθή· oî f r u m e n t a t i o n e s μετατρέπουν τους πληβείους της Ρώμης σέ όργανο επαναστατικού αγώνα είναι δεμένοι σαν μια πλατιά και νέα πελατεία μ' αυτόν πού πραγματοποίησε αυτή τήν ευεργεσία.

Οι προσπάθειες τών Γράκχων και του Άπουλτμου Σατουρνίνου (100) διαλύθηκαν με τή δολοφονία. Είναι φανερό ότι ό αγώνας εναντίον τής ολι

γαρχίας τών συγκλητικών δέν μπορεί να βασιστή μόνο σέ μια άοπλη Δη

μαρχία και σέ μια θορυβώδη και αβέβαιη διαμαρτυρία του προλεταριάτου τής πόλης. Στον πόλεμο εναντίον του Ίουγούρθα, ενός règolo1 τής Νουμι

δίας (111115), φανερώνεται ό Γάιος Μάριος. Είναι ένας e q u e s άπό τό Arpino με λίγη μόρφωση πού όχι μόνο τολμάει να ζητήσει και να πάρει τήν ύπατεία για έξη χρόνια συνέχεια, παρά τό νόμο και παρά τή θέληση τών αρχόντων, μα θεμελιώνει τήν πραγματική εξουσία του, για πρώτη φορά, στή δύναμη μιας νέας και δυναμικής οργάνωσης: τά πιστά στρατεύματα «προλεταριοποιημένα» άπό τήν εθελοντική στρατολογία. Ό πολιτικός αγώνας αρχίζει νά μεταμορφώνεται σέ στρατιωτική σύγκρουση.

Στο μεταξύ εκρήγνυται ένα άλλο επαναστατικό στοιχείο. Ό Λίβιος Δροΰσος, δήμαρχος, τό 91 προωθεί τήν παραχώρηση τοϋ αξιώματος του ρωμαίου πολίτη στους Ίταλιώτες. Ό λεγόμενος «κοινωνικός πόλεμος» κατά συνέπεια πνίγει στο αίμα (90 89) τό κέντρο και τον νότο τής ιτα

λικής χερσονήσου. Ή απόκτηση του αξιώματος τοϋ ρωμαίου πολίτη άπό πολλούς, πού ακολουθεί, διοχετεύει τήν επαναστατική κίνηση σ" όλη τήν Ιταλία.

'Από τό 86 μέχρι τό 82 τά στρατεύματα τοϋ Μάριου και τοϋ Κίννα συγκρούονται μέ τό στρατό τοϋ Σύλλα, ενός αριστοκράτη στρατηγοΰ κατα

ξιωμένου στους πολέμους εναντίον τοϋ Ίουγούρθα, τοϋ Μιθριδάτη και τών Ίταλιωτών. "Αρχίζει ή σειρά τών εμφυλίων πολέμων. Ή τελική νίκη, ακολουθούμενη άπό μιά αιμοσταγή καταπίεση πού δέν θα ξεχαστή ποτέ, ανήκει στο Σύλλα. Αυτός δυναμώνει τήν εξουσία τής συγκλήτου, εξουδετε

ρώνει εκείνη τών Δημάρχων και καταστρέφει τις «αναρχίες» τών στρατιω

τικών διοικητών. Ή αντίδραση αυτή φαίνεται ότι ακινητοποίησε τελειω

τικά τις ανατρεπτικές τάσεις. Άπό τήν παραίτηση τον Σύλλα στή δολοφονία τον Καίσαρα (7844).

"Ομως καί ό Σύλλας πρέπει νά λάβει υπόψη του τήν καινούργια πραγμα

τικότητα. Ή δική του σύγκλητος, μέ τό νά βάλει στους κόλπους της ενα

1. "Ετσι λέγεται ό βασιλιάς μικρού κράτους στή ρωμαϊκή εποχή, βασιλίσκος.


πλήθος από πιστούς οπαδούς, γίνεται το φρούριο του συντηρητισμού, όχι μόνο του ρωμαϊκού, άλλα και τοΰ ιταλικού, και έτσι γίνεται μια συνέλευ

ση, τουλάχιστον κοινωνικά, πιο «ανοιχτή». Άπό τάλλο μέρος ή δικτατορία δεν αναχαιτίζει τή βία. "Ηδη κατά τή διάρκεια της εξουσίας τοΰ Σύλλα ό Σερτώριος άνθίσταται νικητής στην Ιβηρική χερσόνησο λίγο μετά ό Μ. Αιμίλιος Λέπιδος μαζεύει τους οπλισμένους τοΰ κέντρου και τοΰ βορ

ρά τής 'Ιταλίας για νά αποκαταστήσει τή δημαρχιακή εξουσία με τή βία* και ό αναγεννημένος Μιθριδάτης και οί πειρατές τρομοκρατούν τις ανα

τολικές ακτές τής Μεσογείου. Τό 73 πλημμυρίζουν το νότιο μέρος τής χερσονήσου πλήθος άπό μονομάχους και σκλάβους οδηγούμενους άπό τον Σπάρτακο. Ό Κατιλίνας και ό Κλώδιος δέν είναι οί μόνοι αρχηγοί τοΰ λαοΰ πού προσπαθούν μέ αρματωμένες ομάδες νά ανατρέψουν το κράτος. Ό Κικέρωνας μπορεί ακόμα νά αύταπαταται ότι τα προβλήματα λύνονται μέ τήν ελεύθερη συζήτηση και μέ τή δύναμη τών νόμων σέ ανανεωμένα δημοκρατικά σχήματα' όμως για νά εξουδετερώσει τή συνωμοσία τοΰ Κατιλίνα πρέπει νά ανατρέξει στο «αντισυνταγματικό» s e n a t u s c o n

s u l t u m u l t i m u m . Ή πραγματική λύση τών προβλημάτων βρίσκεται πλέον στα χέρια τών

«αρχόντων τοΰ πολέμου». Οί υπερβολικές εξουσίες πού δόθηκαν άπό τους συγκλητικούς στον πρώην οπαδό τοΰ Σύλλα Πομπήιο ξεπερνούν πάντοτε τά παραδοσιακά όρια. Τό 60 διοικοΰν τήν αυτοκρατορία ό Κράσσος, ό Πομπήιος και ό Καίσαρας (ή πρώτη τριανδρία) και διαμοιράζονται πρώτα τά στρατεύ

ματα και μετά τις εξουσίες. Ό πόλεμος μεταξύ Καίσαρα και Πομπήιου, φανερό ότι θάφτανε έκεϊ όλη ή κατάσταση, αποφασίζει ποιος θα ει ναι ό κύριος τής αυτοκρατορίας. Ή μάχη τών Φαρσάλων (48) σημειώνει τό τέλος τής δημοκρατίας. Και ό Καίσαρας αρχίζει ενα ριζικό μετασχηματισμό τοΰ κράτους.

Άπό τή δολοφονία τον Καίσαρα στη ναυμαχία τον Άκτιον (4331). Μετά τό φόνο τοΰ Καίσαρα κάθε προσπάθεια νά λυθοΰν τά προβλή

ματα, και προς μιά κατεύθυνση οπωσδήποτε όχι δημοκρατική πλέον, παίρ

νει μια επιτάχυνση παράλογη. Τό 43 τρομακτικές λίστες προγραφών κα

μωμένες άπό μιά νέα τριανδρία ('Αντώνιος, 'Οκταβιανός και Λέπιδος) ξαναφέρνουν τήν εποχή τοΰ Σύλλα, δημιουργούν όμως ενα κενό ιδιαίτερα στην παλαιά κυρίαρχη τάξη. Τό 42 στους Φιλίππους τά στρατεύματα τής συγκλήτου ηττώνται ανεπανόρθωτα. Ό κόσμος είναι χωρισμένος γιά πολ

λά χρόνια μεταξύ 'Αντωνίου και τοΰ νεαρού Όκταβιανοΰ. "Υστερα, στή μάχη τοΰ "Ακτίου (31), τό δράμα τής δημοκρατίας φθάνει στον επίλογο και αρχίζει ή 'Ηγεμονία. Ή Ρώμη, ή 'Ιταλία και ή Μεσόγειος εισέρχον

ται σέ μιά νέα ιστορική φάση.

Ή 'ίδρυση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 413

β . Συμπεράσματα.

Οί αλλαγές πού πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια αύτοϋ του αιώ

να είναι τεράστιες. Το αξίωμα τοϋ ρωμαίου πολίτη εξαπλώνεται σε όλη τήν Ιταλία και αρχίζει να ξεπερνάει ακόμα και τα σύνορα (ό Καίσαρας βάζει στη σύγκλητο ακόμα και τους κυνηγημένους Γαλάτες)· και για πρώτη φορά όλος ό λαός της χερσονήσου ενωμένος άσκεΐ ενα λειτούργημα πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ηγεμονίας στους άλλους κα

τοίκους τής αυτοκρατορίας. Στη θέση τής αποδεκατισμένης συγκλητικής ολιγαρχίας τοϋ Λατίου και τής Καμπάνιας ισχυροποιείται μια νέα κυρίαρ

χη τάξη συγκλητικών και ιππέων, πολύ πιο ευρεία και γεωγραφικά και κοι

νωνικά, πού αντικατοπτρίζει τή νίκη τών στρατευμάτων και τής ίταλιώ

τικης τάξης τών ιππέων. Καταξιώνεται ενα νέο πολιτικό σύστημα βασι

σμένο στην υπεροχή τοϋ νικητή τών εμφυλίων πολέμων και στην προο

δευτική μεταβολή τών κυβερνητών και τής συγκλήτου σε όργανα πολιτικο

διοικητικά τής απόλυτης εξουσίας τοϋ ηγεμόνα. Μέ τον απώτερο σκοπό μιας πολιτικής ένωσης, αντικαθίσταται ή αποικιακή λεηλασία μέ μια ορ

γανική διακυβέρνηση τών επαρχιών πού είναι ή προϋπόθεση μιας ενέρ

γειας σοβαρής για οικονομική, κοινωνική και πνευματική ένωση. Πολύ συζητήθηκε αν αυτό τό σύνολο τών αλλαγών και τών μετα

σχηματισμών μπορεί να θεωρηθεί επαναστατικό. 'Οπωσδήποτε δέν είναι, γι' αυτόν πού εννοεί διαφορετικά τήν επανάσταση, μα οί Ρωμαίοι όμως τό θεώρησαν επαναστατικό. Δέν είχαν άδικο. Είναι και σέ επίπεδο πολι

τικό και σέ επίπεδο κοινωνικό: τό αποδεικνύουν ό ερχομός τής 'Ηγεμονίας και ή ανακατάταξη πού έγινε μεταξύ τών αντιθέτων δυνάμεων τών δια

φόρων «κοινωνικών συστημάτων» τής αυτοκρατορίας. Είναι επαναστατικό και σέ μορφωτικό επίπεδο;

μετάφρ. Κωνσταντίνος Νίκας

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΟΥΜΑΚΗ, Δρ. Φ.

Ν Τ Ε Τ Ε Ρ Μ Ι Ν Ι Σ Μ Ό ς ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΟΝ ΑΝΩΝΥΜΟ ΤΗΣ «ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΟΜΑΡΧΙΑΣ»*

Ή φιλοσοφία της ιστορίας είναι ένας σχετικά νέος κλάδος της φιλο

σοφίας πού αναπτύχθηκε συστηματικά κατά τον 18ο αιώνα άπο το Vico και το γάλλο διαφωτιστή Voltaire1. Ή «Ελληνική Νομαρχία» εξάλλου δεν είναι ένα καθαρά φιλοσοφικό έργο2. Συνεπώς δεν πρέπει να περιμένουμε από τον 'Ανώνυμο μια φιλοσοφική ανάλυση της ιστορίας με τήν αυστηρή έννοια του όρου. Αυτό πού βρίσκομε στην «Ελληνική Νομαρχία» είναι ορισμένες μόνο απόψεις πού έχει σχηματίσει ό 'Ανώνυμος για τήν ιστορία, χωρίς βέβαια να τις δικαιολογεί λογικά.

Ποιες είναι όμως αυτές οί θέσεις για τήν ιστορία; Για να αποδείξει ό 'Ανώνυμος ότι στή Νομαρχία, δηλαδή σέ μια ελεύθερη πολιτεία, γεννιώνται ενάρετοι και μεγάλοι άνδρες (σέ αντίθεση μέ τή δουλεία, όπου κάτι τέτοιο είναι αδύνατο) και να εξάψει έτσι τό πάθος και τον πόθο προς τήν ελευθερία, τήν ευτυχία και τήν ευνομία, ελπίζοντας να υποκινήσει τους υπόδουλους αδελφούς του να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό, επικαλείται τή μαρτυρία της ιστορίας. Τους παρακαλεί να μελετήσουν τήν ιστορία των προγόνων τους, όπου θα βρουν πολλά παραδείγματα ενδόξων και ενάρετων ανδρών. Ή ιστορία κατά τον 'Ανώνυμο λέγει πάντοτε τήν αλήθεια, φωτίζει και διδά

σκει τον άνθρωπο, ό όποιος μέ τή βοήθεια της μπορεί να προβλέψει τό μέλ

Εύχαριστώ θερμά τους κ.κ. Καθηγητές Στ. Παπαδόπουλο, Β. Κύρκο και Ε. Καψω

μένο πού εΐχαν τήν καλωσύνη να μελετήσουν τήν εργασία και να κάμουν χρήσιμες παρα

τηρήσεις. 1. Ό Voltaire έγραψε μιά μελέτη μέ τον τίτλο: La philosophie de l'histoire, πού δημο

σιεύτηκε αρχικά ξεχωριστά, χρησιμοποιήθηκε όμως αργότερα ώς εισαγωγή στο έργο του: Essai sur les moeurs et Γ esprit des nations (1769), πού θεωρείται παγκόσμια ιστορία της ανθρωπότητας.

2. Ή έκδοση της «Ελληνικής Νομαρχίας» πού χρησιμοποιείται έδώ είναι του Γ. Βαλέτα, 'Αθήναι 1957.

Ντετερμινισμός και 'Ιστορία στον 'Ανώνυμο της «'Ελληνικής Νομαρχίας» 415

λον, γιατί οι άνθρωποι ενεργούν κατά τον ϊδιο τρόπο, όταν βρίσκονται κάτω άπα τις ϊδιες συνθήκες3. Ή αντίληψη αύτη ανάγεται στο Θουκυδίδη4.

Ό 'Ανώνυμος, στην προσπάθεια του επίσης να πείσει τους υπόδουλους "Ελληνες να μήν περιμένουν και να μή ζητούν βοήθεια άπό τους αλλογενείς για τήν απελευθέρωση τους, καταφεύγει πάλι στην ιστορία και χωρίς να γενικεύει, αναφέρει ορισμένα ιστορικά παραδείγματα. 'Αναφέρει συγκεκρι

μένα ότι οί Ρωμαίοι υποσχέθηκαν στους "Ελληνες προστασία και ελευθερία. "Οταν όμως κατέλαβαν τήν Ελλάδα, τήν έκαμαν επαρχία τους (Δ 95). Άπό τις επικλήσεις αυτές του 'Ανώνυμου προς τήν ιστορία θα προσπαθήσουμε να διαπιστώσουμε τις αντιλήψεις του γι' αυτήν.

Ό Ανώνυμος θεωρεί τήν ελευθερία ύψιστο αγαθό και προϋπόθεση της αληθινής ευδαιμονίας. Λέγει: «Πόσας φοράς πρέπει να εκφωνήσουν, ότι ή ελευθερία είναι αναγκαιότερα και άπό τήν ιδίαν ΰπαρξιν εις τον άνθρωπον;» (Α 57). Έδώ διαπιστώνουμε έντονη τήν επίδραση του 'Αριστοτέλη στον 'Ανώνυμο. Για τό σταγιρίτη φιλόσοφο ή ευδαιμονία είναι τό «άριστον και τέλειον αγαθόν»5, είναι «ενέργεια κατ' άρετήν»6. Στον 'Αριστοτέλη ή ευδαι

μονία έχει αυτάρκεια7 και προϋποθέτει τήν ελευθερία8, όπως ακριβώς και στον Ανώνυμο». «Ή ελευθερία», λέγει, «και ή όμοιότης είναι τα πρώτα και κύρια μέσα της ανθρώπινης ευδαιμονίας»9.

Ή φράση του 'Ανώνυμου: «'Επειδή οί άνθρωποι, όταν ευρίσκονται εις τάς ιδίας περιστάσεις, πάντοτε όλοι κάμνουσι τα ϊδια πράγματα» (Α 61), αφήνει ελάχιστα περιθώρια για αμφισβήτηση της διαπίστωσης αυτής. Ή φράση αυτή σημαίνει μέ άλλα λόγια ότι ϊδια αϊτια προκαλούν ϊδια αποτελέ

σματα. Ή αντίθετη άποψη λέγει ότι ϊδια αϊτια δεν προκαλούν κατανάγκη ϊδια αποτελέσματα. Ή πρώτη θέση είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ ντετερμινισμού ή της αναγκαιότητας και ή δεύτερη τοΰ {ντετερμινισμού ή της ελευθερίας. Ντετερμινισμός και ίντετερμινισμός ή ελευθερία και αναγ

καιότητα είναι ενα μεγάλο και παμπάλαιο—άλλα πάντα επίκαιρο—πρόβλημα της φιλοσοφίας. Τίθεται δηλαδή τό βασικό ερώτημα: Μπορεί ό άνθρωπος να εϊναι ελεύθερος και μέχρι ποιο βαθμό;

Βασική θέση τοΰ ντετερμινισμοΰ εϊναι ότι ϊδια αϊτια προξενούν πάν

τοτε ϊδια αποτελέσματα και ότι είναι πάντα δυνατή ή πρόβλεψη τοΰ μέλ

3. Ανώνυμος Α 56, 6 1 6 3 . 4. Θουκυδίδου ιστοριών Α 2 2 2 3 . 5. Άριστ . Ή θ . Μ. 1184 b 3639 , 1185 a 1 2. 6. Άριστ . Ή θ . Εύδ. 1219 a 38 39, Πολιτικά 1323 a 22 24, 1328 b 29 33, Ή θ . Νικ.

1177 a 1 2 , 1179 a 8 9. 7. Άριστ . Ή θ . Νικ. 1176 b 2 6 , Πολιτικά 1280 b 3840 , 'Ρητ. 1362 b 5 14. 8. Άριστ . 'Ρητ. 1362 b 3 1 4 . 9. Ανώνυμος Α 38.

416 Γεωργίου Κουμάκη

λοντος, εφόσον γνωρίζομε καλά το παρελθόν. Τή θέση αύτη υποστηρίζουν οι Hume, Mill10 κ.ά. Οί ίντετερμινιστές αντίθετα δέν δέχονται ότι ίδια αϊτια προκαλούν πάντα ϊδια αποτελέσματα ούτε ότι είναι πάντα δυνατή ή πρό

βλεψη του μέλλοντος (Hegel, Kant, Bergson, Sartre)11. Ό 'Ανώνυμος δέ

χεται επίσης ότι το μέλλον μπορεί να προβλεφτεί. Αυτό προκύπτει άπό τα έξης: «Δι' αυτής (δηλαδή της ιστορίας) φωτίζεται ό άμαθης, και ο στοχα

στικός δι' αυτής προβλέπει σχεδόν τα μέλλοντα» (Α 61). Ί ο πρόβλημα τής πρόβλεψης έχει άρρηκτα συνδεθεί μέ εκείνο τής ελευθερίας κατά τή μακραί

ωνα διαπραγμάτευση του θέματος. Ό άνθρωπος δηλαδή είναι ελεύθερος —έτσι συμπεραίνουν— αν οί πράξεις του δέν μπορούν να προβλεφτούν. Και αντίστροφα, ό άνθρωπος δέν είναι ελεύθερος, άν οί πράξεις του μπορούν να προβλεφτούν. "Ετσι ό 'Ανώνυμος κατατάσσεται μάλλον στους ντετερ

μινιστές, αν υποθέσουμε βέβαια ότι είχε συνείδηση των όσων έλεγε. Γεγονός πάντως παραμένει ότι τον 'Ανώνυμο ενδιέφερε μόνο ή πολιτική ελευθερία.

Πώς μπορεί τώρα να ερμηνευθεί ή θεμελιώδης αυτή αντίθεση στή σκέψη τοΰ 'Ανώνυμου, δηλαδή άπό τή μια να δέχεται τήν πολιτική ελευθερία και άπό τήν άλλη να αρνείται τήν ελευθερία τής βουλήσεως; "Οταν ό 'Ανώνυμος λέγει ότι στή Νομαρχία επικρατεί ελευθερία, εννοεί τήν πολιτική ελευθερία, τον ορισμό τής οποίας δανείζεται άπό το Rousseau12. Στή δεύτερη περί

πτωση όμως, πού αρνείται τή δυνατότητα τής ελευθερίας, εννοεί τήν ελευθε

ρία μέ τήν ηθική και μεταφυσική έννοια, όπως τήν εννόησε ό Kant, για τον όποιο ή ύπαρξη τοΰ Θεοΰ,ή αθανασία τής ψυχής και ή ελευθερία τοΰ αν

θρώπου συνιστούν τα τρία μεγάλα θέματα τής μεταφυσικής13. Στή διαφοροποίηση αυτή μπορεί ωστόσο να θέσει κανείς τό εξής ερώ

τημα: Είναι δυνατή ή πολιτική ελευθερία χωρίς τήν ελευθερία μέ μεταφυσι

κή έννοια; "Οταν ό άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να υπακούει στην άναγ

10. D. Η u m e, A Treatise of Human Nature, ed. by L.A. SelbyBigge. Oxford 1968 (1888), 173174, 401. Τ ο υ ι δ ί ο υ , Enquiries Concerning the Human Understanding and Concerning the Principles of Morals, Oxford 1972(1777), 89, 95. J. S. M i l l , Collected Works VIII, Toronto 1974, 836.

11. H e g e l , Grundlinien der Philosophie des Rechts, hrsg. von J. Hoffmeister, Hamburg 1955, 29. Κ a n t, Kr. d.r. V. Β 586, 830, 831, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, 446448, 455, 461. H. B e r g s o n , Essai sur les données immédiates de la conscien

ce. Oeuvres, Paris 1970, 145, 156. J. P. S a r t r e , L'être et le néant, Paris 1943, 564, 565, 591. Des idées de la raison dialectique, Paris 1960, 110.

12. J . J . R o u s s e a u , Du contrat social. Oeuvres complètes, Paris 1964, I, 8, (σ. 364365).

13. K a n t , Kr.d.r.V. Β 31, Β 396, Β 826. Kritik der Urteilskraft 474. Kritik der pra

ktischen Vernunft 5. Βλέπε επίσης L. B e c k , Kants Kritik der praktischen Vernunft, Munchen 1974, 189.

Ντετερμινισμός και 'Ιστορία στον 'Ανώνυμο της ((Ελληνικής Νομαρχίας» 417

καιότητα και δεν μπορεί κάθε φορά να είχε πράξει διαφορετικά άπο όπως έπραξε, μπορούμε τότε να μιλούμε για πολιτική ελευθερία; Προϋποθέτει ή πολιτική ελευθερία τή μεταφυσική ελευθερία ή υπάρχει άλλος τρόπος να εννοήσουμε τή σχέση ελευθερίας και αναγκαιότητας; "Εχει μήπως δίκιο ô Marx14, όταν λέγει — ακολουθώντας τον Hegel15 — ότι ελευθερία είναι ή κατανόηση της αναγκαιότητας;

Με τήν ερμηνεία αυτή συμφωνεί και ή κυκλική αντίληψη του 'Ανώνυμου για τήν ιστορία, πού επαναλαμβάνεται. Ό 'Ανώνυμος δηλαδή δέχεται τήν κυκλική αντίληψη της ιστορίας πού είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της κλασικής αρχαιότητας16 πού υποστηρίζεται καί άπό σύγχρονους στοχα

στές17, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στην αρχαιότητα δεν υπήρχε ή γραμμική αντίληψη της ιστορίας18. Δεν δέχεται συνεπώς τή γραμμική αντίληψη της ιστορίας όπως κάνει ό Διαφωτισμός, πού προϋποθέτει τήν ελευθερία του άνθρωπου, ή ακόμη και σύγχρονοι στοχαστές19.

Ή τρίτη καί τελευταία άποψη τοϋ 'Ανώνυμου για τήν ιστορία είναι ότι σ' αυτή υπάρχει αντικειμενική αλήθεια. Αυτό προκύπτει άπό τις ακόλουθες φράσεις: «Αυτή (δηλαδή ή ιστορία) είναι ένας καθρέπτης άψευδής των αν

θρωπίνων πραγμάτων» (Α 61). «Αυτή τέλος πάντων ή ιστορία είναι δ πλέον σοφός δάσκαλος εις τους ανθρώπους, όπου άγαπώσι να μάθωσι τήν άλήθειαν» (Α 63). Τήν άποψη αυτή για τήν ιστορία, όπως καί άλλες, δεν δικαιολογεί ό 'Ανώνυμος, άλλα τις δέχεται ώς αξιώματα πού δέν έχουν ανάγ

κη αποδείξεως. Ή σύγχρονη έρευνα ωστόσο έχει δείξει ότι ή ιστορία δέν έχει καί δέν μπορεί νά έχει αντικειμενική αλήθεια20.

Ό 'Ανώνυμος μιλάει επίσης καί για τό σκοπό της ιστορίας, πού είναι κατά τήν άποψη του διδακτικός. Σκοπός δηλαδή της ιστορίας είναι ή αύτο* γνωσία τοϋ άνθρωπου ώς άνθρωπου. Ή θέση αυτή προέρχεται άπό τό Vico21

καί έχει υιοθετηθεί καί άπό πολλούς φιλοσόφους της ιστορίας, όπως για παράδειγμα άπό τον Coliingwood22.

14. F r. E n g e l s , Antidiihring. Κ. MarxFr. Engels Werke XX, 106. 15. H e g e l , SamtlicheWerke, Γ 1, 136, V 6, Vili 110, 348, 385, X 382, XVI, 2526,

XVII 55. 16. Γ. Κ ο υ μ ά κ η, 'Απόψεις τοϋ 'Αριστοτέλη για τήν ιστορία, Ευθύνη 1980,

443446. Βλέπε καί Πολυβίου ιστοριών VI, 49. 17. Κ. J a s p e r s , Vom Ursprung und Ziel der Geschichte, Miinchen 1955, 241242. 18. W. N e s t l e , GriechiseheWeltanschauung in ihrer Bedeutung fur die Gegenwart,

Stuttgart 1969 (1946), 334. 19. B. C r o c e , Die Geschichte als Gedanke und als Tat, Μετ. Fr. Bondy, Bern

1944, 396. 20. P. R i c o e u r , Histoire et vérité, Paris 19552, 23. A. S chaf f , Histoire et

vérité, Paris 1971, 305340. 21. F r. C ο ρ 1 e s t ο n, A History of Philosophy VI, London 1977 (1960), 162. 22. R. G. C o l i i n g w o o d , The Idea of History, London 1973 (1946), 10.

27


Εϊναι βέβαια εξαιρετικά δύσκολο να αποδειχθεί δτι ή ιστορία διέπεται από τον ντετερμινισμό23. Σε περίπτωση όμως πού δεχτούμε τήν ύπαρξη του, είναι αναγκαίο να δεχτούμε και τήν ύπαρξη τών ιστορικών νόμων24.

Δεν μπορούμε βέβαια να ξέρουμε με βεβαιότητα π:οιός είναι ο συγγρα

φέας της «Ελληνικής Νομαρχίας», παρά τις καλά θεμελιωμένες εικασίες πού έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς25. Ή διερεύνηση τοΰ θέματος αυτού εξάλλου δεν εϊναι σκοπός τής εργασίας αυτής. 'Επισημαίνουμε ωστόσο τήν έκδηλη επίδραση τοΰ Rousseau στή σκέψη τοΰ 'Ανώνυμου—όποιος κι αν είναι αυτός— τουλάχιστο όσον άφορα τον ορισμό τής ελευθερίας πού είναι ό ακόλουθος: «Ύπό τής νομαρχίας, τέλος πάντων, ή ελευθερία ευρίσκεται εις όλους, ωσάν οπού όλοι κοινώς τήν αφιέρωσαν εις τους νόμους, τους οποίους διέταξαν αυτοί οί ϊδιοι, και υπακούοντας τους καθείς υπακούει εις τήν θέλησίν του καί είναι ελεύθερος» (Α 21). Ό ορισμός αυτός τής ελευθε

ρίας είναι στην ουσία ο ϊδιος μ' αυτόν πού δίνει ό Rousseau στο κοινωνικό του συμβόλαιο: «Ή υπακοή στο νόμο πού θέτει κανείς για τον εαυτό του εϊναι ελευθερία»26.

Ή διαπίστωση αυτή ωστόσο δεν είναι επαρκής για να αποκλείσουμε τό ενδεχόμενο ότι ό 'Αθανάσιος Ψαλίδας είναι ό συγγραφέας τής «Ελλη

νικής Νομαρχίας»27, τα έργα τοΰ οποίου φανερώνουν έντονα τήν επίδραση τών Kant καί Wolff28. Καί τοΰτο γιατί είναι δυνατό ό 'Ανώνυμος να τροπο

23. E. N a g e l , Determinism in History. Philosophical Analysis and History, ed. by W. Dray, New York 1966, 347382."Αλλοι αντίθετα δέχονται ότι ή ιστορία είναι ενα βασίλειο τής αναγκαιότητας, βλέπε: R. W i 11 r a m, Anspruch und Fragwiirdigkeit der Geschichte, Gôttingen 1969, 83.

24. L. T o l s t o y , The Problem of Free Will and Necessity. Theories of History, ed. by Gardiner, N. York 1969 (1959), 177187, 178.

25. X p. Φ ρ ά γ κ ο υ , Ή συμβολή τοΰ 'Αθανάσιου Ψαλίδα στή δημιουργία επανα

στατικού πνεύματος στην Ήπειρο, Δωδώνη 1, 1972, 85108, 97100. 26. Βλέπε σημείωση 12. 27. Τό ότι ό συγγραφέας τής «Ελληνικής Νομαρχίας» είναι ό Αθανάσιος Ψαλίδας

έχει υποστηριχτεί σέ μια αρκετά εμπεριστατωμένη μελέτη από τον Χρ. Φράγκο, ό.π. Μια επίσης καλά θεμελιωμένη ανακοίνωση τής Μ. Μαντουβάλου πού 'έγινε στην 'Ακαδημία 'Αθηνών στις 20 'Απριλίου 1978 υποστηρίζει ότι ό 'Ανώνυμος Έλληνας είναι ό 'Αδαμάντιος Κοραής. Σημαντικό υπέρ τής άποψης αυτής είναι τό γεγονός ότι ό 'Ανώνυμος γνωρίζει πολύ καλά τήν αρχαία Ελληνική φιλοσοφία καί ιδιαίτερα τον 'Αριστοτέλη, άπό τον ό

ποιο δανείζεται συνεχώς σκέψεις. Πρέπει έδώ να σημειωθεί ότι ό Κοραής εξέδωσε τα 'Ηθι

κά Νικομάχεια καί τα Πολιτικά τοΰ 'Αριστοτέλη. "Ετσι δέν είναι τυχαίο τό γεγονός ότι οί περισσότερες σκέψεις πού δανείζεται ό 'Ανώνυμος άπό τον 'Αριστοτέλη βρίσκονται στα δυο παραπάνω συγγράμματα.

28. Β. Κ ύ ρ κ ο υ , Immanuel Kant καί 'Αθανάσιος Ψαλίδας. 'Αφιέρωμα στον Ε. Παπανοΰτσο, τόμος Α', 'Αθήνα 1980, 249280, 278, 279. Π. Ν ο ύ τ σ ο υ, Ό νεαρός Ψα

λίδας καί ή φιλοσοφία τοΰ γαλλικοΰ διαφωτισμού, 'Ηπειρωτικά Χρονικά 23, 1981, 187

214, 204, 205.

Ντετερμινισμός και 'Ιστορία στον 'Ανώνυμο της «Ελληνικής Νομαρχίας» 419

ποίησε—ή ακόμη και ριζικά να άλλαξε—τη γνώμη του στα μεταγενέστερα του έργα, πράγμα άλλωστε πού δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στους φιλο

σόφους. Ό 'Αθανάσιος Ψαλίδας στο έργο του «'Αληθής ευδαιμονία ήτοι βάσις

πάσης θρησκείας» (Βιέννη 1791) δέχεται ότι «καμία πραξις δεν γίνεται χωρίς άποχρώντα λόγον τούτέστι χωρίς το ποιητικόν αίτιον» (σ. 378) και δίνει στην ελευθερία μεταφυσική έννοια, όπως οί Kant, Hegel κ.ά. Ό Ψαλίδας ορίζει εκεί τήν ελευθερία ως έξης: «Δια της ελευθερίας (αν ορθώς θεωρηθεί) έννοοϋμεν έκείνην τήν δύναμιν της λογικής υποστάσεως, δι' ής ημπορεί να ενεργήσει άνευ ποιητικού εξωτερικού αιτίου, δηλαδή ετζι, όπου αυτή είναι ποιητικόν αίτιον της πράξεως ήτοι του αποτελέσματος» (σ. 378). Τον ορισμό αυτό θεωρεί ό ϊδιος ό Ψαλίδας «σύμφωνον με αυτήν τήν φύσιν της ελευθερίας και συνάδοντα με όλους τους κανόνας της λογικής» (σ. 378380).

Ό ορισμός αυτός της ελευθερίας του Ψαλίδα βρίσκεται στον Kant29, και αν θέλουμε να προχωρήσουμε παλαιότερα, στον 'Αριστοτέλη30. 'Αντί

θετη έννοια της ελευθερίας είναι ή δουλεία31. Κατά τό Νερουλό ό Ψαλίδας ήταν ό Πρώτος "Ελληνας μαθητής του Kant, αν και ή άποψη αυτή μάλλον δέν ευσταθεί32.

Έδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ό Rousseau ήταν εκείνος ό φιλόσοφος πού έθεμελίωσε τήν ανθρώπινη ελευθερία στο νόμο σέ αντίθεση με άλλους φιλοσόφους του 18ου αιώνα πού έβλεπαν τό νόμο ώς εμπόδιο στην ελευθε

ρία. Ό Kant πήρε τήν Ιδέα αυτή άπό τό Rousseau, αλλά τής έδωκε ταυτόχρο

να ενα ηθικό και μεταφυσικό χαρακτήρα33. Άπό τήν άποψη αυτή δέν βρί

σκομε αδικαιολόγητο τον ισχυρισμό ότι ό «συγγραφεύς τής Ελληνικής Νομαρχίας είναι όρθολογιστής μέ όλη τή σημασία του όρου»34.

Ό 'Ανώνυμος σέ κανένα σημείο του κειμένου του δέν παραδέχεται ότι ό άνθρωπος είναι ελεύθερος μέ μεταφυσική ή ηθική έννοια. "Εχει ωστόσο και τό αντίθετο υποστηριχτεί. Ό Παναγιώτης Ζέπος συγκεκριμένα υποστη

ρίζει ότι ό 'Ανώνυμος δέχεται τόσο τήν πολιτική όσο και τήν «οντολογική»

29. K a n t , Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, 446447, 450. Kritik der pra

ktischen Vernunft, 33. 30. Άριστ. Ήθ. Νικ. l i l l a 2224, 1112 b 28. 31. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1110 a 13. 32. Λ. Ι. Β ρ α ν ο ύ σ η, 'Αθανάσιος Ψαλίδας, ô δάσκαλος του γένους, Ηπειρωτι

κή Εστία 1952, 331470, 345. Π. Ν ο ύ τ σ ο υ, Ό νεαρός Ψαλίδας, 203. 33. L. B e c k , Kants Kritik der praktischen Vernunft, 189. 34. G. H e n d e r s o n , Ή αναβίωση τοϋ ελληνικού στοχασμού, μτ. Φ. Βώρου,

'Αθήναι 1977, 233.


