UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI” Fakulteti i Filologjisë Programi: Letërsi shqipe

PPUUNNIIMM DDIIPPLLOOMMEE

NNOOVVEELLAA EE MMAADDHHEE ËËSSHHTTËË GGJJËËMMAA EE

MMËËKKAATTIITT EE MMIITTRRUUSSHH KKUUTTEELLIITT

MMEENNTTOORRII:: KKAANNDDIIDDAATTJJAA::

PPRROOFF.. AASSSS.. DDRR.. LLAABBIINNOOTT BBEERRIISSHHAA DDOONNJJEETTAA MMOORRIINNAA

GGJJAAKKOOVVËË 22001199

2

PËRMBAJTJA

ABSTRAKT-------------------------------------------------------------------------------------------- 3

1. HYRJE----------------------------------------------------------------------------------------- 4

1.1. Metodologjia dhe metodat e punës--------------------------------------------------------- 5

1.2. Baza teorike e punimit----------------------------------------------------------------------- 5

1.3. Synimi i temës-------------------------------------------------------------------------------- 5

2. Mitrush Kuteli në letrat shqipe (vendi i tij në letërsinë shqipe)------------------------ 7

2.1. Letërsia shqipe-------------------------------------------------------------------------------- 7

2.2. Vendi i Mitrush Kutelit në letërsinë shqipe----------------------------------------------- 8

2.3. Elementet biografike për Mitrush Kutelin------------------------------------------------- 10

2.4. Disa pika kontakti të rrëfimit të Mitrush Kutelit me letërsinë rumune--------------- 13

2.5. Koha dhe jashtëkohësia---------------------------------------------------------------------- 15

2.6. Diskursi biblik në krijimtarinë e Kutelit--------------------------------------------------- 17

3. Leksiku i veprës së Mitrush Kutelit – E MADHE ËSHTË GJËMA E MËKATIT- 19

3.1. “E madhe është gjëma e mëkatit” – vizionet dhe imagjinata krijuese e Kutelit----- 20

PËRFUNDIM------------------------------------------------------------------------------------------ 25

LITERATURA----------------------------------------------------------------------------------------- 26

3

ABSTRAKT

Një vend të rëndësishëm përbën dhe krijimtaria e mirëfilltë letrare për fëmijë e

prozatorit Mitrush Kuteli. Kuteli do të mbetet mjeshtër i madh i prozës shqiptare, sepse ai, si

askush tjetër, mundi ta përdorë cilësisht gjuhën shqipe, gjë që duket në vëmendjen e lartë të

tij për përzgjedhjen dhe përdorimin e mjeteve gjuhësore. Vepra e tij dëshmon shkallën më

madhe të ndjeshmërisë së tij prej shkrimtari ndaj gjuhës shqipe në përgjithësi e gjuhës së

popullit në veçanti.

Vepra “E madhe është gjama e mëkatit”, këtu shkëlqen mjeshtëria artit të tij në

tregimtari. Është prozë që i shënjon fillet e modernitetit letrar me një rrëfim magjepsës dhe

stil brilant. Kuteli i “zgjedh” karakteret e vullnetshme “përtej valëve të kohës”, të cilat

dalëngadalë ndeshen me botën irreale, me atë tragjikë misterioze të jetës ku projektohet bota

e fantastikes. E madhe është gjëma e mëkatit, modeli i personazhit ka të bëjë me mitin e

ringjalljes. Tat Tanushi i modelit biblik e hyjnor e zbërthen vërtetësinë e së ndodhurës, atë

legjendë ilirike të dëgjuar nëpër gojën e karaktereve fetare dhe atë shëmbëllim të përvujtnisë

nga Shkrimi shenjt, ku synohet ngjallja dhe imitimi i një veprimi lutësor e predikues. Kësisoj,

Shkrimi shenjt, këtu bëhet përmbajtje esenciale e rrëfimtarisë së Kutelit, ku historia, legjenda,

urata, dashuria etj., bëhen tregues tematiko-motivor. Në këtë novelë të shkruar sipas dy

legjendave të dëgjuara në Pogradec, siç dëfton vetë Kuteli, flitet për një prift me emrin

Tanush, i cili ungjillëzonte në një katund të Ilirisë që quhej Bubutimë. Gruaja e bukur Noemi

e Galilesë shndërrohet dhe bëhet E dashura Kalije. Pra, ajo bëhet prani kryesore e mëkatit,

dashurisë apo vuajtjes në kërkimet shpirtërore, psikologjike, metafizike, madje

ekzistencialiste e të frytësisë.

Autori shfrytëzon deri në fund materialin e begatë gjuhësor, me shtresime krahinore,

historike, kulturore të zonës së Pogradecit, të cilin e ka shumë për zemër, por duket se kjo

nuk i mjafton, prandaj i kapërcen kufijtë e tij, duke iu drejtuar shqipes në një shtrirje më të

gjerë e më të thellë. Figurshmëria dhe mjetet të tjera të shprehësisë e afrojnë prozën e Kutelit

me poezinë. Për këto e për shumëçka tjetër vepra e tij dëshmon forcën dhe begatinë e gjuhës

shqipe, mundësitë që i ofron ajo njerëzve të penës për arritje të larta artistike.

Fjalët çelës: leksik popullor, leksik i figurshëm, shtresime krahinore, historike, kulturore dhe

figurshmëria.

4

1. HYRJE

Veprat letrare të shkrimtarëve cilësorë bëhen domosdoshmërisht objekt studimi nga

gjuhëtarët për vetë vlerat që ato sjellin në këtë fushë. Ato dokumentojnë gjuhën e një epoke të

caktuar, të një komuniteti të caktuar, prandaj janë të dobishme për të studiuar historinë e

gjuhës, veçoritë në raport me gjuhën letrare apo me atë të kohës kur janë shkruar. Në këtë

drejtim janë kryer studime të plota, veçanërisht për shkrimtarët e vjetër të letërsisë shqipe.

Pikëpamja e sotme mbizotëruese është se arti i të shkruarit, në fund të fundit, nuk është gjë

tjetër veçse mënyrë e përdorimit të mjeteve gjuhësore në ligjërimin e shkruar, prandaj me më

shumë interes do të ishin studimet gjuhësore në lidhje me përdorimin vetjak të gjuhës, me

modelet e të shprehurit nga ana e shkrimtarëve, me stilet dhe prurjet e tyre gjuhësore. Në

literaturën tonë shkencore janë më të shumta dhe më të plota studimet e veprave të

shkrimtarëve në rrafshin letrar. Mendojmë se sot kërkimi shkencor gjuhësor duhet të

përqendrohet pikërisht këtu, duke pasur për objekt sidomos shkrimtarët e viteve tridhjetë dhe

ata bashkëkohorë.

Kuteli është dhe do të mbetet mjeshtër i madh i prozës shqiptare, sepse ai, si askush tjetër,

mundi ta përdorë cilësisht gjuhën shqipe, gjë që duket në vëmendjen e lartë të tij për

përzgjedhjen dhe përdorimin e mjeteve gjuhësore. Vepra e tij dëshmon shkallën më madhe të

ndjeshmërisë së tij prej shkrimtari ndaj gjuhës shqipe në përgjithësi e gjuhës së popullit në

veçanti. Ky punim diplome, vendos në qendër të hulumtimit dhe analizës leksikun, si

treguesin kryesor, që shpërfaq më qartë pasurinë gjuhësore të një vepre, si dhe origjinalitetin

e saj. Do të trajtohet leksiku popullor në kuptimin e tij më të gjerë, si dhe funksionet që merr

ai në prozën e tij. Autori shfrytëzon deri në fund materialin e begatë gjuhësor, me shtresime

krahinore, historike, kulturore të zonës së Pogradecit, të cilin e ka shumë për zemër, por

duket se kjo nuk i mjafton, prandaj i kapërcen kufijtë e tij, duke iu drejtuar shqipes në një

shtrirje më të gjerë e më të thellë. Kështu, gjuha në prozën e tij, përveçse gjuhë krahinore,

është dhe gjuhë kombëtare. Fondi leksikor që përdor Kuteli përbën bazën e gjuhës letrare

shqipe, por në mënyrë të spikatur, gjithnjë në përputhje me nevojat artistike të veprës,

përdoren edhe dialektalizmat, arkaizmat dhe fjalët e huaja, si: turqizmat, sllavizmat,

greqizmat dhe neolatinizmat. Të gjitha përdoren gjithnjë me dorë të kujdesshme e në mënyrë

funksionale, ndonëse nuk mungojnë rastet kur ato marrin ngarkesë të theksuar stilistike. Për

këto e për shumëçka tjetër vepra e tij dëshmon forcën dhe begatinë e gjuhës shqipe,

mundësitë që i ofron ajo njerëzve të penës për arritje të larta artistike.

5

1.1. Metodologjia dhe metodat e punës

Për të realizuar këtë temë (punim diplome) jemi ndalur në disa metoda, por si fillim po

përmendim metodën biografike dhe atë sociologjike. Metoda e parë na ndihmon, që përmes

të dhënave të jetës së autorit dhe formimit të tij, i cili ka shkruar kaq shumë për letërsinë, për

traditat, origjinën shqiptare, vendin e tij të lindjes me gjithë çfarë e përfaqëson. Ndërsa

metoda sociologjike na bën të ditur se përmes të dhënave dhe faktorëve historikë, kulturorë

dhe social e kanë çuar Mitrush Kutelin në formimin e veprave të tij, që kanë lënë gjurmë në

letërsinë shqipe dhe që njihet si një ndër krijuesit e letërsinë moderne shqiptare. Duke

përdorur herë njërën dhe herë tjetrën metodë, kemi arritur në përfundimet e kësaj teme

diplome.

1.2. Baza teorike e punimit

Si bazë kryesore për të realizuar këtë teme kemi shfrytëzuar veprat e Mitrush Kutelit, por

edhe duke e gërshetuar me literaturë të bollshme shkencore. Monografitë, studimet apo

referimet janë jo të pakta. Si literaturë teorike jemi mbështetur në studimet e Sabri Hamitit,

Shefkije Islamaj, Shaban Sinanit, Nasho Jorgaqit, Agim Vincës, Floresha Dados etj.

