Odnosi Austro-Ugarkse i Srbije od 1878 do 1914

Filozofski Fakultet

Filozofski Fakultet

Odsjek: Historija

Post-diplomski studijStudent: Dario PaviCivilizacija zemalja jugo-istone Europe u novom vijeku

Struktura Seminarskog Rada:

Srbijansko - Austrougarski odnosi u 1914 godiniI. Uvod

1.1. Odnosi Austrougarske i Srbije od Berlinskog kongresa do Aneksije Bosne i Hercegovine (1878-1908.)

1.2. Odnosi Austrougarske i Srbije nakon 1908. do 1914. godine

II. Zaotravanje odnosa Austrougarske i Srbije u 1914. godini2.1. Trgovaki odnosi

2.2. Politiki odnosi 2.3. Uticaj sarajevskog atentata na odnose Austrougarske i Srbije 2.4. Uvod u ratne operacije 2.5. Ratne operacije izmeu Austrougarske i Srbije u 1914.godini III. Zakljuak IV. Polazna literatura:1. Alan John P. Taylor Habsburka Monarhija 1809-1918, Zagreb 1990.

2. Bilinski Leon, Bosna i Hercegovina u uspomenama Leona Bilinskog, Sarajevo 2004.3. Josip Horvat, Prvi svjetski rat, Zagreb 19674. L. Pfeffer, Istraga u sarajevskom atentatu, Zagreb 1938.5. Stevan K. Pavlovi, Istorija Balkana 1804 - 1945, Beograd 2004.

6. Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997.

7. Zijad ehi, Bosna i Hercegovina u meunarodnoj diplomaciji XX stoljea iAneksiona kriza 1908.1909. i evropska diplomatija, Sarajevo 2007 8. Zijad ehi, Tepi Ibrahim, Povijesni atlas Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2002. 9. Zijad ehi, U smrt za cara i domovinu! Bosanci i Hercegovci u vojnojorganizacije Habzburke monarhije 1878 1918, Sarajevo 2007.

I. Uvod Balkan je za Austrougarsku bio ono to su za ostale kolonijalne sile toga doba bile Afrika ili Azija. Kao ideoloko obrazloenje imperijalnih pohoda Dvojne monarhije koriena je, najee, njena tzv. civilizatorska misija na poludivljem Balkanu. Izvori, zaista, potvruju da se na balkansku politiku Habzburke monarhije gledalo kao na civilizatorsku misiju. Balkanske zemlje nalaze se, istina, u Evropi i naseljene su bijelim stanovnitvom, ali su smatrane barbarskim i poluorijentalnim, pri emu se naglaavalo da su bile hronino razdirane sukobima i unazaene primitivnom privredom. Do sada, meutim, nije istraeno da li su tadanje lokalne, balkanske elite u napredovanju Austrougarske na Balkanu vidjele civilizatorsku misiju, i da li su je sagledavale u okvirima svjetskih trendova iz doba imperija. Pjer Renuven je davno primjetio da historija Srbije u deceniji uoi Prvog svjetskog rata ne moe da se razumije van konteksta njenog sukoba sa Austrougarskom. Krajem XIX i poetkom XX stoljea Njemaka, kao nova sila, zajedno sa Austro-Ugarskom, formirala je savez Centralnih sila u tenji da se preraspodijele kolonije, zbog ega su dole u sukob sa starim kolonijalnim silama, posebno sa Engleskom i Francuskom. Dok su vodee imperijalistike zemlje bile za status quo, to jest da se stanje ne mijenja jer su bile u mnogo povoljnijem ekonomskom poloaju, na politikoj pozornici centralne Evrope pojavljuju se nove drave, koje su smatrale da treba vriti "podjelu ve podijeljenog svijeta". Poto je to bilo gotovo neizvodljivo, Njemaka i Austrougarska su se odluile da se domognu teritorija koje je pod svojom vlau drala ve posustala Osmanska imperija. Za ostvarenje njihovog programskog cilja "Drang nach Osten" (prodor na istok) najvie su im smetale balkanske drave, prije svega, Srbija i Crna Gora.

Kao glavna prepreka u ostvarivanju tog imerijalistikog cilja Austrougarskoj je posebno smetala Srbija, koja se poslije balkanskih ratova proirila i osnaila. Drei centralni dio Balkanskog poluostrva, sa strateki vanim dolinama Morave i Vardara, lako je mogla da prodre do Soluna , a time i da izae na Egejsko more. Austrougarska je osujetila izlazak Srbije na Egej. Meutim, Srbija je preko Sandaka mogla da se spoji sa Crnom Gorom i izae na Jadran to bi joj omoguilo direktno povezivanje sa Engleskom i Francuskom. To je, takoe bila velika prepreka za ostvarivanje ciljeva Centralnih sila koje su se osim toga ozbiljno pribojavale i jaanja uticaja Rusije na Balkanu. Meutim, vladajui krugovi Austrougarske su se posebno plaili snanog uticaja Srbije na slovenski ivalj, pre svega na Srbe, u Monarhiji, prema kojoj su njihove simpatije iz dana u dan rasle i koji su u Srbiji vidjeli su "Pijemont", centar svog ujedinjenja. To je ujedno bio jedan od povoda za rat protiv nje, to je izazvalo lananu reakciju objavljivanja ratova, izmeu zemalja podijeljenih u dva suprostavljena vojna bloka.1.1. Odnosi Austrougarske i Srbije od Berlinskog kongresa do Aneksije Bosne i Hercegovine (1878-1908.)

Berlinski Kongres imao je da uniti svaku nadu na stvaranje jedne vee srpske drave na Balkanu. Ulazak Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu znaio je zamenjivanje Osmanskog carstva novim i daleko opasnijim neprijateljem. On je ruio osnovno naelo srpske dravne politike.

Zadovoljni to im je najzad priznata nezavisnost, Srbi su ipak bili uvrijeeni kada su saznali da e austrijska vojska okupirati dvije pokrajine koje su oni prieljkivali i koje bi im omoguile pristup Jadranskom moru.

Berlinski Kongres imao je nesumljivo antislovenski karakter; na njemu je beka vlada skoro javno stavila do znanja, da nee dati ostvarenje jedne vee srpske dravne jedinice. Srbima e se ostaviti da ivotare samo u njenoj senci, razbijeni, zavaeni, i rasparani u vie podruja i pod vie raznih vlasti. Posjedanjem Bosne ona je ne samo liila Srbiju da se ojaa i ostvari tenje dugogodinje njene aktivnosti i politike, nego je namjerno ila za tim da joj potkree i nade na budunost. Ona je sama jasno pokazivala tenje, da se uputi prema Solunu i da, prema tome jednog dana uzme za se i cijelu Staru Srbiju i dobar deo Makedonije. Kad je sklopio sporazum o savezu sa Njemakom Andrai je estitao caru Francu Josifu sa rijeima: "Sada je za Monarhiju put prema Istoku slobodan".

Ako se suprotstavi bekom nadiranju Srbija bi bila sigurno pregaena, a ako povije glavu onda sama, svojevoljno, prima vazalski odnos. Izvojevana samostalnost izgledala bi po tom potpuno prividna. Opasnost od Austrije inila se stalno vea zato, to je bila neposrednija i to je u ovo vrijeme beka vlada pokazivala izvesne aktivistike sklonosti. Naslon na Rusiju inio se s toga ipak mnogima, i pored hravog iskustva, kao jedini put da se ta opasnost oslabi.

