اصول و شیوه گزارش نویسی در بازرسی

بسته ویژه مشاوران اخالقی

اصول و شیوه گزارش نویسی در بازرسی

38.......................................................................... درباره تهيه نامه نهايي89/ 6/3د مورخ /3/390/89/2شماره خشنامه ب

39.........................................................................................................................................................................................و مĤخذنابع م

1

پيشگفتار

هاي بازرسي سازمان به منزلة بيانية رسمي از سوي سازمان بازرسي كل كشور تلقي شده گزارش

نمايند، بنابراين بايد در اعتبار و جامعيت محتوا، كيفيت و سهم و نقش مهمي در فرآيند بازرسي ايفا مي

اي اطالعات، دقت ويژهآوري هاي صحيح جمع ها و مبتني بودن آنها بر روش و حجم مناسب اين گزارش

. د نظر باشندرها و ضوابط مو نمود تا واجد ويژگي

در قانون تشكيل » هاي جامع بازرسي تهيه گزارش«و » آوري اطالعات مورد نياز جمع«دو موضوع

22 و 21نامه اجرايي قانون مذكور مورد توجه شايسته قرار گرفته و از جمله در مواد سازمان و نيز آئين

هاي موجود در سازمان، يا هيأت بازرسي در رجوع به سوابق و گزارش ه مذكور به وظيفة بازرسينام آيين

آوري اطالعات هاي جمع آوري اطالعات مورد نياز و نيز روش شناسايي و تعيين منابع موثق براي جمع

. اشاره شده است...) مانند مشاهدات، استطالع از شهود و مطلعين و (

تحقيقهاي روش«تدوين گزارش در حوزه آوري اطالعات و جمعهاي كتكنياز سوي ديگر

در گزارش پژوهشي حاضر، دو موضوع . گيرند نيز به طور مفصل مورد بحث و بررسي قرار مي» علمي

علمي،هاي تجارب عملي مورد بررسي قرار گرفته، عالوه بر يافتهبا استفاده از نظري و صورت بهمذكور

. يابد هاي مديران و بازرسان نيز در آن انعكاس ميكار تجربيات و راه

اميد است در راستاي اهداف و وظايف سازمان مورد توجه قرار گرفته و صاحب نظران در تكميل،

. تعميق و تصحيح آن بكوشند

2

:مقدمه و بيان مسأله

عبارت ديگر به. هاي بازرسي است هاي سازمان بازرسي كل كشور مبتني بر گزارش گيري تصميماساس

. باشد هاي واجد شرايط مي نقش نظارتي سازمان در گرو برخورداري از گزارش

آوري اطالعات تا تنظيم و تدوين از مرحلة جمع(هاي مختلف خود چنانچه يك گزارش بازرسي در بخش

ي صحيح بوده و از اعتبار كافي، جامعيت در محتوا، كيفيت و حجم اه مبتني بر روش) نهايي گزارش

هاي قانوني و قضايي گيري مناسب برخوردار باشد به افزايش ميزان قوت و استحكام آن در استناد و پي

. انجامد موارد مطروحه مي

هاي جامع بازرسي الزم آوري اطالعات مورد نياز و تهيه گزارش اي براي جمع بنابراين اهتمام و دقت ويژه

. ط مورد نظر برخوردار باشندها و ضواب هاي بازرسي، از ويژگي است تا گزارش

نويسي،در آوري اطالعات و گزارش هاي جمع هاي معمول و تكنيك در نوشتار حاضر، ضمن بيان رويه

هاي نظري روش پژوهش سازمان بازرسي كل كشور، نكات كليدي در اين دو موضوع كه مبين يافته

. شود هاي بازرسي ارائه مي كيفي گزارشباشد نيز معرفي شده و پيشنهادها و راهكارهايي براي ارتقاء مي

ها و مشكالتي در ها و تجربيات بيانگر آن است كه در فرآيند فعلي نظارت و بازرسي، محدوديت بررسي

: آوري اطالعات وجود دارد كه برخي از آنها عبارتند از هاي جمع زمينه روش

ي اسناد، مدارك و ها به دليل ضروري نبودن بعض افزايش غيرمتعارف حجم بعضي گزارش -

هاي مورد بازرسي اطالعات دريافتي از دستگاه

به دليل عدم اشراف و تسلط و تخصص بازرس يا (عدم دسترسي كامل به اطالعات مورد نياز -

)هيأت بازرسي به موضوع يا محيط بازرسي

اخذ اطالعات توأم با عتاب و خطاب و تهديد و ارعاب كه منجر به عدم تعامل و همكاري -

.شود هاي مورد بازرسي مي تگاهدس

3

تر درخواست و دريافت بعضي اسناد و مدارك از افراد يا واحدهاي غيرمرتبط كه عالوه بر طوالني -

. كند كردن زمان بازرسي، فرآيند دستيابي به اطالعات را كند مي

بعضي مدارك و اسناد) تصوير(مخدوش، ناخوانا، بدون شماره و تاريخ و امضا بودن رونوشت -

اشتباه سهوي يا عمدي محاسبات در بعضي اسناد و مدارك دريافتي از دستگاه مورد بازرسي -

خأل وجود يك متد و روش مدون در زمينه اخذ اطالعات و اسناد و مدارك مورد نياز و نيز -

اي و به هاي بازرسي شونده كه منجر به برخورد سليقه شيوه تجزيه و تحليل اطالعات از دستگاه

. شود ون و خطا در اين فرآيند ميصورت آزم

هاي مورد آوري اطالعات مورد نياز از دستگاه يكي از كارهاي اساسي در فرآيند بازرسي، جمع

هاي مشخص، معين و آوري اطالعات و ارائه راه بازرسي به روشي مؤثر و كارآ، تئوريزه كردن كار جمع

:)70، ص 1387احمدي گرجي ( مدون در اين زمينه است

نامه اجرايي آن در موارد متعددي، به موضوع نون تشكيل سازمان بازرسي كل كشور و آئينقا

: شود هاي آن پرداخته است كه ذيالً به برخي از آنها اشاره مي منابع و روش ،آوري اطالعات جمع

ه اشار) در تعريف نظارت و بازرسي(آوري اطالعات الزم به جمع ، قانون تشكيل سازمان1در ماده

. شده است

ها و ها و ا دارات و سازمان كلية مسئوالن ذيربط در وزارتخانه: قانون تشكيل سازمان8مادة

مؤسسات، اسناد و اطالعات و مدارك مورد لزوم در تحقيقات را بدون هرگونه فوت وقت در اختيار

. بازرس يا بازرسان اعزامي قرار داده و همكاري الزم را مبذول دارند

نهاد و اشخاص واجد شرايط در هاي غيردولتي و مردم گيري از توان تشكل بهره: 11 ماده بند الف

هاي علمي، تخصصي، صنفي و مردمي به منظور انجام وظايف محوله بخش

هاي مشمول بازرسي، مسئولين سازمان تكليف بازرسان قانوني مؤسسات و شركت: 12مادة

هاي ها و دستگاه و نظارت و بازرسي وزارتخانهحسابرسي دولتي، حفاظت و اطالعات و حراست

4

رساني به سازمان بازرسي كل كشور درخصوص سوءجريان در مشمول بازرسي نسبت به اطالع

. هاي دولتي وابسته به دولت هاي اجرايي و شركت رسيدگي به عملكرد مالي و اداري دستگاه

كتبي يا شفاهي و از طريق پست، تلفن، نامه اجرايي سازمان، اعالمات اشخاص به نحو آئين15مادة

. ها يا از طرق ديگر را به عنوان منابع اطالعاتي قابل استفاده دانسته است رساني و رسانه پايگاه اطالع

هاي كسب اطالعات الزم را، بازرسي نامه اجرايي سازمان، از جمله راه آئين18 تا 16مواد

دستگاه اجرايي به منظور دستيابي به عملكرد آن گيري از سامانه خوداظهاري، تلفيقي و بهره

. دستگاه اعالم نموده است

هاي موجود در سازمان نامه اجرايي نيز به طور خاص، بر رجوع به سوابق و گزارش آئين22مادة

:آوري اطالعات مورد نياز از جمله موارد زير تأكيد دارد و تعيين منابع موثق براي جمع) پيشينه(

مشاهدات

ستطالع از شهود و مطلعين ا

هاي موجود و تهيه مدارك الزم از آنها مطالعه سوابق و پرونده

كسب نظر كارشناسي

. استعالم نظر مسئوالن و كاركنان دستگاه بازرسي شونده

هاي اي و فايل افزارهاي رايانه نامه اجرايي، اخذ مدارك و اسناد، لوح فشرده، نرم آئين25ماده

هاي مورد بازرسي را منحصر به موارد قابل استفاده و مرتبط با اوي اطالعات دستگاهالكترونيكي ح

.داند موضوع مأموريت و تهيه گزارش آن مي

هاي اشخاصي كه در مظان اتهام جرايم مالي مرتبط با نامه، دسترسي به حساب آئين29ماده

. داند پذير مي هاي مشمول بازرسي هستند را امكان دستگاه

5

نامة مذكور، بر تحصيل اطالعات و مدارك الزم براي اعمال نظارت و بازرسي و لزوم آئين30 مادة

تأكيد كرده ... پاسخ فوري مسئوالن ذيربط به درخواست مكاتبات، استعالمات شفاهي و كتبي و

