nkšÃiy Kjyh« M©L - Studyguideindia · ïªâa¥ bghUshjhu« nkšÃiy – Kjyh« M©L 2003-04 fšÉah©oš btËÆl¥g£l ghl¤â£l¥go, ghlüš nk«gh£L¡ FGÉ‹ gÇªJiu¡»z§f

ïªâa¥ bghUshjhu«

nkšÃiy – Kjyh« M©L

2003-04 fšÉah©oš btËÆl¥g£l

ghl¤â£l¥go, ghlüš nk«gh£L¡ FGÉ‹

gÇªJiu¡»z§f ïªüš òâjjhf jahÇ¡f¥g£lJ

Ô©lhik xU ght¢braš

Ô©lhik xU bgU§F‰w«

Ô©lhik kÅj¤j‹ika‰w braš

jÄœeh£L¥jÄœeh£L¥jÄœeh£L¥jÄœeh£L¥jÄœeh£L¥ghlüš fHf«ghlüš fHf«ghlüš fHf«ghlüš fHf«ghlüš fHf«

fšÿÇ¢ rhiy, br‹id-600 006.

© jÄœehL muR

Kjšgâ¥ò-2007

FG¤jiyt®

Kidt® f. n#hâ átPhd«ïiz¥ nguháÇa®

bghUËaš Jiw

br‹id gšfiy¡fHf«

br‹id-600 005.

nkyhŒths®fŸ

Kidt® vÞ.K«jh{ ngf« âU. ã.mnrhf‹

ïiz¥ nguháÇia, bghUËašJiw ïiz¥ nguháÇa®, bghUËašJiw

nyo nlh¡ fšÿÇ, âahfuhr® fšÿÇ,

kJiu - 625 002. kJiu - 625 009.

üyháÇa®fŸv«.M®.nfhghš

jiyikaháÇa®,

muR nkšÃiy¥gŸË,

òGâth¡f«, br‹id-600 091.

v«.á§fhÇ

cjÉ¤ jiyikaháÇia,

khÃy¥ bg©fŸ nkšÃiy¥gŸË,

vG«ó®, br‹id-600 008.

É.ïuh#nrfu‹

KJfiy MáÇa®, (bghUËaš)

ïªJ nkšÃiy¥gŸË,

âUtšÈ¡nfÂ, br‹id-600 005.

vÞ.ïuhnrªâu‹

KJÃiy ÉÇîiuahs®,

MáÇa® fšÉ MuhŒ¢á k‰W«

gÆ‰á ïa¡ff«, fšÿÇ¢rhiy,

br‹id-600 006.

ã.Úyhtâ

KJfiy MáÇia, (bghUËaš)

muR khâÇ nkšÃiy¥gŸË,

irjh¥ng£il, br‹id-600 015.

vÞ.M®.bf‹do

KJfiy MáÇa®, (bghUËaš)

á.vÞ.I. bfšy£ nkšÃiy¥gŸË,

âUtšÈ¡nfÂ, br‹id-600 005.

Éiy %.Éiy %.Éiy %.Éiy %.Éiy %.

ghl§fŸ jahÇ¥ò: jÄœehL muR¡fhf gŸË¡ fšÉ ïa¡ff« jÄœehL.

ii

Kfîiu

2004-2005 « M©oÈUªJ m¿Kf¥gL¤j¥g£l nkšÃiy¥ gŸË¥

ghl¥ ò¤jf§fis Óuik¡f nt©L« v‹w nfhÇ¡ifia bg‰nwh®fŸ,

tšYe®fŸ, MáÇa®fŸ, fšÉ¤ JiwÆš M®t« cŸs Clf§fŸ jÄHf

muál« K‹ it¤jJ. fšÉ ts®¢áÆš v‹W« jÅ¡ftd« brY¤J«

kh©òÄF Kjšt® fiyP® mt®fŸ cldoahf ghl¥ò¤jf§fis¢

Óuik¥gj‰F khÃy¤â£l¡FG¤ Jiz¤ jiyt® mt®fŸ jiyikÆš

xU tšYe® FGit mik¤jh®.

ghl¥ò¤jf§fis¥ gÆ‰WÉ¡F« MáÇa®fŸ, fšÿÇ gšfiy¡

fHf¥ nguháÇa®fŸ, ghl¤ â£l¡ FGÉ‹ jiyt®fŸ M»nahÇl« ghl¤

â£l«, ghl¥ ò¤jf« g‰¿a fU¤J¡fŸ bgw¥g£ld. ï›thwhf bgw¥g£l

fU¤J¡fis MŒî brŒJ ghlâ£l§fËš vªjÉj khWjiyí«

brŒahkš ghl¥ò¤jf§fis nk«gL¤Jtj‰F gÇªJiufis ï¡FG

muá‰F mË¤jJ.

ïâš F¿¥ghf bghUshjhu¥ ghl¥ ò¤jf§fis òâjhf vGj

nt©L« v‹w nfhÇ¡ifia V‰W, mDgt« thŒªj ešyháÇa®fis¡

bfh©L ï¥ò¤jf« òâjhf vGj¥g£LŸsJ.

ï«Ka‰á¡F cWJizahfÆUªJ C¡FÉ¤j jÄHf Kjšt®

fiyP® mt®fS¡F, kh©òÄF gŸË¡ fšÉ mik¢r® âU. j§f«

bj‹duR, gŸË¡ fšÉ¤Jiw bray®, gŸË¡ fšÉ ïa¡Fe®

M»nahU¡F« v§fŸ e‹¿Æid¤ bjÇÉ¤J¡ bfhŸ»nwh«.

ï¥gÂ Ó®bgw miktj‰F gšntW tifÆš, gšntW ÃiyfËš

cjÉ òÇªj gšfiy¡ fHf, fšÿÇ MáÇa®fŸ, ghl¥ò¤jf¡ FGÉ‹

jiyt®fŸ, kW MŒî brŒj tšYe®fŸ, khÃy¤ â£l¡ FG k‰W« gŸË¡

fšÉ¤ Jiwia¢ rh®ªj mYty®fŸ midtU¡F« v§fsJ

e‹¿Æid¤ bjÇÉ¤J¡bfhŸ»nwh«.

òâa ghl ò¤jf¤ij khzt®fŸ e‹W gÆ‹W, áwªj KiwÆš

nj®Éš bt‰¿ bgw vdJ thœ¤âid bjÇÉ¡»nw‹.

nguháÇa® K. ehfehj‹K. ehfehj‹K. ehfehj‹K. ehfehj‹K. ehfehj‹jiyt®, ghlüš nk«gh£L¡ FG

jÄœehL muR

iii

K‹Diu

11-M« tF¥ò khzt®¡fhd ghl¤â£l¤âidbah£o `ïªâa¥`ïªâa¥`ïªâa¥`ïªâa¥`ïªâa¥

bghUshjhu«, bghUshjhu«, bghUshjhu«, bghUshjhu«, bghUshjhu«, khzt®fŸ RikÆ‹¿ vËikahf¡ f‰F« bghU£L,

mo¥gil¡ fU¤J¡fŸ Äfî« eilKiw¡F V‰wtifÆš,

vËaKiwÆš bfhL¥gj‰F ï¥ò¤jf¤â‹ thÆyhf Ka‰á

nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.

FG¤jiyt®, nkyhŒths®fŸ k‰W« üyháÇa®fŸ, khÃy¤

â£l¡FGÉ‹ Jiz¤ jiyt® k‰W« ghl¥ò¤jf nk«gh£L¡ FGÉ‹

jiytUkhd nguháÇa® Kidt® K.ehfehj‹ mt®fS¡F j§fË‹

e‹¿ia¤ bjÇÉ¤J¡ bfhŸ»‹wd®. fiy¤â£l« k‰W«

ghl¤â£l¤â‹ ÉÇthd rKjha f©nzh£l¤â‹ghš mtUila

MHÄ¡f òyDz®î¡fhf tU§fhy¤ jiyKiwÆd® Äfî«

fl‹g£LŸsd®.

Kidt® M®.ÓÅthr‹, KGneu cW¥ãd®, khÃy â£l¡FG

mt®fË‹ ïilawhj M®t¤âdhY«, C¡f¤âdhY«, k‰W«

gaDila fU¤J¡fshY« ï¥ghl¥ò¤jf« vGJ«gÂ áw¥ghf

eilbg‰wik¡fhf mtU¡F ï¡FG jdJ e‹¿a¿jiy¤ bjÇÉ¤J¡

bfhŸ»wJ.

kh©òÄF âU.j§f« bj‹duR, mt®fŸ, jÄHf gŸË¡ fšÉ¤

Jiw mik¢r®, âU.v«.F‰whÈ§f« ï.M.g. mt®fŸ, bray®, gŸË¡

fšÉ¤Jiw, âU. M® .f©z‹ mt®fŸ, ïa¡Fe® , gŸË¡

fšÉ¤Jiw, âU. ïuh. gHÅ¢rhÄ mt®fŸ, m¥nghija gŸË¡

fšÉ¤Jiw ïiz ïa¡Fe®, âU.Í.m¿bthË mt®fŸ, gŸË¡

fšÉ¤Jiw ïiz ïa¡Fe® k‰W« cÇa midt®¡F« ï¡FG jdJ

kdkh®ªj e‹¿a¿jiy¤ bjÇÉ¤J¡ bfhŸ»wJ.

Kidt® É.nyhfehj‹, mt®fŸ, nguháÇa® (XŒî) ,

bghUËašJiw, âahfuha® fšÿÇ, br‹id-600 021 . k‰W«

FG¤jiyt® 12-M« tF¥ò `bghUËaš nfh£ghL’ ghlüš mt®fË‹

kdKtªj cjÉ¡F«, ïªüiy F¿¤j neu¤âš btËÆl

cjÉaj‰F« mtU¡F ï¡FG jdJ e‹¿a¿jiy cÇ¤jh¡F»wJ.

iv

bkhÊbga®¥ã‹nghJ cjÉahÆUªj âU. m.tst‹

mt®fS¡F«, ïªüš e‹KiwÆš m¢R toÉš btËtUtj‰F

cjÉòÇªj âU. e.ghyRªju«, khÃy â£l¡FG mt®fS¡F« ï¡FG

jdJ e‹¿a¿jiy¤ bjÇÉ¤J¡bfhŸ»wJ.

ï¥ghlüš gÂkid¡F gyÉj§fËš cjÉòÇªj

âU.v«.gukát‹, üyf®, khÃy¤ â£l¡FG mt®fS¡F« ï¡FG

jdJ kdkh®ªj e‹¿ia¤ bjÇÉ¤J¡ bfhŸ»wJ.