Meunarodni sporazumi stavili su Srbiju, zajedno sa itavim zapadnim Balkanom, u hazburku sferu. Uz Bosnu i Hercegovinu, izvan njenih granica ostao je i Novopazarski sandak, koji je razdvajao Srbiju od Crne Gore. Rusija je jasno stavljala na znanje da e austrougarksa preuzeti ulogu zatitnika Srbije. Na Berlinskom kongresu habzburka diplomatija je pruila Srbiji najbolju podrku kojoj se s obzirom na uslove mogla nadati, ali je uzvrat 1881. nametnula knezu Milanu tzv. tajnu Konvenciju kojim je njegova kneevina pretvorena u satelit. Jovan Risti, voa Liberalne stranke, koji je vodio srpsku spoljanju politiku toga vremena, primio je bio prema Austro-Ugarskoj dvije obaveze: da sklopi s njom trgovaki ugovor i da izgradi eljezniku vezu. Po tu cijenu je dobio njenu pomo u Berlinu. On je, prilikom pregovora, jasno osjetio beke tenje da Srbija doe u to veu ekonomsku zavisnost od Dunavske Monarhije. S toga se trudio da koliko god moe te obaveze olaka. U eljeznikom pitanju uspio je samo djelimino. Po ugovoru, Srbija je imala u roku od tri godine izgraditi eljezniku prugu od austriske do osmanske i bugarske granice. Risti je elio, bojei se velikih finansiskih tereta, da se gradnja ne vee odreeno ba za taj rok, i da se u isti mah ugovorima obezbjedi spoj srpske pruge sa osmanskom i bugarskom, kako ne bi srpska pruga ostala kao otsjeena i s toga ekonomski od prvog dana nerentabilna. Austrija je popustila samo u toliko, to nije traila u odreenom roku i spoj s bugarskom eljeznicom. Htjela je, oevidno, da spajanjem srpske eljeznice sa svojom osigura s jedne strane put svojoj industriji i trgovini na srpsko trite bez opasnosti konkurencije, a s druge da srpski izvoz vee skoro iskljuivo za svoje pijace. eljeznika konvencija sklopljena je 28. marta 1880. Prilikom sklapanja trgovinskog ugovora beka vlada je najprije ponudila carinski savez, a kad Srbija nije na to pristala ona je pravila mnogo tekoa. Ona sa Srbijom nije uopte htjela u toj stvari pregovarati kao sa ravnopravnim iniocem i nije mnogo prikrivala svoje tenje da Srbiju ekonomski podvlasti. Ona je kategoriki, bez ikakvih ustupaka sa svoje strane, traila, klauzulu najveeg povlaenja i kad Risti, branei ekonomsku nezavisnost zemlje, nije htjeo na to da pristane, beka je vlada zaprijetila carinskim ratom. Risti i liberali bili su voljni da prime borbu na tom polju, ali knez Milan nije pristao nego je na upravu doveo novu vladu; sastavljenu od takozvanih naprednjaka, a u stvari od srpskih konzervativaca. Spoljanju politiku uzeo je da vodi sam, a ministar toga resora, historiar edomilj Mijatovi, bio je manje-vie samo kulisa. Tajna Konvencija predviala je uzajamnu prijateljsku politiku. Srbija se obavezala, da na svom podruju "nee nikako trpeti politika, verska ili druga spletkarenja koja bi ila protiv Austro-Ugarske Monarhije, podrazumevajui tu i Bosnu, Heregovinu i Novopazarski Sandak". Za tu obavezu Austrija je bila spremna da odmah prizna eventualni proglas Srbije kao kraljevine i da se zaloi kod drugih sila da i one to priznaju. U etvrtoj taci Srbija se obavezala, da "bez prethodnog sporazuma s Austro-Ugarskom nee pregovarati ni zakljuivati politiki ugovor s drugom kojom vladom". U sluaju rata Austrije sa jednom ili vie drugih sila Srbija e odravati prijateljsku neutralnost, a isto tako i Austrija prema Srbiji. Eventualnu vojniku saradnju odredie, u sluaju potrebe, posebna vojna konvencija. Kao najvaniji ustupak za Srbiju smatrao je . Mijatovi sedmu taku konvencije, koja je sadravala ovaj stav: "Ako sticajem dogaaja, iji se razvoj ne moe predvideti, Srbija bude u stanju da se proiri u pravcu svojih junih granica (izuzimajui Novopazarski Sandak) Austro-Ugarska se nee tome protiviti i zauzee se, da i druge sile skloni na dranje povoljno po Srbiju".

Ovaj sporazum je u cjelini imao ostati tajan i trajati deset godina. Ova konvencija, sklopljena iza lea odgovorne vlade, izazvala je otru osudu M. Piroanca, predsjednika ministarskog savjeta. Naroito je on osuivao etvrtu njenu taku nalazei da potpuno vee ruke Srbiji i da je u stvari dovodi u jednu vrstu vazalstva prema susjednoj velikoj sili. On je s toga ponudio knezu ostavku svoje vlade ili izmjenu i ublaavanje te take. Kako je ugovor ve bio potpisan i kako se u Beu smatralo, da je ba ta taka "najbolja tekovina", knez se naao u ne maloj neprilici. Bilo je ne samo vrlo nezgodno izazvati pad vlade na tom pitanju, nego je bilo jo tee nai drugu vladu koja bi pristala da vodi tu novu politiku. Tu tekou uviali su i u Beu i pristali su na jednu pismenu izjavu, koja je naglaavala austrisku dobru volju da pomae srpsku nezavisnost i koja je objanjavala da Srbija, po toj obavezi, ne moe zakljuivati nikakve nove politike ugovore, koji bi bili protivni duhu sklopljene konvencije. Ali je prije tog pristanka dobila tajnu pismenu izjavu kneza Milana, da njega kao vladara Srbije vee etvrta taka konvencije onakva kakva je. Knez je konvenciju sklopio sa punim uvjerenjem o njenoj korisnosti i ispunjavao je lojalno njene obaveze. Austrija sigurno u Srbiji nikad nije imala ovjeka, koji je bio vie uvjeren o potrebama dobrih odnosa s njom. Uvjerena i sama o tom ona je prema knezu imala puno poverenje. Sva korist od te po Srbiju dosta teke konvencije sastojala se u tom, to joj za izvjestan niz godina Austrija nije pravila nikakvih naroitih smetnja i tekoa i to ju je u izvjesnim pitanjima i podravala.

Imenovana je nova vlada koja je odobrila trgovinski sporazum koji je Srbiju uinio agararnom zavisnicom Dvojne monarhije. Jo je znaajnija bila tajna politika konvencija kojom se knez Milan obavezao da ne zakljuuje meunarodne ugovore bez odobrenja Austrougarske. Tek kada ju je potpisao, o tome je obavjestio trojicu svojih ministara koji su se zakleli da e sprjeavati njeno otkrivanje. No, Tih godina zapoinje razdoblje privrednog napretka koje je omoguilo Srbiji da se odupre zavisnosti od Austro-Ugarske. Gotovo uspostavljajui carinsku uniju sa Austro-Ugarskom, ugovor iz 1881. pomogao je srpski poljoprivredni izvoz, tako da je do 1887. dosegao taku povoljne ravnotee.

Naskoro poslije sklopljene konvencije, 22. februara 1882., Srbija je proglaena za kraljevinu i car Franc Josif bio je prvi vladar, koji je Milanu estitao i priznao kraljevsko dostojanstvo. Ali nova titula nije digla ugled mladom kralju. Proglas kraljevine doao je u vrijeme kad je zemlja bila veoma uzbuena drugim pitanjima i kad se mislilo da je nova forma samo plat da pokrije druge nezgode. Ustanak u Hercegovini 1881. godine donio je nove politike turbulencije kako u Austrougarskoj tako i u Srbiji. Austro-Ugarski ministar Inostranih Djela izjavio je ovom prilikom, "da je taj ustanak poslednji krik smrtno ranjenog Slovenstva na Balkanu", vjerujui da je uguivanjem ustanka uguen i duh koji ga je izazvao.

Ujedinjenje Istone Rumelije s Kneevinom Bugarskom 6. septembra 1885. g. nije bilo dobro primljeno od strane Srbije, jer je pojavom udvostruene bugarske drave prijetila opasnost od bugarske dominacije nad Balkanskim poluotokom. Srbija, koja je u bugarskom ujedinjenju vidjela opasnost po svoje interese u Makedoniji, snano se odupirala ujedinjenju. Kralj Milan Obrenovi je obavijestio sve velike sile jo 1881. g. da e upasti u Bugarsku ukoliko doe do mogueg ujedinjenja Kneevine i Istone Rumelije. Austro-Ugarska, koja je imala tajni dogovor sa Srbijom, pristala je da joj izda kredit za naoruanje, ali ju je upozorila da se ne namjerava mijeati u sukob s vojskom. U Beu, kralj je ovako objanjavao svoj stav: Odluke Berlinskog Kongresa, koje sigurno nisu ispale po srpskoj elji, primljene su sam, srpske strane sa punom lojalnou. Sad, kad te odluke mjenjaju drugi, Srbija nee da ostane bez doline ottete, da ne bi svojom pasivnou dozvolila poremeaj ravnotee na Balkanu. Iako je u njegovim rijeima bilo mnogo gorine i prebacivanja bugarskom aktu, on se u taj mah jo nije bio otvoreno izjasnio da svoju ottetu misli traiti samo na bugarski raun. U Beu su odgovorni krugovi umirivali kralja, obeavajui mu, da e Austrija imati u vidu interese Srbije i da se on moe potpuno osloniti na nju.