. است

: نامه به موارد زير پرداخته است آئين33مادة

مول نظارت و بازرسي به سئواالت كتبي يا شفاهي هاي مش وظيفة مسئولين و كاركنان دستگاه

بازرسي

اي فرد يا افرادي كه در مظان ارتكاب جرم و يا تخلف و يا دفاعيات حضوري و يا مكاتبه

. اند سوءجريان اداري قرار گرفته

هاي مرتبط و مؤثر بازرسي در جريان اخذ دفاع طرح پرسش

اي سازمان در اخذ و وط و اصول اخالقي و حرفهالزامي بودن شئون افراد و كليه مقررات مرب

آوري اطالعات استماع دفاعيات و جمع

داري انعكاس درج توضيحات و دفاعيات در گزارش سازمان با رعايت امانت

نامه اجرايي، بر تحقيقات، كسب اطالعات و تهية مدارك و اسناد بدون ايجاد وقفه يا خلل آئين45مادة

.دستگاه بازرسي شونده تأكيد كرده استدر روند امور جاري

6

آوري اطالعات هاي جمع مروري بر تكنيك -2

.آوري اطالعات برآيد در تحقيقات متعارف، محقق بايد درصدد جمع

هم .آوري اطالعات استفاده كرد كار تحقيقي بايد از چند يا چندين روش در جمع بررسي ودر هر

نظير استفاده از اسناد و (هاي غيرمستقيم و هم روش...) و مانند مشاهده، مصاحبه (هاي مستقيم روش

هاي ه يك محقق بايد هم خود پديده را مستقيماً ببيند و تحليل كند و هم از طريق داد). مدارك

. آن را مورد شناسايي و تحليل قرار دهد...) ها، اسناد و كتاب(آوري شده توسط ديگران جمع

هاي كليدي هركدام اشاره آوري اطالعات و ويژگي هاي جمع وشترين ر در زير به بعضي از مهم

. شود مي

1مشاهده -2

ها و ابزار تحقيق است كه ترين و پركاربردترين شيوه ترين، طبيعي ترين، مهم مشاهده، يكي از قديمي

. باشد به ويژه در علوم انساني از اهميتي خاص برخوردار مي

. يابند ا مشاهده آغاز شده و با آن نيز پايان ميبه يك تعبير تمامي تحقيقات اجتماعي ب

. ناپذير از هر مطالعه در باب هر پديده اجتماعي است مشاهده، جزئي اجتناب

دهد و مثبت مشاهده اين است كه به طور مستقيم پديده را مورد بررسي قرار ميترين جنبه مهم

سازد كه توسط عواملي كه معموالً و با يهاي مستقيمي را فراهم م اين امر، خود موجبات پيدايي داده

. شوند آلوده نمي،گيرند هاي تحقيق مورد مطالعه قرار مي استفاده از ديگر شيوه

هاي سوگيري(همچنين در مشاهده، عناصري كه ممكن است ضريبي از انحراف يا سوگيري يابند

).182- 3ص ) 1387(ساروخاني (دارد وجود ن...) ي از گذشت زمان و ناشي از كلمات، ناشي از پرسشگر، ناش

1 -observation

7

بايد شيوه مشاهده صحيح را به دقت آموخت، به درستي به كار گرفت و نتايج را با نهايت حزم مطالعه

. كرد

بعضي از موارد مهم و كليدي درباره مشاره كه در زمرة بايدها و نبايدهاي مشاهده تلقي -2

: عبارتند ازشوند مي

. يابد) و سازمان يافته(شاهده صورتي منظم ترين نكته اين است كه م مهم -1

پس بايد براي فرآيند مشاهده . محقق بايد بداند از كجا آغاز كند، در كجا ادامه و در كجا پايان دهد

آوري اطالعات فراموش نكنيم كه مشاهده يك روش براي جمع. اي منظم و هدفمند داشت برنامه

. است

اين هدفمندي در مشاهده به دنبال چه هستيم؟ . شدهدف مشاهده بايد دقيقاً مشخص شده با -2

. گر آنچه مدنظر دارد را دنبال و پيگيري كند شود تا در فرآيند مشاهده، مشاهده باعث مي

هاي گذرا، نگاه. مشاهده، ديدن صرف نيست، بلكه ديدن به عالوه دقت و هدفمندي است -3

به بيان . شوند شاهده محسوب نميها م پژوهشها و بررسيتصادفي، غيرعميق و بدون دقت در

. ديگر بايد در كار مشاهده از سطح به عمق رفت

بايد به - كه بازرسي نيز از همين مقوله است–هاي انساني و اجتماعي در مشاهده پديده -4

. دو آگاه ب،هاي كار ها و محدوديت دشواري

متن موضوع مشاهده و به دليل قرار گرفتن انسان در-هاي انساني مشاهده موضوعات و پديده

به مشاهده نسبت همواره از سختي و پيچيدگي بيشتري-حضور انواع متغيرهاي تأثيرگذار

. برخوردارند... هاي طبيعي و پديده

تفكيك و شناخت رفتارهاي تصنعي و غيرواقعي از رفتارهاي واقعي در فرآيند مشاهده

. پذير نيست هاي انساني هميشه به آساني امكان موضوعات و پديده

8

هاي حاصل از مشاهده، ضروري است كه موارد مشاهده با توجه به اهميت ثبت و ضبط يافته -5

دقيقاً در سياهه يا فهرست ثبت و ضبط مشاهدات يادداشت شده و با استفاده از ابزارهاي

. آماده شوند) مشاهده مجدد(گوناگون جهت بازبيني

عوامل مورد مشاهده و نيز مقياس ) نترلفهرست ك(ليست در اين زمينه الزم است چك

در اين . تهيه شود تا وضعيت موارد مشاهده به تفكيك هر مورد قابل ارزيابي باشدبندي جهدر

. گويي درباره نتايج حاصل از مشاهده پرهيز كرد زمينه بايد از كلي

وان وضعيت ت مي،....» وضع نامناسب بهداشتي دانشگاه «مثالً به جاي تعبير نادرست و كلي

هاي ها، فضاهاي عمومي، سرويس بهداشتي را در ده مورد مشاهده شده نظير وضع بهداشتي كالس

) ضعيف عالي، خوب، متوسط، ضعيف، خيلي(يا كيفي ) 5 تا 1(ي و با درجات كم... بهداشتي و

. كردتوصيف

رايط و براي افزايش ضريب دقت و اعتبار نتايج حاصل از مشاهده، بايد مشاهده در ش -6

و (هاي گوناگون تكرار شود تا به اندازة كافي در مورد استمرار رفتارها و عملكردها موقعيت

. اطمينان حاصل شود) تصادفي يا تصنعي نبودن آن

تواند در مي) جانبه نباشد چنانچه همه (فرآيند مشاهده حاصل از هاي گيري ها و نتيجه تحليل -7

ها و ها، بررسي ها و نتايج ارزشيابي گرفته و گزارش قرار »اي خطاهاي هاله«معرض انواع

اي در بعضي از مصاديق خطاهاي هاله. ها را مخدوش ساخته و تحت تأثير قرار دهند بازرسي

1: عبارتند از،يابند هاي انساني كه در امر بازرسي نيز كاربرد مي مشاهده پديده

انواع (ط به ابزارهاي شناختي انسان هاي مربو غفلت يا ناكافي بودن شناخت نسبت به محدوديت -

) خطاهاي مربوط به احساس يا ادراك

مركز » اي در حوزه بازرسي، ارزشيابي و نظارت بررسي خطاهاي هاله« براي توضيح مفصل اين موضوع به گزارش پژوهشي با عنوان - 1

. راجعه شود م1387ريزي سازمان، اسفند پژوهش و برنامه

9

مرعوب رفتارهاي تصنعي و ظاهرسازي آنها ( افتادن در دام اغوا و فريب مخاطبان مشاهده -

)شدن

ها ها و عملكرد زدگي در مشاهده فعاليت عجله و شتاب -

از راه ها ها و فعاليت ويهارائه نظرهاي قطعي، مطلق و متقن درباره عملكرد مخاطبان، ر -

نگري و مشاهده مقطعي و غيرعميق سطحي

) قبليا سوگيريبورود به فرآيند مشاهده (داوري دربارة مخاطبان مشاهده سوگيري و پيش -

هايي از ابعاد مربوط به مخاطبان مشاهده توجهي و مخفي ماندن بخش بي -

آن در فرآيند مشاهده هاي شخصي بودن و رها نشدن از ارزشها و گرايشدر قيد -

انديشي در اين حوزه پرهيز كرد و همواره درصدد تكميل، تصحيح گرايي و جزم بنابراين بايد از مطلق

. هاي حاصل از مشاهده برآمد و تعميق يافته

1مصاحبه -2

آوري اطالعات هاي مهم در جمع مصاحبه، در واقع يك پرسشنامه شفاهي بوده و يكي از روش

) رفتارها و عملكردها(يني عتوان به كسب اطالعاتي درمورد امور از طريق مصاحبه مي. ودش محسوب مي

. نائل آمد

. ها را دريافت توان با دقت و توجه خاصي، علل پيدايي پديده در مصاحبه، مخصوصاً مصاحبة آزاد مي