ελευθερία στον άνθρωπο35. 'Aitò τό χωρίο όμως του 'Ανώνυμου, πάνω στο οποίο ό Ζέπος προσπαθεί να στηρίξει τον ισχυρισμό του αυτόν, δεν βγαίνει τέτοιο νόημα. Ό 'Ανώνυμος λέγει εκεί ότι ό "Ομηρος θεωρεί την ελευθερία αναγκαία προϋπόθεση για να ονομαστεί ό άνθρωπος άνθρωπος. 'Από τη διαπίστωση αύτη του Όμηρου ό 'Ανώνυμος βγάζει τα παρακάτω συμπεράσμα

τα: «Ή ελευθερία λοιπόν, ω Έλληνες, εις ή μας είναι, ως ή όρασις εις τους οφθαλμούς. "Αν ό άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, δεν είναι δυνατόν να γνω

ρίζη τήν διαφοράν του άπό τον δοϋλον, και έξακολούθως είναι άναγκαΐον πράγμα είς τον δοϋλον να γνωρίση τήν έλευθερίαν, δια να μισήση τήν δου

λείαν και να τήν άποστραφή. "Ας μή σας φανή λοιπόν παράξενον, αν ό σκλά

βος . . .» 3 6 . Ά π ό τό απόσπασμα αυτό τοΰ 'Ανώνυμου φαίνεται καθαρά ότι με τον

όρο «ελευθερία» εννοείται ή πολιτική ελευθερία και όχι ή «οντολογική», άφοϋ υπάρχουν δούλοι και ελεύθεροι, αγάπη και μίσος για τήν ελευθερία. Ελευθερία με μεταφυσική έννοια σημαίνει ότι ό άνθρωπος είναι ελεύθερος ακόμη και όταν είναι αιχμάλωτος, όπως για παράδειγμα οί «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» τοΰ Σολωμοΰ.

Τό ποιος εϊναι ό συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» δεν μπορεί με κανένα τρόπο να στηριχτεί αποκλειστικά στο ότι ό 'Ανώνυμος ήταν γνώ

στης τοΰ 'Αριστοτέλη και τοΰ αρχαίου έλληνικοΰ πολιτισμού γενικά, γιατί αυτό θα προϋπέθετε ότι ένας μόνο Νεοέλληνας της εποχής αυτής γνωρίζει 'Αριστοτέλη, για παράδειγμα ό Κοραής. Αυτό όμως δεν αληθεύει, γιατί ό 'Αριστοτέλης ήταν γνωστός σε πολλούς Νεοέλληνες και για παράδειγμα στον Ψαλίδα. "Αν μάλιστα λάβουμε ώς κριτή pio τή συγγένεια όρισμοΰ της ελευθερίας άπό τον 'Αριστοτέλη με τον ορισμό τοΰ Ψαλίδα και τοϋ Κοραή, βλέπουμε ότι ό ορισμός τής ελευθερίας άπό τον 'Αριστοτέλη μοιάζει με τον ορισμό τοΰ Ψαλίδα και όχι με τοϋ 'Ανώνυμου ή τοϋ Κοραή.

Ένώ ό ορισμός τής ελευθερίας άπό τον Ψαλίδα έχει ενα μεταφυσικό περιεχόμενο, ό 'Ανώνυμος αρνείται τήν ελευθερία με μεταφυσική έννοια και δέχεται μόνο τήν πολιτική ελευθερία, τήν οποία στηρίζει στο νόμο, όπως οί γάλλοι διαφωτιστές. Ό 'Αριστοτέλης βέβαια δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στην ηθική και πολιτική ελευθερία37. 'Ελεύθερος για τον 'Αρι

στοτέλη εϊναι «ό αύτοΰ ένεκα»38. Δοϋλος απεναντίας είναι «ό μή αύτοΰ φύ

σει αλλ' άλλου άνθρωπος»39.

35. Π. Ι. Ζ έ π ο υ , «Ελληνική Νομαρχία». Δοκίμιον σχέσεως δικαίου και ελευθε

ρίας, Πρακτικά τής 'Ακαδημίας Αθηνών, τόμος 50, 1975, 8394, 87, 88, 90, 91. 36. Π. Ζ έ π ο υ , δ.π. 87. Ελληνική Νομαρχία Α 39. 37. G. K o u m a k i s , Ethik und Politile bei Aristoteles, Δωδώνη 8, 1979, 5572, 69. 38. Άριστ. Μ.τ.φ. 982 b 2526. 39. Άριστ. Πολιτικά 1254 a 1417.

Ντετερμινισμός και 'Ιστορία στον 'Ανώνυμο της «Ελληνικής Νομαρχίας» 421

Πρέπει ωστόσο νά σημειωθεί ότι ό ορισμός της ελευθερίας πού δίνει ό 'Ανώνυμος παρουσιάζει μεγάλη συγγένεια με τον ορισμό πού δίνει ό Κοραής: «Τοϋ άνθρωπου ή ελευθερία συνίσταται εις το πράττειν άκωλύτως ουχί δ,τι αυτός θέλει, άλλ' δ,τι συγχωροϋσιν οι νόμοι»40. Ή ελευθερία δηλαδή τόσο κατά τον 'Ανώνυμο όσο και κατά τον Κοραή θεμελιώνεται στο νόμο. Ό ορισμός αυτός—όπως και πολλά άλλα στοιχεία τής Ελληνικής Νομαρχίας— δείχνουν εμφανή τήν επίδραση των Rousseau, Montesquieu, Άλφιέρι κ.ά.41.

Το ότι ή ελευθερία στον 'Ανώνυμο έχει μόνο πολιτικό χαρακτήρα και όχι μεταφυσικό φαίνεται και άπό το ότι ή ελευθερία ταυτίζεται με τή νομαρ

χία (Α 21). 'Ακόμη και όταν ό 'Ανώνυμος λέγει ότι ό ελεύθερος «ούτε ελ

πίζει ούτε φοβείται» (Α 134) εννοεί έναν ελεύθερο πού ή ελευθερία του στηρί

ζεται στο νόμο. Αυτό βγαίνει από τή δικαιολόγηση τής θέσης αυτής πού είναι: «Διότι είναι βέβαιος.. . ότι, αν πράττη καλώς, ήτοι κατά τάς νομικάς διαταγάς βραβεύεται...». Ό φόβος και ή ελπίδα έχει εδώ σχέση μέ τήν υπακοή ή όχι στο νόμο. Ή απουσία φόβου και ελπίδας ώς προϋπόθεση τής ελευθερίας έχει υποστηριχθεί τόσο κατά τήν αρχαιότητα όσο και στις μέρες μας42.

Ό 'Αριστοτέλης έχει άπό ορισμένους θεωρηθεί ντετερμινιστή^ς. Ή σημαντικότερη εργασία πάνω στο θέμα αυτό είναι τοϋ R. Loening43.

'Αλλά και σχετικά μέ τήν ιστορία διακρίνουμε μια ιδεολογική συγγένεια τοϋ 'Ανώνυμου μέ τον 'Αριστοτέλη. Τόσο για τον 'Ανώνυμο δσο και για τον 'Αριστοτέλη ή ιστορία έχει αντικειμενικότητα44 και διδακτικό σκοπό45. Ό 'Ανώνυμος συνεπώς κινείται ανάμεσα στην κλασική αρχαιότητα και το γαλλικό διαφωτισμό. Ό Κοραής συνδυάζει τή διπλή αυτή γνώση. Χαρακτη

ριστικό παράδειγμα αποτελεί ό ορισμός του νόμου. Ό Κοραής αναφέρει τόσο τον ορισμό πού έδωσαν οί αρχαίοι δσο και οί γάλλοι διαφωτιστές (ιδιαίτερα ό Rousseau)46. Ό Κοραής όμως δέν ήταν ό μοναδικός πού έκινεΐ

το μέ ευχέρεια στους δύο αυτούς κόσμους. Συνεπώς μέ βάση το κριτήριο αυτό ό Κοραής μπορεί νά θεωρηθεί μόνο ένας πιθανός συγγραφέας τής «Ελληνικής Νομαρχίας».

40. Ά. Κ ο ρ α ή , Πολιτικοί παραινέσεις προς τους "Ελληνας (5.9.1821 ).'Αδαμάν

τιος Κοραής υπό Θερειανοϋ, Τεργέστη 1890, ρκβ'. 41. "Εναν αναλυτικό πίνακα τής λέξης «ελευθερία» στην «Ελληνική Νομαρχία»

βλέπε στην έκδοση Γ. Βαλέτα, σσ. 423424. 42. Λουκιανός, Δημώνακτος Βίος 19. Ν. Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η , Ταξιδεύοντας 'Ισπανία

107, Ταξιδεύοντας 'Αγγλία 277. 43. R. L o e n i n g , Die Zurechnungslehre des Aristoteles, Jena 1903, 317318. 44. Βλέπε σημείωση 16. 45. Βλέπε σημείωση 16. 46. Ά. Κ ο ρ α ή , Αί πολιτικοί παραινέσεις προς τους "Ελληνας, Κεφ. 72.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΥΑΓΓ. ΚΥΡΑΝΗ Προέδρου τοϋ Βορειοηπειρωτικού Συλλόγου

Βοστώνης «Ή Βόρειος Ήπειρος»

ΤΟ ΒΟΡΕΙΟΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ Ν ΖΗΤΗΜΑ*

'Επιτρέψατε μοι εν πρώτοις να εκφράσω τάς ευχαριστίας και την εύγνω

μοσύνην μου προς τον Πρόεδρον τοϋ «Ελικώνος» Δρα Κωνσταντϊνον Χιονί

δην, το Διοικητικον Συμβούλιον και εν γένει προς όλα τα μέλη του «Ελικώ

νος», ώς και προς την άξιότιμον Πρυτανείαν τοϋ Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, ήτις παρεχώρησε την αϊθουσαν ταύτην. Πιστεύσατέ με, ότι μεγάλη είναι ή συγκίνησίς μου, διότι ευρίσκομαι σήμερον εις τήν αϊθουσαν τοϋ ίεροΰ τούτου τεμένους τών γραμμάτων και επιστημών και απευθύνομαι προς έκλε

κτον άκροατήριον άποτελούμενον από επιστήμονας, φοιτητάς, επιχειρημα

τίας, εμπόρους και έργάτας όλων τών τάξεων, ϊνα έν συντομία περιγράψω τα της Βορείου Ηπείρου συμβάντα δια μέσου τών αιώνων. Χαίρω μεγίστην χαράν, διότι δι' έμοϋ ακούεται σήμερον ή φωνή της φιλτάτης, άλλα δυστυχι

σμένης ιδιαιτέρας μου πατρίδος Βορείου 'Ηπείρου. "Οτε εκλήθη ν ύπό τοϋ έκλεκτοϋ "Ελληνος και διασήμου έπιστή μονός

Δρ. Κωνσταντίνου Χιονίδου και μοί έζήτησε να δώσω διάλεξιν δια το Βο

ρειοηπειρωτικόν ζήτημα, άφοΰ άπεδέχθην τήν πρόσκλησιν, ευθύς αμέσως έπεκαλέσθην τάς θείας Μούσας δια της έξης προσευχής:

Παρακαλώ σας, Μοΰσαι, Ή Ήπειρος ήν ελληνική εμπνεύσατε με ολίγον, άπο αρχαιοτάτων χρόνων ίνα ραδίως διηγηθώ και θέλει μείνει ελληνική της 'Ηπείρου μου τον θρήνον. εφ' όλων τών αιώνων.

Έπεκαλέσθην τάς Μούσας, διότι έσκέφθην ότι, εφ' όσον ό ιερός χώρος της Πιερίας, ένθα ή γενέτειρα τών Μουσών, έφιλοξένησε τόν εκ Πόντου έκδιωχθέντα Δρ. Κωνσταντϊνον Χιονίδην και νΰν έχει τήν τιμήν να είναι πρόεδρος του «ΕΛΙΚΩΝΟΣ», ένθα αί κατοικίαι τών Μουσών, ασφαλώς και

* Λόγος εκφωνηθείς έν τη αίθούση Boylston Hall τοΰ Harvard University τήν Κυριακήν Ιΐην 'Ιανουαρίου 1981 μερίμνη τοϋ Ελληνοαμερικανικού Συλλόγου Επιστημό

νων και Φοιτητών «Ό Ελικών».

Tò Βορειοηπειρωτικον ζήτημα 423

έμέ θα εμπνεύσουν ν' αφηγηθώ της 'Ηπείρου μου τον θρήνον, διότι πάντες θρηνοϋμεν βλέποντες την εϋανδρον "Ηπειρον, την Ελλάδα της Ελλάδος, διχοτομημένην.

Καθήκον ενάρετου και σώφρονος ανδρός είναι όπως τάς μεν καλάς πρά

ξεις έπαινη, τάς δε κακάς κατακρίνη εϊτε φίλος εϊτε εχθρός εϊναι ό πρά

ξας. Εντεύθεν ορμώμενος κάγώ θα περιγράψω άμερολήπτως τά της Βορείου 'Ηπείρου συμβάντα δια μέσου των αιώνων και θα επικρίνω άνευ προκαταλή

ψεων τάς πράξεις τώνΈλλήνων και 'Αλβανών ώς και τών Μεγάλων Δυνάμεων. Σας διαβεβαιώ ωσαύτως ότι τυγχάνω τελείως ανεξάρτητος καί αδέσμευτος πάσης πολιτικής κοσμοθεωρίας. "Ινα αναφερθώ εϊς τά τής Βορείου 'Ηπείρου, πρώτον θ' αρχίσω από τήν Ήπειρον, διότι ή Βόρειος "Ηπειρος δεν είναι τίποτε άλλο, ειμή μόνον το βόρειον τμήμα τής ενιαίας καί αδιαιρέτου 'Η

πείρου. Δεν είναι δυνατόν να σας αφηγηθώ λεπτομερώς, διότι θα χρειασθούν αναρίθμητοι τόμοι να περιγράψω τήν μακράν ίστορίαν τής Βορείου 'Ηπείρου καί τάς θυσίας καί τά μαρτύρια τών κατοίκων αυτής. Ή Βόρειος "Ηπειρος έχει μακράν ίστορίαν άπό αρχαιοτάτων χρόνων καί δια τάς μεγάλας θυσίας καί προσφοράς υπέρ τής Ελλάδος έγινε τόπος μεγάλων ηρώων καί ευεργε

τών, τους οποίους τιμά τό Πανελλήνιον, αλλά λόγω τής αδικίας τών ισχυρών τής γής καί τής άδεξιότητος τών ελλήνων πολιτικών καί διπλωματών, οϊτινες στερούνται πολιτικής διορατικότητος, κατέστη τόπος μαρτυρίου, τόπος οιμωγών καί θρήνων, οί όποιοι αίματώνουν τήν ψυχήν του Ελληνι

κού "Εθνους κι έν γένει τής πεπολιτισμένης άνθρωπότητος. Ή "Ηπειρος, με πολιτιστικόν κέντρον τό μαντεΐον τής Δωδώνης, τό άρχαι

ότερον καί σεβασμιώτερον τών ελληνικών μαντείων, περιλαμβάνει τό βορειο

δυτικόν τμήμα τοΰ ελληνικού χώρου από τοΰ 'Αμβρακικού κόλπου μέχρι του ποταμού Γενούσου (Shkumbin). 'Ιδού τί γράφει ό εξ Άμασείας Πόντου μέγας γεωγράφος τής αρχαιότητος Στράβων (65 π.Χ. 23 μ.Χ.): «Ταύτην τήν όδόν έκ τών περί τήν Έπίδαμνον καί τήν Άπολλωνίαν τόπων ϊοΰσιν έν δεξιά μέν έστι τα 'Ηπειρωτικά έθνη κλυζόμενα τω Σικελικώ πελάγει μέχρι τοΰ 'Αμβρακικού κόλπου, έν αριστερά δε τά όρη τών Ιλλυριών», ήτοι: «Άκο

λουθοΰντες τήν όδόν ταύτην (Έγνατίαν) από τής Έπιδάμνου (Δυρράχιον) καί 'Απολλωνίας έχομεν προς τά δεξιά τά διάφορα 'Ηπειρωτικά φύλα, περι

βρεχόμενα άπό τό Ίόνιον πέλαγος μέχρι τοΰ 'Αμβρακικού κόλπου, αριστερά δέ τήν όροσειράν τής Ιλλυρίας». Τήν αυτήν γνώμην είχε καί ό Ερρίκος Κίπερτ (18181899), ό μεγαλύτερος καί έπιστημονικώτερος γεωγράφος τοΰ Ι θ ' αιώνος, όστις έθεώρει τον Γενοΰσον ώς τό βόρειον δριον τής Ελλάδος, διακηρύττων τω 1878 εις Βερολινον ότι «δέν γνωρίζω έπαρχίαν περισσό

τερον έλληνικήν άπό τήν "Ηπειρον ώς προς τον πληθυσμόν, τήν γλώσσαν καί τήν διάνοιαν».

Άρχήθεν ή "Ηπειρος εκαλεΐτο "Απειρος έκ τής δωρικής λέξεως άπειρος

424 Βασιλείου Εύαγγ. Κυράνη

και της αιολικής άπερος= περιοχή χωρίς πέρας (χωρίς τέλος). Βραδύτερον δμως εκλήθη Ήπειρος (ξηρά), εν αντιθέσει προς τήν θάλασσαν και τάς νή

σους τοϋ 'Ιονίου πελάγους. Κατωκήθη προ αμνημονεύτων χρόνων υπό διαφόρων ελληνικών φύλων και δή δωρικής καταγωγής, καθότι ώμίλουν τήν δωρικήν διάλεκτον. Τα σπουδαιότερα ηπειρωτικά φϋλα ήσαν οί Άμ

βρακιώται, Άθαμάνες, Άμφίλοχοι, Κασσωπαΐοι, Μολοσσοί, Τυμφαίοι, Πα

ρωραιοι, Θεσπρωτοί, Κεστρΐνοι, Χάονες, Άτιντανες, "Ομφαλες, Παραυαΐοι, "Αβαντες, Άπολλωνιδται, Δασσαρήτιοι, Καλίκοινοι κ.ά. Αί περισσό

τεραι περιοχαί της 'Ηπείρου διωκοϋντο αύτονομιακώς, ό δε μέγας βασιλεύς της'Ηπείρου Πύρρος, ό υιός τοϋ Αϊακίδου (318275 π.Χ.), ήνωσε τά ηπειρωτικά φϋλα εις ένιαΐον καί ίσχυρόν κράτος, τό οποίον προς βορραν έξετείνετο μέχρι των εκβολών του ποταμού Μάτι (Mati) βορείως τής Έπι

δάμνου (Δυρραχίου). Ό Πύρρος, πρώτος από τους "Ελληνας, διέγνωσε τον κίνδυνον, τον όποιον διέτρεχεν ό Ελληνισμός από τους Ρωμαίους. Τω 280 π.Χ.διέβη τό Ίόνιον πέλαγος τη παρακλήσει τών Ταραντίνων, προς σωτηρίαν των ελληνίδων πόλεων τής Μεγάλης Ελλάδος (Magna Graecia Κάτω Ιτα

λίας), καθώς έγραφε μεταξύ άλλων εις τό προς Ρωμαίους τελεσίγραφον: «Ούκ αν έπιτρέψαιμι χώραν συμμάχων ανδρών έξερημοϋν καί πόλεις Ελλη

νίδας άναρπάζειν καί σώματα λαφυροπωλεΐν, άλλα κωλύσω τοις όπλοις, ϊνα παύσητε ήδη ποτέ άγοντες καί φέροντες όλην Ίταλίαν καί πδσιν άνθρώ

ποις ώς δούλοις έντρυφώντες», ήγουν «δεν θά επιτρέψω να έρημώσητε τήν χώραν τών συμμάχων, ούτε νά άρπάζητε τάς έλληνικάς πόλεις, ούτε τους ελευθέρους ανθρώπους νά πωλήτε ώς λάφυρα, αλλά θά σας εμποδίσω δια τών όπλων, ϊνα παύσητε λεηλατοΰντες ολην τήν Τταλίαν εκμεταλλευόμε

νοι όλους τους ανθρώπους ώς δούλους». Μετά τον θάνατον τοϋ Πύρρου οί Ήπειρώται έκυβερνώντο δημοκρατικώς

καί μετέφερον τήν πρωτεύουσάν των άπό τήν Άμβρακίαν εις τήν Φοινίκην (πρωτεύουσαν τής Χαονίας, νϋν χωρίον μεταξύ Αγίων Σαράντα καί Δελβί

νου), ένθα εκλήθη «ΤΟ ΚΟΙΝΟΝ ΤΩΝ ΗΠΕΙΡΩΤΩΝ». Ή Φοινίκη (πο

λυάνθρωπος εις τήν αρχαιότητα), λαβοϋσα τό όνομα εκ τοϋ δέντρου φοίνιξ, κείται ΒΑ τής ομωνύμου γραφικής πεδιάδος (νυν Βοϋρκος) ού μακράν τής κοίτης τοϋ πόταμου Δώδωνος ή Σιμόεντος (νϋν Μπίστριτσα), έχουσα έπίνειον τον Όγχησμόν ('Αγίους Σαράντα), έλεηλατήθη ύπό τών 'Ιλλυριών τω 230 π:.Χ. καί άνωκοδομήθη ύπό τοϋ 'Ιουστινιανού, κατεστράφη δε ύπό τών 'Ο

στρογότθων τοϋ Τωτίλα τω 552 μ.Χ. Ό τ ε ή Ήπειρος κατελήφθη υπό τών Ρωμαίων, υπέστη παντελή ολεθρον

τω 167 π.Χ. πρωτοστατούντος τοϋ Αιμιλίου Παύλου, τοϋ οποίου τό όνομα ήτο καί θά είναι αενάως βδελυρόν καί άποτρόπαιον εις τάς ψυχάς τών Ηπει

ρωτών, διότι κατά τον Πλούταρχον «Ένστασης δε τής ημέρας, ύφ' ενα καί τον αυτόν άμα καιρόν όρμήσαντες έτράποντο προς καταδρομήν καί διαρπα

Tò Βορειοηπειρωτικόν ζήτημα 425

γήν των πόλεων, ώστε ώρα μια πεντεκαίδεκα ανθρώπων έξανδραποδισθήναι μυριάδας, έβδομήκοντα δε πόλεις πορθηθήναι, φρΐξαι δε πάντας ανθρώπους το του πολέμου τέλος, έθνους όλου κατακερματισθέντος», ήτοι: «δτε έπλη

σίασεν ή ορισθείσα ήμερα, την ιδίαν ώραν άνεχώρησαν (οι Ρωμαίοι στρα

τιώται) προς λεηλασίαν των πόλεων και εντός μιας ώρας έξηνδραποδίσθη

σαν 150.000 άνθρωποι, και έκυριεύθησαν 70 πόλεις, ώστε εφριξεν όλος ό κό

σμος δια το τέλος τοΰ πολέμου, καταστραφέντος ολοκλήρου έθνους». Τοιουτοτρόπως, λοιπόν, άντήμειψαν τους Ήπειρώτας οι Ρωμαίοι, δια την προς αυτούς αγαθότητα και φιλανθρωπίαν τοΰ Πύρρου. Τοιούτον ήτο τό όδυνηρόν τέλος της κραταιάς Ηπείρου κατά τήν αρχαιότητα.

Εις τήν βυζαντινήν αύτοκρατορίαν ή "Ηπειρος άπετέλει τήν 12ην και 13ην έπαρχίαν, ό δε Θεοδόσιος ό Μέγας διήρεσεν αυτήν εις Πάλαιαν "Ηπει

ρο ν και Νέαν "Ηπειρον. Ή μεν Παλαιά "Ηπειρος (12η Επαρχία) έξετείνετο προς βορραν μέχρι των Ακροκεραυνίων ορέων (Λογορα), ή δε Νέα "Ηπειρος έξετείνετο βορείως της Έπιδάμνου (Δυρραχίου), προς δυσμάς δε συμπερι

λάμβανε και τήν Λυχνιδόν (Άχρίδα), ως μαρτυρεί ό ιστορικός Προκόπιος ό Καισαρεύς (Ε' μ.Χ. αιώνα): «Τοΰ δε κόλπου εκτός πρώτον μέν "Ελληνες είσιν ονομαζόμενοι Ήπειρώται, άχρι Έπιδάμνου πόλεως, ήπερ έπιθαλασσία οικείται», ήτοι: «εκτός τοϋ κόλπου (Άδριατικοϋ πελάγους) οι κάτοικοι είναι "Ελληνες, καλούμενοι Ήπειρώται μέχρι της παραθαλάσσιας πόλεως της Έπιδάμνου (Δυρραχίου)». Άλλαχοΰ δέ γράφει: «Λυχνιδός ή έν Ήπειρώταις ή δή πολυανθρωποτάτη εκ παλαιού ήν ύπό τούτον τον χρόνον σεισμώ τε καταπεσεΐν και τοις ώκημένοις σχεδόν τι πδσι ξυνδιολωλέναι. . . », ήτοι: «ή Λυχνιδός (ή Άχρίς) της "Ηπείρου, ήτις ήτο πολυάνθρωπος, τον παλαιόν καιρόν κατέπεσεν ύπό σεισμού, οί δέ κάτοικοι αυτής κατεστράφησαν σχε

δόν μετ' αυτής». Μετά τήν κυρίευσιν τής Κωνσταντινουπόλεως ύπό των Φράγκων, οί Κομνηνοί βασιζόμενοι εις τον πατριωτισμόν τών Ηπειρωτών Ίδρυσαν τό Δεσποτατον τής Ηπείρου (12041260 μ.Χ.), τό όποιον έξετείνετο προς βορραν μέχρι τού Δυρραχίου.

Μετά τήν κατάληψιν ολοκλήρου τής Ελλάδος ύπό τών Τούρκων, οί Ήπειρώται, καίτοι ύφίσταντο τα πάνδεινα υπό τών κατακτητών, δεν προσέ

φερον τράχηλον εύπειθή εις τον δυνάστην, αλλ' έπολέμουν αυτόν συνεχώς. Ή Χειμάρρα και τό Σούλιον έγιναν απόρθητα φρούρια τοΰ Ελληνισμού. Κατά τήν διάρκειαν τής τουρκοκρατίας τό "Εθνος ημών ένέπεσεν εις τό σκότος, οί Ήπειρώται όμως ίδρυσαν, ΐδίαις δαπάναις, διαφόρους σχολάς άνά τήν "Ηπειρον, αί δέ ήπειρωτικαί πόλεις 'Ιωάννινα και Μοσχόπολις ήσαν τηλαυγεΐς φάροι τοΰ Ελληνισμού.

Πολλά δεινά υπέστη ή Ήπειρος από τους Τουρκαλβανούς τού Ά λ ή πασά Τεπελενλή, ήτοι βίαιους εξισλαμισμούς, λεηλασίας, εμπρησμούς καί άλλα βασανιστήρια, τά όποια δέν εΐχε γνωρίσει μέχρι τότε ή άνθρωπότης,

426 Βασιλείου Εύαγγ. Κυρώνη

πολλαί δέ κώμαι και κωμοπόλεις ήρημώθησαν υπό των στιφών του αγρίου εκείνου σατράπου. Ήπειρωται ήσαν οι πρώτοι ίδρυταί της Φιλικής Εται

ρείας, Νικόλαος Σκουφάς (17791819) και 'Αθανάσιος Τσακάλωφ (1788

1851). Και εις την Ήπειρον προπαρεσκευάσθη ή Έπανάστασις του 1821, καί αναρίθμητοι ήσαν οί μυηθέντες και ενεργώς δράσαντες εν αυτή.

"Οτε εξερράγη ή Έπανάστασις, πρώτοι οί Ήπειρωται ώρμησαν εις όλα τα πεδία των μαχών,Μοσχοπολΐται, Κορυτσαΐοι, Άργυροκαστρΐται, Χιμαρ

ριώται, Σουλιώται κ.ά. Πολλά οφείλει το Έθνος ημών εις τον εκ Πρεμετής Κωνσταντΐνον Δαραλόπουλον, τον έπονομαζόμενον Ύπονομοποιόν ή Λα

γουμτζή, διότι κατεσκεύαζεν υπονόμους καί άνθυπονόμους, ένθα οί έλληνες άγωνισταί εθετον έκρηκτικάς υλας καί άνετίνασσον τους Τούρκους. Καίτοι οί Ήπειρωται προσέφερον τοιαύτας καί τοσαύτας θυσίας υπέρ τής ελλη

νικής ανεξαρτησίας, ή Ήπειρος δια του πρωτοκόλλου του Λονδίνου (14ης 'Ιουνίου 1830) δεν συμπεριελήφθη εις την έπικράτειαν του έλευθερωθέντος ελληνικού κράτους, ενώ ό ηπειρωτικής καταγωγής (εξ Αργυροκάστρου) πρώτος Κυβερνήτης τής Ελλάδος 'Ιωάννης Καποδίστριας (17761831) δια ρηματικής διακοινώσεως διεκήρυξε τήν 30ήν 'Οκτωβρίου 1828, ότι «ή έπέ

κτασις τής Ελλάδος πρέπει να καθορισθή πρόν βορραν δια γραμμής αρχο

μένης βορείως του Αύλώνος». Οί Ήπειρωται όμως, οί όποιοι έδίδαξαν τους Έλληνας πώς ν' αποθάνουν

δια τήν Ελλάδα, ουδέποτε παρέμειναν αδρανείς.'Αρχομένου του έτους 1854 έδραξαν τα όπλα κι έξηγέρθησαν κατά του δυνάστου. 'Ατυχώς όμως, καίτοι οί Ήπειρωται ήγωνίσθησαν γενναίως πανταχού τής Ηπείρου, αί πανίσχυροι τουρκικαί δυνάμεις κατέπνιξαν τήν Ηπειρωτική ν Έπανάστασιν.

Οί κατακτηταί ήρχισαν νέας βιαιοπραγίας καί βαρβαρότητας εις βάρος τοΰ ηπειρωτικού λαού. Ένεκα τούτου λοιπόν οί ανήσυχοι Ήπειρωται έξη

γέρθησαν καί πάλιν, τή προτροπή τοΰ έξ Αγίου 'Ανδρέου (χωρίον περιοχής ΓΑγίων Σαράντα) ηγουμένου Φιλήμονος. Τήν 12ην Φεβρουαρίου 1878 άρ

χηγοΰντος τοΰ εκ Κηπαροΰ Χειμάρρας μοιράρχου Στεφάνου άνεπέτασαν τήν σημαίαν τής Ελληνικής Επαναστάσεως εις τό Λυκούρσιον, πλησίον των 'Αγίων Σαράντα.

Οί έπαναστάται ήγωνίσθησαν απεγνωσμένος επί 13 ημέρας εναντίον τών αναρίθμητων τουρκικών δυνάμεων, αϊτινες κατέστειλαν τήν έπανά

στασιν κι ένέσπειραν νέας συμφοράς εις τους κατοίκους τής Χαονίας ('Αγίων Σαράντα, Δελβίνου καί Χειμάρρας).

Ή συνελθοΰσα διάσκεψις τοΰ Βερολίνου τον Μάρτιον τοΰ 1881 παρε

χώρησεν εις τήν Ελλάδα μόνον τήν θεσσαλίαν καί τήν περιοχήν "Αρτης τής νοτίου Ηπείρου.

Τω καιρώ έκείνω ήρχισαν αί ξενικαί ραδιουργίαι εις βάρος τής Ηπεί

ρου καί γενικώτερον τοΰ Έλληνισμοΰ.


Έφ' όσον ή Τουρκία εθεωρείτο μέγας ασθενής της Ευρώπης, αϊ σκο

τειναί δυνάμεις, ύποδαυλισθεΐσαι ύπο της τε 'Ιταλίας και Αυστρίας, παρώ

τρυνον τους 'Αλβανούς ϊνα ενδιαφερθούν δια μίαν άνεξάρτητον Άλβανίαν εις βάρος των ελληνικών εδαφών. Οί 'Αλβανοί, οϊτινες ουδέποτε εΐχον έθνι

κήν συνείδησιν, άλλ' ήσθάνοντο περισσότερον Τούρκοι και άπο αυτούς τους άσιάτας Τούρκους, παρουσιάζοντο ώς απόγονοι τών δήθεν 'Ιλλυριών κ.τ.τ. Εις προκηρύξεις και άρθρα εις διαφόρους εφημερίδας τής Ευρώπης άπο του έτους 1878 διεκήρυττον μεταξύ άλλων ότι «οί 'Αλβανοί είναι από

γονοι τών Πελασγών και 'Ιλλυριών, ό δε "Ομηρος και πάντες οί επί τής Τροίας έκστρατεύσαντες ήρωες ήσαν 'Αλβανοί, ώς και ό Φίλιππος, ό Μέγας 'Αλέξανδρος, ό Πύρρος τής 'Ηπείρου, ό Γεώργιος Καστριώτης, οί ήρωες τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως του 1821 κ.ά. ήσαν Αλβανοί, ενώ οί Έλ

ληνες υπήρξαν λαός άνανδρος, άπατεών και ραδιοΰργος από χιλιετηρίδων, όστις έκαρπώθη τους θησαυρούς τών 'Αλβανών...». Διεμαρτύροντο ωσαύ

τως «δια τήν άγνωμοσύνην τών Ελλήνων προς τον Άλβανόν ήρωα 'Αλή Πασαν, όστις προσέφερε τόσας υπηρεσίας υπέρ τής Ελληνικής 'Επανα

στάσεως», δηλαδή εκείνο τό τερατούργημα και έκτρωμα τής φύσεως ήτο ό σωτήρ τών Ελλήνων.

Χάριν τών ακροατών μου θα προσπαθήσω εν συντομία να περιγράψω τήν περιβόητον Ίλλυρίαν. Ή χώρα βορείως τοΰ ποταμού Γενούσου (Shkum

bin) έκαλεϊτο 'Ιλλυρία. 'Ενταύθα ίδρύθησαν διάφοροι έλληνικαί άποικίαι: 'Επί τών ακτών τής Ταυλαντίας δυτικώς τοΰ ποταμού Παλάμνου (νυν Erzen) υπό τών Κερκυραίων και Κορινθίων, άρχηγόν εχόντων τον κορίνθιον Φάλιον υίόν τοΰ Έρατοκλείδου, έκτίσθη τώ 627 π.Χ. ή 'Επίδαμνος (νυν Δυρράχιον), ένθα έβασίλευσεν ό Γλαυκίας κατά το δεύτερον ήμισυ τοΰ δ' π.Χ. αιώνος. Βορείως τής Έπιδάμνου έκτίσθη ύπό τοΰ Διονύσου, τυράννου τών Συρακουσών, ή Αισσός (Lezhe) μέ άκρόπολιν τήν Άκρόλισσον, τήν οποίαν ό τελευταίος βασιλεύς τής Σκόδρας Γένθιος κατέστησε πρωτεύου

σαν τοΰ κράτους του μέχρι τής ύποδουλώσεως εις τους Ρωμαίους τω 168 π.Χ. Βορείως τής Λισσοΰ επί τών ακτών τής Δαλματίας ήσαν αί έλληνικαί πόλεις 'Επίδαυρος, Τραγύριον κ.ά., δυτικώς δέ τών ακτών ήσαν αί νήσοι Μελίτη, Μέλαινα, Κόρκυρα, "Ισσα, Φάρος, ή πρότερον Πάρος, αποικία τών Παρίων και πατρίς Δημητρίου τοΰ Φαρίου, γνωστοΰ δια τους πολέμους αύτοΰ κατά τών Ρωμαίων (γ' αί. π.Χ.).