Kad je, meutim, 1884. god., naroitim zauzimanjem Bizmarkovim, dolo do sastanka careva Vilhelma I, Aleksandra III i Franje Josifa u Skjernjevcima, kralj Milan se bio zbunio i osjetio prevaren u svojim prognozama. Ne mogui da dozna tekst tu stvorenog sporazuma, nepoverljiv kakav je bio, on je pomiljao na sve. I s toga je u asovima klonulosti pomiljao na abdikaciju i traio od beke vlade obezbjeenje za sebe i za svog sina, a bio je pripravan da ustupi i svoja vladarska prava jednom lanu dinastije Habzburga. U Beu su ve tada poeli da gledaju na njega kao na neuropata i poeli su da ga umiruju. Sam car Franc Josif posredovao je lino da kralj jo tokom 1887. godine, ne ostavi prijestolje i poe nekud u svijet, ponesen svojom strau i satrven neuspjesima manifestvovanim najvie zbog izgubljenog srpsko-bugarskog rata. Ipak svjestan svega, izbjegao je graanski rat u svojoj zemlji abdicirajui 1889. godine u korist svoga sina Aleksandra. Srbija je istina skupo platila njegovu abdikaciju rentom od 2 000 000 franaka u zlatu koju je prihvatila da plati svrgnutom kralju. Milan je ubrzo krenuo put Pariza, gdje je nastavio sa lakim ivotom kome je toliko bio sklon.

U ljeto 1891. godine Aleksandar Obrenovi i Nikola Pai odlaze u Petrograd u posjetu ruskom caru Aleksandru Romanovu. Mladi kraljevi je srdano doekan u Petrogradu. Car Aleksandar mu je tom prilikom rekao da Rusija nece dozvoliti aneksiju Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske i da e tu odluku prenjeti u Be. Kraljeviu Aleksandru i Nikoli Paicu bilo je obeano i to da e Rusija pomagati srpsku aktivnost u Makedoniji.

S toga je beka vlada traila, da se rok tajne konvencije produi do punoljetstva kralja Aleksandra, odnosno do 1. januara 1895. godine. Kralj je na to pristao. Prilikom produenja konvencije uinjene su protokolarno izvjesne izmjene i dopune u njenom tumaenju, koje je kralj izriito traio, neto u interesu dinastije, a neto u interesu same zemlje. U l. II Austro-Ugarska se obavezivala da, po potrebi, i sa orujem sprijei neprijateljske upade crnogorskih eta u Srbiju, preko svog podruja, a da kod Porte izdejstvuje isti postupak u sluaju prelaska preko osmanskog zemljita. Najvanija je izmjena uinjena u taci VII. Mjesto ranijeg neodreenog teksta, da se Austrija nee protiviti proirenju Srbije "u pravcu njenih junih granica", sad je reeno jasno "u pravcu vardarske doline" i dodato je, da e to proirenje biti "toliko koliko ga prilike dopuste". Iako je ova obaveza imala donekle vie teorijski karakter ona je ipak bila od znaaja. Prvo, to je priznala srbiji nacionalno pravo u toj oblasti i naelnu potrebu da Srbija proiri svoje podruje; i drugo, to je ta obaveza davala neku vrstu jemstva, da Austro-Ugarska nee rijeavati balkanska pitanja bez obzira na Srbiju ili ak protiv nje.

Protivno postojeim ugovorima maarska vlada zatvorila je tokom 1895. godine tri puta svoju granicu za izvoz srpskih svinja. inila je to dijelom po zahtjevu svojih agraraca, a dijelom, s pristankom Bea, da vri pritisak na vladu kojoj nije mogla oprostiti to se okrenula Rusiji. Da oteaju tu teku situaciju Srbije, u Beu su mislili da nije potrebno protiv nje poduzimati neke naroite otre mjere, koje bi mogle izazvati veu panju Europe, nego da je dovoljno samo, s vremena na vrijeme, u znak nezadovoljstva, zatvoriti granicu za izvoz svinja i tim pogoditi najosjetljiviju i najbogatiju partiju srpske privrede i izvozne sirovine.

U Beu i Peti jo je jedan dogaaj izazvao veliko nezadovoljstvo. Prvi put u srpskoj istoriji, dolo je na Vidovdan 1896. godine u Beogradu do sastanka vladara Srbije i Crne Gore, kralja Aleksandra i kneza Nikole. U Beu se u to vrijeme znalo i to, da se kralj ne moe jo dugo odrati na prestolu. Poslije toga krajem 1901. godine osniva se radikalska Vlada na elu sa Nikolom Paiem koja odluuje da zakljui inostrani zajam od 110 miliona dinara za nabavku artiljerije (45 baterija) i izgradnju eljeznice (oko 600 km nove pruge). Zajam se trai u Francuskoj iz politikih (potiskivanje austrijskog kapitala) a i iz ekonomskih razloga (francuske banke su ve davale Srbiji zajmove i drale su veliki procenat srpskih dravnih obveznica, imale su manju kamatu i dui rok servisiranja kredita).

Kako bi sprijeila jaanje Srbije na vanjskopolitikom planu Austrougarksa prua sve veu podrku Arbankim pokretima na jugu Srbije, koji su imali za cilj izgradnju sopstvene drave, te su Srbiju dodatno destabilizirali. Da bi mogla zatititi Srbe i kontrolisati Austro-Ugarsku Rusija je otvorila svoj konzulat u Mitrovici i za konzula postavila, u maju 1902., Grigorija erbinu. Ovo otvaranje ruskog konzulata izazvalo je pravu uzbunu meu Arnautima, a i veliko nezadovoljstvo u Beu. Arnautski nemiri bili su sve vei. Kad je ruski ministar Inostranih Djela grof Lamzdorf krajem 1902. doao u Sofiju i Ni, da preporui i Srbiji i Bugarskoj da ostanu mirne, kralj je svoj razgovor s ruskim dravnikom odmah i lino saoptio austriskom poslaniku. Nezadovoljan dranjem ruskog dvora, kralj Aleksandar je od jeseni 1902. god. ivo nastojao da se ponovo priblii Austriji, a izvjesne korake preduzimao je i ranije. Ve u januaru 1902. god. slao je on u Be svog linog sekretara Miloa Petronijevia s porukom u tom smislu i sa obeanjem, da e pitanje svog nasljednika rijeiti u sporazumu sa susjednom monarhijom, i to, po svoj prilici, tako to e posiniti jednog od potomaka enske linije Obrenovia, koji ive u Austro-Ugarskoj. Poslije promjene vlade on je austriskom poslaniku govorio, da je to i promjena politikog kursa. U ponudama Beu, da bi samo stekao poverenje, iao je kralj vrlo daleko. Pristajao je da se srpske eljeznice ustupe Austrijancima; nudio je carinski i vojniki savez i ak prijedlog "da Srbiju dovede u onakav poloaj prema Habzburkoj monarhiji u kakvom su Bavarska i Saksonska stajale prema Njemakoj carevini". Od Austrije je, kao cijenu za to, traio pomo da dobije Staru Srbiju i sjeverni dio Makedonije. Ali se Austro-Ugarska odnosila prema kralju s krajnjom uzdranou. Nije mu vjerovala, a nije ni mnogo drala do njega. Austriski poslanik K. Dumba dobio je uputstva, da ne ulazi ni u kakve pogodbe i pored tako primamljivih ponuda. Austrija, govorili su, nee da dijeli Tursku, nego da ouva njen posjed. Ruskom ministru Lamzdorfu rekli su, meutim, otvoreno, da e Austro-Ugarska uzeti samu Srbiju, ako se ova umijea u makedonsko pitanje. Sva kraljeva sondiranja u tom pravcu zavrila su s potpunim neuspjehom.

Vladavina Aleksandra Obrenovia predstavljala je jo vie lanac neuspjeha, nego vladavina njegovog oca. Vrhunac nezadovoljstva izazvao je njegov privatni ivot, a naroito njegova enidba kojom je izazvao javno mnijenje i do tada Obrenoviima odane oficire. Oficirska zavjerenika grupa, na elu sa Dragutinom Dimitrijeviem-Apisom u noi 29. i 30. maja 1903. ubija kralja Aleksandra i kraljicu Dragu. Tim dogaajem, poznatim pod imenom majski prevrat, sa historijske pozornice u Srbiji je sila dinastija Obrenovia, a zajedno s njom i autokratski reim i austrofilska politika koja je ekonomski i politiki vezala Srbiju za Austro-Ugarsku. Ubistvo srpskog kraljevskog para znailo je otar zaokret u odnosima izmeu Bea i Beograda. Novi kurs beogradske vlade i emancipacija od austrougarske prevlasti vodili su zaotravanju odnosa sa Austro-Ugarskom, koja je u promijenjenim politikim odnosima vidjela i gubitak svoje ekonomske prevlasti.