تضاي شرايط و مصاحبه، امكان طرح سئواالت جديد به اق) دوجانبه بودن(با توجه به تعاملي بودن

. شوندگان وجود دارد هاي مصاحبه دريافت واكنش

به سئواالت توجه كرده و ) به جاي نوشتن(شفاهي مصاحبه عمالً به عالقه مخاطبان در پاسخ دادن

. نهد به اين گرايش ارج مي

1 -Interview

10

: هاي مهم و كليدي در مصاحبه عبارتند از نكته برخي از -

قرار گيرد، اينكه در مصاحبه به دنبال چه هستيم؟ بسيار مهم هتوجهدفمندي مصاحبه بايد مورد -1

.شودبندي و چينش منطقي سئواالت در طول فرآيند مصاحبه پيگيري است و بايد از طريق طبقه

آوري اطالعات جديد يا كنترل و تصحيح اطالعات قبلي فراموش نكنيم كه مصاحبه يك روش براي جمع

. دربارة يك موضوع است

كه در مبحث مشاهده هم مطرح شد، در مصاحبه نيز تالش براي به دور ماندن اين فرآيند و نچنا -2

. اي ضروري است نتايج حاصله از انواع خطاهاي هاله

: به مصاحبه عبارتند ازطواي مرب هاي خطاهاي هاله ين مصداقتر بعضي از مهم

كنندگان يري مصاحبهگ شوندگان در نوع ارزيابي و نتيجه مصاحبهظاهرتأثير -1-2

هاي بسيار كلي، هاي تصنعي و غيرواقعي، پاسخ هايي نظير فريب، اغوا، جواب افتادن در دام -2-2

اي و يكسان توسط مخاطبان اي يا كليشه فله

گر توسط مخاطبان ها و باورهاي مورد تأكيد مصاحبه گرايش،افشا يا لو رفتن عقايد -3-2

ها در فرآيند مصاحبه هايي خاص و غفلت از ساير ابعاد و جنبه هتأكيد بر جنبه يا جنب -4-2

فراهم نبودن شرايط زماني، مكاني و موقعيتي الزم براي انجام مصاحبه -5-2

هاي كامالً برداشت(ها و اصطالحات طرفين مصاحبه عدم يكساني درتوافق نسبت به واژه -6-2

)متفاوت از واژگان به كار گرفته شده

)عدم توازن بين سطح هوش طرفين مصاحبه(كنندگان انگاري مصاحبه كياست و سادهعدم -7-2

ي مخاطبان طرح سئواالت سوگيرانه و حساس القايي و يا ورود در مرزهاي شخصي و خانوادگ -8-2

تخصصي و يمصاحبه به دليل قرار داشتن عامل انساني در هر دو سوي آن، بسيار مشكل و امر -3

. ه صرفاً توسط افراد مسلط و آموزش ديده بايد انجام پذيردبر است ك زمان

11

. هاي كار را مورد توجه قرار داد ها بايد اين محدوديت را درنظر گرفته و پيچيدگي در انجام مصاحبه

. ها بايد در نظر گرفته شود ها و تحليل به بيان ديگر همواره ضريبي از امكان خطا و اشتباه در دريافت

عوامل مهم و مورد نظر در ) فهرست كنترل(ليست الزم است چك،هاي مصاحبه م يافته براي تنظي-4

مصاحبه از قبل طراحي شده و مورد توجه قرار گيرد تا با توجه به معيارهاي روشن و شفاف بتوان به

. گيري مناسبي دست يافت تحليل و نتيجه

احبه بايد واجد شرايطي از جمله موارد سئواالت مصاحبه با توجه به اهداف مورد نظر و موضوع مص-5

: زير باشد

. منطقي بين سئواالت وجود داشته باشدتسلسل -

. مرتبط با هدف و موضوع مصاحبه باشند -

به دور از پيچيدگي، ابهام و طوالني بودن (المقدور كوتاه، گويا و صريح طرح شوند حتي -

)غيرضرور

. دن باشبا سطح فرهنگي و پيشينه مخاطبان تطابق داشته -

. نباشد) هاي كلي را نيز در بر دارد كه معموالً پاسخ(ي خيلي كّل -

:ها رعايت شود به اين معني كه اصل تميز در تنظيم پرسش -

طرح چند موضوع به طور (دهنده هر سئوال به درستي از يكديگر تمايز يابند عناصر تشكيل

يري حاصل از آن را با مشكالت و گ آوري اطالعات و نتيجه همزمان در يك سئوال، امكان جمع

).كند هاي زيادي روبرو مي ترديد

وقتي در سئوالي از مديري نظر او را دربارة وضع كاركنان، امور مالي و فضاي فيزيكي سازمان

رسد و ها و نظرات ابراز شده كاري بعيد به نظر مي ، تفكيك پاسخكنيم مورد نظر باهم سئوال مي

. سازد نموده و توأم با ترديد ميها را مخدوش عمالً يافته

12

ار بودن يا مخدوش شدن اطالعات حاصل از مصاحبه طي زمان، با توجه به عامل زمان و امكان فرّ-6

الزم است نكات مهم و برجستة مصاحبه به طور مختلف ثبت و ضبط شوند تا در هنگام مراجعه مجدد و

. تحليل به راحتي در دسترس قرار گيرند

:ه پرسشنام-3

. هاي تحقيق است دادهبدست آوردنپرسشنامه يكي از ابزارهاي رايج تحقيق و روش مستقيم براي

هاي الزم را دهنده با مالحظه آنها پاسخ است كه پاسخ) ها گويه(ها اي از سئوال پرسشنامه مجموعه«

. دهد اين پاسخ، داده مورد نياز پژوهشگر را تشكيل مي. دهد ارائه مي

توان دانش، پاسخ محسوب كرد كه از طريق آن مي–هاي پرسشنامه را نوعي محرك ئوالتوان س مي

عاليق، نگرش و عقايد فرد را مورد ارزيابي قرار داده، به تجربيات قبلي وي پي برد، و به آنچه در حال

1» .دهد آگاهي يافت حاضر انجام مي

:هاي كليدي و مهم آن اصول كلي تنظيم پرسشنامه و نكته -

به بيان ديگر در . هاي تحقيق تنظيم شوند ها يا سئوال هدفهاي پرسشنامه بايد براساس سئوال -1

. ها، موضوع، اهداف و سئواالت تحقيق مدنظر قرار گيرند تهيه هريك از سئوال

دستورالعمل كوتاه تكميل پرسشنامه بايد حاوي كليه اطالعات مورد نياز پاسخ دهنده براي -2

دهنده، هدف از گردآوري اطالعات، جلب همكاري پاسخ. (ل كردن آن باشدچگونگي پاسخ و كام

...) ها و ضرورت و اهميت تحقيق، محرمانه بودن داده

. هاي پرسشنامه با توجه به متغيرهاي پژوهش تعيين شوند انواع سئوال -3

: شوند هاي پرسشنامه به دو صورت ارائه مي به طور كلي سئوال

141، ص )1379( سرمد، - 1

13

دهنده از ميان آنها دهد تا پاسخ ها را ارائه مي اي از گزينه مجموعه :سخ پا-هاي بسته سئوال -1

بندي و تجزيه و توان به سهولت آنها را مقوله ها، مي در استخراج داده. يكي را انتخاب كند

. تحليل كرد

: شوند هاي متفاوتي از جمله موارد زير ارائه مي پاسخ به حالت-هاي بسته پرسش

) اي ندگزينهچ(حالت چندجوابي -

)كامالً موافقم، موافقم، نظري ندارم، مخالفم، كامالً مخالفم(اي چنددرجهقياسمحالت -

)هميشه، اغلب اوقات، بعضي اوقات، به ندرت، هرگز(يا

مثالً( توسط پاسخ دهندهيت نسبت به موارد ارائه شده وتعيين اولاعالم و حالت -

) تايي5 تا 1هاي يتاولو

تواند پاسخ را به اختيار خود دهنده مي هايي كه در آنها پاسخ سئوال :هاي باز پاسخ سئوال -2

. بيان كند) در حد چند كلمه تا چند جمله(

ها مشكل بوده و نيازمند يك سيستم هاي حاصل از اين نوع سئوال تجزيه و تحليل داده

. باشد كدگذاري ويژه مي

. هاي كلي، نامفهوم و مبهم و پيچيده پرهيز شود از سئوال -4

دهنده برقرار زبان مشتركي را بين محقق و پاسخاولين ويژگي يك پرسشنامه خوب آن است كه

هاي حاصل از پرسشنامه ها در سئواالت نباشد، داده اگر پاسخ دهنده قادر به درك معاني كلمه. سازد

. معتبر نخواهد بود

كند اجتناب گيري داشته و پاسخ دهنده را به پاسخ خاصي هدايت ميهايي كه سو از سئوال -5

. شود

. خودداري شود) شامل دو سئوال مجزا در يك پرسش(هاي دو وجهي از سئوال -6

14

دهندگان شده و يا در آنها ايجاد هاي مستقيم كه موجب تحريك حساسيت پاسخ از بيان سئوال -7

.كند پرهيز شود مقاومت مي

توان به صورت غير مستقيم سئوال كه آيا مدير خود را دوست داريد؟ ميمثالً به جاي اين

باشد؟ آيا مدير شما مورد عالقه همكاران مي: پرسيد

يا دربارة آن هرگز دهنده توان الزم براي پاسخ دادن به آن را ندارند و از طرح سئواالتي كه پاسخ -8