Ποίαν γλώσσαν ώμίλουν οί 'Ιλλυριοί; Ό διάσημος καθηγητής Φώτιος Πέτσας εις όμιλίαν του τήν 30ήν 'Απριλίου 1980, μεταξύ άλλων, άπεκάλυψεν ότι μία βουλγάρα αρχαιολόγος, ή Λιούμπα Όγκνένοβα, τώρα Μαρίνοβα, έδωσε τήν σωστήν άνάγνωσιν τής ιλλυρικής επιγραφής: «Κύριε βοήθη Ιωάννου», τουτέστιν οί 'Ιλλυριοί δεν εΐχον άλλην γλώσσαν και γραφήν, ειμή μόνον τήν έλληνικήν εις πολλάς περιοχάς τής Ιλλυρίας. Ποία ή κατά


γωγή τών 'Αλβανών και ποίαν γλώσσαν όμιλοϋν; Κατά τήν μαρτυρίαν πολ

λών ελλήνων και αλλοδαπών γεωγράφων και ιστορικών οι 'Αλβανοί μετη

νάστευσαν κατά τους μεταγενεστέρους ρωμαϊκούς χρόνους άπό τον Καύ

κασον, εκείθεν δε συνεκόμισαν και το όνομα αυτών. "Αλλοι διατείνονται δτι προήλθον άπο τήν Δύσιν. Ό Gustav Meyer (Strassburg 1891) εις το Έτυμολογικόν Λεξικόν της 'Αλβανικής γλώσσης εύρεν δτι μεταξύ 5110 αλβανικών λέξεων κοινής χρήσεως αϊ 1420 προέρχονται εκ τών ρωμανικών ή λατινικών γλωσσών, αί 1180 είναι τουρκικαί, αί 840 νεοελληνικαί, αί 540 σλαυικαί, αί 730 είναι αγνώστου προελεύσεως και 400 ανήκουν εις τήν άρχαιοτάτην γλώσσαν τών προϊστορικών κατοίκων τοϋ βορείου μέρους της χερσονήσου τοϋ Αϊμου (Βαλκανικής).

'Ομολογουμένως οί 'Αλβανόφωνοι διατηρούν πολλάς λέξεις αρχαίων ελληνικών διαλέκτων λ. χ.:

Dite —ήμερα συγκεκομμένον του Αφροδίτη δίτη. Udhe — οδός Nuk — δέν, εκ τοϋ αρχαίου ούκ Eshte — είναι, εκ του αρχαίου εστίν Qen — κύων, εκ τοϋ αρχαίου κύων, σκϋλος, κ.α.

Έν όλίγαις λέξεσιν οί περισσότεροι 'Αλβανοί είναι ελληνικής κατα

γωγής καί με τήν πάροδον τοϋ χρόνου απώλεσαν τήν γλώσσαν, τήν θρη

σκείαν καί τήν συνείδησιν, καί άκοντες (χωρίς νά τό θέλουν) έγιναν πολέ

μιοι τών αδελφών των Ελλήνων, δηλαδή σύγχρονοι γενίτσαροι. Αυτά έν ολίγοις δια τους 'Αλβανούς.

Νϋν δε έπανερχόμεθα εις τα της 'Ηπείρου. Ό Ελληνοτουρκικός πό

λεμος της 5ης 'Απριλίου 1897 καί ή ήττα της Ελλάδος επέφερε νέας τρα

γωδίας εϊς τον ύπόδουλον Έλληνισμόν. 'Αρχομένου τοϋ Α' Βαλκανικού πολέμου (5ην 'Οκτωβρίου 1912) με έπιτελάρχην τον εκ Πρεμετής Πανα

γιώτην Μαγκλήν ή γενναιοψυχία καί όρμητικότης τών Ελλήνων συνέ

τριψε τήν άντίστασιν τών Τούρκων. Τήν 26ην 'Οκτωβρίου 1912 έκυμάτισεν ή κυανόλευκος εις τήν μακεδονικήν πρωτεύουσαν. Τήν 7ην Δεκεμβρίου 1912 άπηλευθερώθη ή Κορυτσά, καί τήν 21 ην Φεβρουαρίου 1913 ή πρωτεύ

ουσα της ενιαίας Ηπείρου, τά θρυλικά 'Ιωάννινα. Οί λεοντόθυμοι Έλληνες προήλαυνον προς βορραν καί έχάριζον τήν

ποθητή ν έλευθερίαν εις τάς έλληνικάς περιοχάς της ευάνδρου 'Ηπείρου: Τήν 5ην Δεκεμβρίου 1912 ή ηρωική Χειμάρρα, άρχηγοΰντος τοϋ Σπ. Σπυρο

μήλιου, ύψωσε τήν έλληνικήν σημαίαν, τήν 3ην Μαρτίου 1913 άπηλευθερώ

θησαν τό Άργυρόκαστρον, ή Πρεμετή, ή Κλεισούρα, ή Φράσσερη καί άλλαι ήπειρωτικαί πόλεις. Τήν 7ην Δεκεμβρίου 1912 αί Μ. Δυνάμεις, τη συστάσει καί παροτρύνσει της 'Ιταλίας καί Αυστρίας, απεφάσισαν έν


Λονδίνω την ϊδρυσιν αλβανικού κράτους, ή δέ Συνθήκη του Λονδίνου της 17ης Μαΐου 1913, ή θέσασα τέρμα εις τον Α' Βαλκανικόν πόλεμον, εις το 3ον άρθρον ώριζεν ότι «ή φροντίς της διαχαράξεως των συνόρων της 'Αλ

βανίας ανατίθεται εις τάς εξ Μ. Δυνάμεις». Την 29ην 'Ιουλίου 1913 υπε

γράφη εν Λονδίνω, μεταξύ των εξ Μ. Δυνάμεων (Γερμανίας, Αύστροουγγα

ρίας, Γαλλίας, 'Αγγλίας, Ρωσίας και Ιταλίας) πρωτόκολλον περί ανεξαρ

τησίας της 'Αλβανίας. Την 17ην Δεκεμβρίου 1913 υπεγράφη εις Φλωρεντίαν τό βδελυρόν πρω

τόκολλον, δια του οποίου παρεχωροΰντο έλληνικαί έπαρχίαι της 'Ηπείρου εις το νεοσύστατον άλβανικόν κράτος, χωρίς να ληφθούν υπ' όψιν οί εθνι

κοί πόθοι τών κατοίκων αυτών. "Ινα κάλλιστα έννοήσωμεν τό έγκλημα των Μ. Δυνάμεων εις βάρος του Ελληνισμού, θα εξηγήσω εν συντομία ποίας έλληνικάς περιοχάς της 'Ηπείρου παρεχώρησαν βιαίως εις τό υπ' αυτών κατασκευασθέν άλβανικόν κράτος, άρχίζων τήν περιγραφήν άπό νότου προς Βορραν: Ή Κεστρίνη, ένθα ή πρωτεύουσα, ή ομώνυμος πόλις Κεστρίνη εις τήν θέσιν Κάτω 'Αετός, ώς και ή πόλις Βουθρωτόν, εις τήν οποίαν σήμερον τό άρχαιολογικόν μουσεΐον στεγάζει όλα τά αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, έπί τοϋ Πηλώδους Λιμένος πλησίον της εύφορου πεδιάδος Έρυθείας (Βρύνας), έν ή διαρρέει ό ποταμός Ξάνθος (Παύλα).

Ή Χαονία, ένθα ή πρωτεύουσα αυτής Φοινίκη, ήτις είχε και νομισμα

τοκοπεΐον, πλησίον τής ομωνύμου πεδιάδος (νυν Βούρκος) παραρρέοντος του ποταμού Δώδωνος ή Σιμόεντος (Μπίστριτσα), ώς και ή αρχαία πόλις Μαιανδρία (νΰν χωρίον Καραλήμπεη, Φανάρι), ό Όγχησμός ("Αγιοι Σα

ράντα), ή Δολώνια (Δέλβινον), ό Πάνορμος (Παλέρμο), ή Χειμάρρα, ή Παλαιστή (Παλιάσα), ό Ώρικός, εν τη θέσει Πασαλιμάνι νοτιοδυτικώς τών εκβολών του ποταμού Κελυνδοΰ (νΰν Δουκάτης), ή Άντιγόνεια (νΰν Λέκλη Lekel), ήτις είχε και νομισματοκοπεϊον, ή Άργυρίνη (Άργυρό

καστρον), ή Τιτούπολις (Τεπελένι). Ή Όμφαλία, ένθα αί άρχαΐαι πόλεις Όμφάλιον (Λάμποβον), πατρίς

τών μεγάλων εθνικών ευεργετών Ευαγγέλου καί Κωνσταντίνου Ζάππα, τό Έκατόμπεδον (Σαραγκινήστα), πλησίον τοΰ όρους Άσναοΰ (Νεμέρτσικα), ή κωμόπολις Κεστοράτη, πατρίς τοΰ εθνικού ευεργέτου Χρ. Ζωγράφου.

Ή Παραυαία, λαβοΰσα τό όνομα εκ τοΰ Αΰου (Αώου) πόταμου (παρά

Αύοςπλησίον τοΰ Αϋου, Αώου), με τάς πόλεις Πρεμετή (πατρίς τοΰ εθνι

κού ευεργέτου Άπ. Άρσάκη), τό Λεσκοβύκιον κ.ά. Βορείως τής Χαονίας είναι ή Άβαντίς, ένθα ό Αυλών καί αί άρχαΐαι

πόλεις, όπου σώζονται πολλά ερείπια, ή Άμαντία ή πρότερον Άβαντία κτίσμα τών Άβάντων (Εύβοέων) μετά τήν άλωσιν τής Τροίας, τό Θρόνιον τάνΰν Κάνινα (Kanina), τό Νύμφαιον (Selenica), ή "Αρτα (Αύλώνος), ή


Βύλλις (Gradishte), κτίσμα των Μυρμιδόνων μετά τήν άλωσιν τής Τροίας, και άλλαι.

Ή Άπολλωνιάτις, ένθα ή αρχαία 'Απολλωνία, ήτις έκτίσθη ύπό τοϋ κορινθίου Γύλακος τω 588 π.Χ. και έλαβε το όνομα αύτοϋ Γυλάκεια, άργό

τερον όμως μετωνομάσθη 'Απολλωνία, προφανώς προς τιμήν τοϋ μουση

γέτου 'Απόλλωνος, διότι Μουσαία έκαλεΐτο ή νυν εύφορος πεδιάς Μουζε

κιά. Έν τω μουσείω της 'Απολλωνίας στεγάζονται νυν όλα τα αρχαία ελ

ληνικά ευρήματα της περιοχής. Βορειοανατολικός της 'Απολλωνίας ήτο ή αρχαία Διμάλλη.

'Ανατολικώς τής Άπολλωνιάτιδος είναι ή Δασσαρήτις, ένθα ή Άντι

πάτρεια, λαβοϋσα το όνομα εκ τοϋ μακεδόνος στρατηγοΰ 'Αντιπάτρου, επί Θεοδοσίου δε τοϋ Β' μετωνομάσθη Πουλχεριούπολις εκ τής αδελφής αύτοϋ Πουλχερίας, επί Σερβοκρατίας δε εκλήθη Βελέγραδα, επί δε Τουρκο

κρατίας Berat και παρ' ήμΐν Βεράτιον ή Βεράτι και Μπεράτι. Νοτιοανα

τολικούς τής Δασσαρήτιδος ήτο ή χώρα τών Καλικοίνων, ένθα το άρχαΐον Πήλιον. Πλησίον δε τοϋ Πηλίου έκτίσθη ή Κορυτσά, πατρίς τοϋ μεγάλου έθνικοΰ ευεργέτου 'Ιωάννου Μπάγκα κι άλλων επωνύμων ανδρών, οϊτινες έδόξασαν τήν Ελλάδα.

Βορειοδυτικώς τής Κορυτσάς είναι ή Μοσχόπολις, ιδρυθείσα περί τό 1330 μ.Χ., ένθα έλειτούργησε το δεύτερον έλληνικόν τυπογραφειον τω 1731 (έξεδίδοντο διάφορα βιβλία), ώς και ή φημισμένη 'Ακαδημία αυτής, πατρίς δε τών μεγάλων ευεργετών τοϋ Έλληνικοϋ Έθνους Γεωργίου και Σίμωνος Σίνα, οϊτινες έδόξασαν τήν Ήπειρον και έν γένει τό Πανελλήνιον. Τοιαύτας έλληνικάς περιοχάς τής 'Ηπείρου και τοιούτον Έλληνισμόν παρέ

δωσαν αί Μ. Δυνάμεις εις τό υπ' αυτών συσταθέν τεχνητόν κράτος των, τήν Άλβανίαν.

Σημειωθήτω ότι τω καιρώ έκείνω έλειτούργουν εις τάς αναφερθείσας περιοχάς 360 έν όλω ελληνικά σχολεία μέ 22.500 μαθητάς. Έφριξεν ολό

κληρος ή πεπολιτισμένη άνθρωπότης δια τήν άδικον διχοτόμησιν τής ελληνικής 'Ηπείρου. Διάσημος γάλλος δημοσιογράφος εις τό βιβλίον του «Ή δύστηνος "Ηπειρος» προλογίζων γράφει: «Ή 'Ιταλία εγραψεν επιφα

νείς σελίδας εις τήν παγκόσμιον ίστορίαν, χαράσσει όμως αυτήν τήν στι

γμήν τήν πλέον απεχθή και τόσον μισητήν πολιτικήν δια τήν έπιδίωξιν τών ιμπεριαλιστικών ονείρων της εις βάρος τής Βορείου Ηπείρου».

Τήν 31 ην 'Ιανουαρίου 1914 οι έν 'Αθήναις πρέσβεις τών Μ. Δυνάμεων ήξίωσαν από τήν έλληνικήν Κυβέρνησιν όπως εκκένωση τα ύπ' αυτής έλευθερωθέντα εδάφη, τα όποια παρεχωρήθησαν εις τήν Άλβανίαν. Εις περίπτωσιν αρνήσεως τής Ελλάδος αί Μ. Δυνάμεις δεν θα έπέτρεπον τήν ενωσιν τών νήσων τοϋ 'Ανατολικού Αιγαίου μετ' αυτής. Ή Ελλάς έν προ

κειμένω συνεμορφώθη προς τάς συστάσεις τών Μ. Δυνάμεων, άφίνουσα


τούς ελληνικούς πληθυσμούς της Βορείου 'Ηπείρου εις το έλεος τών 'Αλ

βανών. Εις όλας τάς πόλεις και κωμοπόλεις της Β. 'Ηπείρου συνεκροτήθησαν

ένοπλα συλλαλητήρια, διότι ή ιδιαιτέρα των πατρίς παρεδίδετο εις σκλη

ρότερον δυνάστην. Έν τη απελπισία των έδραξαν τα όπλα και υπό την ήγεσίαν του Γ. Χρ. Ζωγράφου, εκ Κεστοράτης, και του μητροπολίτου Δρυϊ

νουπόλεως Βασιλείου, εκ Λαμπόβου, τήν 17ην Φεβρουαρίου 1914 έκήρυξαν την Βόρειον Ήπειρον Αύτόνομον Πολιτείαν (Κράτος) με πρωτεύουσαν τό Άργυρόκαστρον. Ή βορειοηπειρωτική Κυβέρνησις απευθυνόμενη προς τον ήπειρωτικόν λαόν, μεταξύ άλλων, έλεγε: «Ήπειρωται, μία κατόπιν της άλλης άπωλέσθησαν αί ελπίδες ημών, μας άποσπώσιν άπό τάς άγκάλας της μητρός μας Ελλάδος.

Τό πάτριον ημών έδαφος κείται σήμερον λεία, δυνάμει αδίκου και άκυρου βουλήσεως πάντων των ισχυρών της γης. Άλλ ' άκλόνητον έμεινε τό ήμέτερον δίκαιον, τό δίκαιον τοϋ 'Ηπειρωτικού Λαού. Κηρύσσει ή Βόρειος "Ηπειρος τήν Άνεξαρτησίαν της και προσκαλεί τούς πολίτας της όπως υποβαλλόμενοι εις πάσαν θυσίαν, προασπίσωσι τήν ακεραιότητα τοΰ εδάφους και τάς ελευθερίας της». 'Υπουργός Στρατιωτικών άνέλαβεν ό εκ Νιβίτσης Χειμάρρας αντισυνταγματάρχης τοΰ ελληνικού στρατού Δημή

τριος Δούλης. Πανταχού της Βορείου 'Ηπείρου συνεκροτήθησαν Έπιτροπαί 'Αμύνης

και Ιεροί Λόχοι. Ό πατριωτισμός τών Βορειοηπειρωτών ηλέκτρισε τό Πανελλήνιον. Έλληνες όπλίται και αξιωματικοί έγκατέλειπον τάς τάξεις τοΰ ελληνικού στρατού και έμάχοντο μετά τών βορειοηπειρωτικών στρα

τευμάτων εναντίον τών 'Αλβανών, οι όποιοι έστελεχοΰντο υπό ολλανδών, ιταλών και αυστριακών αξιωματικών. Εις τον ιερόν αγώνα τών Βορειο

ηπειρωτών δεν εμεινεν αμέτοχος και ή σπουδάζουσα νεολαία. Βορειο

ηπειρώται σπουδάζοντες εις τό Γυμνάσιον τών 'Ιωαννίνων άνεχώρησαν κρυφίως δια τό Άργυρόκαστρον και έζήτησαν νά καταταχθούν εις τούς Ιερούς Αόχους. 'Ιδού ή προσφώνησις προς τον Πρόεδρον της Β. 'Ηπείρου: «Έξοχώτατε, έγκαταλείψαντες τά σχολικά βάθρα επί τω άκούσματι της ημετέρας εκκλήσεως, Ήπειρωται ήμεΐς, σπεύδομεν είς τήν φωνήν της σφα

γιαζομένης 'Ηπείρου, αποφασισμένης όπως συνεχίζουσα τούς Σουλιωτικούς άθλους, ταφή ύπό τά ερείπια της πριν παραδοθή είς τούς σφαγιαστάς».

Ή δε «Ένωσις Ελλήνων Φοιτητών» Πανεπιστημίου 'Αθηνών εσπευ

σεν είς τήν φωνήν τών Βορειοηπειρωτών διακηρύττουσα ότι «ό γιγαντώδης άγων είς τον οποίον άπεδύθησαν τέκνα της Μεγάλης Πατρίδος, οί αδελφοί Βορειοηπειρώται, έδόνησαν τά στήθη τών φοιτητών τοΰ ημετέρου Πανεπι

στημίου οϊτινες σπεύδουσι νά ελθωσιν αρωγοί προς αυτούς». Οί καθημερι

νοί θρίαμβοι τών βορειοηπειρωτικών όπλων εφερον εις μεγάλην άπόγνωσιν


τους 'Αλβανούς και εις άδιέξοδον τους δημιουργούς του αλβανικού κρά

τους, οι όποιοι έζήτησαν άνακωχήν, και δια του Πρωτοκόλλου της Κερ

κύρας της 17ης Μαΐου 1914 αί Μ. Δυνάμεις και ή αλβανική Κυβέρνησις ανεγνώρισαν την ελληνικότητα της Β. 'Ηπείρου και τα δίκαια τοΰ Βορειο

ηπειρωτικού Ελληνισμού. Μετά την εκρηξιν τοΰ Α' Παγκοσμίου Πολέμου (Αύγουστος 1914), αί

Μ. Δυνάμεις διέταξαν την Ελλάδα να άνακαταλάβη την Β. Ηπειρον, ή δε βορειοηπειρωτική Κυβέρνησις τήν 24ην 'Οκτωβρίου 1914 παρέδωσε τον τόπον εις τήν μητέρα Ελλάδα, διότι αυτός ήτο ό προαιώνιος εθνικός πόθος των κατοίκων. Ρίγη εθνικής συγκινήσεως προκαλεί ή προκήρυξις της Βορειοηπειρωτικής Κυβερνήσεως τήν 24ην 'Οκτωβρίου 1914, απευθυνόμενη προς τον ήπειρωτικόν λαόν: «Ό Άγων ημών έληξε δια θριάμβου. Οί πόθοι μας έξεπληρώθησαν. Δεν ύπεκύψαμεν εις τήν άδικον καταδίκη ν. Δεν ύπη

κούσαμεν εις έξευτελιστικήν προσταγήν. Δια τοΰ απελευθερωτικού σας αγώνος έβαπτίσατε έν τω ήρωισμώ και εν τη τιμή τήν Έλληνικήν οίκογέ

νειαν, ήτις μας ανέμενε με άνοικτάς τάς άγκάλας. 'Οριστικώς εισέρχεσθε πλέον αντάξιοι αδελφοί εκείνων, οϊτινες επί τών πεδίων τής μάχης και της νίκης έμεγένθυναν και έστίλβωσαν τό άστρον τής δόξης τοΰ Έλληνισμοΰ.

Τήν στιγμήν όμως ταύτην αί σκέψεις και ή ευγνωμοσύνη μας στρέ

φονται προς τους ανδρείους εκείνους, οϊτινες άγωνισθέντες υπέρ ημών υφίστανται νΰν τάς ώδίνας τών ανιάτων πληγών ή γνωρίζουσιν ήδη τοΰ θανάτου τό μυστήριον. Έν ονόματι τοΰ Λαού τής Β. 'Ηπείρου άπευθύνομεν προς τους αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και στρατιώτας, οϊτινες παντα

χόθεν τοΰ Έλληνισμοΰ εδραμον προς τήν Ήπειρωτικήν Σημαίαν και ήρωι

κώς ήγωνίσθησαν υπέρ ημών. Καταθέτοντες τήν έξουσίαν δεόμεθα τω Ύψίστω, όστις ηύλόγησε τον αγώνα ημών να τη ρήση ύπό τήν 'Αγίαν Του σκέπην τήν "Ηπειρόν μας, τήν προσφιλή έν τοις κόλποις τής μητρός της Ελλάδος».

Τήν 6ην Δεκεμβρίου 1915 διεξήχθησαν αί πρώται βουλευτικά! έκλογαί εις Β. "Ηπειρον, οί δέ εκλεγέντες παρεκάθησαν εις τήν Βουλήν τών Ελλή

νων κατά τήν σύνοδον τοΰ 1916. Ή 'Ιταλία, όμως, εκμεταλλευόμενη τον έμφύλιον σπαραγμόν τών Ελλήνων (Βασιλικών Βενιζελικών), κατέλαβε δια τών όπλων όλόκληρον τήν "Ηπειρον καί τω 1917 παρεχώρησε τήν Β. "Ηπειρον εις τήν 'Αλβανίαν. Τήν 17ην Μαΐου 1920 ή Γερουσία τών Η.Π.Α. έψήφισεν υπέρ τής ενώσεως τής Β. 'Ηπείρου μετά τής Ελλάδος.

Μετά τήν Μικρασιατικήν καταστροφήν ή στρατιωτική καί πολιτική θέσις τής Ελλάδος ήτο δεινή, καί ενώ έπέκειτο ή ρύθμισις τών ελληνοαλ

βανικών συνόρων, ή ιταλική προπαγάνδα έσκηνοθέτησε τήν δολοφονίαν τοΰ ιταλού στρατηγοΰ Τελλίνι έπισυμβάντος τήν 27ην Αυγούστου 1923 εντός τοΰ ελληνικού εδάφους. Ό Μουσολίνι, ό φερόμενος ώς σύγχρονος


Καίσαρ, έβομβάρδισε την Κέρκυραν την 31 ην Αυγούστου 1923 και άπε

βίβασε 18.000 άνδρας εϊς την νησον, οϊτινες παρέμειναν μέχρι την 27ην Σεπτεμβρίου 1923.

Μετά την όριστικήν παραχώρησιν της Β. 'Ηπείρου εις την Άλβανίαν (27ην Ιανουαρίου 1925), αί εκάστοτε άλβανικαί Κυβερνήσεις κατεπολέ

μησαν συστηματικός την έλληνικήν γλώσσαν. Τω 1934 ή αλβανική Κυ

βέρνησις του βασιλέως Ζόγκου εκλεισεν αυθαιρέτως όλα τα ελληνικά σχολεία της Βορείου Ηπείρου έπιβαλοϋσα υποχρεωτικώς την άλβανικήν.

Οί Βορειοηπειρώται μαθηταί ήρνήθησαν να παρακολουθήσουν τα αλβανικά μαθήματα. Ό βορειοηπειρωτικός Ελληνισμός έξηγέρθη κατά της αλβανικής αυθαιρεσίας, ή δε αλβανική Κυβέρνησις προέβη εις όμα

δικάς συλλήψεις τών Βορειοηπειρωτών.Ή ελληνική Κυβέρνησις ήπείλησεν ότι θα άνακαταλάβη την Β. Ήπειρον και προσέφυγεν εις τήν Κοινωνίαν τών Εθνών και το Διεθνές Δικαστήριον της Χάγης, το όποιον τήν 21 ην Φεβρουαρίου 1935 κατεδίκασε τήν Άλβανίαν και έπανελειτούργησαν τα ελληνικά σχολεία εις ώρισμένας περιοχάς της Β. 'Ηπείρου.

Τήν 7ην 'Απριλίου 1939 ή 'Ιταλία κατέλαβε τήν Άλβανίαν, προφασιζομέ

νη ότι ήθελε να τήν μεγαλώση μέχρι του Αμβρακικού κόλπου και της δυτι

κής Μακεδονίας. Ευθύς εξ αρχής έκυκλοφόρησε τους Χάρτας τής Μεγάλης Αλβανίας. Αί ίταλικαί άρχαί ήρχισαν αμέσως τήν σύλληψιν και έκτόπισιν χιλιάδων Ελλήνων τής Β. 'Ηπείρου προς παρασκεύασιν τής εισβολής των εναντίον τής Ελλάδος. Τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 αί ίταλικαί δυνάμεις, όλως άπροκλήτως, έπετέθησαν εναντίον τής Ελλάδος έχοντες εις το πλευ

ρόν των τα ανεξάρτητα αλβανικά τάγματα, τα όποια έλαβον μέρος εις δια

φόρους μάχας δια χιλιάδων αλβανών εθελοντών στελεχωμένα άπό ιταλούς αξιωματικούς και δια ταγμάτων μελανοχιτώνων (αλβανικής φασιστικής εθνοφυλακής).

Οί γενναιόψυχοι Έλληνες αντάξιοι τρισενδόξων προγόνων απέκρουσαν άστραπιαίως τήν ίταλικήν ίταμότητα και εντός ελαχίστου χρονικού δια

στήματος τά ελληνικά στρατεύματα προήλαυνον εντός τής Β. 'Ηπείρου. Ή κυανόλευκος εθνική μας σημαία έκυμάτιζε και πάλιν εις τάς πόλεις, κωμοπόλεις και κώμας τής έλληνικωτάτης Β. 'Ηπείρου. Απερίγραπτος ήτο ό ηρωισμός τών ελλήνων στρατιωτών και ό ενθουσιασμός του βορειοηπει

ρωτικού Ελληνισμού, πού ύπεδέχετο και ενίσχυε ποικιλοτρόπως τους έλευ

θερωτάς. Δυστυχώς όμως δια τό Έθνος μας δέν ένεπνέετο μέ τά ϊδια πατριω

τικά αισθήματα ή πολιτική και στρατιωτική ηγεσία τής μητρός Ελλάδος. Ουδέποτε τά πολεμικά ανακοινωθέντα άνέφερον ((Βόρειος 'Ήπειρος» ή

«Βορειοηπειρωτικά βουνά», άλλ' αντιθέτως άνέφερον «Αλβανία» και «αλ

βανικά βουνά», ό δέ Κυβερνήτης 'Ιωάννης Μεταξάς, όστις έξετέλει πιστώς τάς έντολάς τής Αγγλικής Κυβερνήσεως, εις άνακοίνωσιν προς τους ιδιο

28


κτήτας και άρχισυντάκτας τοϋ 'Αθηναϊκού Τύπου την 30ήν 'Οκτωβρίου 1940, έκτος της Δωδεκάνησου, ουδόλως ανεφέρθη εις την Βόρειον 'Ήπειρον ή την Κύπρον. Το εσπέρας μάλιστα της 22ας Νοεμβρίου 1940, όταν τα ελλη

νικά στρατεύματα ύψωσαν την έθνικήν μας σημαίαν είς τήν έλληνικωτάτην βορειοηπειρωτικήν πόλιν, τήν Κορυτσάν, έξεφώνησε λόγον άπο ραδιοφώ

νου, ειπών μεταξύ άλλων και τήν άκόλουθον άντεθνικήν φράσιν: «Άγωνι

ζόμεθα όχι μόνον δια τήν ΰπαρξίν μας, άλλα και δια τους άλλους Βαλκα

νικούς λαούς και δια τήν άπελευθέρωσιν της Αλβανίας». Δηλαδή, ενώ ό αλβανικός λαός ήγωνίζετο παρά τό πλευρόν των ιταλικών στρατευμάτων εναντίον της Ελλάδος, ό Μεταξάς δεν ένδιεφέρετο δια τήν άπελευθέρωσιν της Βορείου 'Ηπείρου, άλλα φεϋ! δια τήν άπελευθέρωσιν της 'Αλβανίας!!!

'Ιδού τό κατάντημα των ελλήνων ηγετών. Ό ελληνικός στρατός όμως δεν έδωσε σημασίαν είς τάς απερισκεψίας του πρωθυπουργού του, άλλα συνέχιζε τον αγώνα δια τήν άπελευθέρωσιν και τών άλλων ελληνικών πό

λεων της Βορείου 'Ηπείρου και τήν όριστικήν συντριβήν τών φασιστικών δυνάμεων. Μετά τήν άνανδρον γερμανικήν έπίθεσιν (6ην 'Απριλίου 1941), ή θέσις της Ελλάδος ήτο κρισιμωτάτη, διότι μία δράξ Ελλήνων ήγωνί

ζετο εναντίον δύο αυτοκρατοριών μετά τών δορυφόρων αυτών. Καίτοι οι Έλληνες έπολέμουν ύπερανθρώπως εις όλα τα μέτωπα, δεν

ήδυνήθησαν νά αναχαιτίσουν τήν προέλασιν τών σιδηρόφρακτων ναζιστι

κών μεραρχιών κεκαλυμμένων υπό συγχρόνου, δια τήν έποχήν των, πολε

μικής αεροπορίας και έχουσών τα νώτα έξησφαλισμένα άπό τους πιστούς συμμάχους των. Ή Νοτιοσλαυΐα (Γιουγκοσλαβία) κατέρρευσεν εντός τριών ήμερων. Τήν 20ήν Μαΐου 1941 ή ηρωική Ελλάς κατελήφθη έξ ολοκλήρου υπό τών γερμανών και ιταλών κατακτητών, τοπικώς δε και υπό τών 'Αλ

βανών (εις Βόρειον "Ηπειρον και Θεσπρωτίαν) και Βουλγάρων (είς άνατο

λικήν Μακεδονίαν και Θράκην). Οί Βορειοηπειρώται όμως, ώς και όλος ό ηρωικός ελληνικός λαός

δεν έσυνθηκολόγησαν, άλλα συνεκρότησαν διαφόρους ομάδας κρούσεως πλήττοντες τους βαρβάρους κατακτητάς πανταχόθεν.

Μία άπό αύτάς τάς αντιστασιακός ομάδας τοϋ ύποδουλωθέντος Έ

θνους μας ήτο και ή ΜΑΒΗ (Μέτωπον 'Απελευθερώσεως Βορείου Ηπείρου) υπό τήν ήγεσίαν τοϋ εκ Δουβιανής 'Αργυροκάστρου έθνομάρτυρος Βασι

λείου Σαχίνη (18971943), τον όποιον έξετέλεσαν οι αλβανοί κατακτηταί τήν 17ην Νοεμβρίου 1943 είς Άργυρόκαστρον.

Ό βορειοηπειρωτικός Ελληνισμός διήρχετο (διέρχεται ετι και σή

μερον) έφιαλτικάς ημέρας. Αί άλβανικαί ληστρικαί ομάδες δεξιών ή αριστερών αποχρώσεων, κε

καλυμμέναι υπό τών φασιστικών τε και ναζιστικών δυνάμεων, διέπραττον τα στυγνότερα κακουργήματα είς βάρος του απροστάτευτου Ελληνισμού της


Β. 'Ηπείρου: αί λεηλασίαι, αί δολοφονίαι, οι εμπρησμοί κ.α. ειχον γίνει καθημερινοί σύντροφοι του δυστυχισμένου βορειοηπειρωτικού λαοϋ.

Οί μισέλληνες 'Αλβανοί, μη λησμονοΰντες τάς ήρωικάς μάχας των βο

ρειοηπειρωτικών ενόπλων δυνάμεων κατά την διάρκειαν των έθνικοάπελευ

θερωτικών αγώνων και τήν σύσσωμον έξέγερσιν τω 1934 δια την προσ

τασίαν της ελληνικής γλώσσης, τήν 2αν Αυγούστου 1943 έξετέλεσαν εν ψυχρώ 24 γενναίους άνδρας τής ηρωικής Γλύνας 'Αργυροκάστρου, οί όποιοι άντίκρυσαν το έκτελεστικόν απόσπασμα κραυγάζοντες «Ζήτω ή Ελλάς», και «τα 8 εκατομμύρια τών αδελφών μας Ελλήνων σύντομα θα εκδικηθούν τον άδικον φόνον μας».

Τήν 29ην Νοεμβρίου 1944, τη συμπαραστάσει τών Ρώσων, τών Γιου

γκοσλαύων τοϋ στρατάρχου Τίτο, του ελληνικού ΕΑΜ, και υπό τήν εύλο

γίαν τής Αγγλίας, επεκράτησε το Κ.Κ. τής 'Αλβανίας. Ή Κυβέρνησις τοϋ Έμβέρ Χότζα (Enver Hoxha), εκμεταλλευόμενη τήν έσωτερικήν άνω

μαλίαν (αριστερών δεξιών) τής Ελλάδος, ήρχισε τήν συστηματικήν έξοντωτικήν έκστρατείαν εναντίον τών Ελλήνων τής Βορείου 'Ηπείρου: όμαδικάς συλλήψεις, βασανιστήρια, εκτελέσεις, εκτοπισμούς, εμπρησμούς κ.α. Δεν υπήρξε Βορειοηπειρώτης, ό όποιος δεν έγεύθη τους ξυλοδαρμούς και τα φρικτά μαρτύρια τών δημίων τής «Ααϊκής Δημοκρατίας τής 'Αλβα

νίας...». Δεν υπήρξε, λέγω, Βορειοηπειρώτης, ό όποιος δεν επέστρεψε παρα

μορφωμένος από τάς μεσαιωνικός άλβανικάς φύλακας τών 'Αργυροκάστρου, Αύλώνος, Βερατίου, Τιράνων, Μπουρελίου κ.α.

Οί δήμιοι ελουζον δια πετρελαίου τα θύματα και ήπείλουν αυτά δι' εμπρησμού, εάν ήρνοΰντο να απαντήσουν εις τάς ερωτήσεις τών βασανι

στών. Πρώτη ή δήθεν σύμμαχος και προστάτρια τής Ελλάδος Μεγάλη Βρεττανία ήγγυήθη τήν άνεξαρτησίαν τής 'Αλβανίας, δια πανηγυρικής δηλώσεως τήν 14ην Δεκεμβρίου 1942, παρά τα ζωηράς διαμαρτυρίας τής εξόριστου ελληνικής Κυβερνήσεως.

Τό Βορειοηπειρωτικόν ζήτημα εΐχε τεθή και εις το Πολιτικόν ΓραφεΤον τοϋ Κ.Κ.Ε., εις τό όποιον ελήφθη ή έξης άπόφασις (κατά τον Μήτσο Παρ

τσαλίδη): «'Εάν γίνει επίθεση κατά τής 'Αλβανίας, εμείς θα διαφωνήσουμε, άλλα δεν θα έναντιοθοΰμε». Ό Έμβέρ Χότζα κατήγγειλεν αμέσως τήν ανω

τέρω άπόφασιν εις τον Στάλιν, μέ αποτέλεσμα να αναθεώρηση τα τής απο

φάσεως ό Γ.Γ. τοϋ Κ.Κ.Ε. Νίκος Ζαχαριάδης. 'Ιδού, λοιπόν, τό εύφυέστατον έλληνικόν "Εθνος, κατά τάς κρίσιμους

έποχάς, έστερεΐτο, και ατυχώς στερείται και σήμερον, πολιτικής ηγεσίας, διότι οί έλληνες ήγέται, εϊτε δεξιοί εϊτε αριστεροί είναι (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων), δέν εξυπηρέτησαν και δέν εξυπηρετούν τα εθνικά συμφέροντα, άλλα γίνονται πειθήνια όργανα τής μιας ή τής άλλης Μ. Δυνάμεως. Τήν


29ην 'Ιουλίου 1946 ή Γερουσία των Η.Π.Α. δια δευτέραν φοράν διεκήρυξεν ότι «Ή Βόρειος Ήπειρος πρέπει ν' άποδοθή εις την Ελλάδα».

