Odjek Reformistickog Pokreta u Bih PT1

7/25/2019 Odjek Reformistickog Pokreta u Bih PT1

1/27

S DRZ J

UVOD

GlaNa

I

OPSTI POGLBD NA

PRAVO

U

ISLArMU

NJEGOV

ISTORIJ

SKI RAZVOJ

TEORIJSKE

I PRAKTICNE MOGUCNOSTI

REFORME

Strana

9

. Struktlira erijatskog prava

15

2. Istorijski proces izgradnje Aerijatskog pravnog sistema . 7

3.

Teorijske

i p r a k t i n e m o g u n o s t i refonne

lerljatskog

prava

. . . . . . . . . . . . . .

22

a.

b i a j

( urf)

25

b Pravne fikcije (f ,iyal) . 26

e. Dravno zakonodavstvo (al-siyasa al shar iyya) .

26

d

P r a v i n o s t (

l n ~ a r

fl l-ma {.alim) . 27

Glarva II

OPSTE

STANJE DRUSTVENIH

:POLITICKlH

I

PRAVNIH

USTANOVA U

M U S L I M A N S K I ~ M

ZBMIJAMA U

XIX

VIJE-

KU I

KORIJENI REFORMISTICKOG

POKRETA -

l .

Istorijske prllike u muslimanskim zemljama u XIX vijeku 29

2. Mjesto ierijatskog prava u pravnim sistemima musliman.

skih

zemalja . . . . . . . . . .

30

a.

Serijatsko pravo u samostalnim muslimanskim dra-

vama

. 32

b. Serijatsko pravo u zemljama

po

evropskom domi-

nacijom 31

3. Prodor evropskih

ideja

i ustanova i unutraJnja kreta

nja

u drutvenom

p o l i t i k o m i

pravnom ivotu musil-

manskih zemalja

. . . . . 44

a. Prodor evropskih ideja i ustanova . . 45

b. Modaliteti reagovanja na strane izazove u musliman-

47

skim

zemljama

.


2/27

4

Teorijske i p r k t i ~ n e implikacije promjene mjesta eri

jatskog

prava u pravnom sistemu muslimanskih zemalja

66

Glawa

III

POCECI

MODERNOG REFORMISTICKOG POKRETA

l .

Pojava modernih r e f o r m f s t i k i h ideja u posljednjim de

cenijama

XIX vijeka . . . . . . . . . . 69

a. ndija

. 70

b.

Turska .

75

e Egipat . . 76

d. Carska

usija

89

2.

Sirenje

r e f o r m f s t i l d h

ideja

9

3. Glavna obiljeja i

sadrina r e f o r m l s t i l d h

ideja . 93

Glava IV

RAZVOJ ~ E F O R M I S T I K O G POKRETA

l. Opiti

tipovi

r e f o r m i s t i k i h

tendencija 103

2.

Razvoj

r e f o r m i s t i k o g

pokreta

u

pojedinim

zemljama

.

108

a ndija . 108

b.

Turska

. 117

e Egipat . 126

d Carska

usija 137

.e.

Magreb

. 4

3. Sudbina r f o r m i s t i k o g pokreta . 146

Gl3 Va V

TEORIJSKI I POZITIVNOPRAVNI UCINCI MODERNIS-

T i K O G

REFORMIZMA

l.

Mjesto

Jerijatskog prava u

pr vnim sistemima musliman

skih

zemalja polovinom

XX

vijeka . . . . . . 151

a Serijat kao jedini izvor prava . 153

b. Dokidanje erijatskog prava

.

156

e Serijat kao jedan od izvora pozitivnog prava .

157

2. o d e r n i s t i k a jurisprudencija i zakonodavstvo metodi

refonne 160

. a Proceduralna sredstva (al-siyllsa al-shar iyya) .

162

b. Selekcija (takhayyur) i eklekticizam (talfilf,)

. 163

e

Reinterpretacija glavnih izvora erijatskog prava . .

165


3/27

3. Promjene u ls1atnskoj

teoliji

drlavc i

prava

.

a Koncept drave . . . . . . .

b M e u n a r o d n i odnosi . .

e. Karakter funkcija prava .

4.

Promjene

u

pozitivnom izrazu

i

sadrini erljatsldh pro

pisa . . . l l l

a Kodifikacijp. erijatskog prava . . . .

b Promjene u sadrini erijatskih propisa

5. Opti

dometi

i perspektive m o d e r n l s d k e jurisprudencije

Glarva VI

ODJE

K REFORMISTICKOG POKRETA U JUGOSLAVIJI

U PRVOJ POLOVINI

XX

VIJEKA

166

166

17

171

172

173

181

192

l . Period

od devete decenije

XIX vijeka

do kraja

prvog

svjetskog rata . l l 198 .

a Pojava i ire

nje

r e f o r m i s t i k i h ideja . 199

b Sadraj i karakter r e f o r m i s t i k i h ideja . 2 4

e DrutvenoMpravni rezultati reformizma promjene u

v e e m erijatskom pravu sudstvu i islamskoj dru-

tvenoj etici

2 8

2. Period od 9 8 ~ do 1946. . . . . .

21

a Razvoj reformizma polarizacija muslimanske jav-

nosti 21

b Sadrina i karakter

r e f o r m i s t i k i h

ideja . . . 4

e Drutven-o-pravni rezultati reform.izma

promjene

u

v e e m erijatskom pravu sudstvu islamskoj dru-

tvenoj etici

232

3. Period od 1946. do 1950. .

ZAKUUC.CI

SUMMARY

S K R E N I C E

IZVORI

I LITERATURA

NAPOMENA

INDEKS LICNIH IMENA

237

243

49

256

257

268

269


4/27

lava V l

ODJEK

RBFORMISTICKOG

POKRETA U JUGOSLAV.IJI

U PRVOJ POLOVINI XX VIJEKA

-,

A l l l l s t l r o u g a ~ M k o m

dkupacijom

Bosne i

Hercegovine 1878.

naj-

brojnija IDWdimamka skupina u . jugosloveniSklim zemljama je do

la u neposredjnd doticaj

sa

ewopskim p o l d t i k i m , pra'VtDJim, dnt

t.veDim i

lrul tumllim

ustanovama i

VII1ijednostilma.

U 1alcvtim

dlrol-

IOIOIStima, 18904fih gtedina je

s v t o r e n o

pog Oidno tlo za pojavu

prvlih

m u s l m a o s k ; i h V'jer.slmh i svjetovttllih irnttelekmua:laca koji su iistlulpi'li

sa roejama modemizaclje islamskih 'UIStalnOVa. Da

bi

t a w a nastJo

janja bila prihva0el1a u . t r a d - i c i o n a l ~ k o j musli,mcmskaj

sreclini,

kakva

je

u

to

vrijeme

bila u Bosni i

HercegoV'ini,

zalrttjevi

za

mo

demmaoijom su morali bit'i osnaeni

vjersko-pravnom

muumen

tadjom.

O d P V a n j u a

ar.gumentacitja za tu swhu

mogla

se n a i

u idejama i.slamskog reformizma

i n o d e m i s t i l r o g

usmjerenja,

mjd je OSVnii

sadraj i i i i l a

ideja pribldavanja Evropi,

uz

o u

vanje iislamske Yjere i

kulture.

U

posljedllljo]

d e c e n ~ j d XIX

vrrjeka

ideje

islamsikog

moder-

lliirmna dobivaju u Bosni i HercegovWni prve zagovonnike. U na

redn:im

deceniljama

te

ideje

su

domryjele

dalju razradu,

a

Sfml

kinug

refomuistiake

mtel.igenclje proaio je proces

unutranje

'polall1iiza-

oije. S

obzirom

na

sa.dmilnlu r f o o m i ~ t h ideja,

njJbove nosioce

d av rne efdkfte m o g u e je ~ t t o m periloda ovog

procesa.

P.rrvii period

4ralje

od devete deceniaje XIX

lrijeka

dJo ha-

ja

pxvog

svJdtJS]rog rata, i u

to

doba ideje islamskog refumlim1a

modemlistd og usmjeu:mja i ~ e se u Bosni i Hercegoviini. U

dru

~ periodu, lcoj:i tralje od 1918. do 1946. ove .ideje se

ire

u

osta ldm l m - a j e v t m a J r t . t ~ l a v i j e

naseltjenian lDIUISlimanSkim stalllov-

nitvom,

dbldk:ujru se ratlJ1iiffita

sohvata Dja

o reformi, islcarnuje otpor

r e f o m n : i s t l i k d m

ID.astojanjdma

ali

i ostrvaruju o d r e e n i uticaji

na

v a e e erijaltJSJro praVIO

i

d.nJitveniO pcma:anje musmncma*) Tre-

*

Kao posebno razdoblje u ovomo periodu moe se izdvojiti vrijeme

1941-1945.

u kome je, zbog ratnih prilika, dolo do ozbiljne stagnacije is

lamskg

m o d e : r : n i s t i k o g

reformizma.

197


5/27

i

p ~ r ~

p o i n j e . 1 9 4 ~ , ~

u k l d ~ u

onL.h\IMkdh

sudovn,

k n ~ n

rcfonnazam

llr:cshtJc

djclovnta nu p o z u l a ~ n o

r.ruvo

ali

1.adrla'Va va

nost u

ohlasta

t u m a e n j u

islmnslaJh vjciwk,ah

propisa

sa drtuit'Vc

ntrn i1npliknoiljmnn. Ideje n u x l o n n : h ~ t , i k o g rof-ormirz.rna pds.UJlJne su,

s o


6/27

a Pojava i irenje r e f o r m i s t i k i h

ideja

.

F o ~ j e ideja islamskog

refonnizma

m o d e r n i s t r i l o o g

t W l l J ~ J a .u Bosni .i

~ ~ g o v i n i je

z a p o e l o d j e l o v a n j e ~ n k,ruga

mus.himanslcih prosvJetiilteLJa u kome

su billi

M e h m e d o ~ b e g

K ~

t a n o v J Ljubuak

(1839-1902),

Saflvet-beg Ba:agit (1870-1934),

Osman Nuri H a d i {1869-1937), Edhem

M u l a b d i {1862-1954)

i

d r u ~ N .

-.x.t.:

1

M .

ili"

.

B M .

J

.

n a

.

)

e i ~

SmYlsta

a l S Q l l

Jan

mun

anml llan

. u . J . ~ u

je

u

stuctijd O

p o e c i m a

ev.ropeizacije

u kznjiev

nosti

musliman

s1cih

Slovena u BiH 1934. godine napisao da je napor ovih

~ -

slimanskih intelekroualaca bio i d c m t i a n nastojanjima modernista

u

tadanjoj

~ i Egi:ptu.t) Oni

su

sebi postaV'iti za ci j da,

o s l a n j a j u i se na u e n j e

.pravog

islama (wa.hren itSlam),

:LZWe

Jmrltumi preporod b o s a n S l o o h e r c e g o v a J k l i l h Muslimacna. Zbog

toga

su biJ:i preteno akupinmi pitanjitma odnosa

islama ~ mOdeme

kulrure, napretka, razJoiima m u s l m a a l i S i l r o g nazadovanJa itd.

r ~

~ 1

. t

Jedna

od

prWh pubHkaciija

p o s ' V e e n a ovim Eitanjima U J . U ~

je brouxa

Osmana

Nuri

H a d i a

Islam

i

kultura (Zagreb, ~ ~ ~ ) .