هاي سني، تخصصي و با ويژگياسب متن هاي پرسشنامه سئوال. (اند خودداري شود فكر نكرده

) پيشينة مخاطبان باشد

. ترين عرضه شود ترين به پيچيده ها بايد دقت كرد كه از ساده در ترتيب ارائه سئوال -9

هاي بسيار كم و محدود براي برطرف كردن اشكاالت اجراي مقدماتي پرسشنامه در نمونه -10

احتمالي و اعمال اصالحات الزم

موقعيت مناسب تكميل پرسشنامه مجريان آن و نيز ي اجراي پرسشنامه و شرايط زماني و مكان -11

.به خوبي مورد توجه قرار گيرد

اسنادي روش-4

آيد، به اين دليل هاي غيرمزاحم و غيرواكنشي به شمار مي ها يا سنجه روش اسنادي، در زمرة روش

آوري اطالعات است ل اساسي، جمعمشك... ها نظير مشاهده، مصاحبه و كه هنگام استفاده از ديگر روش

. هاي اسنادي، اطالعات موجودند و حال آن كه به هنگام كاربرد روش

گيرد كه يا تحقيقي تاريخي در دست انجام است و يا آن استفاده از اسناد و مدارك زماني صورت مي

درمورد آن هاي موجود بوده ولي محقق در صدد شناسايي تحقيقات قبلي كه تحقيق،مرتبط با پديده

لزوم عقالني . موضوع برآمده باشد و يا آنكه پژوهش، نياز به استفاده از اسناد و مدارك را ايجاب نمايد

آيد و اده از اسناد و مدارك مبرهن است، چون اين پذيرفته شده كه هيچ اثري در خأل پديد نميفتاس

15

ديگران و مكمل آنها و نه كاري تكراري بلي قرار گيرد تا تحقيق، در ادامه كارقبايد در زنجيرة كارهاي

. باشد

بايد توجه داشت كه اصالت يك تحقيق و بررسي اسنادي، به منابع حائز اهميتي است كه از آنان

گيري هاي درست و نمونه همان طور كه اصالت و درستي يك تحقيق ميداني، به روش(شود، استفاده مي

). آن بستگي داردصحيح

. آيد ز روش اسنادي، مĤخذ يابي، گام نخست به شمار ميدر راه استفاده ا

ترين منبع عليرغم تعدد منابع و مĤخذ در استفاده از اسناد و مدارك، كتب و مراجع مكتوب، مهم

. شود محسوب مي

ها و نشريات و اسناد كتب، مجله: اند منابع مكتوب، معموالً در سه گروه قابل تقسيم

: استفاده از اسناد و مدارك عبارتند از مهم در و هاي كليدي نكته بعضي -

ناسايي، بررسي و ارزشيابي مطالعة منابع و اسناد مربوط به موضوع مورد بررسي مشتمل بر ش -1

اند، لذا اين علمي گزارش شده و عقايدي است كه در رابطه با موضوع انجام شدهتحقيق و مشاهدات

زيرا هدف آن كسب اطالعات ( عمومي و اجمالي مطالعه بايد به صورت جامع و تفصيلي باشد نه

).كامل در باره موضوع مد نظر است

بايد از مواردي كه ،در جريان مطالعه منابع، محقق عالوه بر اطالع از كارهايي كه انجام شده است -2

. انجام نشده يا به هر دليل ناديده گرفته شده نيز آگاه شود

هاي اجرايي، وسايل نتايج بررسي پيشينيان و نيز روشها و مطالعه منابع، بايد متضمن يافته -3

. كار گرفته شده توسط محققان گذشته باشد تا از اين تجربه استفاده شود هاي به گيري و شيوه اندازه

اي محققان قبلي كه بيانگر بينشي هستند كه آنها پس از انجام تحقيق به ه توصيهوپيشنهادها -4

. ه قرار گيرد بايد مورد توج،اند دست آورده

16

توان دامنه مطالعه منابع را اي تحقيق شده است مي هايي كه به طور كامل، كافي و ريشه در زمينه -5

اي و كافي در هايي كه نسبتاً جديد هستند و تحقيقات ريشه محدودتر ساخت اما در مورد موضوع

ع به صورت گسترده مورد آنها انجام نشده است، به دست آوردن بينش كافي، مستلزم مطالعه مناب

. است

؛ 1مراحل اجراي مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد بررسي را بايد مدنظر قرار داده و رعايت كرد -6

: اين مراحل عبارتند از

فهرست كردن كلمات كليدي -

)ها ها و چكيده نظير نمايه(بررسي منابع مقدماتي -

)شناسي تاببرگة ك(خاب شده تبرداري از منابع ان اشتدمطالعه و ياد -

: داري در فرآيند استفاده از منابع رعايت اصل امانت -7

، ارجاع مناسب و دقيق به منبع مورد استفاده و نشاني و )مستقيم يا غيرمستقيم(در نقل

.ين معرفي شده ضروري استدر پايان اثر با رعايت ضوابط و آيصفحة آن و معرفي كامل منابع

ول در مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد نظر كه بعضي پرهيز از بعضي اشتباهات معمضرورت -8

: از اين اشتباهات عبارتند از

تر تحقيق زدة منابع به خاطر شروع و به انجام رساندن هرچه سريع مطالعة شتاب -1-8

شامل كتب و نشرياتي كه نويسندة (اعتماد و تأكيد بيش از اندازه بر منابع دست دوم -2-8

)تأليف آنها مشاركت نداشته استآنها مستقيماً در مشاهده يا

رونويسي و تنظيم فهرست منابع به شكل غلط كه نهايتاً باعث عدم توانايي در بازيابي -3-8

. شود منابع مورد نظر مي

.هاي يادداشت ثبت اطالعات و مطالب زياد در برگه -4-8

به بعد113صفحه ) 1382( به نقل از دالور - 1

17

اين تفكيك قائل شد به) پژوهشي(ي لمو پيشينة ع) تئوريك(پيشينة نظري بايد بين ادبيات و -9

ها و به صورت جداگانه از نتايج پژوهش) ها ها، نظريات و ديدگاه تئوري(هاي نظري معنا كه يافته

. هاي انجام شده پيرامون موضوع مطرح و ارائه شوند بررسي

باشد، زيرا فرض بر اين است در استفاده و مطالعه از منابع و اسناد، اولويت با منابع جديدتر مي -10

. ده متضمن و دربرگيرنده محتواي آثار گذشته نيز هستندعالقا كه آثار جديد علي

چه در آوري اطالعات در فرآيند نظارت و بازرسي با آن شود، روند جمع گونه كه مالحظه مي همان

آوري اطالعات مطرح شد در بسياري موارد كامالً يكسان، در بعضي موارد مشابه هاي معمول جمع روش

. ماهيت و محتواي كار نظارت و بازرسي كامالً متفاوت استو در بعضي ديگر به دليل

: توان به موارد زير اشاره نمود از جمله مشتركات يا نكات تقريباً مشابه اين دو مي

آوري اطالعات مورد نياز در جمع) مشاهدات(استفاده از مشاهده -

)هاي موجود مطالعه سوابق و پرونده(توجه به پيشينه و اسناد و مدارك -

)طرح پرسش در جريان اخذ دفاع(استفاده از مصاحبه -

آوري توصيه به الزامي بودن رعايت شئون افراد و اصول اخالقي و امانتداري در فرآيند جمع -

اطالعات

)سئواالت كتبي(استفاده از پرسشنامه -

و در دو مقوله روش تحقيق علمي (آوري اطالعات هاي جمع ها در روش چنين از جمله تفاوت هم

:توان به موارد زير اشاره كرد مي) نظارت و بازرسي

كسب نظرات كارشناسي -

استعالم نظر مسئوالن و كاركنان دستگاه بازرسي شونده -

. گيرند استطالع از شهود و مطلعين كه عمدتاً در فرآيند نظارت و بازرسي مورد استفاده قرار مي -

. هاي منظم و هدفمند ها و پرسشنامه و از سوي ديگر استفاده از آزمون -

18

يافته علمي هاي نظام استفاده از مصاحبه -

هاي آزمايشي و گواه استفاده از گروه -

ها به جامعه آماري گيري و تعميم نتايج از نمونه نمونه -

. گيرند هاي پژوهشي علمي مورد تأكيد قرار مي كه به طور خاص در روش

19

هاي پاياني هاي مربوط به گزارش ارسائيمروري اجمالي درباره اهم عناوين اشكاالت و ن -2

بازرسي

:هاي پاياني بازرسي اشكاالتي به شرح زير وجود دارد ها بيانگر آن است كه در گزارش نتايج بررسي

)، همان)1389(اطمي فيروزآبادي ف(

)صوري( اشكاالت شكلي -1

:ترين موارد مربوط به اين بخش عبارتند از بعضي از مهم

از نظر اماليي، انشايي، ادبي، (نويسي به اسلوب و شيوه گزارشمشكالت مربوط -1-1

...)آرايي و نويسي، صفحه كوتاه

طرح مسائل كلي و غيرمستند -1-2

ليست بازرسي در تهيه و تنظيم گزارش پاياني توجهي به طرح و چك كم -1-3

عدم تكميل فرم اطالعات الصاقي به جلد پرونده بازرسي به طور كامل -1-4

ذاري اوراق گزارش و مستندات آنگ نظمي در شماره بي -1-5

طوالني و غيرضروري بودن مقدمه گزارش -1-6

هاي بازرسي در تهيه و تنظيم گزارش پاياني و كنترل نهايي رنگ سرپرستان هيأت نقش كم -1-7