Σύσσωμος ή Βουλή τών Ελλήνων, την 18ην Μαΐου 1946, έζήτησεν από την έλληνικήν Κυβέρνησιν όπως έπιμείνη εις την προσεχή Διάσκεψιν τής Ειρήνης εις τήν άπόδοσιν τής Βορείου 'Ηπείρου εις την Ελλάδα. Όμιλών ενώπιον τής Βουλής ô αείμνηστος Γεώργιος Παπανδρέου, μεταξύ άλλων, εϊπεν: «Θα έπανέλθη πρώτον εις τήν Ελλάδα ή Βόρειος Ήπειρος, δια να συζητήσωμεν τήν εϊρήνευσιν μέ τήν 'Αλβανίαν». Τήν 30ήν Αυγούστου 1946, ή ελληνική αντιπροσωπεία μέ επί κεφαλής τον Πρωθυπουργόν Κ. Τσαλδάρην παρουσίασε το βορειοηπειρωτικόν ζήτημα είς τήν Διάσκεψιν Ειρήνης είς Παρισίους.

Ή ρωσική αντιπροσωπεία μετά τών δορυφόρων της μέ επί κεφαλής τον Μολοτώφ αντέδρασε ζωηρώς. Τήν 28ην Σεπτεμβρίου 1946, ή ελληνική αντιπροσωπεία, ήτις ήτο τελείως άπροπαρασκεύαστος και ανίκανος δια μίαν τοιαύτην ύψίστην έθνικήν άποστολήν, απέσυρε τήν προσφυγήν εκ τής ημερησίας διατάξεως «ϊνα διευκολύνη τήν Διάσκεψιν!!!», αρκεσθεΐσα είς τήν προσάρτησιν τής Δωδεκανήσου και τήν άπόφασιν τής Διασκέψεως, κατά τήν οποίαν το Βορειοηπειρωτικόν θέμα τίθεται είς τήν κρίσιν τών 4 Υπουργών 'Εξωτερικών τών Μ. Δυνάμεων ('Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας και Η.Π.Α.).

Δηλαδή, όσα ό ηρωικός ελληνικός λαός έκέρδισε μέ τό αίμα του εις τα πεδία τών μαχών, απώλεσαν οί αδέξιοι διπλωμάται μας είς τήν τράπεζαν τών διαπραγματεύσεων, οί όποιοι επέστρεψαν εις τάς 'Αθήνας ως ήρωες. Ποία ύπήρξεν ή άγανάκτησις του ελληνικού λαού και τής Βουλής τών Ελ

λήνων, δυνάμεθα ευκόλως να έννοήσωμεν εκ του εν τή Βουλή έκφωνηθέντος υπό τοΰ Γ. Παπανδρέου λόγου τήν 3ην 'Οκτωβρίου 1946, όστις μεταξύ άλ

λων είπεν: «Κύριοι Βουλευταί, συμπίπτει ή εναρξις τής νέας Συνόδου τής Συνελεύσεως μέ τάς πένθιμους ειδήσεις, αί όποίαι φτάνουν άπό τήν Διά

σκεψιν τής Ειρήνης. Έπανηγυρίσαμεν μίαν ήμέραν τήν εΐδησιν, ότι τό Βορειοηπειρωτικόν άνεγράφη είς τήν ήμερησίαν διάταξιν τής Διασκέψεως και ήλπίσαμεν ότι εις τό βήμα τής Διασκέψεως θα εφθανεν ή φωνή τών αθα

νάτων νεκρών μας και θα εύρισκεν άπήχησιν είς τήν συνείδησιν όλων τών Συμμάχων, μικρών και μεγάλων.

Έπιστεύσαμεν ότι τό ελάχιστον αυτό αϊτημά μας, να άπελευθερώσωμεν τήν μικράν έκείνην και ίεράν λωρίδα τής Γής, ή οποία είχε καταστή βωμός τής Ελευθερίας, έπιστεύσαμεν ότι θα εύρισκεν όμόφωνον έπιδοκιμασίαν. Και μίαν ήμέραν έπληροφορούμεθα, ότι ή ελληνική αντιπροσωπεία απέσυρε τό Βορειοηπειρωτικόν άπό τήν Διάσκεψιν τής Ειρήνης και τοιουτοτρόπως έστερεΐτο τής ελευθερίας να διακήρυξη τα ίερά δίκαια μας. "Απειρον είναι τό πένθος, τό όποιον δοκιμάζει τό Έθνος άπό τήν θλιβεράν εΐδησιν». Οί


δέ βουλευτού έκραύγαζον εναντίον της αντεθνικής αποφάσεως: «Αίσχος, αίσχος...». "Εκτοτε δεν συνεζητήθη το Βορειοηπειρωτικον εις τους διεθνείς 'Οργανισμούς, διότι δεν το ύπεκίνησεν ή Ελλάς, καίτοι έξουσιοδοτήθη υπό της Διασκέψεως της Ειρήνης ότι δύναται (ή Ελλάς) να έπαναφέρη μελλον

τικώς το θέμα εις τους 4 Υπουργούς Εξωτερικών των Μ. Δυνάμεων. Διατί δεν το επραξεν ή Ελλάς και διατί δεν το πράττει; Αι εκάστοτε Κυβερνή

σεις προφασίζονται την κυπριακήν διελκυστίνδα, δια την οποίαν την εύθύνην φέρουν εξ ολοκλήρου οί πολιτικοί και διπλωματικοί ήγέται μας, ώς και οί δήθεν Σύμμαχοι και «προστάται» μας. 'Αλλά δεν είναι θέμα τής παρούσης ομιλίας να ασκήσω κριτικήν αντιπολιτεύσεως εφ' όλων τών ε

θνικών μας θεμάτων, διότι αφ' ενός μεν μας είναι γνωστά, άφ' έτερου δέ δέν το επιτρέπει ούτε ό χώρος ούτε ό χρόνος. Όθεν έπανερχόμεθα επί του θέματος.

Μετά τάς κοινοβουλευτικός έκλογάς τής 27ης Φεβρουαρίου 1956 το Ύπουργεΐον Εξωτερικών τής Ελλάδος άνέλαβεν ό ηπειρωτικής καταγωγής Ευάγγελος 'Αβέρωφ Τοσίτσας, όστις δια τών υποσχέσεων του έδωσε πολλάς ελπίδας εις τους Ήπειρώτας, ότι θα υποκίνηση τό Βορειοηπειρω

τικόν εις τους διεθνείς 'Οργανισμούς. 'Αλλά δυστυχώς, μέ τήνπάροδον τοΰ χρόνου, πάντες διεψεύσθησαν, διότι ό κ. 'Αβέρωφ εκτός τών προεκλο

γικών του λόγων εις τήν Ήπειρον, δια ψηφοθηρίαν, ούδαμοϋ ανέφερε την λέξιν Βόρειος "Ηπειρος.

Τέλη Μαΐου και αρχάς 'Ιουνίου 1959 ό Γ.Γ. του Κ.Κ. και Πρωθυπουρ

γός τής Ε.Σ.Σ.Δ. Νικήτας Σεργκεγιέβιτς Χρουστσώφ (Κροΰστσεφ, 18941971) έπεσκέφθη τήν 'Αλβανίαν και διεπίστωσεν εκ του συστάδην τήν ελληνι

κότητα τής Βορείου Ηπείρου, ώστε τω 1960, δεχθείς εις άκρόασιν τον άρ

χηγόν τών Φιλελευθέρων άείμνηστον Σοφοκλέα Βενιζέλον (18941964) εις Μόσχαν, απεδέχθη τήν πρότασιν του τελευταίου, όπως ή Βόρειος "Ηπειρος άνακηρυχθή αυτόνομος και τω ύπεσχέΒη, ότι θα φέρη τό θέμα εις τό εν Βουκουρεστίω Συνέδριον του Κ.Κ. Ρουμανίας τή 20ή 'Ιουνίου 1960, ένθα εϊχον κληθή όλοι οί ήγέται τών Κ.Κ. τής 'Ανατολικής Ευρώπης.

Ή συμφωνία Βενιζέλου Χρουστσώφ έξώργισε τον Χότζα, όστις δέν μετέβη είς τό ώς άνω Συνέδριον. Τω καιρώ έκείνω ελαβον χώραν τραγικά γεγονότα είς τήν τλήμονα Βόρειον "Ηπειρον. Ή αλβανική Κυβέρνησις είς διάστημα τριών ήμερων προέβη είς όμαδικάς συλλήψεις κορυφαίων στε

λεχών Ελλήνων και Μωαμεθανών, συμπεριλαμβανομένων ανωτέρων και ανωτάτων αξιωματικών τοΰ αλβανικού στρατού, ιατρών, δικηγόρων και άλλων ανωτάτων υπαλλήλων του αλβανικού κράτους. Πλείστοι εκ τών συλ

ληφθέντων υπέκυψαν είς τά βασανιστήρια και δέν παρουσιάσθησαν είς τήν μεγάλην δίκην τών Τιράνων κατά τους μήνας Μάιον, Ίούνιον τοΰ 1961. Μεταξύ τών συλληφθέντων ήσαν οί: 'Ηλίας Γκιζέλης, Σπ. Οικονόμου, Καλυ


βόπουλος, Φ. Παππάς, Εύ. Ζάχος, 'Αθανάσιος Γκέρτζος, Εύ. Μπάρας, Τέμε Σέικο, Τάχο Σέικο, Άβντούλη Ρεσούλη, 'Αλήμ Τζέλλιο, Ταχίρ Ντέ

μη κ.ά., ων ουκ έστιν αριθμός. Οι συλληφθέντες κατηγορήθησαν ότι προητοίμαζον έπανάστασιν δια

την αύτονομίαν της Βορείου 'Ηπείρου και κατεδικάσθησαν εις θάνατον. Τούτο συνεκλόνισε τάς καρδίας του βορειοηπειρωτικού λαοϋ, Ελλήνων και 'Αλβανών. 'Αρχηγός του ως άνω κινήματος έφέρετο ο 'Αρχηγός του αλβα

νικού πολεμικού Ναυτικού άντιναύαρχος Τέμε Σέικο. Έάν πράγματι οί συλληφθέντες και θανατωθέντες ήγωνίζοντο δια τήν άπελευθέρωσιν τής Βορείου 'Ηπείρου, είναι τεκμήριον ότι και οί άπολέσαντες τήν γλώσσαν και τήν θρησκείαν Έλληνες της Β. 'Ηπείρου αναγνωρίζουν τήν εύγενικήν των έλληνικήν καταγωγήν. Τήν δίκην και καταδίκην των συμπατριωτών μου παρηκολούθησα εναγωνίως δια τοϋ αυστηρώς κατευθυνόμενου αλβανικού Τύπου και ραδιοφωνίας, οτε ειργαζόμην εις τήν γραφικήν βορειοηπειρω

τικήν πόλιν τοϋ Αύλώνος. Τήν 21 ην 'Απριλίου 1967 έλληνες αξιωματικοί κατέλυσαν το κοινο

βουλευτικόν σύστημα της Ελλάδος και έπέβαλον στρατιωτικόν νόμον καθ' άπασαν τήν έπικράτειαν. Ή αλβανική καιροσκοπική Κυβέρνησις, έκ

μεταλλευθεΐσα τήν εν Ελλάδι άνώμαλον δημιουργηθεΐσαν κατάστασιν, προέβη εις νέας ανθελληνικός πράξεις, ήτοι κατήργησε τήν θρησκείαν δια πυρός και σιδήρου, άποσχηματίσασα βιαίως τους ιερείς, παρέδωσε τάς ιεράς εικόνας εις το πυρ, τους δέ ιερούς ναούς άλλους μέν κατεδάφισεν, άλλους δέ μετέβαλεν εις μουσεία ή εις σταύλους και άποθήκας.

Οί άντισταθέντες εστάλησαν εις τά διάσπαρτα ανά τήν Άλβανίαν στρατόπεδα καταναγκαστικών έργων ή εϊς τά βασανιστήρια, ή δέ ελληνική Κυβέρνησις τοϋ Γ. Παπαδοπούλου όχι μόνον δέν κατήγγειλε τήν βάρβαρον άνθελληνικήν πραξιν της Αλβανίας εις βάρος τοϋ βορειοηπειρωτικού λαοϋ, άλλ'αντιθέτως και παραδόξως αποκατέστησε τάς σχέσεις μετά της 'Αλβανίας. Τήν 7ην Μαΐου 1971, πρωτοστατούντος τοϋ Δημητρίου Μπίτσιου, υπεγράφη συνθήκη και αντηλλάγησαν πρεσβευταί χωρίς καν να ανακοινωθούν τά συμφωνηθέντα.

Σημειωθήτω ότι μετά τό πέρας τοϋ Β' παγκοσμίου πολέμου ουδεμία κοινοβουλευτική Κυβέρνησις της Ελλάδος ηθέλησε ν' άποκαταστήση τάς σχέσεις μετά της 'Αλβανίας, έφ' δσον ή τελευταία ήρνεΐτο τήν ρύθμι

σιν τοΰ Βορειοηπειρωτικού ζητήματος. Έξαίρεσιν τών κοινοβουλευτικών Κυβερνήσεων άπετέλεσεν ή Κυβέρνησις τοΰ Στ. Στεφανοπούλου, ή χαρα

κτηρισθεϊσα «Κυβέρνησις τών αποστατών», ήτις τω 1966 άπεπειράθη, δια τοΰ Υφυπουργού 'Εξωτερικών Οεοχ. Ρέντη και Δημητρίου Μπίτσιου, ν' άποκαταστήση τάς σχέσεις μετά της 'Αλβανίας. Συναχθέντες όμως οί ήπει

ρώται βουλευταί όλων τών παρατάξεων ήπείλησαν τήν Κυβέρνησιν δι'


άρσεως της προς αυτήν εμπιστοσύνης, εάν δεν διέκοπτε τάς διαπραγμα

τεύσεις μετά της Αλβανίας, εφ' όσον δεν έρρυθμίζετο το Βορειοηπειρωτικόν. Ή Κυβέρνησις συνεμορφώθη προς τάς συστάσεις τών ήπειρωτών βουλευ

τών. Ό Γ. Παπαδόπουλος όμως δια τοϋ «άποφασίζομεν και διατάσσομεν» δεν εΐχεν ανάγκην ψήφου εμπιστοσύνης. Τήν εύθύνην βαρέως φέρουν και οι εντός ή έκτος της Ελλάδος πολιτικοί όλων τών παρατάξεων, διότι, εάν δια μηνυμάτων εΐχον καταγγείλει τήν άντεθνικήν πρδξιν τοΰ Παπαδο

πούλου ως έσχάτην προδοσίαν, οπωσδήποτε θ' άπεφεύγαμεν τήν κυπριακήν τραγωδίαν της 20ής Ιουλίου 1974. Μετά τήν βάρβαρον τουρκικήν είσβολήν εις Κύπρον και τήν άποκατάστασιν της Δημοκρατίας εν Ελλάδι το Βορειο

ηπειρωτικόν δχι μόνον έλησμονήθη τελείως ύφ' όλων τών πολιτικών παρα

τάξεων της Ελλάδος και δή τοΰ ελληνικού Τύπου, άλλα καταδιώκεται άμειλίκτως οιοσδήποτε ενδιαφερθεί δια τήν Βόρειον "Ηπειρον, ϊνα μή παρεξηγηθή ή αλβανική Κυβέρνησις. Ή αλβανική Κυβέρνησις δια της υπ' αριθμόν 5339 αποφάσεως της 23ης Σεπτεμβρίου 1975 διέταξε τα ληξιαρ

χεία να μήν εγγράφουν ονόματα βρεφών κατ' έπιθυμίαν τών γονέων, εάν δεν άνταποκρίνωνται εις τήν πολιτικήν και ιδεολογικήν γραμμήν τοϋ Κ.Κ. της 'Αλβανίας. Τω 1976 διέταξε τήν άλλαγήν τών ονομάτων τών μή αντα

ποκρινομένων εις τήν παναλβανικήν ίδέαν τοΰ Έμβέρ Χότζα, όστις έξε

τέλεσεν άποσχηματισθέντα ιερέα, διότι έβάπτισε βρέφος λαθραίως. Με τήν πράξίν του αυτήν προεκάλεσε τήν παγκόσμιον άγανάκτησιν και το μεγάλο συλλαλητήριον τών Βορειοηπειρωτών, τήν 6ην Μαρτίου 1976, εξωθι τοΰ Μεγάρου τοΰ Ο.Η.Ε., όργανωθέν ύπό της Πανηπειρωτικής 'Ομο

σπονδίας Αμερικής και Καναδά (ΠΟΑΚ). Έξαίρεσιν άπετέλεσεν ό ελλη

νικός Τύπος και ή ελληνική Κυβέρνησις, διότι δχι μόνον δεν κατήγγειλαν τήν αύθαιρεσίαν της αλβανικής Κυβερνήσεως, άλλ' αντιθέτως είναι υπε

ρήφανοι δια τάς μετά της 'Αλβανίας άγαθάς σχέσεις. 'Αρχάς τοΰ 1979 ή 'Αμερικανική 'Αντιπροσωπεία, δια τοΰ 'Αρχηγού αυτής κ. Μελζβίνσκυ, έθιξε το Βορειοηπειρωτικόν εις τήν έν Γενεύη Έπιτροπήν 'Ανθρωπίνων Δικαιω

μάτων τοΰ Ο.Η.Ε. Ούτος, μεταξύ άλλων, εΐπεν: «Μήπως άραγε δεν υπάρχει άμεσος ανάγκη να σώσωμεν τήν Έλληνικήν Ήπειρωτικήν Μειονότητα πού κατοικεί εις τήν Άλβανίαν καταδιωκομένη, κυνηγημένη, και συστηματι

κώς έξολοθρευομένη;». Δια .της ενεργείας ταύτης προύκλήθη άμεσος άντίδρασις. Πόθεν νομί

ζετε; Ουχί εκ της 'Αλβανίας, διότι ή αλβανική Κυβέρνησις γνωρίζει τα κα

ταγγελθέντα καλύτερον παντός άλλου και δέν έτόλμα ν' αντίδραση, άλλ' ή άντίδρασις προήλθεν άπό τήν άθηναϊκήν εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΪΣ», ήτις τήν 18ην Μαρτίου 1979 έχαρακτήρισε τήν ως άνω φιλανθρωπικήν ένέργειαν ώς «'Απρόσκλητη αμερικανική παρέμβαση στις ΈλληνοΆλβα

νικές σχέσεις» κ.ά. παρόμοια, τα όποια εξευτελίζουν τήν έθνικήν μας άξιο


πρέπειαν. Σημειωθήτω ότι ή «ΑΚΡΟΠΟΛΪΣ» απηχεί τάς απόψεις της ελ

ληνικής Κυβερνήσεως. Πολλάκις ήμεΤς οί Ήπειρώται και πάντες οι εύ φρονοϋντες "Ελληνες

διερωτώμεθα, διατί ό κ. 'Αβέρωφ δέν άνεκίνησε το Βορειοηπειρωτικόν ή τουλάχιστον δεν κατήγγειλε τήν άλβανικήν Κυβέρνησιν εις τους διεθνείς οργανισμούς τήν έποχήν, καθ' ην έχειρίζετο τήν έξωτερικήν πολιτικήν της Ελλάδος; Τήν άπάντησιν, ήτις έπήλθεν ώς κεραυνός επί των κεφαλών τών δυστυχισμένων Βορειοηπειρωτών, έδωσε το άθηναϊκόν περιοδικόν «ΑΝΤΪ». Το ανωτέρω περιοδικόν τήν 12ην Αυγούστου 1978 έδημοσίευσεν εκθεσιν του κ. Ευαγγέλου 'Αβέρωφ Τοσίτσα, τήν οποίαν είχε συντάξει είς Ρώμη ν τήν 3ην Φεβρουαρίου 1945 ώς επίκουρος υποπλοίαρχος. Εις τήν εκθεσιν, μεταξύ άλλων εθνικώς απαράδεκτων, εγραφεν: «Ειλικρινής συνεργασία μετά της 'Αλβανίας θα μας ύπεβοήθει εις τήν βελτίωσιν της θέσεως μας και εί

ναι ανάγκη απόλυτος να παραιτηθώμεν είλικρινώς, σαφώς και από τούδε, πάσης διεκδικήσεως επί τής Βορείου 'Ηπείρου. Ύπό τήν ανωτέρω προϋπό

θεσιν, παραιτούμενοι τής διεκδικήσεως ταύτης, θα πρέπη να είμεθα απολύ

τως αποφασισμένοι έπ' αυτής και να μήν δεχθώμεν τήν Βόρειον Ήπειρον έστω και αν αύτη μας παρεχωρεϊτο υπό τών μεγάλων Συμμάχων μας». Ή ανωτέρω εκθεσις, ή οποία δια πρώτην φοράν είδε το φώς τής δημοσιότητος, προύκάλεσε πικρίαν, άγανάκτησιν και άπογοήτευσιν είς τους Βορειοηπει

ρώτας και άποτροπιασμόν εις τό Πανελλήνιον. Ό κ. 'Αβέρωφ διέψευσε το περιοδικόν, ειπών ότι «δέν εχω τέτοια έκθεση στα συρτάρια μου», αλλά το περιοδικόν άπή\ντησεν ότι «αν δέν έχεις εσύ στα συρτάρια σου, τήν έχομε εμείς στα δικά μας συρτάρια». Ήμεϊς οί Βορειοηπειρώται διεμαρτυρήθημεν εντόνως κι έζητήσαμεν από τον κ. 'Αβέρωφ να απόδειξη τήν αθωότητα του, να μηνύση τό περιοδικόν επί συκοφαντία. Δυστυχώς όμως δέν τό έπραξε μέχρι τούδε, ίσως διότι γνωρίζει τήν ένοχήν του, δια τήν οποίαν κριτής ας είναι ό ελληνικός λαός και ή αδέκαστος Ιστορία. Ή αλβανική Κυβέρνησις δια

πράττει και τό μεγαλύτερον έγκλημα είς βάρος τών ανά τον κόσμον Βορειο

ηπειρωτών, διότι δέν τους επιτρέπει ού μόνον να επισκεφθούν τήν γένετειράν των, ϊνα έναγκαλισθοΰν τα εναπομείναντα προσφιλή των πρόσωπα και να προσκυνήσουν τους ιερούς τάφους τών νεκρών των, άλλα ούτε καν τους επι

τρέπει νά αλληλογραφήσουν μετά τών εν Βορείω Ήπείρω εγκλωβισμένων συγγενών των. Ή ανωτέρω απάνθρωπος πρδξις τής αλβανικής Κυβερνήσεως είναι πρωτάκουστος και πρωτοφανής είς τήν ίστορίαν τής άνθρωπότητος, δηλαδή θεωρητικώς και πρακτικώς είναι καθαρώς αλβανική έφεύρεσις. Πολιτικώς δε και άνθρωπιστικώς επιβαρύνεται και ή Ελλάς, διότι δια τής κωφεύσεως ενισχύει και επιβραβεύει τήν άνθελληνικήν πολιτικήν τής αλ

βανικής Κυβερνήσεως εις βάρος του βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού. Ίνα άντιληφθώμεν τήν έν Β. Ήπείρω τραγικήν κατάστασιν τών 400.000

Tò Βορειοηπειρωτικόν ζήτημα 441

Ελλήνων της άλβανοκρατουμένης Βορείου 'Ηπείρου, θα σας υπενθυμίσω την καταγγελίαν τού αμερικάνου βουλευτού κ. Benjamin Rosenthal, όστις ομιλών εις το εν Ούασιγκτώνι 21ον Συνέδριον της Πανηπειρωτικής 'Ομο

σπονδίας Αμερικής και Καναδά (ΠΟΑΚ) τήν 20ήν Ιουλίου 1980 είπε, μεταξύ άλλων, και τα έξης: «Είναι διεθνής ή τραγωδία τοϋ Βορειοηπειρωτι

κού Λαοϋ, διότι ή αλβανική Κυβέρνησις αρνείται καί τάς βασικός ελευθε

ρίας, τής οποίας ή πολιτική είναι να εξαφάνιση άμειλίκτως τήν έλληνικήν γλώσσαν, πίστιν καί το πνεϋμα τών εντός τής επικρατείας της 'Ηπειρωτών. Δια τον λόγον αυτόν ίδρυσε συστηματικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως δια τους άντιφρονοϋντας, καί από τους 33.000 πολιτικούς φυλακισμένους οί 20.000 είναι "Ελληνες. 'Από του έτους 1967 ή αλβανική Κυβέρνησις από τάς 670 'Ορθοδόξους 'Εκκλησίας, τάς μέν 640 κατέστρεψεν ολοσχερώς ή μετέτρεψεν αύτάς εις σταύλους καί άποθήκας καί κέντρα διασκεδάσεως, τάς δέ 30 μετέτρεψεν εις διάφορα άντιθρησκευτικά Μουσεία». Ή ανωτέρω καταγγελία, τήν οποίαν ήκουσα ό ϊδιος ώς αντιπρόσωπος τοϋ Βορειοηπει

ρωτικού Συλλόγου Βοστώνης «Ή Βόρειος "Ηπειρος» μετά του Γραμματέως κ. Κωνσταντίνου Ντίνη, είχε τοσαύτην άπήχησιν, ώστε ό επίσης βουλευτής Βιργινίας κ. Herbert Ε. Harris II άνέγνωσεν όλόκληρον το περιεχόμενον τής καταγγελίας τοϋ κ. Rosenthal ενώπιον τοϋ Κογκρέσου. Το κείμενον έθεωρήθη σοβαρόν καί κατεχωρήθη εις τα πρακτικά τοϋ Κογκρέσου (Con

gressional Record Proceedings and debates of the 96th congress, second session, Volume 126, Washington, Wednesday, September 3.1980. No 135).

Πότε όμως θα συζητηθή το Βορειοηπειρωτικόν ζήτημα καί εις τήν Βου

λήν τών Ελλήνων; Όμολογώ ότι αδυνατώ να το μαντεύσω. Δια τής ανωτέρω αντικειμενικής καί εγκύρου περιγραφής ήννοήσαμεν

τήν γεωγραφικήν θέσιν τής Βορείου 'Ηπείρου, τήν ελληνικότητα της καί τάς προσφοράς τών Βορειοηπειρωτών προς τήν μητέρα Ελλάδα δια μέσου τών αιώνων, ώς καί τα πρόσφατα μαρτύρια τοϋ βορειοηπειρωτικού Ελλη

νισμού καί τήν άδράνειαν καί περιφρόνησιν, ενίοτε δέ καί καταπολέμησιν, τήν οποίαν αντιμετωπίζουν οί Βορειοηπειρώται άπό τους πολιτικούς, στρα

τιωτικούς, διπλωματικούς, εκπαιδευτικούς καί εκκλησιαστικούς παράγον

τας τής μητρός Ελλάδος ώς καί του έλληνικοΰ τύπου. Μετά πικρίας καί εθνικής άγανακτήσεως διακηρύττω ότι ή μήτηρ Ελλάς ού μόνον δέν συγκι

νείται δια τήν πολυβασανισμένην Βόρειον Ήπειρον, εις τήν οποίαν τετρά

κις έχύθη άφθονον έλληνικόν αίμα, εις τάς πεδιάδας καί τά όρη της κατά τήν διάρκειαν του λήγοντος αιώνος, καί δια τάς μυριάδας ιερά οστά τών ηρώων τέκνων της, πού παραμένουν άταφα καί έσκορπισμένα τήδε κάκεΐσε, διότι δέν ένδιεφέρθη μέχρι τοΰδε ούτε δια τους νεκρούς ούτε δια τους επι

ζώντας,αλλά καί έρωτοτροπεΐ μετά τής 'Αλβανίας καί επιτρέπει τήν ϊδρυσιν διαφόρων φιλοαλβανικών συλλόγων άπό έλληνας διανοουμένους καί φοι


τητάς εντός της Ελλάδος. Και που νομίζετε; εντός του Πανεπιστημίου των 'Ιωαννίνων. Και προς τιμήν τίνος; Προς τιμήν του Έμβέρ Χότζα!

'Ιδού ή εθνική συρρίκνωσις, ιδού ή εθνική κατάπτωσις της Ελλάδος, ίδού ό εθνικός εξευτελισμός! 'Εκείνο πού απομένει είναι να ιδρύσουν και φιλοτουρκικούς συλλόγους προς τιμήν του Μπουλέτ'Ετσεβίτ!!!Έθυσιάσθη

σαν και θυσιάζονται απαράγραπτα κεκτημένα δικαιώματα εκ μέρους των εκάστοτε ελληνικών Κυβερνήσεων εν ονόματι της διαβόητου αλβανικής φιλίας, και χάριν ούτιδανών εμπορικών συμφερόντων. Πού είναι ή εθνική μας τιμή και αξιοπρέπεια;

Ή Ελλάς έχει ιερόν καθήκον να ένδιαφερθή ζωηρώς δια τήν τύχη ν τών άνω τών 400.000 Ελλήνων της Βορείου 'Ηπείρου, διότι οι Βορειοηπειρώται, καίτοι εγκατελείφθησαν ύπό της Ελλάδος τω 1914, ήγωνίσθησαν γενναίως ίδρύσαντες άνεξάρτητον βορειοηπειρωτικόν κράτος και τήν 24ην 'Οκτωβρίου 1914 ένεσωμάτωσαν τήν Βόρειον Ήπειρον εις τήν μητέρα Ελλάδα. 'Εάν ή Ελλάς δεν ήθελε τήν Βόρειον "Ηπειρον ή δεν ήτο εις θέσιν να διασφάλι

ση τήν έλευθερίαν της εις τους εθνικούς κόλπους, τότε να μήν έδέχετο τήν ενωσιν της Βορείου 'Ηπείρου. Ουδέν δικαίωμα έχει να μας άρνήται, να μας περιφρονή, να μας έμπαίζη και να μας έξευτελίζη. Θέλομεν τήν φιλίαν και τήν είρήνην με όλους τους λαούς της υφηλίου και δή τους γειτονικούς, άλλα πρέπει να είναι άμοιβαΐαι καί ουχί μονομερείς, ώς μας συμβουλεύει ό μέγας ιστορικός της αρχαιότητος Πολύβιος ό Μεγαλοπολίτης: «Ειρήνη γαρ μετά μεν του δικαίου καί πρέποντος κάλλιστόν έστι κτήμα και λυσιτε

λέστατον, μετά δέ κακίας ή δειλίας έπονείδιστον, πάντων αϊσχιστον καί βλα

βερώτατον». "Ητοι «Ή ειρήνη, όταν συνοδεύεται από τό δίκαιον καί τό πρέ

πον, είναι τό ώραιότερον καί έπωφελέστερον απόκτημα του ανθρώπου, όταν όμως συνυπάρχη μετ' αυτής ή κακία ή έπονείδιστος δειλία, τότε είναι τό χειρότερον καί έπιβλαβέστερον άπ' όλα». (Τον όμιλητήν διέκοπτον τά συνεχή παρατεταμένα χειροκροτήματα τοϋ συσσωρευθέντος πλήθους. Εις τό τέλος υπεβλήθησαν ερωτήσεις τω ομιλητή).

NIK. Γ. ΣΤΑΘΑΤΟΥ Δικηγόρου Δημοσιογράφου

ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

Ο ΝΕΟΣ ΝΟΜΟΣ 1178/1981

Ό τελευταίος νόμος 1178 (ΦΕΚ Α', 187/16.7.1981) «Περί αστικής ευθύνης του τύπου και άλλων τινών διατάξεων» έχει διατάξεις αστικού και ποινικού δικαίου, ουσιαστικού και δικονομικού. Το Σχέδιο Νόμου, πού με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1981 κατατέθηκε στή Βουλή, εΐχε διατάξεις μόνο αστικού δικαίου, καθώς έδήλωνε ό τίτλος του «περί αστικής ευθύνης τοΰ τύπου» και ανέπτυσσε ή Εισηγητική του Έκθεση. Οι ποινικές διατάξεις προστέθηκαν κατά τις συζητήσεις ενώπιον τής Βουλής μέ τρόπο πρόχειρο, άντινομοτεχνικό, ώστε να διασπασθεί και ή εννοιολογική ενότητα τοΰ νομο

σχεδίου. Γι' αυτό είναι πολύ βάσιμη ή πρόβλεψη ότι όλες οι διατάξεις, αστικές και ποινικές, όπως και ό συσχετισμός τους, θα προκαλέσουν σο

βαρά ζητήματα κατά τήν ερμηνεία και εφαρμογή τοΰ νέου νομοθετήματος. Ό νέος νόμος έχει ένα μόνο άρθρο μέ εννιά παραγράφους. Για κάθε μια

παράγραφο γίνονται ώρισμένες παρατηρήσεις.

***

Ι. Ό Α.Ν. 1092/1938, «Περί Τύπου», πού μετά τό Ν. 10/1975 ισχύει και πάλι στή χώρα μας, στο κεφ. Ζ' μέ τον τίτλο «Περί χρηματικής ικανοποιή

σεως και αποζημιώσεως» έχει για τό θέμα τοΰτο δυο άρθρα, υπ" αριθμ. 48 και 49. Μέ τήν πρώτη διάταξη τοΰ άρθρου 48, όπως τροποποιήθηκε άπό τό Ν.Δ. 2493/1953 (αρθ. 29), ορίζεται: «Ή κατά τό άρθρον 14 τοΰ Συντάγματος και τό άρθρον 932 τοΰ 'Αστικού Κωδικός χρηματική ίκανοποίησις λόγω ηθικής βλάβης τοΰ άδικηθέντος εκ τίνος των υπό τοΰ παρόντος νόμου προ

βλεπομένων πράξεων ορίζεται...». Σύνταγμα εννοεί ή διάταξη τό Σύνταγμα τοΰ 1952. "Αλλωστε στο νέο Σύνταγμα τοΰ 1975 δέν υπάρχει ή παληά (άπό τό 1911)συνταγματική διάταξη για τήν υποχρέωση, πού έχουν στην περίπτωση αυτή «ο τε εκδότης εφημερίδος και ό συγγραφεύς επιλήψιμου δημοσιεύματος...».

444 Νικ. Γ. ΣταΟάτου

Ή πρώτη παράγραφος τοϋ «άρθρου μόνου» του νέου νόμου αντιστοιχεί στην πρώτη διάταξη τοϋ άρθρου 48 τοϋ Α.Ν. 1092. Ή Εισηγητική Έκθεση αναφέρει ότι «δια της 1ης παραγράφου δέν θεσπίζεται ουδεμία νέα διάταξις». Θεσπίζονται όμως νέα καί σοβαρά στοιχεία, πού ή διάταξη μπορεί να θεωρη

θεί νέα. Συγκεκριμένα: Α.—Ή νέα διάταξη ορίζει ότι υποχρεοΰται να καταβάλει τη σχετική

αποζημίωση (για τήν οποία θα γίνει λόγος πιο κάτω) «ό ιδιοκτήτης παντός εντύπου». Έτσι δε γίνονται οί περιοριστικές διακρίσεις, πού εΐχε ή συντα

γματική διάταξη και έχει ακόμη τό άρθρο 49 τοϋ Α.Ν. 1092. Τα τελευταία πρόσωπα εξακολουθούν και σήμερα να έχουν κάθε νόμιμη υποχρέωση, αλλά είναι υπεύθυνα κατά τις γενικές διατάξεις και όχι τις ειδικές τοϋ νέου νόμου.

