NIKOLA DEDIO ALTISEROVOJ ESTETICI I ALTISEROVSKIMESTETIKAMALuj Altiser je mislilac koji se tradicionalno svrstava u krug francuskog poststrukturalizmai mislilac koji se smatra jednim od zaetnika filozofskog postmodernizma.Takoe, re je o filozofu koji se samo sporadino bavio problemom umetnosti;s tim u vezi, ne postoji zaokruena i sistematski razraena Altiserova estetika.Ovaj rad najpre preispituje poloaj Altiserove filozofije u odnosu na fenomene filozofskogmodernizma i postmodernizma, elaborira Altiserove stavove po pitanju teorijeumetnosti i estetike a zatim preispituje uticaj Altisera na mislioce koji su delovaliunutar filozofske kole strukturalnog marksizma i koji su pokuali da zasnujualtiserovski orijentisanu marksistiku estetiku. Tekst se bavi filozofskim postavkamasamog Luja Altisera, ali i mislilaca kao to su Rene Balibar, Miel Peo, PjerMaere, Teri Iglton i Etjen Balibar.Kljune rei: marksizam, strukturalni marksizam, poststrukturalizam, estetika, teorijaumetnosti, diskurs, modernizam, postmodernizam, ideologija, epistemologija,proizvodnja, simptom, recepcija.Ka postmarksistikoj diskurzivnostiJedan od najznaajnijih pojmova u savremenim drutvenim i humanistikimnaukama, odnosno u savremenoj teoretskoj analizi medijskih i umetnikihsadraja, jeste diskurzivnost: strukturalistiki, odnosno poststrukturalistikipojam diskursa mesto je transformacije humanistiki orijentisane,esencijalistiki i ontoloki zasnovane teorije umetnosti u antihumanistiku,relativistiki i konstrukcionistiki zasnovanu interdisciplinarnuteoriju kulture. U ovom tekstu pokuau da analiziram na koji nain je tezao diskurzivnosti uticala na transformaciju materijalistiki i marksistikiorijentisane teorije umetnosti, odnosno na koji je nain pojam diskurzivnostiuticao na promenu paradigme unutar marksistike teorije umetnosti,koja je prola put od marksistike estetike, preko Altiserove (Louis160Trei programBroj 150, PROLEE 2011AUTOR: , , 1980-UDK: 111.852:141.8214 .7.01:316.75(Originalni nauni rad)Althusser) epistemologije umetnosti, ka materijalistikoj teoriji kulture.Moj cilj je, dakle, analizirati prelaz od marksistike ka postmarksistikoj teorijiumetnosti, odnosno estetici. Kljuno mesto ovde svakako zauzima teoretskirad Luja Altisera. Ipak, iako se obino smatra delom epistemolokogzaokreta koji je u drutvene nauke unela francuska teorija ezdesetih godina,Altiserovo mesto unutar poststrukturalistike kole ostaje krajnje specifino.Moja osnovna teza je da je unutar Altiserovih postavki mogueprepoznati i dosledno modernistike (marksistike) i dosledno postmodernistike(postmarksistike) postavke.Pod modernistikim tumaenjima Marksa ovde se podrazumeva tradicijazapadnog marksizma, koja polazi od materijalizma kao dijalektiketeorije klasne borbe, odnosno od humanistikog i utopijsko-projektivnogtumaenja izvornog Marksovog teksta. Kako istie Gregori Eliot (GregoryElliot), zapadni, humanistiki orijentisani marksizam se razvijao u viefaza: u prvoj polovini XX veka ove modernistike postavke e najpre zacrtatiteoretiari kao to su er Luka (Gyorgy Lukacs), Karl Kor (KarlKorsch) i Antonio Grami (Antonio Gramsci), koji se mogu svrstati u onoto danas prepoznajemo kao hegelovski marksizam. Njihove osnovnepostavke jesu: a) konstituisanje marksizma kao teorije suprotstavljene naunompozitivizmu gde se nauka ne konstituie po objektivnom (mimetikom)naturalistikom modelu, ve pre kao dijalektika ideologija odraavanjaproleterskog Weltanschauung, odnosno b) zasnivanje marksizma kaohumanistike teorije iji je cilj najpre analiza a zatim i transformacija svetau skladu sa postavkama ekonomskog determinizma.1 U pitanju je razvojmarksizma u periodu definisanja revolucionarne teorije i politike u centralnoji istonoj Evropi nakon Prvog svetskog rata. Sledea epizoda sedeava sa pojavom totalitarnog staljinizma i nacizma i svakako postavkifrankfurtske kole teoretiara, kao to su Teodor Adorno (Theodor W.Adorno), Maks Horkhajmer (Max Horkheimer) i Herbert Markuze(Herbert Marcuse), koji e kroz razliite filozofske (Hegel /Georg WilhelmFriedrich Hegel/, Kant /Immanuel Kant/), socioloke (Veber /Max Weber/)i psihoanalitike pristupe (Frojd /Sigmund Freud/) akcenat staviti na analizumarksistikog pojma superstrukture (kulturna industrija, robni fetiizam,masovna kultura, industrija zabave) sa akcentom na pesimistikosagledavanje pasivizacije masa unutar medijskog drutva. Najzad, jo jedanvaan momenat u razvoju zapadnog, humanistikog marksizma, jeste spojmaterijalizma i egzistencijalistike filozofije sa Sartrom (Jean-Paul Sartre)kao centralnom figurom: kroz reference na Hajdegera (Martin Heidegger),Huserla (Edmund Husserl) i Koeva (Alexandar Cojeve), Sartr je pokuaoSTUDIJE I LANCI1611 Gregory Elliot, Althusser. The Detour of Theory, Brill, Leiden and Boston, 2006,str. 31.da utemelji marksizam kao humanistiku teoriju ovekove samoemancipacije.2 U svakom sluaju, osnovi elementi humanistiki, odnosno modernistikifundiranog marksizma jesu sledei:U hegelijanskoj emi, istorija je proces sa subjektom ovekom ili Radnikomklasom, i krajem komunizmom. Istorija je putovanje ovog subjekta (i njegovepraxis) kroz trijadnu, teleoloku strukturu Hegelove dijalektike (ili njenemarksistike varijante), od izvornog jedinstva, preko samootuenja, do eventualnereaproprijacije i pomirenja sa otuenom ljudskom sutinom. Ljudskoosloboenje jeste realizacija potencijalnog prisustva na izvoritu. Ekonomskievolucionizam pokazuje analognu teleoloku strukturu, jedino to proizvodnesnage zauzimaju centralnu poziciju i negaciju negacije i prelaz sa jednogoblika proizvodnje na drugi, superiorniji oblik kroz klasnu borbu.3Suprotno ovome, pod fenomenom postmarksizma, odnosno pod postmodernistikiminterpretacijama Marksa, ne podrazumeva se vie marksistikaanaliza fenomena klasne borbe, ve analiza rada jezika: poenta je dadrutvena borba nije iskljuivo klasna borba, ve i rasna, rodna, nacionalna,kulturna, generacijska, itd.4 U pitanju je tvrenje po kome se krozoznaiteljsku praksu ostvaruje drutveno, kao i da do drutvenog preokretane moe doi samo promenom materijalnih odnosa proizvodnje, ve ipromenom oznaiteljskih mehanizama kulture. Kako napominje antalMuf (Chantal Mouffe), glavni cilj ovakvog pristupa jeste kritika racionalistike,humanistike koncepcije subjekta koja je osnova kako zapadne ideologijei teorije liberalizma tako i klasinih marksistikih koncepcija.Pozivajui se na dostignua poststrukturalizma, psihoanalize, ali i Gada -merove (Hans-Georg Gadamer) hermeneutike i Vitgentajnove (LudwigWittgenstein) teorije jezika, Muf odbacuje racionalistiki koncept unitarnogsubjekta i umesto toga pie o decentriranom subjektu koji biva konstruisanu preseku disperzivnih, multiplikujuih subjektivnih pozicija.5 Dakle,unutar postmodernistiki fundirane marksistike teorije centralni pojamnije kategorija klasne borbe ve pojam diskursa. Postavlja se pitanje: kakavje odnos Altiserove teorije prema teoriji diskurzivnosti? Moja hipoteza jesledea: Altiser je uneo promenu paradigme u tumaenju Marksovog teksta,odnosno omoguio je zaokret od modernistikih ka postmodernistikimtumaenjima Marksa, ali je istovremeno ostao dosledni modernista,trei program PROLEE 2011.1622 Ibid.3 Ibid, str. 29.4 Philip Goldstein, Post-Marxist Theory. An introduction, State university of NewYork Press, Albany, 2005; Goran Therborn, From Marxism to Post-Marxism, Verso,London/New York, 2008.5 Chantal Mouffe, Feminism, Citizenship and Radical Democratic Politics, TheReturn of the Political, Verso, London/New York, 2005.teei marksizmu kao teoriji klasne emancipacije (u tom smislu seAltiserove postavke o diskurzivnosti dosledno razlikuju od teorija diskursaostalih poststrukturalistikih teoretiara, kao to je, na primer, MielFuko (Michel Foucault), a koji e, uglavnom, uz marksizam odbaciti i bilokakvu ideju klasne borbe). U tom smislu, Altiserovo mesto unutar savremenefilozofije jeste krajnje specifino i izdvojeno.Altiser u postmodernistikom kontekstuIako pojam diskursa Altiser ne koristi eksplicitno, osnovni postmodernistikielementi njegove teorije jesu: 1. teza o diskurzivnosti ideologije, 2.teza o diskurzivnosti (naunog) znanja i 3. teza o diskurzivnosti subjekta.Kada je re o tumaenju umetnosti, iz ovakvih postavki e kasnije proizaialtiserovski orijentisana diskurzivna analiza umetnosti, koja e uAltiserovom sluaju biti oznaena prelazom od estetike ka epistemologijiumetnosti.Osnova Altiserovih postavki o ideologiji kao obliku diskurzivne praksejeste kritika tradicionalne marksistike teorije koja ideologiju sagledavasamo unutar dualizma izmeu baze i nadgradnje, odnosno unutar postavkeo ekonomskoj determinisanosti ideologije. Centralni aspekt Altiseroveteorije ideologije jeste kritika ekonomizma: po Ernestu Laklau (ErnestoLaclau) i antal Muf, Altiser je, uz Antonija Gramija, glavni teoretiar kojije realizovao deontologizaciju marksistikog ekonomistikog esencijalizmai otvorio vrata marksistikoj raspravi o diskurzivnosti.6 Doktrina klasinogmarksizma je poivala na uverenju da ekonomski razvoj proizvodnihsnaga vodi ka objektivnom i pravolinijskom istorijskom razvoju: svidrutveni antagonizmi su skoncentrisani u bazi, ideologija kao obliknadgradnje reflektuje, odnosno skriva ove antagonizme (ideologija kaolana svest), a razreenje ovih ekonomskih (klasnih) antagonizama vodi urazreenje svih ostalih (koncept besklasnog komunistikog drutva). ZnaajAltiserove teorije lei u tome to je kroz kritiku ekonomizma pokazao daje ova esencijalistika dogma klasinog marksizma lana: proizvodni odnosine mogu da postoje bez odnosa dominacije koji nisu nuno utemeljeniu sferi ekonomije, odnosno politika proizvodnja nije nuno ekonomskave je i ideoloka. Dakle, osnovni problem koji Altiser iznosi u svojoj teorijiideologije jeste: na koji nain kapitalistiki sastav reprodukuje uslovesopstvene proizvodnje?7 Za klasine marksiste odgovor je bio: putem repro-STUDIJE I LANCI1636 Ernesto Laclau and Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy. Towardsa Radical Democratic Politics, Verso, London and New York, 2001.7 Louis Althusser, Ideology and Ideological State Aparatuses, Lenin and Philoso -phy and Other Essays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str. 127189.dukcije proizvodnih snaga, sa jedne, i proizvodnih odnosa sa druge strane.Za Altisera, pak, proizvodnja je ne samo ekonomski ve i politiki mehanizam,odnosno, po njemu, drutvo nije samo ekonomski odreeno, ve jesvako drutvo kompleksno strukturirana celina.Altiser ovu postavku realizuje i kroz kritiku Hegela, i to tezom o sloenojprotivurenosti: Hegel govori o jedinstvenom unutranjem principu(istorijskog) totaliteta koji je istina svih konkretnih odreenja. Opti unutranjiprincip (to jest princip samosvesti) ini sutinu svakog istorijskogperioda, u kojem dolazi do istoricistike redukcije svih elemenata koji inekonkretni ivot odreenog, istorijski datog drutva (kao to su ekonomske,politike, pravne institucije, obiaji, moral, umetnost, itd.). Altiser odbacujeovakav idealistiki redukcionizam i ovakvo tvrenje zamenjuje tezom okompleksnoj strukturi, odnosno pretpostavkom da je Istorija odreena nesamo ekonomijom ve i paralelnim i istovremenim delovanjem mnogobrojnihformi nadgradnje. Drugim reima, drutveni procesi nisu odreeniapstraktnim duhom, ni istom ekonomijom, ve brojnim specifinim i autonomnimformama