Ниш и хришћанско наслеђе 547

Aleksandar Kadijevi}

O ARHITEKTURI NI[KE SABORNE CRKVE SILASKA SVETOG DUHA NA APOSTOLE

U poslednjim decenijama vi{evekovne turske okupacije, od 1857. do 1872. godine, u Ni{u je sagra|en monumentalni Saborni hram posve}en Silasku Svetog Duha na apostole. Iako zbog opstrukcije zavojeva~a sporo realizovan, ovaj impozantni graditeqski poduhvat je pokazao spremnost ni{ke sredine da se ukqu~i u politi~ka, verska, ideolo{ka i kulturna stremqewa stvarala~ke inteligencije u Kne`evini Srbiji,1 ali i ostvari stilski vi{eslojan arhi-tektonski sklop, karakteristi~an za epohu istorizma. Zna~aj ovog hrama za ni{ku i srpsku arhitekturu, kao i hri{}ansko neimarstvo u porobqenim krajevima, bio je vi{estruk. Wime je nastavqeno tragawe za nacionalnim stilom u srpskoj arhitekturi, inicirano izgradwom hrama Sv. Georgija u Smederevu (1851-1855).2 Isto tako, ozna~en je prestanak orijentalne gra-diteqske prakse u Ni{u,3 a ponu|ena i heterogena koncepcija anacionalnog balkansko-romanti~arskog stila,4 sa uo~qivim “nanosima” zapadnoevrop-skih istorijskih stilova. Objediwu}i dva antiteti~na kulturna opredeqewa, nacionalnu i anacionalnu, ni{ki hram je poput mnogih katedrala u Evropi tog vremena baziran na nostalgi~nim romanti~arskim zahvatawima u sred-wi vek, ali i savremenom, neakademizovanom eklekti~arskom konceptu.5

1 A. Mitrovi}, Evropeizacija i/ili modernizacija, Godi{wak za dru{tvenu is-toriju 2, Beograd 1994, 143-145; M. Nemawi}, Jedan vek srpske stvarala~ke inteligencije 1820-1920, Beograd 2001.

2 @. [kalamera, Obnova “srpskog stila” u arhitekturi, ZLUMS 5, Novi Sad 1969, 194; B. Nestorovi}, Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka, Saop{tewa RZZZSK X, Beograd 1974, 152-153; M. Jovanovi}, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac 1987, 97-100; V. Kasalica, Crkva Svetog Georgija u Smederevu, Glasnik DKS 14, Beograd 1990, 126-128; Z. Manevi}, Romanti~na arhitektura, Beograd 1990, 5; A. Kadijevi}, Jedan vek tra`enja nacionalnog stila u srp-skoj arhitekturi (sredina XIX – sredina XX veka), Beograd 1997, 17-19; J. Hadxieva-Alek-sievska-E. Kasapova, Arhitekt Andreja Damjanov, Skopje 2001, 200-207.

3 B. Nestorovi}, Pregled spomenika arhitekture…150-151; B. Andrejevi}, Spomenici Ni{a, Ni{ 1996, 109.

4 J. Hadxieva-Aleksievska-E. Kasapova, nav. delo, 13, 14, 16.5 E. Crispolti, Eclecticism, in: Encyclopaedia of World Art, New York-Toronto-Lon-

don 1970, 539-543; M. Jovanovi}, Istorizam u umetnosti XIX veka, Saop{tenja RZZZSK

548 Aлександар Кадијевић

Osoben i upe~atqiv, on vi{e od jednog stole}a zaokupqa pa`wu putopisaca, hroni~ara, kriti~ara, istori~ara kulture i umetnosti. Uva`avaju}i wihova mi{qewa, ovom prilikom ukazujemo na nedovoqno raspravqena pitawa ve-zana za poreklo i karakter wegovog slo`enog arhitektonskog sklopa, kao i na mesto u tada{wem sakralnom graditeqstvu Balkana. Uz to, `elimo i da podr`imo wegovu temeqitu rekonstrukciju, preduzetu nakon po`ara u okto-bru 2001. godine.6

Pomenut u jugoslovenskoj umetni~koj istoriografiji u prvim godinama posle Drugog svetskog rata,7 hram Silaska Svetog Duha na apostole je sa veli-kim zaka{wewem prepoznat kao vrednost i stavqen pod za{titu 1986.godine.8 Najiscrpnije je prikazan u monografiji Petra V. Gaguli}a iz 1961.godine,9 koji je preneo i ocene malobrojnih prethodnika (M.\. Mili}evi}a, V. Jagi}a, S.M. Dimitrijevi}a, P.J. Popovi}a i dr.). Nakon toga, o arhitekturi ni{kog Sabornog hrama pisalo je vi{e istoriografa iz B.J.R. Makedonije, Bugarske i Srbije.10 (Sl. 1)

XX-XXI, Beograd 1988-89, 275-284; Der Traum vom Gluck. Die Kunst des Historismus in Europa (I-II), Wien 1996; J.Stevens Curl, Eclecticism, in: Oxford Dictionary of Architecture, Oxford 2000, 19.

6 6 T. Ne{i}-T. Todorovi}, Ju~e ujutru u centru Ni{a. Saborna crkva izgorela do temeqa, Politika 13.10.2001, 10; Z. @ivkovi}, Reagovanja na ni{ku tragediju, Politika 13.10.2001, 3; T. Ne{i}, Posle po`ara u Sabornoj crkvi u Ni{u, Politika 23.11.2001, 14; N. Pe{i}-Maksimovi}, [ta se doga|a sa konzervatorima Srbije, za{to se }uti ?, Glasnik DKS 26, Beograd 2002, 64-66.