Ovaj publicista

.i kJillj.ieV D'ilk,

lroji je u sebi objedinjavao tramaoo

naJoo i moclemo SVJje1JoWlO obra:wvanje, iznio

je

s t a ~ v e po Iro

jima fPia'Vii irslam

dijeni

ljudsklo miljenje i p o d . s t t e

n a p r e d ~ BroMira je pisana u dubu islamskog modem'izma,

a

m e u izvorima na koje se

autor

po:lliva vidno

mjesoo pripada

in

d i j ~ k o m

modemilsti Bmiimu Aliji i njegovom djelu Duh islama. )

[Godine

1900.

pdkren,ut

je

petnaestodnevni a s o p i s Behar,

lroJi Je izzlazio u vrremenu od

l V 1900. do

l II 1911. P o l c r e t a i

ovog a s o l p i s a su bili

S.

B a a . g i , O.

N.

H a d i

i E.

M u l a b d i , a

oko njega se

ubrzo okupio iri krug

muslimanske svjetovne :i

vjer

ske

iJD te]Wgencije

(Musa Cazim C a t : i ,

SelDSI.1din S a l i h b e g o v i it:d.).

e u ovi.m

p o s l ~ e d n j : i m a posebno

je birla

znabtjna

1 i I D . o 9 t Mehme

da Demalrud'iana C a u e V I i a , p o m ~ 4slams.kog u e n j a k a

moder-

n - i s t r i ~ e

orijentaoije:.J

,

. i Cilj

B e h a r n ~ je bio mora1Jno i

materijaLno

uzdimnje

Mu-

s].imana u

skladu

sa

. n0V1im

vremenima

i savremenom nan:tk.omJ

Usva:janje

evJ.ro.pSke

oirviUzacije

uz

o u v c m j e

islamske vjere

i mo

ralnih vrijednostli predstaV'ljarlo je ~ o u programske orijen

taci:je a s o p i s a

K o n i s o o i pomM:u

m o d e r n i s t i k u lek&i ku, O. N.

H a d i je asticao

da

Behar

treba

da odgovara duhu wemena

i

potrebama naroda

e .4

1

) Mustafa Imamovi6, Maximilian Braun o p o e c i m a evropeizacije u

knjievnosti bosanskih Muslimana : . N a u n i skup Knjievnost BiH u svjetlu

dosadanjih istraivanja, posebna izdanja ANU BiH, knj. S, Sarajevo, 1978,

str.

105.

2) O. N. H a d i , op. cit.

str

. 81-82.

3

)

Muhsin R i z v i , Behar

-

knjitevno istorijska monografija

Sarajevo

,

1971, str. 50-52. .

4

) Ibid str.

14.


7/27

. . ~ e r n i s t i

okupljeni oko

,.Behara

prihvatili su drutvene

1 poti.tttoke

~ l i k e

u

Bo:mi

i Hercegovini

na9tale

n a k ~ alUS'tJ ?Ugatr

ske

olm.LpaciJe.

\Zalagali

su se za kultumi

preObraaJ

MusHmaata

l l lZ ~ e n j e ~ k o - p r o . w j e t W t : e l j s k i h

metoda. Takrvim 9ta

VOVllma

oni su

se udalj1tli od

tJradicioname

uleme, tallro da se od

1 ~ . 9 < M n h u Bosni i

Hercegov;ini

javlja

r a z l i ~ a izmedu mteligen

~ J e

s v t j ~

.intelelotualaca)

i

i:Imije

( i s l M D S k i ~ ~ e n j ~ k a ) .

Glavno p o d r u j e mteresa

modernista dlro Beharac

bilo Je refor

milsanje muslimanskilh

obrazovnih

ustanoVa

i o b i a j a .

J

. U tolru

1907. godine Behar

j e

obj

av io vie ' l a 1 1 1 a l k a na

po2lnatu tenru

Sta

je

uzrok

da

IDUISH manski

narodi nazaduj.uc.

5

)

U. yru r ~ r a v u ulema

se

nije u k J j u H a , ali

9U

neke

hode pro-

icli nJale p:JJSCe za

koje

su

oci1enili da su SllVIie slobodno ramnalt

mli

1.1U'10ke muslimanSke dekadence.

Nakon roga, redakcija

B ~

hatrac je tampala jednu pjesmu egipatskog refor.matora M Abdu

hua

~ a

je

otzr::ica

bila

uperena

protiv

knnzerrva:tivne

uleme.

6)

l P o e r t l l o o m

pt'Ve decenije XX vijeka p o v e a o se k nlg

mo-

demO

obramvane musJ.rimanske

inteligencije,

posebno iz

reda onih

koji su

zavrili Serijats'ku

sudaaku

kolu u

Sarajevu osnovanu

1887).

Osnovano

je

potpomo drutvo ~ j r e t c otJvOrene brojne

~ j e kaijialre

i

druge .kuhJume ustanove?))Na taJj n a i m 9U

ostvarene

neophodne pretip09tavtke za

irenje

"Ideja

m o d e r n : i s t i -

kog reforuni7Jilla.

\-Snaan

podsticaj

Vljerskom

roodemiz.mu

u

to

doba

predstav

lja

djelovanje

Mehmeda Demaludina C a u e v d a (1870--1938), is

lamskog u e n j a k a koji se nakon zavrenih studija u Istambulu

w a a

1903.

u BoSIJu i

Hercegov.ilnu.

Njegova

misao

i

angaman

tekJu u

2JDal1w wnjereoog vjerskog modernizma, prosvjetiteljStva

i

pamtislamiimna.

Zarlae

se za pisanje vjer.Skih lcnjiga na matennjem

jerzilru,

i

to a r a p s ~ pismom koje

je

r i l a ~ e n o glasowJoj struk

tm1i

sllPS1rolmvatsloog

je7 ilka (1ZV.

arehica).

Kao glaWJ.i

urednilk Be

basra

(god.

V:II/1906-1907) u t i e na koncepciju aw:>g a s o p i s a

u

pravou

.njegovog

neposrednijeg

bayijenja

drutvemm

.pirtanja.ma,

intenzivnog p r a e n j a d o g a a j a u islamskom svijetu i pOsebno ra

~ j 3 ~ F s l a m s k o g t r e f o m n i l s t i 1 r o g p o k l r ~ >]

S)

Vid npr. Faik Zeki, Zato islamski narodi n napreduju. Beharc,

VIII, br.

2 (15. V 1907),

str.

26--27; br. 3

(1.

VI 1907),

str. 41-42.

6) U

toj

pjesmi ima

stih

(u prepjevu M. C a t i a ) :

Al' se bojim svojoj dragoj vjeri

Na

i j o j

sam

vazda snov'o

s r e i

Da

joj

n e e

u dananjem vijeku

B jele

a l m e emu

propast s t e i e

(Behar, VIII, br. 8 (15.

VIII

1907),

str.

121.)

1) Ibrahim

Kemura, loga Gajeta u drutvenom ivotu Muslimana

iH 1903-1941), Sarajevo, 1986,

str.

14.

8) Behar u

to doba

.dio svojih l a n a k a

tampa

na

turskom jeziku.

Takva koncepcija lista naila je na simpatije u listovima

ruskih

i bugar.

skih

muslimana. (Vid. Sabah o Beharuc Beharc,

br.

2

(15.

V

1906),

str.

22; Terdumanc o Beharuc Behar,

br.

3 (1. VI 1906),

str.

33; Tunac

Beharc,

l.


8/27

\_Godine 1908.

M.

07.. Cauev.it

p o k r

J.i.st Tamtt;J

('fari):c.

-

Put) koji je i21la.Uo

sva.lrog 1R mao:mog mjeseca od l VI _1908.

do l IV 1910.l J ovoj publ.i kaci1i, lrolja je o z n a e n a kaJO ".hst za

poulku i

zabaw, poklanjana je pa1Jnja reformi I D U I S 1 i m o o s k ? ~

kolstva u Bosni i Heocegov.ilni, a

redOVIIlo su objai'Y'l;jd'Vaiilii n a p i ~

o r e f l c m m i s t i l m n nastojanjima u m u s l i m a n ~ s k o m

sv'ljetJu. G l a W l ~

i 2M001i mfuronaoiija

za

ove posljednje v . i ~ e s t i

su

b11i i J s t t a : m b u J ~ . }

listovi

S i r a t ~ i

mustekim

i

- B e j a n u ~ l . J h a k c - : - 1

Cesto

je

c i t i r a ~

kalr

sk'i Mena.r. P r e v o e n i su refianmi,s1ii&i '}S.isci Mrursa Karz1m br

6/1909,

str. 81-84;

br 7/1909, str. 97-101), lsmaliijbeg

G81Spllin

ski br.

5/1909, str. 68--70),

Marnas1lirl1 Ismail

HaJki br. 2/1909,

str. 17-21) i

drugi.

U vijestlilma

iz

i Slao:nsk.og sv.iijeta pokazivan je .interes za

mlaldJcnur.skru revomoilju isla1111Ski m o d e m l l i s t i k i

refamumm

u

Ca'I'

skoj

IWsijd, ot1Varcm1e ~ ~ h

banaka

i sl. Paamlaan irzam s ~

u

OV'OIIl

listu

iskarzivaJO

kao

.interes

za

2Jbirvanja

u

islamsilrom

s v 1 ~

jetu, solidarisanje sa mtJSlimanilma u

paJedLnim

krajeviilma

i poid r

~ c w a l l i j e

r m s l i i t i h

planova koji su bili u shlbi p c m i l s l ~ k e po

liltilke Q S i m a n l i j ~ e

V'lade

(Hidaska eljeznica) i l i d r u ~ i i S ~ a m

sk,i;h

krugova

(kxmgres uleme kojd

je

zahtlijevao I.

Gaspi1llD.ISikri).

O j a i a n i lorug vjel1Skih modellDiJsta u l a l j u i o

se

u rasprav11.1

o

vam'im pirtalnj:ilma drutJvenog .j lcultumog

ra2voja

u Bosni i Her

cegovlini. IWodor

9tmn0g

kapiltala i j a a n j e budoaslciJh d r.utveno

-elkanornslciJt

odnosa

postav.i.li

\SU na

dnewli

red

piltaarje osndiVa

oja

modemih

n o v a n i h zavoda.

Musllim31ll19ki g . r a a n s k n

kru.gmri

lroj:i

su

bHi zaint6I'esovani

za

j a a i i l j e ~ l a s t i t e

ekonomske i

p o L i t i -

ke pozicije, itst UipiH su s idejom

obje4injavanj.a

kapiltada koji

se

nalazio u rukama

mustlimanskih posjednilk:a, Wgov.aca i z81Da t11i ja.

l'retlboldn.o

je

bilo

paeljo:ro osigurati i

erijartskru

di0 2Jvolcu za

otva

raanje muslimattllstlcih

1bcm

-

atka koje

bi

poslovale

sa

kamaJtJom.9)

Od

Me.ilhaita u Carigradu

je

zatraena .potvlrdna

fetva,

uz obrazliSVijetJU

i'5

1

lamac

d 'SVIi

jdtU raJta.

Samo

kvaliftlkovam.je

Bosne

i Hercegovme, u

doba,

kao ~ S V i j e t a mta u ovtoj

fetvi je

bilo p r o b l e m a t i n o . Naime, na-

') Muhamed D e m a l u d i n o v i edan

primjer

nesuvremene interpreta-

u e n j a ,


9/27


10/27

r ~ ~ b m ~ a lroji se zalagao za obrazovanje

Mus.Ji.maa1,ke,

i

S a f i ~ e

P l e m 1 l r o s 1 (Sa:fiilja-hanumec), lroja je odbac iyala ;potrebu

obrarzovwnja i r o m a n t i a . t 1 S k i v e l i a : l a status musHmcmsike ene,

o m a i l a je p o e t a l k

d e c e n i ~ a m a

duge

rasprave o ovom piltanjru u

BosmJ H e r c e g o v d ~ i . ) _ J

[ ~ P o s e b a n

poiels1jrek

irenjru

ideja

modem.itStillkog refonmimna

~ ~

je

.Bisere,

list

za

irenje

p r o s v ~ j e t e

m e u

M u s l r i m a n ~

kiOjd

Je IZlatao u Mostaru 1912-1918,

sa

preloi:dom u toku ra tln.ih

go-

dina. U ovom JdJsw

je

objavljen

v e i broj l a n a l k a

o iJslamSkom

reformizmu i pan.islamimm, v e i n o m prevoda sa orirjenta:lnih ili

e-w-qpskih

jezika.

