ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG fileTOÙM TAÉT NOÄI DUNG MOÂN HOÏC - Caùc khaùi nieäm cô baûn söû duïng trong ÑHMT. - Caùc daïng ñoäc chaát vaø cô sôû phaân loaïi

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG

Soá tieát: 45 tieát

CBGD: ThS. Nguyeãn Thò Thu Hieàn

21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 1

MUÏC TIEÂU CUÛA MOÂN HOÏC

Sau khi hoïc xong moân ÑHMT, sinh vieân coù theå:

Hieåu ñöôïc caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa ñoäc hoïc moâi tröôøng.

Phaân bieät ñöôïc ÑHMT vôùi caùc ngaønh nghieân cöùu veà ñoäc

chaát khaùc.

Bieát caùch phaân loaïi ñoäc chaát.

Bieát ñöôïc caùc taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát leân caùc moâi tröôøng

thaønh phaàn (ñaát, nöôùc, khoâng khí).

Bieát ñöôïc phöông thöùc xaâm nhaäp vaø taùc ñoäng cuûa chaát

ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi.

Bieát moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình trong moâi tröôøng.


TOÙM TAÉT NOÄI DUNG MOÂN HOÏC

- Caùc khaùi nieäm cô baûn söû duïng trong ÑHMT.

- Caùc daïng ñoäc chaát vaø cô sôû phaân loaïi ñoäc chaát.

- Caùc nguyeân lyù cuûa ÑHMT.

- Caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán tính ñoäc cuûa ñoäc chaát.

- Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát.

- Caùc loïai ñoäc chaát coù trong caùc moâi tröôøng thaønh phaàn

(ñaát, nöôùc, khoâng khí) vaø taùc ñoäng cuûa chuùng ñoái vôùi moâi

tröôøng.

- Moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình trong moâi tröôøng.


CAÙC HOÏC PHAÀN CAÀN TRANG BÒ TRÖÔÙC

- Moâi tröôøng hoïc cô baûn

- Hoùa moâi tröôøng

- Caùc moâi tröôøng thaønh phaàn


PHÖÔNG THÖÙC ÑAÙNH GIAÙ

Hình thöùc ñaùnh giaù Soá laàn Tyû leä ñieåm (%)

Thi kieåm tra giöõa kyø 01 30 %

Baøi taäp 03 30 %

70%

Seminar 01 70 %


ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT

Chöông 1: Toång quan veà ñoäc hoïc moâi tröôøng

1.1. Giôùi thieäu

1.2. Moät soá khaùi nieäm cô baûn

1.2.1. Ñoäc hoïc

1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng

1.2.3. Nhieãm baån

1.2.4. OÂ nhieãm

1.2.5. Chaát ñoäc

1.2.6. Tính ñoäc

1.2.7. Nhieãm ñoäc



1.2.8. Taùc nhaân gaây ñoäc

1.2.9. Lieàu löôïng ñoäc

1.2.10. Ñoä ñoäc caáp tính

1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính

1.2.12. Ñôn vò ñoäc chaát

1.2.13. Toác ñoä phaùt trieån ñoäc chaát

1.2.14. Heä soá phaùt thaûi ñoäc chaát



1.3. Caùc nguyeân lyù cô baûn veà ñoäc hoïc moâi tröôøng

1.3.1. Tính ñoäc

1.3.2. Ngöôõng ñoäc

1.3.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng

1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu löôïng) ñaùp öùng /

phaûn öùng cuûa cô theå.

1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa chaát ñoäc

1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc

1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc

1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng



1.5. Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát

1.5.1. Nguoàn phaùt sinh

1.5.2. Xaâm nhaäp

1.5.3. Gaây ñoäc

1.5.4. Phaân huûy

1.5.5. Ñaøo thaûi



Chöông 2: Phaân loaïi ñoäc chaát

2.1. Cô sôû phaân loaïi

2.2. Phaân loaïi ñoäc chaát theo noàng ñoä, lieàu löôïng

2.3. Phaân loaïi ñoäc chaát theo baûn chaát

2.4. Phaân loaïi ñoäc chaát trung gian giöõa 2 loaïi baûn chaát vaø

noàng ñoä, lieàu löôïng

2.5. Phaân loaïi theo möùc ñoä nguy hieåm

2.5.1. Ít nguy hieåm

2.5.2. Nguy hieåm

2.5.3. Raát nguy hieåm



2.6. Phaân loaïi theo nguoàn goác

2.6.1. Chaát ñoäc sinh hoïc

2.6.2. Chaát ñoäc phoùng xaï

2.6.3. Chaát ñoäc hoùa hoïc

2.7. Phaân loaïi theo traïng thaùi toàn taïi

2.7.1. Traïng thaùi hoùa hoïc

2.7.2. Traïng thaùi vaät lyù

2.8. Phaân loaïi ñoäc chaát qua con ñöôøng xaâm nhaäp vaø gaây haïi

2.8.1. Ñoái vôùi thöïc vaät

2.8.2. Ñoái vôùi ñoäng vaät



Chöông 3: Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát

3.1. Toång quan

3.1.1. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát

3.1.2. Con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo cô theå sinh vaät

3.1.3. Cô cheá xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo ñaát

3.1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát

3.2. Caùc daïng nhieãm ñoäc trong moâi tröôøng ñaát

3.2.1. Nhieãm ñoäc do oâ nhieãm töï nhieân

3.2.2. Nhieãm ñoäc do oâ nhieãm nhaân taïo



3.3. Chaát ñoäc trong ñaát ngaäp nöôùc, yeám khí

3.3.1. Caùc chaát ñoäc trong ñaát ngaäp nöôùc, yeám khí

3.3.2. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc

3.3.3. Bieän phaùp phoøng choáng

3.4. Chaát ñoäc trong ñaát pheøn

3.4.1. Caùc chaát ñoäc trong ñaát pheøn

3.4.2. Dieãn bieán cuûa caùc chaát ñoäc

3.4.3. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi sinh vaät

3.4.4. Bieän phaùp phoøng choáng



3.5. Chaát ñoäc trong ñaát maën

3.5.1. Caùc chaát ñoäc trong ñaát maën

3.5.2. Dieãn bieán cuûa caùc chaát ñoäc

3.5.3. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa

caây troàng

3.5.4. Bieän phaùp caûi taïo ñaát maën

3.6. Chaát ñoäc ngoaïi lai xaâm nhieãm

3.6.1. Nguoàn goác

3.6.2. Söï nhieãm caùc chaát ñoäc phoùng xaï trong ñaát

3.6.3. Nhieãm daàu trong ñaát



3.7. Chaát ñoäc sinh ra töø quaù trình tích luõy phaân boùn vaø thuoác

baûo veä thöïc vaät

3.8. Chaát ñoäc kim loaïi naëng trong ñaát

3.9. Caùc khí ñoäc töï nhieân trong ñaát thoaùt ra

3.10. Caùc traàm tích (buøn laéng) gaây ñoäc



Chöông 4: Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc

4.1. Toång quan veà chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc

4.1.1. Ñònh nghóa

4.1.2. Caùc loaïi chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc

4.2. Quaù trình traàm tích, bay hôi, phaân taùn cuûa ñoäc chaát trong

moâi tröôøng nöôùc

4.3. Caùc yeáu toá moâi tröôøng nöôùc aûnh höôûng ñeán ñoäc tính

4.3.1. Caùc yeáu toá lieân quan ñeán söï ngoä ñoäc

4.3.2. Caùc taùc nhaân moâi tröôøng ngoaøi aûnh höôûng ñeán ñoäc tính



4.4. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc soâng

4.5. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc hoà

4.6. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc bieån



Chöông 5: Ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí

5.1. Toång quan veà ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí

5.1.1. Phaân loaïi vaø nguoàn goác cuûa ñoäc chaát

5.1.2. Tính ñoäc

5.1.3. Ngoä ñoäc


5.2. Moät soá ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí

5.2.1. SOx vaø taùc haïi

5.2.2. NOx vaø taùc haïi

5.2.3. COx vaø taùc haïi



5.2.4. F-, Cl

- vaø taùc haïi

5.2.5. Khí töï nhieân CH4 vaø taùc haïi

5.2.6. NH3 vaø taùc haïi

5.3. Khí ñoäc do hoaït ñoäng giao thoâng gaây ra

5.4. Caùc beänh do ñoäc chaát trong khoâng khí gaây ra ñoái vôùi

ñoäng vaät, thöïc vaät vaø con ngöôøi

5.4.1. Ñoái vôùi ñoäng vaät

5.4.2. Ñoái vôùi thöïc vaät

5.4.3. Ñoái vôùi con ngöôøi



Chöông 6: Phöông thöùc xaâm nhaäp vaø taùc ñoäng cuûa chaát

ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi

6.1. Giôùi thieäu chung

6.2. Quaù trình haáp thuï chaát ñoäc vaøo cô theå

6.2.1. Haáp thuï qua maøng teá baøo

6.2.2. Haáp thuï ñoäc chaát qua da

6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi

6.2.4. Haáp thuï ñoäc chaát qua heä tieâu hoùa

6.2.5. Toác ñoä haáp thuï

6.3. Phaân boá



6.4. Quaù trình chuyeån hoùa ñoäc chaát

6.5. Ñaøo thaûi ñoäc chaát

6.5.1. Qua thaän, nöôùc tieåu

6.5.2. Qua ñöôøng gan, maät, ruoät

6.5.3. Qua hôi thôû

6.5.4. Caùc tuyeán baøi tieát khaùc

6.6. Taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi

6.6.1. Phaûn öùng sô caáp (nhieãm ñoäc caáp tính)

6.6.2. Phaûn öùng thöù caáp (nhieãm ñoäc maõn tính)



Chöông 7: Moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình trong moâi

tröôøng sinh thaùi

7.1. Toång quan

7.2. Ñoäc chaát do möa acid

7.2.1. Ñònh nghóa veà möa acid

7.2.2. Thaønh phaàn möa acid

7.2.3. Nguoàn gaây möa acid

7.2.4. Haäu quaû cuûa möa acid

7.2.5. Bieän phaùp haïn cheá haäu quaû cuûa möa acid



7.3. Ñoäc chaát do oâ nhieãm daàu vaø caùc saûn phaåm cuûa daàu

7.3.1. Daàu löûa vaø taùc ñoäng cuûa chuùng ñeán moâi tröôøng

7.3.2. Thaønh phaàn vaø ñaëc tính cuûa daàu löûa

7.3.3. Ñoäc tính vaø caùch tieáp xuùc

7.3.4. Phöông phaùp khoáng cheá daàu traøn

7.4. Ñoäc chaát töø quaù trình saûn xuaát vaø chaát thaûi coâng nghieäp

7.5. Ñoäc chaát trong noâng nghieäp

7.5.1. Thuoác baûo veä thöïc vaät

7.5.2. Chaát thaûi noâng nghieäp



7.6. Chaát ñoäc vaø ñoäc toá töø thöïc phaåm – caùc aûnh höôûng leân

con ngöôøi

7.7. Söï nhieãm ñoäc caùc ñoäc chaát trong nhaø ôû ñoái vôùi con ngöôøi

– caùch phoøng choáng.