7 M .S. Filipovi}, Andreja Damjanovi} iz Velesa, zograf i neimar (oko 1813-1878), Muzeji 2, Beograd 1949, 36-37.

8 B. Andrejevi}, nav. delo.9 P. V. Gaguli}, Veliki ni{ki Saborni hram, Prokupqe 1961 (sa starijom lit-

eraturom). O P. V. Gaguli}u kao istoriografu v.: M. Rakocija, Petar V.Gaguli} kao istra`iva~ srpskih starina, Glasnik DKS 21, Beograd 1997, 179-180.

10 A. Vasiliev, B!lgarski v!zro`denski majstori, Sofiw 1965, 179-180; K. Tomovski, Majstor Andreja Damjanov (1813-1878), Skopje 1966, 31-32; Isti, Saborna crkva Sv.Trojice u Vrawu, Vrawski glasnik III, Vrawe 1967, 13; @. [kalamera, Obnova…195; B. Nestorovi}, Pregled spomenika…150-151; B. Andrejevi}, Spomenici arhitekture Ni{a od 1878. do 1940.godine, Ni{ki zbornik 11, Ni{ 1982, 90-91; Za{tita spomenika ni{kog, ju`nomoravskog i timo~kog regiona, Ni{ 1984, katalog br.39; M. Jovanovi}, Srp-sko crkveno…99-100; Isti, Me|u javom i me| snom. Srpsko slikarstvo 1830-1870, Beograd 1992, 208; M. @ivkovi}, Graditelji Ni{a, Ni{ 1993, 12-13; Z. Manevi}, Sukob izme|u tipi~nog i atipi~nog u srpskom crkvenom graditeqsvu novijeg doba, u: Tradicija i sa-vremeno srpsko crkveno graditeljstvo, Beograd 1995, 137; S. Maksi}, Pojava krstoobraz-nog tipa crkvene gra|evine sredinom 19.veka, u: Tradicija i savremeno srpsko crkveno graditeljstvo, Beograd 1995, 176; M. \ur|evi}, Pogled na novije graditeqsko nasle|e jugoisto~ne Srbije do Prvog svetskog rata, Leskova~ki zbornik XXXV, Leskovac 1995, 62, 68; B. Andrejevi}, Spomenici Ni{a…107-109; A. Kadijevi}, Jedan vek tra`ewa…19-20; M. Rakocija, Slavni grad Ni{, Ni{ 1997, 28-29; N. Makuqevi}, Reforma crkvene umet-nosti u jugoisto~noj Srbiji posle 1878.godine, Leskova~ki zbornik XXXVIII, Leskovac 1997, 40, 44, 52; M. Rakocija, Manastiri i crkve grada Ni{a, Ni{ 1998, 109-112; K. Gr~ev, Crkovnoto graditelstvo vo Makedonija 1918-1940, Skopje 1998, 28, 30; A. Kadijevic, Ech-oes of Medieval Architecture in the Work of the Master Builder Andreja Damjanov, Zograf 27, Beograd 1998-1999, 169-171; J. Haxieva-Aleksievska-E. Kasapova, nav. delo, 15, 18, 190-

Ниш и хришћанско наслеђе 549

Dok je u tre}oj ~etvrtini devetnaestog veka u Kne`evini Srbiji crkvena arhitektura napredovala u organizacionom, tehni~kom i estetskom pogledu,11 gra|ewe Saborne crkve u Ni{u se odvijalo u potpuno druga~ijem ambijentu, u kome su materijalna oskudica, kulturna izolacija i politi~ka nesamostalnost ograni~avali graditeqske poduhvate srpskog stanovni{tva. Vekovima sputavano i potiskivano, srpsko crkveno graditeqstvo na okupi-ranim teritorijama pod turskom vla{}u, po~elo se slobodnije razvijati pod uticajem reformi sprovedenih polovinom devetnaestog stole}a. Ekonomsko ja~awe srpskog gra|anstva, pravno izjedna~enog sa muslimanskim ̀ ivqem, kao i ve}e verske slobode, omogu}ili su izgradwu sabornih hramova u episkops-kim sredi{tima.

Poznato je da su ideolozi i nosioci izgradnje ni{kog hrama bile tri vladike ni{ke eparhije - Joanikije, Kalinik i Viktor. Po dobijawu sultano-vog fermana, osve}ewem temeqa zapo~ela je izgradwa crkve 18.oktobra 1856.

199; A. Kadijevi}, Saborna crkva Svete Trojice u Mostaru, u: Srbi u Mostaru (uredio B. Pi{talo), Beograd 2001, 459; R. Kosti}, Apel ikonoma Jovana Popovi}a gra|anima Ni{a da pomognu gradwu Sabornog hrama, Zbronik Narodnog muzeja 10, Ni{ 2001, 173-180; M. Ra-kocija, Kulturna riznica Ni{a, Ni{ 2001, 91-94.

11 M. Jovanovi}, nav. delo; Z. Manevi}, Romanti~na arhitektura…5-7; N. Kurtovi}-Foli}, Crkvena arhitektura u Srbiji tokom 19. i 20.veka. Crkveno gradite-qstvo – tradicija ili transformacija arhitektonskih oblika, u: Tradicija i savre-meno srpsko…78-84; A. Kadijevi}, Arhitektura i urbanizam u Srbiji od 1854. do 1904.godine, u: Nauka i tehnika u Srbiji druge polovine XIX veka (1854-1904), Kragujevac 1998, 263-284.