Β.—Ή υποχρέωση αυτή κατά τή νέα διάταξη έχει δυο σκέλη. Τό ενα είναι «πλήρης άποζημίωσις δια τήν παράνομον περιουσιακήν ζημίαν» και τό άλλο «χρηματική ίκανοποίησις δια τήν ήθικήν βλάβην». Ή διάταξη τοϋ άρθρου 48 τοϋ Α.Ν. 1092 αφορούσε μόνο τό δεύτερο σκέλος.

Γ.—Κατά τή νέα διάταξη, ή παράνομη περιουσιακή ζημία, για τήν οποία οφείλεται αποζημίωση, καί ή ηθική βλάβη, για τήν οποία οφείλεται χρημα

τική ικανοποίηση, έχουν τήν αιτία τους σε «δημοσίευμα θίγον τήν τιμήν ή τήν ύπόληψιν παντός άτομου». Πρόκειται για τα εγκλήματα κατά της τιμής, εξύβριση, δυσφήμηση, απλή καί συκοφαντική (Ποιν. Κωδ., κεφ. ΚΑ', άρθρα 361369). Κατά τή διάταξη όμως τοϋ άρθρου 48 τοϋ Α.Ν. 1092 ή ηθική βλά

βη, για τήν οποία μπορούσε να ζητηθεί χρηματική ικανοποίηση, εΐχε γενι

κότερη αιτία: Όποιαδήποτε πράξη «των υπό τοϋ παρόντος νόμου προβλεπο

μένων πράξεων». Ή διαφορά είναι σημαντική. Ό Α.Ν. 1092 προβλέπει, καθώς είναι γνωστό, καί τα «αδικήματα της αστυνομίας τοϋ Τύπου», όπως είναι οί απαγορευμένες δημοσιεύσεις τοϋ άρθρου 39. Μέ τή νέα διάταξη ή χρηματική ικανοποίηση για τήν ηθική βλάβη άπό μια τέτοια αξιόποινη πράξη, καθώς καί άπό κάθε άλλη άσχετη μέ τα εγκλήματα κατά της τιμής, ρυθμίζεται άπό τις σχετικές γενικές διατάξεις τοϋ Άστικοϋ Κώδικα καί όχι άπό τις ειδικές διατάξεις τοϋ νέου νόμου.

Δ.— 'Αλλά ή νέα διάταξη προσθέτει καί ενα νέο σοβαρό στοιχείο. Ό «ιδιοκτήτης τοϋ έντυπου» έχει τήν υποχρέωση να καταβάλει τήν αποζη

μίωση καί χρηματική ικανοποίηση, «έστω καί αν ή κατά τό άρθρον 914 τοϋ Α.Κ. ύπαιτιότης, ή κατά τό άρθρον 919 τοϋ Α.Κ. πρόθεσις και ή κατά τό άρθρον 920 τοϋ Α. Κ. γνώσις ή υπαίτιος άγνοια συντρέχη εις τον συντάκτη ν τοϋ δημοσιεύματος ή, έάν ούτος είναι άγνωστος, εις τον εκδότη ν ή τον διευ

θυντήν συντάξεως τοϋ εντύπου». Τό «συντρέχει» σημαίνει «υφίσταται» καί μέ τή νομική αυτή κατασκευή ό νέος νόμος θέλει να αφοπλίσει τόν «ιδιο

κτήτην τοϋ εντύπου» άπό οιονδήποτε ισχυρισμό κατά της σχετικής αγωγής,

'Αστική και ποινική ευθύνη του Τύπου 445

πού ενδέχεται να εγερθεί εναντίον του. Ή νομική όμως κατασκευή δεν είναι καθόλου απλή και ή νέα διάταξη παραδίνεται για τήν ορθή ερμηνεία και ε

φαρμογή της στα δικαστήρια της ουσίας και στον έλεγχο του 'Ακυρωτικού. II. — Ή δεύτερη παράγραφος του «άρθρου μόνου» του νέου νόμου ρυ

θμίζει ειδικότερα τήν «κατά τό άρθρον 932 του 'Αστικού Κωδικός χρηματι

κήν ίκανοποίησιν λόγω ηθικής βλάβης του άδικηθέντος». 'Αντιστοιχεί στή δεύτερη διάταξη τοΰ άρθρου 48 του Α.Ν. 1092 μέ τις έξης παρατηρήσεις:

Α.— Και εδώ ή ηθική βλάβη έχει τήν αιτιατής σε «δημοσίευμα θίγον τήν τιμήν ή τήν ύπόληψιν παντός άτομου» όπως και κατά τήν πρώτη παρά

γραφο. Τό ϊδιο συμβαίνει και μέ τή δεύτερη διάταξη τοΰ άρθρου 48 τοϋ Α.Ν. 1092, πού αναφέρει καθαρά τα εγκλήματα κατά της τιμής.

Β.— Ή νέα διάταξη ορίζει ότι στην περίπτωση αυτή ή χρηματική ικα

νοποίηση δέ μπορεί να είναι κατώτερη «των 300.000 δραχμών δι' εφημερί

δας και περιοδικά εκδιδόμενα εις τήν περιφέρειαν τέως διοικήσεως Πρωτευ

ούσης ή εις Θεσσαλονίκην και τών 50.000 δραχμών δι' εκδιδόμενα εις τήν λοιπήν χώραν». Ή διάταξη τοϋ Α.Ν. 1092 ορίζει τό κατώτερο όριο τοϋ ποσοϋ σέ μεταλλικές δραχμές και μετά τό Ν.Δ. 790/1970 δημιουργή

θηκε σοβαρή ανωμαλία. Τό τελευταίο Ν.Δ. κατάργησε τις μεταλλικές δρα

χμές για τις χρηματικές ποινές και τα πρόστιμα χωρίς να προβλέψει και τήν περίπτωση, πού ή μεταλλική δραχμή χρησίμευε για να υπολογισθεί ή χρημα

τική ικανοποίηση. Ή παράλειψη αυτή είχε προκαλέσει ανωμαλία, πού μέ τό νέο νόμο τακτοποιήθηκε.

Γ.— Ώ ς προς τό κατώτερο όριο (300.000 δραχμ.), πού ορίζεται για τή χρηματική ικανοποίηση, ή νέα διάταξη προσθέτει: «Έκτος έάν ύπό τοϋ ενάγοντος έζητήθη μικρότερον ποσόν και τοϋτο ανεξαρτήτως της απαιτή

σεως προς άποζημίωσιν δια περιουσιακήν ζημίαν». Ή προσθήκη είναι πολύ ορθή. Τό αίτημα για τή χρηματική ικανοποίηση απαιτεί τό ανάλογο δικα

στικό ένσημο. Ό ενδιαφερόμενος όμως μπορεί να μήν έχει τήν οικονομική δυνατότητα να καταβάλει για δικαστικό ένσημο ενα μεγάλο ποσό ή να μή θέλει να τό διακινδυνεύσει. Αυτό έχει κυρίως σημασία για τήν ποινική δί

κη, όπου ο μηνυτής, ανεξάρτητα από τή χρηματική ικανοποίηση, θέλει να παραστεί ώς πολιτική αγωγή. Ή παράσταση του δέ μπορεί να εξαρτηθεί άπό τό δικαστικό ένσημο, πού τό ϋψος του καθορίζει όχι ό ϊδιος, άλλα ό νόμος. Και αξίζει να σημειωθεί ότι, όταν ίσχυε ή διάταξη του Α.Ν. 1092, πού όριζε τό κατώτερο όριο σέ 200.000 μεταλλικές δραχμ., συνέβηκε πολλές φορές ό μηνυτής να ζητήσει γιά χρηματική ικανοποίηση του μικρότερο ποσό, γιά να πληρώσει λιγότερο δικαστικό ένσημο, έστω κι' αν δέν τό επέτρεπε ό νόμος.

Δ.— Ή πρώτη παράγραφος τοΰ «άρθρου μόνου» τοΰ νέου νόμου άφορα τον «ίδιοκτήτην παντός έντυπου» και «δημοσίευμα θίγον τήν τιμήν ή τήν

446 Νικ. Γ. Σταθάτου

ύπόληψιν» σε οιοδήποτε έντυπο. Ή δεύτερη παράγραφος, πού καθορίζει το κατώτερο όριο για τη χρηματική ικανοποίηση, άφορα το Ίδιο δημοσίευμα άλλα μόνο σε εφημερίδες και περιοδικά. Το ϊδιο συμβαίνει και με τήν αντί

στοιχη διάταξη του άρθρου 48 του Α.Ν. 1092. III.— Ή τετάρτη παράγραφος του άρθρου έχει δύο νέες διατάξεις άστι

κέςδικονομικές. Ή πρώτη ορίζει: «Αί περί ων το παρόν άρθρον απαιτήσεις εκδικάζονται κατά τήν διαδικασίαν τών άρθρων 663 έπ. Κ. Πολ. Δικ.». Ή διαδικασία των άρθρων 663676, πού αναφέρει ή διάταξη, άφορα τις εργα

τικές διαφορές. Ή σύντομη αυτή διαδικασία έχει σημασία, όταν ή χρηματι

κή ικανοποίηση ζητείται άπό το πρωτοδικείο με ιδιαίτερη αγωγή και όχι από το ποινικό δικαστήριο κατά τήν ποινική, επίσης σύντομη, διαδικασία.

Ή δεύτερη διάταξη στην ϊδια παράγραφο ορίζει: «'Εάν διά διατάξεως προσωρινώς εκτελεστής ή έκδοθησομένη άπόφασις έπιτάσση τήν καταβολήν εις τον ενάγοντα οιουδήποτε ποσού εξ οιασδήποτε αιτίας, ή καταβολή αύ

τη πραγματοϋται διά παρακαταθέσεως τοΰ ποσού εις το Ταμεΐον Παρακα

ταθηκών και Δανείων, μέχρις εκδόσεως τελεσιδίκου αποφάσεως». Καταρχήν ή λ. «έκδοθησομένη» πρέπει να διορθωθεί στην ορθή «εκδοθείσα». Έπειτα τό «εξ οιασδήποτε αιτίας» τί έννοια έχει; Στην περίπτωση αυτή ή αιτία δέν είναι οιαδήποτε, γενική και αόριστη, άλλα ειδική και ώρισμένη. Εΐναι δη

μοσίευμα, πού θίγει τήν τιμή ή τήν υπόληψη τοΰ άνθρωπου. Τό πιο σοβα

ρό όμως είναι άλλο. Γιατί να κατατεθεί στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ολόκληρο τό ποσό, πού επιδικάσθηκε στον ενάγοντα; Μπορεί πολύ καλά να κατατεθεί και μέρος τοΰ ποσοΰ και τό υπόλοιπο να καταβληθεί στον ενάγοντα. 'Εννοείται ότι τό θέμα προβλέπεται άπό τις γενικές δικονο

μικές διατάξεις και δέν υπάρχει λόγος για ιδιαίτερη ρύθμιση. 'Εκτός αν τήν ειδική διάταξη επιβάλλει ειδική νομοθετική πρόνοια για ειδική μεγαλύ

τερη προστασία. IV.— Ή πέμπτη παράγραφος ενισχύει ακόμη περισσότερο τον ταχύ

ρυθμό της διαδικασίας, για νά επιδικασθεί τό συντομότερο ή χρηματική ικανοποίηση. Άφοΰ ορίζει ότι ή εκδίκαση τών σχετικών αγωγών είναι ανε

ξάρτητη άπό τήν ποινική δίωξη για τήν ϊδια πράξη και άπό τήν αναβολή ή αναστολή της ποινικής διαδικασίας, πού άρχισε, προσθέτει δτι ή απόφαση τοΰ δικαστηρίου πρέπει νά εκδοθεί «εντός δύο μηνών» άπό τήν ήμερα, πού έγινε ή πρώτη συζήτηση της αγωγής. 'Εάν δέ, συνεχίζει ή διάταξη, για τήν πράξη «επελήφθη τό ποινικόν δικαστήριον», τοΰτο δικάζει υποχρεωτικά και τήν αγωγή χωρίς νά επιτρέπεται ή παραπομπή της στα πολιτικά δικα

στήρια. V.— Ή έκτη παράγραφος ορίζει ότι ή απόφαση, πού επιδίκασε τή χρη

ματική ικανοποίηση, πρέπει νά δημοσιευθεί «εις τήν εις ην άφορα εφημερί

δα». Τή δημοσίευση αυτή είναι υποχρεωμένο νά διατάξει τό δικαστήριο.

Αστική και ποινική ευθύνη του Τύπου 447

Πρόκειται για μια κύρωση, πού πολλές φορές για τον παθόντα έχει μεγαλύ

τερη σημασία από οποιαδήποτε καταδίκη, αστική ή ποινική. 'Εννοείται ότι ή απόφαση μπορεί να δημοσιευθεί και σέ οιαδήποτε άλλη εφημερίδα σύμ

φωνα μέ τή γενική διάταξη του άρθρου 39, παρ. 4 του Α.Ν. 1092, πού ορίζει ότι οί δικαστικές αποφάσεις «δύνανται πάντοτε να δημοσιευθώσιν». Πρέπει μάλιστα να παρατηρηθεί ότι ή απόφαση τοΰ μονομελούς πρωτοδικείου, πού υποχρεώνει τήν εφημερίδα ή το περιοδικό νά πληρώσει χρηματική ικανοποίηση, όχι μόνο δημοσιεύεται άλλα και σχολιάζεται αμέσως πριν γίνει αμετάκλητη, γιατί είναι αστική και όχι ποινική. Ή διάταξη του άρ

θρου 39, παρ. 6 του Α.Ν. 1092 απαγορεύει τις κρίσεις και τα σχόλια μόνο για τις ποινικές αποφάσεις πριν γίνουν αμετάκλητες.

ÎJÎ :{c ψ

Αυτές είναι οί αστικές διατάξεις του νέου νόμου. Υπάρχουν όμως και οί ποινικές, πού, καθώς είπαμε, δέν υπήρχαν στο αρχικό Σχέδιο Νόμου. Οί διατάξεις αυτές αναφέρονται στα «πρόσωπα της εφημερίδας και του πε

ριοδικού» και για νά κατανοηθούν καλύτερα πρέπει νά γίνουν ώρισμένες διευκρινίσεις.

Τα πρόσωπα τοΰ περιοδικού Τύπου, όπως λέγονται μαζί οί εφημερίδες και τα περιοδικά, είναι ό ιδιοκτήτης, ό εκδότης, ό διευθυντής και οί συντά

κτες. 'Ατυχώς δέν υπάρχουν στή νομοθεσία μας σχετικοί ειδικοί νομικοί ορισμοί και μέ βάση τις γενικές διατάξεις μπορούν νά σημειωθούν τα έξης:

'Ιδιοκτήτης της εφημερίδας ή τοΰ περιοδικού είναι ό ιδιοκτήτης τοΰ τίτλου, πού φέρουν τά έντυπα. Ό τίτλος αυτός κατά τή νομοθεσία μας (Α.Ν. 1998/1939, αρθρ. 1, παρ. 2) εΐναι «Σήμα» και για νά αποκτήσει κανείς «τό δικαίωμα προς άποκλειστικήν χρήσιν του» πρέπει νά τό καταθέσει στο Υ

πουργείο 'Εμπορίου, νά τό εγκρίνει τό Πρωτοβάθμιο Διοικητικό Δικαστήριο Σημάτων και νά δημοσιευθεί στην «'Εφημερίδα της Κυβερνήσεως».

'Εκδότης της εφημερίδας ή τοΰ περιοδικού κατά τήν ορθή διάταξη πού είχε ό Ν. 5060/1931 (αρθρ. 6, παρ. 4) εΐναι «ό διευθύνων τήν έπιχείρησιν της εκδόσεως». Ό εκδότης εΐναι επιχειρηματίας και κατά τον 'Εμπορικό Νό

μο της Χώρας μας είναι έμπορος. Γι' αυτό και υπόκειται σέ όλες τις τυπικές και ουσιαστικές συνέπειες, πού απορρέουν άπό τήν εμπορική ιδιότητα (Γ.Η. Κρίππα, Ή εμπορική ιδιότης τοΰ εκδότου εφημερίδος ή περιοδικοΰ, «Έπιθεώρησις Έμπορικοΰ Δικαίου», 1969, σ. 484).

Διευθυντής. Ή εφημερίδα όμως, όπως και τό περιοδικό, δέν εΐναι μόνο βιομηχανικήέμπορική επιχείρηση. Είναι και «συλλεκτικό» πνευματικό έργο (Τ. 'Ιωάννου Κ. Λυκιαρδοπούλου, «Ή Πνευματική Ιδιοκτησία», έκδ. β', 1962 σ. 104" Γ.Α. Κουμάντου, «Πνευματική Ιδιοκτησία», έκδ. β',


1977, σ. 106* Γερ. Λύχνου,«Ό Δημοσιογράφος», 1974, σ.11). Καί το πνευμα

τικό αυτό έργο πρέπει κάποιος να το διευθύνει. "Αν ό ιδιοκτήτης ή ό έκδοτης είναι πνευματικοί άνθρωποι και έχουν βέβαια την ικανότητα, μπορούν οί ίδιοι να διευθύνουν τα περιοδικά έντυπα καί στον πνευματικό τομέα. Στην αντίθετη περίπτωση θα αναζητήσουν τρίτο πρόσωπο,στό όποιο θα αναθέσουν τή διεύθυνση. Ό Α.Ν. 1092, ενώ για τον εκδότη παραλείπει τον ορθό ορι

σμό τοϋ Ν. 5060, πού αναφέραμε, για το διευθυντή έχει τήν ϊδια διάταξη του Ν. 5060: «Διευθυντής εφημερίδος ή περιοδικού θεωρείται ό διευθύνων τήν σύνταξιν αυτών» (Α.Ν. 1092, αρθρ. 6, παρ. 4 Ν. 5060/1931, αρθρ. 6, παρ. 4).

Συντάκτες. Ή νομική σχέση τοϋ διευθυντή μέ τον έκδοτη είναι «εργα

σιακή». Είναι δηλ. ή σχέση, πού έχει κάθε υπάλληλος μέ τον εργοδότη του. Τήν ϊδια νομική σχέση μέ τον εκδότη έχουν καί οί συντάκτες, πού εργάζον

ται στην εφημερίδα ή στο περιοδικό. Πρέπει να τονισθεί ότι μεταξύ ιδιο

κτήτη, εκδότη άφ' ενός καί διευθυντή, συντακτών άφ' έτερου υπάρχει με

γάλη απόσταση, ποσοτική καί ποιοτική. Οί μέν ιδιοκτήτης καί έκδοτης είναι έμποροι καί βιομήχανοι, οί δέ διευθυντής καί συντάκτες είναι πνευμα

τικοί άνθρωποι, πού μέ τή συλλογική προσπάθεια καί συνεργασία τους γί

νεται το πνευματικό έργο, πού λέγεται εφημερίδα καί περιοδικό. Καί ερχόμαστε τώρα στις νέες ποινικές διατάξεις, πού υπάρχουν όλες

στην τρίτη παράγραφο τοϋ «άρθρου μόνου» τοϋ νόμου. 1.—Ή πρώτη διάταξη διαχωρίζει τα τρία πρόσωπα ιδιοκτήτη, έκδοτη

καί διευθυντή καί ορίζει: «Ό ιδιοκτήτης πάσης εφημερίδος ή περιοδικού υποχρεούται να όρίζη έκδότην καί διευθυντήν φυσικά πρόσωπα έχοντα τήν μόνιμον κατοικίαν καί διαμονήν των έν Ελλάδι καί μή καλυπτόμενα οπωσ

δήποτε ύπό ασυλίας, ετεροδικίας ή άλλου λόγου αϊροντος το άξιόποινον ή παρακωλύοντος τήν ποινική ν τούτου δίωξιν. Ή σΰμπτωσις αμφοτέρων τών ως άνω ιδιοτήτων εις το αυτό πρόσωπον επιτρέπεται». Για τή διάταξη αυτή γίνονται οί ακόλουθες παρατηρήσεις.

Α.—Ή πρώτη φράση, πού έχει ή διάταξη, ότι ό ιδιοκτήτης « υ π ο χ ρ ε

ο ύ τ α ι » να ορίζει έκδοτη καί διευθυντή, δίνει τήν εντύπωση ότι ό ϊδιος ό ιδιοκτήτης δέν μπορεί πια να είναι εκδότης καί διευθυντής της εφημερί

δας ή τοϋ περιοδικού, άλλα πρέπει καί στις δύο αυτές θέσεις να διορίσει άλλους. Δέν είναι όμως έτσι. Ή υποχρέωση τοϋ ιδιοκτήτη αναφέρεται όχι στο διορισμό, αλλά στα προσόντα, πού πρέπει να έχουν ό έκδοτης καί διευ

θυντής. Ό ιδιοκτήτης είναι ελεύθερος να κάμει ο,τι θέλει. Τοϋτο βγαίνει καθαρά καί άπό άλλες διατάξεις τοϋ νέου νόμου, καθώς θα δοϋμε.

Β.—"Αν ό ιδιοκτήτης πρόκειται νά ορίσει εκδότη ή διευθυντή, ό τρόπος είναι απλός. Άρκεΐ νά γραφεί το όνομα του στο έντυπο. Τίποτε άλλο δέ χρειάζεται. Αυτό καθορίζει ή τρίτη διάταξη της παραγράφου, πού συμπλη

ρώνει τήν πρώτη. Ή πέμπτη διάταξη συμπληρώνει καί τις δυο προηγούμε

'Αστική και ποινική ευθύνη του Τύπου 449

νες: «Εις περίπτωσιν καθ' ην δέν έχει όρισθή έκδοτης, ώς εκδότης τεκμαίρε

ται ό ιδιοκτήτης». Ή τελευταία διάταξη δέν είναι νέα. Το ϊδιο ορίζει καί ό Α.Ν. 1092, πού κατά τη διάταξη τοϋ αρθ. 6, παρ. 4 θεωρείται «έκδοτης ô ιδιοκτήτης» της εφημερίδας ή του περιοδικού.

Γ.— Κατά γενική νομική άποψη ό ιδιοκτήτης και ό έκδοτης μπορούν να είναι νομικά πρόσωπα. Τοϋτο δέν εφαρμόζεται στο διευθυντή, γιατί το έργο καί ή ικανότητα του «προϋποθέτουσιν ιδιότητας φυσικού προσώπου» (Α.Κ., αρθρ. 62). Με τις ειδικές όμως ποινικές διατάξεις για τον Τύπο τα πρά

γματα έχουν διαφορετικά. Κατά το άρθρο 46 τοϋ Α.Ν. 1092/1938 υπεύθυνοι για όσα δημοσιεύονται στις εφημερίδες καί τα περιοδικά είναι, έκτος από το συγγραφέα καί το διευθυντή, ό ιδιοκτήτης καί ό εκδότης. Ποινική ευθύνη όμως έχουν μόνο τα φυσικά πρόσωπα καί κατά συνέπεια οί διατάξεις αυτές επιβάλλουν ό ιδιοκτήτης καί ό έκδοτης να εϊναι φυσικά καί όχι νομικά πρό

σωπα. Τώρα μέ τή νέα διάταξη τα πράγματα τροποποιούνται καί διευκρινί

ζονται κατά τα έξης δύο σημεία: Πρώτο" Ό ιδιοκτήτης μπορεί να είναι καί νομικό πρόσωπο. Ό νέος~νό

μος δέν τό αποκλείει. "Αλλωστε, καθώς θά δούμε, ό ιδιοκτήτης δέν έχει γενικά ποινική ευθύνη.

Δεύτερο" Καθορίζεται ότι ό εκδότης πρέπει να είναι φυσικό πρόσωπο. Για τό διευθυντή, όπως σημειώσαμε, δέν υπάρχει θέμα.

Δ.—Ό έκδοτης καί ό διευθυντής, έκτος τοϋ ότι πρέπει να μένουν στην Ελλάδα, δέν πρέπει να έχουν νομικό λόγο, πού νά αποκλείει τήν ποινική τους δίωξη. Πρώτος τέτοιος λόγος αναφέρεται ή ασυλία, για τήν οποία υπάρχει καί ή διάταξη τοϋ άρθρου 2 τοϋ Ν.Δ. 3824/1958: «Όσάκις έκδοτης ή διευθυντής εφημερίδος ή περιοδικού είναι βουλευτής, ή έφημερίς ή το περιοδικόν ύποχρεοΰται νά όρίση συγχρόνως ώς συνεκδότην ή συνδιευθυν

τήν πρόσωπον έχον αντιστοίχως τα κατά τάς κειμένας διατάξεις προσόν

τα τοϋ έκδοτου ή τοϋ διευθυντού καί μή έχον τήν ιδιότητα βουλευτοΰ». Ε.—Ή διάταξη αναφέρει στό τέλος ότι τό ϊδιο πρόσωπο μπορεί νά είναι

εκδότης καί διευθυντής. 'Αλλά καί ιδιοκτήτης μπορεί νά είναι. 2.—Ή δεύτερη διάταξη της παραγράφου εϊναι εξαιρετικά σημαντική:

«Ποινική ευθύνη εις βάρος τοϋ ιδιοκτήτου τοϋ έντυπου υφίσταται μόνον έάν συντρέχουν έν τω προσώπω του αί ιδιότητες τοϋ εκδότου ή τοϋ διευθυντού ή εφ' όσον δέν έχει ορίσει έκδότην». 'Από τή διάταξη αυτή προκύπτουν τα έξης σοβαρά στοιχεία:

Πρώτο' Ό διορισμός τοϋ έκδοτη δέν είναι υποχρεωτικός. Ό ιδιοκτή

της, καθώς σημειώθηκε, εϊναι ελεύθερος νά διορίσει ή νά μή διορίσει έκ

δοτη. Δεύτερο· Ό ιδιοκτήτης μπορεί νά είναι ό ίδιος έκδοτης καί διευθυντής.

29


Τούτο βγαίνει καθαρά και άπό τη διάταξη αυτή. Κατά συνέπεια τίποτε δεν αποκλείει να συμπέσουν και οι τρεις ιδιότητες στο ϊδιο πρόσωπο.

Τρίτο* Καταργείται ή ποινική ευθύνη του ιδιοκτήτη. Τότε μόνο έχει ποινική ευθύνη ô ιδιοκτήτης, αν είναι ό ϊδιος εκδότης ή διευθυντής ή αν δεν έχει ορίσει εκδότη. Έτσι μόνη ή ιδιότητα του 'ιδιοκτήτη δεν του δη

μιουργεί και ποινική ευθύνη. Τέταρτο' Κατόπιν τούτου καταργείται καί ή διάταξη, πού υπάρχει στο

άρθρο 46, παρ. 2 του Α.Ν. 1092: «Όπου υπάρχει ιδιαίτερος εκδότης καί ιδιαί

τερος ιδιοκτήτης της αυτής εφημερίδος ή περιοδικού λογίζονται συνυπεύ

θυνοι αμφότεροι». Τώρα ισχύει εντελώς το αντίθετο. "Οταν έχει διορισθεί ιδιαίτερος έκδοτης, δεν ευθύνεται ό ιδιοκτήτης.

Ή κατάργηση τής ποινικής ευθύνης του ιδιοκτήτη για τις εφημερίδες καί τά περιοδικά αποτελεί τή σοβαρή μεταβολή, πού έγινε στή νομοθεσία μας.

3.— Ή τετάρτη διάταξη τής παραγράφου είναι αρκετά περίεργη. Πρέ

πει να καταχωρηθεί ολόκληρη: «Έν ή περιπτώσει ό ιδιοκτήτης δεν έχει ορίσει εκδότη ν ή διευθυντή ν

συγκεντροϋντα τά ώς άνω στοιχεία ή ούτος (ό ιδιοκτήτης) καλύπτεται υπό λόγων ή περιπτώσεων καθιστωσών αδύνατον ή δυσχερή τήν ποινικήν τούτου δίωξιν ή καταδίκην, το δικαστήριον δεν κωλύεται να αναζήτηση τον πράγματι ύπεύθυνον αξιοποίνου πράξεως μή δεσμευόμενον υπό των περί πλασματικής ευθύνης διατάξεων του παρόντος, ώς καί του άρθρου 46 του περί τύπου νόμου, ισχύοντος έν προκειμένω κατά τά λοιπά». Ή διάταξη είναι πολύ περίεργη, κατά τον πιο επιεική χαρακτηρισμό, καί οφείλεται χω

ρίς αμφιβολία στή μεγάλη προχειρότητα καί βιασύνη μέ τήν οποία προτά

θηκε, ψηφίσθηκε καί γράφηκε στο νόμο. Καί είναι περίεργη για τους έξης λόγους:

Α.— Τό ποινικό δικαστήριο ποτέ δέν εμποδίζεται στο να βρει τον πραγματικό ένοχο. Αυτό ισχύει καί γιά τά αδικήματα Τύπου. "Αν στην πε

ρίπτωση αυτή ή ποινική ευθύνη ρυθμίζεται όχι μέ τις γενικές διατάξεις τοΰ Ποιν. Κώδικα, άλλα τις ειδικές τοΰ νόμου γιά τον Τύπο, αυτό δέ σημαίνει ότι στα αδικήματα Τύπου το ποινικό δικαστήριο «δεσμεύεται» να αναζητή

σει τον πραγματικό ένοχο. Τό άρθρο 46 του Α.Ν. 1092 δέν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι , άλλα ο ρ ί ζ ε ι ποία πρόσωπα θεωρούνται υπεύθυνα. Γι' αυτό αν στην διάπραξη ενός αδικήματος Τύπου έλαβε μέρος καί οιοσδήποτε άλλος, π.χ. ώς ηθικός αυτουργός ή συνεργός, άμεσος ή απλός, θα διωχθεί κι' αυτός καί θά γίνει κατηγορούμενος. Κατά συνέπεια όλα όσα γράφει ή διάταξη στο τέλος, ότι τό δικαστήριο δέ δεσμεύεται κ.λπ., είναι όχι μόνο περίεργα, άλλα καί ακατανόητα.

Β.— Περίεργα όμως καί ακατανόητα είναι δσα αναφέρει ή διάταξη καί

Αστική και ποινική ευθύνη τοϋ Τύπου 451

στην αρχή. «Έν ή περιπτώσει, γράφει, ό ιδιοκτήτης δεν έχει ορίσει εκδότην ή διευθυντήν... ». Στην περίπτωση αυτή, σύμφωνα με τις προηγούμενες δια

τάξεις της ίδιας παραγράφου, ό ιδιοκτήτης, άφοϋ δεν όρισε εκδότην, εΐναι ό ϊδιος υπεύθυνος. Με το διευθυντή το ζήτημα είναι διαφορετικό. Ό ιδιο

κτήτης είναι υπεύθυνος, αν είναι ό ίδιος και διευθυντής. "Ετσι και στις δυο περιπτώσεις δε δημιουργείται θέμα.

Στη συνέχεια ή διάταξη αναφέρει «λόγους ή περιπτώσεις», πού καθι

στούν αδύνατη ή δύσκολη τή δίωξη ή καταδίκη τοϋ ιδιοκτήτη. "Ανοί λόγοι αυτοί είναι νομικοί, τότε το ζήτημα ρυθμίζεται από τήν πρώτη διάταξη, πού αναφέραμε. "Αν οι λόγοι εΐναι πραγματικοί, δεν έχουν νομική σημασία. Ή ποινική δίωξη και διαδικασία θα προχωρήσει κανονικά, όπως ορίζει ό νόμος. Συνεπώς όλη ή διάταξη εΐναι περιττή και άσκοπη. Σύγχυση προκαλεί και τίποτε άλλο.

Γ.—Ή διάταξη σ' ενα σημείο αναφέρει τον όρο «πλασματική ευθύνη». "Αν ή ερευνά μου είναι ακριβής, ό όρος αυτός πρώτη φορά χρησιμοποιείται σε κείμενο νόμου. Πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε στή θεωρία (Νικ. Γ. Στα

θάτου, Το Δίκαιον τοϋ Τύπου, 1966, σ. 22), για να δηλωθεί πιο παραστατικά ή αντίθεση μεταξύ της πραγματικής ποινικής ευθύνης κατά τον Ποινικό Κώδικα και της ειδικής ποινικής στα αδικήματα Τύπου με απόκλιση άπό τή θεμελιώδη αρχή «Ουδεμία ποινή άνευ πταίσματος» (Nulla poena sine culpa — keine Strafe ohne Schuld).

4.—Ή έκτη και τελευταία διάταξη της παραγράφου έχει ως εξής: «Έάν ό ιδιοκτήτης ημερησίου ή περιοδικού εντύπου εΐναι άγνωστος, τήν εύθύνην φέρουν τα έν έδαφίω γ τοϋ άρθρου 46 τοϋ Α.Ν. 1092/1938 'περί τύ

που' αναφερόμενα πρόσωπα». Ή διάταξη εΐναι όχι μόνο περίεργη, πολύ περισσότερο άπό τήν προηγούμενη, αλλά και επικίνδυνη.

Σύμφωνα μέ τις διατάξεις τοϋ νέου νόμου, πού αναφέραμε, καταργήθη

κε ή ποινική ευθύνη μόνο για τον ιδιοκτήτη, πού «έχει ορίσει εκδότην». Δεν καταργήθηκε ή ποινική ευθύνη για κανένα άλλον. Τό άρθρο 46 τοϋ Α.Ν. 1092, πού ορίζει τα υπεύθυνα πρόσωπα, εξακολουθεί να ισχύει. Και υπενθυ

μίζουμε, για να γίνει τό ζήτημα καλύτερα κατανοητό, ότι σύμφωνα μέ τό σύστημα τής «συναυτουργίας των υπευθύνων», πού δέχεται ό Α.Ν. 1092, στις εφημερίδες και τα περιοδικά για τα αδικήματα Τύπου εΐναι υπεύθυνοι (όλοι μαζί) ό συγγραφέας τοϋ δημοσιεύματος, ό εκδότης και ό διευθυντής. "Αν δέν υπάρχουν τα πρόσωπα αυτά, τότε μόνο είναι υπεύθυνοι εκείνοι, πού αναφέρονται, και μέ τή σειρά πού αναφέρονται, στο ίδιο άρθρο, παρ. 1, έδ. γ: Ό άρχιεργάτης, ό εκμεταλλευτής τοϋ τυπογραφείου ή εκείνος στον όποιο ό τελευταίος εμπιστεύθηκε τή διεύθυνση τοϋ τυπογραφείου.

Ή νέα διάταξη ορίζει ότι, αν ό ιδιοκτήτης εΐναι άγνωστος, έχουν τήν ευθύνη τά τελευταία πρόσωπα, πού ορίζονται στο έδ. γ τής παρ. 1 τοϋ άρ


θρου 46 του Α.Ν. 1092. Μέ τήν απρόσεκτη αυτή διατύπωση μπορούσε να πει κανείς ότι, όταν ό ιδιοκτήτης είναι άγνωστος, δεν έχουν πια ευθύνη ούτε ό συγγραφέας του δημοσιεύματος, ούτε ό εκδότης, ούτε ο διευθυντής της εφημερίδας ή του περιοδικού, άλλα μόνο τα πρόσωπα του έδ. γ. Είναι φανερό ότι το ζήτημα δεν έχει καθόλου έτσι. Ή ορθή έννοια, πού πρέπει να δοθεί στή διάταξη, είναι ότι, όταν ό ιδιοκτήτης είναι άγνωστος, άλλα είναι επίσης άγνωστοι και όλοι οί άλλοι, συγγραφέας, εκδότης και διευθυντής, τότε μό

νο είναι υπεύθυνοι αυτοί, πού αναφέρονται στο έδ. γ. Γιατί, όταν υπάρχουν συγγραφέας, έκδοτης και διευθυντής, έχουν αυτοί τήν ποινική ευθύνη, εϊτε υπάρχει ή όχι Ιδιοκτήτης, εϊτε είναι γνωστός ή άγνωστος.