7.7.1. Nguoàn phaùt sinh ñoäc chaát

7.7.2. Caùc loaïi ñoäc chaát coù trong nhaø ôû

7.7.3. Caùch phoøng choáng nhieãm ñoäc


TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

Tiếng Việt

1. Trịnh Thị Thanh, “Độc học môi trường và sức khoẻ con người”, NXB ĐHQG Hà Nội, 2007.

2. Lê Huy Bá, “Độc học môi trường cơ bản”, NXB ĐHQG TPHCM, 2006.

3. Lê Huy Bá, “Độc học môi trường (chuyên khảo)”, NXB ĐHQG TPHCM, 2004.

4. Nguyễn Thị Thìn, “Chất độc trong thực phẩm”, NXB KH&KT, 2004.

5. Hoàng Văn Bính, “Độc chất học công nghiệp và dự phòng nhiễm độc”, NXB KH&KT, 2007.



6. Lê Huy Bá, “Tài nguyên môi trường và phát triển bền vững”, NXB KH&KT, 2002.

7. Lê Huy Bá, “Sinh thái môi trường đất”, NXB ĐHQG TPHCM, 2000.

8. Hoàng Hưng, “Con người và môi trường”, NXB ĐHQG TPHCM, 2005.

9. Lê Văn Khoa, “Khoa học môi trường”, NXB Giáo dục, 2006.

10. Trần Kông Tấu, “Tài nguyên đất”, NXB ĐHQG Hà Nội, 2006.

11. Lê Văn Khoa, “Chỉ thị sinh học môi trường”, NXB Giáo dục, 2007.



Tiếng Anh

1. John A.Timbrell, “Introduction to Toxicology”, Taylor and Francis, 1995.

2. Wayne G. Landis, “Introduction to Environmental Toxicology – Impacts of chemicals upon ecological systems”, Lewis publishers, 1995.

3. Jaakko Paasivieta, “Chemical Ecotoxicology”, Lewis publishers, 1991.


KEÁ HOAÏCH GIAÛNG DAÏY VAØ HOÏC TAÄP

Soá buoåi Noäi dung moân hoïc Soá tieát

1 Toång quan veà ñoäc hoïc moâi tröôøng 5

1 Phaân loaïi ñoäc chaát 5

1 Chaát ñoäc hoùa hoïc, chaát ñoäc sinh hoïc,

chaát ñoäc phoùng xaï

5

1 - Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát

- SV thuyeát trình seminar

5




1 - Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc


5

1 - Ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí


5

1 - Phöông thöùc xaâm nhaäp vaø taùc ñoäng cuûa

chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi


5




1 - Moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình

trong moâi tröôøng


5

1 - OÂn taäp


5


CAÙC CHUYEÂN ÑEÀ THAÛO LUAÄN

1. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc (hieän töôïng phuù döôõng hoùa

trong moâi tröôøng nöôùc hoà)

2. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát (kim loaïi naëng Pb, Cd trong

ñaát)

3. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí (khí ñoäc phaùt sinh do

hoaït ñoäng giao thoâng gaây ra – benzen, NOx, COx)

4. Chaát ñoäc hoùa hoïc (Dioxin)

5. Ñoäc chaát trong noâng nghieäp (thuoác baûo veä thöïc vaät)

6. Chaát ñoäc vaø ñoäc toá töø thöïc phaåm – caùc aûnh höôûng leân con

ngöôøi.

7. Chaát ñoäc sinh hoïc (Aflatoxin trong caùc loaïi nguõ coác nhö ñaäu

phoäng, haït ñieàu, gaïo, ngoâ…) 21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 31

CAÙC CHUYEÂN ÑEÀ THAÛO LUAÄN

8. Chaát ñoäc phoùng xaï (Uranium)

9. Hôïp chaát cuûa Asenic (As)

10. Thuûy ngaân (Hg) vaø caùc hôïp chaát cuûa thuûy ngaân

11. NO2

- trong thöïc phaåm

12. Dung moâi höõu cô (benzen, toluen)

13. Caùc hôïp chaát höõu cô beàn toàn löu laâu daøi trong moâi

tröôøng (PCBs)

14. Caùc chaát ñoäc trong nhaø ôû – caùch phoøng choáng

nhieãm ñoäc.


CAÙC ÑEÀ MUÏC CAÀN COÙ

- Giôùi thieäu toång quan veà ñoäc chaát caàn nghieân cöùu

- Lyù do nghieân cöùu

- Nguoàn goác phaùt sinh

- Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc tính cuûa chaát ñoäc

- Taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát ñoái vôùi moâi tröôøng / con

ngöôøi

- Caùch xöû lyù chaát ñoäc trong moâi tröôøng

- Caùch phoøng choáng nhieãm ñoäc ñoái vôùi con ngöôøi.


CHÖÔNG 1:

TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG



1.2.1. Ñoäc hoïc



1.2.4. OÂ nhieãm


1.2.6. Tính ñoäc



CHÖÔNG 1:










CHÖÔNG 1:


1.3. Caùc nguyeân lyù cô baûn veà ñoäc hoïc moâi tröôøng

1.3.1. Tính ñoäc



1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu löôïng) ñaùp öùng /

phaûn öùng cuûa cô theå.

1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa chaát ñoäc

1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc




CHÖÔNG 1:




1.5.2. Xaâm nhaäp

1.5.3. Gaây ñoäc

1.5.4. Phaân huûy




‘

Con ngöôøi ngaøy caøng quan taâm ñeán taùc ñoäng

cuûa oâ nhieãm moâi tröôøng ñoái vôùi söùc khoeû

coäng ñoàng trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây.

Lyù do ???



- Söï laây lan caùc beänh dòch truyeàn nhieãm (dòch taû, thöông

haøn) do vi khuaån gaây ra

- Xuaát hieän caùc beänh nguy hieåm nhö ung thö, AIDS, quaùi

thai, caùc dò taät baåm sinh ôû treû do caùc chaát ñoäc haïi trong moâi

tröøông gaây ra ngaøy caøng coù chieàu höôùng gia taêng ôû nhieàu

nôi treân theá giôùi cuõng nhö ôû Vieät Nam.


Ví duï:

Xuaát hieän caùc laøng ung thö ôû khu vöïc caùc laøng ngheà caùc

tænh phía Baéc.

Xuaát hieän dòch beänh da laï taïi huyeän mieàn nuùi Ba Tô –

Quaûng Ngaõi (nghi ngôø do nhieãm hoùa chaát baûo veä thöïc

vaät): tính ñeán ngaøy 19/1/2012 ñaõ coù 106 ngöôøi nhieãm

beänh, trong ñoù ñaõ coù 1 beänh nhi 8 tuoåi töû vong.


Beänh toån thöông da laï ôû Ba Tô – Quaûng Ngaõi


Tỉ lệ tử vong vì ung thư tại một số làng xã

Làng / xã (tỉnh) Dân số (ước tính)

Số tử vong do bệnh ung thư

mỗi năm

Tỉ lệ tử vong tính trên

100.000 dân

So sánh với tỉ lệ trung bình toàn quốc (1)

Thạch Sơn (Phú Thọ) 7.000 15 214 2,6 lần

Đông Lỗ (Hà Tây) 5.800 22 379 4,6 lần

Minh Đức (Hải Phòng) ? 67 ? ?

Thổ Vị (Thanh Hóa) 1.700 80 (14 năm) 336 4,1 lần

Kim Thành (Nghệ An) 1.900 100 (7 năm) 752 9,1 lần

Khánh Sơn (Đà Nẵng) 760 10 (5 năm) 263 3,2 lần

Đại An (Quảng Nam) 1.140 33 (10 năm) 289 3,5 lần

(1) Tính trên tỉ lệ tử vong do nguyên nhân ung thư toàn quốc là 82.5 trên 100.000 dân số (nguồn: PH Anh, ND Duc. Jpn J Clin Oncol 2002;32:S92-S97).


Nguoàn phaùt sinh caùc chaát ñoäc haïi?

- Töø caùc hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp

- Caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi

- Söï roø ræ töø quaù trình saûn xuaát, vaän chuyeån vaø löu tröõ caùc

chaát ñoäc

- Nöôùc thaåm thaáu töø baõi choân laáp raùc

- Caùc loaïi oâ nhieãm hoùa hoïc sinh ra töø quaù trình saûn xuaát

coâng nghieäp vaø khai thaùc quaù möùc taøi nguyeân thieân nhieân


Nguoàn phaùt sinh caùc chaát ñoäc haïi?

- Söï phaùt xaï, caùc khí thaûi, chaát thaûi daïng voâ cô, höõu cô

cuõng nhö haøm löôïng buïi trong khoâng khí ngaøy caøng gia

taêng do hoaït ñoäng saûn xuaát vaø giao thoâng vaän taûi ñang ñe

doaï nghieâm troïng moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi.

- Söï thaûi ra ngaøy caøng nhieàu caùc kim loaïi ñoäc, caùc hôïp

chaát höõu cô coù tính ñoäc vaø ñoä beàn cao, sau ñoù toàn löu,

tích luyõ trong chuoãi thöùc aên vaø gaây haïi nghieâm troïng ñeán

con ngöôøi vaø caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ.




chuyeån hoùa

Chaát oâ nhieãm Cô theå

Chaát ñoäc

taùc ñoäng



Chu trình töông taùc giöõa chaát oâ nhieãm vaø cô theå sinh vaät

laø quaù trình tieáp xuùc, gaây neân taùc ñoäng sinh hoïc, theå hieän qua

söï haáp thuï, phaân boá trong cô theå, chuyeån hoùa vaø töông taùc

vôùi caùc thaønh phaàn sinh hoùa nhaïy caûm gaây ra nhöõng bieán

ñoåi veà sinh hoùa trong cô theå vaø daãn ñeán beänh taät.



Ñeå nghieân cöùu taát caû caùc taùc ñoäng neâu treân ñoái vôùi con

ngöôøi vaø caùc quaàn xaõ sinh vaät trong heä sinh thaùi chuùng ta

seõ tieáp caän moät moân khoa hoïc môùi – ñoù chính laø moân ÑOÄC

HOÏC MOÂI TRÖÔØNG (environmental toxicology) hay coøn

goïi laø Ñoäc hoïc sinh thaùi (ecotoxicology).