Сл. 1. Црква силаска Св. духа на апостоле у Нишу (1857-1872), изглед са југа, стање пре доградње звоника

550 Aлександар Кадијевић

godine.12 Mesto za zidawe izabrano je na parceli severoisto~no uz portu stare crkve Sv. Arhan|ela, koja vi{e nije mogla da zadovoqi potrebe narasle hri{}anske populacije u gradu.13 Saborna crkva je pr-vobitno trebalo da bude posve}-ena Sv. \or|u, ali je ta odluka naknadno promewena.14 Crkva je dovr{ena i osve}ena u periodu prelaska jugoisto~ne Srbije u nadle`nost Beogradske mitrop-olije. Wenu izgradwu imu}niji gra|ani su podr`ali nov~anim prilozima i gra|evinskim ma-terijalom, dok su siroma{niji

to u~inili neposrednim u~e{}em u radovima. (sl. 2)Bio je to najve}i novoizgra|eni hri{}anski sakralni objekat na prosto-

ru jugoisto~ne Srbije, a prema nekim ocenama i u ~itavoj Srbiji.15 Naru~ioci su tra`ili da nalikuje na slavne srpske sredwovekovne zadu`bine, mana-stirske crkve u Gra~anici i De~anima, {to je samo delimi~no ostvareno.16 San generacija potla~enih vernika da }e za~uti zvona sa nove velike crkve, prikladne gradu veli~ine, kulturno-istorijskog nasle|a i duhovnog poten-cijala kao {to je Ni{, ostvaren je izgradwom ovog hrama. Monumentalno srpsko crkveno graditeljstvo iznenada je o`ivelo tamo gde se niko nije na-dao - na jo{ uvek okupiranom podru~ju jugoisto~ne Srbije. Uspon sakralnog graditeqstva, koji }e do}i do punog izra`aja u vreme reforme crkvene orga-

12 P. V. Gaguli}, nav. delo, 6.13 Isti, Mali ni{ki Saborni hram, Prokuplje 1961; B. Nestorovi}, Pregled

spomenika…149-150; M. Rakocija, Manastiri i crkve grada Ni{a…93-97.14 P. V. Gaguli}, Veliki ni{ki Saborni hram…, 7.15 Isto, 4. Stav M. \. Mili}evi}a da je “to gra|evina ve}a od svih bogomoqa koja

danas ima kraqevina Srbija” (M. \. Mili}evi}, Kraqevina Srbija. Novi krajevi, Be-ograd 1884, 103), verovatno se odnosio na wen gabarit, umesto na visinu. Ve} je beogradska Saborna crkva bila vi{a, sa zvonikom od 60, 7m. (Z. Jakovqevi}, Fasade Saborne crkve u Beogradu, Nasle|e III, Beograd 2001, 148), dok je visina zvonika smederevske crkve Sv. Georgija iznosila 50, 65 m (V. Kasalica, nav.delo, 128). Vrh sredweg kubeta ni{ke crkve dosezao je visinu oko 36 m sa krstom, dok bi visina predvi|enog, ali neizvedenog zvonika, bila izme|u 45 i 50m. Ni{ka crkva je, u stvari, predwa~ila po visini kupola nad naosom.

16 P. V. Gaguli}, nav. delo, 8. O arhitekturi manastirskih crkava De~ana i Gra~anice v.: V. Petkovi}-\. Bo{kovi}, Manastir De~ani, Beograd 1941; V. Kora}, Gra~anica (pros-tor i oblici), u: Izme|u Vizantije i Zapada, Beograd 1987, 97-108; S. ]ur~i}, Gra~anica, Istorija i arhitektura, Beograd-Pri{tina 1988; M. ^anak-Medi}, Uzori i projektant-ski postupci de~anskog neimara, u: De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, Be-ograd 1999, 159-166.

Сл. 2. Мали Саборни и велики Саборни храм (иза) у Нишу

Ниш и хришћанско наслеђе 551

nizacije i umetnosti na istom prostoru u Kraqevini Srbiji od 1882. godine,17 nije odra`avao megalomaniju naru~ilaca, ve} el-ementarnu potrebu za katedralnim i parohijal-nim hramovima, koji su uz sredwovekovno “ruho”, dobijali i atribute novijih stilova. Polet gradskog sakralnog neimarstva, sli~an onom u gr~kim gradovima u osamnaestom i devetnaestom veku, u godinama pred oslobo|enje jugoisto~ne Srbije, politi~ki i finansijski je podr`avan iz Kne`evine Srbije. Matica je tra`ila da ni{ka Saborna crkva bude izrazito “visoka i uo~qiva ve} od Stala}a”, kako bi nadma{ila sedam ni{kih xamija,18 bez obzira {to je to vodilo zao{travawu me|ukonfesionalnih i me|unacionalnih odnosa u gradu.