ï¥ghlüš nkyhŒths®fŸ, üyháÇa®fŸ M»nahÇ‹ Äf¢

áwªj x¤JiH¥ã‰F«, KGikahd, òÇªJz®îl‹ Toa

FG¥gÂ¡F« ï¥ghlüÈ‹ FG¤jiyt® jdJ e‹¿ia¤

bjÇÉ¤J¡ bfhŸ»wh® . ftd¡Fiwthš V‰g£l ãiHfis

bghU¤jUSkhW nf£L¡ bfhŸ»nwh«.

ï¥ò¤jf nk«gh£o‰fhd gÇªJiufŸ tunt‰f¥gL»‹wd.

FG¤ jiyt®

nkyhŒths®fŸ k‰W«

üyháÇa®fŸ

v

bghUsl¡f«bghUsl¡f«bghUsl¡f«bghUsl¡f«bghUsl¡f«

ghl«ghl«ghl«ghl«ghl« g ¡ f «g ¡ f «g ¡ f «g ¡ f «g ¡ f «

v © .v © .v © .v © .v © . v © .v © .v © .v © .v © .

1. bghUshjhu ts®¢áí« K‹nd‰wK« 01

2. k¡fŸbjhif 16

3. tWik k‰W« ntiyÆ‹ik 35

4. eh£L tUkhd« 49

5. bghUshjhu¤ â£lÄLjš 64

6. ntsh©ik 80

7. bjhÊšJiw 103

8. t§»Æaš 123

9. g‹dh£L thÂf« 142

vi

bghUsl¡f«bghUsl¡f«bghUsl¡f«bghUsl¡f«bghUsl¡f«

ghl«ghl«ghl«ghl«ghl« g ¡ f «g ¡ f «g ¡ f «g ¡ f «g ¡ f «

v © .v © .v © .v © .v © . v © .v © .v © .v © .v © .

10. kÅjts nk«ghL 172

11. òŸËÆaš MŒî«, 188

ika¥ngh¡»‹ msitfS«

12. khWgh£L msitfŸ 218

vii

1

ghl« 1bghUshjhu ts®¢áí« K‹nd‰wK«

K‹Diu

ï¥ghl¤âš bghUshjhu¢ áªjidfŸ, bghUshjhu ts®¢á,

K‹nd‰w« M»at‰¿‹ j‹ik, bghUŸ g‰¿í«, ts®ªJ tU«

ehLfË‹ mo¥gil ïašòfŸ g‰¿í«, bghUshjhu K‹nd‰w¤âš

muá‹ g§F g‰¿í«, nuh°nlhÉ‹ (Rostow) bghUshjhu ts®¢á

ÃiyfŸ g‰¿í« fh©ngh«.

bghUshjhu¢ áªjidfË‹ njh‰w«

bghUshjhu¡ fU¤JfË‹ njh‰w« , ts®¢á, mt‰¿‰

»ilnaahd bjhl®òfŸ g‰¿ bghUshjhu¢ áªjidfË‹ tuyhW

ÉtÇ¡»wJ. gH§fhy¤âš thœªj ë¥%°, ïªâa®fŸ, »nu¡f®fŸ,

nuhkhÅa®fŸ k‰W« ïil¡fhy m¿P®fË‹ gil¥òfËš

bghUËaš fU¤J¡fŸ fhz¥gL»‹wd.

“2500 M©LfS¡F K‹ò bghUËaš m¿P®fshš É£L¢

bršy¥g£l ghu«gÇank bghUshjhu¢ áªjidahF«. kÅj m¿É‹

mid¤J Ãiyfisí« ïj‹ _y« vËjhf m¿a Koí«’’ v‹W

nguháÇa® bgš (Prof . Bel l ) TW»‹wh®. gH§fhy bghUËaš

áªjidfis¥ go¤jhš, bghUËaš nfh£ghLfŸ k‰W«

ÃWtd§fË‹ njh‰w¤ijí« ts®¢áiaí« vËjhf m¿ªJbfhŸs

Koí«.

ë¥%° bghUËaš áªjidfŸ

cy»nyna Äf¥gHikahd ehfßf¤ij bfh©lt®fŸ ë¥%°.

ït®fSila fhy« 2500 B.C.¡F K‰g£lJ. ït®fŸ bghUËaš

ãu¢ridfŸ g‰¿ jÅ¤J gh®¡fÉšiy. kj¤â‰F«,

xG¡fbe¿fS¡Fnk ït®fŸ Äf K‹DÇik bfhL¤jh®fŸ.

ntsh©ik¡F ït®fŸ K¡»a¤Jt« bfhL¤jh®fŸ. t£o, Éiy,

brh¤JÇik k‰W« K‰WÇik M»at‰iw¥ g‰¿a bjËthd

fU¤J¡fis¡ bfh©oUªjd®.

2

rnfhju ë¥%¡fS¡F t£o¡F gz¤ij fl‹ bfhL¥gij

V‰fÉšiy. Mdhš btËkÅj®fS¡F fl‹ bfhL¤J t£o bgwyh«

v‹w fU¤ij¡ bfh©oUªjd®. m¡fhy¤âš ViH k¡fŸ Ef®î¡fhf

fl‹ bg‰wjhš mâf t£o tNÈ¥gJ be¿a‰wJ v‹W fUâdh®fŸ.

t£o g‰¿a ë¥%Ì‹ áªjidfS«, gH§fhy ïªâa k¡fË‹ t£o

g‰¿a áªjidfS« x‹nwahF«. jtwhd vilfŸ, fy¥gl«

ngh‹wt‰¿‰F vâuhf Ãiwa r£l§fis¡ bfh©oUªjd®.

ÉahghÇfŸ rÇahd Éiyiana tNÈ¡f nt©L« v‹W

ÉU«ãdh®fŸ. nkY« ïyhg¤â‰F c¢rtu«ig Ã®zÆ¤âUªjh®fŸ.

ciH¥ã‹ kâ¥ig ë¥%° m¿ªâUªjd®. ë¥%° ehfßf«

ntsh©ikia¢ rh®ªj Cuf¥ ã‹dÂia¢ rh®ªjJ. “cHî¤

bjhÊiy¢ brŒgt‹ Äifahd czit¥ bgWth‹’’ v‹gJ ït®fsJ

gHbkhÊahF«. VHhtJ tUl« Ãy¤ij rhFgo brŒakh£lh®fŸ.

mt®fŸ jÇR Ãykhf É£LÉLt®. Ãy¤â‹ brGikia¥ Ûs¥

bgwnt©L« v‹gnj ïj‹ neh¡fkhF«.

“#]¥Ë tUl«” v‹gJ ë¥U° áªjidfË‹ áwªj fU¤J

MF«. #]¥Ë tUl« v‹gJ 50-tJ tUlkhF«. 50 M©LfS¡F¥

ãwF Ãy¤ij th§»at®fŸ Ãy¢ brhªj¡fhuU¡nf bfhL¤JÉl

nt©L« v‹gJ #]¥Ë tUl¤â‹ fU¤jhF«. ë¥%° fhy¤âš

gz« ga‹gL¤j¥g£lJ. gytif¥ gz§fŸ g‰¿a F¿¥òfŸ giHa

ntjüšfËš fhz¥gL»wJ.

nrg¤ (The Sabbath)

`nrg¤’ v‹gJ thuhªâu ÉLKiw, XŒî k‰W« k»œ¢á Ãiwªj

ehshF«. thu ïWâ ehŸ v‹gJ r_f f©Lão¥ghF«. ïj‰F

ïizahdJ »nu¡f, nuhkhÅa, g©ila g©ghLfË‹

ehfßf§fËšTl fhz¥glÉšiy v‹W Þbg¡rš T¿íŸsh®.

RU¡fkhf kj«, mw«, r£l«, bghUËaš, j¤Jt ïaš M»a

mid¤J« ïizªJ ÉLtij¡ fhzyh«. g©ila ë¥%¡fË‹

bghUshjhu fU¤J¡fŸ eåd bghUËaš m¿P®fË‹

fU¤J¡fnshL x¥ãL«bghGJ gHikahf¤ njh‹¿dhY«, kÅj®fŸ

kd¤âš (profound influence) Mœªj ïl¤ij ão¤JŸsJ v‹gij

kdâš bfhŸs nt©L«.

3

nuhkhÅa r£lK«, »¿¤jt kjK«, Inuh¥ãa®fË‹ g©gh£il

mo¥gilahf¡ bfh©LŸsjhf »nu¡f®fŸ v©Âdh®fŸ.

g©ila ïªâa®fË‹ thœ¡if, ntiy Ãiy, áªjidfŸ

c©ik thœ¡ifia mo¥gilahf¡ bfh©lJ. ãw cyf¥

(gªj§fis) g‰iw mo¥gilahf¡ bfh©ljšy. #tA®yhš neUÉ‹

T‰W¥go , “ï«k¡fËl« cUt tÊghL fhz¥glÉšiy.

flîŸfS¡F nfhÉšfŸ ïšiy’’.

ït®fsJ thœ¡ifÆš cÆ® Ãiyahd thŒikna

CLWÉÆU¥gJ áw¥ghf fUj¥gL»wJ. gH§fhy rKjha¤âš #hâ

mik¥ò K¡»akhdjhf¡ fUj¥g£lJ. #hâ bjhÊiy mo¥gilahf¡

bfh©oUªjJ. ãw¥ig mo¥gilahf¡ bfh©lJ mšy. ã‰fhy¤âš

#hâ mik¥ò fLikahf ã‹g‰w¥g£L gy FiwghLfS¡F

tÊtF¤jJ.