Ñoäc hoïc moâi tröôøng vöøa laø 1 boä moân cuûa ngaønh Ñoäc chaát

hoïc (toxicology) nhöng laïi naèm trong ngaønh Moâi tröôøng hoïc

(Environmental sciences).



1.2.1. Ñoäc hoïc (Toxicology)

1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng (Environmental toxicology)


1.2.4. OÂ nhieãm


1.2.6. Tính ñoäc











Ñònh nghóa:

Laø ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu veà khía caïnh ñònh tính vaø

ñònh löôïng taùc haïi cuûa caùc taùc nhaân hoùa hoïc, vaät lyù vaø

sinh hoïc leân heä thoáng sinh hoïc cuûa sinh vaät soáng.

(J.E.Borzelleca)

Laø ngaønh khoa hoïc veà chaát ñoäc vaø caùc aûnh höôûng cuûa

chuùng. (theo boä saùch giaùo khoa Brockhaus)

Laø ngaønh khoa hoïc veà chaát ñoäc, laø ngaønh khoa hoïc cô

baûn vaø öùng duïng.



Laø khoa hoïc cuûa caùc aûnh höôûng ñoäc cuûa hoùa chaát leân caùc

cô theå soáng. Noù bao goàm caùc chaát nhö: dung moâi höõu cô,

kim loaïi naëng, thuoác tröø saâu, myõ phaåm, caùc thaønh phaàn

trong thöùc aên, caùc chaát phuï gia thöïc phaåm.

(Textbook on Toxicology)

Laø moân khoa hoïc xaùc ñònh caùc giôùi haïn an toaøn cuûa caùc

taùc nhaân hoùa hoïc.

(Casarett vaø Doull, 1975)



Laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà moái nguy hieåm thöïc söï

hoaëc tieàm taøng theå hieän ôû nhöõng taùc haïi cuûa chaát ñoäc leân

caùc toå chöùc soáng, caùc heä sinh thaùi; veà moái quan heä giöõa

caùc taùc haïi ñoù vôùi söï tieáp xuùc; veà cô cheá taùc ñoäng, söï

chuaån ñoaùn, phoøng ngöøa vaø chöõa trò ngoä ñoäc.

(J.H. Duffus)

Ñoäc hoïc laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà nhöõng moái

nguy hieåm ñang xaûy ra hay seõ xaûy ra cuûa caùc ñoäc chaát

leân cô theå soáng.



Moät soá nhoùm cuûa ñoäc hoïc:

Ñoäc hoïc moâi tröôøng

Ñoäc hoïc cuûa thuoác tröø saâu

Ñoäc hoïc thuûy sinh

Ñoäc hoïc haønh vi

Ñoäc hoïc coâng nghieäp

Ñoäc hoïc dinh döôõng

Ñoäc hoïc laâm saøng …


Ñoäc chaát hoïc laâm saøng: nhaèm phaùt hieän vaø chöõa trò cho

ngöôøi bò nhieãm ñoäc.

Ñoäc chaát hoïc thuù y: nhaèm phaùt hieän vaø chöõa trò cho ñoäng

vaät bò nhieãm ñoäc, ñaëc bieät laø gia suùc; nghieân cöùu söï

truyeàn nhieãm caùc ñoäc toá ñeán coäng ñoàng daân cö qua thöùc

aên nhö söõa, caù vaø caùc loaïi thòt khaùc.


Ñoäc hoïc haønh vi (behavioral toxicology): quan taâm ñeán

aûnh höôûng cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi haønh vi cuûa ñoäng vaät

vaø con ngöôøi.

Ñoäc hoïc dinh döôõng (nutritional toxicology): ñeà caäp

ñeán aûnh höôûng cuûa khaåu phaàn aên ñeán söï bieåu hieän ñoäc

vaø ñeán cô cheá cuûa caùc aûnh höôûng naøy.


Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp: laø moät lónh vöïc ñaëc bieät cuûa

ñoäc chaát hoïc moâi tröôøng lieân quan ñeán moâi tröôøng laøm

vieäc vaø taïo neân moät phaàn quan troïng cuûa veä sinh coâng

nghieäp.

Ñoäc chaát hoïc moâi tröôøng: nghieân cöùu söï di chuyeån cuûa

caùc ñoäc toá vaø hôïp chaát cuûa chuùng, caùc saûn phaåm cuûa söï

phaân huûy trong moâi tröôøng vaø trong chuoãi thöùc aên. Ñaùnh

giaù aûnh höôûng cuûa caùc chaát laây nhieãm leân caùc caù theå, ñaëc

bieät trong coäng ñoàng daân cö.


Ño löôøng ñoäc chaát vaø ñoäc tính?

Ñoäc chaát hoïc phaân tích: laø 1 ngaønh cuûa hoùa phaân tích

lieân quan ñeán vieäc ñònh daïng vaø ñaùnh giaù caùc hoùa chaát

ñoäc vaø hôïp chaát cuûa chuùng trong caùc vaät lieäu sinh hoïc vaø

trong moâi tröôøng.

Kieåm nghieäm ñoäc tính: lieân quan ñeán vieäc söû duïng caùc

cô theå soáng ñeå ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa ñoäc toá. Bao goàm

caùc kieåm nghieäm nhanh veà ñoäc tính gen nhö kyõ thuaät

nuoâi caáy teá baøo ñeå söû duïng caùc moâ cho nhieàu kieåm

nghieäm khaùc nhau, töø ñoäc tính caáp ñeán ñoäc tính laâu daøi.



(Environmental toxicology)

Ñònh nghóa:

Ñoäc hoïc moâi tröôøng laø moät ngaønh nghieân cöùu quan heä

cuûa caùc taùc chaát coù haïi trong moâi tröôøng töï nhieân (nguoàn

goác, khaû naêng öùng duïng, söï xuaát hieän, ñaøo thaûi, huûy

dieät…) vaø phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa chuùng trong moâi

tröôøng.

ÑHMT höôùng veà moái quan heä giöõa taùc chaát, caáu truùc cuûa

taùc chaát, aûnh höôûng coù haïi cuûa chuùng ñoái vôùi caùc cô theå

soáng.




Ñoäc hoïc sinh thaùi:

Laø ngaønh khoa hoïc quan taâm ñeán caùc taùc ñoäng coù haïi cuûa

caùc taùc nhaân hoùa hoïc vaø vaät lyù leân caùc cô theå soáng, ñaëc bieät

laø taùc ñoäng leân caùc quaàn theå vaø coäng ñoàng trong heä sinh thaùi.

(Butler, 1978)

Muïc tieâu cuûa ÑHST laø:

taïo ra nhöõng chuaån möïc ban ñaàu,

thieát laäp tieâu chuaån chaát löôïng moâi tröôøng,

ñaùnh giaù vaø döï ñoaùn noàng ñoä trong moâi tröôøng,

nguy cô cho caùc quaàn theå töï nhieân (coù caû con ngöôøi) bò taùc ñoäng

maïnh bôûi söï oâ nhieãm moâi tröôøng.




Ñoäc hoïc moâi tröôøng (environmental toxicology) vaø ñoäc

hoïc sinh thaùi (ecotoxicology):

- Laø 2 khaùi nieäm gaàn gioáng nhau.

- Laø moân hoïc nghieân cöùu veà caùc ñoäc tính cuûa caùc taùc nhaân

gaây ñoäc nhö moät ñoäc toá, ñoäc chaát töø chaát gaây oâ nhieãm

trong quaù trình oâ nhieãm moâi tröôøng.

- Ñoái töôïng gaây ñoäc chính laø treân con ngöôøi vaø sinh vaät.


Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ÑHMT

- Caùc aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát (voâ cô, höõu cô töø caùc quaù trình

oâ nhieãm moâi tröøông), caùc ñoäc toá sinh hoïc (ñoäc toá ñoäng thöïc

vaät, vi sinh vaät) vaø keå caû ñoäc toá töø ngöôøi beänh tieát ra.

- Caùc caù theå sinh vaät Heä sinh thaùi (xaõ hoäi con ngöôøi)

- Nhöõng thay ñoåi (thöôøng laø yeáu ñi) cuûa heä thoáng sinh hoïc

vaø chöùc naêng sinh thaùi cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng. Söï toån

haïi cuûa sinh vaät vaø con ngöøôi (bò beänh, yeáu hoaëc cheát ñi)



- Thay ñoåi veà soá löôïng loaøi, tuoåi, caáu truùc, kích thöôùc hoaëc

nhöõng loaøi môùi xuaát hieän trong quaù trình taùc ñoäng cuûa

ñoäc chaát hay ñoäc toá.

- Thay ñoåi veà phaân boá di truyeàn

- Thay ñoåi veà söï phaùt hieän thöïc vaät, naêng suaát sinh khoái.



- Ñoäc chaát vaø ñoäc toá laøm thay ñoåi caùc haøm löôïng cuûa caùc

nguyeân toá vi löôïng vaø ña löôïng trong moâi tröôøng thaønh

phaàn.

- Thay ñoåi ñaëc tính vaø taäp tuïc sinh hoïc cuûa vi sinh vaät vaø

töông taùc giöõa caùc chuûng loaøi trong heä sinh thaùi vôùi nhau.

- Thoâng qua daây chuyeàn thöïc phaåm, tích luyõ vaø phoùng ñaïi

sinh hoïc, ñoäc chaát toàn taïi vaø gaây haïi cho toaøn boä heä

thoáng sinh thaùi moâi tröôøng.


Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa ÑHMT

“Phaùt hieän caùc taùc chaát (hoaù hoïc, vaät lyù, sinh hoïc) coù

nguy cô gaây ñoäc ñeå coù theå döï ñoaùn, ñaùnh giaù caùc söï coá vaø coù

bieän phaùp ngaên ngöøa nhöõng taùc haïi ñoái vôùi caùc quaàn theå töï

nhieân (caû con ngöôøi) trong heä sinh thaùi”

- Nghieân cöùu thieát laäp tieâu chuaån moâi tröôøng.

- Ñaùnh giaù vaø suy ñoaùn noàng ñoä cuûa caùc taùc nhaân trong moâi

tröôøng.

- Baûo toàn caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa heä sinh thaùi.

- Ñaùnh giaù nhöõng ruûi ro cho nhöõng quaàn theå sinh vaät trong

thieân nhieân trong nhöõng ñieàu kieän bò tieáp xuùc vôùi caùc CGON

moâi tröôøng.


Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa ÑHMT

Ñeå thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu naøy ngöôøi ta ñaõ phoái hôïp thöïc

hieän caùc thí nghieäm hoaù hoïc, vaät lyù, sinh hoïc ñeå döï toaùn

caùc aûnh höôûng xaáu cuûa ñoäc chaát coù theå xaûy ra trong moâi

tröôøng.


Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp

Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp laø gì?

Ñònh nghóa:

ÑCHCN nghieân cöùu caùc chaát ñoäc trong saûn xuaát coâng nghieäp, caùc

hoùa chaát ñoäc trong moâi tröôøng lao ñoäng noùi chung vaø treân ngöôøi tieáp xuùc

noùi rieâng.

Muïc tieâu:

Nghieân cöùu moái quan heä phöùc taïp giöõa caùc chaát ñoäc trong moâi tröôøng

lao ñoäng vaø cô theå ngöôøi lao ñoäng, thoâng qua thöïc nghieäm treân ñoäng vaät

vaø treân ngöôøi tình nguyeän.

Caùc nghieân cöùu bao goàm: ñaëc ñieåm vaät lyù, hoùa hoïc, noàng ñoä tieáp

xuùc, cô cheá taùc duïng, trieäu chöùng nhieãm ñoäc, phöông phaùp giaûi ñoäc, ñieàu

trò… vaø caùc bieän phaùp döï phoøng nhieãm ñoäc.


Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp

Nhieäm vuï cuûa ÑCHCN:

- Nghieân cöùu ñoäc tính cuûa caùc chaát ñoäc coâng nghieäp baèng

pp thöïc nghieäm vôùi ñoäng vaät (ngöôøi tieáp xuùc hoaëc ngöôøi

tình nguyeän).

- Phaân tích, xaùc ñònh noàng ñoä caùc chaát ñoäc trong khoâng khí

moâi tröôøng lao ñoäng vaø xaùc ñònh noàng ñoä caùc chaát

chuyeån hoùa treân ngöôøi tieáp xuùc treân caùc maãu sinh hoïc:

khoâng khí thôû ra, nöôùc tieåu, maùu, phaân, toùc…

- Xaùc ñònh noàng ñoä caùc chaát chuyeån hoùa treân caùc coâng

nhaân nhieãm ñoäc.


1.2.3. Nhieãm baån (Contamination)

Nhieãm baån laø tröôøng hôïp caùc chaát laï laøm thay ñoåi thaønh

phaàn vi löôïng, hoùa hoïc, sinh hoïc cuûa moâi tröôøng nhöng chöa

laøm thay ñoåi tính chaát vaø chaát löôïng cuûa caùc moâi tröôøng

thaønh phaàn.

Moâi tröôøng thaønh phaàn khi bò oâ nhieãm thì ñaõ phaûi traûi

qua giai ñoaïn nhieãm baån, nhöng 1 moâi tröôøng bò nhieãm baån

thì chöa chaéc ñaõ oâ nhieãm.


1.2.4. OÂ nhieãm moâi tröôøng

ONMT laø hieän töôïng suy giaûm chaát löïông moâi tröôøng quaù

1 giôùi haïn cho pheùp, ñi ngöôïc laïi vôùi muïc ñích söû duïng moâi

tröôøng, aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø sinh vaät.

ONMT vöôït quaù möùc nhaát ñònh seõ laø hieän töôïng nhieãm ñoäc

vaø ngoä ñoäc ñoái vôùi sinh vaät vaø con ngöôøi.

WHO ñònh nghóa oâ nhieãm laø vieäc chuyeån caùc chaát thaûi

hoaëc naêng löôïng vaøo moâi tröôøng ñeán möùc coù khaû naêng gaây

haïi cho söùc khoeû con ngöôøi vaø söï phaùt trieån sinh vaät hoaëc

laøm giaûm chaát löôïng moâi tröôøng soáng.


1.2.4. OÂ nhieãm moâi tröôøng

- Nguoàn gaây oâ nhieãm:

Laø nguoàn thaûi ra caùc chaát oâ nhieãm.

Coù theå phaân chia caùc chaát gaây oâ nhieãm theo tính chaát

hoaït ñoäng, nguoàn goác phaùt sinh, theo khoaûng caùch khoâng

gian… nguoàn gaây oâ nhieãm cuõng laø nguoàn gaây ñoäc.

- Chaát gaây oâ nhieãm:

Laø caùc hoùa chaát, taùc nhaân vaät lyù, sinh hoïc ôû noàng ñoä hoaëc

möùc ñoä nhaát ñònh taùc ñoäng xaáu ñeán chaát löïông moâi tröôøng.

Khi oâ nhieãm vöôït quaù möùc thì chaát gaây oâ nhieãm cuõng chính

laø chaát ñoäc.


1.2.4.1. OÂ nhieãm moâi tröôøng nöôùc

Ñònh nghóa:

Nöôùc bò oâ nhieãm khi tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø ñieàu

kieän vi sinh cuûa nöôùc bò thay ñoåi. Söï thay ñoåi naøy coù taùc

ñoäng xaáu ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø sinh

vaät.

Nöôùc oâ nhieãm laø con ñöôøng deã daøng nhaát ñöa caùc ñoäc

chaát xaâm nhaäp vaøo caùc cô theå soáng vaø con ngöôøi thoâng qua

caùc maét xích trong chuoãi thöùc aên, nöôùc uoáng.


1.2.4.2. OÂ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí

Ñònh nghóa:

OÂ nhieãm khoâng khí laø söï phoùng thích vaøo khí quyeån caùc

loaïi khí, buïi, hôi hay caùc haït khoâng phaûi laø thaønh phaàn khoâng

khí khoâ; laøm cho thaønh phaàn khoâng khí thay ñoåi, gaây aûnh

höôûng baát lôïi cho con ngöôøi, sinh vaät vaø caùc coâng trình.

Khoâng khí oâ nhieãm chöùa raát nhieàu loaïi chaát ñoäc haïi

nguy haïi cho söùc khoeû con ngöôøi vaø heä sinh thaùi. Caùc chaát

naøy caøng nguy hieåm hôn khi deã daøng thaâm nhaäp vaøo cô theå

qua ñöôøng hoâ haáp vaø da, haáp thuï vaøo maùu hoaëc taùc ñoäng

ngay leân heä thaàn kinh.


1.2.4.3. OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaát

OÂ nhieãm ñaát phaûn aùnh söï lieân thoâng giöõa oâ nhieãm nöôùc

vaø oâ nhieãm khoâng khí daãn ñeán oâ nhieãm ñaát.

Caùc nguyeân nhaân chính gaây oâ nhieãm ñaát:

- Do taäp quaùn sinh hoaït phaûn veä sinh (phoùng ueá böøa baõi,

vöùt raùc, xaùc ñoäng vaät cheát…)

- Do hoaït ñoäng canh taùc noâng nghieäp (chaát thaûi suùc vaät,

phaân baéc, nöôùc thaûi sinh hoaït cuûa thaønh phoá, söû duïng quaù

möùc phaân boùn hoùa hoïc, thuoác baûo veä thöïc vaät…)

- Chaát thaûi coâng nghieäp, chaát thaûi ñoäc haïi.

- Do traøn daàu

- Do caùc nguoàn phoùng xaï töï nhieân vaø nhaân taïo.



(Toxicant, poison, toxic element)

Chaát ñoäc laø baát cöù loaïi vaät chaát naøo khi xaâm nhaäp vaøo cô theå

coù theå gaây haïi lôùn tôùi cô theå soáng vaø heä sinh thaùi, laøm bieán

ñoåi sinh lyù, sinh hoùa, phaù vôõ caân baèng sinh hoïc, gaây roái loaïn

chöùc naêng soáng bình thöôøng, daãn tôùi traïng thaùi beänh lyù (cuûa

caùc cô quan noäi taïng, caùc heä thoáng (tieâu hoùa, tuaàn hoaøn, thaàn

kinh…) hay toaøn boä cô theå) hoaëc gaây cheát.

Caùc chaát gaây oâ nhieãm coù maët trong moâi tröôøng ñeán moät noàng

ñoä naøo ñoù thì trôû neân ñoäc.

Chaát gaây oâ nhieãm --> taùc nhaân ñoäc --> chaát ñoäc --> gaây ñoäc

cho sinh vaät vaø con ngöôøi.




Lieàu löôïng hoaëc noàng ñoä cuûa moät taùc nhaân hoùa hoïc hay

vaät lyù seõ quyeát ñònh noù coù phaûi laø chaát ñoäc hay khoâng

taát caû caùc chaát ñeàu coù theå laø chaát ñoäc tieàm taøng.

“Moät chaát ñoäc laø chaát khi xaâm nhaäp vaøo hoaëc taïo thaønh

trong cô theå seõ gaây haïi hoaëc gieát cheát cô theå ñoù” (J.H.

Duffus)

“Taát caû moïi thöù ñeàu coù theå laø chaát ñoäc, chæ coù ñieàu lieàu

löôïng seõ quyeát ñònh moät chaát khoâng phaûi laø chaát ñoäc”

(Paracelsus – baùc syõ Thuïy Syõ, 1528)




Trong moâi tröôøng thöôøng coù 3 loaïi chaát ñoäc:

(1) Chaát ñoäc baûn chaát: laø caùc chaát maø duø ôû lieàu löôïng raát

nhoû cuõng gaây ñoäc cho cô theå sinh vaät (H2S, CH

4, Pb, Hg,

Be, St,…)

(2) Chaát ñoäc khoâng baûn chaát: töï thaân khoâng phaûi laø chaát

ñoäc nhöng gaây neân caùc hieäu öùng ñoäc khi vaøo moâi tröôøng.

(3) Chaát ñoäc theo lieàu löôïng: laø nhöõng chaát coù tính ñoäc khi

haøm löôïng taêng cao trong moâi tröôøng töï nhieân. Coù 1 soá

chaát ôû haøm löôïng thaáp laø chaát dinh döôõng caàn thieát cho

sinh vaät vaø con ngöôøi, nhöng khi noàng ñoä taêng cao vöôït

quaù 1 ngöôõng an toaøn thì chuùng trôû neân ñoäc.




Ví Duï:

- Trong moâi tröôøng ñaát: NH4

+ laø chaát dinh döôõng khi ôû

noàng ñoä thaáp, nhöng khi vöôït quaù tyû leä 1/500 veà troïng

löïông seõø gaây ñoäc.

- Fe2+

: C > 500 ppm seõø gaây cheát luùa

C > 0,3 ppm trong nöôùc seõø aûnh höôûng ñeán söùc

khoeû cuûa con ngöôøi.