Αυτό τό τόσο απλό πράγμα, πού θέλει να πει ή διάταξη, ήταν περιττό να τό πει. Ό λόγος είναι ότι αυτό ισχύει και σήμερα. Ή νέα διάταξη ούτε πρόσθεσε, ούτε διευκρίνισε τίποτε. 'Αντίθετα προκαλεί σύγχυση, μπερδεύει τα πράγματα καί δημιουργεί ζητήματα.

5.—Ή έβδομη παράγραφος επιφέρει στή νομοθεσία μας μιά σοβαρή δικονομική μεταβολή. Κατά τήν παρ. 2 τοΰ άρθρου 122 του Κωδ. Ποιν. Δικο

νομίας «επί εγκλήματος δι' εντύπου εκδοθέντος εν τη ημεδαπή» είναι αρμό

διο τό ποινικό δικαστήριο «έν τη περιφέρεια τοΰ όποίού έδημοσιεύθη» τό έντυπο, καθώς καί του τόπου, όπου κατοικεί ή διαμένει προσωρινά ό κατη

γορούμενος. Τό «έδημοσιεύθη» κατά τό άρθρο 2 τοΰ Α.Ν. 1092 σημαίνει «έκυκλοφόρησε» καί μέ τή διάταξη αυτή οϊ εφημερίδες καί τα περιοδικά λογοδοτούσαν σε όλα τα δικαστήρια της χώρας, όπου κυκλοφορούσαν. Ή έβδομη παράγραφος αντικατέστησε ώς έξης τήν παλιά διάταξη: «'Επί εγκλήματος δι' εντύπου εκδοθέντος έν τή ημεδαπή, άρμόδιον είναι τό δικα

στήριον έντή περιφέρεια τοΰ οποίου εκδίδεται τό εντυπον». "Επειτα άπό τήν ορθή αυτή διάταξη, οί εφημερίδες καί τα περιοδικά θα δικάζονται στον τόπο, πού γίνεται ή εκδοσή τους. Ή εξαίρεση για τήν εξύβριση καί τή δυσ

σφήμηση παραμένει, όπως ορίζει ή αμετάβλητη διάταξη της παρ. 2 τοΰ άρ

θρου 122 Κ.Π.Δ.

6.—Τελευταία στο άρθρο μόνο τοΰ νέου νόμου είναι ή συνηθισμένη, περιττή καί ανόητη διάταξη: «Πάσα έτερα διάταξις ρυθμίζουσα κατ' άλλον τρόπον τό παρόν θέμα καταργείται». Ή διάταξη είναι περιττή, γιατί αυτό, πού θέλει να πει, ισχύει καί χωρίς να τό πεί. Πρόκειται για τή σιωπηρή κα

τάργηση τοΰ νόμου, πού διακηρύσσει πανηγυρικά στο άρθρο 2 ό 'Αστικός μας Κώδικας. Είναι δε ανόητη, γιατί ούτε ή ίδια εννοεί, ούτε στους άλλους δίνει τα στοιχεία για να εννοήσουν τί καταργείται. Στην περίπτωση αυτή, πού παλιές καί νέες διατάξεις συγκρούονται καί μπερδεύονται, είναι ευνόη

το πόσο ενδιαφέρον καί ωφέλιμο θα ήταν να μάς πει ό νέος νόμος ποιες δια

τάξεις τοΰ Α.Ν. 1092 καταργούνται. Βέβαια αυτό είναι κάπως δύσκολο. Άν

'Αστική KUÌ ποινική ευθύνη τοϋ Τύπου 453

τίθετα ή γενικής ασαφής και αόριστη διατύπωση «πάσα ετέρα διάταξις κα

ταργείται» είναι πολύ εύκολη. ***

Αυτός είναι ό νέος ειδικός νόμος για την ευθύνη τοϋ Τύπου. Το Σχέδιο του πρόλαβε κι' έφθασε στην Ελληνική Βουλή πριν έλθει το Σχέδιο τοϋ γενικοΰ νόμου για τον Τύπο, πού χρόνια τώρα αναμένεται. Το πιο σοβαρό όμως είναι άλλο: Ό νέος νόμος, πού ψηφίσθηκε, βγήκε από τή Βουλή πολύ διαφορετικός απ' δπως μπήκε για να ψηφισθεί. Ή μεταμόρφωση είναι πολύ μεγάλη και θα έχει αποτέλεσμα τα ζητήματα, πού φυσιολογικά δημιουργούν

ται άπό κάθε νέο νόμο, να είναι περισσότερα και κρισιμότερα. Ή ορθή αντι

μετώπιση τους «επαφίεται)) στην κρίση αυτών, πού ασχολούνται στή θεωρία και τήν πράξη με το δίκαιο και ειδικότερα το δίκαιο τοϋ Τύπου. Και επειδή ό νέος νόμος αναφέρεται σ' ενα από τα πιο θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα, στην ελευθερία τοϋ Τύπου, ή κρίση αυτή πολύ ορθά θεωρείται μια άπό τις φωτεινότερες πλευρές τοϋ «πατριωτισμοΰ», στον όποιο κατά τή μεγαλειώδη επιταγή τοϋ ίδιου τοϋ Καταστατικού Χάρτη «επαφίεται ή τήρησις τοϋ Συν

τάγματος». Ή σοβαρή παρατήρηση ισχύει βέβαια για όλους γενικά. Περισ

σότερο όμως άφορα τους δικαστικούς λειτουργούς, πού θα κληθούν'να ερ

μηνεύσουν και να εφαρμόσουν τις διατάξεις του νέου νομοθετήματος.

ΙΩΑΝΝΗ Ρ. ΠΑΝΕΡΗ

Η ΕΝΝΟΙΑ «ΡΥΘΜΟΣ» ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΤΟΜΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ή συμπεριφορά των ατόμων ώς στοιχείων της ύλης για τη συγκρότηση τοΰ φυσικού κόσμου προσδιορίζεται στή δημοκρίτεια κυρίως ατομική θεω

ρία άπό τρεις ιδιότητες τοϋ άτομου, πού απορρέουν από τη συσχέτιση του προς το χώρο και προς τα άλλα άτομα. Οι ιδιότητες αυτές είναι ό ρυθμός, ή τροπή και ή διαθιγή1, τις όποιες ό 'Αριστοτέλης αποδίδει αντίστοιχα ώς σχήμα, θεσιν, τάξιν2.

Μ' όλο πού ή ερμηνεία αύτη του 'Αριστοτέλη επικράτησε3, είναι φοβερά προβληματικό να πει κανείς αν ό 'Αριστοτέλης εννοούσε ό,τι και ô Δημόκρι

τος4. Στή συνέχεια επιχειρούμε μια διερεύνηση της έννοιας ρυθμός5 όπως

άπαντα στην αρχαία ατομική φιλοσοφία. Ό όρος ρυθμός και όμόρριζά του συναντώνται αρκετές φορές στο

Δημόκριτο* έτσι έχουμε τους τύπους ρνθμω6, ρνσμός1, ρυθμών8, ρυ

1. Σιμπλ. Φυσ. 28, 15 (DKA38): ώς (. . .) ϋλην τοις ούσι τάς ατόμονς νποτιθέντες (se. Λεύκιππος και Δημόκριτος) τα λοιπά γεννώσι ταΐς διαφοραίς αυτών, τρεις δέ είσιν αύται, ρυσμος τροπή διαθιγή. Βλ. επίσης Άριστοτ. Μεταφυσ. Α 4. 985Ò4, 15. Οι έννοιες αυτές πρέπει να ήταν γνωστές στο Λεύκιππο (βλ. Ί . Π α ν έ ρ η ς, Το πρόβλημα «Λεύκιπ

πος», «Ελληνικά» 32 [1980] 35), τοϋ οποίου ή διδασκαλία συγχωνεύτηκε μ' εκείνη τοϋ Δημόκριτου (βλ. δ.π. 33).

2. Άριστοτ. Μεταφυσ. Α 4. 985b 1561: διαφέρει( . . .)το Α τοϋ Ν σχήματι, το δε ΑΝ τοϋ ΝΑ τάξει, το δε Ζ τοϋ Ν θέσει. Βλ. ο.π. Η 2. 1042b 11 και Φυσ. Α 5 188a22: ετι θέσει, σχήματι, τάξει, ταϋτα δε γένη εναντίων' θέσεως άνω κάτω πρόσθεν όπισθεν, σχήματος γωνία εύθν περιφερές.

3. Άέτ. Ι 3, 18, Ι 15, 8, Σιμπλ. Φυσ. 28, 15. 4. Πρβλ. Ε. Ζ e 11 e r, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen

Entwicklung, Hildesheim, Olms 19637 (=19203) II 1068, W. G u t h r i e, A History of Greek Philosophy, Cambridge, University Press 1965, II 400, Β. Κ ύ ρ κ ο ς , «Διάθεσις» καί «διαθιγή». Δυο έννοιες από τήν κοσμολογία των Προσωκρατικών, «Ελληνικά» 28 (1975) 289.

5. Για τις έννοιες «τροπή» και «διαθιγή» βλ. τήν πιο πάνω ωραία εργασία τοϋ Κ ύ ρ

κ ο υ (σελ. αντίστοιχα 289 κ.έ. 286 κ.έ.). 6. Στόβ. IV 5, 48 (DK 266). 7. Σιμπλ. Φυσ. 28, 15 ( = DK Α38). 8. Διογ. Λαέρτ. IX 48 (=DK Α33).

Ή έννοια «'Ρυθμός» στην αρχαία ατομική φιλοσοφία 455

αμών9, ρυσμοϋνται10, μεταρνσμοΐ και μεταρυσμοϋσα11, επιρυσμίη12, άμει

ψιρυσμεΐν13 και άμειψιρυσμιών14. Πριν άπο το Δημόκριτο και στην πρωταρχική της σημασία ή λέξη ρυ

θμός, παρατηρεί ό Schroeder — πού εξετάζει φιλολογικά τον όρο—, ανα

φέρεται στή μορφή των κυμάτων15, όπως στο απόσπασμα 72 του Αισχύλου:

άλλ' εΐ δ μεν τις Λέΰβιον φαχνώμαχι κώμ εν τριγώνοις εκπεραινετω ρυθμοΐς.

"Ομως τήν άποψη αυτή θα τήν εξετάσουμε πιο κάτω. Έπί πλέον ή λέξη δηλώνει μεταφορικά κυρίως τήν εναλλαγή της ευτυ

χίας και δυστυχίας τών ανθρώπων16, τον ανθρώπινο χαρακτήρα17, τον τρόπο τοϋ σχηματισμού κάποιου πράγματος, συνήθως αντικειμένου της τέχνης18.

Ό Schroeder19 και ό Fritz20 τον όρο ρυθμός με τή σημασία τοϋ σχή

ματος στην ατομική φιλοσοφία τοΰ Λεύκιππου και τοϋ Δημόκριτου σχετί

ζουν με τήν ήροδότεια φράση: οι (se. "Ιωνες) παραλαβόντες διδαχγ] παρά τών Φοινίκων τα γράμματα, μεταρρυθμίσαντες ύφέων ολίγα εχρέωντο21. Ό πρώτος ερευνητής φαίνεται να δέχεται επίδραση τοΰ Ηρόδοτου στο Λεύ

κιππο, ό δεύτερος μίλα για το ενδεχόμενο μιας άμεσης επίδρασης τοϋ Ηρό

δοτου στο Δημόκριτο. ,λΑν οι πιό πάνω απόψεις ευσταθούν, πρέπει να δεχτοΰ

με ότι ό συμβολισμός τών ατόμων με γράμματα άπό τον 'Αριστοτέλη δεν εί

ναι δική του επινόηση στην προσπάθεια του να ερμηνεύσει τους δύο πρώ

τους ατομικούς άλλα ότι ό συμβολισμός αυτός περιεχόταν στή διδασκαλία τών ατομικών με τό πνεύμα πού παρουσιάζεται στον 'Αριστοτέλη: διαφέ

9. "Ο.π. IX 47 ( = ϋ Κ ο . π . ) . 10. Στοβ. III 4, 71 ( = D K 197). 11. Κλήμ. Στρωμ. IV 151 =Στοβ . II 31, 65 ( = DK 33). 12. Σέξτ. VII 137 ( = D K 7). 13. Ήσύχ . ( = D K 139). 14. Διογ. Λαέρτ. IX 47 ( = D K Α33), Σέξτ. V4 ( = DK 8a). 15. Ο. S c h r o e d e r , 'Ρυθμός, «Hermes» 53 (1918) 324 κ.έ. Πρβλ. Κ. v. F r i t z ,

Philosophie und sprachiieher Ausdruck bei Demokrit, Plato und Aristoteles, New York/ Leipzig / Paris / London 1938, 25.

16. "Οπως στον 'Αρχίλοχο (απόσπ. 60): γίγνωσκε δ' οίος ρυσμος ανθρώπους έχει. 17. "Οπως στο Θεόγνι (964): μήποτε έπαινήσης πρίν αν είδης άνδρα σαφηνέως όργήν

και ρυθμον και τρόπον δντιν' έχει. Πρβλ. Δημόκρ. απόσπ. 33: ή διδαχή μεταρνσμοΐ τον ανθρωπον.

18. Πρβλ. Εύρ. Ήρακλ. 130, ίλλην ρυθμός πέπλων. 19. "Ο.π. 329. 20. "Ο.π. 2526. 21. Ήρόδ . V 58.

456 'Ιωάννη Ρ. Πανέρη

ρει(. ..) τό Α τον Μ σχήματι, το δέ ΑΝ τον ΝΑ τάξει, το δε Ζ τον Ν θέ

σει22, διαφέρει ( . . .) το Ι τον Η θέσει23. Εμείς νομίζουμε ότι ό όρος ρνθμος δήλωνε βέβαια αρχικά τή μορφή

των κυμάτων (άποψη του Schroeder), άλλα άπό πολύ πιο πριν από τήν επο

χή πού γράφτηκε το απόσπασμα 72 του Αισχύλου, πού επικαλείται ό Schroe

der (ό Αισχύλος γεννήθηκε στα 525 π.Χ.), και ότι, πριν γραφεί το πιο πάνω απόσπασμα, ό όρος χρησιμοποιήθηκε κι δλας από τον Πυθαγόρα (πού ή ακμή του τοποθετείται στα 532531 π.Χ.) σε σημασιολογικές προεκτάσεις, για να δηλώσει πρώτα τήν εμμελή τάξιν24 της μουσικής, όπως τήν εννοούσε ό πρώτος θεωρητικός της μουσικής, και ύστερα, εκείνο πού πιο πολύ μας εν

διαφέρει εδώ, για να δηλώσει τήν κοσμική τάξη πού είναι απόρροια του σχήματος και της κίνησης τών ουρανίων σωμάτων, όπως μπορούμε να συμ

περάνουμε άπό τή μαρτυρία του Ιππόλυτου: Πνθαγόρας( . . .) μελωδεϊν εφη τον κόσμον και αρμονία σνγκεΐσθαι και τών επτά άστρων πρώτος τήν κίνη

σιν εις ρνθμον και μέλος άνήγαγεν25. είναι δέ τον κόσμον φησϊν (se. ό Πνθαγόρας) κατά μονσικήν άρμονίαν26. Άπό τήν πυθαγόρεια διδασκαλία ό όρος ρνθμος πρέπει να πέρασε στο Λεύκιππο και στο Δημόκριτο. 'Υπέρ της άποψης μας αυτής έχουμε να επικαλεσθούμε τα έξης:

1. Και στους πρώτους ατομικούς, όπως θα δούμε στή συνέχεια, δηλώ

νει ό ρνθμος κυρίως σχήμα και κίνησημέ αλλαγές και εξειδικεύσεις. 2. Ή διδασκαλία του Πυθαγόρα για τους αριθμούς επέδρασε, μακρινά έστω,

στο Λεύκιππο και στο Δημόκριτο, όπως πρώτος παρατηρεί ό'Αριστοτέ

λης: τρόπον γάρ τίνα και οντοι (se. ό Αεύκιππος και δ Δημόκριτος) πάντα τα οντά ποιοϋσιν αριθμούς και εξ αριθμών και ει μή σαφώς δηλον

σιν, δμως τοντο βούλονται λέγειν21. Ό Αριστοτέλης εννοεί, νομίζουμε, ώς ομοιότητες της πυθαγόρειας και της αρχαίας ατομικής θεωρίας τήν πολλαπλότητα και τή σύνθεση τών αριθμών και τών ατόμων. Κάποιες μαρτυρίες για τό σχηματισμό του κόσμου άπό αριθμούς θυμίζουν τή σύνθεση του κόσμου άπό άτομα: ταύτην ο Πνθαγόρας εφη Ιεράν τετρα

κτνν (se. το εν δύο τρία τέσσερα) πηγήν άενάον φύσεως ριζώματα έ

χονσαν εν αντή28. και επιπλοκαΐ και μίξεις προς γένεσιν αυξήσεως γί

22. Άριστοτ. Μεταφυσ. A 4.985b! 5. 23. "Ο.π. b4. 24. Πρβλ. Σουίδ. (στή λέξη ρυθμός): τάξις εμμελής ακολούθου αρμονίας. 25. Ίππόλ. Φιλοσοφ. 2, 1. 26. "Ο.π. 2, 13. 27. Άριστοτ. Περί ούραν. ΠΙ 4.303a8. Πρβλ. Μεταφυσ. Vili 1037al2. 28. Ίππόλ. ο.π. 2, 9.


νονται κατά φύσιν τον γόνιμον αριθμόν άποτελοϋσαι29. 'Ανάλογα στο Λεύκιππο και στο Δημόκριτο: Δημόκριτος ôè και Λεύκιππος ποιήσαντες τα σχήματα την άλλοίωσιν καϊ την γένεσιν εκ τούτων ποιοϋσι διακρί

σει μεν και συγκρίσει γένεσιν και φθοράν30. 3. Ή σχέση τοϋ Δημόκριτου μέ τους Πυθαγορείους δίνει μια ευρύτερη

εικόνα: α) Παρουσιάζεται ο 'Αβδηρίτης ζηλωτής των Πυθαγορικών31. β) Ό σύγχρονος του Γλαύκος λέει για το Δημόκριτο: πάντως των Πνθα

γορικών τίνος άκοϋσαι αυτόν32. "Ισως παρακολούθησε τό γιο του Πυθα

γόρα, αν αληθεύει ή πληροφορία του Πορφύριου33. Σύμφωνα μέ τον 'Απολλόδωρο είχε σχέσεις μέ τό μεγαλύτερο άπό τους Πυθαγορείους μετά τον Πυθαγόρα, τό Φιλόλαο34. γ) Σύμφωνα μέ τό Θράσυλο, πού κατέγραψε τον κατάλογο των έργων τοϋ 'Αβδηρίτη, έγραψε και ένα έργο μέ τίτλο «Πυθαγόρης»35, τοϋ οποίου τη γνησιότητα άμφισβητοΰν ό F. Lortzing36 και ό Zeller37. δ) "Εγραψε έργα μέ τους τίτλους 1) Περί ρυθμών και άρμονίης38—ποΝ τό περιεχόμενο του αναφερόταν στη μουσική και πρέπει νά ξεκινούσε άπό τή σχετική πυθαγόρεια διδασκαλία, 2) Περί τών διαφερόντοιν ρυσμών και 3) Περί άμειψιρυσμών39—πού τό περιεχόμενο τους αναφερόταν στή φυ

σική φιλοσοφία του και πιο ειδικά στην έννοια τοϋ ρυθμού.

Νομίζουμε λοιπόν ότι ό όρος ρυθμός χρησιμοποιήθηκε από τον Πυθα

γόρα, για νά δηλώσει τή μουσική και κοσμική τάξη (πριν άπό τό απόσπασμα 72 τοϋ Αισχύλου), ότι στους πρώτους ατομικούς ήρθε άπό τους Πυθαγο

ρείους— και όχι άπό τον Ηρόδοτο —και ότι ή συσχέτιση της ήροδό

τειας φράσης μέ τους ατομικούς στηρίζεται σέ γνωρίσματα εξωτερικά ή συμπτωματικά. ,νΑν ή γνώμη μας αυτή αληθεύει, τότε και ό συμβολισμός τών ατόμων μέ γράμματα πρέπει νά είναι επινόηση τοϋ 'Αριστοτέλη στην προσπά

θεια του νά ερμηνεύσει τους ατομικούς — επινόηση στην οποία καταφεύγει

29. Ό.π. 2, 10. 30. Άριστοτ. Περί γενέσ. και φθορ. Α 1. 315b6. 31. Διο/. Λαέρτ. IX 38. Πρβλ. Z e l l e r 1047. 32. Πληροφορία τοϋ Διογένη τοϋ Λαέρτιου ο.π. Πρβλ. Z e l l e r δ.π. 33. Πυθ. 3. Πρβλ. Z e l l e r ο.π. 34. Πληροφορία τοϋ Διογένη τοϋ Λαέρτιου ο.π. Πρβλ. Z e l l e r ο.π. 35. Διογ. Λαέρτ. IX 46. 36. Uber die ethischen Fragmente Demokrits, «SophienGymnasiiim» Vili (1873)4:

Aber die Echtheit der Schrift ist sehr fraglich. 37. "Ο.π. 38. Διογ. Λαέρτ. IX 48. 39. "Ο.π. IX 47.


μέ ιδιαίτερη αδυναμία ό Σταγιρίτης: εκ τών αυτών γαρ τρα^ωό/α και κωμω

δία γραμμάτων40. Τί σημαίνει όμως ή έννοια ρυθμός στους ατομικούς; Α' Πρώταπρώτα σημαίνει σχήμα και μέγεθος. Ό 'Αριστοτέλης μας

πληροφορεί: διαφέρειν(. . .) φασι (se. ό Λεύκιππος και ο Δημόκριτος) το δν ρυσμώ( . . .)' 6 μεν ρνσμος σχήμα εστίν41. "Ομως ό ρυσμος δέν αναφέρεται μόνο στην εξωτερική μορφή τών ατόμων, άλλα και στην εσωτερική δομή της ύλης του κάθε άτομου, ώστε νά προκύψει το ενα ή το άλλο σχήμα. Δέν είναι τυχαίο ότι ό 'Αριστοτέλης κάποτε ταυτίζει τό σχήμα μέ το άτομο: Δημόκρι

τος δε και Λεύκιππος ποιήσαντες τα σχήματα την άλλοίωσιν και την γένεσιν εκ τούτων ποιοϋσι42' τα πρώτα τών σωμάτων, σχήματι διαφέροντα μόνον43.

'Από πλευράς σχήματος τα άτομα είναι άπειρα, όπως προκύπτει άπό πολλές μαρτυρίες: και τών εν τοις άτόμοις σχημάτων άπειρον το πλήθος44, τάς άτόμους πολυσχήμονας ούσας45. σ^//ατα γωνία ευθύ περιφερές46. επει διαφέρει τα σώματα σχήμασιν, άπειρα δε τα σχήματα, άπειρα και τα άπλα σώματα41.

Ό 'Αριστοτέλης κατηγορεί τό Λεύκιππο και το Δημόκριτο ότι μόνο τών ατόμων του πυρός τό σχήμα μας αναφέρουν: ποίον δε και τί εκάστου το σχήμα τών στοιχείου ούθεν επιδιώρισαν, άλλα μόνον τω πυρι την σφαΐραν άπέδωκαν48. Ό λόγος για τον όποιο ό Δημόκριτος δέχεται ώς σφαιρικά (καί πάρα πολύ μικρά) τά άτομα του πυρός είναι ότι ή ζωή ταυτίζεται μέ τή θερμότητα πού παράγουν τά άτομα αυτά τής ψυχής καθώς, λόγω του σχή

ματος και τοϋ μεγέθους τους, κινούνται ανάμεσα στα άλλα άτομα: ή ψυχή και το θερμον ταυτόν, τά πρώτα σχήματα τών σφαιροειδών49. (ή ψυχή εΐναι)

40. Άριστοτ . Περί γενέσ. καί φθορ. ό.π. 41 . Μεταφυσ. Α 4.985 b4. Πρβλ. Σιμπλ. Φυσ. 36,1. Φιλόπον. στο Περί ψυχής68,3. 42. Περί γενέσ. καί φθορ. A 1.315Ò6. Πρβλ. ν. F r i t z 26. 'Αντίθετα ό Η. L a n

g e r b e c k (Δόξις έπιρυσμίη. Studien zu Demokrits Ethik und Erkenntnislehre, Berlin 1935,99) δέχεται τον ρυθμον μόνο ώς εξωτερική μορφή: der ρνσμος ist bloss aussere Ge

stalt der νλη, die als σώμα υποκείμενοι' bezeichnet wird. 43. Άριστοτ. Περί γενέσ. καί φθορ. I 8.325Μ7. Πρβλ. Ζ e l 1 e r 1063: σχήματα

(Formen). Πρβλ. Σουίδ: ρνσμος κατά Άβδηριτικήν διάλεκτοι' σημαίνει το σχήμα' είναι προφανής στον πιο πάνω ορισμό ή επίδραση τοΟ Φιλόπονου (στο Περί ψυχής 68.3): ρν

σμος λέξις εστίν Άβδηριτική σημαίνει δε το σχήμα. "Ομως στις δυο τελευταίες περιπτώ

σεις τό σχήμα εννοείται μόνο ώς εξωτερική μορφή. 44. Σιμπλ. Φυσ. 28,15. 45. Διονύσ. άπό Εύσέβ. Ε. Πρ. XIV 23, 23. 46. Άριστοτ. Φυσ. Α 5. 188a22. 47. Άριστοτ. Περί ούραν. Γ 4.303a4. 48. Ό . π. 49. Άριστοτ. Περί άναπν. 4.471 b30.


πυρώδες σύγκριμα εκ τών λόγω θεωρητών, σφαιρικάς ( . . .) εχόντων τάς Ιδέ

ας50, των δε σχημάτων εύκινητότατον το σφαιροειδές λέγει (se. 6 Δημόκρι

τος)51. Ή διδασκαλία τοϋ 'Αβδηρίτη ότι ή ψυχή αποτελείται άπο τα λεπτό

τατα και σφαιρικά άτομα τοϋ πυρός θα επιδράσει και στον 'Επίκουρο 5 2 . "Ομως δεν έχει δίκαιο ό 'Αριστοτέλης στην πιο πάνω κατηγορία του

εναντίον τών πρώτων ατομικών, γιατί ό ϊδιος άλλου μας πληροφορεί ότι ό Δημόκριτος διδάσκει και ότι τό «λευκόν» χρώμα οφείλεται σε άτομα «τρα

χέα» και τό «μέλαν» σε «λεία»: είς δε τα σχήματα ανάγει τους χυμούς.( . . .)το γαρ λευκόν και το μέλαν το μεν τραχύ φησιν το δέ λεΐον53. Ό Θεόφραστος, πιο αναλυτικά, μας δίνει πληροφορίες για τό σχήμα τών ατόμων τών διαφό

ρων ((χυμών»: Δημόκριτος δε σχήμα περιτιθεις έκάστω (se. χυμώ) γλυκύν μεν τον στρογγύλον και ευμεγέθη ποιεί, στρνφνον δε τον μεγαλόσχημον τραχύν τ ε και πολυγώνων και άπεριφερή. οξύν δέ κατά τδνομα τον όξύν τω δγκω και γωνοειδή και καμπύλον και λεπτον και άπεριφερή. δριμνν δε τον περιφερή και λεπτον και γωνοειδή και καμπύλον. άλμυρον δέ τον γω

νοειδή και ευμεγέθη και σκολών κα\ Ισοσκελή, πικρον δέ τον περιφερή και λεϊον έχοντα σκολιότητα μέγεθος δέ μικρόν54. Ό ϊδιος μας πληροφορεί και για τους λόγους πού οί γεύσεις τών «χυμών» οφείλονται στα σχήματα τών ατόμων τους: τον μέν ούν οξύν είναι τω σχήματι γωνοειδή τε και πολυκαμπή και μικρόν και λεπτόν δια γαρ την δριμύτητα ταχύ και πάντη διαδύεσθαι, τρα

χύν δ' όντα και γωνοειδή συνάγειν και συσπάν. ( . . .) τον δέ γλυκύν εκ περι

φερών συγκεΐσθαι σχημάτων ούκ άγαν μικρών διό και διαχεϊν όλως το σώμα και ού βιαίως και ού ταχύ πάντα περαίνειν.( . . .) τον δέ πικρον εκ μικρών και λείων και περιφερών την περιφέρειαν ειληχότα και καμπάς εχουσαν διό και γλισχρον και κολλώδη55. Οί πληροφορίες αυτές δέ μπορεί να είναι νόθες,

50. Άέτ. IV 3,5. 51. Άριστοτ. Περί ψυχής A 2.404a27. 52. Για τήν ψυχή στον Επίκουρο βλ. R. Ρ h i 1 i ρ ρ s ο n, Diogenes von Oinoanda,

RE Suppl. 5 (1931) 164 κ.έ., D. F u r 1 e y, Aristotle and Epicurus on voluntary aktion. Two Studies in the Greek Atomists, Princeton, University Press 1967, 196 κ.έ. P. Ν i ζ a n, Les matérialistes de l'antiquité, Paris, Maspero 1965, 34 κ.έ., F. W a 1 1 n e r, Demokritische und epikureische Ethik, Diss. Wien 1972, 156 K.é.,W. W i n d e 1 b a n d, Geschichte der abendlàndischen Philosophie im Altertum, Munchen 1923, 220.

53. Άριστοτ. Περί αίσθήσ. 4.442bll. Πρβλ. Φυσ. A 5.188a22: σχήματο; γωνία ευ

θύ περιφερές. 54. Θεόφρ. Περί αιτ. VI 1, 6. 55. Θεόφρ. ο.π. 65 κ.έ. Παρόμοια ερμηνεύονται στή συνέχεια άπο τό Θεόφραστο

και άλλες γεύσεις. Πρβλ. Κ. ν. F r i t z , Die Rolle des νους. Um die Begriffswelt der Vorsokratiker. Hrsg. von H. G. Gadamer (Wege der Forschung 9), Darmstadt,W.B. 1968, 350 κ.έ., Ί . Π α ν έ ρ η ς, Ή «νόμω» καί ή «έτεή» γνώση. Συμβολή στο πρόβλημα της γνωσιολογίας τοϋ Δημόκριτου, 'Αφιέρωμα στον Ε. Παπανούτσο Α', 'Αθήνα 1980, 392.


άφοϋ και ό 'Αριστοτέλης, όπως είδαμε, μας πληροφορεί ότι ό Δημόκριτος είς (. . .) τα σχήματα ανάγει τους χυμούς. Ό 'Αριστοτέλης και πιο πολύ ό Θεόφραστος —πού κάποτε συμπληρώνει56 τό μεγάλο φίλο του— πρέπει ν' αντλούν άπό τό χαμένο έργο του Δημόκριτου περί των διαφερόντων ρυσμών.

Β' "Αλλο στοιχείο του ρνθμοϋ είναι τό βάρος, άφοΰ ό ρυθμός χαρακτηρί

ζει όχι μόνο την εξωτερική μορφή του άτομου, άλλα και τήν εσωτερική δο

μή του. "Ετσι τά άτομα, αν και είναι ομοούσια, «όμοφυή» και «άποια»57, έχουν διάφορο βάρος λόγω του διάφορου μεγέθους τους58. Ή διδασκαλία αυτή του Δημόκριτου θα επηρεάσει και τον Επίκουρο (αν και ό τελευταίος τροποποιεί τις απόψεις του Δημόκριτου για το βάρος): οι γαρ περί Δημόκρι

τον και ύστερον ό 'Επίκουρος τάς ατό μου ς πάσας όμοφυεΐς ούσας βάρος εχειν φασί, τω δε είναι τίνα βαρύτερα εξωθούμενα τα κουφότερα υπ' αυτών ύφι

ζανόντων επί το άνω φέρεσθαι, και ούτω λέγουσιν ούτοι δοκεϊν τα μεν κου

φά είναι τα δε βαρέα59. 'Αφού τά άτομα είναι άπειρα στο σχήμα και στο μέ

γεθος60, πρέπει να είναι άπειρα και στο βάρος, αν θεωρήσουμε τό βάρος συνάρτηση του όγκου τους, επειδή ή πυκνότητα για όλα τά άτομα είναι ή ϊδια61. Τό ότι τό βάρος είναι συνάρτηση του όγκου προκύπτει καθαρά άπό τήν πληροφορία του Θεόφραστου: βαρύ μεν ούν και κοΰφον τω μεγέθει διαιρεί Δημόκριτος62. 'Αλλά όπως τό μέγεθος του ατόμου εκφράζεται με τον ρυθμόν του, μέ τον ϊδιον εκφράζεται και τό βάρος του.

Γ' Ά λ λ ο στοιχείο του ρνθμοϋ είναι ενα μέρος ή κάποια φάση της κί

νησης των ατόμων.

56. Βλ. και Ε. Ζ e 1 1 e r — W. N e s t l e , Grundriss der Geschichte der griechischen Philosophie, μτφρ. Χ. Θεοδωρίδη, 'Αθήνα 1942, 258. Πρβλ. και Σιμπλ. Περί ουραν. 294, 33: σκαληνά, ( . . . ) άγκιστρώδη(. . .) κοΐλα(. . .) κνρτά.

57. Ά έ τ . Ι 15, 8: τα μεν στοιχεία άποια. Πρβλ. Σέξτ. VIII6: των τά πάντα συγκρινου

σών ατόμων πάσης αισθητής ποιότητος ερημον έχονσών, Πλούταρχ. Προς Κολώτ. 8ρ. 1110: τι γαρ λέγει Δημόκριτος; ουσίας απείρους το πλήθος άτόμους τε κ' αδιάφορους, ετι ό' οποίους και απαθείς εν τω κενω φέρεσθαι διεσπαρμένας. Βλ. και Π α ν έ ρ η ς, Ή «νόμω» και ή «έτεη» γνώση 389 κ.έ.

58. Πρβλ. Z e l 1 e r 1063, 1067 σημ. 1, Κ. ν. F r i t z , Grundprobleme der Geschichte der antiken Naturwissenschaft, Berlin 1971, 83,S. S a m b u r s k y , Das physikalische Welt

bild der Antike, Zurich/Stuttgart, ArtemisVerlag 1965, 155, Ζ e 11 e r N e s t l e 83, W. Κ r a n z, Die Entstehung des Atomismus. Studien zur antiken Literatur und ihrem Fortwirken. (Kleine Schriften), Heidelberg, Carl Winter Universitàtsverlag 1967, 233.

59. Σιμπλ. Περί ούραν. 569, 5. Πρβλ. Lucret. De rer. nat. II 251 κ.έ. 60. Βλ. σημ. 4455. 61. Σιμπλ. ο.π.: όμοφυεΐς. Πρβλ. R. L o b i , Demokrits Atome, Bonn, Habelt 1976,

192. 62. Περί αίσθήσ. 61. Πρβλ. L o b i 194.


Τα άτομα ανέκαθεν κινούνται στο κενό και μπαίνουν υστέρα σε κίνηση στροβιλιστ ική (δΐνον)63. "Υλη και κίνηση εΐναι δεδομένα. Στην αρχική κί

νηση δε φαίνεται να παίζει ακόμα ό ρυθμός κανένα ρόλο. Πάντως ή αρχική κίνηση θεωρείται άπό τους αρχαίους ατομικούς συνυφασμένη με τήν ΰλη, χωρίς κανένα «πρώτον κινοϋν», ώστε ό 'Αριστοτέλης να διαμαρτύρεται: Λευκίππω και Δημοκρίτω τοις λέγονσιν αεί κινεΐσθαι τά πρώτα σώματα εν τω κενώ, λεκτέον τίνα κίνησιν και τις ή κατά φύσιν αυτών κίνησις. εϊ γαρ άλλο νπ άλλου κινείται βία τών στοιχείων, άλλα και κατά φύσιν ανάγκη τινά είναι κίνησιν έκαστου, παρ' ην ή βίαιος εστίν6*, αεί γαρ είναι φασι κίνησιν( . . .) άλλα δια τι και τίνα ου λέγονσιν, ουδέ ό)δι ουδέ τήν αιτίαν65.