1.3. Synimi i temës

Çdo shkrimtar i madh hyn në një marrëdhënie të caktuar me gjuhën e kombit të tij. Kjo

marrëdhënie varet nga dy faktorë: së pari, sa dhe deri në ç’nivel e njeh ai gjuhën amtare dhe,

së dyti, sa është i aftë ai për t’i përdorur në mënyrë përzgjedhëse dhe krijuese mjetet

gjuhësore. Në konceptet e sotme për letërsinë udhëheq mendimi se vërtet kanë rëndësi temat,

idetë, këndvështrimet e autorit për jetën, por ajo që i jep vulën origjinale një krijimi është, në

fund të fundit, mënyra se si ato realizohen gjuhësisht. Kjo ka qenë shtysa e parë që na çoi te

mendimi për të bërë objekt studimi leksikun në prozën e Kutelit. Gjithashtu, për ndërmarrjen

e këtij punim diplome, kemi pasur parasysh rëndësinë e veçantë që ky autor i kushton formës,

përpjekjes për të kaluar nga gjuha e përditshmërisë drejt një gjuhe me modalitet të lartë

semantik dhe estetik, si dhe vlerësimet e larta të studiuesve të ndryshëm për përdorimin

cilësor të gjuhës shqipe nga ana e këtij tij. Por, mbi të gjitha, miniera e arit mbi të cilën e

bazuam punimin tonë, ka qenë vetë vepra letrare e Kutelit, konkretisht proza e tij. Në

punimin tonë kemi bërë objekt i leksikut e kësaj vepre, veçoritë semantike e strukturore të tij,

duke u ndalur në klasifikimin e tij sipas tipave leksikogramatikorë, sipas fushave konceptore,

6

sipas ndërtimit të sinonimisë dhe antonimisë, figurshmërisë, gjuhë krijimit etj. Një vëmendje

e veçantë i është kushtuar begatisë frazeologjike të veprës. Në këtë linjë, punimi ynë ka si

qëllim të nxjerrë në dritën e diellit pasurinë leksikore e frazeologjike të veprës së Kutelit,

aftësinë e tij për të përzgjedhur mjetet gjuhësore, aftësitë fjalëkrijuese, të cilat, jo vetëm i

japin vulë origjinale krijimtarisë së tij, por e bëjnë autorin një ndër ndihmësit kryesorë në

pasurimin e gjuhë letrare shqipe.

7

2. MITRUSH KUTELI NË LETRAT SHQIPE (VENDI I TIJ NË

LETËRSINË SHQIPE)

Gjuha shqipe bënë pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane, e gjuhëve gjenetikisht të

afërta, të cilat qysh në kohërat e vjetra janë folur në trevat që nga India në Evropë. Kjo

familje përfshin gjuhë të gjalla e të vdekura, të cilat kanë afri dhe bashkëpërkime

(konkordanca) të shumta midis tyre. Sa më thellë të hyjmë në të kaluarën, aq më të dukshme

janë afritë dhe bashkëpërkimet midis këtyre gjuhëve. Kjo familje gjuhësore ndahet në shumë

degë e nëndegë. Shqipja formon degë të veçanta dhe nuk kanë lidhje motërzimi me asnjë

gjuhë tjetër. Gjuhët e kësaj familjeje, por edhe gjuhët e tjera hyjnë me njëra-tjetrën në

marrëdhënie të ndryshme, të lidhura me faktorë historikë, gjeografikë, kulturorë etj.

Marrëdhëniet e shqipes me tjerat, janë shumë komplekse dhe shtrihen në një periudhë shumë

të gjatë kohore; ato kanë nisur ndoshta që në fazën para etnike të këtyre gjuhëve në djepin

paraballkanik të tyre dhe kanë vijuar pa ndërprerje në periudhën etnike deri në ditët tona. Nga

ana tjetër këto marrëdhënie janë zhvilluar në rrethana historike dhe kulturore nga më të

ndryshmet, duke filluar nga kontaktet e thjeshta të fqinjësisë deri te simbioza e përzierjet

etnike në disa vise si pasojë e shpërnguljeve dhe e shtegtimeve të popullsive.1

2.1. Letërsia shqipe

Siç dihet, në vitet e para pas Çlirimit, regjimi i kohës filloi një fushatë spastrimi ndaj

gjithë atyre, emri dhe fjala e të cilëve kishte peshë dhe autoritet të padiskutueshëm kudo në

trojet shqiptare. Letërsia traditën e vet e formësoi si letërsi didaktike me frymë moralizuese.

Megjithatë në këtë punim diplome kemi ngulmuar që hapësirat e letërsisë për fëmijë t’i

ndriçojmë dhe për kohët më të hershme në ato të pakta gjurmë që gjenden në botimet kishtare

dhe shërbesat e saj, ku nëpërmjet tyre pasqyrohet bota artistike shqiptare. Letërsia e Rilindjes

Kombëtare shënoi një hap cilësor; ajo u zhvillua si një letërsi artistike në gjini të shkurtra e,

megjithatë, ajo nuk mundi të fitonte tiparet e një dege të pavarur në trungun e letërsisë së

përgjithshme. Një nga tiparet e tjera të kësaj tradite letrare është se rilindësit tanë treguan që

kultivimi i letërsisë ishte një mision i madh e i rëndësishëm shoqëror, pedagogjik, artistik dhe

kombëtar, letërsi e cila duhej lëvruar për të zhvilluar dhe qytetëruar brezin e ri të Shqipërisë.

1 S. Mansaku, Probleme të historisë së gjuhës shqipe në dritën e marrëdhënieve të saj me greqishten, në ―

ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, “Studia albanica”, Prishtinë, 2004, 22/2, f. 109.

8

2.2. Elementet biografike për Mitrush Kutelin

Dhimitër Paskoja lindi më 13 shtator 1907 në qytetin e Pogradecit në një familje me

tradita atdhetare dhe arsimdashëse, çka do të lërë gjurmë në formimin e tij të përgjithshëm si

dhe në rrugëtimin e tij jetësor dhe krijues. Familja e tij ishte me origjinë nga qyteti i Artës,

(konturet e të cilit i gjejmë te proza e mrekullueshme “E madhe gjëma e mëkatit” apo dhe

“Në një cep të Ilirisë së Poshtme”), por u vendos në Mokër e më pas në Pogradec. I ati Pandi,

u burgos disa herë, sepse ishte ndërlidhës për të sjellë librat shqip, të botuara në kolonitë e

mërgimtarëve. Në formimin e tij kanë ndikuar edhe lidhjet e familjes së tij me luftëtarët

patriotë, si Themistokli Gërmenji, Menduh Zavalani, Dervish Hima etj., të cilët do të kthehen

në personazhe mbresëlënës të veprës së tij; libraria e vogël e babait, si dhe përrallat e rrëfimet

e gjyshes, nënës etj. Mitrush Kuteli studimet e tij të para i kryen në shkollën fillore të qytetit

të vendlindjes, të cilat i përfundon në vitin 1920 dhe më pas, në vitin 1921, fillon studimet në

shkollën e mesme tregtare në Selanik, të cilat i përfundon në vitin 1928. Studimet e larta i

vijoi në Bukuresht në degën ekonomike, të cilat i përfundoi në vitin 1931, dhe po aty, në vitin

1934, mbrojti doktoraturën në të njëjtën fushë, me tezën “Tre probleme të Bankës”, ku mori

vlerësimin më të lartë “Diplomum Magnam cum Laude” për nivelin e lartë shkencor të

studimit doktoral. Mitrush Kutelit do t’i mjaftonte edhe vetëm kontributi bankar, studimet me

vlerë në këtë fushë, për të hyrë në historinë e Shqipërisë, në personalitetet e shquara të saj.

Disa prej librave të botuar në këtë fushë janë: “Banka Kombëtare e Shqipërisë” (1936),

“Kapitalet e huaja në bankat e mëdha të Bullgarisë” (1936), “Krediti bujqësor në Rumani”

(1937) etj. Siç dihet, në vitet e para pas Çlirimit, regjimi i kohës filloi një fushatë spastrimi

ndaj gjithë atyre, emri dhe fjala e të cilëve kishte peshë dhe autoritet të padiskutueshëm kudo

në trojet shqiptare. Në këtë valë përfshijnë edhe Mitrush Kutelin, i cili nuk ishte dakord për

njëjtësimin e lekut shqiptar me dinarin jugosllav, sepse kjo do të sillte zhvlerësimin e të parit,

duke e akuzuar se gjoja e bënte këtë për të prishur marrëdhëniet me Jugosllavinë komuniste. I

etiketuar si shkrimtar borgjez, ai do të futej dy vjet në burg, kohë gjatë së cilës do të kryente

punë të rënda, siç ishte ajo për tharjen e Kënetës së Maliqit, ku e varrosën për së gjalli dhe e

shpëtimit nga vdekja për një fije. Si rezultat i një amnistie, nga pesë vitet burg bën vetëm dy.