1.2.6. Tính ñoäc

Laø taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå soáng. Noù phuï

thuoäc vaøo noàng ñoä cuûa chaát ñoäc vaø quaù trình tieáp xuùc.

Kieåm tra tính ñoäc laø tieán haønh nhöõng xeùt nghieäm ñeå öôùc

tính nhöõng taùc ñoäng baát lôïi cuûa caùc taùc nhaân leân caùc toå

chöùc cô quan trong cô theå trong ñieàu kieän tieâu chuaån.



Ñònh nghóa:

Nhieãm ñoäc laø do chaát ñoäc taùc ñoäng treân moät cô quan hay

moät heä thoáng caùc cô quan daãn tôùi töû vong do caùc hoaït

ñoäng sinh hoïc cuûa cô quan bò nhieãm ñoäc khoâng phuïc hoài.

Nhieãm ñoäc – Ngaït?

Coù moái quan heä nhaân quaû vôùi nhau. Ña soá caùc hieän töôïng

ngaït laø do cô theå bò nhieãm ñoäc.

Ngaït laø do 1 hoaëc nhieàu cô quan cuûa cô theå thieáu oxi daãn

tôùi töû vong do cô theå thieáu oxi.



(toxic factor)

- Laø baát kyø chaát naøo gaây neân nhöõng hieäu öùng xaáu

cho söùc khoûe hoaëc gaây cheát sinh vaät.

- Taát caû caùc chaát coù ñoäc tính tieàm taøng, chæ coù lieàu

löôïng (noàng ñoä) hieän dieän cuûa chaát ñoù môùi quyeát

ñònh noù coù gaây ñoäc hay khoâng.


1.2.9. Lieàu löôïng ñoäc (dose)

- Laø ñôn vò cuûa söï xuaát hieän caùc taùc nhaân hoùa hoïc, vaät lyù

hay sinh hoïc.

- Ñôn vò bieåu dieãn: khoái löôïng hay theå tích treân moät troïng

löôïng cô theå (mg, g, ml/kg troïng löôïng cô theå); ñôn vò

khoái löôïng hay theå tích treân moät ñôn vò dieän tích beà maët

cô theå (mg, g, ml/m2 beà maët cô theå).

- Noàng ñoä trong khoâng khí: khoái löôïng hay theå tích treân phaàn trieäu

theå tích khoâng khí (ppm) hay mg, g treân m3

khoâng khí.

- Noàng ñoä trong nöôùc: ppm hay ppb.



Laø ñoä ñoäc tính thöôøng ñöôïc xaùc ñònh baèng noàng ñoä cuûa moät

taùc nhaân gaây ñoäc coù taùc ñoäng gaây cheát moät nhoùm sinh vaät

sau moät thôøi gian tieáp xuùc ngaén (24h – 96h) vôùi taùc chaát ñoù.

Ñoäc tính caáp thöôøng xaûy ra khi noàng ñoä taùc chaát gaây ñoäc cao

neân soá caù theå bò nhieãm ñoäc khoâng lôùn.

Ñeå ñaùnh giaù ñoä ñoäc caáp tính vaø ngöôõng ñoäc ngöôøi ta duøng

caùc ñaïi löôïng sau:

- LD50

(median lethal dose)

- LC50

(median lethal concentration)


LD50


LD50

laø lieàu löôïng gaây cheát 50% soá sinh vaät thí

nghieäm. Thöôøng aùp duïng cho nhoùm sinh vaät treân

caïn. Ñôn vò: mg/kg ñoäng vaät.

Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) ñaõ döïa vaøo giaù trò

LD50

ñeå phaân loaïi ñoäc tính cuûa ñoäc chaát. Giaù trò

LD50

caøng nhoû, ñoäc tính caøng cao.


LD50


Qui öôùc phaân loaïi caùc chaát ñoäc döïa vaøo LD50

:

Nhoùm I: raát ñoäc LD50

< 100 mg/kg

Nhoùm II: ñoäc cao LD50

= 100 – 300 mg/kg

Nhoùm III: ñoäc vöøa LD50

= 300 – 1000 mg/kg

Nhoùm IV: ñoäc ít LD50

> 1000 mg/kg


LC50

(median lethal concentration)

LC50

laø noàng ñoä gaây cheát 50% ñoäng vaät thí nghieäm. Ñôn

vò: mg/l dung dòch chaát ñoäc.

Thöôøng aùp duïng LC50

ñeå ñaùnh giaù ñoäc tính cuûa:

- Chaát ñoäc daïng loûng, hoøa tan trong nöôùc soâng, suoái

- Noàng ñoä hôi hoaëc buïi trong moâi tröôøng khoâng khí oâ

nhieãm coù theå gaây cheát 50% soá ñoäng vaät thí nghieäm.

Giaù trò LC50

caøng thaáp thì ñoäc tính cuûa hoùa chaát caøng cao.



Thöôøng duøng caùc chæ soá thôøi gian ñi keøm vôùi giaù trò LD

vaø LC.

Thôøi gian thöû nghieäm thöôøng ñöôïc tieán haønh trong

khoaûng töø 24h – 96h.

VD: LD50/24h

hay LC

50/48h

khoaûng thôøi gian sinh vaät thí nghieäm bò cheát.


Caùc yeáu toá chi phoái LD50

vaø LC50

Chuûng sinh vaät

Tuoåi

Giôùi tính

Caùc yeáu toá moâi tröôøng (nhieät ñoä, chaát löôïng nöôùc: cöùng –

meàm, pH,…).


EC50

vaø ED50

EC50

(effective concentration) laø noàng ñoä chaát ñoäc gaây ra

caùc aûnh höôûng sinh hoïc khaùc nhau cho 50% sinh vaät thí

nghieäm.

ED50

(effective dose) laø lieàu löôïng chaát ñoäc gaây ra caùc

aûnh höôûng sinh hoïc khaùc nhau cho 50% sinh vaät thí

nghieäm.


IC50

vaø TDx

IC50

(median inhibition concentration) laø noàng ñoä chaát

ñoäc gaây öùc cheá caùc chöùc naêng sinh hoïc quan troïng cho

50% sinh vaät thí nghieäm.

TDx laø lieàu löôïng chaát ñoäc chæ gaây taùc ñoäng baát lôïi ñeán

söùc khoûe cuûa X% sinh vaät thí nghieäm chöù khoâng gaây

cheát.


LT50

(median lethal time)

Laø thôøi gian caàn thieát ñeå 50% sinh vaät thí nghieäm bò

nhieãm ñoäc vaø cheát.

Khi xaùc ñònh LT50

caàn phaûi khoáng cheá caùc ñieàu kieän:

Taùc chaát ñoäc

Noàng ñoä / lieàu löôïng

Thôøi gian taùc ñoäng

Ñieàu kieän thí nghieäm khoâng ñoåi


Phöông phaùp xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính

- Ñoä ñoäc caáp tính tính theo Micro (TM test)

Nguyeân lyù: Kieåm soaùt quaù trình trao ñoåi chaát cuûa vi sinh

vaät phaùt quang thôøi gian ngaén 5-15 phuùt ñeå töø ñoù ñaùnh giaù

ñöôïc ñoä ñoäc caáp tính cuûa moâi tröôøng nöôùc hay ñaát, buøn khí.

Nhieät ñoä: 15 – 27oC

Thieát bò ño: maùy Microtox model 500

Ño cöôøng ñoä phaùt quang cuûa vsv Vibrio fischeri NRRL B-

11177, thuoác thöû Microtox reagent.

Software: Microtox data collection and reduction

software – version 6.0 hoaëc Microtox OmiTM

.



Neáu moâi tröôøng chöa coù hoaëc ít ñoäc chaát thì VSV phaùt

quang maïnh do quaù trình hoâ haáp teá baøo cuûa chuùng.

Neáu moâi tröôøng bò nhieãm ñoäc, chaát ñoäc caøng taêng thì

löôïng phaùt quang caøng giaûm.

Döïa vaøo phaàn meàm söû duïng treân maùy tính ngöôøi ta ñoïc

chæ soá EC50

cöôøng ñoä phaùt saùng cuûa VSV trong khoaûng thôøi

gian 5 phuùt (hoaëc 15 phuùt) vôùi nhieät ñoä t = 15 ± 0,5oC



- Ñoä ñoäc caáp tính tính theo loaøi giaùp xaùc Ceriodaphnia

Ngöôøi ta söû duïng loaøi phieâu sinh vaät giaùp xaùc

Ceriodaphnia trong moâi tröôøng nöôùc ngoït coù tính nhaïy caûm

raát cao vôùi noàng ñoä ñoäc chaát vôùi soá löïông caù theå cheát ñeå xaùc

ñònh möùc ñoä nhieãm ñoäc cuûa moâi tröôøng sau 24h hay 48h.

Soá löôïng cheát cuûa noù cuõng ñöôïc bieåu dieãn qua EC50

–

24h, EC50

- 48h hoaëc LC

50-24h, ñôn vò tính ñoä ñoäc laø mg/l.



Ñoäc chaát coù theå tích luõy trong cô theå soáng neáu thöôøng

xuyeân tieáp xuùc ôû 1 noàng ñoä nhaát ñònh (döôùi ngöôõng),

chöa gaây cheát hay nhöõng aûnh höôûng baát thöôøng (nhö ñoái

vôùi nhieãm ñoäc caáp tính) maø laâu daøi seõ gaây nhöõng beänh

taät nguy hieåm, gaây ñoät bieán gen, ung thö, gaây aûnh höôûng

leân tính di truyeàn, aûnh höôûng leân thai nhi…

nhöõng taùc chaát ñoäc coù khaû naêng tích luõy daàn trong cô theå,

coù theå gaây nguy haïi laâu daøi nhö treân laø chaát coù ñoäc tính

maõn.



Ñoä ñoäc maõn tính coù theå cho thaáy caùc noàng ñoä cuûa hoùa

chaát coù theå aûnh höôûng ñeán quaù trình phaùt trieån bình

thöôøng vaø khaû naêng sinh saûn cuûa 1 caù theå sinh vaät.

Muïc tieâu trong nghieân cöùu ñoäc tính maõn: xaùc ñònh giaù trò

ngöôõng hay möùc ñoä tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc ñeå chöa theå

gaây ra baát cöù aûnh höôûng baát lôïi naøo coù theå nhìn thaáy

ñöôïc.



Nhieãm ñoäc maõn tính thöôøng :

Haøm löôïng chaát ñoäc thaáp (nhoû hôn noàng ñoä gaây ñoäc caáp

tính) vaø coù khaû naêng tích luõy trong caùc cô quan trong cô

theå.