Od 1903. godine vanjska politika Srbije mnogo se promjenila. Za razliku od Milana Obrenovia kojijevodiopolitikuzbliavanjasa Austro-Ugarskom,PetarIKaraorevise najvie oslanjaonasile: Rusiju,Englesku i Francusku. Vlada je dugo pripremala teren za prekidanjetrgovinskihodnosasaAustro-Ugarskom. Na ekonomskom polju dalje se nastavio proces privrednog osamostaljivanja. Sve ove tenje vodile su Srbiju u sukob sa Dvojnom Monarhijom, jer su u sutini znaile suavanje politiko ekonomskog uticaja Austrougarske na Balkanu. Svoje politike uticaje Monarhija je u Srbiji ostvarivala preko dvora, koji se i sam oslanjao na Be u sukobu sa politikim strankama.Carinski rat Poslije Majskog prevrata politiko teite prebaeno je sa dvora na skuptinu i politike stranke. Uvoenje graanskog parlamentarizma u Srbiji nije bilo lako, niti je prolo bez protivljenja.U srpskom politikom ivotu meusobno su se sukobile ne samo politike stranke nego i pozadinske struje koje su koristile dvor. Meusobno isprepletena politika situacija omoguila je ne samo sve vrste politikih saveza i kombinacija sa pomjeranjem trita, ve je ujedno i pruila priliku austrijskoj diplomatiji da intervenie u unutranjim politikim raspravama Srbije. Zato e unutranja politika situacija u Srbiji biti od najveeg znaaja u razdoblju koje je prethodilo Carinskom ratu. Srpska spoljna politika od 1903. godine naputa ranija kolebanja izmeu Austrougarske i Rusije i prikljuuje se zapadnom bloku velikih kapitalistikih sila, najprije Francuskoj a zatim i Engleskoj. Razlozi ovakve politike su viestruki. Zbog aktiviranja nacionalnog programa u Srbiji posle 1903. godine, sukob sa Austrougarskom bio je neizbean a samim tim i sa Njemakom koja je stajala iza nje. Program koji je inio sr spoljne politike Srbije poslije 1903. godine imao je dvije otrice: prema Bosni i prema Makedoniji. Ukoliko se nije smjela usmjeriti prema Bosni iz straha od Austrougarske, utoliko je dobila jai izraz akcije voenja u Makedoniji. Be je stavio do znanja Makedoniji da e odstraniti Srbiju iz nje onako kao to je odstranio iz Bosne, zadravajui podruje Vardarske doline kao pravac sopstvenog pruanja prema Solunu.Srpsko-bugarsko ekonomsko zbliavanje bilo je uzajamno ekonomsko osiguranje: Srbije prema Austrougarskoj; Bugarske prema Turskoj. U savezu sa Bugarskom Srbija je dobijala snagu za ekonomsko osamostaljenje od Monarhije, a Bugarska je sticala uslove za politiko-ekonomsku emancipaciju od Turske i izgleda da se preko Srbije probije na pijace centralne Evrope. Zakljuenje carinske unije bilo je povezano sa nizom sporednih pitanja. ,,I Srbija i Bugarska nalazile su se pred novim trgovinskim ugovorima sa Austrougarskom, a Srbija je bila u veoj zavisnosti od nje. Takoe, Bugarska je u carinskom savezu sa Srbijom vidjela sredstvo za oslobaanje kapitulacija i sklapanje veterinarske konvencije sa Monarhijom, dok je Srbija odredbama ugovora sa Beom, bila duna sprijeiti svaki stoni promet sa Bugarskom jer je to bio uslov njene veterinarske konvencije sa Austougarskom, te bi svaka suprotna odredba koja bi ula u carinsku uniju povukla kaznene mjere Bea. Ovaj spsko-bugarski ugovor iz 1905. godine izazvao je veoma velike diskusije: prema jednom, to je bio obian trgovinski ugovor kome je iz politikih razloga dato ime carinskog saveza (ovakvo gledite su zastupali beki i engleski kabinet); prema drugom, ugovor je predstavljao carinski savez u irem smislu (jer nije sadravao sve elemente koji su bili potrebni tom savezu). Upravo u to vrijeme Srbija je sa Austrougarskom vodila pregovore oko novog trgovinskog ugovora. Stari trgovinski ugovor izmeu ove dvije zemlje vaio je do 1. januara 1904. godine, sa otkaznim rokom od godinu dana. smatrajui da su joj ovim ugovorom povreeni interesi Austro-Ugarska je prekinula trgovinske pregovore sa Srbijom a potom joj je i objavila carinski rat

U toku tih pregovora austriska vlada je postavljala kao uslov Srbiji za obnovu trgovakog ugovora jo i to, da mora u njenim fabrikama oruja nabaviti izvjestan broj topovskih baterija, koje je ona namjeravala kupiti za svoje naoruanje tamo, gdje joj to iz svih razloga bude najpovoljnije. Takvo njezino dranje nailo je na osudu kod svih velikih sila i opredjelilo je, meu ostalim, Englesku da obnovi diplomatske veze sa Srbijom. Srpska vlada nije htela popustiti, nalazei s razlogom da bi to samo dalo povoda Beu da u svom ponaanju nastavi taj metod, koji oevidno nije vodio dobru.

Vijesti o carinskom ratu u Srbiji su prihvaene sa oduevljenjem, jer su namjere Monarhije da slomi Srbiju bile tako oigledne i politiki orjentisane da bi svako poputanje bilo okarakterisano kao izdaja a Monarhija je proglaena za glavnog krivca. Srpska vlada imajui veliku podrku Skuptine i velikog dijela javnosti na austrougarski pritisak je odgovorila protivmjerama.

Unutranjo-spoljnopolitike tekoe u kojima se Monarhija nalazila, izazivale su kod vodeeg sloja strah za njenu budunost i integritet. Izlaz iz ove situacije naen je u namjeri da se pomou novih ljudi na najodgovornijim mjestima stvori nova koncepcija politikog razvoja, to bi ouvalo integritet Monarhije i ujedno podiglo njen ugled u oima Europe.Izmjene u spoljnopolitikim institucijama trebale su konsolidirati stanje u zemlji, to bi ostavilo odrijeene ruke vojsci i diplomatiji u igri velikih sila za hegemoniju na Balkanu.

Da bi se pristupilo postizanju ciljeva u spoljnoj politici bilo je potrebno prije svega izvriti konsolidaciju unutar Monarhije. U tom cilju je trebalo pristupiti rjeenju junoslavenskog problem a reorganizacijom junoslavenskih oblasti stvaranjem od stanovnika Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Bosne i Hercegovine, junoslavensku grupu sa sreditem u Zagrebu, koja bi bila ukljuena u okvir Ugarske. Time bi i Ugarska bila vie zaposlena na rjeavanju nacionalnih pokreta meu junoslavenskim narodima. Ministar Aehrenthal je raunao da bi obrazovanje junoslavenske grupe u okviru Ugarske i dobivanje izlaza na Jadansko more vodilo u sukob sa Italijom i Srbijom i zbog toga bi se pojaale tenje Maara da se ouva cjelina Monarhije; o bi ih ujedno vodilo da trae vri oslonac na Austriju. Poto je Monarhija zakljuila da je Srbija svojom ekonomskom obezbjedila politiku emancipaciju, odluila je da umjesto trgovinske obezbjedi saobraajnu i strategijsku prednost na Balkanu. Kada ova politika bude naila na otpor evropske diplomatije, posebno Rusije, Monarhija e proglasiti aneksiju BiH. ,,Na taj nain se austrougarska politika prema Srbiji odrazila u tri sukcesivne ofanzive: privrednoj u carinskom ratu; saobraajnoj u novopazarskom eljeznikom projektu; u politikoj u aneksiji BiH.

Poznate su rijei Jovana Cvijia koje je izgovorio uoi austrijske aneksije Bosne i Hercegovine 1908.godine: "(...) Svet treba da zna i da se uveri, da Srbija moe da operie s mnogo veom celinom, no to je njena teritorija. Od Srbije mogu da pou najvee teritorijalne transformacije. Ne treba prezati od toga da se taj strah ulije u svet, ako je korisno za nae nacionalne interese. Ali da bismo takav strah mogli sa uspehom izazvati, mi moramo biti zemlja, koja je za rat spremna i u kojoj je narod gotov na sve rtve.(...)" 2.1. Odnosi Austrougarske i Srbije nakon 1908. do 1914. godine

Vijest o aneksiji Bosne i Hercegovine objavljena je u Beogradu 2. X.1908. U vanrednom broju list Politika je u lanku Bugarska kraljevina - aneksija Bosne obavijestio beogradsku javnost o predstojeem koraku austrougarske vlade. Istog dana, odran je u Beogradu prvi protestni miting, koji je ujedno znaio uvod u itavu seriju mitinga i demonstracija, koji su se odrali narednih dana. Austro-Ugarska aneksija BiH doivljena je u Srbiji kao direktan udarac na nju, a ne na Osmansko carstvo.