superstrukture/ideologije.8Ovo je kljuni momenat koji Altisera uvodi u prostor postmodernistikerasprave o diskurzivnosti: po Altiseru, drutvo nema sutinu ve jedrutvo konstituisano kao simboliki (diskurzivni) poredak, odnosno, kakozakljuuju Laklau i Muf:[u] originalnoj Altiserovoj formulaciji je, pak, nagoveten potpuno drugaijiteoretski poduhvat: prekid sa ortodoksnim esencijalizmom ne kroz logikorastavljanje njegovih kategorija sa ciljem fiksiranja identiteta rastavljenihelemenata ve kroz kritiku svakog tipa fiksiranosti, kroz afirmaciju nece -lovitog, otvorenog i politiki prenosivog karaktera svakog identiteta. Ovo jelogika naddeterminacije. Na taj nain, smisao svakog identiteta je naddeterminisan,kao to je i sva literarnost subvertirana i prekoraena; daleko odtoga da su esencijalistika totalizacija i esencijalistika separacija meu objektima,prisustvo pojedinih objekata u drugima spreava da bilo koji od njihovihidentiteta bude fiksiran.9U ovom konstrukcionistikom i antiesencijalistikom fundiranju marksistiketeorije kljuan je odnos Altisera i psihoanalize. Altiser odvajaLakanov koncept psihoanalize od svih idealistikih i biologistikih tumaenjaFrojda on je deontologizovao psihoanalizu kroz tvrenje da subjektne poseduje sutinu: psihoanalitiki subjekt proizvod je nesvesnog, kojeje konstituisano kao jezik, odnosno subjekt je proizvod diskurzivnog radatrei program PROLEE 2011.1648 Luj Altiser, Za Marksa, Nolit, Beograd, 1971.9 Ernesto Laclau and Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy. Towardsa Radical Democratic Politics, str. 104.jezika.10 Re je o sagledavanju subjekta ne vie u kontekstu bioloke egzistencijeve u kontekstu kulture. Ljudski subjekt je odreen razvojem odpre-edipalne faze (Imaginarno) ka edipalnoj fazi (Simboliko), odnosnopojedinac je odreen dijalektikom Simbolikog poretka kao takvog. Pritome, lingvistika omoguava promiljanje formalnog koncepta Simbolikog.U tom smislu, Frojdov Edipov kompleks nije nikakvo skriveno znaenjedo ije sutine treba dopreti kroz materijalnost jezika; upravo suprotno,Edipov kompleks jeste struktura po kojoj je konstituisan simboliki poredak,odnosno kultura u najoptijem smislu rei. Na taj nain, Altiserovkoncept ideologije analogan je Frojdovom konceptu nesvesnog.11 U praksito znai da je ideologija nuna kao to je nuno i neunitivo nesvesno; kaoni nesvesno, ni ideologija nije reflektovana; kao ni nesvesno, ni ideologijanema istorije i, kao takva, ideologija omoguuje drutvenu egzistenciju.Razlika izmeu nesvesnog i ideologije je u tome to nesvesno funkcioniena nivou individualnog subjekta, a ideologija na nivou drutvenog totaliteta;to, naravno, ne znai da je ideologija oblik kolektivne podsvesti, ve daje mehanizam funkcionisanja ideolokih struktura analogan funkcionisanjustrukture nesvesnog.12 Drugim reima, i nesvesno i ideologija funkcioniukao oblik diskursa. Analogija izmeu nesvesnog i ideologije upuuje na analogijuizmeu psihoanalize i marksizma, pri emu oboje funkcioniu kaooblik diskurzivne analize:Jo od Marksa znamo da ljudski subjekt, ekonomski, politiki ili filozofski egonije centar istorije i da, ak, suprotno filozofima prosvetiteljstva i Hegelu,istorija nema centar ve da poseduje strukturu koja nema neophodnicentar osim u sluaju ideolokog neprepoznavanja. Upravo suprotno, Frojdnam je otkrio da stvarni subjekt, individua u svojoj jedinstvenoj sutini, nijeforma ega, da nije centriran egom, nesvesnim ili egzistencijom bilo daje re o postojanju po sebi, telesnosti ili ponaanju ve da je ljudski subjektdecentriran, konstituisan strukturom koja takoe nema centar osim uimaginarnom neprepoznavanju ega, odnosno u ideolokim formacijama ukojima subjekt prepoznaje samog sebe.13STUDIJE I LANCI16510 Louis Althusser, ,,Freud and Lacan, Lenin and Philosophy and Other Essays,Monthly Review Press, New York and London, 1971, str. 195220.11 Ale Erjavec, Tri poglavja o Althusserju, O estetiki, umetnosti in ideologiji.tudije o Francoskem marksizmu, Cankarjeva zaloba, Ljubljana, 1983, str. 160; videtii Nenad Mievi, Marksizam i post-strukturalistika kretanja: Althusser, Deleuze,Foucault, Rijeka, 1975; Etienne Balibar, Louis Althusser, Lawrence D. Kritzman, TheColumbia History of Twentieth-Century French Thought, Columbia University Press,New York, 2006, str. 380384.12 Ale Erjavec, ibid.13 Louis Althusser, ,,Freud and Lacan, str. 218.Sledei vaan element Altiserovog postmodernog zaokreta jeste tvrenjepo kome je znanje takoe organizovano kao oblik diskursa. U predgovoruknjige Kako itati Kapital, Altiser kao cilj svoje analize postavljafilozofski pristup u analizi Marksovog Kapitala: za razliku od ekonomskog,istoriarskog ili pak logikog itanja ovog kljunog dela marksistike teorije,Altisera interesuje epistemoloki znaaj Kapitala. Po njemu, Marksovtekst ukazuje na svojevrsni rez sa svim dotadanjim kako empiristikimtako i idealistikim tumaenjima sveta: po empiristikim doktrinama postojiobjektivno data stvarnost koju je mogue putem naunog procesa spoznajeistraiti na egzaktan, nepristrasan i objektivan nain; u tom smislu,nauno znanje funkcionie kao oblik mimezisa, kao oblik odslikavanja datestvarnosti, pri emu postoji reciproan, ekvivalentan odnos podudaranjaizmeu znanja i predmeta spoznaje. Za razliku od ovakvog shvatanja naunogznanja Altiser smatra da Marksov tekst upuuje na znanje ne kao oblikmimezisa, odraza, ve kao oblik proizvodnje saznanje proizvodi predmetsopstvene spoznaje, odnosno unutar procesa (naunog) saznanja postojitemeljni rascep izmeu predmeta spoznaje i stvarnog predmeta. Ovajsutinski rascep je prvi uvideo jo Spinoza koji ispravno zakljuuje da jespoznaja proces koji se u celosti odvija u domenu miljenja. Dakle, znanjeje organizovano kao diskurs, a sam predmet spoznaje nije mogue spoznatidirektno, neposredno, ve samo putem teoretskih koncepata, odnosno jezika.14 Znaaj marksizma lei u tome to je raskinuo sa idealistikom, asamim tim i ideolokom koncepcijom istorije teoretski (logiki) poredaknije istovetan sa istorijskim poretkom, to je temeljna teza hegelovskiorijentisane filozofije istorije, a koja polazi od pretpostavke o jedinstvustvarnosti i spoznaje, odnosno, Hegelovim renikom, subjekta i objekta. ZaAltisera, teorija je oblik prakse koja sama definie unutranje kriterijumesvog vrednovanja.15 U tom smislu, Altiser je uneo promenu paradigme uodnosu na dotadanja tumaenja Marksa marksizam se vie ne shvata kaoteorija objektivnih ekonomskih zakonomernosti istorije, ve kao teorijasaznanja, odnosno epistemologija. Cilj nije analizirati objektivne istorijskeprocese, ve napraviti rez izmeu ideologije i naunog saznanja, odnosnorazgraniiti diskurs ideologije i diskurs nauke.Najzad, jo jedna kljuna tema Altiserovog postmodernizma jesteantihumanistika zamisao diskurzivnosti subjekta. Ova teza podrazumevatrei program PROLEE 2011.16614 Louis Althusser, Predgovor: od Kapitala do Marxove filozofije, LouisAlthusser; Etienne Balibar, Kako itati Kapital, Centar za kulturnu djelatnost Savezasocijalistike omaldine, Zagreb, 1975.15 O razlikama izmeu naunog i ideolokog diskursa videti i: Louis Althusser,Philosophy and Spontaneous Philosophy of Scientists and Other Essays, Verso, Londonand New York, 1990.pretpostavku da su pojedinci stvoreni u specifinim drutvenim odnosima,odnosno kontekstu: subjekti istorije su ljudska drutva, a ne pojedinci; drutveniodnosi, to jest nesvesno, to jest jezik, odnosno ideologija, prethodesubjektima i stvaraju subjekte. Altiser tvrdi da je osnovna funkcija ideologijetransformacija pojedinaca u subjekte putem procesa koji oznaava terminomideoloke interpelacije.16 Na ovim osnovama e, na drugom mestu,Altiser izneti i tvrdnju o istoriji kao procesu bez subjekta.17 Na taj nain,kako tvrde Lik Feri (Luc Ferry) i Alen Reno (Alain Renault), Altiserova teorijajedna je od osnova postmodernistikog antihumanizma.18 Osnovni elementiovog antihumanizma jesu: 1. teza o kraju filozofije, pod kojom sepodrazumeva pomenuta kritika idealizma i prelaz na materijalistikunauku;19 2. teza o genealogiji, koja je unutar postmoderne filozofije preuzetajo od Niea: osnovno filozofsko pitanje vie nije ta? ve ko?,odnosno predmet bavljenja teorije vie nije sadraj diskursa, ve spoljanjiuslovi njegove proizvodnje (analiza ideologije i odnosa moi unutar ideologije,prema Altiseru); 3. dekonstrukcija ideje o apsolutnoj Istini koja poivana idealistikom (samim tim i ideolokom) mitu ija je osnova idejasubjekta nauke koji bi radikalno transcendirao socioistorijske determinantei, jednom za svagda, bio svestan sebe samog i bio siguran u svoje istine20; 4. teza o kraju univerzalnosti pod kojom se podrazumeva hegelovskovienje istorije kao pravolinijskog, dijahronijskog objektivnog razvoja kasamoostvarenju ljudskog subjekta; Altiserov marksizam pak stavlja akcenatna sinhronijsko izuavanje drutva konstruiui pojam strukturalne kauzalnosti.Altiser u modernistikom kontekstuSagledavanje Altiserovih postavki u postmodernistikom kljuu je uobiajenoi uglavnom opte prihvaeno itanje njegovih teza. Ipak, ovde sepostavlja pitanje razlike Altiserove teorije u odnosu na glavni tok francu-STUDIJE I LANCI16716 Gregory Elliot, Althusser. The Detour of Theory, Brill, Leiden and Boston, 2006,str. 208; videti: Louis Althusser, Ideology and Ideological State Aparatuses, Lenin andPhilosophy and Other Essays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str.127189.17 Videti: Louis Althusser, Essays in Self-Criticism, New Left Books, London, 1976.18 Luc Ferry, Alain Renault, French Philosophy of the Sixties: an Essay onAntihumanism, The University of Massachusetts Press, Amherst, 1990.19 Louis Althusser, Lenin and Philosophy, Lenin and Philosophy and OtherEssays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str. 2370.20 Luc Ferry, Alain Renault, French Philosophy of the Sixties: an Essay onAntihumanism, str. 9.ske poststrukturalistike filozofije, koja je neka vrsta osnove itavog filozofskogpostmodernizma. Robert Pol Re (Robert Paul Resch), na primer,Altisera sagledava kao predstavnika filozofskog modernizma, odnosno, nekao prethodnika, ve kao radikalnog kritiara postmodernog konstrukcionizma.Strukturalni marksizam u tom smislu jeste teoretska pozicija,odnosno kola miljenja koja odbacuje postmodernistike principe, kaoto su pluralizam, relativizam i radikalni individualizam. Pod pluralizmomse pri tome podrazumeva oznaiteljska kauzalna neodreenost, odnosno,akcenat na simultanost razliitih drutvenih fenomena kao i njihov saodnosi interakciju bez razmatranja njihove relativne efikasnosti ili kauzalnogznaaja. Konano, takva se neodreenost degenerie u vulgarni pluralizam: svenekako utie na sve ostalo, ali ipak nijedna stvar nema nikakvu odreujuumo.21Ovakva vrsta pluralizma nuno vodi u radikalno shvaeni relativizam:re je o istoricistiko-hermeneutikom shvatanju znanja, koje polazi odpretpostavke da je znanje apsolutno odreeno kulturom i da je nemoguekonstituisati naelo objektivnosti zbog temeljnog rascepa izmeu razliitihkultura. Ovakvo shvatanje jeste osnova vulgarnog relativizma koje istorijusvodi na oblik literarnog anra, ili na jednostavnu praksu prevoenja:znanje o istoriji, ukoliko je uopte mogue, postoji samo u fragmentima ikrajnje partikularnim, kulturalno, ak i lino odreenim impresijama.22Pluralizam i radikalno shvaeni relativizam jesu osnova savremenog