آن

وجود آثاري ازحضور افرادي غير از افراد مندرج در حكم بازرسي -1-8

اعمال سليقه فردي در حذف و اضافه نمودن محورهاي بازرسي -1-9

)كيفي(اشكاالت و ايرادات ماهوي -2

: ترين موارد مربوط به اين بخش عبارتند از بعضي از مهم

و مستندات قانوني مربوط به سوءجريانات و تخلفات ذكرشده نابععدم ذكر م -2-1

20

كه (ف يا جرم به افراد متخلف فقدان مستندسازي قانوني الزم، اخذ توضيح و انتساب تخل -2-2

)شود كننده مي منجر به برائت تعداد زيادي از متهمين در مراجع قضايي رسيدگي

طوالني شدن دوره بازرسي و نيز طوالني بودن زمان رسيدگي در مراجع اداري و قضايي، -2-3

محكوميت متهمان را به دليل مرور زمان، وقوع بازنشستگي و يا فوت آنان غيرممكن

. زدسا مي

هاي كيفي و اثربخشي هاي مهم، برنامه دار به پرونده توجهي در رسيدگي اولويت كم -2-4

ارائه پيشنهادهايي در متن گزارش پاياني كه در مورد آنها رسيدگي و بررسي كافي صورت -2-5

. نگرفته است

21

: سازمان بازرسي كل كشوردرسي ربازهاي تدوين گزارش نهايي تكنيكمروري بر -3

هاي آخر هر ترين و جزء حلقه نويسي در امر بازرسي و نظارت، يكي از مهم رش و گزارشموضوع گزا

. شود هاي بازرسي ارائه مي فعاليت نظارت و بازرسي است كه نهايتاً به صورت محصولي به نام گزارش

و ) 1387مصوب (دهد كه قانون تشكيل سازمان بازرسي كل كشور ها نشان مي كاوي و بررسي واژه

نويسي پرداخته است كه در نامه اجرايي آن در موارد بسيار متعددي، به موضوع گزارش و گزارش ينآئ

: شود ذيل به برخي موارد اشاره مي

كه گزارش بازرس، متضمن اعالم دارد در مواردي قانون تشكيل سازمان بيان مي2بند د ماده

يس سازمان يا مقامات مأذون از وقوع جرمي است، چنانچه جرم داراي حيثيت عمومي باشد، رئ

طرف وي يك نسخه از گزارش را با داليل و مدارك مربوط براي تعقيب و مجازات مرتكب به

. مرجع صالح قضايي ارسال و موضوع را تا حصول نتيجة نهايي پيگيري نمايند

. نامه اجرايي سازمان نيز مطرح شده است آئين53اين موضوع در مادة

هاي رسيدگي به تخلفات هاي سازمان در مراجع قضايي، هيأت گزارش: كور قانون مذ6مادة

. اداري، انضباطي و انتظامي، خارج ازنوبت و حداكثر ظرف مدت سه ماه رسيدگي خواهد شد

وزير يا مسئول دستگاه مربوط موظف است از تاريخ دريافت گزارش هيأت بازرسي :10ماده

را جهت انجام پيشنهادهاي مندرج در گزارش مزبور شروع حداكثر ظرف ده روز عمليات اجرايي

. و مفاد جريان كار را مرتباً به اطالع سازمان برساند

هاي نظارتي هشداردهنده به هنگام به مقامات به اقدام سازمان در ارائه گزارش11بند د مادة

. استمسئول جهت پيشگيري از وقوع جرم، تخلف و سوءجريانات احتمالي اشاره كرده

هاي اداري به منظور استفاده از ظرفيت دستگاه: دارد نامه اجرايي سازمان اعالم مي آئين17مادة

مندي از كارشناسان و تواند با توافق مسئوالن و بهره ، سازمان مي»ها ارتقاي كيفي گزارش«كشور و

. شترك و تلفيقي نمايدهاي مذكور، اقدام به نظارت و بازرسي به صورت م متخصصان و امكانات دستگاه

22

» گيري آن تهيه گزارش و پي« ماده تماماً به 14نامه اجرايي سازمان متشمل بر فصل سوم آئين

ها، اطالعات و با استفاده از ماحصل بررسي: بيان مي دارد47اختصاص يافته است كه از جمله در ماده

يجاد ارتباط منطقي بين مطالب به آوري شده درجريان بازرسي، طرح گزارش تهيه و با ا داليل جمع

. گردد تحرير متن گزارش به صورت مستند و مستدل اقدام مي

: كند ترتيب تنظيم گزارش بازرسي از حيث شكلي را به صورت زير مطرح مي48همچنين در ماده

صفحه عنوان يا عنوان گزارش، تارخي تنظيم گزارش، نام تهيه كنندگان گزارش) الف

بفهرست مطال) ب

گيري و پيشنهادها موضوع بازرسي، نتيجه: خالصه گزارش) ج

. كند مقدمه كه خواننده گزارش را براي مطالعه و پذيرش مطالب گزارش آماده مي) د

متن يا قسمت اصلي گزارش كه متضمن معرفي و بيان محتوا و موضوعي است كه بازرسي ) هـ

: دهد، شامل نشان ميها را براي آن انجام شده و نتايج حاصله از بررسي

تعريف موضوع و تشريح اهميت و اهداف بازرسي -1

قلمرو مكاني و زماني بازرسي -2

آوري شده آوري اطالعات و تجزيه و تحليل اطالعات جمع روش و چگونگي جمع -3

استنتاج و ارائه نظرها -4

پيشنهادها -5

. مستندات و مداركي كه براي مراجعه الزم است) و

هاي نهايي سازمان به مراجع قانوني ز به موضوع نحوه ارسال گزارش ني52 و 51همچنين مواد

.كند مربوط اشاره مي

23

هاي نامه مذكور سازمان موظف است اجراي پيشنهادهاي مندرج در گزارش آئين54بر طبق مادة

ربط، انجام بازرسي پيگيري و يا نهايي از طريق مكاتبه، دعوت از مسئوالن ذي خود را تا حصول نتيجة

. هرطريق قانوني ديگر پيگيري نمايد

ارد كه مراجع قضايي و اداري رسيدگي كننده به جرايم و تخلفات، مكلفند در د نيز بيان مي55ماده

هاي سازمان خارج از نوبت و در مهلت تعيين شده رسيدگي همة مراحل تحقيق و محاكمه به گزارش

)ن آمده است قانون تشكيل سازما6كه شرح آن در ماده . (نمايند

نامه اجرايي سازمان، در صورتي كه بعد از انجام بازرسي و ارسال گزارش به آئين61بر طبق مادة

ربط، داليل و مداركي تحصيل شود كه ضرورت بازنگري و اصالح و تكميل گزارش را اقتضا مبادي ذي

در فرآيند بررسي مجدد نمايد، سازمان موظف است به ترتيبي كه گزارش بازرسي تهيه شده، موضوع را

. قرار داده و حسب مورد نسبت به تكميل و يا عدول از تمام يا بخشي از گزارش اقدام نمايد

24

:نويسي و تدوين گزارش پاياني گزارشنكات كليدي مروري بر -4

بر يك كار پژوهشي نهايتاً بايد به صورت گزارشي فرض بر اين است كه انجام مراحل متوالي و زمان

. و قابل عرضه درآيد تا براي مخاطبان آن قابل ارائه و استفاده شودمدون

هاي انجام شده قبلي براي انجام هر هاي مربوط به پژوهش از آنجا كه دسترسي به اطالعات و يافته

اي برخوردار طرح پژوهشي جديد ضرورت دارد، اشاعه نتايج هر طرح پژوهشي انجام شده از اهميت ويژه

آخرين حلقه يا مرحله از فرآيند يك ) قبل از كاربست آن(ن تدوين گزاش پاياني تحقيق است، بنابراي

. رود پژوهش به شمار مي

هاي تدوين گزارش نهايي تحقيق، مرحلة نسبتاً دشواري است كه نياز به دقت، توجه و مهارت«

. نوشتاري دارد

علمي به خوانندگان و يا ساير هاي هدف اصلي گزارش تحقيق، ارائه و انتقال اطالعات و يافته

. كنندگان بالقوة آن است استفاده

هاي تحقيق خود را به صورت روشن و قابل فهم بيان كند به كار اگر پژوهشگري نتواند نتايج و يافته

دهي شود تا اطالعات علمي وي لطمه خواهد خورد به همين دليل گزارش تحقيق بايد به خوبي سازمان

»1.حقيق به صورت روشن در اختيار مخاطبان قرار گيردمربوط به فرآيند ت

با توجه به اينكه در تدوين گزارش نهايي تحقيق، اقدامات انجام شده در جهت اجراي تحقيق و

. شود كار رفته به صورت ماضي صرف مي شود، افعال به نتايج به دست آمده مورد بحث واقع مي