Soá löôïng caù theå bò nhieãm ñoäc maõn thöôøng nhieàu hôn so

vôùi nhieãm ñoäc caáp.

Thôøi gian tieáp xuùc daøi hôn.

Khoù phaùt hieän, khoù xaùc ñònh nguyeân nhaân.



Noàng ñoä ngöôõng gaây ra caùc taùc ñoäng coù haïi ñaùng keå

thöôøng ñöôïc goïi laø noàng ñoä gaây ñoäc cöïc ñaïi coù theå chaáp

nhaän ñöôïc (MATC).

NOEC < MATC < LOEC

NOEC: noàng ñoä cao nhaát cuûa 1 chaát ñoäc khoâng taïo ra moät

phaûn öùng roõ reät ôû sinh vaät thí nghieäm.

LOEC: noàng ñoä gaây ñoäc thaáp nhaát


AF (heä soá aùp duïng)

Moái quan heä giöõa ñoä ñoäc caáp tính vaø ñoä ñoäc maõn tính:

AF = MATC / LC50

Trong ñoù:

AF (heä soá aùp duïng): laø 1 thoâng soá khoâng thöù nguyeân, thuaàn

tuyù hoùa hoïc

LC50

: noàng ñoä gaây ñoäc caáp tính

AF ñöôïc xem nhö laø daûi noàng ñoä vaø khaù oån ñònh cho 1

hoùa chaát

VD: LC50

= 10 mg/l, 0,5 < MATC < 1,0 mg/l

AF = MATC / LC50

= (0,5 – 1,0)/10 = 0,05 – 0,1



Neáu chöa bieát MATC, nhöng bieát NOEC, LOEC vaø LC50

thì: NOEC/LC50

< AF < LOEC/LC50

Theo lyù thuyeát, AF khaù oån ñònh cho 1 loaïi hoùa chaát

khi AF cuûa 1 chaát ñaõ ñöôïc xaùc ñònh cho 1 loaøi thuûy

sinh thì noù cuõng coù theå aùp duïng cho 1 loaøi khaùc.

coù theå öôùc tính noàng ñoä ñoäc tính maõn cuûa 1 loaïi hoùa

chaát leân caùc loaøi khoâng theå tieán haønh thöû nghieäm do

khoâng coù ñuû thoâng tin vaø caùc yeâu caàu caàn thieát ñeå duy trì

ñôøi soáng sinh vaät.



Ví duï:

Giaû thieát: AF cuûa 1 hoùa chaát ñoái vôùi caù laø töø 0.05 – 0.1; toâm

coù LC50

= 1 mg/l.

MATC cuûa hoùa chaát naøy ñoái vôùi toâm laø:

MATC = AF * LC50

= (0.05 ÷ 1)*1mg/l


Ñoäc tính baùn caáp

Laø taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc leân cô theå laøm cho cô theå phaûn

öùng laïi sau khi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc trong khoaûng thôøi gian

baèng 10% thôøi gian soáng cuûa ñoäng vaät bò nhieãm ñoäc caáp.


Phaûn öùng / Ñaùp öùng

(response)

Laø nhöõng phaûn öùng cuûa 1 cô quan hay moät phaàn cuûa cô

quan noäi taïng ñoái vôùi 1 taùc nhaân kích thích.

Taùc duïng kích thích caøng lôùn thì phaûn hoài caøng maïnh.

Khi taùc nhaân kích thích laø hoùa chaát thì phaûn hoài lieân heä

töông quan vôùi lieàu löôïng.


Möùc khoâng thaáy ñöôïc hieäu öùng thuoác

(no observable effect level – NOEL)

Laø lieàu löïông toái ña cuûa 1 chaát ñoäc khoâng taïo ra ñöïôc

moät hieäu öùng thaáy roõ reät ôû caùc ñoäng vaät thí nghieäm.

NOEL thöôøng ñöïôc duøng laøm höôùng daãn ñeå laäp ra caùc

möùc tieáp xuùc toái ña ôû ngöôøi vaø thieát laäp caùc möùc dö löôïng

chaáp nhaän ñöôïc treân caùc loaïi noâng saûn.

Thoâng thöôøng möùc tieáp xuùc vaø möùc dö löôïng ñöôïc qui

ñònh khoaûng 100 – 1000 laàn nhoû hôn NOEL ñeå coù ñöïôc söï an

toaøn caàn thieát.



(TU – Toxicity Unit)

Laø ñaïi löôïng theå hieän löôïng ñoäc chaát cuûa maãu thöû vôùi

sinh vaät thí nghieäm. Moät ñôn vò tính töông öùng vôùi maãu pha

loaõng gieát cheát 50% soá löôïng sinh vaät thí nghieäm.

50

100 %

50%TU

EC

TU caøng cao, EC50

caøng thaáp thì moâi tröôøng caøng ñoäc haïi.



(Toxicity Emission Rate)

Laø löôïng ñoäc chaát thaûi ra moâi tröôøng xung quanh

trong thôøi gian 1 ngaøy.

TER = TU/ngaøy = TU x Q (m3/ngaøy)



(Toxicity Emission Factor – TEF)

Laø löôïng ñoäc chaát phaùt thaûi tính treân moät taán chaát

thaûi raén ôû caùc baõi raùc thaûi.

TEF = TU/taán raùc ñang phaân huûy = TER / H (taán raùc/ngaøy)


1.3. Caùc nguyeân lyù cô baûn veà ÑHMT

1.3.1. Tính Ñoäc



1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu löôïng) ñaùp öùng/ phaûn

öùng cuûa cô theå


1.3.1. Tính ñoäc

Tính ñoäc cuûa moät chaát ñoäc phuï thuoäc caùc yeáu toá sau:

Ñaëc tính cuûa chaát ñoù ñoái vôùi sinh vaät.

VD: * Pb, Hg, CuSO4 gaây ñoäc vôùi sinh vaät.

* Hg voâ cô ít ñoäc hôn Hg höõu cô.

* Chaát höõu cô chöùa Cl coù ñoäc tính caøng cao khi soá

nguyeân töû Cl trong phaân töû chaát ñoù caøng nhieàu: CH3Cl <

CH2Cl

2 < CHCl

3 < CCl

4

* Hôïp chaát amine, nitro cuûa benzen caøng ñoäc khi goác

NH2 vaø NO

2 caøng nhieàu trong phaân töû.


1.3.1. Tính ñoäc

Caùc chaát deã tan trong nöôùc deã gaây ñoäc hôn

Noàng ñoä (lieàu löôïng) cuûa chaát ñoäc.

Trong moâi tröôøng coù nhieàu chaát ñoäc toàn taïi thì

tính ñoäc seõ thay ñoåi. Phaûn öùng thu ñöôïc coù theå

khueách ñaïi ñoä ñoäc (1+1=2), thaäm chí khueách ñaïi

gaáp boäi (1+1>5) hoaëc cuõng coù theå mang tính tieâu

ñoäc (1+1<1 hay 1+1=0)


1.3.1. Tính ñoäc

Thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc caøng laâu caøng nguy hieåm.

Nhieät ñoä moâi tröôøng: thoâng thöôøng to caøng cao thì khaû

naêng gaây ñoäc caøng lôùn.

Tính ñoäc cuûa 1 chaát taùc ñoäng leân caùc cô quan khaùc nhau

thì khaùc nhau.

Tính ñoäc cuûa caùc chaát khaùc nhau taùc ñoäng leân cuøng moät

cô quan trong cô theå thì khaùc nhau.



Ñònh nghóa:

Ngöôõng ñoäc laø lieàu löôïng chaát ñoäc thaáp nhaát gaây ra ngoä

ñoäc, thöôøng tính theo ñôn vò: mg/kg troïng löôïng cô theå.

Ngöôõng ñoäc khaùc nhau ôû caùc loaøi sinh vaät khaùc nhau.

Cuøng 1 chaát ñoäc nhöng ngöôõng ñoäc cuûa ngöôøi khaùc cuûa

thöïc vaät, ñoäng vaät vaø vi sinh vaät.



Moãi moät chaát ñoäc coù moät ngöôõng gaây ñoäc rieâng ñoái vôùi

moãi taùc ñoäng treân cô theå. Lieàu löôïng chaát ñoäc vöôït qua

ngöôõng chòu ñöïng toái ña cuûa cô theå coù theå gaây cheát.

Ví duï: Taùc ñoäng cuûa SO2 ñoái vôùi cô theå ngöôøi:

0.03 mg/m3 : kích thích muõi

3 mg/m3 : ho

30 mg/m3

: cheát



Trò soá ngöôõng giôùi haïn (threshold limit value – TLV):

- Ñoái vôùi 1 hoùa chaát: TLV laø noàng ñoä cuûa hoùa chaát (ppm)

khoâng taïo ra nhöõng aûnh höôûng xaáu cho sinh vaät trong 1

khoaûng thôøi gian naøo ñoù.

- AÙp duïng cho noâng daân: laø noàng ñoä cuûa hoaù chaát maø noâng

daân phaûi chòu ñöïng trong 8h moãi ngaøy vaø trong 5 ngaøy

lieân tieáp.


1.3.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát

trong moâi tröôøng

Nhieàu chaát hoùa hoïc coù thôøi gian baùn huûy raát daøi hay raát

khoù bò oxy hoùa hoaëc khoù bò phaân huûy sinh hoïc neân raát beàn

trong töï nhieân.

Chuùng ñöôïc haáp thuï vaøo caùc cô quan cuûa thöïc vaät, ñoäng

vaät raát laâu maø khoâng bò phaân raõ hay ñaøo thaûi.

Chuùng ñöôïc tích luõy ngaøy caøng nhieàu theo thôøi gian qua

moãi baäc dinh döôõng trong thaùp dinh döôõng tröôùc khi xaâm

nhaäp vaøo cô theå ngöôøi.

Noàng ñoä tích luõy naøy khi vöôït quaù ngöôõng ñoäc giôùi haïn

seõ gaây ra caùc beänh nguy hieåm hoaëc laøm thay ñoåi caáu truùc teá

baøo, ñoät bieán gen … laøm suy thoaùi caùc theá heä sau.


1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu

löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå

Lieàu löôïng (dose): laø 1 ñôn vò cuûa vieäc tieáp xuùc caùc taùc

nhaân gaây haïi leân 1 cô theå soáng.

Ñaùp öùng / phaûn öùng (response): laø phaûn öùng cuûa cô theå

hay moät hoaëc moät vaøi boä phaän cuûa cô theå sinh vaät ñoái vôùi

1 kích thích cuûa chaát ñoäc.