neoliberalnogindividualizma, koji negira injenicu da osnova istorijskog razvojanisu pojedinci, ve drutvo i drutvene ideologije koje determiniu subjektivnepozicije unutar sistema preraspodele drutvene moi.Ovakvoj koncepciji postmodernizma, koji nastaje u sprezi sa savremenimneoliberalnim kapitalistikim sistemom, Re suprotstavlja Altiserovukritiku koncepciju modernizma. Po njemu, osnove modernizma jesu: 1.apstraktni formalizam, 2. ontoloki realizam i 3. progresivizam. Apstraktniformalizam podrazumeva preokupaciju modernistikih umetnika, naunikai filozofa pitanjima reprezentacije stvarnosti putem formalnih sistemaprikazivanja:Od simbolike logike do ne-reprezentacijskog slikarstva, apstrakcija je obezbedilarigorozniji i fundamentalniji pristup realnosti, ali je takoe zahtevala isvest o strukturalnim granicama tog pristupa, neumoljivom jazu izmeustvarnosti i nae sposobnosti da je obuhvatimo i spoznamo. Primenjen nasamu proizvodnju znaenja, apstraktni formalizam je realizovao jo jedantrei program PROLEE 2011.16821 Robert Paul Resch, Althusser and the Renewal of Marxist Social Theory,University of California Press, Berkeley-Los Angeles-Oxford, 1992, str. 6.22 Ibid.prodor unutar razliitih nasleenih tradicija, poevi od naunog pozitivizma,preko idealistike filozofije, do romantiarske umetnosti i literature i,naravno, unutar razliitih politikih teorija i koncepcija istorije, koje svojuinspiraciju trae u ovim izvorima.23Paralelno sa tenjom ka formalizmu i apstrakciji (koji unutar naunogdiskursa funkcioniu kao kritika kako empirizma tako i romantiarske iracionalnosti)marksistiki orijentisani modernizam neguje i kategoriju ontolokogrealizma, pod kojim se podrazumeva strukturalna povezanost izmeuapstraktnih koncepata i stvarnosti; drugim reima, modernisti ostajuverni pretpostavci o mogunosti validnog, objektivnog znanja, to je usuprotnosti sa postmodernistikim stavom da je znanje oblik drutvenekonvencije, odnosno da je znanje mogue svesti na niz subjektivnih i partikularnihinterpretacija. Najzad, modernizam neguje i progresivistikuviziju istorije, koja poiva na racionalnoj, realistikoj i materijalistikoj tradicijinaune revolucije; za razliku od ovoga, postmodernizam neguje antimodernanaela iracionalizma, vitalizma i nihilizma, koji su utkani u savremenuneoliberalnu ideologiju.24U tom smislu se strukturalni marksizam konstituie kao radikalna kritikaneoliberalnog postmodernizma. Altiserov marksizam predstavljamodernistiku teoretsku i filozofsku platformu poto Altiser 1. iako odbacujehegelovsku koncepciju totalne istorije tei konstituisanju opte istorijskenauke (koju je postmodernizam pod uticajem teze o kulturalnoj partikularnostiodbacio), 2. zadrava naelo ontolokog realizma (odnosno,zadrava modernistike elemente u svojoj teoriji diskurzivnosti, odbacujuipostmodernistiku pretpostavku o apsolutnoj arbitrarnosti diskursa) i 3.zadrava naelo klasne analize drutvenih procesa umesto naela postmodernistikogkulturalnog pluralizma. Altiser, iako zagovara kritiku tradicionalnog,hegelovski zasnovanog istoricizma, ipak ne tei i odbacivanju objektivneistorijske nauke; objektivnost istorijskog naunog znanja Altiser bazirana klasinoj marksistikoj pretpostavci da je svaka drutvena formacija odreenaoblicima proizvodnje. Ovo ne znai povratak u ekonomizam vemodernistiku tezu o strukturalnoj uzronosti: drutvo je kompleksna celinau kojoj politike, ideoloke i ekonomske strukture imaju relativnu autonomiju.Ipak, Altiserova koncepcija drutva ne upada u vulgarni pluralizampoto diskurs nije arbitraran ve je odreen ekonomijom kao determinantomu poslednjoj instanci, odnosno diskurs nema samo sintaksiko (postmodernizam)ve i semantiko (modernizam) odreenje. Na taj nain,Altiserova teza jeste primer modernistikog ontolokog realizma, to ovdeznai primat materijalnih oblika proizvodnje nad oblicima miljenja:STUDIJE I LANCI16923 Ibid, str. 1819.24 Ibid, str. 21.Altiser brani validnost istorijskog znanja podreujui, u klasinom moder -nistikom maniru, istorinost znanja realnosti njegovih objekata. Dok priznajekonvencionalnost i istorinost svakog znanja i insistira na distinkciji izmeurealnosti i misli o realnosti [...] Altiser podreuje takve epistemoloke kvalifikacijeprincipu ontolokog realizma, koji podrazumeva primat realnosti nadmislima o realnosti.25U kontekstu postavki o ontolokom realizmu i objektivnosti naunogznanja, kao centralni pojam marksistike teorije Altiser izdvaja tezu o epistemolokomrezu. Ova teza poiva na sledeim pretpostavkama: filozofijapredstavlja polje klasne borbe unutar teorije teorija na taj nain jesteoblik politike prakse; podruje teorije jeste polje borbe za prevlast izmeudve kljune tendencije zapadnog naina miljenja materijalizma iidealizma; ova borba se odvija na terenu naunog saznanja (za nauku i protivnje); marksizam predstavlja novu nauku o Istoriji i, kao takav, jeste kritikado danas preovlaujueg idealizma, a samim tim i ideologije.26 U tomsmislu, Altiser epistemoloki rez interpretira na dva nivoa: 1. na nivounavodnog preokreta u Marksovoj teoriji (razlika izmeu ranog i zrelogMarksa) i 2. na nivou prelaza sa ideologije na nauku. Ovaj preokret kodMarksa Altiser prepoznaje u njegovom postepenom naputanju Hegelovogidealizma, pri emu kao kljuno delo ovog prelaza Altiser izdvaja Nemakuideologiju;27 ovim delom Marks zasniva teoriju istorije (istorijski materijalizam),ali istovremeno prekida i sa prethodnom ideolokom sveu svojihranih dela zasnivajui u potpunosti novu filozofiju (dijalektiki materijalizam).Za Altisera teorijska praksa nauke se na taj nain uvek odvaja odnjene ideoloke predistorije, odnosno Altiser pravi striktnu distinkcijuizmeu racionalistiki fundirane nauke i ideologije:ova distinkcija uzima oblik jednog kvalitativnog teorijskog i istorijskogdiskontinuiteta koji, zajedno sa Balarom, moemo oznaiti terminom epistemolokiprelom [...]. Nazvaemo Teorijom (velikim slovom) optu teoriju,to jest Teoriju prakse uopte, koja je razvijena polazei od Teorije postojeihteorijskih praksi (naunih), koje pretvaraju u saznanja (naune istine),ideoloki proizvod postojeih empirijskih (konkretna aktivnost ljudi) praksi.Ova teorija je materijalistika dijalektika koja je isto to i dijalektiki materijalizam.28Ovde se, dakle, postavlja pitanje razlike Altiserovog odreenja diskursai odreenja diskursa kod potonjih postmodernistiki orijentisanih tumatreiprogram PROLEE 2011.17025 Ibid, str. 25.26 Louis Althusser, Philosophy as a Revolutionary Weapon, Lenin and Philosophyand Other Essays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str. 1122.27 Karl Marks, Fridrih Engels, Nemaka ideologija, Kultura, Beograd, 1964.28 Luj Altiser, Za Marksa, Nolit, Beograd, 1971, str. 146.a Marksa. Ovo se naroito odnosi na Miela Fukoa, koji e i pored otvorenoantimarksistikih stavova tokom ezdesetih ipak donekle biti blizakAltiseru: obojica e kao svoj predmet bavljenja izdvojiti problem konstituisanjanaunog znanja u okviru relativistiki fundirane epistemologije,obojica e na antihegelovskim i antihumanistikim osnovama tumaiti istorijskefenomene i oba mislioca e teiti analizi i dekonstrukciji odnosa moiunutar istorijski datih drutava. Do udaljavanja dolazi krajem ezdesetihgodina kada Altiser konceptualizuje svoje teze o ideolokoj interpelaciji iideolokim aparatima drave, a kada e Fuko razraditi ideje o diskurzivnimformacijama i biomoi.29 Sutina je u injenici da je Fuko zaetnikpostmodernistikih teorija o diskurzivnosti, dok Altiser kroz svoje teze okompleksnoj strukturiranosti drutva, ekonomskoj determinanti u poslednjojinstanci i svakako svojim sutinski racionalistikim tumaenjemnauke i naunog znanja ostaje dosledni modernista. Fuko kao svoj ciljpostavlja analizu naina na koji diskursi saznanja (medicine, psihijatrije,humanistikih nauka, politike ekonomije, u krajnjoj instanci i marksizma)konstruiu, definiu i omoguavaju predmete svoga izuavanja. U Reimai stvarima, Fuko sebi postavlja za cilj tumaenje procedura u konstituisanjuprincipa istine u humanistikim naukama:Treba pokazati ta je to iskustvo, jo od XVI vijeka, moglo postati u naojkulturi; na koji je nain naa kultura ispoljila poredak u jeziku onakvom kakavje bio govoren, prirodnim biima kakva su bila posmatrana i sakupljena, irazmjeni kakva je bila praktikovana, kao i na koji nain su iz modaliteta togporetka proizilazili zakoni razmjene, regularnosti ivih bia, veza ireprezentativna vrijednost rijei; koji su modaliteti tog poretka bili priznati,postavljeni, povezani sa prostorom i vremenom, obrazujui pozitivnipijedestal saznanja obuhvaenih u gramatici, filologiji, istoriji prirode ibiologiji, u prouavanju bogatstva i u politikoj ekonomiji.30U Arheologiji znanja Fuko nastavlja sa analizom naina na koji znanjebiva organizovano u relativno koherentne sisteme promiljanja istinitog:glavni pojam koji Fuko ovde izdvaja jeste diskurs: diskurs se interpretira kaosistem organizacije ovih iskaza u konkretnim drutvenim institucijama; diskurzivneprakse podrazumevaju obrazovanje objekata, iskaznih modaliteta,formiranje pojmova i razradu institucionalnih strategija.31Fuko tako zasniva arheologiju kao kritiku materijalistike nauke o istoriji;ipak, kroz svako brisanje bilo kakve distinkcije izmeu nauke i ideolo-STUDIJE I LANCI17129 Ibid, str. 234.30 Miel Fuko, Rijei i stvari. Arheologija humanistikih nauka, Nolit, Beograd,1971, str. 65.31 Miel Fuko, Arheologija znanja, Plato/Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia,Beograd/Novi Sad 1998.gije Fuko se pozicionira kao zastupnik tipino postmodernistikog pluralizma;u svojoj tenji ka zasnivanju objektivne istorijske nauke, Altiser, pak,ostaje dosledni racionalistiki orijentisani modernista. Ovo za sobom povlaiinjenicu da Altiser zadrava u svojoj teoriji ideju totaliteta on, za razlikuod Fukoa, zadrava mogunost kako objektivnog znanja tako i globalne(i to klasno odreene) revolucionarne emancipacije i to pre svegazahvaljujui dijametralno suprotstavljenom tumaenju znanja u odnosu naFukoovo. Kroz svoju tezu o jedinstvu moi i znanja, Fuko znanju kaotakvom dodeljuje iskljuivo negativnu konotaciju u Fukoovoj teoriji, znanjeje opresivna forma dominacije (odnosno, Fuko analizira isprepletenostznanja sa moi). Za razliku od toga, za Altisera nauno znanje ima pozitivno,ak emancipacijsko znaenje: kroz svoju distinkciju izmeu nauke iideologije (ve pomenuta teza o epistemolokom rezu), Altiser znanje,racionalnost, konstituie kao sredstvo ideoloke kritike, a samim tim i drutveneemancipacije. Takoe, indikativna je suprotstavljenost izmeuAltiserove teze o interpelaciji i Fukoove postavke o biomoi. Prema Fukou,mo se u svakom drutvu generie kapilarno, putem kontrole i disciplinovanjatela, to je povezano sa praksama konstituisanja znanja u istorijskidatom drutvu. Pod pojmom biopolitike se podrazumeva politika iji je ciljnadziranje ivota i upravljanje njime.32 U tom smislu, biopolitika ima iskljuivonegativno odreenje. Za razliku od toga, Altiserov koncept ideolokeinterpelacije nema nuno opresivno znaenje interpelacija je konstitutivnielement u formiranju kako subjektivnosti tako i drutva u celini.Interpelacija je ta koja ljudskim subjektima daje sutinu, odnosno kapacitetda deluju unutar drutva. Istovremeno, bez interpelacije je bilo kojedrutvo jednostavno nezamislivo.33Na taj nain, praktine konsekvence ove razlike su sledee: kroz svojukoncepciju decentriranosti, disperzivnosti moi, Fuko ulazi u neku vrstupolitikog pragmatizma, odnosno ne uspeva da konceptualizuje bilokakvu vrstu koherentnog otpora sistemima drutvene dominacije. Krozodbacivanje bilo kakve determinisanosti diskursa (koji je, kao to smovideli kod Altisera, ipak klasno odreen) Fuko daje isuvie difuznu koncepcijumoi. Za razliku od Altiserovog, Fukoov postmodernistiki konceptmoi je ispranjen od politikog sadraja. Kako primeuje Re, kodFukoa je mo u potpunosti nediferencirana snaga ili energija koja cirkulieizmeu socijalnih subjekata i formacija, pri emu je nebitno i nemoguenapraviti razliku izmeu ideolokih, politikih, ekonomskih ili teoretskihpraksi: mo je kod Fukoa uvek ve unapred prisutna i njen jedinitrei program PROLEE 2011.17232 Jean-Luc Nancy, Biljeka o terminu biopolitika, Stvaranje svijeta ili mondijalizacija,Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2004, str. 133139.33 Robert Paul Resch, Althusser and the Renewal of Marxist Social Theory, str. 249.cilj jeste njena sopstvena ekspanzija. Fukoov problem jeste definisati radikalni,demokratski oblik otpora sistemu dominacije.34 Ovo je elementkoji e kasnije generisati bazino konzervativni model postmodernistikogtumaenja politike:Fuko i Delez, uprkos njihovoj aktivnoj participaciji u brojnim progresivnimpolitikim pokretima, od reforme zatvora i mentalnog zdravlja do emancipacijehomoseksualaca, na kraju priznaju egoistiki individualizam, koji seveoma lako pretvara iz postmodernistikog disidentstva u neoliberalni konformizam.Disidentstvo i antimarksizam, u rukama Novih filozofa, postajuneveto prikrivena odbrana statusa quo [...] Iza svakog Kamija ili Fukoa stojineki Aron ili Gliksman, koji je spreman da izvue odgovarajue konzervativnezakljuke iz disidentske kritike.35Za razliku od ovoga, Altiserova teorija diskurzivnosti ostaje leviarska,racionalistika i emancipacijski orijentisana teorija klasne politike i klasnogoslobaanja.Estetika ili epistemologija umetnosti?Na ovom mestu je mogue postaviti pitanje koje je naznaeno na poetkuovog poglavlja: da li je mogue govoriti o Altiserovoj estetici? Altiser se krajnjeperiferno i sporadino bavio pitanjima umetnosti. Iz do sada iznetogmogue je zakljuiti da odsustvo promiljanja umetnosti unutar Altiseroveteorije nije sluajno, ve da je odreeno konceptualnom prirodom njegovogteoretskog aparata koji se moe odrediti ranije izloenom napetouizmeu postmodernistikih i modernistikih elemenata u njegovim postavkama.Osnovni elementi Altiserove teorije umetnosti jesu: 1. Altiser upostmodernistikom duhu realizuje deontologizaciju pojma umetnosti, 2.u skladu sa postavkom o kraju filozofije implicitno nagovetava i tezu okraju estetike, takoe u postmodernistikom kljuu, ali 3. u rigidnommodernistikom, racionalistikom kljuu probleme umetnosti svodi naprobleme spoznavanja, odnosno epistemologije.Postavka o deontologizaciji umetnosti podrazumeva konstrukcionistikupretpostavku da umetniko delo nije autonomni predmet, da todelo nije odreeno njegovom materijalnom, odnosno formalnom pojavnou,kao i da ne postoji univerzalno vaei, istorijski pojam umetnosti.Upravo suprotno, umetniko delo nema sutinu ve je pojam umetnostijeziki, teoretski, institucionalni, kulturalni, odnosno Altiserovim renikom ideoloki konstrukt. Rei da je umetnost ideoloki konstruktSTUDIJE I LANCI17334 Ibid, str. 251.35 Ibid, str. 253254.zapravo znai da je umetnost jedan od elemenata materijalnog utemeljenjaideologije. Pretpostavka da ideologija ima materijalnu osnovu jestejedna od centralnih teza najpoznatijeg Altiserovog teksta Ideologija iideoloki aparati drave.36 Prema Altiseru, ideologija je skup predstava,mitova, uverenja, kanona i reprezentacija koji zajedno predstavlja imaginarniodnos pojedinaca prema realnim uslovima njihove egzistencije. Kakobi elaborirao ovo materijalno utemeljenje ideologije, Altiser pravi razlikuizmeu represivnih i ideolokih aparata drave. Pod represivnim aparatimase podrazumevaju dravni mehanizmi koji svoj zadatak kontrole iupravljanja reguliu principom sile (vojska, policija, sud, zatvori itd.).Suprotno ovome, pod ideolokim aparatima Altiser podrazumeva izvestanbroj realnosti koji se subjektu predstavljaju putem niza prividnoneutralnih, specijalizovanih institucija (crkve, kole, partije, medija, itd.,a u ovu grupu aparata svakako se moe smestiti i institucija umetnosti,odnosno svet umetnosti). Dok represivni aparati drave deluju putem sile,ideoloki aparati deluju putem ideologije. Odrediti umetnost na ovaj nain,kao ideoloki konstrukt, znai da ona deluje u skladu sa mehanizmimaideolokih aparata drave i da reprodukuje dominantne ideoloke predstave,vrednosti i kanone unutar odreenog drutva. Specifinost umetnostilei u tome to umetnost moe da funkcionie i kao kritika ideologije,odnosno kao kritika distanca u odnosu na ideologiju (umetnostgovori o ideologiji i tako je razobliuje).37Deontologizacija umetnosti je paralelna sa deontologizacijom filozofije,a samim tim i njenih osnovnih pojmova i usmerenja kao to je estetika.Ovu deontologizaciju filozofije, odnosno kritiku idealizma, Altiser je razradiokroz ve pomenutu tezu o kraju filozofije, pod im podrazumeva dasu svi tradicionalni pojmovi zapadne metafizike, poput bia, bitka, univerzalnogduha itd., ideoloki, klasno odreeni konstrukti. Altiser stavlja znakjednakosti izmeu filozofije, idealizma i ideologije: kraj filozofije znai prelazsa idealistike teorije na materijalistiku, nauno zasnovanu Teoriju.Ova teza je posebno eksplicitno izneta u eseju pod nazivom Lenjin ifilozofija: materijalistika nauka poiva na ukidanju filozofijekao privida i mistifikacije, ili jednom reju kao sna, sazdanog od onog to uja nazvati svakodnevnim ostatkom istorija konkretnih ljudi, svakodnevnimostatkom odenutim u jedno isto imaginarno postojanje, u kome je poredakstvari preokrenut. Filozofija, sasvim kao i religija i moral, samo je ideologija;trei program PROLEE 2011.17436 Louis Althusser, Ideology and Ideological State Apparatuses, Lenin andPhilosophy and Other Essays, Monthly Review Press, London and New York, 1971, str.127189.37 Louis Althusser, Cremonini, Painter of the Abstract, Lenin and Philosophy andOther Essays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str. 229242.ona nema istorije, sve to izgleda kao da se dogaa u njoj dogaa se u stvarivan nje, u jedino stvarnoj istoriji materijalnog ivota ljudi. Nauka je daklesamo ono stvarno, saznato aktom koji ga otkriva, razarajui ideologije koje gaskrivaju: filozofiju kao prvu od tih ideologija.38U tom smislu, za razliku od ideologije/filozofskog idealizma, materijalizamne trai spoljanjeg garanta, odnosno spoljanju verifikaciju znanja(hegelovski duh, empiristika istina i sl.), ve ispravnost miljenja trai usopstvenim procedurama konstituisanja logiki koherentnog sistema; dakle,materijalizam nije filozofija ve teorija, koja kao svoj predmet ima tradicionalnufilozofiju (diskurzivna/materijalistika dekonstrukcija metafizike,ontologije, empirizma i njihovih pojmova koji se interpretiraju kaoideoloki konstrukti). Na taj nain, kao to ne postoji materijalistika filozofija,ni sama estetika kao filozofska disciplina nije mogua. Svi tradicionalnifilozofski pojmovi bivaju zamenjeni praksom: estetika je moguaiskljuivo kao oblik teoretske prakse, to znai prevoenje idealistikih,metafizikih termina u materijalistike naune koncepte. Pod pojmom teoretskeprakse podrazumeva se postupak pretvaranja postojeih praksi (drutvenih,politikih, i pre svega ideolokih) u saznanja, odnosno naune istine.Misliti estetike pojmove mogue je samo u skladu sa materijalistikompostavkom o epistemolokom rezu: estetika, kao uostalom i sva ostalapitanja umetnosti, unutar Altiserovog teoretskog sistema biva svedena naoblik epistemolokog razgranienja ideologije i nauke.Ovo epistemologiziranje umetnosti je posebno evidentno u jednomod retkih Altiserovih eseja posveenih problemima umetnosti: u tekstu podnaslovom Pismo odgovor o umetnosti Andreu Daspreu iznosi tezu o primatunaunog znanja nad umetnou. Umetnost nije istovetna ideologiji,ali dok nauka (to jest marksistiki orijentisani materijalizam) realizuje znanjeo ideologiji, i na taj nain je dekonstruie, umetnost samo aludira, upuujena ideologiju; dok umetnost izvlai zakljuke o ideologiji bez premisa,nauka daje konceptualno znanje, to jest proizvodi zakljuke iz premisa.Samim tim, umetnost, da bi bila kritika, da bi funkcionisala kao kritikaideologije mora sebe da konstituie po uzoru na materijalistiku nauku,odnosno teoretsku praksu. Umetnostnam ne daje znanje u vrstom smislu, te prema tome ne zamenjuje znanje (umodernom smislu: nauno znanje), ali ono to nam daje i pored toga dostieizvestan specifini odnos sa znanjem. Ovaj odnos nije odnos identiteta ve razlike.Dozvolite mi da objasnim. Verujem da je osobenost umetnosti da namomogui da vidimo (nous donner a voir), opazimo, osetimo neto to aludirana stvarnost. Ako uzmemo primer romana Balzaka ili Solenjicina, potoSTUDIJE I LANCI17538 Louis Althusser, Lenin and Philosophy, Lenin and Philosophy and OtherEssays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str. 2370.referirate na njih, oni nam omoguuju da vidimo, opazimo (ali ne i znamo)neto to aludira na realnost.39Na taj nain, Altiserovo gledanje na probleme umetnosti i estetikeuslovljeno je njegovom modernistikom i racionalistikom koncepcijomnauke (koja svoje izvore pronalazi u Spinozi i Dekartu). Ovo za sobompovlai znaajne konsekvence: kroz insistiranje na saznajnom, a ne doivljenomaspektu umetnosti, odnosno insistiranjem na racionalno-naunomsaznavanju ideologije i ideolokom uinku umetnosti, Altiser, kako primeujeslovenaki teoretiar Ale Erjavec, zanemaruje estetsku vrednost i estetskiuinak umetnosti. Zbog toga su altiserovci dali efektne analize delarealizma, na primer, ali su zakazali kod onih umetnikih formi koje nemajujasan i nedvosmislen ideoloki predznak (apstraktno slikarstvo ili lirskapoezija, recimo). Altiserovska teorija, zapravo, lako razotkriva drutvene,klasne i istorijske elemente umetnikog dela, ali ne uspeva da promisli kvalitativni(estetski) aspekt dela.40 S druge strane, Erjavec smatra da Altiser odumetnika zahteva da vodi rauna o ideolokim uincima svog dela, ne precizirajuipri tom o kakvim se uincima radi (moralnim, politikim, estetskim...).To bi implicitno moglo da znai da Altiser insistira na imperativusamocenzure, koja ne proizlazi iz umetnikih (estetskih) normi.41 Najzad,u svom sagledavanju umetnosti i ideologije, Altiser jo uvek insistira nastriktno klasnom karakteru drutvenih antagonizama pa samim tim i naklasnom karakteru umetnosti; tek e kasniji postmarksistiki pristupi odbacititezu o (iskljuivo) klasnom karakteru kulture.Sva kasnija, altiserovska razmatranja umetnosti i estetike proizvodnjee se suoiti sa ovim osnovnim ogranienjima Altiserove estetike,koja su utemeljena u ovom racionalistiko-modernistikom karakteru njegovemisli: ova ogranienja e altiserovski orijentisani mislioci pokuatida prevaziu fleksibilnijom, neracionalistikom koncepcijom nauke i znanja,neracionalistikom koncepcijom diskursa i uvoenjem koncepata diskurzivne,odnosno oznaiteljske proizvodnje. Dakle, ono u emu je znaajpotonje altiserovski orijentisane teorije umetnosti jeste dalja razrada pojmovakoje je zacrtao Altiser: umetnost kao oblik