را ) ارجاعي(هاي متداول استنادي ايد يكي از سبكپژوهشگر قبل از آغاز نوشتن گزارش تحقيق ب

. انتخاب كرده و در طول گزارش آن را به طور كامل رعايت كند

319صفحه ) 1381( سرمد و ديگران - 1

25

)319، صفحه 1381سرمد(: پيشنهادي اجزاء و ساختار گزارش نهايي تحقيقعناوين

صفحه عنوان -1

چكيده -2

تشكر و قدرداني -3

فهرست محتوا -4

ها و نمودارها فهرست شكل -5

فهرست جداول -6

)طرح مسأله(صل اول ف -7

)ادبيات پژوهش/ پيشينة تحقيق(فصل دوم -8

)روش تحقيق(فصل سوم -9

)هاي تحقيق يافته(فصل چهارم -10

)گيري و پيشنهادها نتيجه(فصل پنجم -11

ها يادداشت -12

)منابع و مĤخذ(شناسي كتاب -13

ها پيوست -14

: شوند در زير بعضي از اجزاء فوق به طور مختصر معرفي مي

: صفحه عنوان- 1

صفحه عنوان ابتدا عنوان پژوهش، سپس نام نويسنده و همكاراني كه در اجراي پژوهش در

تدوين و مكان ) سال(اي كه تحقيق به آن وابسته است، زمان اند، نام مؤسسه مشاركت داشته

عنوان تحقيق بايد كوتاه و گويا و نشانگر متغيرهاي اصلي پژوهش . شود تدوين گزارش ذكر مي

)ضوعات و محورهاي اصلي بازرسيمثالً مو. (باشد

26

: چكيده-2

. اي از كليه اجزاء پژوهش است چكيده در برگيرندة خالصه

باشد و بنابراين بايد از گيري مي ها و نتيجه چكيده شامل هدف تحقيق، روش تحقيق، يافته

. خودداري كرد) كه خارج از اين موارد است(ذكر توضيحات اضافي

. واژگان كليدي تحقيق را نيز بيان كردتوان در انتهاي چكيده مي

: طرح مسأله- 3

ها، گستردگي، اهميت و علل احتمالي در طرح مسأله ابتدا زمينة بروز مسألة تحقيق، ويژگي

. شود بروز مسأله تحقيق بيان مي

هاي انجام شده و كاربردهاي حاصل از حل مسئله را نيز عالوه بر اين، ناكافي بودن پژوهش

. مت بايد بيان كرددر اين قس

ها، ها، ضرورت تحقيق، فرضيه به طور كلي، قسمت طرح مسأله، به بيان زمينة مسألة، هدف

. ها و تعريف متغيرها اختصاص دارد سئوال

: پيشينة تحقيق-4

بررسي پيشينة تحقيق، توانايي محقق را در انتخاب اطالعات مهم و ارتباط دادن مطالعات

. آورد قيق نشان داده و چارچوبي براي تحقيق فراهم ميهاي تح قبلي با يافته

: چند نكته مهم دراين بخش عبارتند از

. انتخاب منابع اطالعاتي كه به طور مستقيم با مسأله تحقيق ارتباط دارند -

تنظيم مطالب به طور سازماندهي شده و همراه با روندي منطقي و پرهيز از بيان مطالب -

تباط با يكديگربه طور مجرد و بدو ن ار

هاي مطالعات قبلي و نقد آنها ارائه نتايج و يافته -

27

: روش تحقيق- 5

: هاي اين قسمت عبارتند از بعضي مؤلفه

طرح تحقيق و نوع آن-1-5

)گيري جامعه و نمونه آماري و روش نمونه( مخاطبان -2-5

گيري متغيرهاي تحقيق ابزار اندازه-3-5

روش اجرا-4-5

ها يم، تلخيص و تحليل داده روش تنظ-5-5

: ها يافته- 6

ها يا ها با توجه به سئوال بهترين روش براي تنظيم ساختاري در اين قسمت، ارائه يافته

هاي پژوهش با توجه به سئواالت تحقيق تنظيم به عبارت ديگر يافته. (هاي تحقيق است فرضيه

).شوند و ارائه مي

: گيري بحث و نتيجه-7

هاي تحقيق ها و يا فرضيه ها با توجه اهداف، سئوال و ارزيابي و تفسير دادهگيري نتيجه

هاي مربوط به هريك از آنها با نتايج حاصل از بنابراين ضروري است تا يافته. گيرد صورت مي

. تحقيقات قبلي مقايسه شده و وجوه تشابه و يا اختالف ميان آنها به روشني بيان گردد

ابه باشد تأكيد بر نتايج قبلي و اگر نتايج متفاوت بود، بايد به داليل كه نتايج، مش درصورتي

. احتمالي آن اشاره كرد

ها، به بررسي كاربرد عملي و نظري نتايج تواند با توجه به يافته در اين بخش محقق مي

هاي پژوهش فعلي را بيان كرده، رهنمودها و پيشنهادهايي براي پژوهش پرداخته، محدوديت

. نجام دادن مطالعات بعدي ارائه كندبهتر ا

28

:شناسي منابع يا كتاب-8

ها و ساير مواردي است كه پژوهشگر در تحقيق ها، نشريه منابع، شامل آن دسته از كتاب

. خود مورد استفاده و يا استناد قرار داده است

. ي شوندتمام منابع استفاده شده در متن گزارش بايد به طور كامل در فهرست منابع معرف

و به صورت الفبايي و ) صاحبان اثر(معموالً فهرست منابع برحسب نام خانوادگي مؤلفان

. شوند تفكيك فارسي و التين تنظيم مي به

: پيوست-9

، جداول تفصيلي و )هاي مورد استفاده مثالً پرسشنامه(گيري اي از ابزارهاي اندازه در اين بخش، نمونه

.شود گذاري مسلسل گنجانده مي ساير مستندات، بدون شمارههاي اداري و آماري، نامه

29

:1هاي بازرسي اي كليدي در فرآيند تهيه و تنظيم گزارشه نكته الزامات ومروري بر -5

آوري شده در جريان بازرسي ضرورت تهيه طرح گزارش با استفاده از اطالعات و داليل جمع -1

ين جايگاه هريك از آنها بندي و تعي آوري داليل و مستندات و طبقه جمع -2

ها و اعالم نظر نهايي با ارزيابي وضعيت موجود و انطباق با قوانين و استنتاج از مجموع بررسي -3

مقررات و اعالم نظر مبني بر انطباق يا عدم انطباق عملكردها با حسن جريان امور

:گانة زير ارائه پيشنهادهاي اصالحي، كيفري و اداري با رعايت نكات ده -4

)نامه اجرايي آئين50مطابق بند الف ماده (ارتباط مستقيم با موضوع مأموريتداشتن -1-4

صريح، روشن و قابل اجرا بودن -2-4

توجه به شرايط، اوضاع و احوال، امكانات، توان اجرايي و مقررات حاكم بر دستگاه مورد -3-4

)50بند ج ماده (بازرسي

هاي منطقي و مقررات جاري و روش علمي و فني انطباق موضوع با اصول و قواعد-4-4

)50بند هـ ماده (كشور

)50مطابق بند هـ ماده ( استناد به نظريه كارشناسي در امور تخصصي-5-4

هاي موجه در تقاضاي تعليق افراد از خدمت ات و علته ذكر ج-6-4

)50ند و ماده مطابق مفاد ب (ه در محدوده اختيارهاي قانونيي سياست تشويق يا تنب-7-4

هاي مطرح شده در مراجع كيفري، اداري و انتظامي مستند و مستدل بودن موضوع-8-4

به صورتي كه متضمن تشخيص موارد نقض قانون يا ... ها و نامه درخواست ابطال آئين-9-4

)50بند ز ماده (. مغايرت شرعي باشند

كه ) (1387احمدي گرجي، (نويسي تخصصي در نظارت و بازرسي در تنظيم محتواي اين بخش از نوشتار، از بخش پنجم كتاب گزارش- 1

. استفاده شده است) باشد هاي معمول در سازمان بازرسي كل كشور مي نگارنده و رويهمبتني بر تجارب

30

تدوين و تصويب (رد پيشنهاد تشريح موضوع و تعيين محورهاي اساسي و كلي در مو-10-4

) قوانين و مقررات مورد نياز

درست نويسي و رعايت آيين نگارش -5

در گزارش ) خلل در محتواايجاد بدون (رعايت اختصار -6

ها و ارزيابي عملكرد كاركنان ها، تخلف ربط در مورد سوءجريان انعكاس توضيحات مسئوالن ذي -7

و مديران

پس از تطبيق اظهار آنان با مدارك و (ضيحات مسئوالن اظهارنظر درخصوص رد يا قبول تو -8

)مستندات

ذكر مطالب مؤثر و مفيد در گزارش و اجتناب از ارائه مطالب غيرضروري -9

گذاري شده و در پاورقي هاي گزارش بايد با رعايت فهرست مطالب، شماره مستندات و ضميمه -10

. پذير باشد نها به سهولت امكانگزارش به آنها اشاره كرد، به نحوي كه دسترسي و مالحظه آ

هاي كيفري، تخلفات اداري، انضباطي و مالي براي موضوعو جدا هاي اختصاصي تنظيم فصل -11