T£L¡FL«g Kiw gH§fhy ïªâa mik¥ã‹ K¡»akhdjhf¡

fUj¥g£lJ. ntsh©ik ït®fsJ K¡»akhd bjhÊyhF«. cHî¤

bjhÊš Äf ca®thf¡ fUj¥g£lJ. Koah£ájh‹ ït®fsJ òfœbg‰w

murhF«. fhy¥ ngh¡»š mâfhu§fŸ gutyh¡f¥g£lJ. c«. »uhk

gŠrha¤J KG mâfhu« bg‰w mik¥ghf brašg£lJ. t£o É»j«

Kiw¥gL¤j¥g£lJ. msî, vil M»ait xG§FgL¤j¥g£lJ.

gH§fhy, muáaš, r_f bghUshjhu, ïuhQt mik¥ò M»at‰iw¥

g‰¿ bfsošaÇ‹ `m®¤j rh°âu«’ bjËthf TW»wJ. mwbe¿

üyhd âUtŸStÇ‹ âU¡FwŸ mw«, bghUŸ, ï‹g« M»at‰iw¥

g‰¿ TW»wJ. tŸStÇ‹ âU¡FwË‹ ïu©lhtJ gFâahd

bghU£ghÈš bghUËaš fU¤jhd bršt¤ij¥ g‰¿¡ TW»wJ.

bfsoša® m®¤jrh°âu¤âš T¿íŸs mid¤J fU¤JfS«

bghU£ghÈš fhz¥gL»wJ.

gáÆÈUªJ ÉLjiybgWtnj c©ikahd Rjªâu« v‹W

tŸSt® TW»‹wh®. ïu¤jiy (begging) mt® btW¡»wh®. bjhÊiy

c©ikahd bršt« v‹W«, ciH¥ig ca®ªj ts« v‹W«

fUJ»‹wh®. ïtÇ‹ fU¤J¥go ntsh©ikna Äf K¡»a mo¥gil¤

bjhÊyhF«. cGgtnd, Ãy¤â‹ Rjªâu kÅjdhth‹, mtid

ã‹g‰¿ bršgt®fŸ midtU« moikfshf¡ fUj¥gLgt®. (FwŸ

1032)

4

ešy be¿fns! ca®ªj bghUËayhF« v‹W tŸSt®

TW»‹wh®.

ïil¡fhy bghUshjhu áªjidfŸ

nuh« muR åœ¢áailªj fhy¤âÈUªJ (476 AD) JU¡»a®fŸ

fh‹°lh‹o - nehãiy if¥g‰¿a (1453 AD) fhy« tiu

ïil¡fhykhf fUj¥g£lJ. ïil¡fhy rKjha« Ãy¥ g©iz Kiw

(Feudal System)ia¢ rh®ªjJ. ïil¡fhy k¡fŸ ïa‰ifíl‹

ïizªJ thœªjd®. k¡fŸ á¿a j‹Åiwî bg‰w FG¡fshf

thœªjd®. njthya«, ntjüš (B ib le ) k‰W« mÇ°lh£oš

ïil¡fhy k¡fË‹ thœ¡ifahY« áªjidÆY« Mâ¡f«

brY¤âd.

tÂfthj« (Mercantilism)

15-« ü‰wh©oÈUªJ 18-« ü‰wh©Ltiu Inuh¥ãa murhš

ã‹g‰w¥g£l bghUshjhu¡ fU¤J¡fS« bfhŸiffS« tÂf thj«

vd¥g£lJ. thÂg¤â‹ _y« eh£o‹ bršt¤ij ca®¤jKoí« v‹W

e«ãd®. mâf bršt¤ij¥ bgw j§f«, btŸË M»at‰¿‹

ifÆU¥ig ca®¤j nt©L« v‹W ÉU«ãd®.

Ãy¥g©iz Kiw Koî¡F tªj ãwF ï§»yhªJ, ãuh‹R,

b#®k‹, °bgÆ‹ M»a ehLfËš tYthd muR njh‹¿aJ.

x›bthU ehL« k‰w ehLfis mjDila M‰wš thŒªj

ngh£oahsuhf¡ fUâaJ. tÈikahd mâfhuÄ¡f (Powerful andStrong) muir cUth¡f eh£o‹ bghUËaš elto¡iffis

tÂfthj¤âd® xG§FgL¤âdh®fŸ. tÂfthj« v‹gJ

bghUËaš _y« tYthd muir cUth¡FtnjahF«.

xU ehL Ru§f§fis¥ bg‰¿Uªjhš j§f¤ijí«, btŸËiaí«

bgw Koí«. ïšiybaÅš thÂg¤â‹ _ykhf k£Lnk j§f¤ijí«,

btŸËiaí« bgw Koí«. maš eh£L thÂg¤âš rhjfkhd

( favourab le ba lance) Ãiyia ÉU«ãd®. mjhtJ V‰Wkâ,

ïw¡Fkâia Él mâfkhf ïU¡f nt©L«. mby¡[h©l® »nuÆ‹

T‰W¥go , “tÂfthj¤âdÇ‹ mo¥gil¡ bfhŸifahdJ

V‰Wkâia mâfÇ¤jY«, ïw¡Fkâia Fiw¤jY« MF«.”

5

tÂfthj¤âdÇ‹ T‰W¥go, thÂgnk Äf K¡»akhd

bjhÊyhF«. bjhÊš, c‰g¤â¤ JiwfŸ ïu©lhtJ K¡»a¤Jt«

thŒªjjhf fUj¥gL»wJ. ntsh©ik Äf¡ Fiwªj K¡»a¤Jt«

thŒªjjhf fUj¥g£lJ.

tÂfthj¤âš muá‹ g§F Äf K¡»akhdjhF«. gy

bghUËaš bfhŸiffË‹ _y« V‰Wkâia C¡f¥gL¤â, ïw¡Fkâ

FiwªjJ. tÂf thj¤âd®, bršt«, gz« ïu©L¡FÄilna cŸs

bjhl®ãš FH¥gkilªjd®. mâf gz«, thÂg¤ij ÉÇtila¢

brŒí« v‹w mt®fsJ fU¤ij Ñ‹R ghuh£odh®. x›bthU ehL«

mâfkhf V‰Wkâia k£Lnk ÉU«ãdhš, ïw¡Fkâ brŒtJ ah®?

vËjhf TWtjhdhš, tÂfthj« v‹gJ mâfhu¤â‹

bfhŸifahF«.

ïa‰ifthj« (Physiocrates)

18« ü‰wh©oš ãuh‹R eh£oš cUth¡f¥g£l bghUshjhu¡

nfh£gh£o‰F ïa‰ifthj« v‹W bga®. bghUËaÈ‹ jªijahd

Ml« RÄ¤ ïa‰if thj¤âduhš bgÇJ« ftu¥g£lh®. ïa‰ifthj«

v‹whš “ïa‰ifÆ‹ Éâ” v‹W bghUŸ. ïa‰ifthj« v‹gJ

tÂfthj¤â‰F vâuhd ãuh‹R k¡fshš V‰g£l òu£áahF«.

ïa‰ifthj¤âd® ïa‰if Ãaâia cUth¡»d®. ïa‰if Ãaâ

v‹gJ flîshš bfhL¡f¥g£l ïy£áa¡ bfhŸif (Ideal Order) v‹W

fUâd®. jÅ kÅj ÉU¥g« rKjha ÉU¥g¤njhL x¤âU¥gjhf fUâd®.

jiyÆlh¡ bfhŸifia ït®fŸ MjÇ¤jd®.

mjdj‹ tÊÆš É£LÉlš (Let things alone)

“x›bthUtU« mt®fŸ ÉU«ò« tÊna bršyyh«” v‹W

bghUŸ. ï¡bfhŸifÆ‹go, muá‹ g§F Äf¡ FiwntahF«.

k¡fË‹ thœ¡if, Rjªâu«, brh¤J¡fis ghJfh¥gnj muá‹

K¡»a¥ gÂahF«. ntsh©ikiana c‰g¤âia brŒí« bjhÊyhf

fUâd®. ïJ k£Lnk Ãfu c‰g¤âia cUth¡F«. k‰w bjhÊšfŸ

mid¤J« åzhzitna v‹W fUâdh®fŸ.

rKjha¤âš bršt«, ciH¡F« ãÇÉd® (ÉtrhÆ) ,

6

KjyhË¥ãÇî; gad‰w ãÇî (tÂf®fŸ, å£L ntiyfhu®fŸ)

ït®fËilna v›thW RH‰á mil»wJ v‹W jkJ bghUËaš

g£oaÈš (Tableau Economique) F°ne (Quesnay) ïa‰ifthj¥

gŸËÆ‹ Kj‹ik ãuâÃâahd És¡»íŸsh®.

jÅkÅj brh¤JÇikÆš ïa‰if thj¤âd® mâf e«ã¡if

it¤âUªjd®. mt®fŸ jilÆšyh thÂg¤ij MjÇ¤jd®.

bjh‹ik¥ bghUshjhu m¿P®fË‹ fU¤J

Ml« RÄ¤, nlÉ£ Çfh®nlh, uhg®£ khšj°, J.S. Äš M»nah®,

bjh‹ik bghUËaš m¿P®fËš Kj‹ikahdt®fshth®fŸ.

ïa‰if thj¤âdiu¥ ngh‹nw jiyaha¡ bfhŸifÆš e«ã¡if

bfh©oUªjd®. rªij¥ bghUshjhu«, jilÆšyh thÂg¤ij¢

rh®ªnj ïa§F»wJ.

ehLfË‹ brštK«, mt‰¿‹ ïašòfŸ g‰¿í« Ml« RÄ¤

m¡fiu bfh©oUªjh®. mtiu Kjš bghUshjhu K‹nd‰w m¿P®

v‹W miH¡»nwh«. nlÉ£ Çfh®nlh , bghUshjhu g§Ñ£o‹

ãu¢ridfËš M®t« bfh©oUªjh®. k¡fŸ-bjhif¡ nfh£gh£il

cUth¡»a khšj°, áy ehLfŸ xU neu¤âš brGikahfî«, kW

neu¤âš tWikÆY« ïU¡f fhuz« v‹d? v‹gij m¿tâš

M®t« bfh©oUªjh®. ehLfË‹ brGik g‰¿í« tWik g‰¿í«

m¿tâš M®t« bfh©oUªjh®. J.S. Äš, jÅ¤j‹ikÆY«,

rkj®k¤âY« e«ã¡if bfh©oUªjh®. ït® bghUshjhu g§Ñ£oš

r_f Ó®âU¤j¤ij MjÇ¤jh®. VbdÅš g»®î nfh£ghL c‰g¤â¡

nfh£gh£oÈUªJ ntWg£lJ MF«.

tuyh‰W¡fhy m¿P®fŸ

19-« ü‰wh©o‹ ïWâÆš tuyh‰W m¿P®fË‹ Mâ¡f«

b#®kÅÆš ÄFªâUªjJ. bjh‹ik¥ bghUËaš m¿P®fS¡F

vâuhf cUthd òu£á ïJthF«. bjh‹ik¥ bghUËaš m¿P®fŸ,

bghUËaš ÉâfŸ všyht‰¿‰F« bghJthdjhF« v‹W fUâd®.