Kuteli nuk foli kurrë dhe me askënd për burgun dhe për torturat, madje as me gruan e vet, për

të mos i përfshirë ata në dhembjen e tij, por edhe për t’i mbrojtur. Kutelit punoi si përkthyes

në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, ku i duhej të përkthente një numër të konsiderueshëm

faqesh për të realizuar normën e për të marrë rrogën me të cilën të mbante frymën familja e

tij. Por, për fatin tonë, Kuteli i madh, i madh do të shfaqej edhe në këtë fushë, sepse nuk

9

mund të ishte ndryshe; në mendjen e tij asgjë s’mund të ndodhte, sa për të kaluar radhën. Në

përkthimet e tij gjuha shqipe flet me hirin e një gjuhe të madhe në vepra të tilla, si “Kujtimet

e një gjahtari” të Turgenjevit, “Shpirtra të vdekur” të Gogolit, “Zotërinj Gollovlinovë” të

Shçedrinit dhe autorë të tjerë, si Mihai Eminesku, Gorki etj. Jetën e tij si krijues, Kuteli e

fillon që në vitin 1928, kur nisi të botojë duke përdorur disa pseudonime letrare, si: Izedin

Jashar Kutrulia, Dr. Pas, Lugati etj., por pseudonimi më i famshëm me të cilin është

identifikuar plotësisht mbetet Mitrush Kuteli. Mitrush Kuteli është shembulli i intelektualit

shumëdimensional dhe, më kryesorja, i intelektualit që shfaqet i madh në çdo fushë, si kritik

letrar me veprën “Shënime letrare”, (1944); si studiues i folklorit me “Këngë e britma nga

qyteti i djegur” dhe botimin në rumanisht “Proverba shqiptare”; si publicist me pamfletet

“Havadan më havadan” (1944); si poet me librin “Sulm e lotë”, në të cilin përmblidhet edhe

“Poemi kosovar”, (1943); si përkthyes me përkthimet e shumë veprave të shquara botërore, të

cilat i përmendëm më lart, por, mbi të gjitha, spikat profili i tij prej prozatori. Të parat proza,

që ai botoi në organin “Shqipëria e re” janë tregimet “Më kot” dhe “Natë kollozheku”, më

pas vepra “që i dha famën e një prozatori me një nivel jot ë zakontë, ishte “Netë shqiptare –

Rrëfime e kujtime”, botuar në Konstancë më 1938. Ajo përmbante gjithsej tetë rrëfime të

shkruara të shkruara prej Kutelit. Pas kthimit në atdhe, në vitet 40, Kuteli vazhdon edhe më

intensivisht veprimtarinë e tij letrare. Kështu boton në vitin 1943 librin “Ago Jakupi –

Rrëfime dhe kujtime”, më 1944 librin “Kapllan Aga i Shaban Shpatës – Rrëfime.”2 Kuteli,

një shpirt i pastër kristian, një “sui generis” nuk ka asgjë të përbashkët me zilitë e zakonshme

të shkrimtarëve për njëri-tjetrin, të cilat ai njeh mjaft mirë, kur thotë: “Profesionalizmi në

letërsi në vendin tonë është hë për hë një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur…Terreni i

letërsisë është tokë ku gëlojnë gjerprinjtë. Të vrasin shokët se u bën hije. Dhe kur nuk u bën

hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi”.3 Për moralin e tij, çuditërisht aq të pastër, mjafton

të kujtojmë ndihmën për botimin e veprës së Lasgush Poradecit, bashkëvendasit të tij si dhe

botimin për herë të parë të poezive të Fan Nolit me titullin “Mall e brengë”, duke e befasuar

dhe prekur shumë këtë të dytin. Këtë frymë prej të krishteri të mirë ai e shtrin në çdo

veprimtari të tij dhe e shpreh në thënien e pakrahasueshme atdhetare që u fali fëmijëve të vet

dhe njëkohësisht të gjithëve ne: “Atdheu është atdhe, bile edhe kur të vret”.4 Leximet e tij të

para lidhen me emrin e Naimit, Çajupit, Spiro Dines, Gramenos, Lumo Skëndos, më vonë

edhe të Fan Nolit. Shkollën fillore e kreu në Pogradec, më 1919. Më 1921 Kuteli shkoi në 2 Grup autorësh, Letërsia shqiptare 3, “Fiorentia”, Tiranë, 2002, f. 157. 3 Mitrush Kuteli, Testament në “Hylli i Dritës”, 3/4, “Panorama”, Tiranë, 1994, f. 75. 4 Po aty, f. 74.

10

Selanik, ku i ati kish mundur t’i siguronte një bursë për në Shkollën Tregtare Rumune. Kishte

prirje për letërsi e dëshirë për mjekësi, por mundësitë iu krijuan në degën ekonomike. Më

1926, Kuteli ishte një nga themeluesit dhe drejtuesit e Shoqërisë së nxënësve shqiptarë të

Selanikut ku merrnin pjesë të rinj nga të gjitha shkollat e qytetit. Shoqëria u quajt “Kostandin

Kristoforidhi”, siç propozoi Dhimitri. Po atë vit, shteti shqiptar i refuzoi kërkesën për bursë

që të vazhdonte studimet e larta në Paris, ndonëse shkollën e mesme e mbaroi shkëlqyeshëm,

duke kaluar dy klasat e fundit në një vit. Kuteli shkoi në Bukuresht (1928) dhe filloi studimet

në Akademinë e Shkencave të Larta Ekonomike. Në vitet 1928-1933 drejtoi gazetën

“Shqipëria e Re” në Kostancë, në faqet e së cilës hapi më 1929 rubrikën “Shënime Letrare”.

U diplomua më 1931 dhe në shkurt 1934 mori doktoratën në shkencat bankare dhe monetare

me vlerësimin më të lartë “Diplomam Magnam cum Laudæ”. Gjatë qëndrimit në Rumani

punoi dhe në ministrinë e Financave si nëpunës i lartë dhe drejtoi edhe bankën e Çërnëucit.

Pas themelimit të bankës, emërohet anëtar i këshillit të parë dhe drejtor i drejtorisë qendrore.

Gjatë kësaj periudhe ai ideoi e zbatoi disa nga operacionet më të rëndësishme financiare të

pasluftës, si vulosja e monedhës, emetimi i çeqeve monedhë për plotësimin e nevojave të para

financiare etj. Pasko dha dorëheqjen në gusht të vitit 1946, pasi nuk pranoi kursin e këmbimit

të caktuar nga shteti shqiptar mes lekut dhe dinarit jugosllav. Më 16 maj 1947 atë e arrestuan

dhe e dënuan si “Armik i Popullit” me 5 vite heqje lirie tre muaj pasi kishte shkruar faqen e

fundit të novelës “Tatë Tanushi”. Pasko u lirua nga burgu në maj 1949 me falje, pas prishjes

së marrëdhënieve të Shqipërisë me Jugosllavinë. Pas kësaj, Pasko nuk punoi më në ekonomi

dhe shkroi vepra origjinale vetëm në kohën që i mbetej nga përkthimi, veprimtari të cilën e

kishte zgjedhur si një mënyrë për të siguruar jetesën me ndershmëri, në kushtet e një diktature

që diktonte gjithçka. Kuteli mbylli sytë më 4 maj 1967. Ka një krijimtari të pasur letrare dhe

publicistikë si dhe disa përkthime nga letërsia ruse.5

2.3. Vendi i Mitrush Kutelit në letërsinë shqipe

Mitrush Kuteli (pseudonimi i Dhimitër Paskos) është një nga penat më të fuqishme në

letërsinë e viteve 30, i cili bashkë me krijues të tillë, si Gjergj Fishta, Lasgush Poradeci, Fan

Noli, Ernest Koliqi, Faik Konica, Migjeni etj., krijuan letërsinë më cilësore dhe më të

larmishme brenda krejt kësaj periudhe kohore. Me Kutelin ndodh si me gjithë shkrimtarët e

tjerë të mëdhenj: është e vështirë, thuajse e pamundur, ta futësh në kuadratin e një drejtimi

5 M. Camaj, Kuteli ende i pazbuluem, “Hylli i Dritës” 3-4, Shkodër 1994, f. 82-83.

11

apo epoke të caktuar letrare. Metaforikisht, Martin Camaj do ta karakterizonte si një “mik

triditësh” të tyre.6 Ai është unik, i papërsëritshëm në llojin e vet, tradicional dhe modern

njëkohësisht. Origjinaliteti i tij qëndron në faktin se për të modernizuar prozën, ai nuk iu

drejtua modeleve të prozës së huaj, por modeleve të rrëfimit popullor shqiptar. Vërtet thuhet

se ai është shkrimtari i parë që shënon fillesën e prozës moderne, por të mos harrojmë, që ai

shënon njëkohësisht edhe kulmin e saj, sepse nuk njohim autor tjetër deri më sot që t’i ketë

kapërcyer standardet e tij letrare. Studiuesit me të drejtë e përqasin atë me shkrimtarë të tillë,

si Borhes apo Markez, por nënvizojmë se Kuteli ka shenja të veçanta edhe përkundrejt tyre.

Ai është unik në gjithçka: në përmbajtje, në stil, në gjuhë. Lexuesi duhet të jetë i pajisur me

një shqisë të veçantë për leximin e veprës së tij, me një pikëvështrim të ndryshëm nga ajo që i

është dashur për gjithë pjesën tjetër të prozës shqiptare, por, gjithsesi, përkundër kësaj, ai

është një shkrimtar i dashur dhe i perceptueshëm për të gjithë, si për shqiptarin e toskërisë

dhe për shqiptarin e gegërisë, si për shqiptarin e Shqipërisë dhe për shqiptarin e Kosovës apo

atë të diasporës dhe e gjitha kjo së pari, për vetë mënyrën se si ngjizet gjuha, se si shkrihet

përvoja vetjake e autorit me përvojën e të tjerëve, se si shkrihet e kaluara me të tashmen, se si

këto të dyja prekin të ardhmen, se si një përjetim i caktuar, një përjetim konkret vishet me

misterin e së përgjithshmes, universales, se si gjithçka që emërtohet traditë shndërrohet në

modernitet. Udhët që lidhin tokën me qiellin, Këtë botë me Atë botë, shfaqen të tilla në

veprën e Kutelit, sa të duken gjëja më normale: lë lëkurën (trupin) dhe mund të shkosh si

vizitor “atje ku maji s’ka të sosur”; kthehesh, vesh lëkurën, por rrezikon të mos kesh asnjë

lidhje me realitetin, sepse në Këtej botë koha rrjedh më shpejt se andej, për shkak të

mjerimeve e tallazeve të cilat e karakterizojnë atë. Ura e vetme që propozon Kuteli për t’i

dhënë kuptim qenies dhe për të mbërritur paqen e jetës së përjetshme është t’u bësh mirë të

gjallëve se, ndryshe, je një i pasur “i varfër fort”. Të mos kesh mundësi të vdesësh shihet si

fatkeqësi, ndërsa varri si pragu për të kaluar përjetësi. Mesazhet e forta, mesazhet universale

mund t’i marrësh vetëm pjesërisht në leximin e parë; vepra të fton që ta rilexosh disa herë dhe

të befasohesh gjithaq. Dihet se thelbi i artit të Kutelit është tregimi, më saktë një lloj i veçantë

i tij: rrëfenja, gjë që përbën një lloj të ri letrar, një risi. Për sa i përket receptimit të veprës së

tij nga studiues të ndryshëm, ai vjen me vlerësime nga më të lartat duke e konsideruar një nga

autorët më të rëndësishëm të letërsisë e të kulturës shqipe. Në këtë kontekst duhet të

përmendim Petraq Kolevicën, Agim Vincën, Sabri Hamitin, Kujtim M. Shalën etj. Nasho