Smatralo se da austrougarske elje za osvajanjem imaju za cilj da Srbiji odsijeku ivotni prostor. Vieno je kao daljnji korak za prodor Austrije na Balkan, te ekonomsko i politiko potinjavanje Srbije.

Karakter ekonomskog rata sa Monarhijom bitno se promjenio: on je u razdoblju od 1906. do 1908. godine nosio preteno obiljeje trgovinskog sukoba, da bi u periodu aneksione krize 1908/1909. dobio karakter finansijskog. Zavretak aneksione krize zakljuio je napeto poglavlje u austrosrpskim odnosima a aneksija Bosne i Hercegovine potvrdila austrougarske agresivne namere na Balkanu. Od 1909. godine delatnost srpske diplomatije usmerena je zakljuenju sporazuma sa Bugarskom. Pred austrougarskim pritiskom Srbija je morala traiti naslon u balkanskom savezu. Rad na balkanskom savezu zahtevao je, istovremeno, promenu taktike preme Austro Ugarskoj. na diplomatskom planu Srbija je ispoljila veliku aktivnost. Ve 7. X vlada je uputila silama potpisnicama Berlinskog ugovora notu, protestirajui najenerginije zbog aneksije Bosne i Hercegovine, trae I povratak u preanje stanje ili odgovarajuu naknadu za Srbiju i Crnu Goru, koja bi obezbjeivala nezavisan dravni ivot Srbije i opstanak srpskog naroda bar u onakvoj mjeri kako mu je to zajamio Berlinski ugovor.U Beu su odbili da prime notu srpske vlade. Po nalogu ministra Aehrenthala prvi naelnik Ministarstva spoljnih poslova je izjavio srpskom poslaniku Simiu da nee primiti notu jer Srbija nema nikakve pravne osnove za takav protest

U bekim krugovima sve je vie sazrijevala misao, koju su naroito razvijali vojni krugovi sa efom Generaltaba na elu, Konradom Hecendorfom, da Srbiju, kao opasno nacionalnistiko revolucionarno gnijezdo, treba unititi. Tu misao prihvatio je i sam Erental. U jesen i zimu 1908/9. injeno je vie prijedloga ta treba uiniti s tom zemljom i kako je treba razdijeliti. Poslije sporazuma s Turskom Erental je izaao sa formalnom optubom, da Srbija radi protiv integriteta Dunavske Monarhije i da je s toga treba urazumiti i upozoriti na posljedice. Sem toga on je izjavio, da u srpsko-austriskom sporu ne eli tuih posredovanja. Kako bi imao da se vodi taj spor u dvoje, izmeu jedne velike sile od pedeset miliona stanovnika i njenog susjeda koji je bio dvadeset puta slabiji, nije bilo teko predvidjeti. Rije "kanjavanje" nije silazila s usta, a s njemake strane u europskim prijestolnicama se ozbiljno upozoravalo na mogunost rata. Sa svih strana poele su stizati prijateljske opomene u Beograd da Srbija popusti i da se, osamljena, ne izlae strahovitom udarcu. Rusija je, meutim, ipak pokuala, i to sa uspjehom, da sprijei prisiljavanje Srbije na neposredne pregovore s Beom, koje bi vodila sama.

Srpska vlada dala je 18. februara izjavu, da ona od Austro-Ugarske ne trai nita ni u politikom ni u privrednom pogledu; u bosansko-hercegovakom pitanju ona je digla svoj glas u toliko, u koliko je ono imalo europski karakter. I u budunosti za nju e u toj stvari biti mjerodavan samo stav europskih sila; ako ne priznaju otvoreno stanje primie takvu odluku i ona. , s izvjesnim ruskim izmjenama, nije zadovoljavala u Beu, jer je ovaj traio izriito priznavanje aneksije. Od Srbije je traen jasan i bezuslovan odgovor.

Nezadovoljan odgovorom Srbije i tim to je on predat svima silama a ne samo Austriji, Erental je preao na otvorenu prijetnju. Prijetnjom rata protiv Srbije on je sad htjeo iznuditi priznanje aneksije ne samo od nje, nego i od velikih sila Po saoptenju samog efa austriskog Generaltaba na granicu Srbije i Crne Gore upuena je ogromna vojska od 1,041.000 ljudi. Dok je izbijanje rata bilo samo pitanje dana, ministar Aehrental se odluio na publicistikom polju krenuti u odlunu ofanzivu. U odnosu na centralni znaaj koji je srpsko pitanje imalo u okviru aneksione krize Aehrental je usmjerio svoju panju na to da politiki kurs prema Srbiji bude podran ne samo u domaoj, nego i pred svjetskom javnou. Viemjesena kampanja beke tampe o agitaciji iz Beograda u junoslavenskim oblastima, otkria o revolucionalnim ciljevima velikosrpskog pokreta i vijesti o veleizdajnikoj djelatnosti imali su zadatak da daju vrst oslonac politikom vodstvu i pripreme javno miljenje za eventualni sukob. Osim toga, takve vijesti trebale su djelovati i na europsku javnost, to bi diskreditovalo beogradsku vladu. U ovim nastojanima vanu ulogu je imao Zagrebaki veleizdajniki proces koji je od poetka marta bio u toku

Njemaka vlada je 14. marta 1909. godine uputila preko ambasadora u Petrogradu telegram ruskoj vladi, izjavljujui svoju spremnost posredovanja ukoliko bi Rusija stvarno i ozbiljno umirila Srbiju. Ruskoj vladi ponuena je Aehrenthalova formula rjeenja krize: Sve sile potpisnice Berlinskog ugovora izjavljuju slaganje sa aneksijom Bosne i Hercegovine i time ukidanjem lana 25. Berlinskog ugovora. Takvim zajednikim korakom svih sila, Rusija bi bila u mogunosti sama, ili zajedno sa drugim silama otvoreno istupiti u Beogradu. Nakon demara predstavnika Rusije, Velike Britanije, Francuske, Italije i Njemake u Beogradu 30. marta 1909. godine srpska vlada se odluila dati Beu zadovoljavajuu izjavu

Na Srpskohrvatsku Koaliciju, na kom su s hrvatske strane ivo radili Franjo Supilo i doktor Ante Trumbi, a sa srpske Svetozar Pribievi, su se oborili svi beki krugovi i oni krugovi kod Srba i Hrvata koji su za to imali svoje interese. Usljed unutranjopolitike situacije aneksija je izazvala ubrzanu dezintegraciju Austro-Ugarske i pojaala oslobodilake pokrete naroda koji su ulazili u njen sastav. Nakon aneksije u Srbiji gotovo nema politiara koji zastupaju kompromisnu i miroljubivu politiku prema Monarhiji. Srpski politiari polazili su sem toga sa gledita, da je u njihovom interesu svako slabljenje kompaktne mase Dunavske Monarhije i da radi toga treba pomagati nastojanja Pete.

Srbijansko- Austrougarski odnosi u vrijeme balkanskih ratova Kao i vladari prije njega, kraj Petar I Karaorevi je osuivao zatvaranje Srbije u njene granice omeene kopnom, i sanjao otvaranje ka Jadranskom moru. Kad je Austro-Ugarska u pitanju njoj je svakako odgovarala jako Osmansko carstvo na Balkanu jer je ona bila ona brana daljem irenju Slovenstva i protivtea ideji o Velikoj Srbiji. U suprotnom bi morala bitnije da prie Bugarima. Istovremeno odgovarala joj je i autonomija Albanaca jer jer bi se ona tada nametnula kao njihov zatitnik ime bi preko Sandaka svoj uticaj bitnije produbila ka jugu

Pred austrougarskim pritiskom Srbija je morala traiti naslon u balkanskom savezu, u opasnosti da velike sile ne ponu kakvu akciju i na Balkanu, balkanske drave su same osjetile potrebu da se priblie i sporazumiju. Ve 29. februara 1912. godine sklopili su dr. Milovan Milovanovi i Ivan Geov srpsko-bugarski savez; iza toga je doao bugarsko-grki savez 16. maja, a 19. juna bila je potpisana srpsko-bugarska vojna konvencija. Savez izmeu Srbije i Crne Gore uglavljen je 14. septembra. 1912. godine.