Ovaj lilst je

w1JO ilntenzi. Wl.O

praltio d o g a a j e i

~ e r a 1 u r u u islamslrom svijetlu, posebno Tur.slroj, Rusijd, Egi,ptru

i

I n d i j ~ .

Istican je

primjer

muslimana u Rusiji i

pOtreba da

se

b o s c m . 9 I r o h e r c e g o v a l c i

Muslimani

u

njih

ugledaju u

p o g l ~

~

d e m i ~ j e

drutvenog,

eknnom9kog

i

vjersko-Qrultnmrog

1 1 v o r t a ~

l

u . Biseru su objaiVljtitvalll i l o o . o i

poznatih

tullSkdh i egipat-

s:tcih

reformista

Mehmeda

Akifa i

Halima

Saibna, odmosno M.

Abduhua i Atbdulaziza Cavia

odnosno

a v i a ('Abd al-Aziz Dja

w i s h ) . 1 5 ) l T a l r o e je tampan l a 1 1 1 a k

poznatog

ru5kog reformiste

Muse :Dtarulaha Zato islamski narod nije napredovao

u kome

se

trai

uloga

ra7JU/IIla

u

t u m a e n j f l l vjere,

zbacivaoje okova

v j e r s k ~ kola

d

odsrupanje od miljenja

l c l a ' S i n i h

prav

nilka

u

pojeddmm

piltalnjima.

Istalonu. to

je

da

j e

zapadni

s-vij

ett

nakon

tlltijiUII Ilfa

cra.zumna u pOkretu refomnacije, i da

1im e m tireba

p o i i IDUSlimanSJ.ci

svijet.

16

)

Lu muc

je tampno i djelo Muhameda

Ferida

V e d d ~ j a

Muslr.manska tena :kaje se

uzima

kalo primjer skretattllja

refur

m irlma prema 3 1 p 0 ~ j ~ O

bmm dotdm

ideja iz m u s . ~ m a n S ~

svijeta

u BosDu i Her. ovmu 80VOii podatak o rome da je re

daikciJja Bisera odloola da prevede li tampa ovo djelo 1913.

god ine,

odn.osoo

dMije

godine

nakon

njegovog

prvog

pojav,ljiva

oja u K a . i l r u . ~

13)

Vid, Safije-Hanum,

Pisma u odbranu muslimanskog enskinja

Sa

rajevo, (-); Hamdija K a r a m e h m e d o v i Odgovor na pisma Safije-hanume

Sarajevo,

1911;

SafiJa

hanum

- Sofija P l e t i k o s i ,

Polemika

o

emancipaciji

tene Opatija,

1911.

14) Iz Islamskog svijeta

Bisere, Il, br.

4 (15. VIII 1913),

str.

63;

Kulturno i gospodarsko podizanje ruskih muslimana l, br. 11

(april 1913),

str.

252-253;

Ismail-beg Gasprinsky I br. 6 (novembar

1912),

str.

116-118;

S. S. Merhum Ismail-beg Gasprinski Il, br. 22 23. i 24 (15. V,

l

i 15. VI

1914), str. 374-376.

15)

M.

Akif, Ve en lejse

Bisere,

II,

br.

1

(1.

VII 1913), str.

5-6.

H.

Sabit, C o v j e a n s t v o

- ideja vjere civilizacije ..

Biser,

II, br.

1

(1.

VII

1913), str.

7; br.

2 (15.

VII

1913), str. 24-25;

br.

3 (1.

VIII

1913), str. 39--40;

br. 4 (15. VIII 1913),

str.

57. M.

Abduhu,

Islam ne priznaje o a j a v a n j a , Bi

sere,

Il br.

6

(15. IX 1913),

str.

92-93. A.

Cavi, Istok

i Zapad

Bisere,

III,

br. 17, 18, 19.i 20 (septembar-oktobar 1918), str. 273-275.

16)

Biser, III, br. 1 (1. I 1918), str. 5--7.

11)


11/27

U

ovom

lis.tu

su objavljivane

vdljesti

i

l a n c i preuzeti iz

najpom:atijih

listova

i ~ s tadanjeg islamskog svijeta, od

kojih su mnogi bili

glasi.la

r e f o r m i s t i k o g

pokreta.

To su:

Sebil

iir-resad iz

stambula,

V ~ k t c (V.rijeme)

iz

K ~ a Tunisienc

{Tun-anin) i z

Tunisa,

Islamic Fmtetnity (Islanl5llro brarostvo)

iz

Jarpana, Tiirit Yw:-duc

Turska

g prava za

MusLimane

u

oblasta l d n i h ,

p o r o d i n i h i nasljednih

odnosa

i

stvartima islam

skih

za:dubma. Pralvne

garancije koje

je

1\ustro-Ugacska dala u

tom pogledu

{Naredba o

ustlr()jstMu i ddelokrugu erlija'tSkih

su

dova

od

29. Vlll 1883.

i

10 Zerrurlljskbg

ustava

od 17 .II 1910)

utkale

su

da

Musiiamanii

bre pri.hva1e

ne samo aJct

dk upaoi1e ne

go

i

aneklsije.

S p e c i f i n o s t pnve

etape

islamslkog modemistftOkog reformiz

ma u Bomi i Hercegovilll i

je

u tome

to

je ovaj

proces

tekao upo-

redo sa postavljanjem

pitanja nacionalnog

s a m o o d r e e n j a

musli

manskog

stanawlitva.l')

M. Braun

je, t a l r o e ,

u o i i o

da

su mu-

slimanSki modexnisti u Bosni i Hercegovlini upo2llla1i OSdOVIDe

vri

jednosti i

komponentte ewupske lrulrture v e i n o m

prelro

hrvatSkih

naprednih krugova i da

je

to poimanje bielo dosta apstrallctioo.

1

)

Moe

se

dalje

lrou.9tatovati

da

su

u

ovom

perfuldu

ideje

mo-

d e m i : S t l i i l r o g

istamSlrog

reformi21ma

bile

u znatnoj mjeri

poveza

ne

sa

panislamizmom. Napisi pauis]amske

ol'ijell'tadiije

evidentni

su u muslimanslroj tampi u BosDi

i

Hercegovini od p o e t k a pr.ve

decenije XX vijeka. U

te napise

spada-le su vijesti o d o g a a , j : i m a

u muslimatn5kom

svijetu

objavljitVanje u

cllju p o d s t i c a n j ~

solidar-

ll)

M. I m a m o v i ,

Maximilian Braun o

p o e c i m a

evropeitacije u knji

evnosti bosanskih Muslimana str. 104.


12/27

nosti sa pojecHni'm

m

u s l t m n n ~ k l t m

nanxLlrnu

(boz ol Y1.Irra eta ll Ho\1

bili ~ r t t v e kolooi.jaLnih osvajwnja Lli

na

ud.mu oHlobodJMd

lh

po

kl.reta), i s t i c a ~ j e

uloge

tul 1skog suLtana k oo halolfc rwlh

m u , ~ J b m a n n ,

daNanje publiciteta pojedinim poduhvatima

koj:J

su bl1rl u s u ~ b l

panitslamske

potLUilke

osmanHjske vlade

iH

drugih i,srJam9kJl

h

koru

guva, objavljriovanje

l a n a 1 k a

koji

govore

o

p a r r l i J s l a . m ~ M ~ k o m

pc;JQrctu,

njegOVQj

ideologLji,

maniJfestaoij-ama i s1.

M e u napisima ove

posljednje vrste

treba na tprvom mJestu

spomenuti dui

l a n a k

Feht.ma

~

Panislamska ideja iz 1906-

-1907, kojU

predstavlja prvi

o z b U j n ~ j d pr.ilkaz ove

p r o ~ j a v e

iz pera

jednog b o s a n s l r o l h e r ~ k o g M u s H m a n a . : . ~ Zaltim S'll objav.ljerii

prevodi

lmljiilga Halitl

Halii.d-bega Borba polumjeseca i krsta

wr

skog p r ~ e o M. C C a t l i J , Mostar, 1913), rasprave Azm..zade R.efitk

-bega

Panislamizam i Evropa

s

a r a ~ p s k o g

preveo

Ahmed Raid

k a l d i , Mostar, 1914),

nepoonatog autora

Panislamizam i. panturci

z m

(.sa

~ r a n o u s k o g

preveo

Salih

B a k a m o v i , Mostar, 1914)

i

Oe-

lal Nrurija Panislamizam - Islam u p r o ~ l o s t i , sadanjosti bu

d u n o s t i

(sa

tw1Slrog

Saldh B a k a m n o v d ,

d j e l i m i n o prevedeno

J

tampa IliO u Biseru,

III,

od

br.

l (15. I

1918)

do

br.

15-16

/1. i 15. VIli 1918).

21

) U ovim radovriona je isticano

da

paniJs)a

mizam

ima r a z l i i l t a m . a e n j a . Ima, dakJe, .pooi.1Sla11norsta J panitsla

mi gtac pisao je ~

~ r ~

Panislamizam

i

pantur

cizam.2Z

Neki sanjari

zamiljaju jedno

veHko

turs

ko carstvo, ne

ki

o o n f e d e r a c i j r u

i s l ~ h

drava a neka

samo

zajedlnroko pri

ja.teljts1Jvlo m u muslimanima.

23

)

H.

Halid-beg je pod ilzmzom je

d ilnstvo IDU SL'imalna i loi

panilslanmam, kaklo

su ga

Ewqpljallli ozna

a r v a H , podra2JWll'ijevao jednomii)jeniOISit p r o s v . i j e e n i i h }judi u-

stimanSlrog

istaka

u

pogledu

o u v a n j a samostal.no9ti .preostaHh

islamsldoh neosvojenih zemalja, d Q p u ~ t a j u i m o g u n o s t

da ta

jed

G 1 1 0 I l l ~ j e n o 9 t preraste u svestJrallliO dubov:no jedi.n.strvo medu

Js-

lamsklim narodtirma i oobrarmbenu

alkoirjru

protiv bespraJYnim nava

lama k r i a o s k : i l h

o s r v a : j a a c .

A.

R e f . ~ k

..

beg je p a m i s l ~ a m

vidio

kaJO

jedlilnstvenu miiSaiO

svih

musJ.ilmMia

da se stupi na put

na

pretlka i u drutvo IJrulrourni:h naroda.

)

20)

Clanak

je

Jtampan u nastavcima u Beharuc, VII,

od br.

1

(1.

V

1906)

do br.

21 (1. III 1907).

21) Sve ove naslove osim posljednjeg izdala

je

Prva muslimanska na

kladna

tampanja i

knjiara Muhameda Bekira

K a l a j d i a

u Mostaru. Pret

hodno

su

Jtampani u nastavcima

u

listu Bisere, tako

da

je

u svakoj

go.

dini izlaenja tampana dua rasprava o panislamizmu: Azm-zade Refik.

-bega od

l,

'br. 1

(1.

VI

1912) do

br.

12

(rnai

1913),

nepoznatog

autora od

II, br. l

(1.

VII 1913)

do

br. 12

(15.

XII 1913)

i

Delala Nurija od III, br.

1

(15.

I

1918)

do br.

15-16 (1. i .15. VIII 1918).

U ovom posljednjem

s l u a j u

r i j e je o knjizi

ltihad-i islam

(Istanbul,

1915).

22

Panislamizam i panturcizam

str. 19.

23)

Ibid str.

19-20.

M) H. Halid-beg,

Borba polumjeseca i krsta

str.

176.

25 A.

Refik-beg,

Panislamizam i Evropa

str. 55-56.