Mdhš tuyh‰W m¿P®fŸ bghUËaš ÉâfŸ x‹W¡bfh‹W

bjhl®òilaJ v‹W fUâd®. Mdhš, bjh‹ik¥ bghUËayhs®fŸ

7

jilÆyh thÂf¤ijí«, tuyh‰whs®fŸ fh¥ò tÇ_y« òâa

bjhÊšfis ghJfh¡fî« m¿îW¤âd®.

kh®¡»áa bfhŸif (Karl Marx)

fh®š kh®¡° (1818 - 1883) m¿Éaš rkj®k¤ij njh‰WÉ¤jh®.

KjyhË¤Jt¤ij Fiw T¿at®fËš ït® Kj‹ikahdt®.

KjyhË¤Jt« Ru©lš g©òfis cilaJ. KjyhË¤Jt«

rkj®k¤â‰F tÊtF¡F« v‹W K‹d¿É¥ò brŒjh®. “t®¡f¥

nghuh£lnk tuyhW MF«” v‹W fh®š kh®¡° fUJ»‹wh®.

uZahÉY«, ÓdhÉY«, rkj®k muR cUthf kh®¡Ì‹ m¿îiufns

fhuzkhF«. â£lÄLjš xU§»izªj nrhÉa¤ uZah cyF¡F

m¿ªj e‹bfhilahF«. ïJ rkj®k j¤Jt¤ij mo¥gilahf¡

bfh©lJ.

ïWâ òu£á (The Marginal Revolution)

ïJ 19-« ü‰wh©o‹ ïWâ fhy¤âš njh‹¿aJ. ï¥òu£á

kâ¥ò¡ nfh£gh£o‰F K¡»a¤Jt« thŒªjJ.

kÅj tsnk«ghL g‰¿ ï¥bghGJ eh« ngR»nwh«. kÅj‹

ika¡ fUthf M¡f¥g£lh‹. xU g¡f« bršt¤ij g‰¿í« kWg¡f«

Äf K¡»akhf kÅjid¥ g‰¿í« bghUËaš MuhŒ»wJ v‹W

Mšãu£ kh®õš T¿íŸsh®.

ÃWtd§fŸ (The Institutional School)

ïJ 20-« ü‰wh©o‹ fU¤jhF«. ï¡fU¤J mbkÇ¡fhÉš

njh‹¿ajhF«. bghUËaš thœ¡ifÆš ÃWtd§fË‹ g§Fg‰¿ ïJ

TW»‹wJ. ÃWtd§fŸ v‹gJ tH¡f§fŸ, r_f gH¡ftH¡f§fŸ,

ÉâfŸ, thG« tÊKiwfŸ, áªjidfË‹ tÊfŸ M»at‰iw

cŸsl¡»aJ. (c«) moik (Slavery) v‹gJ xU ÃWtd« MF«. áy

eh£fis g©oif eh£fshf bfh©lhL»nwh« . mJî« xU

ÃWtdkhF«. bghUËaš thœ¡if v‹gJ kh‰wK« K‹nd‰wK«

bfh©l x‹W v‹W J.A. R«Õ£l® ( 1883-1993) fUJ»‹wh®.

bghUshjhu K‹nd‰w¤âš, ò¤jh¡f¤ij òidí« bjhÊš

Kidnth‹ K¡»a¥ g§F tF¥gjhf¡ fUJ»‹wh®.

8

Ñ‹á‹ òu£á (The Keynesian Revolution)

J.M. Ñ‹R òâa bghUshjhu¤â‹ jªijahf fUj¥gL»‹wh®.

1920 k‰W« 1930« M©LfËš V‰g£l bghUshjhu bgUkªj¤jhš

KjyhË¤Jt ehLfŸ ghâ¡f¥g£ld. rhjfk‰w thÂg¤âY«

ntiyÆšyh¤ â©lh£l¤jhY« ï¥bgUkªj« njh‹¿ajhF«.

ïªbeU¡foÆš ïUªJ Ûs, muá‹ g§F mâfkhf ïU¡fnt©L«

v‹W«, JÂfukhd Ãâ¡ bfhŸiffis ã‹g‰w nt©L« v‹W

vL¤J¡ T¿dh®. mbkÇ¡fhÉ‹ òâa bfhŸif Ñ‹á‹ bfhŸif

mo¥gilÆnyna njh‹¿ajhF«. 1950 ÈUªJ bghUËÆš áªjidfŸ

ts®¢á k‰W« K‹nd‰w¤ij ikakhf¡ bfh©likªjJ.

bghUshjhu ts®¢áí«, K‹nd‰wK«(Economic growth and Development)

bghUshjhu ts®¢áia M®j® ÿÆ° v‹gt® k¡fŸ

bjhifÆ‹ jyh c‰g¤âÆ‹ ts®¢á” v‹W tiuaW¡»wh®.

bghUshjhu ts®¢á v‹gJ eh£L tUkhd¤âš jÅ eguJ g§F

mâfÇ¥gnjahF«. ïjDila fU¥bghUshdJ ts®¢ána jÉu,

g»®î mšy. (v.f.) ï§»yhªâš V‰g£l bjhÊš òu£áÆ‹ nghJ,

mªeh£oš bghUshjhu ts®¢á V‰g£lJ. Mdhš ciH¥ghËfË‹

thœ¡if ju¤âš v›Éj K‹nd‰wK« V‰glÉšiy. fhuz« mt®fŸ

Ru©l¥g£L, Fiwªj Câa¤âš mâf kÂ neu« ciH¡F«go

t‰òW¤j¥g£ld®.

nguháÇa® M®j® ÿÆ° v‹gtuJ fU¤J¥go bghUshjhu

ts®¢áahdJ _‹W Éjkhd fhuÂfËdhš f£L¥gL¤j¥gL«.

mit :

1. bghUshjhu elto¡if

2. m¿î¤ âw‹ ts®¢á

3. _yjd¤â‹ ts®¢á

ntWtifahf T¿‹, ï« _‹W fhuÂfS« ciH¥ò, bjhÊš

9

E£g ts®¢á k‰W« _yjd¤ij F¿¡F«. ïjndhL Ãy« mšyJ

ts§fis nr®¤J¡ bfhŸsyh«.

20« ü‰wh©oš ts®¢á¡F«, K‹nd‰w¤â‰F« mâfkhd

ftd« brY¤j¥g£lJ. xU bghUshjhu¤âš mid¤J JiwfËY«

rkkhd ts®¢á fhz¥glnt©L«. ntsh©Jiw, bjhÊšJiw k‰W«

gÂ¤JiwfŸ Óuhf tsunt©L«. ï›Éjkhd ts®¢á mid¤J

Jiw rh®ªj k¡fS¡F« ey‹ ga¡F«. mnjhL k£L«kšyhkš

bghUshjhu ts®¢á c‰g¤âÆ‹ msit k£L« T£Ltjhf ï‹¿,

c‰g¤â¡ fhuÂfS¡»ilna thu«, TÈ, t£o, k‰W« ïyhg«

v›thwhf g»®ªjË¡f¥gL»wJ v‹gijí« F¿¡F«.

flªj fhy§fËš ts®¢áí«, K‹nd‰wK« xnu bghUŸ

bfh©litahf fUj¥g£lJ. (v.fh.) jyh tUkhd¤â‹ ts®¢á åj«

(m) eh£o‹ bkh¤j c‰g¤âÆš jyh tUkhd¤â‹ g§»id

bghUshjhu K‹nd‰w¤â‹ F¿plhf fUj¥g£lJ. nkY« mt®fŸ

jyh tUkhd«, k¡fŸ bjhif ts®¢á åj¤ij Él TLjyhf

ts®ªJŸsjh vd fz¡»£L« gh®¤jd®. nkY« k¡fË‹

eythœthdJ c©ik jyh bkh¤j eh£L c‰g¤âia rh®ªjJ.

c©ik jyh åj eh£L c‰g¤â (Real Per Capita Group) v‹gJ bkh¤j

eh£L c‰g¤âÆ‹ gz kâ¥ãÈUªJ gzå¡f åj¤ij fÊ¡f

»il¥gnjahF«.

bghJthf T¿‹, Vœik Ãiy, ntiyÆšyh ãu¢áid, V‰w¤

jhœîfŸ ngh‹wt‰iw Fiw¥gjhš k£Lnk xU ehlhdJ K‹nd‰w«

miltjhf fUj¥gL«. ïšiy vÅš, jyh tUkhd« ïu©L kl§F

mâfÇ¤jhY« bghUshjhu« ts®ªjJ vd TwKoahJ.

Mfnt ts®¢á v‹gJ thœ¡if ju¤â‹ ca®î rh®ªjjhF«.

mjhtJ k¡fŸ mâf tUkhd«, ešy fšÉ Mnuh¡»akhd thœ¡if,

r¤JŸs czî, tWika‰w Ãiy, rkthŒ¥ò Ãiy M»at‰iw

bg‰¿U¡f nt©L«. ik¡nfš P. njhlnuh k‰W« °O~g‹. C. °Ä¤

v‹nghÇ‹ th¡F¥go K‹nd‰w« v‹gJ “gy gÇkhz KiwfËš

V‰gL« bgU« kh‰w§fŸ rKjha mik¥òfËY« k¡fsJ k‰W« eh£L

ÃWtd§fË‹ ïašòfËš V‰gL« kh‰w§fŸ, bghUshjhu ts®¢á

ntf«, V‰w¤jhœÉ‹ åœ¢á k‰W« tWik xÊ¥ò M»at‰iw F¿¡F«.

10

ã‹j§»a ehLfË‹ áw¥ãašòfŸ(Characteristics of Under Developed Countries)

‘ts®¢á F‹¿a’, ‘Fiwthd ts®¢á milªj’, ‘ã‹j§»a’,

‘Vœikahd’ k‰W« ‘ts®ªJ tU«’ v‹w brh‰fŸ bghJthf Fiwªj

tUkhd« <£L« ehLfis¡ F¿¡F«. vªj ehLfËš jyh tUkhd«

Fiwthf ïU¥gjhš thœ¡if¤ ju« Fiwthf ïU¡»wnjh mªj

ehLfŸ ts®¢á Fiwªj ehLfŸ vd¥gL«.

jyh tUkhd¤â‹ mo¥gilÆš ehLfŸ ts®ªj ehLfŸ v‹W«

ts®¢á Fiwªj ehLfŸ v‹W« tif¥gL¤j¥gL»‹wd. (v.fh.)