diskursa, umetnost kaooblik proizvodnje i fenomen umetnike recepcije. Cilj altiserovski orijentisaneteorije umetnosti jeste dekonstruisati racionalistike elementeAltiserovog sistema, ali zadrati kritike potencijale njegovog marksistikiorijentisanog materijalizma.trei program PROLEE 2011.17639 Louis Althusser, A Letter on Art in Replay to Andre Daspre, Lenin andPhilosophy and Other Essays, str. 222.40 Ale Erjavec, op. cit.41 Ale Erjavec, Ideologija i umetnost modernizma, Svjetlost, Sarajevo, 1991, str.84.Dve teze o umetnosti i ideologijiOsnovni cilj nastavka ove studije jeste analiza bazinih postavki onoga tomoemo prepoznati kao altiserovski orijentisanu teoriju umetnosti. Kaoto je ve reeno, Altiser se u svojoj teoriji nee posebno baviti problematikomumetnosti razmiljanja o umetnosti e unutar njegovog filozofskogsistema ostati podreena promiljanju fenomena ideologije. Jedna od njegovihosnovnih postavki bila je i teza o kraju filozofije, pod kojom je podrazumevaokraj modernog, hegelijanskog i metafiziki orijentisanog teoretskogaparata; samim tim, Altiser odbacuje i tradicionalnu koncepcijuestetike umetnost nije podruje ulno predoivog estetskog suda, ve jeumetnost oblik ideolokog konstrukta. Modernistiki, idealistiki i metafizikikoncept filozofije zamenie marksistikom koncepcijom materijalistikeTeorije: s tim u vezi, za Altisera materijalizam nije nuno analiza ekonomskihoblika proizvodnje ve oblik epistemologije, odnosno teorijesaznanja glavni cilj marksizma jeste razgraniiti ideologiju i racionalno,nauno spoznavanje drutvenog poretka. Analogno ovome i sama estetikajeste transformisana u oblik materijalistike epistemologije: centralno mestou analizi umetnosti jeste izdvojiti u odreenom umetnikom fenomenu,artefaktu, saznajni momenat u odnosu na ideologiju, odnosno odgovoritina pitanje pod kojim uslovima umetniko delo funkcionie kao kritikadominantne ideologije? Altiser iznosi sledeu tezu: umetnost jeste deo ideologije,ona je njen sastavni deo, ali umetnost ima i sposobnost da govori oideologiji, odnosno da ukazuje na mehanizme njenog funkcionisanja i izvoenja.Umetnost, u odnosu na ideologiju ima dvostruki status umetnostreprodukuje ideologiju, ali moe biti i sredstvo njene dekonstrukcije, kritike.Ipak, na ovom mestu Altiser ostaje dosledni racionalista iako ukazujena ideologiju (to jest proizvodi ideoloki uinak), umetnost nema sposobnostda nam prui i znanje o njoj.42 Racionalistiko jezgro Altiseroveteorije jeste insistiranje na saznajnom efektu umetnosti, pri emu, samimtim, umetnost neminovno zaostaje za racionalnim naunim saznanjem.Dakle, dva su momenta znaajna kada je u pitanju promiljanje umetnostinakon Altisera: 1. teza o dvostrukom statusu umetnosti (umetnost kaodeo, ali i kritika ideologije) i 2. teza o nuno saznajnoj funkciji umetnosti.Prvu tezu je samo naznaio, ali je dalje nije razraivao upravo zbog druge,racionalistike teze. Altiserovci e stoga preuzeti prvu tezu, ali e estopokuavati da je razrade bez racionalistikog ostatka koji postoji uAltiserovoj filozofiji: drugim reima, altiserovci e prihvatiti sagledavanjeSTUDIJE I LANCI17742 Videti eseje Cremonini, Painter of the Abstract i A Letter on Art in Replayto Andre Daspre u knjizi: Louis Althusser, Lenin and Philosophy and Other Essays,Monthly Review Press, New York and London, 1971.umetnosti u okviru materijalistike teorije ideologije. ali e istovremenopokuati, kroz fleksibilniju, neracionalistiku, a neto kasnije i poststrukturalistiku,radikalno relativistiku teoriju diskurzivnosti, razraditi teorijuumetnosti kao teoriju teksta, koja unutar Altiserovog teoretskog aparatajo uvek ne postoji. Ovaj prelaz od materijalistike epistemologije ka materijalistikojteoriji teksta unutar Altiserovog teoretskog aparata jeste glavniobjekt analize ove studije. Dakle, pitanje koje e biti obraeno na stranamakoje slede jeste: da li su i kako altiserovci realizovali kritiku Altiserovog epistemolokogracionalizma, ali uz paralelnu aproprijaciju osnovnih elemenataAltiserove teorije ideologije.Ideoloki uinak umetnostiDakle, prvo pitanje koje altiserovski orijentisana teorija umetnosti postavljajeste: na koji nain je umetnost deo ideologije, odnosno na koji nainumetnost ostvaruje svoj ideoloki uinak? Odgovor na ovo pitanje altiserovcidaju kroz reinterpretaciju i transformaciju klasinih marksistikihpostavki: za tradicionalne marksiste umetnost je oblik mimezisa; unutarAltiserovog aparata, umetnost je oblik proizvodnje. Ovaj odgovor je, naravno,povezan sa tumaenjem pojma ideologije za Marksa i Engelsa ideologijase sagledava samo unutar opozicije izmeu baze i nadgradnje. Ideo -logija u tom smislu jeste oblik lane svesti (ideologija maskira odnose moikoji se generiu u ekonomskoj bazi), odnosno ideologija kao oblik nadgradnjeodraava, reflektuje, preslikava kretanja u domenu ekonomskih odnosa(baze). Marksova teorija je osnova za koncipiranje ideja realistike umetnosti.43 Umetnost u tom smislu jeste deo nadgradnje, ali, po Marksu,superstrukturni dogaaji (umetnost, filozofija, ideje...) imaju mo da prefiguriraju,transformiu oblike proizvodnje drugim reima, revolucija nijemogua bez ideoloke transformacije ljudske svesti, to jest kulture u celini.U tom smislu umetnost reflektuje materijalne odnose proizvodnje (u pitanjuje osnovno naelo socijalnog, kritikog realizma umetnost kao objektivnoprikazivanje socijalne stvarnosti), ali i transcendira stvarnost (umetnostkao deo ideoloke, projektivne revolucionarne prakse); umetnost jeistorijski situirana, ali ona i stvara istoriju.44Za Altisera, ideologija nije samo pasivna refleksija ve je i aktivni inilacu proizvodnji drutvenih odnosa; ideologija, samim tim i umetnost, nesamo da odraava bazu, ve i povratno deluje na nju. Ipak, Altiser odbatreiprogram PROLEE 2011.17843 Videti: Terry Eagleton, Marxism and Literary Criticism, Routledge, London,2006.44 Maynard Solomon, General Introduction: Karl Marx and Friedrich Engels, str.321; videti i: Terry Eagleton & Drew Milne (eds.), Marxist Literary Theory-A Reader.cuje klasine marksistike postavke o bazi i nadgradnji: i ekonomski odnosii ideologija u podjednakoj meri determiniu i oblikuju socijalnu strukturu.Iako u ovom tekstu Altiser nee posebno razraivati problematikuumetnosti, osnova altiserovske teorije umetnosti jeste esej Ideologija i ideolokiaparati drave.45 Osnovno pitanje koje autor postavlja u ovom esejujeste na koji nain kapitalistiki sastav reprodukuje sam sebe. Klasini marksistikiodgovor bio bi putem reprodukcije proizvodnih snaga i putemreprodukcije postojeih proizvodnih odnosa. Altiserov odgovor je putemideologije, odnosno kroz ideoloke aparate drave. Drugim reima, kakoistie sam Altiser, reprodukcija kapitalistikog sastava podrazumeva i reprodukcijupokornosti vodeoj ideologiji, a samim tim i vladajuoj klasi.Altiser, na taj nain, prepoznaje aktivnu, delotvornu instancu ideologije.Reprodukcija klasnih odnosa moi mogua je ne samo kroz pribavljanjevlasnitva nad sredstvima za proizvodnju, odnosno kontrolom dravnihmehanizama represije, ve i kroz ideoloke dravne aparate (crkva, porodica,moral, pravni sistem, izmeu ostalog i umetnost).46 U tom smislu, zaAltisera ideologija je (a samim tim i umetnost) ne oblik odraavanja, mimezisai lane svesti, ve oblik proizvodnje. Teri Iglton (Terry Eagleton) ovuaktivnu, proizvodnu ulogu ideologije u reprodukciji drutvenih odnosamoi interpretira na sledei nain:Ideologija je za Altisera posebna organizacija oznaavajuih praksi kojakonstituie ljudska bia kao drutvene subjekte i koja proizvodi ivljeneodnose putem kojih su takvi subjekti povezani sa dominantnim odnosimaproizvodnje u drutvu. Kao termin, ona pokriva sve razliite politikemodalitete takvih odnosa, od identifikacije sa dominantnom moi do opozicionogstava prema njoj [...] Ona je tako, reima filozofa D. L. Ostina (J. L.Austin) pre ,,performativni nego ,,konstativni jezik: ona pripada klasigovornih inova koji nalau delanje (kletva, ubeivanje, slavljenje i tako dalje)pre nego diskursu deskripcije.47Na ovom mestu se dakako postavlja pitanje poloaja umetnosti unutarovakve produktivistike koncepcije ideologije, odnosno pitanje mesta umetnostiunutar onoga to Altiser oznaava kao ideoloke aparate drave. Kaoto je ve reeno, Altiser se ovim pitanjem nee detaljnije baviti. Ipak, reje o jednom od kljunih mesta potonje altiserovski orijentisane teorijeumetnosti. Pojam ideolokih aparata drave razrauje kroz reinterpretacijuSTUDIJE I LANCI17945 Louis Althusser, Ideology and Ideological State Aparatuses, Lenin andPhilosophy and Other Essays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str.127189.46 Ibid.47 Terry Eagleton, Ideology. An Introduction, Verso, London and New York, 1991,str. 1819.klasinog marksistikog poimanja drave za tradicionalne marksiste dravaje nuno represivna i deluje kroz institucije kao to su vojska, administracija,policija... Po Altiserovom miljenju drava ne deluje samo putemsile, ve i posredstvom ideologije dok su represivni aparati uvek deo javnesfere, ideoloki aparati su deo privatne; u njima je nasilno delovanje sporedno,pojavljuje se samo u ekstremnim sluajevima i prikriveno je, ili baremublaeno. Takoe, dok je represivni aparat uvek centralizovan, ideolokiaparati su mnogobrojni i disperzivni (od porodice, preko umetnosti, doobrazovnog sistema) i njihovo jedinstvo nije obezbeeno vladajuom dravnomupravom ve vladajuom ideologijom. Ideoloki aparat drave parexcellence za Altisera jeste kola i obrazovni sistem, koji je zamenio vodeiideo loki oblik prethodnih, pretkapitalistikih razdoblja crkvu. Ne ka -danji vladajui model crkvaporodica u buroasko-kapitalistikim dru -tvima zamenjen je ideolokom strukturom kolaporodica. kola je, zaAltisera, centralna instanca reprodukcije drutvenih odnosa moi, potokola oblikuje drutvene subjekte kroz uenje, nametanje drutvenih oblikaponaanja, odnosno, kroz kolski sistem pojedinci se opskrbljuju vladajuomideologijom i samim tim ulogom koju moraju igrati u klasnom drutvu:ulogom onoga koji je izrabljivan (radnici), onoga koji izrabljuje(upravljai, eksperti za ljudske odnose), ulogom vrilaca represije (demagogijapolitikih voa) ili ulogom profesionalnih ideologa (intelektualnaelita koja definie ideje Nacije, Transcendencije, Vrline, Morala...).48Vezu izmeu umetnosti i ideolokih aparata drave, sa akcentom upravona koli i obrazovnom sistemu kao paradigmatskim primerima ovih aparata,prva je istakla francuska teoretiarka Rene Balibar (Renee Balibar):ona analizira na koji nain su nakon Francuske revolucije nacionalni jezik inacionalna knjievnost, kao i koncept javnog, opteg obrazovanja, doprineliformiranju ideolokih aparata francuske buroaske drave. Ona uzimaprimer kole i obrazovnog sistema kao primer prostora reprodukcije klasnihnejednakosti francuskog drutva. Balibar analizira knjievne tekstove kaoprimer sublimacije drutvenih konflikata u polju jezika gde kolski sistemfunkcionie kao institucionalni okvir u Altiserovom smislu literarni efekatolien u kategoriji dobrog stila jeste polje ideologije. Umetnost (nacionalnaknjievnost) kroz obrazovni sistem, anulirajui klasne razlike, aktivnoformira drutvenu stvarnost maskirajui odnose (klasne) dominacije:Teza Balibarove jeste da je unutar konteksta razvoja uniformnog jezika, pro -izvodnja izvesnih tekstova kao literarnih, zajedno sa njihovom ogranienomupotrebom