13/27

I F. Spaho je u svom radu o panislamskoj i eji razlikovao

pani'Slaanizam u

po.liitiokom i

v e.rskOiprosvjetnom smislu. Navo

d e i da

u njegovo doba preovladava ova druga karakteristika on

ju

je

i definisao:

Njerlna

je

svrha ja5na: p r i w i sve Muslimane(

tada

nije

pravljena razLika

i 2 I m e u

pisanja

ove

r i j e i

kao

ozna

ke

nacionalne

d omalke vjen9ke

pnipadnosti -

prim. F. K.) odnosno pruiti im

pR 11iJcu,

da po propisima svoje vjere

smiju

javno isticati svoga

vjerskog glaw.ra, haliifiu,

da

njegovo ime

spominju

na hutbi i

da

ulema dobiva

od

hadife ovlast na

o b a ~ l j a n j e stanOVitih

vjerskih

obreda. To je njezina vjerska

strana

druga je opet prosvjetna

ikoja t a k o e r nema ni zehre p o l i t i k e

primjesec.llS)

I z r i i t o je na

veo

da

mus.timallfuna

v1era ne

zabranjuje

da budu p o l i t i k i pod

VI1g0Uti

neiis

lamslooj

drav:i

da se

milioni

muslimana u

to

doba

nalarze u

talkivoj si1nlaciji,

u svjetovnim stvarima

se pokoravaju

za

konima svojih vlada i na mnogo mjesta

su

najvjerniji

podanici.Zl)

Panislamizam je d o v o e n u vezu sa erijatskim

pravom

i

p o ~ r e t o m

za

njegovu reformu preko ustanove

hilafeta.

Naime,

zahtjev

turskih

sultana

da budu

pri2mati

ikao

halife svih musli

mana predstavljao je okosnicu v a n i n e osmanlijske

doktrine

pan

islamizma, i najvanije osredstvo uticaja na muslimane izvan

gra-

nica Carstva. Taj uticaj

se

ostvarivao

putem

davanja erijatsko

..

pravnih ovlatenja nacionalnim vjers'kim starjeinama

i

spomi

njanjem imena halife na molitvama petkom {hutba) u ;krajevima

u kojima ive muslimani.21)

Serijatski propis

da su

nevaljani pOjedini vjerski

obredi i l i

sama

primjena islamskog

prava

ukoliko lica ;koja ih

vre

nemaju

u krajnoj liniji ovlatenje priznatog halife, bio je glavni

argu-

menat muslimanskim zajednicama izvan osmanlijske drave

da

zahtijewju

uspostavljanje

ili

odravanje vjerSkih veza

sa

Carigra-

dom. I n s i s t i r a j u i na

v ~

vezama, vodstva muslimanskih sku

pina u dkviru nemuslimanskih drava nastojala

su

da

osiguraju

vlastitu :poziciju i zadobiju neki

vid m e u n r o d n e

garancije

sta

tusa svojih zajednica. S

druge

strane,

v l a d a j u i

osmanlijski Jeru-

govi su, n a g l a a v a j u i z n a a j hilafeta, pokuavali da

nadomjeste

gubitak sopstvenog prestia u

m e u n r o d n o j

javnosti

do

koga je

dolo usljed erozije politiake m o i

r

Pitanje

veze Islamske vjerske zajednice i hilafeta postavilo

se u Bosni i Hercegovini u

toku

b o r b e

za vjersko-kolsku

i

drugu

a u t o n o m i j ~

.

26

F. Spaho, Panislamska ideja Behar, VII, br.

20

(15.

II 1907) s-

~ '

w.

27 Ibid Behar, VII,

br

. 17

(1.

I 1907),

str.

193.

21

Donedavno se i u naim krajevima u molitvama starijih musli

mana, koje se izgovaraju na arapskom jeziku, mogla u t i

r e e n i c a

kojom

se moli za milost i zdravlje naeg padiaha. Poto se ne pomaje

z n e n j e

arapskog teksta molitve, ovakvi iskazi su zadrani decenijama

nakon

S\Tg

n u


14/27

,

1

, c d 1 ~ 0 od vnni\jih spmnih 1pitnnjn u prcgovorimn Zcmnljskc

' nd? . v o d s ~ ~ n n1usluunnskog nutonomnog :po'krctu ticalo sc rpri

bnv}J,HlJa Cl'lJntsko-pruvnog ovlntcnjn n ~ i s - u l - u l c m i da n1oc vriti

sve

: l ? r e r o g ~ t i v c _:J.nuslimnnslkog

vjerskog starjcinc.

29

)

Na

k r a ~ u

je

us.vojeno. l;JecnJe

po

tkomc

e

islan1ska

duhovna

'kurija

izabrati

tn

l k ~ n d ~ d a t a

zn ovu f.un'kciju, nustrougars'ki

car

i

:kralj jednog

od -DJih

11nenovati za reis-ul-ulemu a

carigradski

Meihat

Laikvom

licu izdati e r i j a t s ~ k o o ~ , P r a v n o ovlatenje .(menu.ru) za v ~ c n j e

funfk

cije. Unoenjem ovog

rjeenja

u Statut za autonomnu upravu

islamskih

vjerski-h i

v a o ~ u F s k o - m e a r i . f s k i h

1poslova u B-osni i Herce

govini od

15.

IV 1909.

( l .

132) institucionalirzovane su veze Islam

ske

vjerske

za:joclnice i hilafeta. U

talk.vim

okolnostima musliman

ska

tampa

je P O e l a u e s t a l o donositi

vijesti vezane za djelatnost

haliofe,

naglaavati

z n a a j

ove ustanove i rpodravati

~ a h t j e v e

za

njenu reorganizaciju (osnivanje 'Poslanstava neovisnih o tnlrskim

dravnim

rpredstavnitvima).

30

)

Reorgaiiizovani hilafet

hi,

rprema nekim

napisima, mogao

odigrati

z n a a j n u ulogu u tprocesu reforme erijatSkog 1prava. Naj

bolja

iLustracija takvog

stava

moe

se n a i

u

IJ>Omenutoj

raspravi

turskog tpravnika Deiala Nurija ( Ileri Celal NuTi, 1877-1939}

Panislamizam Islam u prolosti sadanjosti i b u d u n o s t i . Ovaj

autor

je,

nalkon iznoenja

prijedloga neophodnih

reformi

u islam

skom u e n j u

(odvajanje

dogme od

.svjetovnih

1posolova,

a zatim

promjena

~ p r o p i s a

u ovoj posljednjoj oblasti davanjem

t u m a e n j a

u

duhu

modernog doba),

postavio

pitanje autorizacije tih Promje

na.

Po njegovom miljenju, reforme bi se mogle rprovesti samo

odlulkom muslimanskog narodnog sa:bora (novi idma) i uz odobre

nje halife.

31

) .Prema tome, 'Potreba a u t o r ~ a c i j e reforme dovodila

je ove

_autore do

pitanja j a a n j a i

modernimcije ustanova bila

feta.

Ta

1

ko

tSu

se

pojedini J:"eformisti,

bar

u ovom

aspektu,

pribli

ili panislamistima.

L - B o s a n s k o h e r c e g o v a k i

muslimanski autori u ovom periodu

nisu istupali

sa

vanijim prijedlozima reforme islam'Sikog u e n j a

i

tprava, 'Pa

21bog toga nisu

ni pOStavljali .pitanje autorizacije takvih

reformi

izvan

zemaljskih

okvira. U tom 1pogledu, o g r a n i a v a l i

su

se

na prevode cu svijetu poznatih muslimacn'skih autora i transmi

siju

ideja

koje

su

oni

zastupali.J

29 M I m a m o v . i

Pravni poloaj

i

u n u t r a n j o p o l i t i k i razvitak BiH

str. 140-142.

JO

Sejh Abdul-Aziz Cavi,

Hilafet

Biser, III, br. 9-10 (1.-15. V

1913 ,

str. 141-142; H.

M.

B. Hilafet Biser,

III,

br. 17-20 (septembar

-oktobar

1918 ,

str. 257-259, br-. 21-24 (novembar-decembar 1918 ,

str.

289-292; Sakib Korkut,

Promjena

na

hilafetskoj stolici

Biser, Ill, br.

13-14

(1-15.

VII 1918 , str.

193-194.


15/27

e

Drlltven.o-pr wni rezultati refornzizma-

pro1njene u v a e e n t erijatskom pravu,

sudstvu

i islmnskoi drutvenoj etici

U ovom periodu, ideje islamskog m o d e r n i s t i k o g reformiz

ma sa proizvele

i

o d r e e n e

promjene

u v a e e m

erijatskom

pra

vu, sudstvu i islam'Sikoj

drutvenoj

etici.

Serijatski sudovi u Bosni i H e r c e g o v i n i ~ koji su z a ~ a n i

kao

dravne ustanove

za raspravljanje

l i n i h

p o r o d i n i h ,

~ a s l J e d -

nih

i

z a d u ~ b i n s k i h stvari Muslimana, modernizovani su mJerama

austro-ugarske vlasti.

3

) N a j v ~ n i j a

promjena

je bila u v o e n j e d v ~ -

stepenosti u erijatsko sudstvo i modernizacija postU paka i .

~ -

oistracije.

Ove promjene

su

korespondirale aiktima m o d e ~ a I J ~

erijatSik:og sudSJtva u muslimanskim zemljama

pod

evropskim

uu

cajem

(Indija, Alir,

Sudan,

Egipat itd.).

Reforme erijatskog materijalnog rprava su ostvarivane pu

tem

sudske

prakse. Vrhovni erijatsiki

sud za

Bosnu

i Hercego

vinu

je izdavao okrunice

putem

kojih je

u j e d n a a v a o

pra ksu

p o d r u n i h ~ k o t a r s k i h ) erijatskih

sudova.

33

)

Pri

tome je bHo m o g u e naloiti

tim

sudovima

da

odstupe

od tradicionalnog t u m a e n j a erijatstkog prava hanefijske kole

koja je vaila

u

ovim krajevima. Talk.vi nalozi su davani

u s l u a -

jevima

u kojima

je

bilo o i g l e d n o da tradicionalna

rjeenja

ne

nude ade'kvatne odgovore na

pitanja stvarnog

ivota.

Za reformu

materijalnog erijatskog prava koriten

je

poznati m o d e r n i s t i k i

metod

selekcije ili

tehajura

t a l k h a y y u r ) ~

te

ova

praksa

korespon

dira praksi s l i n i h erijatskih

ustanova u muslimanskom svijetu.

Promjene u v a e e m erijatskom tpravu ticale

su

se

pitanja

rask:ida b r ~ k a , oblika b r a n e veze .proglaenja nestalih

lica

za

umrle.

Prvi

akt

.

kojim

je

izvrena

promjena

tradicionalnog hane

fijskog t u m a e n j a u

Bosni

i Hercegovini

je bila okrunica

Vrhov

nog erijartskog

suda

u

Sarajevu

hr. 745 er. od 30. XII 1895. o

uputstvu

za

razrjeenje

braka

ena ostavljenih

bez

opskrbe

sa

od

sutnim muem.

34

)

Neki

mukarci

su

se iseliavali

ili

nestajali iz

3

2

) Vid,

Fikret

K a r i ,

Serijatski sudovi

u

Jugoslaviji 1918-1941,

Sa

. rajevo, 1986,

str.

23-26.

33 Ove

naredbe

su sabrane u

Zbirku naredaba za erijatske sudove u

iH 1878-1900 (Zemaljska vlada za BiH i Vrhovni sud za BiH Sarajevo

- . Naredbe

J _okrunice za k a s n i j ~

period sabrao.

je i ~ j ~ l i m i o o objavio

Abdulah SkalJIC pod naslovom Zbtrka naredaba t okruzntca za eriatske

sudove 1900-1944

(Glasnik VIS,

br.