Poznato je da je neimar ni{ke crkve bio Andreja Damjanov iz Velesa (1813-1878), o kome je posledwih decenija u nau~nim krugovima jugoisto~ne Evrope izuzetno porastao interes.19 Ve}e zanimawe stru~waka za tog zaboravqenog graditeqa, vezuje se i za pojavu objektivnijeg postmodernisti~kog gledawa na premoderne graditeqske epohe na Balkanu. (sl. 3)

Rasprostrawen u centralnim, ju`nim, severnim i zapadnim oblastima Balkanskog poluostrva, obiman graditeqski opus Andreje Damjanova je jo{ tokom wegovog `ivota bilo veoma popularan i uva`avan. U svesti obi~nih qudi i crkvenih velikodostojnika, ozna~avao je kontinuitet sa minulim epohama hri{}anskog neimarstva, ~iji je razvoj prekinut turskom najezdom. Damjanov je sa saradnicima od 1835. do 1878. godine, na prostoru dana{we BJR Makedonije, Srbije i BiH, ostvario stilski vi{eslojno delo, sinkreti~ki izvedeno iz razli~itih epoha, koje je po svom zna~aju prevazi{lo provinci-jski nivo graditeqstva sa rubnih podru~ja Otomanske imperije. U arhitek-turi pravoslavnih slovenskih naroda jugoisto~ne Evrope, nije bilo autora koji je sa toliko stvarala~ke snage i ume}a pristupao slo`enim graditeqs-kim poduhvatima u razli~itim nacionalnim i kulturnim sredinama, kao {to je to uspevao ovaj svestrani autodidakt. Nikola Fi~ev je gradio prevashodno u Bugarskoj,20 Andreja Andrejevi} u Srbiji,21 Svetozar Iva~kovi} u centralnoj

17 N. Makuqevi}, Reforma crkvene umetnosti…35-59.18 P. V. Gaguli}, Veliki ni}ki…10.19 Osim ve} pomenute literature o Damjanovu, trebalo bi imati u vidu i knjigu I.

Kirovske “Smislata na dekoracijata vo makedonskoto graditelstvo od XIX vek “(Sko-pje 1999, 51-61), kao i zbornik radova “Deloto na protomajstorot Andreja Damjanov”, koji se priprema u Skopqu (ur. J. Haxieva-Aleksievska).

20 A. Vasiliev, nav. delo, 673-677.21 M. Jovanovi}, Srpsko crkveno…129-130; A. Kadijevi}, Jedan vek tra`ewa na-

cionalnog stila…30-32.

Сл. 3. Мајстор Андреја Дамјанов

552 Aлександар Кадијевић

Srbiji i Vojvodini,22 dok su u Hrvatskoj, Sloveniji, BiH i Crnoj Gori hramove prete`no gradili arhitekti iz sredwe ili isto~ne Evrope.23 Gr~ki neimari su podizali nove ili dogra|ivali postoje}e bazilike u svojim gradskim sredi{tima.24

Prolaze}i kroz starinsku {kolu napredovawa od {egrta do autoritativnog stare{ine porodi~ne tajfe, Andreja Damjanov se sa istorijskim razdobqima arhitekture upoznao na dugim poslovnim putovawima, posmatrawem spomenika ra-nohri{}anskog, vizantijskog i postvizan-tijskog razdoblja in situ. Jo{ uvek se pret-postavqa, ali ne i dokazuje, da je odre|eno vreme proveo u~e}i kod nekog iskusnog gra-diteqa u Italiji.25 Formiran u periodu kada stilski elementi iz zapadne i sred-we Evrope nisu izrazitije primewivani u centralno-balkanskim oblastima pod turskom upravom, odlu~an da osavremeni svoje graditeqstvo, Damjanov je prihvatio novine iz Gr~ke i Srbije. U mnogim segmen-tima se uklopio u najaktuelniji tok gr~ke bazilikalne arhitekture, za~et u Solunu

sredinom devetnaestog veka, koji je predvodio u Carigradu formirani nei-mar Ralis Plifus,26 dok je pod uticajem rastu}eg istorizma u srpskoj kulturi postao rodona~elnik srpskog nacionalnog stila,27 i to pre u metodu, nego u oblicima.28 (sl. 4)

Damjanovqeve crkve, izgra|ene za srpske pravoslavne op{tine u Smederevu, Ni{u, Vrawu, Pirotu, Sarajevu, Mostaru, ^ajni~u i drugim mestima,29 predstavqaju simbiozu nekoliko istorijskih arhitektura, sa dominantnim ugledawem na graditeqstvo Vizantije i sredwovekovne Srbije, prilago|eno savremenim liturgijskim potrebama i uve}anoj gradskoj popu-

22 M. Jovanovi}, isto, 109-125; A. Kadijevi}, nav.delo, 38-51.23 Videti: Arhitektura XX vijeka. Umjetnost na tlu Jugoslavije. Beograd-Zagreb-

Mostar 1986. 24 Εκκλπσιεζ οτην Ελλαδαµετα την Αλωοη (Ι−VΙ), Αθηνα 1979−200125 M. Jovanovi}, nav. delo, 97.26 M. Kambouri-Vamvukou, The church of Ayios Menas in Thessaloniki. A new type

of eccleastical architecture, in: Εκκλπσιεζ οτην Ελλαδαµετα την Αλωοη (Ι−VΙ), ΑθΗΝΑ 1979−2001, tom III (1989), 23-32.

27 A. Kadijevi}, Jedan vek…, 14-24.28 Z. Manevi}, Romanti~na arhitektura, Beograd 1990, 7.29 @. [kalamera, Obnova…, 194-195; A. Kadijevi}, nav.delo; J. Haxieva-Aleksievs-

ka-E. Kasapova, nav. delo.