Με τήν έναρξη της περιστροφής τών ατόμων μέσα στον δΐνον ή ώς τότε (αρχική) κίνηση κάθε ατόμου επηρεάζεται από τον ρνθμόν του. Έ τ σ ι τά δμοια άτομα πάνε μαζί — όπως όλα τα όμοια πράγματα στή φύση: και γαρ ζωα, φησιν (se. ό Δημόκριτος) όμογένεσι ζωοις συναγελάζεται ώς περί

στεροι περιστεραίς καϊ γερανοί γεράνοις και επί τώ>ν άλλων αλόγων ωσαύ

τως. <ώς> δέ και επί τών άψυχων, καθάπερ όράν πάρεστιν επί τώ>ν κοσκι

νευομένων σπερμάτων και επί τιον παρά ταΐς κυματωγαΐς ψηφίδων οπού μέν γαρ κατά τον τοϋ κοσκινού δΐνον διακριτικώς φακοί μετά φακών τάσσον

ται και κριθαι μετά κριθών και πύροι μετά πυρών, δπου δέ κατά τήν τον κύματος κίνησιν al μέν επιμήκεις ψηφίδες εις τον αυτόν τόπον ταΐς επιμή

κεσιν ωθούνται, αϊ δέ περιφερείς ταΐς περιφερέσιν ώς αν συναγωγόν τι έ

χον ση ς τών πραγμάτων της εν τούτοις όμοιότητος66. Ή κίνηση αυτή, ή «βίαιος» τοϋ 'Αριστοτέλη, κατατάσσει σε μια κοσμο

γον ική 6 7 σύνθεση, σε «συγκρίματα», τά άτομα, ώστε να προκύψουν τά πρά

γματα του κόσμου. Κατά τήν κίνηση αυτή τά άτομα πλησιάζουν μεταξύ τους, συμπλέκονται κινούμενα, ανάλογα μέ τό βάρος και τό σχήμα τους, προς τό κέντρο τοϋ δίνου ή απομακρύνονται άπό τό κέντρο λόγω της πρόσκρουσης σε άλλα άτομα6 8 : ουσίας απείρως το πλήθος άτόμους τε κάδιαφόρους, έτι

63. DK 164, 167. Πρβλ. V. A l f i e r i (Atomos idea, Firenze 1953, 84): Movimento precosmico, Ζ e 1 1 e r 1098, W. Κ r a n z, Empedokles und die Atomistik, «Hermes» 47 (1912) 36.

64. Άριστοτ. Περί ούραν. 300b8 κ.έ. 65. Άριστοτ. Μεταφυσ. XII 6. 1071Ò31. Πρβλ. Α. Β r i e g e r, Die Urbewegung der

demokritischen Atome, «Philologus» 63 (1904) 584 κ.έ., τοϋ ί δ ι ο υ , Das atornistische System durch Korrektur des Anaxagoreischen Entstanden, «Hermes» 36 (1901) 182.

66. Σέξτ. Προς μαθημ. VII 116 (=DK 164). 67. Πρβλ. A l f i e r i (ô.π.): Movimento cosmogonico. 68. ΠρβλW. G u t h r i e , A History of Greek Philosophy, Cambridge, University

Press 1965 ( = 1969) II 410, K i r k R a v e n , The Presocratic Philosophers, Cambridge 1957,415.


δ'άττοίους και απαθείς εν τώ κενώ φέρεσθαι διεσπαρμένας' όταν δε πελά

σωσιν άλλήλαις ή συμπέσωσιν ή περιπλακώσι, φαίνεσθαι των αθροιζόμενων το μεν νδωρ το δε πϋρ το δε φντον το δ' ανθρωπον είναι δε πάντα τάς άτό

μονς Ιδέας υπ' αντον (se. τοϋ Δημοκρίτου) κάλουμένας, έτερον δε μηδέν69. Κατά το δϊνον τά όμοια άτομα πάνε μαζί υπακούοντας στον δμοιον ρυθμόν τους, ό όποιος έχει ώς αποτέλεσμα την ανάλογη διάθεσιν, σύμφωνα μέ την αρχή «ομοιονόμοίω»70: πεφυκέναι γαρ το δμοιον υπό τον ομοίου κινεΐσθαι και φέρεσθαι τα συγγενή προς άλληλα και των σχημάτων εκαστον είς ετέ

ραν εγκοσμούμενον σύγκρισιν άλλην ποιεϊν διάθεσιν11. Τα ανόμοιου ρυ

θμού άτομα πρέπει ν' αποκλείονται από την ένταξη τους σε «συγκρίματα» ατόμων, σέ πράγματα72. Είναι χαρακτηριστικές στο σημείο αυτό οί σχετικές πληροφορίες πού αναφέρονται στους αρχαίους ατομικούς από τό Λεύκιππο ώς τον 'Επίκουρο: πολλά σώματα παντοία τοις σχήμασιν εις μέγα κενόν, απερ άθροισθέντα δίνην απεργάζεται μίαν, καθ' ην προσκρούοντα <άλλήλοις> και παντοδαπώς κυκλούμενα διακρίνεσθαι χωρίς τα δμοια προς τα όμοια. Ισόρροπων δέ δια το πλήθος μηκέτι δυναμένων περιφέρεσθαι, τα μεν λεπτά χωρεϊν εϊς το εξω κενόν, ώσπερ διαττώμενα, τα δε λοιπά συμμένειν και περι

πλεκόμενα συγκατατρέχειν άλλήλοις και ποιεϊν πρώτον τι σύστημα σφαιρο

69. Πλούταρχ. Προς Κολώτ. 8 ρ.1110F (=DK Α57). Πρβλ. Άριστοτ. Φυσ. Θ 9.65Ò24. 70. Ή αρχή «όμοιονόμοίω» πρωτοεμφανίζεται στον Εμπεδοκλή (άπόσπ. DK 17,

19, 21, 26,27, 35, 39), στον όποιο ή «φιλότης» συνδέει όμοια «ριζώματα» (πρβλΛΥ. Κ r a n z, Empedokles und die Atomistik 39) και μετά τή βρίσκουμε στον 'Αναξαγόρα, στον όποιο τα όμοια «σπέρματα» της ύλης συγκεντρώνονται (DK Α41, 42, 45). Πρβλ. Κ r a n ζ ό.π. 30 κ.έ., C. W. M i i l l e r , Gleiches zum Gleichen. Ein Prinzip friihgriechischen Denkens,

Wiesbaden 1965, ιδίως 65 κ.έ.). Στον Πρωταγόρα ή αρχή αυτή στηρίζει τό γνωσιολογικό σχετικισμό του(Πλάτ.

Θεαίτ.167ο1, πρβλ. L a n g e r b e c k 2 2 κ.έ.). Στό'Δημόκριτο έκτος άπό τή Φυσική του ή αρχή «δμοιον όμοίω» χρησιμοποιείται στή γνωσιολογία του (DK ΑΙ 11, Άριστοτ. Περί ψυχής Ι 2.405 bl2, Σέξτ. Προς μαθημ. VII 116, βλ. L a n g e r b e c k 5, Ζ e 1 Ι e r 1124, Π α ν έ ρ η ς, Ή «νόμω» καί ή «έτεή» γνώση 391 κ.έ.) καί στην πολιτική φιλοσοφία του (DK 164, A 99a, 128, βλ. J. Ρ a n e r i s, Die Staatsphilosophie Demokrits, Diss., Wien 1977, 68 κ.έ.).Στην ίδια αρχή στηρίζεται καί τό Φυσικό Δίκαιο των σοφιστών Ιππία (Πλάτ. Πρωταγ. 337c κ.έ.) καί τοϋ 'Αντιφώντα (DK 44). Βλ. Ε. W ο 1 f, Griechisches Rechtsdenken, Frankfurt a. M. II1950, 86 κ.έ. Ι Π α ν έ ρ η ς, Ό σοφιστής 'Αντιφών ώς πρώτος θεωρητι

κός της κατάργησης των φυλετικών διακρίσεων, «'Ηπειρωτική Εστία» 1981, 47 κ.έ. (άνάτυπ. 15 κ.έ.).

71. Σιμπλ. Φυσ. 28, 15. 72. 'Αντίθετα οί Z e l l e r N e s t l e (ό.π. 84) δέχονται ότι κι' αυτά μέ τό μπέρδεμα

τους κατά τον δίνον σχηματίζουν κλειστά προς τα έξω καί απομονωμένα συμπλέγματα είτε κόσμους. Πάντως οί αρχαίες πληροφορίες στο σημείο αυτό δέ μας δίνουν μιά πλήρη ει

κόνα (βλ. Ζ e l i e r 1097 σημ. 1).


είδες13, τ ας άτόμους (.. .) συγκρονεσθαι και τάς μεν άποπάλλεϋθαι οποί αν τύχωαι, τάς ôè περιπλέκεσθαι κατά την των μεγεθών και σχημάτων και θέσεων και τάξεων συμμετρίαν74'.

Επομένως ή κίνηση των ατόμων μέσα στον δΐνον για το σχηματισμό τών «συγκριμάτων», των πραγμάτων, επηρεάζεται άπό τον ρνθμον κάθε ά

τομου. "Αρα ό ρυθμός στην αρχαία ατομική φιλοσοφία δηλώνει: α) Το σχή

μα ώς εξωτερική μορφή του ατόμου, την εσωτερική δομή της ΰλης τοϋ άτο

μου (ώστε να προκύψει το ενα ή το άλλο σχήμα) και το μέγεθος, πού είναι φυσικά αναπόσπαστο άπό τους δύο προηγούμενους παράγοντες, β) Το βά

ρος, πού είναι φυσική συνάρτηση τοϋ μεγέθους τοϋ άτομου (άφοΰ τα άτομα δλα έχουν τήν ϊδια υλική σύσταση και πυκνότητα), γ) Τήν ελκτική κίνηση ομοίων στο σχήμα ατόμων μέσα στον δΐνον, ώστε άπό τή συμπλοκή τους να προκύψουν τα πράγματα τοϋ κόσμου.

Άγια 1981

73. Διογ. Λαέρτ. Χ 31, Χ 88. 74. Σιμπλ. Περί ούραν. 109b41.

ΣΤΕΛΛΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Φιλολόγου, δρ. Πανεπ. Ρώμης

Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΠΟ ΑΟΠΟΥΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Ό μέγιστος τών επικών ποιητών της Ελλάδας άλλα και του κόσμου όλου, ό "Ομηρος, τοϋ οποίου αμείωτη μέχρι σήμερα παραμένει ή αξία, δεν ήταν δυνατόν να μή προκαλέσει τον θαυμασμό και τών λογίων της Δύ

σης, πού επί αιώνες μέ ενθουσιασμό έφρόντιζαν για τήν αναζωογόνηση τών κλασσικών γραμμάτων.

"Ηδη πριν τήν 'Αναγέννηση ό "Ελληνας λόγιος και δεινός ελληνιστής Αεόντιος Πιλάτος1 μετάφρασε το 1358/62 τον Όμηρο στή λατινική, πού ήταν ή γλώσσα τών επιστημών και της παιδείας γενικά κατά τον μεσαίω

να. Ό Α. Πιλάτος έγνώριζε αρκετά καλά για τήν εποχή του τή λατινική, αντιμετώπισε δμως μεγάλες δυσκολίες στή μετάφραση, γιατί τον μεσαίωνα δεν υπήρχαν σχετικά λεξικά και βοηθήματα.

Κατά τήν 'Αναγέννηση, και συγκεκριμένα στην ακμή της (ΙΕ'ΙΖ' αι.), πολλοί ανθρωπιστές, όπως ό SebastianusCastalio, ό Giphanius, ό Spondanus, ό Volaterrano, ό Lemnio και άλλοι, πού παραμένουν άγνωστοι μέχρι σήμερα, έκαναν μεγάλες προσπάθειες γιά νά παρουσιάσουν τον Όμηρο «in veste togata».

Μετά από έρευνα στις ελληνικές βιβλιοθήκες, εύρήκαμε δέκα τρεις λα

τινικές μεταφράσεις της 'Οδύσσειας, πού μέ χρονολογική σειρά παραθέτου

με: 1. Homed Odyssea ad verbum translata, Andrea Divo J listino polit ano

interprete 1538. 2. Odysseae Homeri libri XXIIII Raphaële Regio Volaterrano interprete

Lugduni 1541. 3. Odysseae Homeri libri XXIIII nuper a Simone Lemnio Emporico

Rheto Curiensi, Basileae 1549. 4. Homeri omnia quae quidem extant opera graece, adiecta versione la

1. Βλ. A g . P e r t u s i , Leonzio Pilato fra Petrarca e Boccaccio, rist. Venezia 1979.

Ή Όδύσσεια στη λατινική από λόγιους της 'Αναγέννησης 465

tina ad verbum ex diversis doctissimorum virorum translationibus concinna

ta, Basileae 1551. 5. Homeri Odyssea Sebastianus Castalio, Basileae 1561/1567. 6. Homeri Odyssea Latina versione ad verbum^è regione apposita^

άγνωστου συγγραφ., 1567. 7. Homeri Odyssea studio et cura Oh. Giphanii, Stassb. 1572. 8. Homeri Odyssea Latina ^versione ad verbum è regione apposita,

άγνωστου συγγραφ., secunda editio 1579. 9. Homeri Odyssea, άγνωστου συγγραφέα, Basileae 1582. 10. Homeri Odyssea, άγνωστου συγγραφέα, Geneva 1586. 11. Homeri Odyssea cum interpretatione Lat. ad verbum partim ab

Henr. Stefano, partim abballis, α' έκδοση Παρίσι 1624, β' έκδοση Amsteloda

mi 1648/1650. 12. Homeri Odyssea interpretatio Didymi cum latina versione, accuran

te Corn. Sclnreveìio, Amstelodani 1655. 13. Homeri Odyssea / . Spondani, Basileae 1686. Έκτος άπο τις μεταφράσεις πού αναφέραμε και έχουν εκδοθεί, ιδιαίτερα

σημαντική θεωρούμε μια ανέκδοτη λατινική μετάφραση της 'Οδύσσειας του ΙΔ' αι. (1398)2, πού σώζεται στή Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας3. Ό Agostino Pertusi στο βιβλίο του «Leonzio Pilato fra Petrarca e Boccaccio»4

εκδίδει τους στίχους 1170 της α ραψωδίας της μετάφρασης αυτής, τους συγκρίνει με τους αντίστοιχους εκείνης του Λεόντιου Πιλάτου,καί επισημαί

νει πώς αξίζει τον κόπο ή έκδοση ολόκληρης της άγνωστης αυτής μετάφρα

σης τής 'Οδύσσειας. Στην παρουσίαση των λατινικών μεταφράσεων πού επιχειρούμε, και θα

μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σαν μια εισαγωγή σ' ευρύτερη προσεχή μας μελέτη, θα περιοριστούμε να δώσουμε ενα μικρό δείγμα τής ανέκδοτης μετάφρασης τής Μαρκιανής βιβλιοθήκης.

'Από το χειρόγραφο τής άγνωστης μετάφρασης επιλέξαμε μια χαρακτη

ριστική ομηρική παρομοίωση5 και τήν συγκρίνουμε μέ τήν αντίστοιχη των άλλων λατινικών μεταφράσεων τής 'Οδύσσειας, πού προαναφέραμε, για να εξετάσουμε κατά πόσον επέτυχαν στή λατινική απόδοση της οι λόγιοι μεταφραστές τής Δύσης.

Μέ τήν παρομοίωση αυτή ό "Ομηρος θέλησε να δείξει τήν αδυναμία τοΰ

2. Πβ. E. F r a n c e s c h i n i A . P e r t u s i , Un'ignota Odyssea latina dell'ul

timo trecento, Aevum 1959, σσ. 323355. 3. Marcian. lat. XII 23 n. 3946 di collocazione. 4. Ένθ' αν., σσ. 538546. 5. Βλ. Όμηρου 'Οδύσσεια ε 432435.

30

466 Στέλλας ΓεωργαλάΠριόβολου

ανθρώπου μπροστά στην ορμητικότητα του κύματος. Παρουσιάζει, λοιπόν, τον 'Οδυσσέα τη στιγμή ακριβώς, πού ενώ νόμιζε πώς γλύτωσε με τη βοήθεια της 'Αθηνάς από τή μανία του κύματος, εκείνο γυρνώντας πάλι ορμητικά τον κτυπά και το δέρμα του γδέρνεται και μένει πάνω στις πέτρες, όπως μένουν κολλημένα πολλά χαλίκια πάνω στις ρόγες τών πλοκαμιών του χταποδιού, όταν τό βγάζουμε έξω από τήν τρύπα του.

Ώ ς δ' οτε πουλύποδος θαλάμης έξελκομένοιο προς κοτύληδονόφινπυκιναι λάιγγες εχονται, ώς του προς πέτρησι θρασειάων άπό χειρών βινοί άπέδρυφθεν τον δέ μέγα κύμα κάλυψεν.

Ό πλούτος τών λέξεων και τών εικόνων στον ομηρικό στίχο δημιουρ

γεί πολλαπλές δυσκολίες στον μεταφραστή, πού έχει διπλή ευθύνη να μείνει πιστός στο πρωτότυπο άλλα και συνεπής στή φύση και τήν ιδιοτυπία της γλώσσας πού χρησιμοποιεί στή μετάφραση του.

Ή παρομοίωση6 αυτή του Όμηρου, πού εντυπωσίασε αναμφίβολα τους μεταφραστές ώστε να τήν επισημάνουν όλοι στο περιθώριο της μετάφρασης με τή λ. comparatio, δείχνει τό αποκορύφωμα της μανίας τοΰ κύματος. Έχουμε, λοιπόν, τις ακόλουθες αποδόσεις της ομηρικής αυτής παρομοίω

σης: Ό S. Castalio, ô άγνωστος μεταφραστής της έκδοσης 1567, ό Giphanius

και ô άγνωστος μεταφραστής της έκδοσης Geneva 1586 μεταφράζουν:

α) Ut autem dum polypus ex cubili extrahitur capillamentis crebri calculi adhaerescunt : sic huius ad scopulo s fortibus a manibus cutis lacerata erat, hunc vero ingens fluctus obtexit.

Οί άλλοι μεταφραστές συμφωνούν μέ τήν ανωτέρω απόδοση τών στ. 434435 και διαφωνούν μέ εκείνη τών δύο πρώτων στίχων 432433. Ό άγνω

στος μεταφραστής της έκδ. Basileae 1551 μεταφράζει:

β) Quemadmodum quoties Polypede ex thalamis egressi ad brachiorum flagellas densi lapilli amplectuntur.

Ό άγνωστος μεταφραστής της έκδ. 1579 και της εκδ. Basileae 1582, ό Henr. Stephanus, ô Didymus και ô Spondanus μεταφράζουν ώς έξης:

6. Πβ. C a r r o l l M o u i t o n , Similes in the Homeric Poems, Hypomnemata Heft 49, Gòttingen 1977, σ. 125. H e r m a n n F r à n k e l , Die Homerischen Gleich

nisse, Gòttingen 1977, σ. 88.

Ή 'Οδύσσεια στη λατινική από λόγιους της 'Αναγέννησης 467

γ) Sicut Popypodis e suo domicilio extracti Acetabulis multi lapilli adhaerescunt.

Ή μετάφραση (α) των δύο πρώτων στίχων 432433 είναι γραμματικά, συντακτικά και νοηματικά ορθή με μόνη εξαίρεση την χρήση της λατινικής λέξης «capillamentum)) ( =τρίχωμα) πού, κατά τή γνώμη μας, είναι εσφαλμέ

νη για τήν απόδοση τοϋ Όμηρικου «κοτυληδονόφιν». Ή μετάφραση (β) παρουσιάζει πολλά εννοιολογικά σφάλματα: «ώς δ'

οτε»: «quemadmodum quoties» «προς κοτυληδονόφιν»: «ad flagellas bra

chiorum». Ή μετάφραση (γ) είναι ή πιο σωστή άπό γραμματική, συντακτική και

εννοιολογική άποψη. Ή λατιν. λ. acetabulumi είναι πιστή απόδοση της ομηρικής λ. κοτυλη

δών7. Παρατηρείται μόνον ενα λάθος στή λέξη polypusodis, γιατί ή ορθή απόδοση τής λ. πολύπους στή λατινική είναι polypusi8.

Τους στίχους 434435, όπως ήδη αναφέραμε, μεταφράζουν όλοι κατά τον ίδιο τρόπο. Ή απόδοση στή λατινική είναι ορθή. Ή χρήση τοϋ lacero (=σπαράττω»),γιά το ομηρικό «άπέδρυφθεν»9 είναι, νομίζουμε, ή ενδεδει

γμένη. Παραθέτουμε τώρα τίς τρεις λατινικές μεταφράσεις τοϋ Όμηρου, πού

δεν έχουν κοινά σημεία με τίς προηγούμενες καί πού ακριβώς για τήν ιδιο

τυπία τους αυτή πρέπει να εξεταστούν ιδιαίτερα. Αυτές είναι: 1) Ή μετάφραση του A.D. Justinopolitano10, πού παραθέτουμε σε σύγ

κριση με τίς υπόλοιπες μεταφράσεις. Λ.Ό. Justinopolitano 'Άλλοι μεταφραστές11

Ut autem polypo ex latebra sua Sicut Popypodis e suo domicilio egrediente / Ad eius capillamenta extracti/Acetabulis multi lapilli ad

densi lapilli tenentur/sic huius haerescunt / sichuius ad scopulos for

ad saxa ferocibus a manibus/ tibus a manibus / cutis lacerata erat, pili lacerati sunt: hunc autem hunc vero ingens fluctus obtexit. magna unda cooperuit.

7. Βλ. σχόλιο λατινιστί τοϋ μεταφραστή J. S p o n d a n u s , Homeri Odyssea, Basileae 1586, πού αρχίζει ώς έξης: κοτυληδόνες sunt quae Latinis dicuntur acetabula . . . ec.

8. Βλ. A Latin Dictionary Lewis and Short, Oxford, και Dictionnaire Etymologi

que de la langue latine, A. ErnoutA. Meillet, Paris 1959. 9. Πβ. H. E b e 1 i n g, Lexicon Homericum, 1 vol., Leipzig 1885.

10. Βλ. καί Γ. Σ ε φ έ ρ η , 'Αντιγραφές, σσ. 155156, Ίκαρος 1978. 11. 'Επειδή για τους στίχους αυτούς έχουμε τρεις διαφορετικές μεταφράσεις (βλ. σ.

4667), τή μετάφραση του Justinopolitano συγκρίνουμε με τήν (γ) πού,κατά τή γνώμη μιας, αποδεικνύεται ή καλύτερη από τίς τρεις.

Ι


Τόσο ό A.D. Justinopolitano όσο και οί άλλοι μεταφραστές αποδίδουν πιστά τους στίχους 432435 και παραλλάζουν μόνο τις λέξεις: suo domici

l io / sua latebra, extract]/egrediente, adhaerescunt / tenentur, ad scopulos/ ad saxa, ingens fluctus / magna unda, obtexit / cooperuit.

Παρατηρούμε ότι ó Justinopolitano επέτυχε στην απόδοση του όρου: πουλύποδος= polypo, ενώ οί άλλοι μεταφραστές φαίνεται ν' αγνοούσαν τη λέξη1 2 .Ή απόδοση επίσης της έκφρασης «θρασειάων 13άπό χειρών λ>= «fero

cibus a manibus)) είναι ορθή, όχι όμως και προτιμότερη άπο την απόδοση: «fortibus a manibus» τών άλλων μεταφραστών. Στην απόδοση εξάλλου τών ομηρικών λέξεων: «κοτυληδονόφιν» και «ρινοί» φαίνεται να επέτυχαν περισ

σότερο οί άλλοι μεταφραστές μέ τις αντίστοιχες αποδόσεις: «acetabulis» και «cutis»· ό όρος «pili» (=τρίχες) του Justinopolitano δέν αποδίδει τό όμηρ. «ρινοί» (ή ρινός=δέρμα). Ή μετάφραση του Α. D. Justinopolitano είναι πιστή στο ομηρικό κείμενο και σε σύγκριση μέ τις άλλες μεταφράσεις έχει μεγαλύτερη κομψότητα λόγου.

2) Ή λατινική μετάφραση του Raphaële Regio Volaterrano, πού είναι κατά λέξη απόδοση του ομηρικού στίχου, έχει τήν ιδιοτυπία ότι στην αρχή εϊναι γραμμένη σε στίχους ένώ στή συνέχεια σέ πεζό λόγο* συγκεκρι

μένα ή σκηνή της τρικυμίας ένώ άπό τον στ. 291333 είναι σέ ποιητικό λόγο, άπό τον στ. 334460 επανέρχεται σέ πεζό. Οί στίχοι 432435, πού παρα

θέτουμε, εϊναι μεταφρασμένοι σέ πεζό λόγο: Ac sicuti polypo ex cubili exeunti, multi circa capillamenta lapilli in

haerent sic eum apud petras vituli marini audacibus manibus lacerabant magnaque operuit unda.

Είναι φανερό πώς ό μεταφραστής παρανόησε εντελώς τους στίχους καί, ένώ ό Όμηρος στο σημείο αυτό περιγράφει τήν πάλη του'Οδυσσέα μέ τό μανιασμένο κύμα, πού έκανε τό δέρμα τών «θρασειάων» χεριών του να γδαρ

θεί πάνω στις πέτρες, ό Volaterrano φαντάζεται πώς φώκιες θαλάσσιες (vi

tuli marini) μέ τολμηρά χέρια κατασπάραξαν τον ήρωα. 3) Ή μετάφραση του Simone Lemnio εΐναι γραμμένη σέ δακτυλικό

έξάμετρο και έντονα επηρεασμένη άπό τον λατίνο ποιητή Βεργίλιο14. Ό μεταφραστής δυσκολεύεται πολλές φορές να διατηρήσει τον ρυθμό τοϋ στί

χου καί αναγκάζεται ν'άναλύει ένα στίχο τοΰ Όμηρου μέ τρεις και παραπάνω

12. Κατ' εξαίρεση ό S. Castalio, ό Giphanius καί οί άγνωστοι μεταφραστές τών εκδό

σεων 1567 καί 1586 χρησιμοποιούν όπως ό Justinopolitano τή σωστή λατ. λέξη polypusi. 13. Πβ. Η. E b e 1 i n g, Lexicon Homericum, 1 vol., θρασύς = audax, intrepidus,

fortis, Leipzig 1885. 14. Πβ. τήν περιγραφή της τρικυμίας άπό τήνΒεργ. Αίνειάδα 1, 80158. Στο περιθώ

ριο έξαλλου τοϋ στίχου 294 της μετάφρασης του ό Lemnio σημειώνει: Tempestatis des

criptio quam Virgilius imitatus est.

Ή "Οδύσσεια στή λατινική από λόγιους της Αναγέννησης 469

ακόμη στίχους. Ό Georg Finsler15 παρατηρεί δτι ή μετάφραση του Lemnio διακρίνεται για την κομψότητα τοϋ στίχου και την προσεκτική του επεξερ

γασία.

ε 432435 S. Lemnio Ώ ς δ' ότε πουλύποδος θαλάμης έξελ Ceu polypus, thalamo tenues cum κομένοιο/πρός κοτυληδονόφιν πυκι prodit in undas, / cui pedibus densi ναι λάιγγες εχονται,/ώς του προς πέ passim coxisque lapilli./Haerent inni

τρησι θρασειάων χειρών/ρινοί άπέ xi: sic undiquepellis Ulyssi,/tota ma

δρυφθεν τον δε μέγα κϋμα κάλυψεν. nus circum lacerata est, saxa tenenti,/ submersumque imo r a ρ i d u s tegit a e q u o r e v o r t e x .

Ή μετάφραση είναι πιστή χωρίς περιττολογίες με εξαίρεση τις εκφρά

σεις: «in undas tenues» και «submersumque imo aequore». 'Αδυναμία πα

ρουσιάζει ó μεταφραστής στην απόδοση ορισμένων λέξεων, δπως: «κοτυλη

δονόφιν», πού μεταφράζει με δύο λέξεις: «pedibus» και «coxisque», άπό τις όποιες καμιά δεν αποδίδει σωστά τον ομηρικό όρο. 'Επίσης ή έκφραση «θρασειάων χειρών» δεν αποδίδεται σωστά κατ' αριθμό και πτώση, και με παράλειψη τοϋ επιθέτου «θρασειάων». Τέλος στην έκφραση: «τον δε μέγα κϋμα κάλυψεν» ό Lemnio είναι, όπως φαίνεται, επηρεασμένος και πάλι από τήν Αίνειάδα16 και γι' αυτό μεταφράζει μέ πολλές λέξεις πού δεν υπάρ

χουν στον ομηρικό στίχο. Παραθέτουμε τέλος τους στίχους ε 432435 άπό τήν ανέκδοτη μετάφρα

ση της 'Οδύσσειας, όπως τους διαβάσαμε άπό τό χειρ/φο, πού σώζεται στή Μαρκιανή Βιβλιοθήκη.Ή μετάφραση γραμμένη σε πεζό λόγο έχει σαν βάση της τήν έμμετρη μετάφραση τοϋ Λ. Πιλάτου και χρονικά τοποθετείται στά τέλη τοϋ 14ου αιώνα. Ό άγνωστος μεταφραστής είναι— όπως παρατηρεί ό Ag. Pertusi17 — ένας ανθρωπιστής, πού ξέρει οπωσδήποτε τή λατινική άλλα πολύ λιγότερο τήν ελληνική γλώσσα και σχεδόν καθόλου τήν ομηρι

κή διάλεκτο. Uti quando polipodes1 e cubili traendus2 sua3 replicatis4 pedibus4 firme4

tenetur4 petre sichuius manu5 lacerata pelles6 est quibus7 acriter7 se scopolo7

applicaverat7 et totus unda magna velatus est. 1. 'Αντί τοϋ όρθοϋ polypus. 2. Διορθ. trahens άπό τό p. trahoere.

15. Βλ. G. F i n s l e r , Homer in der Neuzeit von Dante bis Goethe, New York 1973, ενθ' av., σ. 384.

16. Βεργ. Αίν. 1, 1 1 7 r a p i d u s vorat a e q u o r e vertex. 17. Ένθ' av., σ. 546.


3. 'Αντί του όρθοϋ suo, εφόσον αναφέρεται στο cubili, πού είναι ουδέ

τερο. 4. Έτσι μεταφράζει την όμηρ. φράση: «προς κοτύληδονόφιν πυκιναί

λάιγγες εχονται». Ή διατύπωση: «replicatis ρεαϋο^η^άνελισσομένων τών ποδών) δέν υπάρχει στον όμηρ. στίχο. Ό τύπος petre εϊναι εσφαλμένος· ο μεταφραστής χρησιμοποιεί το p. teneor, πού συντάσσεται με άφαιρ. δταν σημαίνει εχομαι, κατέχομαι επομένως: petra ή pétris. Tò επίθετο «πυ

κιναί)) παραλείπεται στη μετάφραση. 5. Ό μεταφραστής χρησιμοποιεί ενικό αρ. για το όμηρ. «χειρών» και

παραλείπει τον χαρακτηρισμό «θρασειάων». 6. Διορθ. pellis. 7. Ό λ η ή πρόταση είναι προσθήκη του μεταφραστή· «quibus»= ανα

φέρεται στο manu)) πού θάπρεπε, όπως αναφέραμε, νά είναι στον πληθυντικό. Ή ομηρική διατύπωση: «ρινοί άπέδρυφθεν» παραλείπεται στή μετάφραση. Scopolo διορθ.: scopulo.

'Από τή συγκριτική μελέτη τών λατινικών μεταφράσεων του Όμηρου πού έκάναμε μπορούμε νά συμπεράνουμε ότι δέκα μεταφράσεις (4 ως και 13) ακολουθούν τον ϊδιο τρόπο απόδοσης του ομηρικού ποιήματος με βάση τή μετάφραση τοΰ Seb. Castalio και μικρές ασήμαντες σχεδόν διαφορές, ενώ οι τρεις πρώτες μεταφράσεις, ή μετάφραση δηλ. τοΰ Andrea Divo Justinopolitano, τοΰ Raphaële Regio Volaterrano και τοΰ Simone Lemnio, παρουσιάζουν, όπως παρατηρήσαμε, ιδιοτυπία τόσο στο λεξιλόγιο όσο και στή σύνταξη και στο μεταφραστικό γενικότερα υφός.

Είναι σχεδόν βέβαιο πώς οί ανθρωπιστές της Δύσης είχαν σαν πρότυπο στο έργο τους τή μετάφραση τοΰ Λεόντιου Πιλάτου, πού απέβλεπε στο ν ' αποδώσει λέξη προς λέξη (verbum de verbo) ενα κείμενο γραμμένο σε μια γλώσσα λίγο ή καθόλου γνωστή σε μια άλλη, τή λατινική, πού ήταν τότε, όπως ήδη αναφέραμε, ή γλώσσα της επιστήμης. Ό Λεόντιος Πιλάτος προ

σπάθησε μέ όλες του τις δυνάμεις, τήν ελληνική και λατινική παιδεία πού είχε, νά δώσει στους πρώτους ανθρωπιστές τήν δυνατότητα να δουν σε βάθος τον Όμηρο. Είναι επίσης απόλυτα βέβαιο πώς οί μεταφραστές της Δύσης δέν είχαν διόλου υπόψη τους τήν ανέκδοτη μετάφραση της Μαρκιανής βι

βλιοθήκης. Σχετικά ό Pertusi18 σημειώνει ότι ή μετάφραση αυτή πέρασε τε

λείως απαρατήρητη από τους πρώτους ανθρωπιστές και έμεινε για πολύ στο συρτάρι τοΰ συγγραφέα της.

Είναι πράγματι πολύ δύσκολη δουλειά ή μετάφραση19 και ιδιαίτερα ή

18. Πβ. A g. P e r t u s i , σ. 557. 19. Πβ. Ι. Θ. Κ α κ ρ ι δ ή Β. τ. Φ. 7, σ. 30 κ.έ. VII Δυσκολίες στή μετάφραση, 'Αθή

να 1961.

Ή 'Οδύσσεια στη λατινική άπο λόγιους της 'Αναγέννησης 471

μετάφραση ενός ποιήματος· γιατί στο πεζό κείμενο μπορεί ό μεταφραστής ή να μεταφράσει κατά λέξη ή και ν' αντικαταστήσει μια λέξη με μία ή περισ

σότερες άλλες χωρίς ν' αλλοιώσει το νόημα, ενώ στο ποίημα μεταφράζοντας κατά λέξη μπορεί να καταστρέψει τήν αρμονία του, τό μέτρο του, πού για να το τηρήσει αναγκάζεται πολλές φορές και να δημιουργήσει ενα σχεδόν νέο ποίημα στή γλώσσα του.