8-9/1?44,

str.

165-172;

br.

10-12/1944,

str. 186-203; br. 1-311945, str. 9-26). PoslJednja okrunica koja je

u

uvoj

zbirci objavljena nosi

datum 16. VI

1928. Zbog

toga

smo obavili istraiva

nje

arhivske dokumentacije

vezane

za

Vrhovni e r i j ~ s k i sud u arajevu U

Arhivu ~ i H (ABIH), _fond

Vrhovni e r i j a t ~ k ~ sud Za BiH VSS) nalaze se

dva fasc1kla sa natpisom :.Naredbe, o k r u x u c e ~ raspisi nalozi

itdc

i regi-

straturskim oznakama V-S t

A

1878-1915 i

VS-2

A

1 9 1 ~ 1 9 3 0 . Okrunice

za

p ~ r i . ~ d _1936-1946.

nismo

uspjeli p r o n a i .

D o k u m e n t a c i j ~ VSS

jo nije

arbi

VISticki s r e e n a

34

Zbirka naredaba za eriatske sudove u

iH

1878-1900 str

206-

-207. , - .


16/27

B o s ~ c _ i H c r c c g ~ v i n c l

ako

dn im se nije znalo za rprebivalite

(rnabkud),

o s t a v l J a j u i

supruge bez izdrlavanju. Po hanefijskont

mezthebu nije bilo

n 1 o g u e

razrijeiti talkve b r a n e veze.

Po

pri- .

bavljenom

miljenju vjerskog starjeinstva (Medlis-i ulema),

Vrhovni

erijatski

sud

je uputio

p o d r u n e

sudove da u ta

1

kvim

s l u a j e v i m a

nakon

iste'ka

e t i r i

godine

od dana

n e s t a n ~ k a

mua

u sn1islu propisa malilkijske lkole

supruge

proglasi

r e

z v j e n a n i m a .

Okrunicom Vrhovnog e:rijats'kog

suda br.

234 er. od 27.

I 1917. kotarskim erijats'kim

sudovima je

naloeno

da

smislu

hambelijs:kog t u m a e n j a raskidaju .brak na zahtjev supruge

(faskh) a'ko

joj

je mu odsutan .(gha'ib), maikar mu .

se za

prebivalite i znalo, ukoliko

je

iooravanje supruge nenaplativo.lS)

Pri

tome

se Vrhovni

erijatski

sud

i z r i i t o

pozvao na i d e n t i a n

pos

tupa'k Meihata u Ca,ri.gradu.

O k r u ~ n i c o m .br. 480 od 4.

XII 1916.

e r i j a t s i l ~ i m

sudovima

je n a r e e n o

da zarbrane v j e n a v a t i vi'e

od jedne

ene

licima

ko

jima to imovinske ili 7Jdravstvene prililke ne doputaju.

36

Ovo pTVO

sudsko o g r a n i a v a n j e .poHgamije u Bosni i ~ e r c e g o v i n i

je

uslije

dilo

na

inicijativu Zemaljske v l ~ d e koja

se

u

t ku

I'atne 1916.

godine - s u o i l a sa p r o l b l e m o m poligamnih :brakova vojnih abverzni

ka islamslke vjeroispovijesti. Takvim suprugama

vlada

je hila oba

vezna da i s p l a u j e ratnu potporu.

bi

se s p r i j e i l e zloupotlrebe

u

tom

pogledu, ZemalJska

vlada

je

zatraila

miljenje

od

Ulema

medilisa o m o g u e m o g r a n i a v a n j u

takve

pralkse.

Ulema

medHs

je

odgovorio potvi1dno, p r e p o r u u j u i vladi

da

ima n a r e e n j e e

rijats

'kim sudovima o mbrani vieenstva licima kojima to imovin

ske ili zdravstvene rpriHke

ne dQPU''taju.

N ~ k o n

toga je

Vrhovni

erijats'ki sud izx:lao .pomenutu

d k v u ~ n i c u .

Okrunicom .br. 267

eriat.

od 4.

VII

1917. promijenjen je

tradicionalni .

hanefijski

propis o proglaen u

nestalih

lica

za

umrle.

Brojm

s l u a j e v i

nestanka

ru

oratu i

1

hitnost rjeavanja njihovih

sta

tusnih pitanja naveli su Vzihovni edjatski .sud da odstupi

od

dugih

ro'kova za

proglaenje

nestalili. lica

umrlima 30

6 0 ~ 70 80

ili 90 godina) i dozvoli. odmah donoenje takve odluke

ukoliko

prema ocjeni

suda. pretee uvjerenje

da

_ e

nestalo

lice umrlo.

37

)

Ostale okruJnice su

se

bavile pitanjima

e r i j a t s i k ~ d s k o g

postupka

i administ.racije.

Najvanije

promjene

u

drutvenoj

etici muslimanskog sta

noWlitva ticale

su

se noenje

i

obl.tka

ekonom

skog

poslovanja.

Tradicionalni obrasci su se mijenjali IJ>Ola ko ali neumi:tno.

l .

35)

A. S k a l i i

birka naredaba i okrunica za ericltske sudove

19

1944 Glasnik

VIS,

br.

10-12/1944.

str.

186--187.

36)

Tekst ove okrunice

i akti

koji su mu prethodili vid, ABiH, VSS,

f. VS2

A 1916--1930. .

37) A. S k a l . i i birka naredaba i okrunica za eriatske sudove

19

1944 Glasnik

VIS,

br.

10--12/1944,

str.

191-192.


17/27

M o d o 1 n l H i l k c

roform

u v a e e m ~ e r i j a t s k o m pravu

i

tco

dJ ..ko

n h l n ~ l n ~ n u J '

novih ()bHka svakodnevnog s a o b r a a j a i p o ~

sluvnnJn u ~ l l j c d l l l U na'kon f a ' k t i k i h

promjena u

drutvenom

kulturnom lvotu.

2. Period

od

1918. do 1946.

U ~ o s t a v l j n n j c m prve z a j e d n i k e drave jugoslovenskih n a ~

rodn, m o d c . r n l s t i J k i islamSki reformi'Zam u naim krajevima ~

biva daljnje podsticajc. U

-novim

okolnostima, g r a a n s k o

r p o l i t i k o

vodstvo otvoreno iznosi stav da

je

.pri'hvatanje evropskog

n a i n a

ivotu uslov daljeg opstan'ka za muslimansko stanovnitvo u J u ~

goslnvij\.

38

)

{ Taknv

stav

ohrabruje

moder-nistioke krugove u Bosni i

H e r ~

ccgovini. PriHkom razrade ideja reforme dolaze do izraza

r a z l i i t i

pristU'pi i orijentacije, tc se obrazuju struje i d e n t i n e

onima

u

tndnnj1m musHmanskim zemljama.

U isto vrijeme z a p o i n j e irenje r e f o r m i s t i k i h ideja u

dru-

gim jugoslovens'kim krajevima naseljenim muslimanskim stanov-

n i t v o ~ _

Kako je u ovom periodu erijatsko pravo predstavljalo dio

pozitivnog pravnog sistema, r e f o r m i s t i k e ideje su proizvele i od

r e e n e

drutvene i

IJlOZitivno-q>ravne

efekte.

a

Razvoj reformizma - polarizacija muslimanske javnosti

[ z austro-4llgars kog .perioda n s l i j e e n

r ~ l i k

inteligenci

je

i

ilmijec u :pogledu razumijevanja i rjeavanja

pitanja

vjer

skog, dl'utvenog i kultuPnog razvoja

produbljena je

u Bosni i

Hercegovini u periodu i z m e u dva svjetska rata:\Nedovoljni ,prak

t i n i

r e z u l t ~ t i

djelovanja prve generacije muslunanskih moderni

sta

uticali

su

da njihovi

n a s t a v l j a i

nastupe

sa

radi:kalnijim zahtje

vima _reforme

r s l a m s ~ e

drutvene etrilke, ustanova i prava.

[U prvi plan muslimanskog jamog ivota u Bosni i .Herce

govini stupa sloj svjetovne inteligencije.1Tridesetih godina se, u

njihovoj inte 1pretaciji, javljaju ideje svjetovnog modernizma osna

ene trijumfom talkve orijentacije u Turskoj. N e s t r u n o i e s t o

formalno pozivanje nekih svjetovnih modernista na islam izazi

valo je otre rea'kcije tradicionalne uleme. Ulema je mogla do

pustiti

ortodoksni refonnizam tilpa

s e l e f i j e ~ k o l e ,

ali

je

pre

d

iza

zovom modernista stavila naglasak

na odbranu p o s t o j e i h

i s l a m ~

skih ustanova, lj)ropisa

i

o b i a j a . Talkva .pozicija u ovom radu je

o z n a e n a kao t r a d i c i o n a l i s t i k a . J

38)

Ovaj

stav

je prvi

otvoreno

iznio

Serif

A r n a u t o v i u pismu Musli

manima na Balkanuc 1914. godine

M.

I m a m o v i , Pravni poloaj

i

unutra

n j o p o l i t i k i

razvitak iH 1878-1914 str

258).


18/27

- Dok

su

glavne polemike

.

u b o s a n s k o h c r c c g o v u k o j muslinHul

skoj javnosti u ovom periodu

v o e n e i ~ m c u

ovih JvJju

struja

~ c k o l i i k o p r o s v i j e e n i h islamskih u e n j ~ k a

i

vjcrski orijcntlsanlh

1 n t e l ~ k t u a l a c a nastavilo

je

izlagati ideje umjerenog vjcr#kog

mo

dern1zma.

fTO'kom e t v r t e decenije

XX

vijcka ove tendencije au v e

bile Oformljene,

tako

da

je

lpUbliclsta Edhem Miralem mogao

napisati da u to doba u muslimanskoj sredini postoje

tri

struje:

radilkalno-napredna, umjerena i konzervativna.l'') U toku drugog .

svjetskog

rata

dole su do izraaja

i

ideje islamskog rcvivalizmaJ

1 Svjetovni modernisti

J Ideje svjetovnog modernir.zma javljaju se u muslimanskom

javnO'm ivoru u Bosni i Hercegovini 1918,

da

bi deset godina

'kasnije bile .formulisane ikao cjelovit

program

vjersko"'Prosvjetne,

drutveno-moralne

i

.politil:Jke reforme. U ovoj

grupi muslimanskih

intelektualaca, glavno mjesto

je

rprilpadalo Devad-begu

Sulejman-

p a i u

i

Edhemu N. B u l b u l o v i u (1892-1953). j

D : _ ~ . t l j m a n p a i je

krajem decembra 1918. u

vlastitom

iz

danju

tampao brouru Muslimansko ensko pitanje - jedan pri-

log njegovom rijeenju u kojoj

je

prvi put

javno

iznesen zahtjev

da Muslirnanka otkrije lice. K o n s t a t U j u i da rpokrivanje nije ispu

nilo zadatalk o u v a n j a morala, da predstavlja zapreku p r i l a g o a -

vanju

-y.ovom

vremenu i glavnu branu

napredovanja

Muslimana,

- zatraio

je

od sunarodnik-a i istovjemika da m-ijenjaju svoje obi

a j e

u g l ~ a j u i se .pri tome

na

ruske, egipatske

i indijske

musli

marne.40)[Ulemi i i ~ t e l i g e n c i j i .ezamj,erio ~ t o ~ . s u bili u stanju

da

ponude modernu IntevpretaCIJU

Kurana

1 -enJata.

Oktobra

1925.

u sarajevskom Jugoslavenskom listuc ovaj

publicista

je

z a p q e o kampanju j usvajanje eira umjesto fesa,

kao ~ _ e l a

muslimanSike nonje.

41

)

l

Januara

1928.