Balkanske drave, uprkos pozivima velikih sila na mir, tajno ohrabrivane od Rusije koja je, sa svoje strane, bacala oko na Istanbul, oborile su se na Osmanlije u Europi.

Austro-Ugarska, na iznenaenje mnogih, nije preduzela nita energino da sprijei rat. U Beu se tvrdo vjerovalo, da e Bugarska imati nekih uspjeha, ali da e Osmansko carstvo tui Srbiju. I to im ne bi bilo neprijatno. Osmansko carstvo bi utedjelo Austriji nezahvalne mjere, da obuzdava srpske pretenzije. Sem toga, u Beu se vjerovalo da e borbe trajati dugo i da e iscrpjeti sve neprijatelje. A oni sami spremali su se od prvog asa da bi mogli posredovati i ivjeli su u uvjerenju, da svi konci ostaju i dalje u njihovim rukama.

Pai je zazirao od Bea i gledao je, da na svaki nain osigura bugarsku saradnju u sluaju austriskog napada. Bugarski dravnici dali su srpskoj vladi izjavu, da e, ako Austrija napadne Srbiju zbog ovog rata, napustiti borbu s Turcima "i okrenuti se svi protiv Austrije". Srpska vojska postigla je niz uspjeha na jugu te je izbila u Albaniji i na Jadransko more. Da bi sprijeila trajanje Srbije na primorju Austro-Ugarska iz Bea u Albaniju upuuje Ismail Kemala uz obavezu da stvori samostalnu albansku dravu koja doista i biva proglaena u Valoni 15. (28.) novembra 1912. godine i koju vie sile odmah priznaju zbog ega srpska vojska i biva obavezna da se povue sa primorja

Nezadovoljstvo Bea sa srpskim pobjedama bilo je toliko, da su najmjerodavnija lica Monarhije javno traila napad na Srbiju i njezino uvlaenje u svoj privredni i politiki krug. Misao o preventivnom ratu zahvatala je i nevojnike krugove. Srbija postaje opasna i treba je slomiti prije nego se pone dalje razvijati, da ne bi djelovala na jugoslovenske podanike njihove drave. Danas se zna pouzdano, da bi Austro-Ugarska krajem 1912. godine doista pokuala izazvati rat sa Srbijom, da joj izmahnutu ruku nije zadrala njemaka diplomatija, koja je u pitanju likvidacije Osmanskog carstva htjela sporazuman rad sa ostalim silama.

U takvom bezizlazu Austro-Ugarska se okrenula ka Bugarskoj koja je ve imala teritorijalnih pretenzija u odnosu na Srbiju na prostorima Stare Srbije i Makedonije. Naime, od 130.000 kilometara kvadratnih koliko se dobilo od povlaenja Osmanskog carstva. Bugarska je za sebe traila jo 85.000. kilometara kvadratnih. inom potpisivanja mira sa Osmanlijama od 18. maja 1913. godine, nisu, dakle, problemi ovdje nestali. Podsticana od Austro-Ugarske Bugarska prema Grkoj upuuje jednu cijelu armiju od 30.000 ljudi, dok svu ostalu vojsku usmjerava ka Srbiji.

Ovo nadmetanje za podjelu Makedonije bilo je uzrok Drugog balkanskog rata, u kojem su u julu 1913. godine Srbija i Grka, kojima se pridruila i Rumunija, porazile Bugarsku. Balkanski ratovi su se dakle zavrili uspjehom Srbije. Za spoljanju austrisku politiku stvaranje velike srpske drave znailo je zakrivanje puta austro-germanskom prodiranju na Balkan i oslobaanje Balkana od austriskog diplomatskog i privrednog pritiska.

Austrougarskoj je smetala Srbija. Drei centralni dio Balkanskog poluostrva, sa strateki vanim dolinama Morave i Vardara, lako je mogla da prodre do Soluna , a time i da izae na Egejsko more. Austrougarska je osujetila izlazak Srbije na Egej. Meutim, Srbija je preko Sandaka mogla da se spoji sa Crnom Gorom i izae na Jadran to bi joj omoguilo direktno povezivanje sa Engleskom i Francuskom. To je, takoe bila velika prepreka za ostvarivanje ciljeva Centralnih sila koje su se osim toga ozbiljno pribojavale i jaanja uticaja Rusije na Balkanu. Meutim, vladajui krugovi Austrougarske su se posebno plaili snanog uticaja Srbije na slovenski ivalj, prije svega na Srbe, u Monarhiji, prema kojoj su njihove simpatije iz dana u dan rasle i koji su u Srbiji vidjeli su "Pijemont", centar svog ujedinjenja.

IV. Zaotravanje odnosa Austrougarske i Srbije u 1914. godini

4.1. Uticaj sarajevskog atentata na odnose Austrougarske i Srbije

Dobrodoao povod ratniki raspoloenim krugovima u Austro-Ugarskoj da Srbiji napokon nature borbu, dala je pogibija Franca Ferdinanda, austro- ugarskoga nasljednika prijestolja, i njegove ene Sofije Hoenberg 28. juna 1914. godine. On je u junu godine iste godine, doao na velike vojnike manevre, koji su se vrili u Bosni i Hercegovini, izmeu Sarajeva i Konjica. Ti manevri smatrani su kao neka demonstracija prema Srbiji, a taj se utisak naroito poveao kad se doznalo da e sveani ulazak prestolonasljednika u Sarajevo biti ba na pravoslavni Vidovdan. U Austriji je nakon 28. juna 1914. godine prevladavalo miljenje da se Srbija mora pozvati na odgovornost zbog ovog atentata. Za ministra vanjskih poslova Berchtolda bilo je presudno to to je dobio pristanak Njemake za postupak protiv Srbije. Ugarski ef vlade Tisza protivio se radikalnome rjeenju, ali je ipak odustao od opiranja. Nakon razliitih savjetovanja koja su se poela odugovlaiti, Austrougarska je tek 23. jula postavila Srbiji ultimatum od 48 sati.

U svom pomirljivom odgovoru srpska vlada je prihvatila sve zahtjeve ultimatuma osim onih zloenih u petoj i estoj taci koje nije mogla primiti jer su se kosili sa suverenitetom i nezavisnou Srbije. U tim takama se zahtijevalo da srpska vlada prihvati u Srbiji saradnju austrougarskih organa u cilju uguivanja prevratnikog pokreta protiv teritorijalnog integriteta Austro-Ugarske Monarhije i da otvori sudsku istragu nad onim pristalicama u zavjeri od 15/28. juna 1914. god. koji se nalaze na teritoriji srpskoj pri emu bi u toj istrazi uestvovali organi koje uputi Austro-Ugarska Vlada Prilog br. 1Odgovor srpske vlade na austrougarsku notuBeograd, 12/25. jul 1914. godine

Vlada Kraljevine Srbije je primila dokument Carske i Kraljevske Vlade od 23. ovog meseca i uverena je da e njen odgovor otkloniti svaki nesporazum koji preti da uniti prijateljske i dobrosusedske odnose izmeu Austrijske Monarhije i Kraljevine Srbije.

Kraljevskoj vladi je poznato da nigde nije bilo ponovnih protesta protiv velike susedne monarhije kao to su oni koji su pre izvesnog vremena bili izraeni u Skuptini, kao i u izjavi i akcijama odgovornih dravnih predstavnika u to vreme, a koji su okonani srpskom izjavom od 31. marta 1909. godine; nadalje da, od tog vremena ni razne korporacije u Kraljevini ni zvaninici nisu pokuali da promene politiko i pravosudno stanje koje je stvoreno u Bosni i Hercegovini. Kraljevska vlada izjavljuje da C. i K. (Carska i Kraljevska) Vlada nije uloila nikakve proteste u tom smislu sem u sluaju jednog udzbenika, u vezi sa im je C. i K. Vlada primila potpuno zadovoljavajue objanjenje. Za vreme balkanske krize Srbija je u brojnim sluajevima dala dokaze o svojoj miroljubivoj i umerenoj politici i samo zahvaljujui Srbiji i rtvama koje je podnela u interesu mira u Evropi taj mir je i ouvan.

Kraljevska Vlada ne moe biti odgovorna za izjave privatnog karaktera, kao to su, na primer, novinski lanci i miroljubiv rad drutava, izjave koje su sasvim uobiajena pojava u drugim zemljama, i koje obino nisu pod kontrolom drave. Ovo, utoliko pre, budui da je Kraljevska Vlada pokazala veliku predusretljivost u reavanju itavog niza pitanja koja su nastala izmeu Srbije i Austro-Ugarske, ime je uspela da rei vei broj tih pitanja, u prilog napretka obe zemlje.