1949š cyf k¡fŸ bjhifÆš 18 ÉG¡fhL bfh©l mâf

tUkhdKila ehLfŸ cyf tUkhd¤âš 67 ÉG¡fhL bg‰¿Uªjd.

Mdhš cyf k¡fŸ bjhifÆš 67 ÉG¡fh£il bfh©l Fiwªj

tUkhdKila ehLfŸ cyf tUkhd¤âš 15 ÉG¡fh£il¥

bg‰¿Uªjd.

I¡»a ehLfŸ, fdlh, nk‰F Inuh¥gh k‰W« M°ânuÈa

ngh‹w ehLfŸ gz¡fhu ehLfshF«. ViH ehLfŸ gutyhf Máa

M¥ãÇ¡fh, bj‹ »H¡F Inuh¥gh k‰W« y¤Ô‹mbkÇ¡fh ngh‹w

ehLfËš mikªJŸsd. cyf tUkhd¤âš 18% bgW« eL¤ju

tUkhd« <£L« ehLfŸ, 15% rjåj k¡fŸ bjhifia¡

bfh©LŸsd.

v.fh. m®#‹Odh, bj‰F M¥ãÇ¡fh, ï°nuš k‰W« Kªja

nrhÉa¤ uZah ngh‹wit - ViH ehLfis x£Lbkh¤jkhf ‘_‹wh«

cyf«’ (Third World) vd¡ F¿¥ãl¥gL»‹wd.

1973« M©oY«, ïªj _‹wh« cyf« 77% k¡fŸ bjhifia,

cyf tUkhd¤âš 22%¤ij¡ bfh©nl ãiH¥ó£o tªJŸsJ. ïªj

Äf¢ brh‰g tUkhdK« Tl ï¤jifa ehLfËš Kiwahf

g»®ªjË¡f¥glhkš, ï¥bgU¤j k¡fŸ bjhifia ïÊthd

tWik¡FŸ thœ»‹wd®. nka® k‰W« ghšLÉ© mt®fË‹

th¡F¥go, ts®¢á F‹¿a ehLfËš ÑœfhQ« 6 tifahd mo¥gil

g©òfŸ fhz¥gL»‹wd. mit ã‹tUkhW 1 . Kj‹ik Jiw

c‰g¤â 2. k¡fŸ bjhif ml®¤â/mG¤j« 3. ïa‰if ts§fŸ rÇahf

11

ga‹gL¤jhik 4. bghUshjhu¤âš ã‹j§»a k¡fŸ bjhif 5.

_yjd âw£á¡ Fiwî 6. maš eh£L thÂg¤ij rh®ªj Ãiy.

1. Kj‹ik¤ Jiw c‰g¤â

ts®¢á¡Fiwªj ehLfËš bghJthf, f¢rh¥ bghUŸfS«,

czî¥ bghUŸfS« c‰g¤â brŒ»‹wd®. bgU«ghyhd k¡fŸ

ntsh©ikia j§fŸ K¡»a¤ bjhÊyhf bfh©LŸsd®. áy ViH

ehLfŸ Étrha¤ij rhuhj Kj‹ik Jiwiana rh®ªJŸsJ (v.fh.

jhJ¥ bghUŸfsh»a, o‹, br«ò, mYkÅa«, k‰W« bg£nuhÈa«).

nkY« Étrha c‰g¤â¤ âw‹ Äfî« Fiwthf cŸsJ. ïjdhš

»uhk¥òw tUkhd« Fiwthf cŸsJ. Ãy¤â‹ ÛJ k¡fŸ bjhif

mG¤j« mâfkhfnt cŸsJ.

2. k¡fŸbjhif mG¤j«

bghJthf, bgU«ghyhd ViH ehLfËš k¡fŸ bjhif mG¤j«

bgU»¡ fhz¥gL»wJ. k¡fŸbjhif mG¤jkhdJ gy tot§fis

vL¡»wJ. (v.fh.) »uhk¥òw§fËš Fiwªj ntiy thŒ¥òfŸ cŸsd.

mitfŸ áy neu§fËš kiwKf ntiyÆ‹ik vd F¿¥ãl¥gL»wJ.

njit¡F« mâfkhd k¡fŸ Étrha¤âš, ntiyfËš

mk®¤j¥gLth®fŸ. ït®fË‹ ïWâ Ãiy c‰g¤â âwdhdJ

ó{Íakhf mikí«. ïu©lhtjhf, mâf ãw¥ò åj¤âdhš,

rh®ªâU¡F« FHªijfË‹ v©Â¡if mâfkhdjhf cUthF«.

filáahf ïw¥ò åj« FiwÉdhY« ãw¥ò åj« mâfÇ¥ãdhY«,

k¡fŸbjhif bgUksÉš mâfÇ¡F«.

3. ïa‰if ts§fŸ rÇahf ga‹gL¤jhik

ViHehLfËš ïa‰if ts§fŸ Fiwthf¡

ga‹gL¤j¥gL»wJ. ïªehLfËš ïa‰if ts§fŸ

ga‹gL¤j¥glhknyh, Fiwthf ga‹gL¤ânah, jtwhd KiwÆš

ga‹gL¤ânah å© mo¡f¡ TL«.

4. bghUshjhu¤âš ã‹ j§»a k¡fŸ

ViH ehLfËš thG« k¡fË‹, ã‹ j§»a bghUshjhu

ÃiyahdJ ciH¥ò Fiwªj Ãiy, c‰g¤â¡ fhuÂfË‹

12

ïl«bgauhik bjhÊš Kidnth‹ m‰w Ãiy, bghUshjhu

m¿ahik, ngh‹w ãwt‰¿š ãuâgÈ¡F«. m«k¡fŸ ghu«gÇa

gH¡ftH¡f¤âdhš murhs¥gL»wh®fŸ. ï«k¡fS¡F nghâa

bghUshjhu C¡f« mË¡f¥glÉšiy. tÇ Éâ¥ò KiwÆš, tÇ

tNÈ¥gâš âwd‰w Ãiyí« tÇ VŒ¥òfS« fhz¥gL»wJ.

ï¤jifa ehLfËš muR, eÈthdjhfî«, âwik m‰wjhfî« nkY«

CHš Ãiwªjjhfî« fhz¥gL»wJ.

5. _yjd âu£á¡ Fiwî

Fiwthd _yjd âw£á ViHehLfË‹ fhz¥gL»‹w xU

K¡»akhd g©ghF«. _yjd M¡f« (m) KjäL ïªehLfËš Äfî«

Fiwthf cŸsJ. ï¤jifa ehLfËš nguháÇa®, uh¡d® e®f°

v‹gt® ïªj Fiwthd _yjd M¡fnk tWik¡F mo¥gilahd

fhuz« v‹»wh®. Fiwthd _yjd M¡f« c‰g¤â¡ Fiwî¡F

tÊtF¡»wJ.

Fiwªj c‰g¤â, Fiwthd tUkhd¤â‰F«, Fiwthd

tUkhd« Fiwªj nrÄ¥ò¡F«, Fiwthd nrÄ¥ò Fiwªj

Kjä£L¡F« tÊ tF¡»wJ. ïª Ãfœî _y« tWik bfhL« RHš

(Vicious Circle of Poverty) V‰gL»wJ.

ïªj tWik bfhL« RHiy tiugl« _y« És¡fyh«.

Fiwªj nrÄ¥ò Fiwªj nrÄ¥ò Fiwªj nrÄ¥ò Fiwªj nrÄ¥ò Fiwªj nrÄ¥ò

Fiwªj tUkhd«Fiwªj tUkhd«Fiwªj tUkhd«Fiwªj tUkhd«Fiwªj tUkhd«

F i w t h dF i w t h dF i w t h dF i w t h dF i w t h d

c‰g¤â¤ âw‹c‰g¤â¤ âw‹c‰g¤â¤ âw‹c‰g¤â¤ âw‹c‰g¤â¤ âw‹

Fiwªj _yjdFiwªj _yjdFiwªj _yjdFiwªj _yjdFiwªj _yjd

M¡f«M¡f«M¡f«M¡f«M¡f«

13

6. mašeh£L thÂg¤ij rh®ªj Ãiy

áy ViHehLfŸ mašeh£L thÂg¤ij bgUksÉš

rh®ªJŸsd. (v.fh.) 1952š v»¥J eh£oš 90% mªÃa brythdJ

gU¤â _y« »il¤jJ. ïªj mašeh£L thÂg¤âš cŸs ïl®ghL

ahbjÅš ïw¡Fkâ brŒí« eh£onyh (m) ehLfËnyh ÔÉu

bghUshjhu á¡fš V‰g£lhš x‹W mšyJ ïu©L g©l§fË‹

V‰Wkâia e«ã ïU¡F«. ehLfË‹ bghUshjhu ÃiyahdJ Äfî«

ghâ¡f¥gL«. ts®¢áÆ‹ bjhl¡f ÃiyÆš ï¤jifa ehLfŸ

ïw¡Fkâiana rh®ªâUªjd.

ïªâah xU ts®¢á¡ Fiwªj ehL

ts®¢á Fiwªj ehLfË‹ mid¤J Éjkhd g©òfS«,

ïªâahÉš fhz¥gL»‹wd. 65-70% rjåj k¡fŸ Étrha¤ijna

rh®ªJŸsd®. ïjdhš Étrha c‰g¤â âw‹ Äf Fiwthfnt

cŸsJ. ï§nf k¡fŸ bjhif mG¤j« fhz¥gL»wJ. ï§nf

ïa‰if ts§fŸ Fiwthf¥ ga‹gL¤j¥gL¤jY« bghUshjhu

ã‹j§»a Ãiyí« Ãyî»wJ. rÛgfhy« tiu _yjd g‰wh¡Fiw

ïUªJ tªjJ. ïj‹ fhuzkhf ïªâahit btËehLfËÈUªJ«,

cyf t§», mašeh£L Ãâ ÃWtd§fsh»a g‹dh£L Ãâ ÃWtd«

ngh‹wt‰¿ÈUªJ bgU« msî _yjd¤ij fldhf bgw

nt©oíŸsJ. Mfnt ïªâahit xU ts®¢á¡ Fiwªj eh£o‰F

vL¤J¡ fh£lhf Twyh«. Mdhš ï‹iwa eh£fËš ïªâahit

xU ts®ªJ tU« ehL vd miH¡»wh®fŸ.