Jorgaqi e vlerëson Kutelin për shumëçka, por veçanërisht për gjuhën, duke u shprehur se:

6 M. Camaj, Kuteli ende i pazbuluem, “Hylli i Dritës” 3-4, Shkodër 1994, f. 82-83.

12

“Rrëfimet më të mira të Kutelit u takojnë atyre krijimeve të shquara të letërsisë sonë, që

lexuesi mund t’u kthehet e rikthehet me dëshirë e dobi. Kjo vjen ngaqë nëpër to rrjedhin

burime të jetës së gjallë të popullit, ndihen zërat dhe flakërojnë ngjyrat e saj. Kuteli, duke

krijuar një tip të ri tregimi në prozën tonë, dëshmoi e provoi dhe një herë forcën dhe bukurinë

e fjalës shqipe, mundësitë e saj të mëdha shprehëse, aftësitë ndërtuese e krijuese. Gjuha

shqipe në pendën e Kutelit ka arritur një nga bukuritë e saj më të rralla. Të gjitha këto e bëjnë

Kutelin një nga mjeshtrit e tregimit shqiptar”.7 Aurel Plasari duke përcaktuar krijimtarinë

gojore të popullit dhe tekstet religjioze të shqipes kishtare, si dy mësues të tij të mëdhenj në

fushë të gjuhës, vlerëson përpjekjet e tij për t’u zhvendosur nga shija e rëndomtë e gjuhës së

përditshme, drejt një gjuhe me modalitet më të lartë semantik, shprehet se Kuteli i kushtohet

“me përshpirtshmëri aktit gati-religjioz të të vendosurit një mbi një të tullave në ngrehinën e

prozës së vet, duke i shpirtëzur njërën pas tjetrës fjalët e gjuhës amtare.”8 Kasëm Trebeshina,

duke shkruar për vendin e prozës së Kutelit në letërsinë shqipe, për karakteristikat e modelit

të tij tregimtar, për procedimet e reja tregimtare, për mjetet e reja retorike, vëren se “Për herë

të parë te ne fillon të marrë rëndësi të veçantë jo ajo që thuhet, por forma me të cilën thuhet,

gjë që më vonë do të çojë në kalimin e “formës” në “përmbajtje” dhe në pandashmërinë e

tyre.”9 Në këtë kontekst, Kasëm Trebeshina pohon se “dy autorët e parë që hapën rrugën për

modernitetin e letërsisë shqipe janë Lasgush Poradeci dhe Mitrush Kuteli.” Sali Bashota

vlerëson se poezia merr frymë në prozat e Kutelit dhe shprehet se ai “është një ndër stilistët

më të shquar të prozës shqipe, i cili shprehjes letrare dhe mendimeve të tij u jep fuqi krijuese

duke i përsosur dhe sublimuar poetikisht.”10 Kujtim M. Shala, duke analizuar modelin oral të

rrëfimit në tekstin autorial, nënvizon origjinalitetin e kodit narrativ (të cilin e sheh si shenjë të

modernitetit) të Kutelit dhe shprehet se proza e tij “si rrëfimet gojore, e teston lexuesin kohë

pas kohe. Ajo e sheh Lexuesin përbrenda vetes, për ta konceptuar si Dëgjues. Proza e tillë në

planin e rrëfimit, është e shtruar, e qetë, suksesive në relacion me fabulën, më mirë – me

nivelet e saj, por jo me kohën. Shenjat autoriale dalin së pari e më fuqishëm në planin

sintagmatik të tekstit dhe në modelimin e personazhit. Proza e Kutelit njeh rrëfimin oral me

status reference (narracionin) e personazhin autorial. Një thyerje kjo specifike. Personazhi e

lidh këtë prozë edhe një fish me autorin e saj, derisa s’arrin ta lidhë me kohën e tij.”11 Sabri

7 Nasho Jorgaqi, Rrëfimet e Mitrush Kutelit: Tregime të zgjedhura, “Onufri”, Tiranë 1972, f. 32. 8 Aurel Plasari, Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, “Apollonia”, Tiranë, 1995, f. 100. 9 Kasëm Trebeshina, Një skicë për historinë e letërsisë shqipe (mendime të censuruara), “Naim Frashëri”,

Tiranë, 1993, f. 15. 10 Sali Bashota, Kuteli prozator, poet, kritik, “Atunis”, Prishtinë, 2007, f. 221. 11 Kujtim M. Shala, Kujtesa e tekstit (Mitrush Kuteli ), “Libri shkollor”, Prishtinë, 2003, f. 178-179.

13

Hamiti, duke nënvizuar praninë e poezisë në prozën e Kutelit, shprehet se karakteristikë e

rrëfimit të Kutelit “është gjuha e bukur poetike, si kur përshkruan pamjet e jashtme, ashtu dhe

kur shpreh gjendjet e brendshme.”12 Spiro Gjoni, duke shkruar për “jashtëkohësinë” e Kutelit

në optikën e dy regjimeve, shprehet se ai me artin e tij mjeshtëror “madhështoi edhe më

gjuhën amtare e na la pas trashëgim perla të krijimtarisë letrare, ku spikasin tablotë e

papërsëritshme të natyrës dhe ndërthuren në përjetësinë e tyre skena sat ë veçanta aq dhe të

përgjithshme të botës dhe jetës shqiptare.”13 Shkrimtari Ismail Kadare duke vlerësuar prozën

e Kutelit e quan atë “një vepër e shkruar bukur.”14 Martin Camaj, duke shkruar për vendin që

zë Kuteli në letrat shqipe, shkruan se “Mitrush Kuteli ka vendin e vet në historinë e letërsisë

shqiptare, sigurisht jo atë vend që ia caktuan historiografët në vëllimet e kritikës e të

periodizimit të letërsisë sonë. Diçka e tillë arsyetohet me faktin sepse Kuteli na paraqitet si

letrar e si njeri kulture, si vetje fort komplekse.”15

2.4. Disa pika kontakti të rrëfimit të Mitrush Kutelit me letërsinë rumune

Mitrush Kuteli është shkrimtari i tretë i rëndësishëm shqiptar që është shkolluar në gjuhën

rumune dhe njëkohësisht mund të konsiderohet një nga njerëzit më të rëndësishëm që

kontribuoi në ngritjen e urave kulturore që lidhin të dy kulturat tona. Ai njihet si pasues i dy

shkrimtarëve të tjerë shumë të rëndësishëm, pjesë e historisë së letërsisë shqipe që kanë një

përvojë të ngjashme, Asdreni dhe Lasgush Poradeci. Në Bukuresht ky shkrimtar do të

mbarojë Fakultetin Ekonomik dhe do të diplomohet më 1934 me një disertacion për sistemet

bankare në Ballkan. Megjithëse është tepër aktiv në fushën e ekonomisë, pasioni i tij është

letërsia dhe kryesisht proza e shkurtër, në të cilën ai do të krijojë “një shkollë të tregimit dhe

të prozës së shkurtër në Shqipëri”.16

Duke kërkuar në tekstet e autorëve rumunë, të cilët Mitrush Kuteli i ka përkthyer dhe i

konsideron të rëndësishëm gjetëm një rast përkimi motivesh të prozës e “E madhe është

gjëma e mëkatit” të Kutelit me rrëfimin e Petre Ispireskut “Jeta e përjetshme dhe rinia e

përhershme”17 ku njeriu endet në tokë pa gjetur vdekjen për një kohë të gjatë dhe, kur ajo më

12 Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqiptare (gjysma e parë e shek. XX), “Albas”, Tiranë, 2000, f. 288. 13 Spiro Gjoni, Letërsia si e tillë, “Ars”, Tiranë, 1996, f. 333. 14 Ismail Kadare, Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe, “Onufri”, Tiranë, 1991, f. 38. 15 Martin Camaj, Kuteli ende i pazbuluem, në “Hylli i Dritës”, 3-4, Shkodër, 1994, f. 81. 16 L. Topçiu, Ndjenja e mallit tek Asdreni, Poradeci, Kuteli (botim dygjuhësh rumanisht dhe shqip), Bucureşti

1999, f. 183. 17 Petre Ispirescu, Eternal life and everlasting youth, sh.b. “Plural”, Bucureşti Nr. 2, 2000, f. 21.