Khi chaát kích thích laø 1 hoùa chaát thì ñaùp öùng thöôøng laø

haøm soá cuûa lieàu löôïng moái quan heä naøy ñöôïc goïi laø

moái quan heä lieàu löôïng – ñaùp öùng.




Cô quan tieáp nhaän (receptor): laø moät ñieåm nhaïy caûm

hoaëc deã ñaùp öùng, naèm taïi teá baøo chòu taùc ñoäng cuûa taùc

nhaân kích thích coøn ñöôïc goïi laø “thuï theå”

Keát quaû cuûa töông taùc giöõa taùc nhaân vaø cô quan tieáp nhaän

laø söï khôûi ñaàu cuûa 1 chuoãi caùc söï kieän sinh hoùa vaø ñænh

ñieåm laø ñaùp öùng ta nhìn thaáy.

Phaân loaïi thuï theå:

Caùc thuï theå treân beà maët loaïi 1

Caùc thuï theå trong teá baøo chaát loaïi 2

Caùc thuï theå trong nhaân loaïi 3




Söï ñaùp öùng lieân quan ñeán:

Soá thuï theå tham gia lieân quan ñeán aùi löïc cuûa chuùng vôùi noàng

ñoä cuûa hoùa chaát vaø thôøi gian taùc ñoäng

Thôøi gian töông taùc giöõa hoùa chaát vaø thuï theå

Söï ñaùp öùng phuï thuoäc vaøo soá phuùc hôïp hoùa chaát – thuï

theå taïo thaønh.




Caùc thuï theå phaûi lieân keát vôùi hoùa chaát traûi qua moät soá

phaûn öùng taïo ra ñaùp öùng.

Khi lieàu hoùa chaát taêng leân soá lieân keát vôùi thuï theå cuõng

taêng leân soá ñaùp öùng cuõng taêng.

Lieân keát giöõa hoùa chaát vaø cô quan tieáp xuùc:

Lieân keát ñoàng hoùa trò khoâng thuaän nghòch (khoâng phuïc hoài ñöôïc)

Lieân keát ion

Lieân keát Hydrogen thuaän nghòch (phuïc hoài ñöôïc)

Löïc Van der Walts




Quaù trình lieân keát giöõa cô quan tieáp nhaän – ñaùp öùng:

Cô quan tieáp nhaän gaén vôùi hoùa chaát taùc ñoäng baèng lieân

keát, thöôøng laø lieân keát khoâng ñoàng hoùa trò vaø thuaän

nghòch

Caùc cô quan tieáp nhaän ñöôïc hoaït hoùa taïo ra caùc hoaït tính

noäi löïc (quaù trình chuyeån hoùa tín hieäu)

Haøng loïat caùc hieän töôïng xaûy ra

Taïo ra ñaùp öùng cuûa cô theå




Hoùa chaát xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi vaø ñoäng vaät qua:

Mieäng (tieâu hoùa)

Ñöôøng thôû (hoâ haáp)

Qua da (tieáp xuùc cuïc boä)

Hoùa chaát tieáp xuùc vôùi cô theå ñi vaøo maùu toàn taïi döôùi

daïng töï do hay lieân keát vôùi protein rôøi maùu ñeán caùc cô

quan:

Gan (ñöôïc chuyeån hoùa sinh hoïc)

Moâ môõ (tích tröõ)

Thaän (baøi tieát)

Naõo (phaùt ra 1 ñaùp öùng)




Coù nhieàu loaïi ñaùp öùng ñöôïc sinh ra sau caùc töông taùc

giöõa hoùa chaát vaø boä phaän tieáp nhaän:

Söï thay ñoåi hình daïng troâng thaáy hoaëc khoâng troâng

thaáy

Nhöõng thay ñoåi trong chöùc naêng sinh lyù hoaëc sinh hoùa

Ñaùp öùng khoâng ñaëc hieäu: söï vieâm nhieãm, hoaïi töû

Ñaùp öùng ñaëc hieäu: ñoät bieán gen, khuyeát taät, ung thö

Ñaùp öùng coù theå nhìn thaáy ngay hoaëc sau moät thôøi

gian, coù theå 1 hoaëc nhieàu boä phaän, coù theå coù lôïi hoaëc

coù haïi…


1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa

chaát ñoäc

1.4.1. Lieàu löïông vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc




1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc

Khi lieàu löïông/noàng ñoä taïi vò trí tieáp xuùc caøng cao thì tính

ñoäc coù taùc haïi caøng lôùn.

Con ñöôøng tieáp xuùc raát quan troïng.

Ví duï: khi hít phaûi methylene chloride seõ sinh ra caùc khoái

u nhöng neáu nuoát noù thì laïi khoâng sinh u.



Thôøi gian tieáp xuùc:

Ngaén: gaây caùc taùc haïi coù theå khaéc phuïc ñöôïc

Daøi: gaây caùc taùc haïi nguy hieåm, khoâng theå khaéc phuïc

ñöôïc

Ví duï: Nhieãm ñoäc ngaén alcohol seõ gaây maát khaû naêng loïc môõ

cuûa gan, nhöng veà laâu daøi seõ gaây xô gan.



Söï hieän dieän cuøng 1 luùc nhieàu loaïi hoùa chaát trong cô theå

soáng hoaëc trong moâi tröôøng taïi cuøng 1 thôøi ñieåm tieáp xuùc

cuõng laø 1 yeáu toá taùc ñoäng ñeán tính ñoäc cuûa caùc chaát.

Taùc ñoäng cuûa 2 hay nhieàu loaïi hoùa chaát xaûy ra 1 luùc coù

theå:

= toång caùc hieäu öùng rieâng leû

> caùc hieäu öùng rieâng leû

< caùc hieäu öùng rieâng leû



Söï coù maët cuøng luùc caùc hoùa chaát trong cô theå hoaëc moâi tröôøng

khi xaûy ra söï tieáp xuùc coù theå gaây ra caùc phaûn öùng cheùo.

Söï töông taùc cheùo (töông taùc hoãn hôïp cuûa moät hay nhieàu loaïi

hoùa chaát) gaây neân söï thay ñoåi ñaùp öùng veà maët ñònh tính vaø

ñònh löôïng so vôùi ñaùp öùng rieâng leû cuûa töøng loaïi hoùa chaát.

Söï tieáp xuùc vaø ñaùp öùng coù theå laø ñoàng thôøi hoaëc noái tieáp.

Söï thay ñoåi ñoäc tính coù theå taêng leân hoaëc giaûm ñi.



Coù 2 loaïi töông taùc cheùo:

Sinh hoïc: aûnh höôûng cuûa hoùa chaát leân söï ñònh vò vaø hoaït tính thuï theå

cuûa loaïi hoùa chaát khaùc

Hoùa hoïc: caùc phaûn öùng giöõa caùc loaïi hoùa chaát taïo neân caùc chaát coù

hoaït tính hay maát hoaït tính.

Caùc töông taùc cheùo hoùa hoïc coù theå xuaát hieän beân ngoaøi cô theå

(trong khoâng khí, nöôùc, thöïc phaåm) hoaëc beân trong cô theå lieân

quan ñeán söï ñònh vò sinh hoïc (bao goàm söï haáp thuï, phaân boá,

chuyeån hoùa sinh hoïc, baøi tieát) vaø hoaït tính cuûa thuï theå.



- Tuoåi taùc: nhöõng cô theå treû, ñang phaùt trieån bò taùc ñoäng

cuûa chaát ñoäc maïnh hôn nhöõng cô theå ngöôøi lôùn.

Ví duï:

Parathiol gaây ñoäc nhieàu cho chuoät môùi sinh hôn laø chuoät

lôùn.

Cô sôû cuûa söï khaùc bieät naøy lieân quan ñeán kích thöôùc cô

theå: troïng löôïng, dieän tích beà maët, caáu taïo cô theå, khaû

naêng chuyeån hoùa sinh hoïc…



Tình traïng söùc khoûe: dinh döôõng keùm, aên uoáng khoâng ñieàu

ñoä, beänh tim, phoåi, huùt thuoác laù suy yeáu söùc khoeû deã bò

nhieãm ñoäc hôn.

Cheá ñoä aên uoáng ñuû protein vaø caùc nguyeân toá vi löôïng coù theå baûo veä

cô theå choáng laïi chaát ñoäc.

Söï thieáu huït vitamin coù theå keùo daøi thôøi gian taùc ñoäng cuûa hoùa chaát.

Cô theå ñang maéc beänh gan, phoåi seõ kích thích caùc taùc haïi cuûa chaát

ñoäc leân gan vaø phoåi.

Caùc beänh veà thaän seõ aûnh höôûng tôùi söï baøi tieát chaát ñoäc keùo daøi

thôøi gian taùc ñoäng cuûa chuùng trong cô theå.



Yeáu toá gen di truyeàn: cuõng coù taùc duïng nhaát ñònh ñeán möùc

ñoä taùc haïi vaø khaû naêng aûnh höôûng laâu daøi qua vaøi theá heä cuûa

ñoäc chaát.

Söï khaùc bieät veà giôùi tính cuõng aûnh höôûng ñeán ñaùp öùng.

Ví duï:

Khi tieáp xuùc laâu daøi vôùi DDT, chuoät ñöïc nhaïy caûm hôn

chuoät caùi 10 laàn.

Chuoät ñöïc nhaïy caûm nhaát vôùi toån thöông heä tieát nieäu do

hydrocarbon bay hôi, sau ñoù sinh u thaän.



Moät chaát coù theå raát ñoäc vôùi loaøi naøy nhöng laïi khoâng heà

gaây taùc haïi vôùi loaøi khaùc.

Ví duï: -napthamine gaây u baøng quang ôû linh tröôûng, chuoät

chuõi, choù nhöng khoâng gaây taùc haïi ñoái vôùi chuoät baïch vaø

chuoät chuø.

Boä phaän bò taùc ñoäng cuõng khaùc nhau ôû caùc loaøi khaùc nhau.

Ví duï: dibutylnitrosamine gaây u gan ôû chuoät coáng vaø chuoät lang

nhöng laïi gaây u baøng quang vaø thöïc quaûn chuoät nhaét.


1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán

hoaït tính cuûa ñoäc chaát

pH moâi tröôøng:

Tính acid, kieàm hay trung tính laø yeáu toá ñaàu tieân aûnh

höôûng ñeán tính tan, ñoä pha loaõng vaø hoaït tính cuûa taùc chaát

gaây ñoäc. Moät taùc nhaân toàn taïi ôû traïng thaùi hoøa tan thöôøng coù

ñoäc tính cao hôn ñoái vôùi thuyû sinh.