bghUshjhu K‹nd‰w¤âš muá‹ g§F(Role of the State in Economic Development)

xU murhdJ, xU eh£o‹ bghUshjhu ts®¢áÆš áw¥ghd

g§F M‰W»‹wJ. 1870¡F ã‹ #¥ghD«, Kjyh« cyf¥ nghU¡F¥ã‹

nrhÉa¤ ehL« áwªj cjhuzkhF«. Mdhš ï§»yhªâ‹ bghUshjhu

ts®¢áí«, mbkÇ¡fhÉ‹ bghUshjhu ts®¢áí« m§fho¥

bghUshjhu mik¥ò Kiw k‰W« jiyÆlh¡ bfhŸifÆ‹

mo¥gilÆdhY« K‹nd‰w« milªjJ. ts®¢á¡ Fiwªj

ehLfS¡F ïªj muáaš f£Lghl‰w thÂf nfh£ghL (Laissez-

14

Faire Pol icy) xU ÉU«g¤j¡f bghUshF«. ts®¢á Fiwªj

ehLfËš, xU murh§f«, bjhÊš Kidnthuhf brašgl

nt©oíŸsJ. j‰fhy§fËš ï¤jifa ehLfËš cŸs muRfŸ

â£l§fis eilKiw¥gL¤â, bghUshjhu K‹nd‰w¤ij mila

bgW« g§F t»¡f nt©L«. ï¤jifa ViH ehLfËš murhdJ xU

c‰g¤â fhuÂahf fUj¥gL»wJ. (c .« . ) ïªâah xU fy¥ò

bghUshjhu«. ïâš bghJ¤ Jiwí« k‰W« jÅah® Jiwí« ïa§»

tU»wJ.

rÛg fhy§fËš bghJ¤ JiwahdJ bghUshjhu â£l¤âš

bgW« g§F t»¡»wJ.

Iªjh©L â£l§fË‹ _ykhf muR jdJ bghUshjhu ts®¢á

neh¡f§fis Ãiwî¢ brŒtâš Ka‰áfŸ nk‰bfhŸ»‹wd. nkY«

mâf¥goahd bghUshjhu ts®¢áiaí«, ntfkhd

bjhÊškakh¡Fjiyí«, ntiy thŒ¥ò¡fis ÉÇth¡fî«, bršt«

k‰W« tUkhd V‰w¤ jhœîfis Fiw¡fî« Iªjh©L â£l§fis

muR ga‹gL¤J»wJ.

r_f nritfsh»a fšÉ, clš ey« M»at‰¿š muR Äf

K¡»a g§F t»¡»wJ. fšÉ, k‰W« clš ey¤â‰fhd _yjd«,

gU¥bghUŸ _yjd¤ij ngh‹W K¡»a¤Jt« thŒªjJ. ïJ kÅj

_yjd Mâ¡f¤ij mâfÇ¡»wJ. fšÉí«, Rfhjhu trâí«

ciH¥ã‹ c‰g¤â¤ âwid mâfÇ¡»wJ.

ï‹iwa eh£fŸ, cyf kakhjš, jhuskakhjš k‰W« jÅah®

kakh¡F« eh£fshF«. eh« btËeh£L _yjd¤ij bgUksÉš

tunt‰»nwh«. Mdhš mt®fS¡F ešy mo¥gil f£lik¥ò

trâfshd áwªj ngh¡Ftu¤J, jghš k‰W« bjhiy bjhl®òfŸ,

Ä‹rhu trâfŸ k‰W« FoÚ® trâfŸ ngh‹wit bgUksÉš

njit¥gL»wJ. ït‰¿‰fhd bryîfŸ mid¤J« r_f nkš

_yjdkhf (Social overhead capital) fUj¥gL«. muR bgUksî

Kjä£il ït‰¿‰fhf bryÉlnt©L«. ïJ k£LkšyhJ bjhÊš

Kidnth®fŸ ïªehLfËš Fiwthf ïU¥gjhš muR bjhÊš

Kidnth®fis C¡FÉ¡f nt©L«.

15

ts®¢á¡ Fiwªj ehLfËš mªÃa bryhtÂ Äf Fiwthf

cŸsJ. Mfnt murh§f« j¡f elto¡iffŸ vL¤J V‰Wkâfis

K‹nd‰wî«, KjäL brŒaî« btËeh£ltiu ft®¢á¡fî« j¡f

ÃâÆaš fUÉfis if¡bfhŸs nt©L«.

bghUshjhu K‹nd‰w¤ij m§fho r¡âfËl« É£LÉ£lhš

m§F t£lhu rkÃiy ts®¢á V‰glhJ. vdnt muR rkÃiy t£lhu

ts®¢á¡fhd bfhŸiffisí«, â£l§fis tF¡f tÊ tif¢

brŒant©L«. nkY« ï›tuRfŸ K‰W¿ikahs®fis rÇgL¤â,

f£L¥gh£L¡FŸ it¤J¡ bfhŸs nt©L«. ï›thW bghUshjhu

K‹nd‰w¤â‰F muR bgU« g§F M‰wnt©L«.

nuh°nlh›É‹ 5 f£l ÃiyfŸ (Rostow’s 5 Stages)

W.W. nuh°nlh› v‹gt® mbkÇ¡fhit nr®ªj xU bghUËaš

k‰W« tuyh‰W m¿P® Mth®. x›bthU ehL« K‹nd‰w« Fiwªj

ÃiyÆÈUªJ bghUshjhu ts®¢á Ãiy¡F K‹ndw 5 tifahd

f£l§fis És¡»íŸsh®. mid¤J ehLfS« ïªj IªJ f£l§fis

flªjhf nt©L«. mitahtd :

1. gHikahd rKjha mik¥ò Kiw

2. khW« ÃiyÆš cŸs rKjha«

3. bghUshjhu nkbyG Ãiy

4. bghUshjhu Kâ®¢á¡fhd braÿ¡f«

5. bghJ k¡fË‹ ngusî Ef®¢á¡ fhy«

gHikahd rKjha mik¥ò KiwahdJ ghu«gÇa k‰W« gH¡f

tH¡f§fËdhš f£l¥g£lJ. ï§F bghUshjhu ã‹j§»a Ãiy

Ãyî«. Vœikahd ehLfŸ ïj‰F áwªj cjhuz« MF«. RU§f

T¿‹ bghUshjhu ts®¢á¡F r«kªjkhd mtáakhd bghUshjhu

fhuÂfŸ ï¤jifa ehLfËš fhz¥glhkš ïU¡»‹wJ.

khW« ÃiyÆš cŸs rKjha mik¥ãš bghUshjhu nkbyG

Ãiy cUth¡f¥gL«. ïªÃiyÆš ghu«gÇa gH¡ftH¡f§fË‹

r¡âfŸ FiwªJ bršY«. Mdhš bghUshjhu C¡FÉ¥ò ïU¡F«.

16

r_f f£lik¥ò¡fËY«, cUt§fËY« mo¥gil trâfËY«

K‹nd‰w« V‰gL«. ïªj nkbyG Ãiy milªjîl‹, Ãiyahd Ra

ts®¢á rKjha¤âš V‰gL«.

rKjha nkbyG Ãiy v‹gJ xU rKjha« ntsh©ikia

jiyaha bjhÊyhf ïU¥gij É£LÉ£L mj‰F khwhf bjhÊšfis

jiyaha ntiy thŒ¥ghf kh‰¿¡ bfhŸSjiy F¿¡F«.

xU bghUshjhukhdJ ï¤jifa rKjha nkbyGÃiy mila

jdJ Ra nrÄ¥ãÈUªJ 20 Kjš 25 rjåj bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â

(GDP)¡F rkkhd Kjä£il brŒa nt©L«. ï¤jifa nkbyG

Ãiyia áy ehLfËš ïuÆšnt Jiw k‰W« ghJfh¥ò JiwfË‹

thÆyhf bg‰W¡ bfhŸs¥g£lJ.

ïªj nkbyGÃiy¡F ã‹ bghUshjhukhdJ j‹ Ãiwî

milªJ KG ts®¢á Ãiyia v£L»wJ. ïªj ÃiyÆš muR áy

mo¥gil Ô®khd§fis vL¡f nt©oíŸsJ. c‰g¤â ts§fŸ

Ãiwthfî«, bghUŸfË‹ c‰g¤â mâfkhfî« ïU¥gjdhš

mªeh£L muR, eh£oid tY¥gL¤j (m) ghJfh¡f mt‰iw

ga‹gL¤Jtjh (m) k¡fË‹ ey‹fis ca®¤j ga‹gL¤Jtjh vd

KobtL¡f nt©L«.

filá ÃiyahdJ, k¡fË‹ bgU« msî Ef®¢á Ãiy

vd¥gL«. ïªÃiyÆš bghJk¡fŸ mid¤J tif¥ bghUŸfisí«,

F¿¥ghf mÊah¥ g©l§fshd fh® ngh‹w trâ¥ g©l§fisí«

Ml«gu g©l§fisí« bgU« msÉš Efu¤ bjhl§Fth®fŸ.

nuh°nlhÉ‹ ts®¢á¡ f£l§fŸ mid¤J« bghJ¥gilahd

c©ik Ãiyahf cŸsJ. Mdhš mid¤J ehLfS« ïªÃiyfË‹

tÊahf ts®¢á Ãiyia mila Éšiy.

17

gÆ‰ágÆ‰ágÆ‰ágÆ‰ágÆ‰á

gFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - m

I. rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.

1. (nrg¤) thuªâu ÉLKiw (nrg¤) thuªâu ÉLKiw (nrg¤) thuªâu ÉLKiw (nrg¤) thuªâu ÉLKiw (nrg¤) thuªâu ÉLKiw (Week end)I m¿Kf¥gL¤âat®I m¿Kf¥gL¤âat®I m¿Kf¥gL¤âat®I m¿Kf¥gL¤âat®I m¿Kf¥gL¤âat®

m. ê¥%° M. »nu¡f®fŸ

ï. nuhkhÅa®fŸ <. ïªâa®fŸ

2. m®¤jrh°âu¤ij vGâat®

m. âUtŸSt® M. bfsoša®

ï. g©oj #tf®yhš neU <. kfh¤kh fhªâ

3. tÂfthâfŸ mâf K¡»a¤Jt« bfhL¤jJ

m. ntsh©ik M. c‰g¤â¤ bjhÊš

ï. tÂf« <. ïw¡Fkâ

4. ïa‰ifthâfŸ c‰g¤â¤ bjhÊš v‹W fUâaJ

m. c‰g¤â¤ bjhÊš M. ntsh©ik

ï. nrit¤Jiw <. gil åu®fŸ

5. òâa bghUshjhu¤â‹ jªij v‹wiH¡f¥gLgt®

m. Mj« °Ä¤ M. kh®rš

ï. fhuš kh®¡° <. J.M. Ñ‹R

II. nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.

6. âUtŸStÇ‹ bghUshjhu¢ áªjidfŸ âU¡FwË‹ ............mâfhu¤âš fhzyh«.