14

në fund vjen, plaket me një shpejtësi të madhe duke u kthyer në pluhur. Të dyja prozat janë

ndërtuar mbi një kronotopi të ngjashme, ku hapësirë – koha dhe personazhi duket sikur u

nënshtrohen ligjeve të ngjashme. Mitrush Kuteli e ka ndërtuar rrëfimin mbi dy përralla të

lashta shqiptare dhe në shënimin e tij në krye të veprës thuhet se rrëfimi “E madhe është

gjëma e mëkatit” është punuar pas dy legjendave të dëgjuara në Pogradec, ndërsa rrëfimi i

Ispireskut është autentik rumun, por që tërthorazi na shpie në ngjashmëri të hershme

folklorike që vijnë mbase nga një substrat unik kulturor. Ato ngjajnë thellësisht për nga endja

e personazheve që janë larguar nga vendlindja, mosgjetja e vdekjes për një kohë të gjatë dhe

vuajtja për t‟iu qasur, kthimi për të vdekur në vendin e lindjes, plakja e menjëhershme e

personazhit me mjekrën e vetullat që i zgjaten deri tek këmbët dhe kthimi në pluhur. Sigurisht

që rrëfimet reflektojnë ndryshime që janë të natyrshme, qëllimi dhe atmosfera mistike e

rrëfimit kutelian janë të ndryshme nga ambienti i magjishëm i përrallës së Ispirescu-t, i cilai

natyrshëm ka përdorur forma të njohura fiksionale të përrallës siç është humanizmi i kafshëve

ose animizmi i vdekjes, megjithatë ngjashmëritë folklorike reflektojnë shumë si për të na

treguar edhe një lidhje të fortë, ndonëse të rastësishme, të folklorit rumun me rrëfimin e

tregimtarit shqiptar te mbështetur mbi një bazë po ashtu folklorike. Oraliteti i letërsisë së

Mitrush Kutelit, bota lokale rustike, mentaliteti tradicional fshatar, nacionalizmi i fshehur,

arkaika e gjuhës nën petkun e lokales, lënda e pasur mitologjike e afrojnë prozën e Kutelit

dukshëm me prozën a autorëve rumunë, ndër të cilët mund të veçonim më shumë prozën e

Sadoveanu-t, por edhe të Creangă-s apo autorëve të tjerë të sipërpërmendur. Kuteli ka

përthithur natyrshëm tiparet që një letërsi ka reflektuar në tërësinë e saj, ai është formuar

thuajse paralelisht me shkrimtarët rumunë, duke krijuar një letërsi e cila bart në mënyrë të

padiskutueshme material folklorik, mitologjik dhe historik tipik shqiptar. Ajo që ai krijon

është me një natyrë ballkanike, njëlloj si edhe proza e shkrimtarëve rumunë është mbrujtur

me të njëjtin tharm. Mund të themi se Mitrush Kuteli është një nga shkrimtarët që përbën një

nga urat më të fuqishme kulturore midis dy vendeve, mjaft i rëndësishëm për përhapjen e

kulturës rumune në Shqipëri dhe i pazëvendësueshëm për rolin e tij në formimin e rrëfimit

autentik shqiptar dhe shkollës së tregimit modern në gjuhën shqipe.

2.5. Koha dhe jashtëkohësia

Një veçori e prozës së Kutelit është edhe ajo që në kritikën për të është njohur me

emërtimin largësi apo distancim kohor. E kaluara dhe e sotmja në prozën e Kutelit shihen nga

kritika si “kategori historike“, që nuk shkeputën nga njëra-tjetra, por gjithsesi me së shumti

15

është folur për një “fryme ekzaltimi pas së kaluares”. Sipas shpjegimit të profesor Nasho

Jorgaqit në parathënien e veprës letrare të Kutelit (1990) kjo frymë ekzaltimi vjen si pasojë e

pakënaqësisë nga aktualiteti, bashkëkohësia, aq sa e kaluara mund të shihet veçse në

pastërtinë e moralit, në vlerat e larta shpirtërore e patriotike. Te kjo kohë e pasur me luftëra

dhe trimërira, ku shkëlqyen mjaft virtyte të fshatarit, po edhe të mbushura me padrejtësira,

shtypje e shfrytëzim, ai ka gjetur burimin e pashtërshem për të rikrijuar karakteret, ngjarjet e

ambjenteve fshatarake.18

Në përgjithësi largimi i Kutelit nga realiteti është konsideruar si një prirje romantike, por

në lidhje me këtë duhen sqaruar dy çështje:

Së pari: Sipas mendimit të profesor Alfred Uçit, një shkrimtar i talentuar ka si pikënisje

vetëm realitetin, është aftësia e tij krijuese për të krijuar një realitet të ri estetik. Kështu që

tregimet me lugetër, fantazma, hiperbolizime groteske nuk duhen parë si largim nga realiteti

apo varfërim i përmbajtjes sociale të artit. Këtë nënkupton edhe Sartri kur shprehet:

“...arti nuk e humbet aspak angazhimin, përkundrazi...kërkesat gjithnjë e me të reja, sociale

ose metafizike, angazhojnë artistin të gjeje një gjuhe të re,teknika të reja.”19

Së dyti: Kjo largesë kohore ka një “funksion ideoartistik” në prozën e Kutelit: duke

përshkruar të kaluarën e largët historike, Kuteli zbulon thelbin kohës në të cilën jetoi e krijoi,

ose siç shprehet profesor Jorgaqi, i bën “jehonë ...gjendjes së fshatit shqiptar të epokës që

jeton te shkrimtari”, ato kanë“tingëllimin e tyre aktual dhe për kohën kur dolën ...sado të

ndodhura në kohë të kaluara, ato flisnin dhe për kohët e reja.20

Pra “Kuteli i flet kohës së tij në mënyrën e vet dhe hyn në dialog me të” 21

Këtë distancë kohore, që vërehet edhe në planin jetësor, studiuesi Spiro Gjoni, e quan

“jashtëkohësi” dhe e shpjegon me faktin jetësor të të jetuarit dhe të krijuarit larg realitetit të

vendlindjes. Por në të njëjtën kohë ai e përkufizon “jashtëkohësinë” letrare të Kutelit si një

veprim të vetëdijshëm të tij. Për këtë ai shprehet se Kuteli “... në asnjë moment të jetës së tij,

nuk pëlqen të jetë konformist, por as disfatist”.22

Studiuesi Gjoni i vesh këtij koncepti të veprës së Kutelit funksione të shumëfishta si

në planin ideor ashtu dhe në atë artistik, sipas tij, ajo është jo vetëm bashkëkohësi, por edhe

gjithë kohësi. Po ky studiues shprehet mëtej se distancimi kohor i Kutelit nuk del tej

18 Behar Gjoka, Proza e Kutelit, “Ideart”, Tiranë, 2004, f.21. 19 Zhan Pol Sartri, Ç’është Letërsia, “DeaS”, Tiranë 1998, f.22. 20 Nasho Jorgaqi, Poetika e dokumentit, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, f .93-94. 21 Në këtë çështje do të trajtojmë më tepër elementet që ndikuan në forminin e tij si individ. Ndërsa

individualiteti letrar do të zbulohet në çështjet në vazhdim. 22 Spiro Gjoni, Letërsia si e tillë, “Ars”, Tiranë, 1996, f .235-236.

16

përmasave reale, por është në kufij të përcaktuar qartë: nga lashtësia ilire deri në vitet e luftës

së dytë botërore, ndërsa distancimi në hapësirë është me i rrallë dhe përfshin trevat shqiptare

dhe mjediset shqipfolëse.

Ndërsa studiuesi Sali Bashota vëren se në veprën e Kutelit ka dy kohë: ajo e shkuara

dhe koha aktuale, ecin paralel dhe kanë një forcë ekuilibri mes tyre “... koha e shkuar

përfaqëson pozitën dhe perspektivën e personazhit” dhe lidhet me disa “forma të thjeshta të

epikës: miti, përralla, legjenda. Ndërmjet këtyre dy kohëve qëndron “tregimtari që interpreton

dhe vlerëson”.23

Në vazhdën e këtyre studimeve për fenomenin kohë në prozën e Mitrush Kutelit mjaft

interesant është studimi i profesor Aurel Plasarit në “Kutelimidis të gjallëve dhe të

vdekurve”, veçanërisht për krijimet “S’bulesa e dytë e Pjetër Kulirës” dhe “E madhe është

gjëma mëketit. “Duke u nisur nga zbulimet e fizikës klasike (Ajnshtajni, Njutoni) për

realtivitetin e kohës, kohë që nuk rrjedh në absolut dhe as në një drejtim të vetëm, në tregimet

e sipër përmendura Kuteli qëndron, siç e pre-kufizon dhe shpjegon profesor Plasari, “përsipër

kohës” (epikroni), që do të thotë “të jesh çliruar nga tmerri i të nënshtruarit të kohës, të jesh

zot i kohës, të fitosh “hapësirën hierarktike”, e cila ka për simbole “...flatrën, të ngjiturit

përpjetë, fluturimin, dlirësinë dhe ndriçimin e veçantë”. Studiuesi konkludon se: “Shkrimtarët

e shatit të Kutelit kanë favorin gati hyjnor të një tjetër kahu lidhjesh: atyre që venë nga e

tashmja në të ardhmen ... japin e marrin jo veç me të kaluarën, por ngjitën nëpër vertikalen e

kohës...”24

Dëshira e Kutelit për të shkruar një roman për Ilirinë dhe veprimtaria letrare e tij në

periudhën e dytë të krijimtarisë, bën që shpesh Kuteli të quhet “autori i përrallave “apo”

Kuteli i tregimeve të moçme”, duke aluduar qartë se Kuteli nuk është shkrimtar i “së sotmes“,

por shkrimtar i një periudhe të kaluar, shkrimtar i së shkuarës historike. Siç e theksuam dhe

me lartë, Kuteli nuk është aspak i larguar nga realiteti, ai në mënyrë të qëllimshme e të

vetëdijshme e kalon cakun e një kohe të caktuar. Aq me shume në rrëfimet mitike, përrallat

fantastike, epike e legjendare, e përfytyrimi i “kohës së mbyllur” nuk e largojnë Kutelin nga

koha në të cilën krijoi. Që në titujt e tregimeve duket që koha e përdorur është nata: “Natë

kollozhegu”, “Natë muaji maj”, “Natë gushti”, “Natë vjeshtë të tretë”, “Net shqiptare”,

“Lugetrit endaj natës” etj. Profesor A. Uçi e argumenton këtë me konceptin e “kohës së

mbyllur”, i cili huazohet nga zhanre popullore. Shkrimtar i qëllimisht i “mbështilltë gjithë

23 Spiro Gjoni, Letërsia si e tillë, “Ars”, Tiranë, 1996, f.. 202. 24 Aurel Plasari, Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, “Apolonia”, Tiranë 1995, f. 16.