Сл. 4. Црква Св. Георгија у Смедереву (1851-1855), поглед са југоистока снимио В. Симић

Ниш и хришћанско наслеђе 553

laciji, pristigloj sa sela. Elementi vizantijske i postvizantijske arhitek-ture, uo~qivi su u bazilikalnoj prostornoj organizaciji, primeni spoqnih tremova, oltarskih apsida i kri{kastih kalota kupola crkava. “Zahvatanja” u srpsku sredwovekovnu arhitekturu ogledaju se u primeni trikonhalnih planova, neo~ekivano integrisanih sa bazilikalnim re{ewima, rasporedu i obliku vitkih kupola nad naosom i potkrovnih frizova od slepih arkadica. “Nanosi” romanike, gotike, renesansnog, maniristi~kog, baroknog i islam-skog graditeljstva, uo~qivi su u dekorativnim zavr{ecima elevacije, obradi podeonih i konzolnih venaca, primeni slepih kupola, ni{a, stubova, prozor-skih otvora i lukova. Barokni detaqi su najupadqiviji u obradi zvonika na pro~eqima i atika nad bo~nim fasadama crkava. Gra|eni u me{ovitoj kon-strukciji i razli~itim fasadnim materijalima, komponovani prete`no iz dva segmenta – masivnog bazi~nog kubusa i astati~nog gorweg postrojewa, shva}enog skoro kao “objekta na objektu”, uz obiqe neo~ekivanih dekorativnih de-taqa i motiva, Damjanovqevi hramovi poseduju neusiqenu, `ivopisnu arhi-tektonsku siluetu.

Damjanovljevo graditeljstvo odra`ava skromnu materijalnu osnovu, odsustvo akademske edukacije i ~vrstih estetskih kriterijuma u arhitekturi slovenskih naroda pod turskom vla{}u u jugoisto~noj Evropi devetnaestog ve-ka.30 U tom tipi~no “balkanskom”, stilski polimorfnom umetni~kom opusu, elementi preuzeti ili naivno transponovani iz Vizantije, sredwovekovne Srbije, islamske i postvizantijske arhitekture, renesanse i baroka, opstoje u nesvakida{woj, samo na tom podru~ju prihvatqivoj i odr`ivoj ravnote`i. Spajaju}i morfologiju razli~itih istorijskih stilova, Damjanov je i u Ni{u afirmisao specifi~an vid romanti~arske balkanske bazilikalne arhitek-ture, koji se zadr`ao nakon wegove smrti u delovima Gr~ke, Albanije, Kosovu i Metohiji i Makedoniji, do vremena kada su preovladale stilski “~istije”, akademski kodifikovane graditeqske koncepcije.31 (sl. 4)

Nakon postignutog uspeha sa crkvom u Smederevu, Andreja Damjanov je pristupio projektovanju i gra|ewu crkve u Ni{u. Sa~uvan je ugovor o gradwi koji je sa wim sklopila crkvena op{tina 12. maja 1857. godine, prema kome se obavezao da na osnovu prilo`enog plana “sazida po svojoj ve{tini sigurnu crkvu”, i to ne bez razloga, jer je teren na kome je hram gra|en bio podvodan.32 Zato su prvo pobodeni hrastovi {ipovi preko kojih je na~iwena temeqna supstrukcija od debelog sloja kamena zalivana vru}im kre~om. Damjanovqeva uspe{na tehnika fundirawa pohvaqena je u istoriografiji.33 Stubovi u nao-su, izuzev baza od crvenkastog kamena, gra|eni su od drveta preko koga su za-kovane letvice, dok su oko njih obavijeni debeli konopci. Sve to je prevu~eno malterom i ofarbano u boju prirodnog kamena. Osim dvaju stubova na zapad-noj strani, svi spoqni stubovi izgra|eni su od kamena pe{~ara. Svodovi su

30 M. Jovanović, Kriterijumi srpske crkvene umetnosti, ZMS za scenske umetnosti i muziku 15, Novi Sad 1994, 11-15.

31 A. Kadijevi}, Jedan vek…24-66; K. Gr~ev, nav. delo, 22-50.32 M. Rakocija, Manastiri i crkve grada Ni{a…, 109.33 P. Popovi}, Srpska profana arhitektura, Prilozi za kwi`evnost, jezik, isto-

riju i folklor, Beograd 1927, 163; M. @ivkovi}, nav.delo; M. Rakocija, isto.

554 Aлександар Кадијевић

gra|eni od tro{nog i lakog drveta, dowi zidovi i apside od netesanog kamena i naizmeni~nog debelog sloja maltera, prozori tako|e od maltera, gredni sistem od drveta i malobrojnih gvozdenih poluga.34 Uglovi su nagla{eni ja-kim obodnim stupcima koji se prote`u kroz sve eta`e hrama. (sl. 5)

Na sporu gradwu crkve uticao je nedostatak finansijskih sredstava, kao i sna`na opstrukcija dela turske vlasti i populacije, kojima je smetala predvi|ena veli~ina crkve, naro~ito visoke kupole.35 Zvonik na pro~equ, karakteristi~an po pseudobaroknim izvijenim formama, nije izveden do kra-ja, ostaju}i ni`i od krova, iako je planirano da ga nadvisi i ima dve funkcije – sata i zvonare (kao u Smederevu). Pseudobarokno kube bilo je ra{~laweno na {est segmenata. Iznad trapezastog poqa nagla{en je torus srcastog obli-ka, zavr{en volutama. Radove na izgradwi hrama dovr{io je Andrejin brat \or|e, poznati neimar i zograf, koji iako stariji, nije bio i stare{ina tajfe.