D. S u l e j m a n p a i je bio u

najuem

krugu

muslimanskih intele.IQtualaca

koji

su

osnovali Reformu - orga

nizaciju naprednih M u s l i m a n a ~

42

)

J ao glavni ciljevi ove organi

zacije

su

navedeni:

39)

Edhem Miralem,

Odnos uleme i inteligencije u

na Jem v kufu -

povodom napisa g M

M u l i a

Gajret, br.

10

16. VI

1936),

str. 162.

40

D.

S u l e j m a n p a i Muslimansko ensko

pit nje

- jedan pn1og

njegovom rijeenju, Sarajevo, 1918, str.

13.

41)

D. S u l e j m a n p a i

Za eir

a

protiv

fesa,

,.Jugoslavenski liste, br.

230 6.

X

1925),

str.

6.

41) K o n s t i t u i r a j u a sjednica Refonne odrana je 29. I 1928. u

:pri.

sustvu oko 200 lica. U egzekutivni odbor ove organizacije uli su: Asim.beg

D u g a l i

dr Hamid H a d i e f e n d i Devad-beg S u l e j m a n p a i Salih Tafro,

Hamid K u k i Mehmed Tarabar, Hamdija N i k ~ i , Hakija H a d i Sukrija

K u r t o v i ,

Hamza Humo, Edhem B i a k i ml, Hamid F a z l a g i , Bekir Soko,

Hilmo S e l i m i , Hasan H a d i o s m a n o v i . Sa skuptine Reforme, Jugosla

venski list, br. 27 31. I 1928), str. S.

2


19/27

1. ~ j e _ r k o - ) u : a s t ~ j e t n i ; \

d o v o e n j e

vjerskog odgoja Muslimana

u sl_tlad

sa duhom

dananjice,

te

njihovo kultumo-tprosvjetno

u z d i ~

zanJe, tatko da se i z j e d n a e sa nivoom ostalih

kulturnih

naroda;

osavremenjavanje vaokufa, tako da se ova ustanova koristi za kul

tumo,socijalno i elkonomsko podizanje Muslimana;

. 2 .

r l l ) t v e ~ o - m o r a l n i : J .

tolerisanje one

nonje

Muslimana ko

J ~ do

tada nije

hHa u o b i a j e n a {5eir) i

o ~ k r i v a n j e

Muslimanke,

n J e n ~ u v o e n j e

u privredni i socijalni ivot

te

iskorjenjivanje svih

tetnih

o b i a j a ,

predrasuda i praznovjerja;

. 3. p o ~ i i ~ k i : ; nacionalno

o s v j e i v a n j e

Muslimana tako da

oru, k ~ o a u t o n t o n i elemenat, vide u Jugoslaviji ~ r a v u

i jedmu

otadbinu za Ikoju treba da s ljubavlju podnesu svaku rtvu; da

se SU2lbijaju uticaji p o l i t i k i h partija ukoliko ometaju i z v o e n j e

drutvenih

ciljeva; d se potpomau sve napredne akcije m e u

M r u s l i ~ a n i m a

LOrganizacija naprednih Muslimana je pokrenula svoje gla

silo

pod imenom

Reforma,

od

koga je izalo samo deset brojeva

br. 1/23. III 1928 - br. 10/6. VII 1928rJ Odgovorni urednik ovih

novina je bio D.

S u l e j m a n p a i ,

a u u r e i v a n j u su mu pomagali

Hamza

Humo i

Hamid

H a d i e f e n d i .

U

toku

februara 1928. prilo se osnivanju pododbora ove

organizacije u TU2li, G r a d a c u

B r k o m

Bijeljini

i

Banjoj Luci.45)

Ta

akcija

je

ila veoma teko. Jugoslovenska

muslimanska

organi

zacija -(JMO), kao

najuticajnija

. p o l i t i k a partija

m u

Muslima

nima, .bila je rezervisana ili odbojna prema naporima reformista.

O predloenim .reformama se, iz politiokog oportunizma,

nije

iz-

janjavala

ili je isticala da vjerska

pitanja

ostavlja nadlenim vjer

skim forumima.

46

)

Prema izjavi samog S u l e j m a n p a i a Reforma

ruje zadobila

ni

poclTku

v e i n e

svjetovne inteligencije a bmoli

irokih

masa te

je, s u o e n a sa finansijskim problemima, ubrzo

obustavila izdavanje svoga glasila. Vjerovatno

je

jedan od

glavnih

razloga odbojnosti mase

prema

reformistima bio njihov renome

zagovornika u v o e n j a eira i otkrivanja Hca Muslimanke,

to

je

doivljavano .kao direktni udar na vjersko b i e Muslimana.

- Pri tome

su

biH bezuspjeni pokuaji

da

se oslonac za refor

mu trai u samom islamu, da se zalae za davanje onih t u m a e n j a

vjers ldh propisa koji ne bi bili smetnja kulturnom progresu

i

da

se naglaava da se ne

trai

reforma islama nego krivog miljenja

o njemu.

47

)

) Vid, Cil jevi Reforme Izvadak iz Pravila Reforma,

br.

1

23.

III 1928),

str.

1.

-

44)

Apel Reforme ~ J u g o s l a v e n s k i

liste,

br. 45 21. II

1928),

str. 4.

~ ) kcija

Reforme Jugoslavenski list,

br.

42 17.

II

1928), str.

4.

46 D. S u l e j m a n p d i Reforma prema JMO Jugoslavenski

list,

b:r. 12 15. I 1928),

str.

3.

4 1) Pred sastanak hodt.inske kurije Reform.ac, br. 10 6. VII 1928).


20/27

Nnkun

p r c ~ t u n k u

bJ '"nJn NVUUU ahudln, l ' t 1 r m m l ~ t t IUl,.ff\V

ljaju iznositi

shwove

u hl'oAununu .Jll'l.

vnliiUl'

b.dtua\u l u

l n n c h u

objavljivnnlm u svjotovnuJ AttHn\ll.

Id .l

KV.IcHuvn

t moli"Jnl-.t:u

J

njihove s u k o b ~ sn tnullclunnlhil UU\ du p u o t k n u t v r ' L c.l"c"nlje

XX vijeka D.

S u l o j n m o p n A l ~ e

Mumlruo

u knlll:l 8/obodt aa mbuo

i l a i k t r u : t o v ~ t i n a (Zngroh, 1933).'

l.Dt'\lgn

z n n a l n u

l l n o H t

1 n e u V c v J o t o v n l r n

mudurnlHtlmu

bJo

je publicistn

Edhem N.

llulbulov16. t n.lel{ovunl

Jnlcluktunlnom

fonniranju hnulc

su

udjcln

.ku.ko

ide

e h d u n u f k o ~ moc.leanl1.mu ( ~ k o

lovanje u Curigradu l Solunu) tnko l

mal1kHI:I ITU\

(uk l

u l v u n j o

u

revolucionarni tnlns u Rusiji,

Qd{e

jo bio :t.uroblJcn

kuu

uuHtro

ugarski vojnik,

i rad

m e u povolA'khn Tl\turhnu).

4

U p o l l l ' l k l

1.1

vot Kraljevine

Sllbn, Hrvata

l Slovenaca U. D u . b u l o v l ~

fie

u k U u i o

kao poslanik Narodne skuptine b:uhrnn nn llsll K o m u n i s t i k c

partije. Godine 1921, nakon ntontutn nu

mini

strl\ J ) r w ~ k o v i ~ n , duo

je

javnu

izjavu

dn

istupa

iz

partije

uli ostujc vjcrun

t k o m u n i s t i k o j

ideologiji. Sedam godina knsnlle

1potpuno

sc puvukuo

i:r.

r p o l i t i ' k o g

ivota

i

u cjcHni 'Posvetio

p u b l i c l s t i k o m

radu. 1. tog perioda

po

t i e

n u j v e i

dio njegovih radova o rcforrni is1nm9kih

normi

i usta

novaL... ~ -

Godine

1933.

okrenuo je R e f o r m i s t i k u

b i b l i o t c k ~ ,

u ko

joj je najavio objav)jivanje

broura

o aktuelnim tproblcm ma ju

goslovenskih mU"Slimann iz nacionalne politikc, socijalno-ekonom

ske i m o r a l n o e t i k e oblasti.

49

)

Zadkruen pogled

na

reformu

islnm&kog

u e n j a

i

institu

cija

ovaj autor je dao u seriji l a n k a u listu Islamski glas, u pe

riodu j a n u a r - ~ p r i l 1936.so) U ovim l a n c i m a dovedeno je u pitanje

i samo shvatanje o erijatskom jpravu kao dijelu islamske religije.

B u l b u l o v i

polazi od teze

da

je islam racionalna

vjera

da

posjeduje savremene vjers

ke

i moralne smjernice ali da su

mu

slimani i pored toga zaostali. Uzro,k tome nije u sutini islama

njegovim .dogmama, obredima i moralu, nije u fatalizmu i bigo

tizmu

nekih muslimana

v e

u

erijatskom

1pravu. Ovo

pravo

i j i

korijeni i porijeklo lee u o b i a j i m a i tradicijama stare Aratbije,

i s t i e B u l b u l o v i ,

imalo je u prvim danima

islama

blago.tvornih

strana

ali su

se

kasnije ispolji-li njegovi negativni efekti. Njih

je

bilo

n e m o g u e

otkloniti,

zato to se

desilo

da erijatsko

.pravo

u e

u sastav same islamske vjere. Da bi se islam s a u v a o kao

vjera :potrebno je i z v ~ i t i optu derogaciju erijata

jer

nje

g o . ~ i propisi u dananjem stacioniranom stanju nemaju aktuel.nu

VriJe'dnost.

' ) J

edi ni za sada p r i s t u p a n i podaci o tome sadrani su u privatnoj

prepisc1

E.

B u l b u l o v i a 1

Muhameda

H a d i . i a h i a .

Arhiv Gazi Husrevbegove

biblioteke u Sarajevu, fasc. Edhem Bulbulovi6c.

49)

Islamski svijet, br.

20

(10.

I 1933),

str. 3.

SO)

To

su l a n c i :

llmija inteligencija Islamski glase, II

br. 14 (3.

I

1936),

str. 6-7; Da se

s p o r ~ u m i m o ,

br. 16

(17.

I 1936), str. 6;

b

se obia-

snimo br.

17 (24.

I

1936), S'tr. 6; Da

dokalemo br. 18

(31.

I 1936), str.

6; Da

utvrdimo .br.

21 (21. II 1936),

str.

6; Da

tavrimo

br. 24

(27.

Il l

1936),

str.

6; Da t a k l j u i m o ,

br. 27

(20.

IV

1936),

str.

6.


21/27

.

Z b ~

toga je ovaj

autor rredloio neoppodne reforme koje

b1

se

sastojale

u

tome da

se:

1

rpojam o

Kuranu

svede

na

pravu

mjeru vjere

(2) da

se Sunet

smatra .fakultativnim izvorom i

da

~ .

iz

n j e ~ uzme samo

ono

to je u neposrednoj

vc:zi

sa : j e ~ o ~

1

rslamsk1m

dubom

i (3)

da se

u

drutvenim poslovuna pnmJem

parlamentarni

sistem idmaa i kijasa, i

da

samo takvo zakono

davstvo obavezuje muslimane u

zemljama

u

kojima imaju

zako

noda:mu

i

izvrnu vlast. )

.. ' _Kao uzor

m o d e r n i s t i k e reforme

islamSkog u e n j a

i insti

lUCIJa E. B u l b u l o v i

je isticao Republiku

Tursku.