Αυτό ακριβώς συνέβη, όπως είδαμε, στή μετάφραση του Simone Lemnio, όπου ό μεταφραστής για να κρατήσει τό δακτυλικό έξάμετρο αναγκάστηκε ν' αυτοσχεδιάσει αποδίδοντας έναν ομηρικό στίχο μέ τρεις και παραπάνω δικούς του. Ή μόνη ϊσως ευκολία, πού είχαν οι μεταφραστές του Όμηρου στα λατινικά σέ σύγκριση μ' εκείνους, πού μετάφρασαν στά νεοελληνικά, είναι ότι τόσο ή αρχαία ελληνική όσο και ή λατινική είναι γλώσσες συνθε

τικές, ενώ ή νεοελληνική είναι γλώσσα αναλυτική· έτσι ή μετάφραση της αρχαίας ελληνικής στή λατινική είναι πολύ πιο εύκολη άπ'ό,τι στή νεοελλη

νική. 'Αξιοθαύμαστη είναι ή προσπάθεια τών λογίων της 'Αναγέννησης, γνω

στών και άγνωστων, να επιτύχουν άπό τα πρώτα χρόνια του ανθρωπισμού και σ' όλη τή διάρκεια του μια μετάφραση του Όμηρου σέ σωστή λατινική γλώσσα. Έχοντας ελάχιστα βοηθήματα και σαν βάση τήν πιστή άλλ' όχι φιλολογική μετάφραση του Λεόντιου Πιλάτου, δέν κατάφεραν βέβαια να μεταφέρουν τό ομηρικό δακτυλικό έξάμετρο στις μεταφράσεις τους, όμως, μέ σεβασμό στή λατινική γραμματική καί σύνταξη πρόσφεραν αξιόλογη βοήθεια για τήν αναβίωση τών κλασσικών γραμμάτων στή Δύση.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ι. Θ. Κ α κ ρ ι δ ή, Τό μεταφραστικό πρόβλημα. Ή βιβλιοθήκη του Φιλολόγου, Γ' έκδο

ση, 'Αθήνα 1961. A g. Ρ e r t u s i, Leonzio Pilato fra Petrarca e Boccaccio, Istituto per la collaborazione

culturale, VeneziaRoma ristampa 1979. C a r r o l l M o u l t o n , Similes in the Homeric Poems, Hypomnemata Heft 49, Gòttiii

gen 1977. H e r m a n n F r à n k e l , Die Homerischen Gleichnisse, Gôttingen 1977. G. F i n s 1 e r, Homer in der Neuzeit von Dante bis Goethe, New York 1973. G. de F. L o r d , Homeric Renaissance, London 1956. G. V ο i g t, Il risorgimento dell'antichità classica trad. Valbusa, Firenze 1888. M i l m a n P a r r y , The making of Homeric Verse, Oxford 1971. E. F r a n c e s c h i n i A . P e r t u s i , Un'ignota Odyssea latina dell' ultimo trecento,

Aevum 1959, σσ. 323355. Γ. Σ ε φ έ ρ η , 'Αντιγραφές, 'Αθήνα "Ικαρος 1978.

ΙΣΑΒΈΛΛΑς ΜΑΡΑΤΟΥ ΑΡΓΥΡΑΚΗ Φιλολόγου · 'Αρχαιολόγου

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΕΦΥΓΕ*

Ναί. "Εφυγε ό τέλειος αυτός άνθρωπος, αυτός ό πιο καθαρός κι από το κρύσταλλο Χριστιανός, ό βαθυστόχαστος φιλόσοφος, ό εξαίρετος κα

θηγητής, ό τόσο τρανής φωτεινότητας ακαδημαϊκός. Κι ομολογώ πώς κρίνω πολύ μικρό τ' ανάστημα του κάθε ομιλητή,

αύτοΰ πού κάτι, τό κάπως ταιριαστό θα ήθελε να μας πει σε μια ανάλογη μέ τούτη τη στιγμή για τον αείμνηστο Καθηγητή. Και σαν μικρό, πού κρίνω για τούτη την αποστολή τό κάθε ανάστημα, πιστεύω πώς, όποιο και νάναι, αδυνατεί να φτάσει σ' εκείνα εκεί τα ϋψη· σ" αυτά πού τον μετρούν σ' αυτά πού στέκονται παράπλευρα στο μπόι του τό πνευματικό· σ' αυτά πού τώρα τον βαθμίζουν μέσα σ' όλους τους τρανούς του πνεύματος, αυτούς πού πέ

ρασαν, άλλα δε γέρασαν στις θύμησες του κόσμου. "Οχι, δεν είναι λόγια ξέσκεπα μήτε και λογοτέχνημα αυτά πού λέγω,

γιατί εχω μάρτυρες γερούς. Έ χ ω σα μάρτυρες τα λόγια του ϊδιου του τι

μωμένου, αυτά πού εκείνος είπε σε μια τιμητική εκδήλωση για ενα άλλο μεγάλο, για τον αθάνατο ποιητή μας Διονύσιο Σολωμό* και να τα λόγια του 'Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου, πού έλαχε να γίνουν οί μάρτυρες: «Να τιμήσει κανείς», είπε, «ενα μεγάλο άνθρωπο του πνεύματος, είναι πράγμα δύσκολο και τολμηρό. Γιατί τό μέγεθος του ανδρός είναι τόσο, έχει τόση διάσταση, ώστε ένας πού έρχεται να μιλήσει γ' αυτόν, μπορεί να τον κάνει μικρότερο άπ' ο,τι είναι. Κινδυνεύει να τό πάθει κάθε ομιλητής, όσο ισχυρός κι αν είναι, όταν πρόκειται να μελετήσει μεγάλα ονόματα». Αυτά είναι τα λόγια τοΰ αείμνηστου 'Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου, και θαρρώ ύστερα άπ' αυτά, ότι «χρείαν έτερων μαρτύρων ούκ έχω δια τήν όσην προέθεσα άλήθειαν».

*Πρόκειται για ομιλία πού έγινε στις Βρυξέλλες τήν 30.4.81 σέ μια ειδική συγκέντρωση και τελετή των ελλήνων φιλολόγων καθηγητών πού υπηρετούν στο Βέλγιο. Ή τιμή της ΐδέας καί της πρωτοβουλίας ανήκει στη Σύμβουλο Εκπαιδεύσεως κ. Μυρσίνη Παπαγεωρ

γίουΣτάμου. Σκοπός της συγκεντρώσεως καί της ομιλίας ήταν να τιμήσουν οί συγκεντρω

θέντες τή μνήμη τοΰ αείμνηστου δασκάλου τους καί να σμίξουν όλοι μαζί τήν οδύνη τους γιά τό ακάλυπτο κενό πού άφησε στην επιστήμη καί στον τόπο μας αυτός ό θάνατος.

Ό 'Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος έφυγε 473

"Οχι, δυστυχώς δεν είναι κάτι το καινούργιο αυτό το κάπως λιγοστό, αυτό πού σ' όλους μας τόσο πολύ είναι γνωστό. Οι εποχές δεν στέκονται, βαδίζουν, κι ακολουθούν οί άνθρωποι. Ό χρόνος, αυτό τό πιο τρανό στοι

χειό ετούτης μας της ζήσης, ακάθεκτα ροβολάει στο δρόμο του. Κανένα από τα σήμερα δε μπόρεσε σταμάτημα να πετύχει σ' όλο του τό περπάτημα. Γι αυτό κι έγινε θνητό τό κάθε σήμερα* κι έγιναν θνητά μαζί μ' αυτό κι όλα του τα γεννήματα. Οί άνθρωποι, αυτοί πού σήμερα περπατάνε και κάνουν τη ζωή, δέν πρέπει να ξεχνάνε, ότι δεν θάναι και οί αυριανοί. "Αλλοι θέ νάναι εκείνοι.

Ή κάθε μέρα, ποίύ διαβαίνει, κι απάνω στο χρονικό τ' ανθρώπου μπαίνει, δέν είναι δώρημα ζωής χωρίς αντάλλαγμα. Γιατί καθώς ξεβγαί:

νει και μέσα στο δρόμο του ανθρώπου μένει, ανάλαφρα, μα και βαριά μετράει* και ό,τι τό δικό της μαζί της τό κουβαλάει. Σέρνει στον κόρ

φο της όλα της τα γεννήματα κι όλες εκείνες τις ψυχές, αυτές, πού της ανήκουν.

Ναί. Είναι ό χρόνος φύλακας* φύλακας πού δέ λαθεύει και πού τίποτε προς τα ξωπίσω του δέ λοξεύει. Γιατί ό,τι φέρνει, τό θέλει για δικό του, και μαζί του στο φευγιό του τό παίρνει.

Έτσι, σαν ήρθε ή ώρα του φευγιού του τόσο λιγοστού του χρόνου, αυτού του κομματιού των σήμερα, πού έλαχε στον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, περπάτησε κι αυτός μαζί του. Κι έφυγε! Πήγε σ' εκείνη έκεΐ τη μεταφυσική ζωή, έκεΐ πού & όλη του ετούτη τή ζωή έπάσχιζε για να μπει, άλλα μέ τό δικαίωμα να βγει* και νάρθει πάλι εδώ σ' έμας τους μαθητές του και σ' όλον τον κόσμο ετούτο, για να μας φέρει θειο φως.

Όμως ό,τι ό νους του δέν κατάφερε, του τόδωσε ό χρόνος, άλλα χω

ρίς αντάλλαγμα* χωρίς δικαίωμα, έστω και για στιγμή σ' ετούτη μας τή ζωή να ξαναμπεί.

Δική μας μέτρηση είναι αυτή, ανθρώπινη και μικρή και θνητή. Όμως κάτι τ' ανθρώπινο κι αυτή θέλει νά πει. Γιατί γι αυτούς, πού έμειναν, γι αυτούς πού τα δικά τους σήμερα διαβαίνουν στην ακμή τους και δέν τελειώσανε, ή αλήθεια αυτή, πού δίνει μέτρα για θνητούς, εΐναι τρανή, εΐναι δεινή. Γιατί μια δύναμη έφυγε απ' τή δική μας τή ζωή. Γιατί ένας δικός μας ήλιος γνώσης έσβυσε. Γιατί ενα ποτάμι πνευματικής φώτισης στέρεψε. Γιατί . . . γιατί . . . γιατί ένας γίγαντας σταμάτησε νά ρίχνει τή δύναμη του πάνω στο ανθρώπινο πέρασμα κι επάνω στή γνώση, πού σέρνει ετούτη ή ζωή. Και τώρα . . . ό κόσμος πού έμεινε, φωτίζεται λιγότερο. Και τώρα . . . ό κόσμος έγινε πνευματικά ακόμα πιο μικρός.

474 'Ισαβέλλας ΜαράτουΆργυράκη

Tò πνεύμα αύτοϋ τοϋ χριστιανού και σπάνιου φιλοσόφου, αυτό το πνεύμα πού έφυγε παντοτεινά, δεν προερχότανε, όπως πιστεύουμε, από τα πνεύματα τα κοινά. Είχε το πνεύμα του φτερά και θεία ευλογία. Γι αυτό μπο

ρούσε καί πετούσε μακριά. Μπορούσε κι έσπαζε τό φράγμα ετούτης της ζωής καί τρύπωνε στα πρόθυρα της άλλης· κι εκεί φτερούγιζε. Κι έκεΐ όλο καί κάτι τό πιο πολύ αναζητούσε. Κι ύστερα έκεΐ, στα πρόθυρα της άλλης της ζωής σταματούσε, λές καί ή δύναμη του ϊσαμε έκεΐ επαρκούσε. Γιατί πιο πέρα ήταν . . . τό τελείωμα τοΰ κάθε ανθρώπινου! Κι έκεΐ σταμά

ταγε, όπως ô ίδιος έλεγε, κι αυτό πού λέμε πρόοδο. Γιατί πιο πέρα ξεκί

ναγε τό τέλειο, τό θείο, αυτό πού σαν δέν έχει ατέλειες δείχνει για άπρόοδο. Είναι ό άλλος κόσμος· εκείνος πού σαν μένει δίπλα στο θεό είναι κι εκείνος τέλειος. Είναι κι εκείνος άσπιλος, είναι κι εκείνος θείος.

Ή ψύχωση του να στείλει τό πνεύμα του μέσα στη μεταφυσική ζωή ή έστω κάπου στα σύνορα της, ήταν αδύνατον να γίνει νοητή άπο εμάς. Γιατί ό νους εκείνου, σαν είχε τό θειο χάρισμα, δούλευε σε ξέχωρους παλ

μούς* κι είχε συχνότητα στροφών, πού έφτανε ίσαμε εκείνο τό κενό, εκείνη έκεΐ, θα λέγαμε, τή ζώνη τή νεκρή, αυτή πού όροσημαίνει τή φυσική μέ τή μεταφυσική ζωή.

* * *

Τώρα όμως ή ψύχωση του αυτή δείχνει να πήρε θέση στην άλλη όχθη. Γιατί τώρα βλέπουμε μάζωξη ψυχών έκεΐ στον άλλο κόσμο* κι ανάμεσα στις ψυχές αυτές βλέπουμε μαζί μέ τον αείμνηστο δάσκαλο μας τον Σω

κράτη, τον Πλάτωνα, τον 'Αριστοτέλη, τον 'Αναξαγόρα, τον Πλωτίνο κι όλο τό φωτεινό εκείνο μεγαλείο κι επιτελείο τής κλασσικής εποχής: αυτής πού τόσο λάτρεψε.

Φαίνεται πώς τό νερό τής λησμονιάς δέν δόθηκε σ' αυτούς. Γι αυτό ή μάζωξη τους έκεΐ στή μεταφυσική^ τους ζωή τό ίδιο πρόβλημα έχει καί πάλι, όπως καί όταν ζούσαν έδώ στή φυσική ζωή. Μόνο πού τώρα τό πρό

βλημα τους έχει αντίστροφη φορά. Τους βλέπουμε καί πάλι να πασχίζουν τό πέρασμα τοΰ κενού καί να στοχεύουν φτάσιμο στην όχθη τοΰ κόσμου ετούτου. Θέλουν να φέρουν κι έδώ σ' εμάς τό φώς τοΰ άλλου κόσμου, εκείνο τό αληθινό καί τό αιώνιο. 'Εκείνο τό φώς, πού αν καί δέν τό αγνοού

με, σχεδόν όλοι μας μέ κάθε άνεση τό αποστρεφόμαστε καί τό ποδοπατούμε. Είναι τό φώς τής θείας αλήθειας, αυτής πού μας τήν έδειξε ό Χριστός καί πού εμείς οί άνθρωποι, αντί γιά ευγνωμοσύνη καί για «ευχαριστώ», τον στείλαμε καί τον στήσαμε στον σταυρό.

Ό 'Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος έφυγε 475

Ή επαγγελματική σταδιοδρομία και το έργο τον 'Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου.

Κουράζεται ό νους να απλωθεί πάνω στην πνευματική ζωή του καθη

γητή Ί . Θ. Και ή κούραση αυτή γίνεται ακόμα πιο τρανή για κάθε άναλο

γιστή, πού ή μοίρα του τον έφερε να είναι ξέμακρος απ' τις πηγές. Οί αποστάσεις δυστυχώς κατά κανόνα μετρούν αντίθετα. Γι αυτό καί ή προ

σπάθεια μου για κάποια αναφορά στο έργο του μεταστάντος φιλοσόφου λειψή κι ασθενική θέ νάναι. Κι αν κάτι το διάφορο φανεΐ,δέν θάναι αλήθεια. Θα είναι πλάνη. Γιατί τό έργο του καθηγητή πού έφυγε, θέλει πολλή, πάρα πολλή δουλειά να μετρηθεί. Καί θέλει ακόμα πιο πολύ καιρό για ν' αποτιμηθεί, καί μάλιστα άπό ανθρώπους, πού ϊσως δέν υπάρχουν.

"Ετσι είναι οί άνθρωποι. Μόνο στο τέλος βλέπουν καθαρά καί τό πολύ. Πρώτα δίνουν τό κώνειο ή στήνουν τό σταυρό κι ύστερα θρηνούν κι οδύρον

ται για τον τρανό χαμό. Κι εδώ κάτι παρόμοιο έγινε: οί άφρονες της δικτα

τορίας, εκείνοι οί λίγοι στο μυαλό κι άκαμάτηδες στή γνώση, αυτοί οί άσχετοι άπό αρετή καί ξέμακροι άπό λογική, αυτά τα λιγόφωτα σώματα, πού τόσο δεξιότεχνα κατάφερναν να γεύονται ξένα τραπεζώματα, τον πό

τισαν τον άνθρωπο με κώνειο με κώνειο, πού για καλή του τύχη δέν ήτανε θανατηφόρο. Τον έδιωξαν! ναί στ' αληθινά τον έδιωξαν άπό καθηγητή καί πρύτανη τήν 1η Σεπτεμβρίου 1967. Τους πείραζε τό φως, πού έδιδε παντού στο κάθε του περπάτημα. Δυστυχώς, είναι φορές, πού ή λάμψη δέν χρειά

ζεται σ' όσους καντηλοφέγγουν, /καί είναι κρίμα πούοί φορές αυτές είναι τόσο πολλές, όσο λειψές ή άφαντες κατάντησαν να είναι σέ τούτο μας τό πέρασμα όλες οί αρετές.

Σταδιοδρομία τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου.

Ό Ί . Θεοδωρακόπουλος γεννήθηκε τό 1900 στο χωριό Βεσσαρδ Σπάρ

της. Φοίτησε πέντε χρόνια με υποτροφία στή Ριζάρειο σχολή. Τό 1922 παρα

κολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Άπό τό 1923 μέχρι τό 1925 φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Σέ ηλι

κία 25 χρόνων έγινε διδάκτορας της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, ύστερα άπό δύο διδακτορικές διατριβές, πού έγραψε στή γερμανική γλώσσα. Είναι πραγματείες, πού διεθνώς θεωρούνται κλασσικές στο είδος τους. Τό 1930 εξελέγη Υφηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλο

νίκης. Τό 1933 εξελέγη τακτικός Καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πανεπι

στήμιο της Θεσσαλονίκης, όπου έδίδαξε μέχρι τό 1939. Άπό τό 1939 έγινε Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών καί άπό τό 1950 έγινε καί τακτικός Καθηγητής στην Πάντειο στην έδρα: «Εισαγωγή

476 'Ισαβέλλας ΜαρύτουΆργυράκη

εις τήν Φιλοσοφίαν». Το 1960 εξελέγη μέλος της 'Ακαδημίας τών 'Αθηνών και από το 1966 μέχρι του θανάτου του, τήν 20ήν Φεβρουαρίου 1981, ήταν γενικός γραμματέας της 'Ακαδημίας 'Αθηνών. Το 1945 και το 1967 διετέ

λεσε υπουργός 'Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. 'Επανειλημμένα πήρε μέρος σε Συνόδους της Διεθνούς Ενώσεως 'Ακαδημιών, μάλιστα κατά τη σύνοδο τοϋ 1972 πού έγινε εδώ, στις Βρυξέλλες, εξελέγη και μέλος του Προεδρείου. Διετέλεσε πρόεδρος τοϋ διοικητικού συμβουλίου τοϋ Έθνικοΰ Θεάτρου. Έπί σειράν ετών ήταν πρόεδρος και γενικός γραμμα

τέας τοϋ φιλολογικοΰ συλλόγου «Παρνασσός».

Συγγραφικό έργο τοϋ 'Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου.

Μερικά από τα έργα τοϋ μεγάλου μας νεοφιλοσόφου είναι :

((Ή περί δντος διαλεκτική τον Πλάτωνος)) (γερμανιστί 1927). ((Θεωρία τον Λόγου)) (1928). ((Αϊ θεμελιώδεις εννοιαι της θεωρίας τον Πλωτίνον)) (1928). ((Ή περί όντος μεταφυσική τοϋ Πλωτίνου)) (1928). ((Αι άρχαϊ της Φιλοσοφίας της 'Ιστορίας)) (1928). (('Η γνωσιολογία τοϋ Ρίκερτ)) (1929). (('Η φιλοσοφία της Τέχνης)) (1929). «Το πνεϋμα καϊ ή ζωή του)) (1933). ((Εισαγωγή είς τον Πλάτωνα)) (1940). «Το πνεϋμα τοϋ Έλληνισμοϋ και ή τροπή των καιρών)) (1945). ((Σύστημα Φιλοσοφικής Ηθικής)) (1947). (('Φαιδρός' τοϋ Πλάτωνος)) (1948).

((Μαθήματα 'Ιστορίας της φιλοσοφίας των Ελλήνων)) (1955). (('Ο Φάουστ τοϋ Γκαίτε)) (1956). ((Πλάτων, Πλωτίνος, Ώριγένης)) (1959). (('Π φιλοσοφική θεώρησις της εποχής)) (1961). <(Tò πρόβλημα τής Μεταφυσικής)) (1971). ((Εισαγωγή είς τήν Φιλοσοφίαν)) (1974) και άλλα πολλά.

Όμοίως από τό 19291940 εξέδωσε με συνεργασία τών Π. Κανελλό

πουλου και Κ. Τσάτσου τό (('Αρχείο τής Φιλοσοφίας και θεωρίας τών Έπι

στημίον)), όπου δημοσίευσε πολλές φιλοσοφικές πραγματείες. 'Επίσης δημοσίευσε περισσότερα άπό 120 άρθρα και μελετήματα, πού όλα αναφέ

ρονται στο «εύρος» τής φιλοσοφικής του σκέψης και στους "Ελληνες κλασσικούς.

Τέλος τό ανέβασμα τοϋ πνεύματος του σέ ϋψη, πού σ' εμάς είναι άπα

ρακολούθητα κι απρόσιτα, τον οδήγησε στην ίδρυση, τό 1975, τής ελεύθερης

Ό ΛΙωάννη ς Θεοδωρακόπουλος έφυγε 477

Σχολής της Φιλοσοφίας ό ((Πληθών» στο χωριό Μαγούλα τοϋ Μυστρα. Έκεΐ όπου εκείτο κατά τον Παπαδιαμάντη το Πυθώνειο άντρο, το διακο

σμημένο με είδωλα, ξόανα θεών, βωμούς, θυμέλες κ.ά. Ό φιλόσοφος, όπως ό ίδιος τόνισε στα εγκαίνια, όπου ανέπτυξε τους

σκοπούς της Σχολής αυτής ήθελε: «νά έχει φιλοσοφικό διάλογο με το ακροατήριο τον, μακριά arcò κάθε γραφειοκρατικό εμπόδιο. 'Ανύπαρκτα δίδα

κτρα κι ανύπαρκτα, φυσικά, και τά διπλώματα. Σκοπός των συγκεντρώσεων θά είναι μόνον ή φιλοσοφική μελέτη, ή ανάλυση θεμάτων, πού προβληματί

ζουν τον σύγχρονον άνθρωπο κ.ά.)). Έδώ αξίζει θαρρώ ή παράθεση ενός κομματιού από τις απόψεις τής

Λ. Άλ. Δράκου, πού μαζί με πολλές προσωπικότητες παρακολούθησε αυτά τά εγκαίνια. Να τί γράφει ή Λ. Άλ. Δράκου:

«*Αν δεν είχε κάτι από τον ήλιο το μάτι μας, δεν θά διέκρινε ποτέ τον ήλιο. Κι αν μέσα μας τον θεού ή δύναμη δεν φώλιαζε — πώς θά μπορούσε νά μας σνγκινεϊ το θείο;

Θνμήθηκα τά λόγια αυτά τον Γκαίτε, καθώς παρακολουθούσαμε τις παραδό

σεις μαθημάτων τον ακαδημαϊκού Ί.Θ. στην 'Ελευθέρα Σχολή φιλοσοφίας ό Πληθών . . . και θυμήθηκα τά λόγια αυτά τού Γκαίτε, γιατί απεικονίζουν στην εντέλεια την προσωπικότητα τού δημιουργού ενός έργου πού — εξ αιτίας τής σπουδαιότητας τον — θα μπορούσε νά θεωρηθεί σαν 'έργο ζωής' ενός άνθρωπου. 'Ενός άνθρώπον, πού πράγματι το μάτι τον θά πρέπει νά έχει 'κάτι απ' τον ήλιο', για νά διακρίνει τόσο καθάρια δχι μόνο τά προβλήματα, πού βασανίζουν τον σύγχρονον άνθρωπο, μά και τις πιο άπλες και γι αυτό Ιδανικές λύσεις τους.

Και είναι αλήθεια, ότι μόνο, όταν μέσα μας 'φωλιάζει ή δύναμη τού θεού', θά έχουμε τήν ακτινοβολία, πού θά μας βοηθήσει νά φέρουμε σε καλό πέρας ενα τόσο μεγάλο έργο . . .)).

Αυτά ανάμεσα σε άλλα γράφει ή Λ. Άλ. Δράκου. Και νομίζω πώς μόνο σ' αυτά τά τόσο λίγα διαβάζει κανείς πολλά, πάρα πολλά, άπό εκείνα τά βαθιά, αυτά πού για νά φανούν πρέπει βαθιά, πολύ βαθιά νά κοιταχθοϋν και μάλιστα μέ μάτια αλλιώτικα, φτερωτά και εύρυστόχαστα.

"Ομως τό πνευματικό έργο τοϋ Ί . Θ. είναι, όπως όλοι ξέρουμε, τόσο μεγάλο και τόσο ποικίλο, πού σέ καμιά θύμηση δέν μπορεί ούτε νά χωρέσει ούτε και νά κρατηθεί. Γι αυτό θά αρκεσθώ ν' αναφερθώ, μέ όση ευλάβεια αξιώνουν οί στιγμές, στις πιο κάτω ελάχιστες περικοπές: Είναι παρμένο δείγμα από τις πάμπολλες γραφές του και άπό τις άζύγιστες σέ άπλωμα ιδέες του.

Και θά αρχίσω άπό τους ορισμούς του σ' δ,τι λέμε κλασσικό:

478 'Ισαβέλλας ΜαράτουΆργυράκη

«Κλασσικό, έλεγε, είναι εκείνο πού έχει απόλυτη Ισορροπία, δπου όλες οι δυ

νάμεις μέσα του συμμετέχουν συμμετρικώς και καμία δεν καταδυναστεύεται από την άλλη. Το κλασσικό είναι το αρμονικό, είναι αυτό που δε γέρνει ούτε προς τα εξ ω ούτε προς τα μέσα, αυτό που αναπαύεται στον εαυτόν του».

Και για να μας κάνει πιο συνειδητό το νόημα του κλασσικού προσθέτει: ((λαμβάνω παράδειγμα τον Παρθενώνα, ο οποίος ακριβώς παριστάνει την*Α

θηναίων πολιτείαν, όταν αύτη εύρίσκετο στην απόλυτον αύτάρκειάν της και ακμή της. Οι κίονες τοϋ Παρθενώνα σημαίνουν τους πολίτες, οι όποιοι βαστά

ζουν την στέγην της πόλεως, και το βάρος πού δέχεται ό καθένας είναι το ϊδιο, είναι Ισονομημένο. Ό Παρθενών, λοιπόν, είναι το σύμβολο τοϋ κλασσικού και το σύμβολο της 'Αρχαίας Αθήνας)).

Και θέλοντας να επισημάνει την αξία της κλασσικής παιδείας λέγει: « Τ' 'Αρχαία 'Ελληνικά Γράμματα, το οπλοστάσιο αυτό, ακριβώς επειδή ή ζωή είναι τόσο σκληρή και απαιτητική, πρέπει νά επανέλθουν στα "Ελληνικά Γυμνάσια, άπ' δπου έχουν απομακρυνθεί προ ολίγων ετών)). Και τελειώνει το άρθρο του μέ τή φράση « . . . ούτε πρέπει νά πάμε στην Κοινή 'Αγορά δί

χως τά 'Ελληνικά μας)). Σέ άλλα σημεία τών γραφών του μας λέγει τά πιο κάτω σχετικά μέ τή

γλώσσα: α . . . ή γλώσσα είναι μια ιδιαίτερη γέφυρα, ή οποία ενώνει τους δύο κόσμους, τον αισθητό και τον νοητό)). Κι όπως παρατηρούμε στις γραφές του τή γέφυρα αυτή τήν ήθελε πλατιά ό 'Ιωάννης Θεοδωρακό

πουλος, γιατί πλατεΐς ήταν και οι δικοί του κόσμοι πάνω στο αισθητό και τό νοητό. Ήθελε το γεφύρι αυτό νά είναι απλόχωρο, αβίαστο, άκομμάτια

στο, χωρίς στενέματα και προ παντός αδιάβροχο άπό τους εκάστοτε πολι

τικούς καιρούς. Τό ήθελε σωστό και συνετό άντάμωμα τοϋ χρόνου και τών εποχών. Γι αυτό τό γεφύρι αυτό δέν ήταν σκοπός, άλλα ήταν μέσον. Ήταν πέρασμα κι όχι στόχος, όπως συνέβαινε μέ άλλους. Μ' εκείνους πού σαν δέν εύρισκαν θέση στην άλλη όχθη τοϋ γεφυριοΰ, εκεί στον κόσμο τον νοητό, σταμάτησαν πάνω σ' αυτό. Σταμάτησαν στο μονοτονικό και στ' άλλα της γλώσσας μας γκρεμίσματα και τάκαναν σκοπό. Κι έγινε ή γλώσσα μας της "Αρτας τό Γιοφύρι.

Και τώρα μέ τή βεβαιότητα, ότι ή καλωσυνάτη ψυχή τοϋ μεγάλου μας δασκάλου τιμά ετούτη μας τήν ταπεινή σύναξη και κάπου κοντά μας στέ

κεται αμίλητη, αναφωνώ: αείμνηστε 'Ιωάννη Θεοδωρακόπουλε, εμείς πού σχεδόν όλοι μας δεχθήκαμε τά δασκαλικά σου φώτα κι είδαμε στις γραφές σου τή δύναμη τοϋ νοΰ σου του αστραφτερού, άπό τούτη τήν ξέμακρη γωνιά, τή γωνιά πού κι εσύ έγνώρισες σέ διεθνείς συνόδους 'Ακαδημιών πού έγιναν εδώ στις Βρυξέλλες, σοϋ απευθύνουμε νοερά τον τελευταΐον άσπασμόν, ευχόμενοι για τό ελαφρό χώμα πού σέ σκεπάζει και κλείνουμε τή σημερινή εκδήλωση προφέροντας τό απόσπασμα τοϋ Ευριπίδη (άπ.

Ό Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος έφυγε 479

Nauck 2): (('Αρετή δε καν θάνγ] τις ουκ απόλλυται' ζγ\ δ' ουκ ετ δντος σώμα

τος)). Τέλος θα ήταν μεγάλη παράλειψη, άν δεν εξέφραζα τα εγκάρδια συγ

χαρητήρια μου και τις άπειρες ευχαριστίες μου στην ΣύμβουλοΈκπαιδεύσεως κ. Μ. Παπαγεωργίου Στάμου, πού εϊχε τήν έμπνευση και τήν πρωτοβουλία για τή σημερινή πνευματική μας συγκέντρωση για τον αείμνηστο δάσκα

λο μας. Σας ευχαριστώ.

Χ ρ ο ν ι κ α ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΤΡΙΜΗΝΟΥ

Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ

'Υπήρξε μία από τάς φωτεινός και έξοχωτέρας πολιτικός μορφάς ό Γεώργιος Καφαντά

ρης. Αυτοδημιούργητος, ήνοιξε μόνος του τον δρόμον προς την έπιτυχίαν και την δόξαν μέ την πολυσχιδή μόρφωσίν του, το αδάμαστον θάρρος του,το πλούσιον τάλαντόν του πού άνέβλυζεν άπο ενα ίσχυρόν νουν και μίαν καθαράν καρδίαν.Έπί τεσσάρας και πλέον δεκα

ετηρίδας ήθλησε εις την κοινοβουλευτικήν ζωήν τής χώρας και ή παρουσία του εις αυτήν απετέλεσε ιστορικόν σταθμόν. Ή ενεργός δράσις του συνέπεσε μέ τήν μεγάλυνσιν τής Πατρίδος μας και άλλα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Το πέρασμα του άπό τήν πολιτικήν ζωήν έσφράγισε σπουδαίας και ιστορικός στιγμάς του "Εθνους. Έκ των στενωτέρων συνερ

γατών, κατά τήν έποχήν έκείνην, του Ελευθερίου Βενιζέλου ήνοιξεν ώς 'Υπουργός τής Γεωργίας τον δρόμον τής αγροτικής μεταρρυθμίσεως προς άποκατάστασιν τών ακτημόνων γεωργών και μικρών κτηνοτρόφων. Είς αυτόν μετέπειτα, ώς άρχηγόν τής φιλελεύθερος παρατάξεως, οφείλεται ή επελθούσα κατά τό 1926 πολιτική συμφωνία τών αντιμαχομένων πολιτικών μερίδων προς τερματισμόν τοΰ διχασμού και άμβλυνσιν τής υφισταμένης κατά τήν έποχήν έκείνην πολιτικής όξύτητος. Καρπός αυτής τής συμφωνίας υπήρξε τότε ό σχηματισμός τής Οικουμενικής Κυβερνήσεως, εις τήν οποίαν ανέλαβε τάς εύθύνας τοΰ 'Υ

πουργού τών Οικονομικών και έπραγματοποίησε τήν οίκονομικήν άνασυγκρότησιν τής Χώρας. Σκληρός και άτεγκτος πολέμιος τών ανελεύθερων καθεστώτων, υπήρξε ό αμείλι

κτος διώκτης τών δικτατοριών και ό θαρραλέος υπερασπιστής τών ελευθέρων θεσμών και τής Δημοκρατίας.Πολλάς έκ τούτου διώξεις και ταλαιπωρίας υπέστη κατά καιρούς ό Γεώρ

γιος Καφαντάρης. 'Αλύγιστος, αγέρωχος καί ασυμβίβαστος δέν υπέταξε ποτέ εις τό ίδιον συμφέρον καί τήν σκοπιμότητα τάς Ιδέας του και τήν προσήλωσίν του προς τήν έλευθερίαν. Τρις απέκρουσε προσφερθεΐσαν τήν Πρωθυπουργίαν καί εις αλλην περίοδον τήν Προε

δρίαν τής Δημοκρατίας. Πρέπει ακόμη να έξαρθή ότι είσήλθεν είς τήν πολιτικήν πένης καί έφυγε άπό τήν ζωήν πενέστερος.

Μέ τήν παρουσίαν του είς τον πολιτικόν στίβον ό μεγάλος Ρουμελιώτης ηγέτης κατέ

στη φωτεινόν σύμβολον καί μέ τήν εξοχον δρδσιν του είσήλθεν είς τήν περιοχήν τού θρύ

λου, δια να διδάσκη καί νά όδηγή μέ τό παράδειγμα του τάς νεωτέρας γενεάς εις τον δρό

μον τής αρετής καί τοΰ καθήκοντος. Μέ αισθήματα βαθύτατου σεβασμού καί ευγνωμοσύνης, τιμώ τήν μνήμην τοΰ Μεγά

λου, Ρουμελιώτου Πολιτικού Ήγέτου, τοΰ Γεωργίου Καφαντάρη, πού έδόξασε μέ τήν πα

ρουσίαν του τό έλληνικόν κοινοβούλιον καί ύπηρέτησεν τήν Πατρίδα είς δύσκολους και

ρούς μέ αίσθημα υπέρτατης ευθύνης.

Έν Αθήναις τή 9η 'Ιουνίου 1981 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΑΛΗΝΩΝ

ΦΙΛΟΛόΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 640 — Ετησία συνδρομή: δρχ. 5G0.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Πάλα μα, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμα, Ιούλιος Τυπάλδος, "Αθήναι 1970. 3. Γ. Τσ ο κόπο όλο υ, Ot αδελφοί Σούτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970· 5. "Ιωάννου Ζ ε ρ β ο 0, Ανδρέας Λασκαράτος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971. 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κουρτίδου , *Η έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί 6 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματογράφος,'Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, "Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, 'Αθήναι 1973.

10. Ά. Μάτεση, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976. Έκαστον τεύχος δρχ. 20.

/

ί \ ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μαντουβάλου , Τά έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τά έν τφ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα του Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196; Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα τών 'Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αίωνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, 'Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. Ε6γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έρ

γων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, F, 18661900. Έργον βραβευθεν ύπό τής Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ή κατά των Ρωμαίων εκστρατεία τοΟ Άντιόχου τοΟ Γ είς τήν 'Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100. /

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θεοδώράτου, Βιογραφία 'Ηλία ΖερβοΟ Ίακωβάτου συντεθεϊσα παρ'αύτοϋ τού Ιδίου, Αθήναι 1974 σελ, κς'+ 154, Δρχ. 150.

7. Δεσμός, "Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γραμματικής Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν

θρωπος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.

Documents

ΦΙΛνΛνΠΚό* SYAÂtrtS. rW ΝΑ **.$'* ΦΙΛΦΛΦΠΚνΝ … · τής αυτής Κόμις Γύλφορδ — Οί καθηγηταί και σπουδασταί αυτής,