17

ngjarjet, situatat e veprimet ... në tisin e një kohe të kaluar, të largët, të një të shkuare

përrallore dhe eterne. Konceptit të kohës së mbyllur i nënshtrohet edhe prirja për të lidhur

ngjarjet me muajt dhe stinët ciklike ...” Studiues të tjerë e lidhin nocionin “natë” në prozë

shkrimin e Kutelit mefakitn se autori krijimet e tij i quan “rrëfenja“, pra ashtu si përrallat

popullore ato rrefehen në ndajnatë. Studiuesi Sali Bashota e çon mendimin me tëj kur

argumenton se “nocioni natë merr atribute përmbajtesore dhe ideore, domethënë shpjeguese

dhe realizuese; ajo me shumë luan rolin lidhës të personazheve të pandryshueshme (statike)

dhe atyre që ndryshojnë (dinamike) ... pothuajse, gjithnjë luan funksionin e pare, domethenë

ajo ekziston si kohë për intriga ...”25

2.6. Diskursi biblik në krijimtarinë e Kutelit

Proza kuteliane e shpërfaq dukshëm praninë e hyjnores dhe të Hyjit. Edhe për nga

formimi dhe botëkuptimi i tij, Kuteli është adhurues i librit të shenjtë. Në shënimet

autobiografike shprehet se mësues të tij në fushë të gjuhës, veç të tjerash, ishin edhe Dhjata e

Re dhe Dhjata e Vjetër të përkthyera nga Kristoforidhi dhe Fan Noli. Për lidhjen e Kutelit me

“librin e librave“ miku i tij Sadik Bejko kujton një thënie të shkrimtarit të shprehura atëherë

kur edhe vetëm të menduarit e saj përbënte rrezik për ekzistëncën e tij :

“Dhe ja ..ja bomba që ai leshoi nga goja: lexoi Biblen dhe Kuranin, në doni të dini gjërat

me të vjetra për humanizmin, me të lashtat”.26

Ndryshe nga poeti novator në lertërsinë shqipe Migjeni, për të cilin Veli Stafa shkruan: “E

lindi edhe ai .....i paisur me një zot të madh, të randë....por të përkoshëm. Ke djepja i thonë:

Qe zoti yt, adhuroje. Por poetët janë të paqetë,... Migjeni nuk u kenaq me kaq, eci nëpër male

kambë për kambë me malësorin e uritur, hyni nëpër kolibe, prigjoti kasollet e gjeti...”27

Përkundër Migjenit, Kuteli i qëndron besnik për tërë jetën librit të shenjtë, palëkundur

në besim as nga peripecitë e shumta që kaloi, as edhe nga kushtet idelogjike atëherë kur, siç e

quan studiuesi K. Shala, “vitet e zotit në Shqipëri kishin marrë fund”. Në letërsin shqipe

Kuteli jo vetëm që trajton gjerësisht konceptin e Hyjit dhe të hyjnores, por njeriun e ngre në

një lartësi me Perëndinë: “Njeriu i Kutelit, pasi pastrohet, flet me engjëj. Ky njeri është i

ndërtuar mbi fizolofinë e kishës ortodokse, mbi teorezën, doktrinën mbi njeriun-zot, njeriun

në një lartësi në Përëndinë. Ndaj në fund të tregimit (E madhe është gjëma e mëkatit-B.I).

25 Sali Bashota, Kuteli prozator, poet, kritik, “Rozafa”, Prishtinë, 2007, f. 118.

26 Sadik Bejko, Njeriu dhe mëkati, në gazetën, “Standard”, Tiranë, f. 34

27 Veli Stafa, Kur vdes poeti, në Migjeni, Vepra, “Cetis”, Tirana, 2002, f. 250.

18

Tanushi dhe zoti i kërkojnë ndjesë njëri – tjetrit”.28 Për më tëpër, në tregime të tilla si “Rinë

Katërinëza” dhe më shumë akoma tek “E madhe është gjëma e mëkatit”, trajtohet “tema e

dashurisë njerëzore e ballafaquar me dashurinë hyjnore për të provuar fuqinë e saj...”. Në këtë

lloj tregimi Kuteli del mishërues i thelle i dashurisë së krishterë në letërsi. Këtu vepra e

Kutelit arrin shkallën më të lartë të depërtimit në botën shpirtërore....29

Madje studiuesi Kujtim Shala, për novelën – kryevepër të Kutelit, “E madhe është

gjëma e mëkatit”, shprehet se elementi folklorik mund të jetë ndër futur për qëllime jashtë

letrare. Mbizotërues aty është elementi biblik, i cili merr edhe shtresa të shumta kuptimore.

Trajtimi i gjerë i temës së hyjnores në prozëshkrimin e Kutelit ka formuluar edhe kërkesën e

tij për përsosmërinë morale të njeriut (p.sh. në tregime të tilla si Qysh e gjeti Ago Jakupi

rrugën e zotit, E madhe është gjëma e mëkatit, e ndonjë tjetër, përmbajtja morale është shume

e dukshme) .

28 Sadik Bejko, Njeriu dhe mëkati, në gazetën, “Standard”, Tiranë, f. 36. 29 Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqiptare, “Albas”, Tiranë, 2002, f. 290.

19

3. Leksiku i veprës së Mitrush Kutelit – E madhe është gjëma e mëkatit

“Do të më njohë dhe kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes?”

Mitrush Kuteli

Në hyrje të këtij punimi kemi vendosur një sentencë të shkëputur nga Testamenti i

Mitrush Kutelit dhe jo rastësisht. Ashtu si të gjithë shkrimtarët që jetuan dhe krijuan gjatë

viteve ’30, Kuteli ka tërhequr vëmendjen e kritikës, veçanërisht në aspektin e vlerësimit: janë

vënë në dukje shumë aspekte të krijimtarisë së tij, të panjohura më parë, ose të paktën të

papërmendura; janë ricilësuar disa veçori të kësaj krijimtarie, në kuadër të një mendimi kritik

të hapur e të lirë. Vëmendja e kushtuar nuk ka qenë e tepërt. Studiuesit e kanë marrë shtysën

jo nga fakti se Kuteli ishte fillimisht një shkrimtar i papranuar, e më pas “i pranuar me

rezerva”, porse vetë estetika kuteliane të lë mundësi për një shumësi interpretimesh, “Gjuha

është një mikrokozmos” në rastin e shkrimtarëve të shtatit të Kutelit. Veç kësaj, shumë

aspekte të krijimtarisë së tij ende nuk janë trajtuar në terë kompleksitetin e tyre, ose thjesht

përmenden nga kritika, pa u shpjeguar dhe interpretuar. Si rrjedhojë e këtyre që thamë mund

të nxjerrim dy konkluzione:

Së pari: me gjithë vëmendjen e kushtuar, kritika e deri sotme nuk ka arritur ende ta

“përmbushë dëshirën e Kutelit për t’u kuptuar”;

Së dyti: krijimtaria e M. Kutelit do të vazhdojë të tërheqë vëmendjen e studiuesve dhe

interpretuesve të veprës letrare, jo për shkak të jetëshkrimit apo personalitetit të tij, por

pikërisht për shkak të krijimtarisësë tij letrare, me veçantësitë e saj dhe me sfidën që i bën ajo

çdo interpretimi të deri sotëm. Objekt i punimit tonë janë personazhet, objekt ky i trajtuar në

pothuajse çdo shkrim për Kutelin. Personazhi është pikë kyçe e veprës, siç e cilësojnë

teoricienët e letërsisë:

“Kritika analitike për romanin zakonisht ka tre përbërës, subjektin, karakteret dhe

situatën. Vetëkuptohet se secili prej këtyre elementeve është vendimtar për të tjerët”.30

Metoda me anë të së cilës do t’i afrohemi këtij objekti, gjykojmë së është një

këndvështrim i patrajtuar gjerësisht nga kritika për Kutelin, osë të paktën, me aq sa kemi

mundur të lexojmë rreth tij, nuk i është kushtuar ndonjë monografi e veçantë.

30 Warren, A. , Wellek, R. Teoria e Letërsisë, “Onufri”, Tiranë 2000, f. 224.

20

3.1. “E madhe është gjëma e mëkatit” – vizionet dhe imagjinata krijuese

e Kutelit

Vepra “E madhe është gjëma e

mëkatit”, mund të cilësohet pa dyshim si

një nga krijimet më të bukura të letërsisë

shqipe. E shkruar me një frymëzim

tronditës, e përzgjedhur në fjalët dhe

harkimin e stilit kutelian, ia del të

harmonizojë më të mirën, të bukurën,

intimen dhe shpirtëroren, duke i dhënë

mundësi tekstit të bëhet i pakohë e të

kumbojë elegancën narrative në çdo

moment leximi. Interesante është që

megjithëse këtë tekst Kuteli e pranon si të

përshtatur mbi një rrëfim të dëgjuar nga

historitë e fshatit të tij, këtu ne mund të

gjejmë thelbin dhe botëkuptimin krijues të

autorit:

“Duke treguar pleqtë e kohës nga të

cilët ai dëgjoi shumë histori, ndër të tjera

thotë: ‘Ndinua e Nuni Çipos, e bija e Vasil

Ickës (Tete Ndinua), 73 vjeçe, i di mirë

këngët e Pashkës edhe rrëfen me shumë

lirism prralla të lashta, si Prrallën e Kirillojt nga brumi i së cilës ne bëmë rrëfimin "E gjalla

dhe i vdekuri”.

Thjeshtësia e narracionit është tipike e stilit kutelian. Hyrja është një përzierje emrash dhe

vendesh të kohës së vjetër dhe të re që shërbejnë si koordinata të kapura në kohë për ta bërë

sa më real përfytyrimin: “Ilyria, Apolloni, Auosa e Vjetër, Bubutina, Adriatiku, Galileja e

Judhesë”, gjatë leximit të japin ndjesinë e kohës që shkërmoqet në mendjen e lexuesit. Tek

kjo vepër koherenca universale e mënyrës si duhet të ecin dhe funksionojnë gjërat, ndërpritet

nga zgjatja e jetës që vonon të mbarojë.