Sve~ano osve}ewe katedralnog hrama izvr{io je mitropolit srpski Mihailo u oslobo|enom Ni{u na dan Sv. Simeona 13. februara 1878. godine, prema ̀ eqi kneza Milana.36 Tom prilikom mitropolit Mihailo je izjedna~io prisutnog kneza oslobodioca sa velikim `upanom Stefanom Nemanjom.37

34 P. V. Gaguli}, nav. delo, 26-37.35 Isto, 11.36 N. Makuqevi}, nav. delo, 40.37 Isto, 44.

Сл. 5. Црква Силаска Св. духа на апостоле у Нишу, изглед са југозапада (из фототеке З. Маневића)

Ниш и хришћанско наслеђе 555

Uostalom, ~itava proslava protekla je u nagla{avawu uloge srpskog vladara. Hramovnu ikonu Silaska Sv.Duha, sme{tenu u lu~noj ni{i iznad portala, 1904. godine, izradio je \or|e Zografski.38

Prizemqe pravougaone podu`ne gra|evine, ima oblik trobrodne bazi-like, ~iji se svaki brod zavr{ava apsidom na istoku. Du`ina hrama sa spoqnim tremom iznosi 40m, a {irina 30 m (dimenzije hrama bez tremova iznose 36 x 22 m). Brodovi su iznutra izdeqeni sa dva reda od po ~etiri stuba. Pokriveni su jedinstvenom konstrukcijom dvovodnog krova i nisu spoqa vizuelno razdvoje-ni razli~itim visinama ili druga~ijim krovnim ravnima. Sa ju`ne, severne i zapadne strane podignut je otvoreni arkadni trem koji na spratu ima spoqa za-tvorene galerije, a iznutra otvorene prema naosu. Trem na zapadu je prese~en ispred ulaza pseudobaroknim zvonikom, koji, kako je ve} napomenuto, nije iz-veden po prvobitnoj koncepciji A. Damjanova, uo~qivoj na sa~uvanom nacr-tu.39

Izuzev zvonika, koji je ostao nedovr{en i ni`i od kupola, hram je u celosti izveden prema prvobitnom planu. Obzirom da su spoqni tremovi up-adqivo ni`i u odnosu na hram, odnosno da nisu sa wim izjedna~eni kao {to je to ostvareno u Solunu na crkvi Sv. Mine sredinom devetnaestog veka,40 u tom segmentu ni{ka crkva se nadovezuje na konzervativni tip gr~ke bazilike. Trem arkada na istoku se ne nastavqa, ve} je zamewen apsidalno oblikovanim zidom, {to va`i i za galeriju na spratu. Apside su spoqa poligonalne, a iznu-tra polukru`ne.

Drugi konceptualni model – srpski sredwi vek, zastupqen je u kom-poziciji petokupolnog zavr{etka gra|evine. Vitka, ne kao mnogo puta ra-nije u Damjanovqevom opusu “spqo{tena”, neproporcionalna ili slepa ku-beta, nisu postavqena po klasi~noj {emi upisanog krstoobraznog re{ewa konstrukcije (jer se ona ne ogleda u prostornoj podeli), ve} su raspore|ena u sredwem i ugaonim poqima kao zavr{eci elevacije. Vrh najve}eg, dvanaes-tostranog sredweg kubeta, dose`e 33 m (bez krstova), po ~emu je ono najvi{e u Damjanovqevom opusu. Ostala kubeta su osmostrana. Postojala su i tri slepa kubeta u traveju ispred oltara. Otkrivawe i nagla{avawe kupola, uo~qivo na crkvi u Smederevu, Damjanov je primenio i ranije, na crkvi Sv. Joakima Osogovskog kod Krive Palanke (1847-1851).41 (sl. 6)

Ni{ka saborna crkva je koncipovana kao vi{ebrodna bazilika koja spoqa prividno sadr`i i elemente plana upisanog krsta. Me|utim, mehani~ki spojena, ta dva prostorna koncepta se ne pro`imaju po horizontali, ve} se nadovezuju po vertikali konstrukcije. Bazilikalni plan se ne prepoznaje iz pti~je perspektive, kao {to se krstoobrazni raspored ne nazire sa zemqe. Uprkos te dvojnosti, sklad kompozicije nije doveden u pitawe. Nanosi za-padnoevropske novovekovne arhitekture mawe su upadqivi u prostorno-si-luetnom re{ewu, dok su uo~qiviji u segmentima vodoravne regulacije prve dve zone hrama, profilaciji i perforaciji, kao i elegantnim proporcijama

38 Isto, 40.39 J. Haxieva-Aleksievska-E. Kasapova, nav. delo, 15.40 M. Kambouri-Vamvukou, nav. delo.41 K. Tomovski, nav. delo, 26-27; J. Haxieva-Aleksievska-E. Kasapova, isto, 74-97.

556 Aлександар Кадијевић

arkadnog trema na pro~equ i u naosu. Ogledaju se u kompoziciji smirenog, pravilnog ritma, kvadratnoj podeli poqa iznad lukova i sekundarnoj plasti-ci spratova polukru`nih tremova i timpanona iznad zavr{nih venaca. Ipak, motivi “zapadnoevropskih” stilova kvantitativno zaostaju za preovla|uju}im oblicima vizantijske i srpske medievalne arhitekture. U unutra{wosti hrama, osim arkadnog trema naosa i reprezentativnog ikonostasa, pa`wu su privla~ile spiralna propovedaonica, stepeni{te i galerije na kojima su se nalazile i dve kapelice, posve}ene Sv. Simeonu i Sv. Jovanu.