Za muslimane

u J ~ g o s l a v i j i

predlagao je

da Vrhovno islamsko

starjeinstvo

pro

glasJ

K ~ r a n

jedinim izvorom

islama

a sve

ostale

apstrahuje

ili

p r o g l ~ S I fakultativnim,

te

da za

sva

otvorena pitanja koristi idti

h a ~ lJ. neposredno

o b r a a n j e na Kur'an.52)- 0vi stavovi

E. Bulbu

l o ~ i a

,

predstavljali

su najradikalniju

artikulaciju

muslimans'kog

sy}etovnog

modernizma

u Bosni i Hercegovini. Po sadrini i inten

Cijama

korespondirali

su idejama svjetovnih modernista u

mu

slimanskim zemljama.

Treba spomenuti da

je

u listu Islamski glase objavljeno

vge odgovora

na l a . d k e

E.

B u l b u l o v i a ,

u

kojima

se

uglavnom

pledira

za usvajanje moderne kulture , . ; k o n t r o l i u i je eriatskim

'Propisima

koji

za nas moraju

ostati

nepromijenjenic.53)

Izvan publicistiokog i a k t i v i s t i k o g iskazivanja

muslimanski

svjetovni modernizam je u Jugoslaviji

p o e t k o m

e t v r t e decenije

XX

vijeka dobio i tpravno.teorijski izraz. Kao

i

u s l u a j u Egipta

(Abdurezak.fJlaa Senhuri), i

kod

nas

su

radovi o

erijatu

kao

jednom

od

istorij'Sikih

pravnih sistema

potekli

iz

,

pera

pisc

koji

se kolovao na franouskim univerzitetima. Bio je to Mehmed Be

g o v i

(1904- ),

koji

je 1938. na .

Pravnom fakultetu

u

Aliru

odbranio doktorsku

disertaciju pod naslovom

evoluciji eri.jat-

skog

pravlf

u

J u g ~ s l a v i j i (De

l ~ v o l u r i ~ du

dr


22/27

~ p r a v n u argumentaciju zn proces emandpadjc n1uslimanske ene.

Broura je izazvala brojna reagovanja tradicionalnih erijat'Skih

pravni

1

ka .koji

su

prigovarali za nedovoljno poznavanje fi:kha slu

enje neautori.ta.tiv.nim zbornicima nehanefijsk.ih

pravnih kola,

djelima

orijentalista i projektima kodifikacija .koje

su pripremile

neislamske vlade.

54

)

Pod

uticajem ovih krugova Vrhovno islamsko

starjeinstvo

je

na

svojoj konferenciji

sa

l a n o v i m a Ulema medlisa u Skoplju

i Sarajevu i vakufsko-mearifskim v i j e i m a odranoj od

9.

do

15.

jula

1931. lkonstatovalo da u brouri dr Mehmeda B e g o v i a ima

stavova koji nijesu u skladu sa islamskim izvorima i naukomc.SS)

U s t r u n i m radovima o erijatskom '}lravu M. B e g o v i je

pratio pokuaje refonmi erijatskog prava u svijetu, u ~ i v a ~ n'

r j e ~ ~ n j a

u s v o j e ~ a

u p O j ~ i n ~ m zemljama i p ~ ~ l a g a o V ) ~ r s k 1 m

enJatsko-sudskrm automet1ma u JugoslaviJI da shJede

taJ

pravac

.

S6

2) Vjerski modernisti

LUporedo s

naporima

muslimanske svjetovne inteligencije da

refonnie

islamske norme i ustanove, u

staroj

Jugoslaviji su na

stavljena i

r e f o r m i s t i k a

nastojanja p r o s v i j e e n e uJeme. Z n a a j n a

okolnost koja je ila u prilog ovoj r e f o r m i s t i k o j struji bila je

i n j e n i c a da je na poloaju reis-ul-uleme za Bosnu i Hercegovinu

u vremenu

1913-1930.

bio poznati _vjerski prosvjetitelj

i

moder

nista

Mehmed

Demaludin

C a u . e v i .

--

u

krugu vjerskih modernista

su

se isticali SalilHleg Baka

I D O W (1889--1936), poznat kao

pisac

i prevodilac me radova o

reformizmu, panislamizmu, dekadenci muslimana, emancipaciii

muslimanske ene i ra7Noju naprednih ideja u arapskom svijetu,v}

pi ac i prevodilac Sukrija Alagit (1881-1936) i drugi.

Svoje stavove

oV i

u e n j a c i su izlagali u napisima u

dnevnoj

tampi i periodici, s t r u n i m publikacijama i javnim istupima. Po-

kretanjem

lista Novi behar (I, br.

1/l.

V

1927

-

XIX.

br.

54)

Vid, Adil Lutfi

C o k i ~ Prikaz i ocjena rada g. dr e h m ~ d a 8 ~ ~ 0 \ l i .

a

o njegovom natiranju na islamsku tenu i njm p o l o ~ a j po i.slanulcoj

nauci

izlotenog u

njegovoj knjizi Tuzla,

1931,

str. 12.

30-32.

U istom

duhu

su pisali:

Ali Riza P r o h i ~ . Sta h o e na.ta muslimanska

inttl igmcija Saraje.

vo, 1931; Ibrahim M e h i n a g i , Osvrt

na

bro1uru

g.

dr. Mthmtda

S ~ g o v i t a

O polotaju i duf.nostima muslimanke prtma islamsko; nauci i dulw dca-

nalnjeg vremena

Sarajevo, 1933, i drugi.

SS Novo vrijeme, br. 28

(25

. VII 1931), str. 1.

S6

Vid,

M.

B e g o v i ~

O

reformama poroditnoK

prtlWI

mu

.

JlrrflaP III

u

Egiptu

Arhiv 1 a pravne i d r u ~ t v e n e nauke., br. 611935 knj. XXXI/XLVIII),

str. 533-560.

Ukazivanje na reforme erijatslcog prava u

~ v i j e t u

evidentno

je

u knji

zi Serijatslco bratno pravo sa

kratkim

uvodom u itufawJ ie 1erijatJiwg

prawz

Beograd,

1936

.

S1

Posebno mu

je z n a a j a n l a n a k

lnttlektumm

pok1et i evolwdja

naprednih

ideja u araoslcom

svijetu

Islamski svijete,

od l l br.

22

(24. J

1933) do II, br.

62

(17 . Xl

1933)

koji je ostao

nedovrkn.


23/27

--6/15. I.V 1945)

~ b i v e n o .ie

glnsLto

L J r l Je

jcdn.n

od llluvnfh t,tt

dalta ka

11io f o m n u l ~ s a n

u

duhu i ~ l w m t i k n g vtjel Wkog

mcJICJ nnl'lllnu

-

mmramo blago J,slaana spojiJ,tll sa mate(.lj uJ.nJ,m

h ~ g o m

1 - ~ p u d s n e

klole, ~ j u predstarvlja znarnost i

tchnlkkaec

.

)

M.

D.

C o o e v i je

od samog doJ.a,ska na

, p o J o ~ a j Y j c ~ k o u

poglavwa

b o s a n s l o o h a r c e g o v a k : i h

MursHmooa

, J ~ b u r p l o Ha ~ t a w v M n u

;koJi su odudoo-al1d od n a i n a m-tAljenja brodlcLonaLne uleme ( t p o ~ p J

SalO

je pr,oglars

O osnwalnrjru

GejrretJOvec

b a ~ n k e ,

doo )10 /1LLltv.no m r J ~ .

ljenje

m . J : S t ~ r o u g a i i 1 S k l o j

V10j11110j komandi 1 nedlenhm jugowlovei'JislkJI,m

vlaJStliana o

noenju

kapa

sa obodom za

ofllcirre iftlatmfiike YjeroLiijx>

vi1esti iltd.). M e u t i m , istup reLs-ul-uleme

C . O O . ~ e v ~ l a

na

lromercncl

musliman:slcih i ~ n t e l e k ' t l u a l a c a u GaJjrretJu

6.

XII

J

927.

,j

l ~ . J a v e

koje je dao dopisni'ku Politi'ke 9. XII

1927.

tproizvclc HU pravu

buru

u miUSltimarnslroj jav.Ill0Sitli.

59

} U avim isLupilma M.

D. -

v i

je

kao

t u m a

V1je11silrog

zalkona, dao miljenje

da

sc

s l a r n S S ~ k o

fPI'aMO ne protlivd otilmiV alllljiU lica ene i da

ne

~ r ' i

vjenr-;ke

proplHe

mu&lli.man

k b j :

nosi e

1

i.r

umjesto u r o b i a j e n o g

fesa. Zaloio se

1 a

ll eficmmu

v a ~ k u f a (odstupalllje od vol1e zavtjetaoca

i

1'1110gu6nrost irs

korita.vanja grobabja), b u d u i

da

p o s t l a j e e crija.ts)roJpra'Wle kJnj:i

ge

ne

daju d0V10lj100 mrek,t1ve i rnzjalrvjenja za

m'Odcmo doba.

Zamjerio je murslimansloorj

ionteUgenoitji

tlo se u . d a l j ~ l a

od naroda.

Pddrroo

je reforme Mustafe Kematla u TurskJOj i ~ n i ' O tav

da se

t a : k ~ V e mjere

hair u pogrledu

n a b n a

i'VIC)ta

muslimana,

treba

da

provedu

i

u

Jugoolavlilj f'

Na

ova slobodoumna r a m n ~ L j a a r j o a uslijedile su otrre rea1kci

je t r a d i a i o n a l \ i s t i : l l c i h k rugova. SwraJjeVISiloi

dematstkii

m ~ l i i s (IS'a'V'jet

d-slamske V ' j e r ~ e optdlne), podran mjesntm odborom JMO, zatra

io je

d

r6Ls-ul-uleme

da ovu izjavtU demarntruje

ili

da cxLsflulp.i

sa

r p o J r o a j a . ~ ) Kallro je u tollw januara i februara 1928. u Sarajevu

z a s j ~

V1illwlfslci

sahor

zatraeno je sa.zi.vanje o d ~ k e i ~

bni je kaja je t r e b a . o da r a r m t r ~ posljedrice reisovih irlJjaNa. U

dsUo VIIliljeme je dolo db pol:admcijC?

muslimanske

ja'VIllOSti za i

protli.v

stavrova

M.

D.

C a i U e v d a .

) U

OYia:n

reagovanjliana

je

i:sti

caiOO da se J.roma?leklsno pirtanje

re Oime drWtveoog

itvlota MusLi

mana

ne moe svestii na pj tanje fesa i l i eira, odrnosno a u ~ r i v a n j e

lica ene. Imeseoo je i mi;ljenje da sVII'ha r e f o i m . i J s t i J : k i l h

n31Stloja

nja mje Otlkrii1U. Ilica 9\'ilh Muslimanki, v e .stvoriti atmosferu u lro-

SS)

Vid, Proglas p o k r e t a a lista, Novi behar, l br. 1 (1. V

1927),

str. 1.

59) Politika, br.

53002

(10. XII 1927).

~ )

stup

JMO

protiv

Reis-ul-uleme

Jugoslavenski liste, br.

24

(27.

I

1928), str. 4.

61) Dio tih reagovanja objavljen je na stranicama Jugoslavenskog

lista: O reformama u muslimanskom drwtvenom l.ivotu (izjava Hakije

Buatlije, pred. kotar-skog vakufsko-mearifskog povjerenstva iz B u ~ o j n a j

M.

~ i : r : b e g o v i ~

iz

~ u g o j n a ) , br.

5

(6.

l

1928), str. 3; O.mer H. S e f i , Oko

otkrwan]a

nzusltmankz br. 10 (13. ~ 1928},, str.

6;,

O otkrtvifnju muslimanki

br. ~ 4 (17.

I

1928),

str.

3;

Aktuelnt

m ~ l t m a n s k z

problemz - vakufi fere

da z fes br.

15

(18. I 1928), str.

2;

Hattda Basara, Reforme kod muslima

na br

.

21 (24.

I 1928),str.

3.