21

Gjuha e përdorur, metaforat dhe analogjitë letrare, i japin vizionit dhe fantazisë në këtë

novelë, lehtësitë e nevojshme që të përjetohet dhe të shijohet nga lexuesi, si një botim i rrallë

me veçanti fantastike në letërsinë shqipe.

Noemi që në gjuhën hebraike nënkupton “gazi i jetës”, vjen në krahët e Tat Tanushit dhe

ndërron emrin në Kalije. Sipas traditën biblike Noemi ishte gruaja e Elimelkut e cila pas

vdekjes së dy fëmijëve e ndërroi emrin e saj në Mara, që në hebraisht do të thotë “e

hidhëruar”.

Edhe emri Kalija ka një domethënie që shpjegon fatin e ardhshëm të Noemit. Në fakt ky

emër rrjedh nga fjala sanskrite “Kalì”, e do të thotë “ajo që është koha” apo “ajo që është e

zezë”.

Ky ndërrim, ngjan jo i paqëllimshëm nga ana e Kutelit, duke pasur parasysh vdekjen e

Kalijes. Figura e saj dyzohet ashtu si emrat që ka dhe si thotë autori: “Ajo kish po në atë kohë

edhe bukurinë e të vdekurit, edhe të të gjallit”.31

Pra në një rrëfim që nis në trojet antike të Ilirisë, kemi kapërcimin në një parajsë tokësore,

ku Eva dhe Adami i kohës janë dy njerëz që më kot përpiqen të izolojnë botën nga lumturia e

tyre. Sa më konkrete bëhen ndjenjat dhe dhimbja e Tat Tanushit, aq më shumë lexuesit i

duket sikur rreshket në një botë fanatike, ku fjalët nuk vihen njëra pas tjetrës, por gurgullojnë

vrullshëm si përrenj mali që godasin perceptimin viziv dhe shpirtëror. Gjumi dhe pirja e verës

shërbejnë si dyer kontakti me fantastiken. Nëpërmjet ëndrrës, vizioni onirik i Tat Tanushit i

parathotë të ardhmen, e meqë parashikimi i vdekjes së Kalijes realizohet, gjithë elementet

fantastike duket të përligjen si realitet i padiskutuar:

“Qau me zhurmë sa kumboi gjithë kisha. Atëherë zëri i altarit pushoi, kandilat e ulën

dritën dhe Kalija nuk ish në krahët e tija më shumë se një skelet. Sytë e saj të bukur u bënë dy

vrima të errëta...Binte erë dhé e vdekje si bien erë varret e vjetër kur happen”.32

Vera shërben si ngjizje fantazish që s’janë më të tilla kur tregohen dhe marrin jetë në

rrëfim. Historia biblike e imzot Nikanorit vjen pasi përplasen kupat e qelqit dhe vera derdhet

në gjakun e tij: “Si tha këto, Imzot Nikanori, i pari, dhe Tat Tanushi, i dyti, ngritnë qelqet e

pinë.”

Sendërtimi i atmosferës biblike, i projektit hyjnor në kundërvënie me ndjenjat dhe

impulset e njeriut, bën që të kemi vendosje raportesh kundërthënëse përballë njëri-tjetrit.

31 Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkatit, Sh.b. “Apollonia”, Tiranë, 1996, f. 17. 32 Po aty, f. 23.

22

Mund të përmendim jetë-vdekje; rini e këputur në mes-rini e përjetshme; pështjellim fizik-

pështjellim shpirtëror, dashuri e pastër-mëkat tokësor etj.

Megjithatë qenia “më mëkatare” mes dy të dashuruarve vjen Tat Tanushi, pasi ai arrin të

veçojë dukshëm të shtrenjtën e tij, duke i dhënë vendin e parë para Perëndisë, gjë të cilën

Kalija as që e koncepton dot, madje e qorton si prirje edhe te Tat Tanushi.

- “Kalija e vështronte duke buzëqeshur dhe priste

- Dua të them, Noemi, se të dua kaq shumë, kaq shumë...

- Dhe sa herë të tjera të ma thuash aq më shumë et do të kem ta dëgjoj. Ai vazhdoi sikur

s’e pat dëgjuar fare.

- ... dhe s’ka gjë tjetër as në dhe, as në qiell, as në ujëra që ta dua sa ty.

- Tan!, i thirri Kalija.

- Ai nuk u përgjigj po e mori në krahë dhe e ngjiti gjer në degët e bajameve”33

Po të mundoheni “të dëgjojmë” zërin e Kalijes brenda kësaj copëze rrëfimi, do të

kuptojmë farë mirë, se ai mbart më tepër se një qortim. Frika nga Zoti e shtyn t’i tërheqë

vëmendjen Tatës për fjalët e tij, dhe është mungesa e po kësaj frike që e bën Tatën të mos i

kushtojë asfare rëndësi thirrjes së saj. Kalija ka etje të dëgjojë shprehje të zjarrta dashurie, por

jo të arrijë gjer në atë pikë sa të pranojë të shndërrohet vetë në një objekt adhurimi për

bashkëshortin e saj. Ajo mbetet përherë në hapësirat qiellore, me gjithë fuqinë e madhe me të

cilën e do burrin e saj.

Na rrëfehet një qenie ku ndeshet ndërgjegjja e tij dhe dëshira për t’ju shmangur thirrjes së

zërit të brendshëm. Urata (dhe jo Tata) di ta ndaje mjaft mire atë që është mëkatare nga ajo që

është e drejtë, por prirja e tij nuk shkon drejt kësaj të fundit, e për pasojë ai mëkaton. Vetë

Urata duke e njohur këtë prirje të Tatës i lutet Zotit të mos ia shkruaj si mëkat. Në një farë

mënyre, Tat Tanushi diç duket se kërkon të ndryshojë në gjykimin e Zotit, në lidhje me atë që

cilësohet mëkatare. Urata na paraqitet i verbër edhe në optikën e shikimit të tij karshi realitetit

të vdekjes. Kur përshkruan pamjen që Kalija ka filluar të marrë pas sëmundjes, rrëfimtari nuk

na ofron një portret të akullt dhe të pajetë, por thotë se ajo ishte e rrethuar nga një dritë e

gjallë.

“Fytyra e saj vishej me një pah drite si drita e hënës mbi ujëra. Po drita e hënës është pa

jetë, kurse drita që mbulonte fytyrën e Kalijes ishte e gjallë. Ajo kish po në atë kohë edhe

bukurinë e të vdekurit edhe bukurinë e të gjallit”.34 33 Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkatit, Sh.b. “Apollonia”, Tiranë, 1996, f. 20.

23

Si mund të flitet për bukuri të vdekuri? Si mund të rrethohet nga një dritë e gjallë një

qenie, e cila pak nga pak po i lë lamtumirën botës së të gjallëve? Kufiri që vdekatarët

vendosin mes jetës dhe vdekjes zhduket këtu krejtësisht, ndërsa raporti mes koncepteve jetë-

gjallëri dhe vdekje-ftohtësi na vjen krejt i përmbysur në këtë përshkrim. Nëse në fillim të

tekstit vendet e përmendura janë një Eden i vogël në cepin e tokës, ku pleksja e parajsës

tokësore me vendin ilirik të lashtë plotësohet me përfytyrimin dhe raportin biblik të

personazhit Tat Tanushi me Zotin, pas humbjes së të shtrenjtës jeta shndërrohet në skëterrë.

Koha rresht së rrotulluari dhe boshti i hapësirës zhvendoset e bëhet i pakuptimtë për

protagonisti.

Rrëfimi futet në një tjetër dimension, ku vlejnë rregulla të tjera, ku vetëm ndjenjat janë

ende të nxehta e përvëluese, ndërsa jeta qëndron e ngrirë dhe e varur kokëposhtë në muret e

kohës së shndërruar në përjetësi. Në këtë realizim të kumtit kutelian, pikërisht rindërtimi i

kohës dhe i hapësirës ofrohet si një element i domosdoshëm për t’i dhënë rrugëdalje rrëfimit

dhe protagonisit. Por a është e mundur një gjë e tillë? A ia vlen të realizohet, edhe nëse

mundet?

Po t’i referohemi sërish Bontempellit, mund të citojmë që:

“Detyra më urgjente dhe më precize e shekullit të njëzetë do të jetë rindërtimi i kohës dhe i

hapësirës [...]. atëherë kur do të mund të besojmë sërish në një Kohë dhe në një Hapësirë

objektive dhe absolute, që largohen nga njeriu drejt infinitiv, do të mundemi të përballojmë

me besim dhe siguri detyrën e dytë, që do të jetë rigjetja e individit me besim te vetja, i sigurt

në ekzistencën e tij, që është vetja dhe të tjerët, me përgjegjësitë dhe pasionet e tij, me një

moral universal që e kushtëzon: e në krye të gjithë kësaj ndoshta do të mund të gjejmë një Zot

të cilit t’i lutemi ose ta luftojmë”.35

Edhe studiuesi Aurel Plasari cilëson realtivitetin e kohës dhe të hapësirës në veprën e

Kutelit. Ai bën dallimin, që veçmas prirjes së një letërsie fantastike, për Kutelin objekt i

letërsisë: “nuk janë, sikundër mund të ngjajë, ëndrrat, vegullitë apo idetë. Por është ai realitet

i shenjtë, i dhënë njëherë e përgjithmonë, në qendër të të cilit jemi vendosur. Është universi i

sendeve të padukshme, është gjithë sa e vështrojmë e na vështron. [...] Koordinatat nëpërmjet

të cilave lidhemi me botën – hapësirë dhe kohë- janë subjektive, deri në atë pikë sa ne të mos

shohim jashtë më shumë se një refleks të botës sonë të brendshme. Nënshtrimin ndaj ligjeve

të hapësirës dhe kohës e pranojmë në mënyrë aq të rëndomtë, sa arrijmë t’ia atribuojmë një 34 Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkatit, Sh.b. “Apollonia”, Tiranë, 1996, f. 22 35 Pjesë e shkëputur nga eseja Aventura e Nëntëqindtës, e botuar nga Massimo Bontempelli në Firence, 1938.