Prema oceni Bogdana Nestorovi}a i Borislava Andrejevi}a, Saborna crkva je ozna~ila prekretnicu u arhitekturi Ni{a, to jest napu{tawe bal-kansko-orijentalnog stila, jer se prvi put u arhitekturi jednog objekta prime-weni i nagla{eni elementi stare srpsko-vizantijske arhitekture, renesanse i baroka.42

Iako se u definiciji zapadne fasade Damjanov oslawao na vlastito re{ewe ostvareno u Smederevu,43 istoristi~ko podse}awe na konkretne sred-wovekovne uzore u Ni{u je mawe upadqivo, skoro neprepoznatqivo i aluziv-no. Primenom spoqnih tremova nagla{eno je sredwovekovno, ali i savremeno postvizantijsko graditeqsko obele`je. Radi postizanja ve}eg kompozicionog jedinstva, kubeta nisu koncentrisana nad takozvanim “sredwovekovnim” de-lom hrama, kao u Smederevu, ve} su kompaktnije i logi~nije raspore|ena na uglovima naosa. I ovde se zapa`a karakteristi~an motiv talasastog zabata sme{tenog ispod potkrovnog venca. Novinu predstavqaju i prozori jajastog oblika.

42 B. Nestorovi}, nav. delo; B. Andrejevi}, nav .delo, 109.43 J. Haxieva-Aleksievska-E. Kasapova, nav. delo, 193.

Сл. 6. А. Дамјанов, црква Силаска Св. духа на апостоле у Нишу (1857-1872), основа приземља

Ниш и хришћанско наслеђе 557

O tome koliko je Damjanov dr`ao do ovog ostvarewa, svedo~i podatak da je prilikom pregovora o gra|ewu Saborne crkve u Sarajevu (1863-1868) pred-stavnike tamo{we crkvene op{tine, uz podnete planove, ponosno uputio da vide ni{ku i smederevsku crkvu.44

Kubi~nu kulu – zvonik, dogra|enu 1937.g. u uzdr`anom, modernisti~ki svedenom bezornamentalnom maniru sa triforama, arh. Aleksandar Medvedev je suptilno uveo u kontekst celine.45 Ona je za ~itav jedan sprat vi{a od pre-thodnog zvonika. Umesto barokne izvijene forme izgra|ena je kubi~na kon-strukcija u stilu rane moderne.46

U istoriografiji je nagla{eno da je Damjanov pri realizaciji svake ve}e gradske bazilikalne crkve afirmisao tip nove, anacionalne hri{}anske romanti~arske arhitekture, ali da je odre|ena lokalna i regionalna obele`ja nagla{avao na wihovim pro~eqima, pre svega zvonicima.47 [ta je to lokalno ili regionalno naglasio u Ni{u? Moglo bi se re}i da se elementi transhri{}anskog univerzalizma oli~eni u jasno razgrani~enim arhitektonskim sklopo-vima i oblicima, koje simbolizuju panhri{}ansko nasle|e Ni{a i okoline, prepoznaju u celini ansambla Saborne crkve. Me|utim, pseudobarokna kula-zvonik sa satom, nije obele`je vizantijskog Ni{a, koliko nove, evropski ori-jentisane Srbije. Damjanovqeve potencijalne inspiracije vizantijskom ba-zilikom u ]urlinama, pretpostavqene u istoriografiji,48 usled nedostatka preciznijih podataka o toku wegovog boravka u Ni{u i okolini, ne mogu se potpuno iskqu~iti. Za razliku od bazilike u ]urlinama, nova ni{ka crkva nema posebnu, ozidanu pripratu, ni isti broj stubaca kojim je ra{~lawen tro-brodni naos, kao ni bo~na odeqewa uz oltarske apside. Osim toga, Saborni hram ima petokupolnu elevaciju, dok su trobrodnost i ostaci egzonarteksa na zapadu jedini elementi koji povezuju ova dva hrama.49

Reorganizacija crkve u jugoisto~noj Srbiji i intenzivirana graditeqs-ka aktivnost posle 1878. godine,50 podrazumevali su zaustavqawe anga`ovawe dun|era i samoukih majstorskih dru`ina iz centralnih i ju`nih podru~ja Balkana.51 Uz profano, sakralno graditeqstvo se na{lo pod strogom kon-trolom dr`avnih organa, pre svega Ministarstva prosvete i crkvenih dela i Ministarstva gra|evina Kraqevine Srbije. Umesto crkava gra|enih im-provizatorski i po etapama, u ~emu su u~estvovali razli~iti neimari, od srp-skih arhitekata iz Beograda, formiranih u sredwoj Evropi,52 naru~ivani su tipski projekti, ekspeditivno realizovani uz adekvatan stru~ni nadzor.

44 M. S. Filipovi}, nav. delo, 37; J. Haxieva-Aleksievska-E. Kasapova, isto, 17, 208-217.

45 P. V. Gaguli}, Veliki ni{ki…, 37-38; A. Kadijevi}, Jedan vek…, 20.46 J. Haxieva-Aleksievska-E. Kasapova, nav.delo, 193.47 Isto, 16.48 M. Rakocija, Manastiri i crkve…, 109.49 Isto, 23.50 N. Makuqevi}, nav. delo, 40.51 Isto, 50.52 52 Videti: Leksikon srpskih arhitekata 19. i 20. veka, Beograd 1999; Leksikon

srpskih neimara, Beograd 2002.