7. tÂfthâfŸ mâf .........., Fiwªj ïw¡FkâÆY« e«ã¡if

bfh©oUªjd®.

8. ïa‰ifthâfŸ ..........I rh®ªâUªjd®.

9. bjh©ik¥ bghUËay¿P®fŸ ............ bfhŸifÆš e«ã¡if¡

bfh©oUªjd®.

18

10. .............. v‹gt® bghUshjhu ts®¢á Ãiy¡ nfh£gh£il tF¤j

MáÇa® Mth®.

III. bghU¤Jf.bghU¤Jf.bghU¤Jf.bghU¤Jf.bghU¤Jf.

11. tuyh‰W¥gŸË m. fhuš kh®¡Þ

12. m¿Éaš rkj®k« M.mbkÇ¡f I¡»aehLfŸ

13. ÃWtd¥gŸË ï. b#®kÅ

14. _yjd¤âu£á¡ Fiwî <. kâ¥ò¡nfh£ghL

15. TLjš / ïWâÃiy¥gŸË c. ts®¢á¡ Fiwªj ehL

IV. xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«.xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«.xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«.xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«.xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«.

16. Inuh¥ãa¡ fyh¢rhu¤â‹ mo¥gil v‹d?

17. tÂfthj¤âd® v‰Wkâiaah mšyJ ïw¡Fkâiaah vij

MjÇ¤jd®?

18. bghUËaš g£oaÈ‹ MáÇa® ah®?

19. Çfh®nlh M®t« fh£oaJ c‰g¤â¥ g‰¿ ãu¢ridfËyh? mšyJ

g»®it¥ g‰¿ ãu¢ridfËyh?

20. xU bghUshjhu nkbyGÃiy¡F M©L¡F v›tsî KjäL brŒa

nt©L«?

gFâ-MgFâ-MgFâ-MgFâ-MgFâ-M

V. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš

ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.

21. ïa‰ifthâfŸ ntsh©ik¡F mâf K¡»a¤Jt« bfhL¤jJ

V‹?

22. k¡fŸ bjhif mG¤j¤â‹ tiffŸ ahit?

23. `bghUshjhu ts®¢á’ v‹whš v‹d?

24. `bghUshjhu nkbyGÃiy’ (Take off) v‹whš v‹d?

25. `tWik bfhL« NHš’ v‹whš v‹d?

19

gFâ-ïgFâ-ïgFâ-ïgFâ-ïgFâ-ï

VI. ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.

26. ë¥%fË‹ bghUshjhu¢ áªjidfŸ ahJ?

27. Ãfu c‰g¤â v‹whš v‹d?

28. Ñ‹R òâa bghUshjhu¤â‹ jªij v‹wiH¡f¥gLtJ V‹?

29. K¡»a bjh‹ik¥ bghUËay¿P®fË‹ fU¤J¡fŸ ahit?

30. ïªâah ts®ªJ tU« ehL v‹wiH¡f¥gLtnj‹?

g F â - <g F â - <g F â - <g F â - <g F â - <

VII. ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.

31. tÂfthâfË‹ áªjidfis Éthâ¡fî«.

32. ïa‰ifthâfË‹ K¡»a¡ fU¤J¡fŸ ahit?

33. bghUshjhu ts®¢áÆš muá‹ g§Fjid ÉtÇ¡fî«.

34. ã‹j§»a ehLfË‹ áw¥ãašòfŸ ahit?

35. nuh°nlhÉ‹ ts®¢á Ãiyfis Éthâ¡fî«.

20

ghl« - 2

k¡fŸbjhif

(POPULATION)

kÅjts¤â‹ ï‹¿aikahikia g‰¿ m¿ªJ bfhŸSjny

bghUshjhu eykhF«. kÅj ïd«, c‰g¤â fUÉahf

kh¤âukšyhkš, mitfS¡FŸns Kotil»wjhf cŸsJ. mt‰¿‹

g‰wh¡Fiwî¡F« xU K¡»a«. Mfnt, k¡fŸ bjhifia g‰¿

m¿ªJ¡ bfhŸSjš Äfî« mtáakhdJ. ïJ bghUshjhu

K‹nd‰w¤ij Ô®khÅ¡F« xU K¡»a fhuÂahF«.

k¡fŸbjhif - És¡f« (Meaning)

k¡fŸbjhif v‹gJ, xU eh£oš (m) xU gFâÆš thG«

x£Lbkh¤j k¡fË‹ v©Â¡ifahF«.

k¡fŸbjhifia Ô®khÅ¡F« fhuÂfË‹

k¡fŸbjhifia Ô®khÅ¡F«. mo¥gil fhuÂfshtd

1. ãw¥ò Éj« (Birth Rate)

2. ïw¥ò Éj« (Death Rate)

3. ïl¥bga®¢á (Migration)

ïl¥bga®¢á ïUtif¥gL« mitahtd

a. btËeh£oš FonaWjš (btË¡Fo¥bga®¢á)

b. e« eh£oš FoòFjš (cŸFo¥bga®¢á)

ãw¥ò åj« (Birth Rate)

k¡fŸbjhif bgU¡f¤âš ãw¥ò åj« xU neuoahd khWjiy

c©L g©Q«. ãw¥ò åj mâfÇ¥ghš, k¡fŸbjhifÆY« mâfkhd

bgU¡f¤ijna fhzKoí«.

21

ãw¥ò åj« ÑœfhQ« fhuÂfSl‹ bjhl®ò bfh©LŸsJ.

1. âUkz taJ

2. FHªij ãw¥ò mâfÇ¥ò

3. r_f gH¡f§fŸ k‰W« e«ã¡iffŸ

4. go¥g¿É‹ik k‰W« ãw¥ò f£L¥ghL KiwfŸ g‰¿

m¿ahik

ïs taJ âUkz«, mâfkhd FHªij ãw¥òfŸ, giHa r_f

gH¡f tH¡f§fŸ, e«ã¡iffŸ, gutyhf Ãyî« go¥g¿î ïšyh Ãiy

mâfÇ¥ò k‰W« ãw¥ò f£L¥ghL KiwfË‹ m¿ahik mâfÇ¥ò,

M»at‰¿‹ _ykhf ãw¥ò åj« ca®ªJ, k¡fŸ bjhifahdJ

bgUksî¡F mâfÇ¡»wJ.

r_f ÉÊ¥òz®î k‰W« k¡fËilna guÉ¡ fhz¥gL« fšÉ

m¿thdJ, âUkz taij mâfÇ¡f cjî»wJ. FL«g f£LghLfŸ

g‰¿a m¿î bgU¡f«, FL«g ey¤â‰fhf ãw¥ò åj« Fiwî k‰W«

FHªij ãw¥ò mâfÇ¥ò Fiwî, ngh‹wit _ykhf ãw¥ò åj«

Fiw»‹wJ.

ïw¥òåj« (Death Rate)

k¡fŸbjhif bgU¡f¤â‰F k‰bwhU fhuz« Fiwthd ïw¥ò

åjnkahF«. gá, g£oÅ, r¤JŸs czî »il¡fhik, bjh‰W nehŒ,

nghâa kU¤Jt, Rfhjhu trâ Fiwî ngh‹w fhuz§fshš ïw¥ò

åj« mâfÇ¡»wJ. kWòwkhf neh¡F«nghJ, r¤JŸs czî, öa

FoÚ®, nk«g£l kU¤Jt trâfŸ, J¥òuî trâfŸ, bjh‰W nehŒ

xÊ¥ò ngh‹wt‰¿‹ ÉÇth¡f¤jhš ïw¥ò åjkhdJ Fiwtil»wJ.

Fo¥bga®¢á (Migration)

btË Fo¥ bga®¢áahdJ k¡fŸ bjhif bgU¡f¤ij

Fiw¡»‹wJ. cŸ Fo¥ bga®¢áahdJ k¡fŸbjhif bgU¡f¤ij

mâfÇ¡»‹wJ.

22

Fo¥bga®¢á, k¡fŸbjhif ts®¢á¡F K¡»a¡ fhuzkhf

miktâšiy. VbdÅš bt›ntW ehLfŸ, FoíÇik ïl¥bga®Éš

gyÉj f£L¥ghLfis Éâ¤JŸsd. vdnt k¡fŸbjhif kh‰w«

mila ïu©L K¡»a¡ fhuÂfŸ ãw¥ò É»j« k‰W« ïw¥ò É»jnk

MF«.

k¡fŸbjhifí« bghUshjhu ts®¢áí«

k¡fŸbjhif ts®¢áahdJ, bghUshjhu ts®¢á¡F

»s®¢áô£Ljyhfî«, xU jilahfî« ïU¡f¡TL«.

bghUshjhu ts®¢á¡F, k¡fŸbjhif xU ö©Ljš

1. ã‹j§»a bghUshjhu¤âš, k¡fŸbjhif ts®¢á ciH¥ã‹

mË¥ig mâfÇ¡»wJ. ïj‹ Éisthf eh£oš kÈthd

ciH¥ò »il¡»wJ. xU F¿¥ã£l msî bjhÊš E£g¤Jl‹,

»il¡F« Kjä£il¡ bfh©L, mâfÇ¤âU¡F« ciH¥ig¥

ga‹gL¤â c‰g¤âia mâfÇ¡f¡ TL«.

2. k¡fŸbjhif mâfÇ¥ãdhš g©l§fS¡fhd njit

mâfÇ¡»wJ. ï¤njit mâfÇ¥ò eh£o‹ c‰g¤âia, ntiy

thŒ¥ig k‰W« tUkhd¤ij mâfÇ¡f¢brŒ»wJ. ïj‹

Éisthf bghUshjhu« ts®¢á milí«.

3. k¡fŸbjhif bgU¡f¤âdhš, g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹ mË¥ò

mâfÇ¡F«. mË¥ã‹ msî mâfÇ¥ãdhš, c‰g¤âahdJ

mâfÇ¡F«. ïjdhš áw¥ò nj®¢á milí«. ï¤jifa áw¥ò

nj®¢áÆdhš bjhÊšE£g« K‹nd‰w« milí«.