unutar obrazovnog sistema, bila manifestacija klasne borbe utrei program PROLEE 2011.18048 Louis Althusser, Ideology and Ideological State Aparatuses, Lenin andPhilosophy and Other Essays, Monthly Review Press, New York and London, 1971, str.127189.domenu jezika, taktika putem koje je buroazija kreirala svoju kulturnu revolucijui za sebe poziciju hegemonije. Objektivno postojanje literature je, poBalibarovoj, neodvojivo od datih lingvistikih praksi (ukoliko postoji francuskaliteratura, ona egzistira samo zato to postoji i lingvistika praksafrancuskog kao nacionalnog jezika). Ova formulacija takoe znai da je literaturaneodvojiva od akademske ili kolske prakse, koja definie usloveistovremeno za konzumaciju i produkciju literature; povezivanjem objektivnogpostojanja literature sa ovim skupom praksa mogue je definisativorne take koje ine literaturu istorijskom i drutvenom realnou.49STUDIJE I LANCI18149 Robert Paul Resch, Renee Balibar: Class Domination and the Literary Effect,Althusser and the Renewal of Marxist Social Theory, University of California Press,Berkeley-Los Angeles-Oxford, 1992, str. 294301; videti i Etienne Balibar and PierreMacherey, On Literature as an Ideologiac Form, Terry Eagleton & Drew Milne (eds.),Marxist Literary Theory-A Reader, Blackwell Publishers, Oxford-England, Cambridge-Massachusetts, 1996, str. 275295.Ovo je posebno izazovna teza kada je u pitanju analiza nacionalne kulture utranzicionim zemljama na tlu bive Jugoslavije. Izuzetno zanimljivu analizu reprodukcijenacionalne ideologije kroz knjievnost i obrazovni sistem u kraem novinskomlanku daje sarajevski pisac Nenad Velikovi:Bosna i Hercegovina, kao zemlja s tri ravnopravna nacionalizma, podijeljena jeitankama koje se razlikuju po pravopisnoj normi, pismu, izboru pisaca i interpretacijamadjela. U srpskom i hrvatskom obrazovnom nadletvu itanke su dobrim dijelomprepisane iz Srbije odnosno Hrvatske. Izbor ukljuuje preteno srpske ili pretenohrvatske pisce. U hrvatskim itankama nema irilice, u srpskim je latinica najeerezervisana za nesrpske pisce. U bonjakim preovladava latinica, iako ustav propisujeravnopravnost pisama. Izbor pisaca je uravnoteen, ali nerijetko se ekavica ijekavizira(Vojislav Ili, Miroslav Anti).Najmanje dvije hrvatske itanke u popisu autora izbjegavaju kao zemlju/dravunjihovog roenja/porijekla navesti Bosnu i Hercegovinu. (Mak Dizdar nije bosanskohercegovakiili bonjaki pjesnik, nego roen u Stocu.)U bonjakim itankama ee, a u hrvatskim rjee, povreuju se autorska prava ne navode se imena prevodilaca. Samo izuzetno vodi se rauna o rodnoj ravnopravnosti,inae se favorizuje mukost. U sve tri grupe uporno se izbjegava koritenjeodreenja jugoslavenski. U bonjakim se umjesto toga koristi termin junoslavenski,to je eufemizam. U srpskim i bonjakim itankama esto se za primjere moderne dajuromantiarske pjesme. Romantizam se ne posmatra kao stilski pravac nego kao izraznacionalnog bia. Iz opusa pjesnika drugih stilskih perioda biraju se pjesme s patriotskimmotivima.Tekst ukazuje na koji nain je nacionalistikoj koncepciji drave neophodna knjievnost,kao i obrazovni sistem, kao mehanizmi za reprodukciju vladajue ideologije.Knjievnost u kolama jeste primer Ideolokih aparata nacionalne drave, poto sejezik najdirektnije vezuje za konstrukciju nacionalne tradicije, ideja autonomije, odnosnoestetskog kanona umetnosti, oslobaa knjievnost dalje naune analize (o knjievnostise nita konano i jasno ne moe tvrditi niti zakljuiti) i najzad tamo gdenedostaju nauni fakti ili gde injenice nisu u skladu sa ideologijom vladajue eliteDaleko od toga da knjievnu praksu vidi kao aktivnost koja razobliujei ini vidljivom dominantnu ideologiju, za Balibarovu knjievnost jestepraksa maskiranja i unifikacije, praksa koja nivelie klasne i ideoloke kontradikcijeunutar jezika.Inspirisan postavkama Balibarove, francuski filozof Miel Peo (MichelPecheux) dalje razrauje Altiserove postavke, iznosei tvrdnju da se drutveniantagonizmi generiu ne u polju materijalne (ekonomske) proizvodnjeve u polju jezika. On kritikuje strukturalistiku pretpostavku da jejezik (langue u Sosirovoj /Ferdinand de Saussure/ terminologiji) univerzalnisistem, odnosno neutralna struktura. Po Peou, u analizi jezika neophodnoje uvesti istorijski pristup, odnosno kroz kategorije geneze i evolucijedekonstruisati strukturalistiko insistiranje na iskljuivo sinhronijskom izuavanjui tumaenju drutvenih procesa. Glavno pitanje koje Peo postavljasavremenoj drutvenoj teoriji jeste: koji drutveni procesi utiu na formiranjelangue? Peoov odgovor, u Altiserovom duhu, glasi klasni odnosiproizvodnje s jedne i ideoloki aparati drave s druge strane.50 U tom smislu,po Mielu Peou, polje jezika jeste polje reprodukcije odnosa moi isocijalnih antagonizama u istorijski odreenom drutvu: Peo uvodi pojmovediskurzivnih procesa i diskurzivnih formacija.Iz ovoga proizilazi da znanje (nauka), kultura i umetnost nikada nisuneutralni poto su povezani sa procesima proizvodnje i klasne borbe (iznanje i umetnost nisu proizvodi oveka, uma, ve istorijskih procesa; to jeuostalom sluaj i sa marksizmom, iji tvorac nije samo Marks ve i drutveno-istorijske okolnosti oliene u nastanku proleterijata kao nove klase).Materijalistika nauka o istoriji se mora odvojiti od neutralne koncepcijeuniverzalne istorije to ne znai nestanak ideologije, ve njena transformacijau skladu sa partikularnou klasnog interesa. U praksi to znai:nema neutralnog pogleda na istoriju, sagledavanje istorije je neodvojivo odklasne pozicije. Marksistika nauna objektivnost znai prepoznati uticajmaterijalnih odnosa proizvodnje na sistem miljenja. Prelaz sa ideologije nanauku ne znai ukidanje ideologije ve subjektivnu aproprijaciju naunihkoncepata. Na taj nain, Peo je dekonstruisao strukturalistiki mit o navodnoneutralnom karakteru jezika (u poststrukturalistikom duhu, Peotvrdi da se drutveni antagonizmi i odnosi moi generiu u polju jezika),kao i racionalistiku koncepciju nauke, koja je jo uvek prisutna kodAltisera. Ovo ne vodi ka sagledavanju umetnosti iskljuivo kroz njen saztreiprogram PROLEE 2011.182podmee se knjievnost, koja ne mora proi nikakvu provjeru vrijednosti ili istinitosti.Videti: Nenad Velikovi, Etniko ispred estetikog, Vreme, br. 1063, 19. maj2011; tekst dostupan i na www.6uka.com.50 Michel Pecheux, Language, Semantics and Ideology. Stating the Obvious, TheMacmillan Press, London and Basingstoke, 1982.najni efekat u odnosu na ideologiju, ve se umetnost tumai kao produktivnapraksa koja potencijalno proizvodi nove oblike ideologije. Drugimreima, umetnost jeste deo ideolokog diskursa, ali ima i sposobnost proizvodnjenovih oblika diskursa:[...] knjievni diskurs se razlikuje od obinog diskursa zahvaljujui injenicida je re o diskursu drugog nivoa onom koji polazi od osnovnog odnosa prekonstrukcijeartikulacije obinog ideolokog diskursa i koji proizvodi iz njeganovi diskurs.51Ipak, najprecizniju elaboraciju Altiserovog pojma ideolokih aparatadrave u vezi sa fenomenom umetnike proizvodnje dae britanski teoretiarknjievnosti Teri Iglton. On ralanjuje Altiserov konecpt i ukazujena sloenu strukturalnu povezanost i meusobnu determinisanost instanci,kao to su opti oblik proizvodnje (General Mode of Production), literarnioblik proizvodnje (Literary Mode of Production), opta ideologija (GeneralIdeology), autorska ideologija (Authorial Ideology), estetika ideologija(Aesthetic Ideology) i tekst. Pod optim oblikom proizvodnje Iglton dakakopodrazumeva sferu ekonomske razmene i proizvodnje dobara unutarodreenog drutva, obeleenog odreenim oblikom ekonomije mogupostojati razliiti oblici literarne proizvodnje koji ne moraju biti direktnohomologni ekonomskoj proizvodnji. Literarni oblik proizvodnje se sastojiod struktura proizvodnje, distribucije, razmene i konzumacije, to jestrecepcije knjievnih, odnosno umetnikih dela. Opti i literarni oblikproizvodnje su meusobno povezani na taj nain to odreeni stepen urazvoju ekonomskih odnosa produkuje odreeni koncept literarne proizvodnje(na primer graansko-buroaska, kapitalistika drutva produkujukoncept autonomije umetnikog stvaranja i bezinteresnog estetskogsuda, to je oblik literarne proizvodnje, koji pre pojave kapitalistikihodnosa nije postojao). I opti i literarni oblik proizvodnje istovremenodeterminiu optu ideologiju odreenog drutva i to kroz ideoloke aparatedrave, a pogotovu kroz obrazovni sistem, koji je i po Igltonu centralnainstanca reprodukcije vladajue ideologije i odnosa moi koje ova podrazumeva ono to povezuje odreeni tekst sa instancom opte ideologijejeste upravo jezik:Knjievnost je podjednako pokreta i efekat takvih borbi, kljuni mehanizamputem koga jezik i ideologija imperijalistike klase uspostavljaju svoju hegemoniju,odnosno putem koga podreena drava, klasa ili region uvaju i ovekoveujuna ideolokom nivou istorijski identitet koji je poljuljan i razoren napolitikom nivou. To je takoe zona u kojoj takve borbe dostiu stabilizaciju,u kojoj je kontradiktorno politiko jedinstvo imperijalne i domae, dominantneSTUDIJE I LANCI18351 Robert Paul Resch, Althusser and the Renewal of Marxist Social Theory, str. 265.i podreene klase artikulisano i reprodukovano u kontradiktornom jedinstvuzajednikog jezika kao takvog.[...]ipak, njena prava snaga lei u artikulaciji sa obrazovnim aparatom. U ovomaparatu je ideoloka funkcija literature to e rei, njena funkcija u reprodukcijidrutvenih odnosa unutar odreenog modela proizvodnje najvidljivija.Od osnovne kole do univerziteta, knjievnost je vitalni instrument zauvoenje pojedinaca u perceptualne i simbolike forme dominantne ideolokeformacije, sposobna da obavi ovu funkciju sa ,,prirodnou, spontanoui iskustvenom neposrednou koja nije svojstvena ni jednoj drugoj ideolokojpraksi.52Re je, dakle, o procesu kulturne i akademske institucionalizacije literaturekao takve. U tom smislu moe se govoriti i o strukturalnoj povezanostiopte ideologije i instance autora (autorska ideologija), koji moe bitisinhronijski (autor koji reprodukuje optu ideologiju), ili dijahronijski (kadaautor pripada starijim oblicima opte ideologije, ili pak, kao u sluajurevolucionarnih pisaca buduim, projektivnim ideolokim modelima i nataj nain doprinosi kritici i dekonstrukciji vladajue ideologije). Svi ovi elementi ekonomska proizvodnja, ideologija, literarna proizvodnja, estetskasfera stoje u meusobno reproduktivnom odnosu. Knjievni, odnosnoumetniki tekst je proizvod svih ovih meusobno povezanih determinanti.53Simptomatsko itanje tekstaNa taj nain je na materijalistikim osnovama elaboriran problem ideolokoguinka umetnike proizvodnje, a koji je sublimiran u sledeoj tezi:umetnost je produkcija, a ne refleksija ideologije. Sledee pitanje koje altiserovskateorija umetnosti postavlja jeste: na koji nain prepoznati ideolokisadraj konkretnog umetnikog teksta? Odgovor na ovo sutinski metodolokopitanje strukturalni marksizam pronalazi ponovo u tekstu u komeAltiser problematiku umetnosti uopte i ne pominje re je o predgovoruknjige Kako itati Kapital. Ovo je jedan od kljunih tekstova u kome Altisertransformie marksizam iz objektivne analize ekonomskih procesa u konstrukcionistikioblik epistemologije; drugim reima, Altiser marksizamtransformie u teoriju itanja. Pri tome, Altiser odbacuje tradicionalne,ontoloki zasnovane teorije itanja koje polaze od pretpostavke neprikosnovenogobjektivnog znanja, rekonstrukcije intencija autora i generalnotraganja za sutinom teksta. U duhu francuskog poststrukturalizma eztreiprogram PROLEE 2011.18452 Terry Eagleton, Categories for a Materialist Criticism, Criticism & Ideology,Verso, London, 1984, str. 5556.53 Ibid.desetih godina, on tvrdi da ne postoji sutina teksta, ve da sam tekst,odnosno teorija, istovremeno konstruie predmet, objekt kojim se bavi.Drugim reima, Altiser odbacuje itanje teksta samo na nivou njegovemanifestne pojavnosti, ve traga za latentnim sadrajem teksta. Ovde je oiglednareferenca na metodologiju psihoanalize, koja svoje poreklo trai uFrojdovom tumaenju sna. Altiser insistira na dijalektici, odnosno strukturalnojnapetosti izmeu postupka itanja sa jedne i principa koji konstituiunesvesnu strukturu teksta sa druge strane. Sam Altiser ovakav postupakelaborira na primeru Marksovog Kapitala:Takvo je drugo itanje Marksa itanje koje emo se usuditi nazvati simptomalnim,utoliko to ono, istodobno, u samom tekstu koji ita razotkrivanerazotkriveno i upuuje ga na drugi tekst, prisutnost nune odsutnosti uprvome. Kao i prvo itanje, drugo itanje Marksa pretpostavlja postojanjedvaju tekstova i mjeru prvoga po drugome. Ali ono to to novo itanje razlikujeod staroga jeste to da se, u novome, drugi tekst artikulira na lapsusimaprvoga. I tu se opet, barem na teorijskoj vrsti tekstova (ije itanje ovdje jedinoi ralanjujemo) pojavljuju nunost i mogunost simultanog itanja nadva raspona.