چنانچه گزارش بازرسي متضمن وقوع جرم باشد، الزم است مشخصات متهم، عنوان جرم، شرح -12

ها در گزارش قيقاتهام، داليل ارتكاب جرم و مستندهاي قانوني آن، توضيحات مهم و نتيجه تح

. تنظيمي قيد شوند

هاي اي، توسعه مفاهيم كالن به خطاها و لغزش هاي غيرمتعارف و سليقه پرهيز از برداشت -13

...آميز، تكراري، مترادف و هاي شعاري، مبالغه كوچك و درج مطالب اصلي و عبارت

. فاقد ايراد موثر استنويس گزارش احراز كنند كه گزارش كنندگان بايد بعد از تهيه پيش تهيه -14

شود و گزارش نهايي هاي اصلي بازرسي توسط بازرسان جهت ضبط در پرونده امضا مي گزارش -15

. شود بدون ذكر اسامي توسط بازرسان به مبادي ذيربط ارسال مي

31

:هاي بازرسي تنقيح گزارشمروري بر فرآيند -6

، ساختار و وظايف قانوني مصرح در اداري سازمان بازرسي كل كشور–با توجه به ماهيت قضايي

نامه اجرايي آن، ضروري قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران، قانون تشكيل سازمان و آئين174اصل

دقت و اهتمام ويژه ) هم به لحاظ شكلي و هم از نظر محتوايي(هاي بازرسي است در تنظيم گزارش

. عمل آيد به

داوري و سوگيري و به دور از قن، مستند، شفاف، بدون پيشهاي مت بازرسي كارآمد و مؤثر با گزارش

. كند جريانات سياسي معنا پيدا مي

گروه بررسي و تنقيح «به همين منظور در ساختار تشكيالتي سازمان، گروه يا كميسيوني به عنوان

. دنماي تاكنون فعاليت مي1374درحوزة رياست سازمان طراحي و تصويب شد كه از سال » گزارش ها

هاي در اين گروه رئيس و به تعداد الزم قاضي با تجربه در امر بازرسي و تعدادي كارشناس در رشته

. كنند مختلف به انجام اين وظيفه در مورد گزارش ها مبادرت مي

كه به صورت مستقيم در نمودار تشكيالتي هاي سازمان، درحال حاضر دفتر بررسي و تنقيح گزارش

هاي مستند به منظور انعكاس گزارشكند ست سازمان بازرسي كل كشور فعاليت ميسازمان زير نظر ريا

هاي ارسالي را از نظر محتوا و موضوع، كيفيت تنظيم گزارش، گزارشيمربط، تما مراجع ذيو كامل به

روايي و رسايي گزارش، كيفيت بررسي محورهاي بازرسي، ميزان دقت در تجزيه و تحليل موضوعات،

اج مسائل، ارائه پيشنهادات مناسب و استناد به مدارك متقن مورد سنجش و ارزيابي قرار صحت استنت

. دهد مي

هاي تهيه شده پس از بررسي مديركل و تأييد معاون مربوط به دفتر بررسي و از اين رو گزارش

شود گردد كه در صورت تشخيص ايراد يا نقص گزارش جهت اصالح اعاده مي ها ارجاع مي تنقيح گزارش

و پس از اصالح درصورت تأييد توسط كارشناسان آن دفتر، ارجاع آن به مراجع صالح بالمانع اعالم

. گردد مي

32

: گيرند ها از دو نظر مورد بررسي و ارزيابي قرار مي گزارشدر فرآيند تنقيح،

)كيفيت گزارش(از نظر شكل و محتوا ) الف

از نظر اهميت گزارش) ب

به همراه هريك ها اده در دفتر بررسي و تنقيح گزارشفتقديم و جديد مورد اسهاي از فرماي نمونه

. ها و ضمائم اين نوشتار ارائه شده است در بخش پيوست ها از عوامل و مالك

هاي مورد بر اساس آخرين فرم» ها ارزيابي كيفيت گزارش«هاي مربوط به از جمله موارد و مالك

: توان به عناوين زير اشاره كرد ها مي شعمل در دفتر بررسي و تنقيح گزار

)نامه اجرايي سازمان آئين48مطابق ماده (تنظيم شكل مناسب گزارش -

مختصر و مفيد بودن مطالب گزارش -

مستندبودن مطالب گزارش -

ربط جانبه موضوع از جمله اخذ توضيح، تكميل تحقيقات، اخذ دفاع از مسئوالن ذي بررسي همه -

...و

هاي نوين در بازرسي آوري حوه دسترسي به اطالعات و استفاده از فنميزان تالش و ن -

1كيفيت نامه نهايي -

در دفتر بررسي و تنقيح » ها ارزيابي اهميت گزارش«ها و موراد مربوط به بعضي از عناوين مالك

: ها عبارتند از گزارش

فراگير بودن گزارش از حيث موضوع و محيط -

هاي مردم اساسي جامعه و دغدغهميزان ارتباط گزارش با مشكالت -

ها، جرايم، تخلفات اداري و مالي ها، سوءجريان كشف نارسايي -

16/3/89مفاد بخشنامة رئيس سازمان به تاريخ به در مورد اهميت و نكات كليدي نامه نهايي منضم به گزارش نظارت و بازرسي، از جمله - 1

.كه در بخش پيوست اين نوشتار آمده مراجعه شود

33

اي دو هاي برنامه گزارش بازرسي: ها با ترتيب ل به موقع گزارشارسا(به هنگام بودن گزارش -

)العاده يك ماه و موردي ظرف مدت ده روز پس از اتمام بازرسي ماه پس از تمام بازرسي، فوق

قابل اجرا و اثربخش،ائه پيشنهادهاي مناسبار -

مستلزم طي مراحل و گردش كاري است كه در زير به آن اشاره هاي بازرسي تنقيح گزارش -

)157-9، ص 1387احمدي گرجي ( :شود مي

بندي، اصالح، تكميل و حذف مطالب غيرضروري و تكراري، نسبت رئيس هيأت بازرسي پس از جمع -1

رساند و طي شرحي حاوي اقدام نموده و سپس آن را به امضاي بازرسان ميبه تدوين گزارش اصلي

. نمايد نحوه اجراي مأموريت و عملكرد بازرسان، آن را به مديركل مربوط تحويل مي

مديركل مربوط، ضمن هدايت و اعمال نظارت در انجام دادن بازرسي و تهيه گزارش، موظف است -2

توايي بررسي و پس از حصول اطمينان درمورد رعايت مفاد گزارش بازرسي را از حيث شكلي و مح

هاي خود، آن را همراه با مستندها به حوزة ضوابط تعيين شده و در صورت لزوم اعمال نظريه

. ربط ارسال نمايد معاونت ذي

معاون سازمان رأساً يا با اخذ نظر مشاور حوزة خود، درصورت تشخيص هرگونه تغيير، حذف، اصالح -3

از مديركل مربوط بخواهد كه نسبت به انجام دادن جهاتتواند با ذكر داليل و مطالب ميو تكميل

ها خواسته اقدام نمايد و پس از رفع ايرادها و تكميل گزارش، آن را به دفتر بررسي و تنقيح گزارش

. ارسال دارد

طريق آن معاونت شوند، از ربط ارسال مي هاي تهيه شده در استان كه به حوزه معاونت ذي گزارش -4

. گردند ربط ارجاع مي به اداره كل ذي

چه رفع نقص و ايراد در مركز صورت نياز به اصالح و تكميل گزارش اقدام نموده و چنانمديركل در

ها، بايگاني گزارش و علتامكان نداشته باشد يا نظر به بايگاني باشد، با تصريح به موارد نقص و

. كند اون به اداره كل استان مربوط اعاده ميپرونده را با كسب موافقت مع

34

آن را از جهت شكلي و محتوايي بررسي و ،سيرها با وصول گزارش باز دفتر بررسي و تنقيح گزارش -5

: نمايد ترتيب زير اقدام مي

ربط به معاونت چنانچه گزارش، فاقد ايراد باشد، پرونده جهت ارسال گزارش به مبادي ذي) الف

. گردد مربوط اعاده مي

شود و چنانچه گزارش، داراي ايرادهاي جزئي و قابل رفع باشد با نظر معاون اصالح و ارسال مي) ب

ها قابل ارسال درخصوص ايرادهاي مهم نيز پس از رفع نقص و تأييد دفتر بررسي و تنقيح گزارش

. باشد مي

تنقيح به بايگاني شدن كه گزارش به هر دليلي غيرقابل انعكاس باشد، دفتر بررسي و درصورتي) ج

. دهد پرونده و گزارش نظر مي

ها اختالف نظر باشد و از طريق بحث و كه بين معاونت و دفتر بررسي و تنقيح گزارش درصورتي) د

با تركيب رئيس سازمان يا نماينده ايشان، (مذاكره حل نشود، براي تصميم به هيأت حل اختالف

ها، مديركل دفتر حقوقي و يك نفر از معاونان تنقيح گزارشربط، مديركل دفتر بررسي و معاون ذي

. شود ارجاع مي) به انتخاب رئيس سازمان

در روند بررسي و اصالح يا تكميل گزارش، بايد از مخدوش نمودن محتواي گزارش پرهيز شده و -6

كننده درج هاي اصالحي، تكميلي و الحاقي در برگ جداگانه يا حاشيه گزارش با امضاي بررسي نظريه