(Bontempelli, M., L'avventura novecentista, Firenze 1938, f.17.)

24

mbretërie të përfytyruar, ireale dhe përrallore që e emërtojmë me emrin Parajsë”.36 Pa dyshim

që përzierja e botëve, asaj reale ashtu si e e njohim dhe një bote tjetër, misterioze, kufirin e së

cilës mund veç ta perceptojmë, shpaloset në optikën krijuese të Kutelit. Po ashtu, mbi sa më

sipër, edhe ne e gjejmë të pranueshme që ta konsiderojmë Kutelin edhe si një autor, i cili

njehsohet me tekstin e tij letrar. Ky lloj anonimati i kërkuar nuk është vetëm një tërheqje e

fshehtë për t’i shpëtuar përndjekjes apo reagimit negativ nga sistemi, por merr parasysh edhe

kërkesat që lindin nga vullneti për të shkruar për publikun e gjerë ne terma komunikues. Nëse

është e mundur t’iu flitet dhe t’iu adresohet shumicës së njerëzve, zëri rrëfimtar duhet të jetë

koral dhe letërsia duhet të ngjasojë jo si një sëmbim i fantazisë unike të autorit, po si një

përzierje imagjinate, ndodhish, rrëfenjash, ku ambientimet identifikohen me dhomat e shumta

të labirintit rrëfimtar. Kushdo kund të futet, të hapë cilëndo derë të dojë brenda këtij labirinti,

e të orientohet mes peizazhit letrar të përzgjedhur, të ritreguar dhe të servirur nga autori.

Si përfundim, mund të themi atëherë që midis fantastikes, e trajtimit të realizmit nën

petkun e magjikes, ne na mundësohet të vlerësojmë Kutelin si një autor i cili përfaqëson këtë

frymë letrare (dhe fantastiken nga mënyrë letrare, nga lloj, nënlloj apo qasje krijuese tani e

ilustrojmë edhe një atmosferë jo e një teksti, por e një korpusi të tërë tekstesh) duke iu afruar

realitetit i cili nuk mban më peshën e konkretësisë dhe të normalitetit, por është i zgjeruar, i

mbushur nga imagjinata e krijuesit, nga imagjinarja e artit në kompleksitet, i frymuar nga

fantastikja e i ankoruar në tokën tjetër, të tejreales, ku realiteti nuk mbetet në dimensionet e së

njohurës dhe të zakonshmes, por ngjan e tjetërsohet deri sa humb kuptimin fillestar e

nuancohet me magjinë rrëfimtare të endjes në prozë të fantazisë.37

36 Aurel Plasari, Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, “Apolonia”, Tiranë 1995, f. 54-55. 37 Luan Canaj, Kuteli përtëritës i miteve ilire, Gazeta “Shekulli”, nr. 228, Tiranë, botuar më 20.08.2006, f. 22.

25

PËRFUNDIM

Kuteli ka një stil origjinal, krejt të pakrahasueshëm me të tjerët, për një arsye

thelbësore: për arsye të raportit që ai ka me gjuhën, të përdorimit cilësor të mjeteve të saj. Ai

është padiskutim rasti i shkrimtarit që di t’i “qepet” fjalës shqipe në tërësi dhe fjalës së

vendlindjes në veçanti, duke e funksionalizuar atë në shtresat kuptimore të tregimeve dhe

rrëfenjave të tij. Në mënyrë të përmbledhur do të nënvizonim se pasuria gjuhësore e veprës së

tij është unike për tri arsye: së pari, për vetë konceptin që shkrimtari ka për veshjen

gjuhësore, të cilën e konsideron parësore për një vepër letrare, si dhe aftësinë dhe talentin që

ai ka për ta realizuar këtë synim, së dyti, gjerësia e thellësia e veprës në pikëpamje

përmbajtjesore dikton një përkushtim të thellë ndaj gjuhës dhe, së treti, jo më pak i

rëndësishëm, është formimi i tij i shkëlqyer kulturor, vendlindja e tij e dalluar për pasuritë

natyrore e kulturore, origjina, familja, fëmijëria, lidhjet e tij të hershme me folklorin etj. Të

gjitha këto së bashku e sjellin veprën e Kutelit drejt një peizazhi gjuhësor nga më të ylbertët,

nga më interesantët. Vepra e Kutelit është në vetvete një shkollë gjuhësore, në kuptimin e

plotë të fjalës, për nga mënyra se si ai i vesh gjuhësisht idetë, mendimet, mesazhet, për nga

mënyra se si sendëzon këndvështrimet e tij për jetën dhe botën. Leksiku i begatë i veprës së

tij është treguesi kryesor se ai e njeh në nivel shumë të mirë gjuhën e popullit, gjuhën e trevës

juglindore dhe gjuhën shqipe në tërësi. Ai ka fjalorin e vet dhe fjalët e veta më të dashura, të

cilat i japin frymë dhe gjallëri ideve të tij të mëdha, ballafaqimeve të rëndësishme e bazike

dhe kundërthënieve jetësore të personazheve të tij dhe jo pak të tilla bëhen stil formuese në

veprën e tij. Sjellja gjuhësore e Kutelit ngjan me delikatesën e kopshtarit të dashuruar mbas

çdo lule e bimëze, mbas çdo rrënje e sythi, mbas çdo degëze të përgjumur apo të harlisur;

sjellja e tij gjuhësore tenton “hirin i fjalës”, fuqinë e saj biblike. Në veprën e Kutelit vërehet

qasja e tij e fortë drejt gjuhës letrare. Prirja e tij kah gjuha letrare kombëtare nuk është aspak

e rastësishme, përkundrazi, ajo realizohet në mënyrë të vetëdijshme, përmes një përpunimi të

hollë, duke ju nënshtruar një sistemi rregullash të rrafsheve të ndryshme gjuhësore: fonetike,

gramatikore, leksikore, sintaksore etj. Përgjatë rrugëtimit të tij krijues, Kuteli i ka shpërthyer

kufijtë krahinorë duke shkuar gjithnjë e më shumë drejt gjuhës kombëtare, drejt zgjerimit të

saj dhe për ta vërtetuar këtë mjafton të ndalemi disa çaste te krijimi i tij i mëvonshëm “Nga

Dyrakioma në Bardhonë”, e cila krahasimisht me krijimet e tjera të mëparshme, është në

nivel të lartë e pastruar nga krahinorizmat, nga fjalët e huaja, veçanërisht nga turqizmat, duke

i lënë vendin fjalëve të moçme shqipe, që shfaqen si bukuroshe të fjetura.

26

LITERATURA

Aurel Plasari, Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, “Apolonia”, Tiranë 1995.

Behar Gjoka, Proza e Kutelit, “Ideart”, Tiranë, 2004.

Grup autorësh, Letërsia shqiptare 3, “Fiorentia”, Tiranë, 2002.

Ismail Kadare, Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe, “Onufri”, Tiranë, 1991.

Kasëm Trebeshina, Një skicë për historinë e letërsisë shqipe (mendime të censuruara), “Naim

Frashëri”, Tiranë, 1993.

Kujtim M. Shala, Kujtesa e tekstit (Mitrush Kuteli ), “Libri shkollor”, Prishtinë, 2003.

L. Topçiu, Ndjenja e mallit tek Asdreni, Poradeci, Kuteli (botim dygjuhësh rumanisht dhe

shqip), Bucureşti 1999.

Luan Canaj, Kuteli përtëritës i miteve ilire, Gazeta “Shekulli”, nr. 228, Tiranë, botuar më

20.08.2006.

Martin Camaj, Kuteli ende i pazbuluem, në “Hylli i Dritës”, 3-4, Shkodër, 1994.

Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkatit, Sh.b. “Apollonia”, Tiranë, 1996.

Mitrush Kuteli, Testament në “Hylli i Dritës”, 3/4, “Panorama”, Tiranë, 1994.

Nasho Jorgaqi, Poetika e dokumentit, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987.

Nasho Jorgaqi, Rrëfimet e Mitrush Kutelit: Tregime të zgjedhura, “Onufri”, Tiranë 1972.

Në këtë çështje do të trajtojmë më tepër elementet që ndikuan në forminin e tij si individ.

Ndërsa individualiteti letrar do të zbulohet në çështjet në vazhdim.

Petre Ispirescu, Eternal life and everlasting youth, sh.b. “Plural”, Bucureşti Nr. 2, 2000.

Pjesë e shkëputur nga eseja Aventura e Nëntëqindtës, e botuar nga Massimo Bontempelli në

Firence, 1938. (Bontempelli, M., L'avventura novecentista, Firenze 1938)

S. Mansaku, Probleme të historisë së gjuhës shqipe në dritën e marrëdhënieve të saj me

greqishten, në ― ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, “Studia

albanica”, Prishtinë, 2004, 22/2.

Sabri Hamiti, Letërsia moderne shqiptare (gjysma e parë e shek. XX), “Albas”, Tiranë, 2000.

Sadik Bejko, Njeriu dhe mëkati, në gazetën, “Standard”, Tiranë, 30 qershor 2007.

Sali Bashota, Kuteli prozator, poet, kritik, “Rozafa”, Prishtinë, 2007.

Spiro Gjoni, Letërsia si e tillë, “Ars”, Tiranë, 1996.

Veli Stafa, Kur vdes poeti, në Migjeni, Vepra, “Cetis”, Tirana, 2002, f. 250.

Warren, A. , Wellek, R. Teoria e Letërsisë, “Onufri”, Tiranë 2000, f. 224;

Zhan Pol Sartri, Ç’është Letërsia, “DeaS”, Tiranë 1998, f.22