[...]Nisam predloio nita drugo do uzastopno simptomalno itanje Marksovihdjela i marksizma, tj. progresivnu sustavnu proizvodnju tog odraza problematikena njezinim predmetima koja ih ini vidljivim, te osvjetljavanje, proizvodnjunajdublje problematike, koja doputa da se vidi ono to moe imati tekaluzivnu ili praktinu egzistenciju.54Odnosno, kako to istie Robert Pol Re,Altiser tei da prati Frojdov kapacitet objanjavanja fenomena i dogaaja uskladu sa strukturalnim mehanizmima koji ih generiu, to je karakteristikasvake nauke, a ne samo psihoanalize. Znaajno mesto jeste da je objekt itanjaznanje o strukturalnim mehanizmima, koji tekst ini moguim [...] Identitetlatentne strukture teksta, njegove problematike, nije konstituisan njegovimmanifestnim sadrajem, specifinim propozicijama koje tekst predlae, akni intencijama autora; on je konstituisan, Altiser tvrdi, principima znaenjakoja uslovljavaju proizvodnju teksta...55Kada je u pitanju problematika umetnike proizvodnje, elaboracijuteze o simptomatskom itanju razradie francuski filozof Pjer Mare (PierreMacherey). Mare zapravo pokuava da odredi principe marksistike kritike,STUDIJE I LANCI18554 Louis Althusser, Predgovor: od Kapitala do Marxove filozofije, LouisAlthusser; Etienne Balibar, Kako itati Kapital, Centar za kulturnu djelatnost Savezasocijalistike omladine, Zagreb, 1975, str. 32 i 36.55 Robert Paul Resch, Althusser and the Renewal of Marxist Social Theory, str.176177.odnosno teorije knjievnosti u Altiserovom duhu, i pri tome pravi razlikuizmeu tradicionalne, normativne kritike s jedne strane i materijalistike,odnosno simptomatske teorije itanja s druge. Normativna estetika, slinoteoretskoj ideologiji empirizma, traga za objektivnim znanjem o tekstui, istovremeno, verifikaciju svojih postupaka trai u spoljanjem garantu:istini, ukusu, ideji totaliteta i na tim osnovama gradi navodnone pri strasno tumaenje dela. Dugim reima, normativna estetika podrazumevapostojanje navodno idealnog estetskog modela u odnosu na kojiprocenjuje i promilja sva konkretna umetnika ostvarenja. U tom smislunormativna estetika je empiristika, idealistika, metafizika i samim timideoloka; kao takva, normativna kritika kao centralno pitanje u analizidela izdvaja kako?. Normativnu kritiku treba zameniti materijalistikominterpretacijom koja kao centralno pitanje izdvaja zato?. To zapravo znaida materijalistiko itanje polazi od pretpostavke da delo nastaje kroz strukturalnupovezanost sa istorijskim procesima, kao i sa drugim tekstovimakoji konstituiu znaenje dela delo nastaje u intertekstualnom prepletu sadrugim delima i kao takvo ima mnotvo potencijalnih znaenja. Ne postojiapsolutna dovrenost i totalitet dela delo je kompleksno strukturiranacelina (ideja o decentriranosti dela). U tom smislu, delo nije samo ono tosaoptava na manifestnom nivou, ve i ono to je implicitno prisutno u njegovojstrukturi (na primer aluzija na druge knjige/tekstove). Znaenje odreenogdela jeste dijalektiki odnos izmeu eksplicitnog i implicitnog udelu, odnosno izmeu manifestnog i latentnog sadraja dela. Cilj interpretacijejeste otkriti latentni sadraj za psihoanalizu ovaj latentni sadrajjeste nesvesno; za marksizam ovaj sadraj je istorija.56Kako istie Iglton, ovom tezom Mare je definitivno odbacio ideju ototalitetu umetnikog dela koja je ak i u klasinoj marksistikoj teoriji prisutnajo od era Lukaa, koji je smatrao da umetnik kroz svoje delohvata harmonini totalitet ljudskog ivota koji je sputan represivnim elementimaburoaskog, kapitalistikog drutva (pretpostavka da kroz umetnostljudski subjekt dostie stepen samoostvarenja i transcendira okvirekapitalistikog otuenja). Za Marea,tekstu je, takorei, ideoloki zabranjeno da saopti izvesne stvari;pokuavajui da kae istinu na svoj nain, na primer, autor pronalazi da jeprinuen da otkrije ogranienja ideologije unutar koje pie. On je prinuenda otkriva njene procepe i tiine, ono to je nemogue artikulisati. Zato tosadri ove procepe i tiine, tekst je uvek nedovren. Daleko od toga da konstituiezaokruenu, koherentnu celinu, on prikazuje konflikt i kontradikcijuznaenja; i znaaj rada lei pre u razlici nego u jedinstvu ovih znaenja.57trei program PROLEE 2011.18656 Pierre Macherey, A Theory of Literary Production, Routledge, London and NewYork, 1992.57 Terry Eagleton, Marxism and Literary Criticism, str. 16.Drugim reima, ono to odreuje umetniko delo nije autor, nije podudarnostizmeu teksta i objektivno date stvarnosti ve, u psihoanalitikomkljuu, delo je odreeno mehanizmom elje i latentne seksualnosti, a umarksistikom kljuu delo je odreeno drutveno-istorijskim kontekstomu kome nastaje. Mareov strukturalni marksizam se pribliio poststrukturalistikojteoriji itanja altiserovska teorija umetnosti je definitivno odbacilakategoriju istine i zamenila je kategorijom oznaavanja. Ipak, ono toodvaja altiserovski pristup od poststrukturalistikog pristupa jeste to toMare i altiserovci ipak nee ui u radikalno shvaenu postmodernistikuteoriju otvorenog teksta i neograniene arbitrarnosti diskursa (neogranienaotvorenost znaenja, multiplikujui karakter teksta). Tekst za altiserovcenije ista igra i kretanje oznaitelja, ve je fiksiran, determinisankonkretnim istorijskim i materijalnim procesima, odnosno oblicima proizvodnje;re je o refleksiji Altiserovog ontolokog realizma i tvrdnji da jedrutvo struktura determinisana proizvodnjom, odnosno ekonomijom uposlednjoj instanci. To je razlog zato se Altiser samo u ogranienom smislumoe svrstati u tradiciju poststrukturalizma ezdesetih godina.Umetnost kao proizvodnja, umetnik kao proizvoaOvim je razraena prva polovina Altiserovog shvatanja umetnosti, pokojem je umetnost deo ideologije. Postavlja se pitanje kako misliti drugi deoAltiserove teze koja glasi umetnost ukazuje na mehanizme izvoenjaideologije. Kako to umetnost ukazuje na ideologiju, te tako potencijalnopredstavlja sredstvo njene kritike? Ovo je istovremeno i najproblematinijideo altiserovske teorije umetnosti, poto je ova teza sutinski vezana zaracionalistiki aspekt Altiserove filozofije. Zbog toga je altiserovska teorijau ovom segmentu nuno morala napraviti prelaz od Altiserove racionalistikeepistemologije ka poststrukturalistikoj teoriji teksta. Ipak, da bi ostalaverna svojim marksistikim korenima, altiserovska misao je morala dazadri tradicionalne marksistike koncepte: za tradicionalnu estetiku umetnostje oblik ulno predoivog predmeta ili dogaaja, koji biva miljen uskladu sa tezama o autonomiji umetnosti i bezinteresnim sudom ukusa;unutar marksistike tradicije, umetnost jeste oblik prakse, odnosnoproizvodnje. S tim u vezi, neophodno je ukazati na Altiserovo shvatanjeprakse.Praksa jeste proces preobraavanja prvobitno date materije u jedanodreeni proizvod re je o preobraaju realizovanom ljudskim radom uzupotrebu odreenih orua (proizvodnje).58 Ovo je bazina Altiserova definicijaprakse, iz koje potom izdvaja njene specifine oblike: drutvenu pra-STUDIJE I LANCI18758 Luj Altise, Za Marksa, Nolit, Beograd, 1971, str. 145.ksu, politiku praksu, ideoloku praksu i, kao najznaajniju, teorijsku praksu.Drutvena praksa jeste proces preobraaja prirode (prvobitna materija)u upotrebne proizvode aktivnou postojeih ljudi, koji rade na poslumetodiki regulisanom odreenim sredstvima proizvodnje, u okviru odreenihproizvodnih odnosa.59 Politika praksa podrazumeva organizovanjepojedinaca i transformaciju odreenih drutvenih odnosa (prvobitna materija)u nove drutvene odnose. Ideoloka praksa (religijska, politika, moralna,pravna ili umetnika) takoe poiva na postupku preoblikovanja datematerije; u sluaju ideologije, ova materija jeste svest ljudi. Najzad, teoretskapraksa poiva na postupku preobraavanja prvobitne materije (injenice,izlaganja, objektivno data stvarnost) u naune koncepte. U sluajuprirodnih nauka, prvobitnu materiju ine empirijske injenice; u sluajutehnikih to su tehnike injenice; u sluaju drutvenih nauka (odnosnodijalektikog materijalizma), prvobitna materija jeste ideologija. Dakle,materijalistika teorija je oblik prakse koja ve postojee oblike (ideologiju)transformie (putem epistemolokog reza) u saznanja. Sada je definitivnojasno zato umetnost ispada iz Altiserovog teoretskog aparata izato joj Altiser ne posveuje veu panju: kritika ideologije je moguasamo kao racionalno, objektivno spoznavanje ideologije; za ovu vrstu spoznavanjasposobna je iskljuivo materijalistika, racionalistiki shvaena,teorija.Ovaj racionalistiki ostatak Altiserove teorije nee ostaviti puno izboranjegovim nastavljaima: altiserovci e ili morati da usvoje ovo racionalistikosagledavanje nauke na tetu umetnosti (koje se zasniva na pret po -stavci da je radikalno kritika umetnost mogua samo ako se umetnosttransformie u teoriju), ili e pak napustiti Altiserov racionalizam i njegovudistinkciju izmeu nauke i umetnosti, i pristupiti poststrukturalistikojteoriji teksta, odnosno teoriji tekstualne oznaiteljske proizvodnje.Prvu, dosledno racionalistiku, mogli bismo rei vulgarnu, primenuAltiserovih teza na promiljanje umetnosti dae pojedini marksistiki orijentisaniteoretiari filma ezdesetih godina. Primer je teorija filma an-Pola Farijea (Jean-Paul Fargier), koji polazi od Altiserove definicije pokojoj je ideologija sistem predstavljanja (slike, predstave, ideje, pojmovi), akoja postoji i ima istorijsku ulogu u okviru jednog drutva; unutar ovakvogodreenja umetnost upisuje svoju osobenu ideoloku funkciju.60 Umet -nost moe da prevazie svoju idealistiku i ideoloku ulogu samo pribliavanjemteorijskoj praksi, odnosno umetnost mora da reprodukuje saznanjakoje je produkovala nauka (pre svega istorijski materijalizam), to jest umettreiprogram PROLEE 2011.18859 Ibid.60 an-Pol Farije, Zagrada i zaokret: pokuaj teorijske definicje odnosa filmpolitika,Nova levica (temat), Filmske sveske, sveska XIV, br. 1-2, zima-prolee, 1982.nost mora da proizvodi