. شود

هاي علمي و فرآيند نظارت و بازرسي در نويسي در پژوهش شود گزارش گونه كه مالحظه مي همان

. برخي موارد كامالً يكسان، در بعضي موارد مشابه، در تعدادي نيز كامالً متفاوتند

وارد زير توان به م نويسي بين اين دو مقوله، مي از جمله نكات يكسان و مشترك گزارش و گزارش

:اشاره كرد

35

گزارش نظير ترتيب و تقدم و تأخر مطالب ) ظاهري(هاي مربوط به جنبه شكلي بسياري از توصيه

به صورت تقريباً ) فرآيند نظارت و بازرسي(و عملي ) هاي علمي پژوهش(كه در هر دو مقوله نظري

. اند يكسان مطرح شده

آوري شده و به دور بودن محتواي گزارش از ها بر اطالعات جمع چنين مبتني بودن گزارش هم

هاي هاي شخصي و حفظ حرمت و جايگاه مخاطبان در هر دو مقوله گزارش ها و سليقه گرايش

. هاي بازرسي يكسان است هاي علمي و گزارش پاياني پژوهش

نويسي در دو مقوله نويسي نيز از جمله مشتركات گزارش رعايت آداب و آئين نگارش و درست

. روند هاي علمي به شمار مي هاي پاياني پژوهش هاي پاياني بازرسي و گزارش شگزار

هاي ها و مندرجات گزارش از سوي ديگر، با توجه به ماهيت كار بازرسي و نظارت، برخي از جنبه

گيري بوده و درصورت احراز تخلف، براي افراد، تنبيهات و بازرسي در مراجع قضايي قابل طرح و پي

هاي بازرسي از بيني و درنظر گرفته شده كه اين، وجه تمايز گزارش ي مختلفي پيشها مجازات

هاي بازرسي سازمان، اجرايي و كاربردي تلقي از اين حيث، گزارش. هاي يك تحقيق علمي است گزارش

. شود شده و صرفاً به ارائه پيشنهاد محدود و منحصر نمي

هاي اجرايي و قضايي نداشته و فاقد عنصر جنبههاي پاياني پژوهشي، نوعاً ورودي به گزارش

ها و نتايج معرفي و ارتباط بين متغيرهاي پژوهشي، گيري موضوع بوده و نهايتاً ضمن ارائه يافته پي

. كند ها مطرح مي پيشنهادهايي را مبتني بر يافته

36

مروري بر راهكارها و پيشنهادهاي اجرايي در راستاي ارتقاي كيفي فرآيندهاي -7

هاي پاياني بازرسي آوري اطالعات و گزارش جمع

گيري تحقق تكليف قانوني دولت درجهت نظارت ديجيتال و امكان دسترسي قانونمند پي -1

به اطالعات مالي و معامالتي داخلي و –هاي نظارتي مانند سازمان بازرسي كل كشور دستگاه

مطابق مفاد ماده (ولت الكترونيك هاي مشمول نظارت و بازرسي از طريق سامانه د خارجي دستگاه

)نامه اجرايي سازمان بازرسي كل كشور آئين19 قانون و ماده 11

و جلوگيري از تداخل و 1هاي نظارتي مابين دستگاه تقويت همكاري، تعامل و تبادل اطالعات في -2

هاي مربوط به نظام نظارتي كشور و ارتقاي كيفي و كمي اثربخشي كاري، رفع آسيب دوباره

» هاي نظارتي كشور شوراي دستگاه«مطابق اهداف مندرج در اساسنامه تشكيل (قدامات نظارتي ا

هاي كلي برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري سياست22مأخوذ از بند

) قانون تشكيل سازمان11 و مفاد مادة اسالمي ايران، ابالغي مقام معظم رهبري

روهاي متخصص و با تجربه در فرآيند اخذ، استفاده و تجزيه و تحليل استفاده از همكاري ني -3

هاي مشمول نظارت و بازرسي اطالعات درخواستي از دستگاه

شود اطالعات و اسناد و باعث مي) دانا و توانا(اني واجد شرايط سنضعف بازرسي در نيروي ا

د كه اين مĤالً و الزم برخوردار نشمدارك دريافتي كامل نبوده و تجزيه و تحليل مدارك نيز از اتقان

همچنين پيشنهادات . انجامد و طوالني شدن زمان تهيه آن مييبه ضعف در كيفيت گزارش پايان

.دهد ردار نبوده و اثربخشي گزارش را تحت تأثير منفي قرار ميي، از قابليت اجرايي الزم برخوازابر

)آبادي، همان فاطمي فيروز(

از سازمان بازرسي كل كشور، ديوان محاسبات كشور، وزارت اطالعات، ديوان عدالت اداري و سازمان حسابرسيمتشكل - 1

37

جلسات مجامع عمومي، هيأت مديره، كميسيون مناقصات، ادارات مطالعه و رجوع به صورت -4

مسير دستيابي به اطالعات مورد ... ها و نظارت و بازرسي و پاسخگويي به شكايات، حراست

. كند نياز را كوتاه مي

ويژه در گير به شركت و حضور نمايندگان سازمان بازرسي در مجامع و شوراهاي تصميم -5

نامه اجرايي آئين19مطابق مفاد ماده لتي و عمومي غيردولتي، هاي دو معامالت دستگاه

آوري اطالعات و تهيه و هيأت بازرسي را در جريان عملكردها قرار داده و فرآيند جمعسازمان

. كند تدوين گزارش بازرسي را تسهيل مي

وشي هاي ساير نهادهاي نظارتي نظير سازمان حسابرسي، ر ها و نتايج گزارش مطالعه يافته -6

. براي كنترل و راستي آزمايي اطالعات و در نتيجه تدوين بهينة گزارش پاياني بازرسي است

آوري هاي جمع عد روشهاي دانش روش تحقيق در دو ب استفاده از پيشينة غني و آموزه -7

كه در اين نوشتار مورد بررسي قرار –هاي پاياني تحقيق اطالعات و تهيه و تدوين گزارش

هاي پاياني بازرسي تواند در ارتقاي كيفي اطالعات و نيز افزايش كيفيت گزارش مي-گرفتند

. مؤثر باشد

38

39

منابع و مĤخذ

:شوند اند ذيالً معرفي مي ر گرفته كه در تنظيم اين نوشتار به آنها مراجعه و يا مورد استفاده قرايبخشي از منابع

در نظارت و بازرسي، نشر پلك، تهران نويسي تخصصي ، گزارش)1387(احمدي گرجي، حسينعلي -1

بررسي مفاهيم، ابعاد و آثار حاكميت قانون، گزارش پژوهشي شماره ): 1388(ورزلي، نصرالدين امين -2

ريزي و مديريت منابع سازمان بازرسي كل كشور ريزي معاونت برنامه ، مركز پژوهش و برنامه11

هاي كارشناسي دانشگاه جامع موزشي درسي دورهروش تحقيق، جزوة آ): 1387(ورزلي، نصرالدين امين -3

تهران ، كاربردي–علمي

داري، مؤسسة آموزش و پژوهش مديريت و اآئين نگارش مكاتبات ): 1385(اميني، سيدكاظم -4

ريزي برنامه

، )2 (9هاي آموزشي، فصلنامه تعليم و تربيت، رساني در پژوهش نقش اطالع): 1374(بازرگان، عباس -5

آموزشي وزارت آموزش و پرورشمركز تحقيقات

، گزارش پژوهشي 1387گزارش اجمالي عملكرد سازمان در سال ): 1388(بيطرفان، غالمرضا و ديگران - 6

ريزي و مديريت منابع سازمان بازرسي كل كشور ريزي معاونت برنامه مركز پژوهش و برنامه10شماره

هاي عمومي كشور، تهران امناي كتابخانهنويسي،دبيرخانة هيأت آئين گزارش): 1371(حرّي، عباس -7

دانشگاه ،مباني نظري و عملي پژوهش در علوم انساني و اجتماعي، انتشارات رشد): 1382(دالور، علي -8

)چاپ مكرر(تهران

، انتشارات شالك، تهران هروش تحقيق و آمار به زبان ساد): 1381(يي، علي ساده -9

، پژوهشگاه )اصول و مباني(در علوم اجتماعي، جلد اول هاي تحقيق روش): 1387(ساروخاني، باقر -10

علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران

چاپ (ن ي، مؤسسة انتشارات آگاه، تهرارهاي تحقيق در علوم رفتا روش): 1379(سرمد، زهره و ديگران -11

)مكرر

آئين نگارش، مركز نشر دانشگاهي، تهران ): 1369) (گيالني(سميعي، احمد -12

ريزي سازمان پاسخ به فراخوان مركز پژوهش و برنامه:)1389(فيروزآبادي فاطمي -13

دفتر حقوقي و امور ) 1387اصالحات سال (نامه اجرايي سازمان بازرسي كل كشور قانون تشكيل و آئين -14

مجلس سازمان

نويسي و آئين نگارش، انتشارات اساطير، تهران گزارش): 1368(ماحوري، مهدي -15

19و ) 81دي ماه (16هاي نشريه داخلي سازمان بازرسي كل كشور، شماره): 1381( ديده يهنشر -16

)82مردادماه (

10.2a.pdf10.2.c.pdf