Kraljevska Vlada je stoga bila bolno iznenaena tvrdnjama da su dravljani Srbije uestvovali u pripremama za zloin u Sarajevu. Vlada je oekivala da e biti pozvana da uestvuje u istrazi o tom zloinu, i bila je spremna, da bi dokazala svoju potpunu korektnost, da preduzme mere protiv svih lica u vezi s kojima eventualno primi obavetenje.U skladu sa eljama C. i K. Vlade, Kraljevska Vlada je spremna da preda sudu, bez obzira na poloaj i in, svakog srpskog dravljanina za ije uee u zloinu u Sarajevu bude primila dokaz. Ona se posebno obavezuje da na prvoj strani zvaninog glasila od 26. jula objavi sledeu izjavu:

Vlada Kraljevine Srbije osuuje svaku propagandu koja bi bila uperena protiv Austro-Ugarske, tj. takve aktivnosti u celini, iji je cilj odvajanje izvesnih teritorija od Austrougarske Monarhije, i iskreno ali tune posledice ovih zloinakih mahinacija ....Kraljevska Vlada ali to su, prema noti C. i K. Vlade, izvesni srpski oficiri i zvaninci uestvovali u propagandi koja je upravo pomenuta, i to je to ugrozilo prijateljske odnose u pogledu ijeg negovanja se Kraljevska Vlada sveano obavezala izjavom od 31. marta 1909. godine....

Kraljevska Vlada se nadalje obavezuje:

1. Da u toku sledeeg redovnog zasedanja Skuptine, u propise o tampi unese klauzulu o tome da e raspirivanje mrnje ili nepotovanja prema Monarhiji biti najstroe kanjeno, kao i svaka publikacija ija je opta tendencija uperena protiv teritorijalnog integriteta Austro-Ugarske.S obzirom na predstojeu reviziju ustava, ona se obavezuje da e izvriti izmenu i dopunu lana 22, ustavnog zakona, kojom se dozvoljava konfiskacija takvih publikacija budui da je to sada nemogue prema jasnoj definiciji lana 12. ustava.

2. Vlada ne poseduje nikakve dokaze, a nota C. i K. vlade ih ne prua, da su drutvo "Narodna Odbrana" i druga slina drutva do sada izvrila bilo kakve zloinake radnje ovakve vrste preko bilo kog svog lana. Bez obzira na to, Kraljevska Vlada e prihvatiti zahtev C. i K. Vlade i raspustiti drutvo "Narodna Odbrana", kao i svako drutvo koje bi bilo protiv Austro-Ugarske.

3. Vlada Kraljevine Srbije se obavezuje da bez odlaganja ukloni iz javnog uputstva u Srbiji sve to bi moglo doprineti propagandi uperenoj protiv Austro-Ugarske pod uslovom da C. i K. Vlada dostavi stvarne dokaze ove propagande.

4. Kraljevska Vlada je takoe spremna da otpusti oficire i zvaninike iz vojske odnosno dravne slube u odnosu na koje sudska istraga dokae da su krivi za radnje protiv teritorijalnog integriteta Monarhije; ona oekuje da joj C. i K. Vlada saopti, u cilju otpoinjanja istrage, imena tih oficira i zvaninika, kao i injenice koje im se stavljaju na teret.

5. Kraljevska Vlada priznaje da joj nije jasan smisao i domet onog zahteva C. i K. Vlade koji se odnosi na obavezu Vlade Kraljevine Srbije da dozvoli saradnju zvaninika C. i K. Vlade na srpskoj teritoriji, ali izjavljuje da je spremna da prihvati svaku saradnju koja nije u suprotnosti s meunarodnim pravom i s krivinim pravom, kao ni sa prijateljskim i dobrosusedskim odnosima.

6. Kraljevska Vlada smatra svojom dunou i kao normalno da otpone istragu protiv svih lica koja su uestvovala u zloinu od 28. juna a koja se nalaze na njenoj teritoriji. to se tie saradnje posebno odreenih zvaninika C. i K. Vlade u ovoj istrazi, to se ne moe prihvatiti budui da predstavlja krenje ustava i krivinog postupka. Meutim, u nekim sluajevima rezultat istrage bi mogao biti saopten austrougarskim zvaninicima.

7. Kraljevska Vlada je dala nalog da se na dan prijema ove note, uvee, uhapski major Vojislav Tankosi. Meutim, to se tie Milana Ciganovia, koji je dravljanin Austrougarske Monarhije i koji je do 28. juna bio zaposlen u Odeljenju eleznice, do sada nije bilo mogue pronai ga, zbog ega je izdat nalog za njegovo hapenje.Moli se C. i K. Vlada da stavi do znanja, im to bude mogue, a u cilju sprovoenja istrage, postojei osnov za sumnju i dokaze o krivici, koji budu rezultat istrage u Sarajevu.

8. Srpska Vlada e proiriti i zavesti stroe mere od postojeih u cilju suzbijanja krijumarenja oruja i eksploziva.Podrazumeva se da e Vlada odmah preduzeti mere i strogo kazniti slubena lica pogranine slube na liniji abac-Loznica koji su prekrili svoju dunost i dozvolili poiniocima zloina da preu granicu.

9. Kraljevska Vlada je spremna da da objanjenja o izjavama koje su njeni zvaninici u Srbiji i u inostranstvu dali u intervjuima nakon zloina i koji su, prema tvrdnjama C. i K. vlade, bili neprijateljski prema Monarhiji. im C. i K. Vlada detaljno istakne gde su te izjave date i uspe da dokae da su te izjave stvarno dali odnosni funkcioneri, Kraljevska Vlada e se lino postarati da se prikupe potrebni dokazi.

10. Kraljevska Vlada e obavestiti C. i K. Vladu, ukoliko to ve nije uinjeno ovom notom, o preduzetim merama o kojima je re im bude dat nalog se preduzme neka od tih mera i im ona bude sprovedena. Vlada Kraljevine Srbije veruje da je u zajednikom interesu da se ne donosi ishitreno reenje ove stvari i stoga, u sluaju da C. i K. Vlada ne bude smatrala da je zadovoljna ovim odgovorom, spremna je kao i uvek da prihvati mirno reenje, bilo da odluku o ovom pitanju donese Meunarodni sud u Hagu ili preputanjem odluke Velikim Silama koje s uestvovale u izradi izjave koju je srpska Vlada dala 18/31. marta 1909. godine.

Zbog toga to Srbija nije bezuvjetno prihvatila ultimatum, 25. jula 1914. godine prekinuti su diplomatski odnosi.

Prilog br. 2Baron Gizl fon Gizlingen, austrougarski poslanik u BeograduGospodinu N. Paiu, predsedniku vlade i ministru inostranih poslovaBeograd, 12/25. jul 1914. godine

Gospodine,

Kako je rok odreen u noti koju sam, po nalogu svoje vlade, uruio Njegovoj ekselenciji gospodinu Pauu, u etvrtak, pre dva dana, u 6.00 sati popodne, sada istekao, a nisam primio zadovoljavajui odgovor, ast mi je obavestiti Vas, Ekselencijo, da veeras naputam Beograd zajedno sa osobljem Carskog i Kraljevskog Poslanstva.

Zatita Carskog i Kraljevskog Poslanstva, zajedno sa svim to mu pripada, aneksima i arhivom, kao i briga o podanicima i interesima Austro-Ugarske u Srbiji, poverava se Carskom Poslanstvu Nemake.

Konano, elim zvanino da izjavim da od trenutka kada ovo pismo stigne do Vas, Ekselencijo, prekid diplomatskih odnosa izmeu Srbije i Austro-Ugarske e imati karakter svrenog ina.

Kritino zaotravanje konflikta bez sumnje je nastupilo zbog uvjerenosti Austrije u podrku Njemake, te Srbije u podrku Rusije, koja je bila sigurna u pomo Francuske. Dana 28. jula 1914. godine Austrougarska je objavila rat Srbiji.Prilog br. 3Grof Leopold Berhtold, ministar inostranih poslova Austro-UgarskeGospodinu N. Paiu, predsedniku vlade i ministru inostranih poslovaBe, 15/28. jul 1914. godine(telegrafskim putem)

Budui da vlada Kraljevine Srbije nije na zadovoljavajui nain odgovorila na notu od 10/23. jula 1914. godine koju je uruio austrougarski poslanik u Beogradu, Carska i Kraljevska Vlada je prinuena da se sama pobrine za ouvanje svojih prava i interesa i da, u tom cilju, pribegne oruanoj sili. Prema tome, Austro-Ugarska smatra da se od sada nalazi u stanju rata sa Srbijom.