posebno znanje o sebi samoj, da pokazuje svoju sopstvenufiziku i drutvenu materijalnost, kao i da otkriva svoju ideoloku,politiku, ekonomsku funkciju; kroz in ovakvog razotkrivanja umetnostprelazi na teorijsku ravan. Po Farijeu, takvo prenoenje saznanja putemfilma neodvojivo je od proizvodnje znanja o filmu. Ukoliko se ove dve funkcijene poklapaju, ponovo se pada u ideologiju.61 Na taj nain umetnost seposredno ukljuuje u klasnu borbu, s tim to se ova borba ne odvija na poljupolitike prakse, ve u podruju teorijske prakse, to jest u pitanju je borbaizmeu idealizma i materijalizma. Umetnost nije prenoenje analiza politikeprirode, ve oblik teorijske prakse koja se putem epistemolokogreza unutar ideologije posredno povezuje sa politikom (materijalistiki,dijalektiki film/umetnost). Jasno je da je ovde re o suvie rigidnom, naglaenoracionalistikom tumaenju umetnosti, koje u krajnjoj instanci zahtevaod umetnosti da se transformie u marksistiku teoriju.Alternativa je u naputanju Altiserovog racionalizma i prelaz na poststrukturalistikuteoriju oznaiteljske proizvodnje. Ovu napetost izmeu epistemolokogracionalizma i postmoderne teorije diskurzivnosti pokazaePjer Mare.62 U svojim ranim tekstovima Mare prihvata Altiserovu distink -ciju izmeu nauke s jedne i umetnosti s druge strane u kontekstu rasprava oideologiji. Njegova osnovna teza u ranim tekstovima jeste da umetnost (konkretnoknjievnost) kritikuje ideoloki kontekst putem produktivne aktivnostipisca, a ne putem njegovih verovanja ili namera. Mare zapravo suprotstavljakoncepciju umetnike kreacije, koju vezuje za ideologiju humanizma,i koncepciju umetnike proizvodnje. On, u Altiserovom duhu, na primeruumetnosti realizuje kritiku humanizma klasina, humanistiki orijentisanaestetika zagovara tezu o samoostvarenju subjekta kroz umetnost; klasinopoimanje umetnosti kao autonomne delatnosti kojim se stvaranje doivljavakao intuitivni, mistini in, tipini je odraz ovakve ideologije. Marksistikakritika kroz pojam proizvodnje ukazuje na istorijski, materijalni okvir u komenastaje umetniko delo i dekonstruie metafizike pojmove kao to su umetnikigenije, dua, princip bezinteresnosti, i sl. Ipak, u svojoj osnovi, marksistikakritika ostaje racionalna i obezbeuje efekat spoznavanja ideologije,za ta umetnost, kao instanca koja jedino ostvaruje ideoloki uinak, ane znanje o ideologiji, nije sposobna:Kritika, ukoliko eli da bude racionalni poduhvat, mora da rei sledei problem.Sa jedne strane, svoj objekt mora da tretira jedino kao empirijski dat, usuprotnom rizikuje da pomea pravila umetnosti sa zakonima znanja. ObjekatSTUDIJE I LANCI18961 Ibid.62 Videti: Philip Goldstein, From Althusserian Science to FoucauldianMaterialism. The Later Work of Pierre Macherey, Pos-Marxist Theory. An Introduction,State University of New York Press, New York, 2005, str. 8195.kritikog spoznavanja nije spontano dostupan; prvo mora da bude tumaenkao kognitivni objekat ne zamenjen idealnim i apstraktnim modelom, veinterno razmeten kako bi se razotkrila njegova racionalnost... S druge strane,ovo znanje, kako bi izbeglo normativnu zabludu, mora da razmatra delokakvo jeste i odoli svakom izazovu da ga zameni.63Meutim, u svojim poznijim radovima Mare e potpuno napustitiovu altiserovsku distinkciju izmeu racionalnog naunog znanja, s jedne, iumetnosti, s druge strane, koju je zagovarao tokom ezdesetih godina izastupae tipino poststrukturalistiku tezu o produktivnosti teksta. Tipianprimer jeste njegova knjiga Objekt knjievnosti, u kojoj se bavi prepletimafilozofskog i knjievnog pisanja. Sutina njegovog pristupa je u sledeem:filozofiju ne koristi kao metateoretski izvor metodologije za itanje knjievnosti,ve i knjievnost i filozofiju tretira kao manifestacije, simptomeistorijskog konteksta u kome nastaju, odnosno polazi od pretpostavke da sei u nauci i u umetnosti mogu prepoznati forme miljenja karakteristine zaodreeni istorijski trenutak. Njegov cilj je preokrenuti klasinu hermeneutiku,koja polazi od pretpostavke o podvojenosti umetnosti i filozofije; ovapodvojenost je produkt odreenog istorijskog trenutka, odnosno nastankagraansko-buroaske ideologije zrelog XVIII veka; centralno mesto u artikulacijiove podvojenosti zauzima filozofija Imanuela Kanta, koji e definitivnorazdvojiti sferu miljenja i sferu estetskog suda. Suprotno ovome,Mare u duhu poststrukturalizma tvrdi da nema ni istog literarnog niistog filozofskog diskursa:Ponovno itanje dela za koja se smatra da pripadaju domenu literature usvetlu filozofije ne sme da postane pokuaj priznavanja njihovog skrivenogznaenja koje sumira njihovu spekulativnu svrhu; to je nain otkrivanjapluralistikog sklopa, koji ih neizbeno ini pristupanim za diferencirajuepristupe. Zato jer nema istog literarnog diskursa, kao to nema ni istog filozofskogdiskursa; postoje samo izmeani diskursi, pri emu jezike igre kojesu nezavisne u svojim sistemima referenci i svojim principima stupaju uinterakciju na razliitim nivoima.64Dugim reima, umetnost ostvaruje kritiku ideologije ne putem racionalnogspoznavanja ve putem transgresivnosti jezika, odnosno prekoraenjempraga pisma: poznoaltiserovska, poznomaterijalistika teorijaumetnosti pokazuje da ne postoji objektivan i egzaktan jezik nezavisan odrada subjektivnosti (ideolokog, kulturolokog upisa subjekta), odnosno, dase kritika naunog fetiizma ostvaruje prelaskom praga knjievnog pisma,trei program PROLEE 2011.19063 Pierre Macherey, A Theory of Literary Production, Routledge, London and NewYork, 1992, str. 77.64 Pierre Macherey, The Object of Literature, Cambridge University Press, Cam -bridge, 1995, str. 5.a to znai radom sa metaforikim, alegorijskim i retorikim diskursimaknjievne subjektivnosti.65Jo izrazitiji primer ovog otklona od Altiserovog racionalizma jeste iteorijski rad Terija Igltona. U svojim ranijim tekstovima Iglton se poziva natipino altiserovsku tezu po kojoj, kao to je ve reeno, umetnost nije refleksijave proizvodnja ideologije. Meutim, ve tada Iglton ovu tezu dopunjujetvrdnjom o produktivnosti teksta u poststrukturalistikom smislu literarni diskurs je po svojoj prirodu polisemian, otvoren za mnotvo znaenjai interpretacija. U poststrukturalistikom duhu, Iglton tvrdi da unutarknjievnog diskursa dominira oznaitelj nad oznaenim, to omoguavamultiplikujuu i otvorenu funkciju teksta. Drugim reima, tekst sekarakterie nedovrenou, unutranjim kontradikcijama i antagonizmima.Ovo je mesto na kome umetniki diskurs kritikuje i dekonstruie ideolokidiskurs ideologija po sebi nije antagonistika; upravo suprotno,ideologija tei tome da nivelie, ujednai sve antagonizme i drutvenu strukturuprikae kao skladnu, nepodeljenu celinu, jedinstvo. Svojom produktivnoutekst upravo ukazuje na socijalne antagonizme koje ideologijaskriva; na taj nain tekst ne daje znanje o ideologiji, ve tekst rekonstituieideologiju. Tekst kao praksa transformie ideoloki diskurs:Precizno govorei, ne postoji kontradikcija unutar ideologije, poto je njenafunkcija upravo da je iskoreni. Kontradikcija moe postojati samo izmeu ideologijei onoga to ona zatvara istorije kao takve. Tekstualne disonance su,dakle, efekat ideologije koju proizvodi rad. Tekst stavlja ideologiju u kontra -dikciju, obelodanjuje ogranienja i praznine koje obeleavaju njen odnosprema istoriji i na taj nain dovodi sebe u pitanje, proizvodei manjak i neredu sebi samom.66Prema Igltonu, odnos teksta i ideologije je kod Altisera jo uvek reprezentacijski,odnosno fiksan, statian i pozitivistiki. Iglton stoga razvija poststrukturalistikuteoriju teksta, preokreui tradicionalan marksistikipojam prakse: odnos izmeu ideologije i teksta nije fiksan, to nije odnosreprezentacije, ve je u pitanju odnos produkcije, pluralne oznaiteljskediferencijacije.67 Tekst nije kriptogram ideologije, niti je ideologija istinateksta; upravo suprotno, odnos teksta i ideologije jeste odnos produktivnediskurzivne prakse:STUDIJE I LANCI19165 Miko uvakovi, Poststrukturalizam, Pojmovnik moderne i postmodernelikovne umetnosti i teorije posle 1950, Srpska akademija nauka i umetnosti i Prometej,Beograd i Novi Sad, 1999, str. 263.66 Terry Eagleton, Towards a Science of the Text, Criticism & Ideology, Verso,London, 1984, str. 95.67 Terry Eagleton, Literary Theory: An Introduction, Basil Blackwell, Oxford, 1983.Zato to literarni diskurs nema stvarnog partikularnog referenta, njegovo znaenjeostaje viestruko i delimino otvoreno na nain koji omoguava ovapremetanja i izostavljanja znaenja prouzrokovana njegovim odnosom premaideologiji [...]. Istina teksta nije esencijalnost ve praksa praksa njegovogodnosa prema ideologiji i njegovog izraza prema istoriji.68Odnos teksta i ideologije nije odnos spoznavanja, ve intertekstualnog,oznaiteljskog proimanja.Ka postmarksistikoj teoriji recepcijeOvaj zaokret od materijalistike estetike ka materijalistikoj teoriji tekstaunee i promenu nivoa analize unutar marksizma od analize umetnikogobjekta, koja je jo uvek karakteristina za tradicionalni marksizam, kaanalizi recepcije umetnikog dela, koja altiserovski postmarksizam povezujesa savremenim interdisciplinarnim studijama kulture. Na ovu razliku posebnoukazuju Etjen Balibar (Etienne Balibar) i Pjer Mare. Oni prave razlikuizmeu esencijalistike i materijalistike analize umetnosti dok suesencijalistiki pristupi optereeni analizom sutine dela ili autora ili, pak,empiristikim sakupljanjem injenica o konkretnom delu (biografski istilistiki elementi dela, analiza anrovskih odrednica i istorizacija u skladusa periodizacijom umetnosti), materijalistika analiza se karakterietumaenjem umetnosti na tri nivoa: a) na nivou analize umetnike proizvodnjeu odreenim drutvenim okolnostima koji determiniu oblik oveproizvodnje, b) na nivou reprodukcije dominantne ideologije i c) na nivouonoga to Balibar i Mare oznaavaju kao estetski efekat umetnosti, a podime podrazumevaju analizu oblika i uslova recepcije odreenog umetnikogfenomena. Balibar i Mare u materijalistikom duhu tvrde da je literarniefekat, odnosno recepcija dela, drutveno determinisan materijalniproces; to zapravo znai da recepcija umetnikog dela ne zavisi od ukusa,uoseanja, estetskog suda, ve od ideolokih rituala itanja koji konzumacijudela svrstavaju u oblik kulturalne prakse (na isti nain kao to inastanak dela nije stvar ekspresije umetnika ve stvar oblika umetnikeproizvodnje). U tom smislu, italac i autor postaju ekvivalentne instance uanalizi umetnikog proizvoda. Instanca umetnike proizvodnje i instancaumetnike recepcije pritom ne moraju da stoje u direktno homolognom irecipronom, simetrinom odnosu: interpretacija recipijenta ne mora da sepoklapa sa intencijama autora.69trei program PROLEE 2011.19268 Eagleton, Terry, Criticism and Ideology, ibid., str. 92, 98.69 Etienne Balibar and Pierre Macherey, On Literature as an Ideologiac Form,Terry Eagleton & Drew Milne (eds.), Marxist Literary Theory A Reader, BlackwellPublishers, Oxford-England, Cambridge-Massachusetts, 1996, str. 275295.Krajnji ishod materijalistike teorije umetnosti na taj nain nije analizaobjektivnog znaenja konkretnog umetnikog dela, ve analiza materijalnihuslova koji omoguavaju razliite, esto ak meusobno suprotstavljeneinterpretacije odreenog umetnikog ili medijskog sadraja. Kakoistie Mare, materijalistika analiza treba da razmotri na koji nain odreenoumetniko delo komunicira sa svojim primaocem