24/27

joj e

muslimanska

sredina tolerJsatd

one ene

koje to u i l D . e

dan autor

je a k , p o d r a v a j u i

stawove

r e i l s ~ - 1 u l e m e

Caruevtica,

iznio

uvjerenje

da

on spada

u obnovitelje vjere (mudedid-ud

-dm).-- /

-U polemici sa sarajevskim deanatsk.im

m e d l ~ s o m , rei-s-ul-

-ulema je

svoje

staVk:liVe

obrazlagao potrebom da se

n e p o s r ~

llooris1Ii

K ur'a111

a

ne

da

se

do

njegovlih

naloga

i

intenorja

dolazi

posredstvom komentara,

praV Ili.ka

i1d,-

1

te da se

od

stirogog sirije

e n j a

erijatskih :propisa ('azima)

1 p r e e

na olakice

n . t k h s ~ )

.. Ta

k o e

je istakao da

smatra

velrkom gre'kom uleme

s v o e n J e l S J ~ -

ma samo na fikhska

{ v j e r s k ~ r a v n a

pitanja. O pitanjima IkoJa

su

mu tpstavljena

dao

je svoj odgovor v o d e i r a u n a O onome

to

postoji,

to

e

d o i i to

mora

d o i .

Sa stavovima reis-oi-uleme C o o e v d a u s t i 1 U i n i m lmrugov-ima

se prVi solidarisao erij-atskd sl.JKid;ja A bdrulah B u a t l i U

brouri

Pitanje muslimanskog napretka u Bosni

i

Hercegovini

povodom

poznatih izjava g Reisul Uleme i drugih Iskrena i otvorena r i j e ,

(Samjevo, 1928) ovaj aultlor

je

:izniJo

da

su

mu poznata t u m a e n j a

stare uleme o sv.im 'Pdklrenutlim p.iJtaoJima, a da se od njili moe

odstup:irti

ako tlo zahtijeva duh VIOOIIlena nakon ~ t o se temel:jdlto

p r o u e

u

nekom foru.mu

kaako

to

odobrava

i Muhamed

Ahduhuc.

63

)

S l i n o statDOVtite su u izjavama tampi iznijeli i Ibrahim F e j d ,

Osman N-wni H a d i i drugi J

_

Ovak VIi istupi m o d e r . r u s t i k e

uleme

dove1d

su do reagovanja

bradioionalista.

Mi

Riza Karabeg

je

Raspravu

o

hidabuf

krivenju muslimanki (Mostar, 1928).

Iibrabim

HaJd C O k i je obja

vio brouru O tesetturufpokrivanju muslimanki (Tuzla, 1928}, na

koju je A.

B u a l t l i

repliCirao radom O tesetturu i hidabu/

pokrivanju/kod muslimanki

-

osvrt na brouru g Co

i a

i g

Karabega i potkrepa tvrdnji iznoenih u mojoj brouri (N'OVii Be

hare,

II,

od br.

1/15.

V

1928/,

str. 15-16 do br.

7/1. VIII 1928/,

str. 104-105).

Polemirka

oko

reiiSOViih izjawa o k o n a n a je

izjatVom

Takrir)

Islamske

.Wbome

kurije

doneeoom

10.

VII

1928.

64

)

Od1Ulw

je

pot

pisalo

dvadeset

i

devet

islamskih u e n j alka iz Bosne i H ~ v i l l l e

m e u

njdma i est muftrl:ja. Zbog : z m a a j a -pitanja roja su pok re

ncuita,

i sagleda,vanja duhow:te

aJtJmosfere u muslimaDliS.k im

vjerSk.im

klrrugoviima, potirebno je

ire

i22Illiljeti sadraj ovog ddlmmnema.

Na PTVOm mjestu u Takriru

se

d s t i e da je dumos.t muslti

mana u

vjerovanju

i praksi s1ijedliiti eniljart-ske propise prema a J U ~

ritatiVIllOID

t u m a e n j u -hoomjskih

imama.

L i n a slwaltanrja pojedi

naca

o

z n a e n j u pojedrirrvih erijartJSkiih

il'lJVOI'a

ne mogu

se

s1ijedliti

mti

isticati. Imavanje

fetava

s.pada u dru2most muftija, a u s l l u a -

62

) Naa kulturna pitanja,

Novi behar,

II, br.

17

(1.

I 1928), str.

257-259.

61

) Hafiz Abdulah B u a t l i ,

Pitanje muslimanskog

napretka

u BosnJ

i Hercegovini, str.

33.

64

)

TakrirJ

nakladnik ispred Dematskog medlisa H. M. M e r h e m i ,

Sarajevo, 1928.


25/27

ju spot1nih

piotanja

reis-ul-ulema moe

san110

sazvati alll ketlu d z

ho

dinsk'Og

i

svjetovnog

stalea.

Reis-ul-ulemi

je

Qdreknuto

pravo

da_,

s

obzirom na

valoost f.twkdi:je )ro;u

\r i i moe i'ZDOSiti

svoje

pritvattlno miljenje.

. R e i l s - u l l e m i C a u e v l u je

t a k o e

pnigovoreno tK> je

lcra-

~ J e w d a a j vladi daJVaO

t u m a e n j a

pajedlilnih eri jatskih pittafnja

koja

su

p . r o v o e n a

u

mnogim

dralmim

ustanovama

~ k a p e

sa

obodom

za

afiioilre i

e l j e z m a f r e ) .

U

pogledu otkrivanja lica Muslimanke,

zauzet

je

dloolelcle

starv.

R e e n o je

da

ena moe

otlcr.irti Ilice i pesnlice

IRllw pred

stranim

osabama ullro1illro je potjplmo sigumna da to

n e e pobuditi strast.

UlroHilro

Sl.IIIIlQja,

i

U

e pdlm1i11i, osim

u

s l u a j u er.i1aJtJom

prlmme

nude ~ l i j e n i k z i pregled . U

tu

nudu

ne spadaju, kae

se,

p l l Q t ~ e l l i a t s . k l i

llalrOdni

o b i a J i ,

zabtjeW.

mode

i

koketerije,

te

nja za

sro&walnljem (uniiftcimnjem)

sa naom

inovjer.nom

b r a o o n

po

'}m1W i

j ~

Uz ova o g r a n l i e n j a , mor.alno

jaka

Mus1limaoka

o:n10e se

posrvettirti

obr1tu, trgovini, stJUdli;jama i svalrom

a l s n o m

za

nimanju.

Otlmtitvanje lica

kao

dopustivost (ruhsat)

ne

smi je

se loo-

riritli

bez DA.JrMe u n im prrilllkama.

P t r i l j e d o g reforme va kufa u

p o ~ e l d t u odstupanja od

volje za

vjetaooa (alnt-i valcif) je d b a e n

Imeseoo

je da je IVZ obavema

da tfitti erijats. k:e prqp:ise.

Reis-trl-ulema

C a u e v . i

je

iaJjavOO da

Takrir

UISValja,

budu6i

da

taj

dok.umeoart ne odbacuje njegovu gla'VillU misaK> u pogledu

dopUStliiVIOSti


26/27

i

humanosti kako je to propisima islanut reguli.sano. U rezoluciji

o valkufu

zatraene 9U

promjene u

v a ~ k . u l i i s k l o j upravi i

njena de

polirt\zacija.

6

1)

\ , . P o e t l o o m e t w t t e

decen Lje xx

V i:jeka poznati

mooennista

iz

pi'Ve generacije

m U 5 1 i m a n S ~ k i h

refonmirslta,

Osman

Nuri

H a d i ,

ob

ja'Vilo je krnjdgu Muhamed Koran

gJeograd,

1931). U tom djelu

se

u

duhu

islamskog modemiZlna

ra'5{PI'avlja o

1

slobodi

V I Q I ~ j e ,

f j ~ r -

mie

princip

t o l e r a 1 1 1 c ~ j e

u J:sla.mu

i o s u u j e v.jel1Slci

fanaltiilam.

Negirn se

s t a ~ t u s

dihada

kao

-.svetog

rata

lroji bi imao kara1kter

trajne dogme za

sva'kog vjernika, rpobija

vjerska obaveznost odre

e n e nOinje

ffiUSlimana, odva1a

poloaj ene prema

.iJS}amsk:im

iiZ-

vorima od devijacija u itstor.iji muslimatt1a

ittd

61

) U popisu liitera'blllre

za ovo djelo spomilllju se knj1ge

m u s l a m a D ~ & k f . h

mademista Bmirra

Alrje,

~ a s i m a

Emma i

h m e d ~ g a

Aigaeva.

L xi

polovime

e t v . m e

decendde

XX vijeka ideje vJemkog mo

dennaizma

d o b l i u ~ j u

s.Jjedbenilke u

osobama mUJSlia:nan:sddh

Studenalta

na

UniverzHetu El-Ezher u Kaliru.

M e u

njrima

se

posebno

i s t i e

Husein

o z o 1 9 1 2 - 1 9 8 2 ~ )

rve

mdove

o islamskoj

reformi

o z o

pi'e kao s'tudent u KadAru. U listni SaMtJu-l-4slam

~ a w t

a:l-4slaan,

Glas islama

dbja.VIljuje aJe

pold

naiS'lovloon Pokret

vj rsk

ob-

nove napretka u Jugoslaviji

-

novi i stari

u rome kiao glaiV'Ilu

l i n o s t

ovog pokreta

i s t i e

M. D.

C a u : e v i a . Ta

kretanja smatra

odnrrom.

Albduhuovog palm-eta u Bgi/ptu.

U narednim

radovima

u

~ I I S l a a n s l l o o a n W.asu

1936.

H. o z o

MctueliirzJi.ra pitanje idit11harla i i2Jil0si istmli'jat pokreta za

njegOVI\1

obnbvu. M e u p11Vdm atlltorima iz grupe Vljertslcih modemllista on

postaJV lja piltanje

z n a e n j a

.refonme u iJslamu

ili raldliJje VVjer:1Ske

obn10ve Govoi1i

da je sticajem dlrohrosti


27/27

d svrjerovm:ih

ll'li0Clennista.7

1

) \

U

duhu

taiko

s h v a e n o g refo.rmizn1a,

H. Dom

se u t k ~ j u i o

u

r a ~ l j a n j e

akrtluelnih

pita111.ja

mu'Sl iman

sklog drutvenog i kru1ttmnog p r e o b m a ~ j a : 1

Medutim, j a a n j e faimla na p o l l i t t r l ~ k o j sceni i

p o e t a s k

dru

gog

SVfjetskiog rart:a doveli su o

zapostarv}j.cmja

m o d e r n i t S t i i l l c i h

solucija za rjeavanje

drutveno- pii'aVIllih

i kultsurnih p'iltanja. Upo

~ 1 0

sa

j a a n j ~

p r o f a

i t S t i k e

stmuje

u

musltimanslrom

v j e i 1 S i k o ~

1 g r a a 1 J l t s 1 l r o i l a l h t i k o m vodstvu, nekii

diSilaanski teolozi su

polwalrt

da

dsruitven:i

a ~ s p e k i t i$laansJrog u e n j a

pr:ihl ie

n a c i o n a h ; o o i j a . t i J S t . i -

koj ideologiji_71a)

3)

Tradicionalisti

.

, Poktretcmje

m a a j n i h piltanja

llliUislianansklog

ch:utveno,p:rav-

nog d kulturnog i.VlOta

od

strane modernista dovelo je na jaWlu

scenu i lmug 11radiciona1no obrazovane uleme ko.ja je

nas

rupila sa

i d e j a a n

~

o u v ~ j a

i

o d b r a . n ~

p o s r o j e e g

islao:nsklog

~ l ~ j e n 1 ~

i

prask

se. Na JIJ>02lllo31tilJii predstavrnCI ovaloo

s h v a e n o g

tradtctonailiiama su

bili Sejfulah

P.roho (1859-1933),

Mi R l i ~ a Ka:raheg (1873-1944),

Documents

Odjek Reformistickog Pokreta u Bih PT1