VD:

• ÔÛ pH acid, keõm coù ñoäc tính cao hôn vì toàn taïi ôû daïng Zn2+

vaø ZnHCO3

+ (hoøa tan)

• ÔÛ pH kieàm, keõm coù ñoäc tính thaáp do toàn taïi ôû traïng thaùi

Zn(OH)2 (keát tuûa).




EC (ñoä daãn ñieän): coù aûnh höôûng nhaát laø vôùi caùc chaát ñoäc

coù tính ñieän giaûi.

Caùc chaát caën (trong mt nöôùc, ñaát, KK) gaây keát dính, sa

laéng ñoäc chaát.

VD: trong vuøng ñaát chua pheøn neáu coù caùc haït keo seùt lô löûng

thì Al3+

seõ lieân keát vôùi caùc haït mang ñieän aâm naøy vaø seõ

traàm laéng xuoáng laøm giaûm ñoäc tính cuûa Al3+

trong dd.




Nhieät ñoä: aûnh höôûng ñeán khaû naêng hoøa tan, laøm gia taêng

toác ñoä phaûn öùng, taêng hoaït tính cuûa chaát oâ nhieãm.

Ví duï:

• Khi to cao thì HgCl

2 seõ taùc duïng nhanh gaáp 2-3 laàn so

vôùi nhieät ñoä thaáp.

• DDT vaø 1 soá loaïi thuoác dieät raày thöôøng taêng ñoäc tính

khi nhieät ñoä cao.




Dieän tích maët thoaùng:

AÛnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï phaân boá noàng ñoä vaø lieàu

löôïng, phaân huûy chaát oâ nhieãm, ñaëc bieät laø chaát höõu cô

khoâng beàn vöõng.

Doøng nöôùc coù beà maët lôùn, doøng chaûy maïnh, löu

löôïng lôùn coù khaû naêng töï laøm saïch cao vaø giaûm ñoäc tính

cuûa chaát ñoäc.




Caùc chaát ñoái khaùng hoaëc chaát xuùc taùc:

Neáu trong moâi tröøông toàn taïi chaát xuùc taùc thì hoaït tính

cuûa chaát oâ nhieãm seõ taêng cao nhieàu laàn.

Ngöôïc laïi, khi coù chaát ñoái khaùng thì ñoäc tính seõ giaûm

hoaëc trieät tieâu.

Caùc yeáu toá veà khí töôïng, thuûy vaên: ñoä aåm, toác ñoä gioù,

aùnh saùng, söï lan truyeàn soùng, doøng chaûy, ñoä maën cuõng gaây

taùc ñoäng khaù lôùn ñeán hoaït tính cuûa ñoäc chaát.

Khaû naêng töï laøm saïch cuûa moâi tröôøng: khaû naêng caøng

lôùn thì tính chòu ñoäc vaø giaûi ñoäc cuûa HST caøng cao.




(1) Nguoàn thieân nhieân

(2) Nguoàn nhaân taïo

1.5.2. Xaâm nhaäp

1.5.3. Gaây ñoäc

1.5.4. Phaân huûy




(1) Nguoàn thieân nhieân

- Töø hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa: nham thaïch noùng giaøu sulfur,

methane vaø caùc khí khaùc cuøng vôùi tro vaø khoùi buïi gaây oâ

nhieãm khoâng khí.

- Chaùy röøng: taøn tro, khoùi, buïi gaây ñoäc taøn phaù nghieâm

troïng heä sinh thaùi khu vöïc.

- Phaân giaûi yeám khí ôû vuøng ñaàm laày, soâng raïch, ao, hoà:

sinh ra nhieàu chaát oâ nhieãm, chaát ñoäc (CH4, H

2S, vi truøng,

vi khuaån yeám khí …) cho moâi tröôøng ñaát, nöôùc, KK sau

quaù trình phaân giaûi.



(2) Nguoàn nhaân taïo:

Hoaït ñoäng coâng nghieäp:

Ngaønh nhieät ñieän: buïi, khoùi, hôi noùng vaø caùc khí ñoäc nhö

SOX, CO, CO

2, N

2O, NO

2

Ngaønh vaät lieäu xaây döïng: buïi, khí SO2, CO, CO

2, N

2O, NO

2

Ngaønh hoùa chaát, phaân boùn: nöôùc thaûi acid/kieàm, chaát lô löûng

vaø dö löôïng nhieàu hoùa chaát gaây haïi…

Khai thaùc, cheá bieán daàu moû: daàu roø ræ, caën daàu…



Ngaønh deät nhuoäm, giaáy, nhöïa, chaát taåy röûa: khoùi buïi, khí ñoäc,

chaát thaûi raén ñoäc haïi, nöùôc thaûi ñoäc haïi…

Ngaønh luyeän kim, cô khí: kim loaïi naëng, buïi, khí SOX, CO,

CO2, N

2O, NO

2

Ngaønh cheá bieán thöïc phaåm: nöùôc thaûi coù haøm löôïng chaát höõu

cô cao

Ngaønh giao thoâng vaän taûi: khoùi xaêng, daàu môõ, buïi chì, traøn

daàu…



Hoaït ñoäng noâng nghieäp:

Do söû duïng thuoác baûo veä thöïc vaät nhoùm clo höõu cô (DDT,

Lindane, Thiodane, heptachlor…), dioxin… laø caùc chaát khoù tan

trong nöôùc nhöng coù khaû naêng haáp thuï vaø tích luõy trong caùc

moâ môõ.

Hoaït ñoäng du lòch, sinh hoaït, phaù röøng, chieán tranh:

Vd: haäu quaû cuûa vieäc raûi chaát ñoäc khai quang, dieät coû cuûa

Myõ trong chieán tranh coøn gaây haïi vaøi chuïc naêm sau.


1.5.2. Xaâm nhaäp

Laø quaù trình hoùa chaát thaám qua maøng teá baøo vaø xaâm

nhaäp vaøo maùu.

3 con ñöôøng xaâm nhaäp chính:

(1) Tieâu hoùa

(2) Hoâ haáp

(3) Ñöôøng da


1.5.3. Gaây ñoäc

Khi chaát ñoäc ñi vaøo cô theå seõ xaûy ra phaûn öùng giöõa noù vaø

cô theå. Phaûn öùng ñoù coù theå laøm taêng hay giaûm ñoäc tính cuûa

hoaù chaát tuyø thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö:

- Baûn chaát, caáu truùc cuûa chaát ñoäc.

- Lieàu löôïng chaát ñoäc ñi vaøo cô theå

- Thôøi gian taùc duïng

- Theå traïng söùc khoeû

- Tuoåi taùc

- Giôùi tính


1.5.3. Gaây ñoäc

Caùc chaát gaây ñoäc ñöôïc chia thaønh 5 nhoùm:

Nhoùm 1: gaây boûng, kích thích da vaø nieâm maïc (acid, hôi acid,

khí NH3)

Nhoùm 2: kích thích ñöôøng hoâ haáp (Cl, NOx, HCl…)

Nhoùm 3: caùc chaát gaây ngaït nhö CO, CO2, CH

4, C

2H

6

Nhoùm 4: caùc chaát taùc duïng leân heä thaàn kinh (hydrocarbon,

sulfurhydro, caùc loaïi röôïu)

Nhoùm 5: gaây ñoäc cho heä thoáng cô quan nhö heä taïo maùu, heä

tieâu hoùa.


1.5.4. Phaân huûy

Moät soá ñoäc chaát bò thuûy phaân hoaëc chuyeån hoùa döôùi söï

taùc duïng cuûa aùnh saùng töû ngoaïi (phaûn öùng quang hoùa),

taïo chaát coù ñoäc tính keùm hôn.

Caùc thuoác BVTV nhoùm photpho höõu cô deã bò thuûy phaân

trong moâi tröôøng kieàm.

Nhieàu chaát höõu cô trong nöôùc thaûi sinh hoaït deã daøng bò

oxy hoùa ñeå cho caùc saûn phaåm khoâng ñoäc hoaëc ít ñoäc ñoái

vôùi ñoäng vaät thuûy sinh.

C4H

10O

3N + O

2 CO

2 + H

2O + NH

3 (t/d cuûa vi sinh)

NH3 + H

2O NH

4OH + O

2 NO

3

- + H

+ + H

2O



Chaát ñoäc haàu heát ñöôïc baøi tieát qua thaän.

Gan vaø maät : baøi tieát DDT vaø Pb

Phoåi: baøi tieát caùc khí ñoäc

Ngoaøi ra caùc chaát coøn ñöôïc baøi tieát qua moà hoâi, nöôùc

maét, nöôùc tieåu vaø phaân.

Toác ñoä ñaøo thaûi phuï thuoäc vaøo toác ñoä chuyeån hoaù vaø baøi

tieát chuùng.

Khi ñoäc chaát vaøo trong cô theå seõ xaûy ra 1 trong 2 quaù

trình sau: khöû hoaït hoùa sinh hoïc hoaëc hoaït hoùa sinh hoïc.



Khöû hoaït hoùa sinh hoïc: chaát ñoäc chaát ít ñoäc hôn, tính

öa môõ keùm hôn, tính hoaø tan trong nöôùc cao hôn deã thaám

vaøo maøng teá baøo vaø deã bò baøi tieát.

Hoaït hoaù sinh hoïc: chaát oâ nhieãm chaát ñoäc hôn

giaûm ñoä phaân cöïc vaø taêng tính öa môõ khoù baøi tieát

Vieäc taïo ra chaát chuyeån hoùa coù ñoäc tính cao hôn hay thaáp

hôn chaát ban ñaàu phuï thuoäc vaøo tính chaát, caáu truùc hoùa hoïc

vaø kieåu phaûn öùng cuûa taùc chaát ban ñaàu.


Caâu hoûi

(1) Ñònh nghóa ñoäc chaát hoïc, ñoäc hoïc moâi tröôøng, ñoäc hoïc

coâng nghieäp?

(2) Muïc tieâu vaø nhieäm vuï cuûa töøng ngaønh khoa hoïc naøy?

(3) Giaû thieát AF cuûa Triethylene glycol (TEG) ñoái vôùi toâm

laø AF = 0,05 – 1,0. Ta coù LC50

cuûa TEG ñoái vôùi caù tueá laø

LC50

= 92,500 mg/l. Tính noàng ñoä gaây ñoäc cöïc ñaïi coù theå

chaáp nhaän ñöôïc (MATC) cuûa TEG ñoái vôùi caù tueá?


Documents

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG fileTOÙM TAÉT NOÄI DUNG MOÂN HOÏC - Caùc khaùi nieäm cô baûn söû duïng trong ÑHMT. - Caùc daïng ñoäc chaát vaø cô sôû phaân loaïi