4.2. Uvod u ratne operacije

Njemaka, saveznica Austro- Ugarske, je 1. avgusta objavila rat Rusiji, jer je htjela preduhitriti potpun uinak ruske masovne mobilizacije. Nijemci su 3. avgusta objavili rat Francuzima, Nijemci su planirali (lifenov plan) kroz neutralnu Belgiju prebaciti trupe i napasti Francusku. To je, meutim, prilikom realizacije dovelo do toga da je Engleska objavila rat Njemakoj. Austrija je Rusiji 6. avgusta objavila rat, to je Evropu podijelilo na dvije grupe monih drava: Centralne sile stajale su nasuprot Antante. Tako je poeo svjetski rat.

4.3. Ratne operacije izmeu Austrougarske i Srbije u 1914.godiniCerska bitka. Ratne operacije u Prvom svjetskom ratu poele su napadom Austrougarske na Srbiju i Crnu Goru i uspostavljanjem Balkanskog fronta. Austrougarska ofanziva protiv Srbije poela je 12. avgusta 1914. godine prelaskom 5. armije preko Drine, prema Lenici i Lozinici demonstrativnim djelovanjem 2.armije, bombardovanjem Beograda, Obrenovca, apca i prelaskom slabijih dijelova preko Save koji su zauzeli abac i neka manja mjesta. Nastupajui sporo i oprezno u est kolona na frontu irokom 70 km, glavnina austrougarske 5.armije sudarila se u noi s 15. na 16. avgust na Ceru sa dijelovima srpske 2.armije. To je bila prva pobjeda sila Antante u Prvom svjetskom ratu. Cerska bitka poela je kod Tekeria izmeu 21. divizije austrougarske i dijelova Kombinirane divizije. Borba trajala do noi i srpske snage su ostvarile odreene uspjehe. Epilog Cerske bitke odvio se kod apca. Napad Srba poeo je pod zapovjednitvom Vukomana Araia. Srpske snage su bile uspjenije, te su se austrougarske povukle preko Drine. Povlaenje je znailo poraz. Nakon poraza na Ceru austrougarska vojska otpoela je novu ofenzivu iz Bosne, poznatu pod nazivom Bitka na Drini, od kojih je najpoznatija Kolubarska bitka. Poslije bitke na Drini (u septembru 1914) srpska vojska odstupila je pred austrougarskim snagama na istonu obalu Kolubare i Ljiga. Pod pritiskom austrougarskih snaga u drugoj polovini novembra srpska se vojska dalje povlaila na istok i krajem novembra zadrala na liniji Varovnica planina - Kosmaj - Vagan - Takovo - Kablar - Ovar - Jelica planina, i tako zauzela front dug oko 130 km. Austrougarskih vojnika bilo je 160 hiljada, srpskih 120 hiljada. Srpske snage prele su u napad 3. deceembra 1914. godine, to austrougarska komanda nije oekivala. Upornim pritiskom 1. srpka armija uskoro je probila neprijateljski front, dok je 2. armija vrila je frontalni pritisak na austrougarske snage, a trupe koje su branile Beograd, izdrale su napad austrougarske vojske i protuudarom 6. decembra stabilizirale situaciju. U noi 6/7. decembra austrougarske trupe su odstupile preko Kolubare i do 15. decembra potpuno su se povukle iz Srbije. U Kolubarskoj bitki bilo je zarobljeno 43 000 austrougarskih vojnika i podoficira i zaplijenjen je veliki ratni materijal. Kolubarska bitka je ojaala Antantu, posebno njene pozicije na Balkanu i Srednjem istoku. Na dui period stiali su se zahtjevi Bugarske za promjenu stanja na Balkanu, a u Rumuniji se javno mnijenje sve vie okretalo protiv Centralnih sila. Tokom zime 1914 - 1915. godine prekidom vojnih operacija zamro je svaki vid srbijansko- austrougarskih odnosa.

Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997, str. 574. dalje: (V. orovi, Istorija srpskog naroda)

Guy Gauthier, Orlovi i lavovi; Istorija balkanskih monarhija, Lion 1996, str. 9. dalje: (G. Gauthier, Orlovi i lavovi)

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 575.

Isto, 576.

Stevan K. Pavlovi Istorija Balkana 1804 - 1945, Beograd 2004. str. 181. dalje: (S. K. Pavlovi Istorija Balkana)


Isto, 577-578.


S. K. Pavlovi Istorija Balkana, 187-189.

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 578-579.


G. Gauthier, Orlovi i lavovi, 9.



Isto, 589.

Dimitrije orevi, Carinski rat Austro-Ugarske i Srbije 1906.- 1911, Beograd, 1962, str. 50. dalje: (D. orevi, Carinski rat).


Zijad ehi, Aneksiona kriza 1908. i 1909. i evropska diplomatija/ Zbornik radova / Meunarodna konferencija Bosna i Hercegovina u okviru Austro-Ugarske 1878-1918., Sarajevo 2011. str. 34. dalje: (Z. ehi, Aneksiona kriza)

King Peter I, Daily Mail, London, 19. VIII 1903. Daily Mail, osnovan 1896, kao nezavisan list, iskazivao je stav veine javnog mnjenja, imao je vrlo visok dnevni tira (700.000 primeraka dnevno), a donosio je uglavnom vijesti senzacionalistikog karaktera.

D. orevi, Carinski rat, 121- 137.


D. orevi, Carinski rat, 187.

Z. ehi, Aneksiona kriza, 38.


D. orevi, Carinski rat, 521

Jovan Cviji (1865-1927.) je bio srpski naunik, osniva Srpskog geografskog drutva, predsednik Srpske kraljevske akademije (sada Srpska akademija nauka i umetnosti) profesor i rektor Beogradskog univerziteta, poasni doktor Univerziteta Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu. Bavio se podjednako drutvenom i fizikom geografijom, geomorfologijom, etnografijom, geologijom, antropologijom i istorijom. Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Jovan_Cviji%C4%87

Enver Imamovi, Porijeklo i pripadonost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998., str. 29,

Milievi Jovan, Javnost Beograda prema aneksiji Bosne i Hercegovine, u: Jugoslovenski narodi pred prvi svjetski rat, Beograd 1967., 553-554.




Isto, 615.


Vie o veleizdajnikom procesu vidi kod: Trpimir Macan, Povijest hrvatskog naroda, Zagreb 1992., str. 382.



Rajko Premovi, Golgota Srba u staroj i junoj Srbiji i pohod Srbije ka svojim prostorima, Beograd 2002., str. 198. dalje: (R. Premovi, Golgota Srba)


G. Gauthier, Orlovi i lavovi, 11.


R. Premovi, Golgota Srba, 208.


R. Premovi, Golgota Srba, 208.


S. K. Pavlovi, Istorija Balkana, 304.

Vladimir orovi, Istorija Jugoslavije, Beograd 1933. str. 665. dalje: (V. orovi, Istrorija Jugoslavije).

J. V. Tarle, Istorija novog veka, 446.

Drago Jevti, Dragoljub Popovi, Istorija drava i prava jugoslovenskih naroda, Beograd 1990. str. 152.

Srbija, Plava Knjiga 1914 br. 39 preuzeto sa: http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/dipl-tradicija/istorijski-diplomatski-dokumenti/1293--1914?lang=lat



Osnovu austro - njemakog vojno - stratekog plana inio je plan generala lifena. Po tom planu predvien je rat na dva fronta i zavretak borbe za kratko vrijeme. Po planu 78 divizija krenulo bi u rat protiv Francuske preko neutralne Francuske, a 9 protiv Rusje. J. V. Tarle, Istorija novog veka, 442.

E. Zllner, T. Schssel, Povijest Austrije, 229; P. Kluke, Doba svjetskih ratova,605

Grupa autora, Vojna enciklopedija, (dalje: G. autora, Vojna enciklopedija), Beograd 1967, 356-357

Petar Tomac , Prvi svetski rat 1914. 1918., (P. Tomac, Prvi svetski rat 1914-1918), Beograd, 1973., 69 - 73.

G. autora, Vojna enciklopedija, 358.

P. Tomac, Prvi svetski rat, 156-163

D. Dukovski, Povijest Srednje i Jugoistone Europe 19. i 20. stoljea, 41

Documents

Odnosi Austro-Ugarkse i Srbije od 1878 do 1914