558 Aлександар Кадијевић

Po kompaktnosti stilski heterogenih masa ve{to integrisanih u razu|eni ansambl, lako}i u izgledu prizemnih zona, hram u Ni{u predstavqa jednu od najimpozantnijih gradskih bogomoqa A. Damjanova. Posle mawe up-adqivih crkava, ukopanih u zemqu, sa niskim zvonicima, sakrivenim portal-ima, mno{tvom slepih kubeta i neproporcionalno komponovanim tremovima, ostvarena je, kao i u Smederevu, daleko pristupa~nija monumentalna gra|evina slikovite konture i upe~atqive kompozicije. Li{ena strogosti suvog kabi-netskog projektantskog pristupa, karakteristi~nog za akademsku eklektiku devetnaestog veka, sa hijerarhijski isprekidanim linijama razgrani~ewa i scenografski bezizra`ajnom, okamewenom konturom, ni{ka Saborna crkva je delo romanti~arski nadahnutog i nesputanog duha, odlu~nog da sna`nim reminiscencijama na minule epohe osna`i novu kulturnu orijentaciju. Kao kruna grada, sve do podizawa modernih urbanisti~kih celina, koje su je pot-puno marginalizovale,53 Saborna crkva je dugo predstavqala sto`er grada na Ni{avi. (sl. 7)

Na kraju, logi~no se name}e pitawe kom korpusu vizantijske arhitek-ture pripada ni{ka Saborna crkva, wenom kontinuitetu ili obnovi? Iako hronolo{ki pripada tre}oj ~etvrtini devetnaestog veka u kojoj se formuli{e programska i ideolo{ka obnova medievalnog srpsko-vizantijskog gra-diteqstva na istoristi~kim osnovama, ni{ka crkva je prevashodno zasnovana na neprekinutoj tradiciji vizantijske arhitekture, prostorno, strukturno i morfolo{ki “osavremenjene” krajem osamnaestog i po~etkom devetnaestog veka u gr~kim gradovima. Bazirana na tradiciji, ali i na savremenim prin-cipima, ni{ka crkva je aktuelizovala i delikatno pitawe izbora graditeqa monumentalnih crkava u slobodnim gradovima. U tom prelaznom razdobqu, li{enog dubqih teorijsko-kriti~kih promi{qawa, vladali su razli~iti stavovi o tome ko je primereniji, odnosno autenti~niji nastavqa~ vizantijske graditeqske tradicije u epohi rastu}ih zahteva za wegovom obnovom, bilo iz ideolo{kih, bilo iz estetskih razloga: da li su to akademski edukovani ar-

53 M. Rakocija, I prostor je spomenik, u: Slavni grad Ni{, Ni{ 1997, 187-88.

Сл. 7 Црква силаска Св. духа на апостоле, обнова после пожара 2001. године.

Ниш и хришћанско наслеђе 559

hitekti koji su se prevashodno iz “druge ruke”, to jest iz predavawa be~kih, minhenskih ili berlinskih profesora, upoznali sa odlikama i istorijskom genezom tog graditeljstva, ili samouki neimari iz centralnobalkanskih ra-dionica, koji su pored vizantijskih spomenika `iveli, poku{avaju}i da ih na-ivno imitiraju, ograni~eni skromnim tehni~kim, esteti~kim i istorijskim znawima. Da li je ve}i “neovizantinac” onaj ko graditeqstvo vizantijskog doba o`ivqava u kabinetu, kruto i {ematski, kako bi potvrdio erudiciju i primat u akademskim krugovima, ili onaj za koga ono nikad nije ni presahlo, zbog koga je, uostalom, i nastalo, i ko nije smatrao da treba da ga obnavqa, ve} samo da ga smerno nastavqa? Svoj odgovor na to pitawe Ni{lije su dale sredinom devetnaestog veka anga`ovawem neimara A. Damjanova, spremnog da zbog hrama `rtvuje i sopstveni `ivot.54 Vo|eni emocijama, ali i nesumqi-vim revivalisti~kim opredeqewima,55 na~inile su istorijski izbor. Nisu zamenili teze i u svoju sredinu preneli modele iz dalekih centara “visoke” akademske umetnosti, ve} su o`iveli ono {to je ve} postojalo na wihovom podru~ju i {to je najadekvatnije predstavqalo wihov kulturni i nacionalni identitet.

Aleksandar Kadijević ON ThE ArChITECTUrE ON NIS OrThODOX CAThEDrAL

DEDICATED TO ThE PENTECOST

In the last decades of the Turk occupation that lasted for centuries, from 1857 to 1872 a monumental temple Orthodox Cathedral dedicated to the Pentecost was built in Nis. Although for the conquers obstruction it was slowly completed, this amazing structuring at-tempt showed the readiness of Nis to include political, religious, ideology and culture strains of creative intelligence in principality of Serbia, but also to realize stylish many layered architectonic combination characteristic for historical era. The importance of temple for Nis and Serbian architecture as well as for the Christian building in conquered places is multi-plied. The search for the national style in Serbian architecture was continued and it started by structuring St.Georgije temple in Smederevo (1851-1855). In the same way the discontinu-ance of oriental building practice was marked by this in Nis and the heterogenic conception of anational Balkan romantic style with visual waves of western European historical styles. Combining these two antithetic cultural orientation national and anational, Nis temple has, like many other cathedrals in Europe of the times, based on nostalgic romantic medieval cen-tury dimensions but also on modern and non academic eclectic concept. Individualistic and impressive for more than one century it collects the attention of the writers, chroniclers, crit-ics, historians, art and culture historians. respecting their opinions by this occasion we point at not sufficiently analyzed questions connected to the origin and character of their complex architectonic structure as well as the place of those days Balkan structuring. With this we want to support their perfect reconstruction which was undertaken in October 2001.

54 P. V. Gaguli}, nav.delo, 11.55 G. C. Argan, Revival, Život umjetnosti 26-27, Zagreb 1978, 164-176.