4. c‰g¤âÆ‹ njit k‰W« mË¥ò mâfÇ¡F«nghJ, ts§fËš

g‰wh¡Fiw V‰gL«. ïitfŸ bjhÊšE£g ts®¢áia

V‰gL¤J«.

k¡fŸbjhif bto¥ò (Population Explosion)

k¡fŸbjhif bto¥ghdJ, m¢RW¤j¡Toa, mântfkhd

k¡fŸbjhifÆ‹ ts®¢á åj¤ijna F¿¡F«.

23

bto¥ã‰fhd fhuz§fŸ

1. mâf ãw¥ò åj«

mâf ãw¥ò åjkhdJ k¡fŸbjhif bgU¡f¤â‰F

ÄfK¡»akhd bghW¥òŸs fhuzkhF«. ïªâahÉš 1891-1900-š 1000

ngU¡F 45.8 åjK« k‰W« 2001-š 1000 ngU¡F 25.8 rjåjKkhf

FiwªâUªjhY« ï‹D« k¡fŸbjhif mâfÇ¤nj fhz¥gL»wJ.

ïitfŸ_y« ãw¥ò åj« FiwaÉšiy v‹gijna fh£L»wJ.

FL«g ey« g‰¿a És«gu§fŸ, FL«gy eythœî â£l§fŸ,

k¡fŸbjhif g‰¿a fU¤ju§FfŸ _ynk ï¥ãw¥ò åj¤ij Fiw¡f

Koí«.

2. Fiwthd ïw¥ò Éj«

rÛg fhy§fËš, ïw¥ò åj¡ Fiwî k¡fŸbjhif ts®¢áÆid

bgU¡Ftj‰F K¡»a fhuzkhŒ cŸsJ. 2001-š ïªâahÉš ïw¥ò

åjkhdJ 1000 ngU¡F 8.5 rjåjkhf ïUªjJ. kU¤Jt JiwÆš V‰g£l

K‹nd‰wK«, M£bfhŸË nehŒfsh»a, m«ik, ãns¡, ilghŒL M»a

Ú©lfhy nehŒfŸ xÊªJÉ£l ÃiyÆY« k¡fŸbjhif bgUf¡

fhuz§fshF«. R¤j«, Rfhjhu trâfŸ, FHªij ãw¥ò¡F K‹, FHªij

ãw¥ò¡Fã‹ cŸs guhkÇ¥ò¡fŸ, FHªijfË‹ ïw¥ò åj¤ij

Fiw¡»‹wJ.

3. ïstaJ âUkz«

ïªâahÉš ïs taânyna âUkz« brŒJ bfhŸtJ tH¡fkhf

ïUªJ tU»‹wJ. ïªâa bg©fË‹ âUkz taJ 18 Mf cŸsJ. ïJ

ãw ehLfnshL x¥ãL«nghJ Äf Fiwthdnj. k‰w ehLfË‹ âUkz

tajhdJ 23 Kjš 25 MF«. ïjdhš kf¥ngW fhy« mâfÇ¡»wJ.

ãw¡F« FHªijfË‹ v©Â¡ifí« mâfÇ¡»wJ.

4. rKjha k‰W« rka¡ fhuz§fŸ

ïªâahÉš x›bthU jÅ kÅjD« f£lha« âUkz« brŒJ¡

bfhŸsnt©L«. VbdÅš mJ xU ï‹¿aikahj r_f flikahF«.

T£L¡ FL«g¤âš jÅegÇ‹ bghW¥ò¡fŸ czu¥glÉšiy khwhf

24

bkh¤j eg®fË‹ rkÃiyahd Ef®î¡F K¡»a¤Jt« ju¥g£LŸsJ.

mnef k¡fË‹ ` `xU FL«g¤â‰F xU M© FHªij’ ’ v‹w

vâ®gh®¥ãdhš FL«g¤â‹ msthdJ mâfÇ¤J¢ brš»wJ.

5. tWik

tWikí«, k¡fŸbjhif bgU¡f¤â‰F xU fhuzkhf cŸsJ.

FHªijfŸ, x›bthU FL«g¤âY«, tUkhd« <£l¡Toa

bg‰nwh®fS¡fhf ntiyfS¡F¢ br‹W cjÉ brŒa nt©oíŸsJ.

gŸË¡F bršY« taâš ntiy¡F¢ br‹W bghUŸ <£Ltjhš

FHªijfŸ FL«g¤â‹ brh¤jhf¡ fUj¥gL»wh®fŸ. TLjyhf

ãw¡»‹w x›bthU FHªijfS« tUkhd« <£L« cW¥ãd®fsht®.

ïJ mt®fË‹ FL«g tUkhd¤â‰F Jiz òÇí«.

6. thœif¤ju«

k¡fË‹ thœ¡if¤ ju« FiwthdJ, mâf FHªijfŸ ãw¡f

tÊtF¡»wJ. VbdÅš FL«g¤âš xU TLjš FHªij bgUŠ

brh¤jhf fUj¥gL»wnja‹¿, mJ xU bgU« bghW¥ò v‹»‹w

v©z« ïšiy. k¡fŸ bjhifÆš bgU«ghyhndh® fšÉ m¿î

m‰wt®fshf ïU¥gjdhš FL«g f£L¥gh£o‹ mtáa¤ij mt®fŸ

òÇªJ¡bfhŸs ïayÉšiy. á¿a msthd FL«g« ešy thœ¡if

ju¤ij mDgÉ¡f cjî»wJ v‹gJ mt®fS¡F

bjÇahjbjh‹whF«.

7. fšÉa¿É‹ik

ïªâa k¡fŸbjhifÆš (60%) bgU«ghyhndh® fšÉa¿î

m‰wt®fshfî« (m) FiwfšÉ bg‰wt®fshfî« cŸsd®. ïjdhš

mt®fŸ Fiwthd ntiyia V‰W¡bfh©L, jh§fis¤ jh§fns

MjÇ¤J¡ bfhŸs ïayhj ÃiyÆš thœ»‹wd®. ntiyÆ‹ikí«,

Fiwntiycilikí« tWik¡F tÊtF¡»wJ. fšÉa¿É‹ik

mâf É»j¤âš ÃyÉ tUtjhš, k¡fŸ ngusî m¿ahikÆš

ïUªJ¡bfh©L _l r_f, gH¡f tH¡f§fËY« k‰W« ïstaâš

âUkz«, M© FHªijfis¥ bg‰W¡bfhŸs nt©L« v‹w

nkhf§fËdhš ÃiwªJŸsh®fŸ. ïj‹ Éisthf k¡fŸ bjhif

bgU¡f« ca®ªj åj¤âš ïU¡»wJ.

25

k¡fŸbjhif bto¥ò v›thW bghUshjhu ts®¢áia jilbrŒ»wJ

ïªâahÉš k¡fŸbjhif bto¤J, bgU» fhz¥gL»wJ.

bghUshjhu ts®¢á¡F ciH¥ã‹ mË¥ò mâfkhf njit¥g£lhY«

ekJ k¡fŸbjhif bjhl®ªJ ts®tjhš bghUshjhu ts®¢á

ghâ¥ò¡FŸsh»wJ. Ñœ¡f©l tÊfËš k¡fŸbjhif bgU¡f«

bghUshjhu ts®¢áia ghâ¡»‹wJ.

1. czî¥ g‰wh¡Fiw

ïªâa k¡fŸ bjhif mâfÇ¤J¡ bfh©nl ïU¥gjhš,

mj‰nf‰w Étrha c‰g¤âÆš rkÉ»j ts®¢á ïšiybaÅš

fLikahd czî¥ g‰wh¡Fiw ãu¢áidia rªâ¡f nt©o neÇL«.

2. c‰g¤â brŒahj Ef®nth® Rik

k¡fŸbjhif v›tsî mâfÇ¡»wnjh , FHªijfS«,

KânahÇ‹ v©Â¡ifí« m›tsthf ca®»wJ. FHªijfS«

KânahU« c‰g¤âÆš xU g§»idí« t»¡fhkš, bghUŸfis

k£L« Ef®»wh®fŸ. ï›thwhf FHªijfŸ k‰W« KânahÇ‹

v©Â¡if mâfÇ¡F«nghJ r¤Jzî, kUªJtrâ, bghJ Rfhjhu«

k‰W« fšÉ¥ ngh‹w mo¥gil njitfŸ ftd« brY¤j¥glhknyna

bgUksÉš »l¡»‹wd.

3. jyh tUkhd« k‰W« eh£L tUkhd« Fiwjš

mâfntfkhf tsU« k¡fŸbjhif jyh tUkhd« k‰W« eh£L

tUkhd¤â‹ ruhrÇ ts®¢á åj¤ij jil¢ brŒ»wJ. eh£L

tUkhd¤âš V‰g£l mâfÇ¥ig Ãiyahf ts®ªJ tU«

k¡fŸbjhif Ef®ªJÉL»wJ.

4. nrÄ¥ò« KjäL« Fiwjš

mântf k¡fŸbjhif ts®¢á nrÄ¥igí« k‰W« Kjä£o‹

âwidí« Fiw¡»wJ v‹gJ Äf Mg¤jhd ÉisthF«. eh£L

tUkhd« k‰W« jyh tUkhd« ïªâahÉš Fiwthf cŸs

26

ïªÃiyÆš nrÄ¥ã‰F v‹W gz¤ij xJ¡f thŒ¥ãšiy. ïj‹

Éisthf cWâ¤ njit FiwªJ, k¡fË‹ th§F« r¡âí«

Fiw»wJ. ïªj k¡fŸ bjhifÆ‹ ÉÇthd ts®¢á, c¢r c‰g¤â

âwidí«, eh£o‹ tUkhd¤ijí« Ô®khÅ¡F« fhuÂahd nrÄ¥ò

ts®¢á åj¤ij ghâ¡»wJ.

5. _yjd M¡f« Fiwî

eh£o‹ bghUshjhu ts®¢á¡F ï‹¿aikahjJ _yjd

M¡f« MF«. mâY« ïªâah ngh‹w ts®ªJ tU« ehLfS¡F

_yjd M¡f« Äf Äf K¡»a«. _yjd M¡f«, nrÄ¥ò k‰W«

Kjä£il rh®ªJŸsJ. mâfntf k¡fŸ bjhif ts®¢á

ïU¡F«nghJ, ï« _yjd M¡f« V‰gl thŒ¥ãšiy. ïj‹ Éisthf

ntiyÆ‹ikí«, FiwntiythŒ¥ò« mâfÇ¡»wJ. ï›thwhf

mântf k¡fŸ bjhif ts®¢á mªeh£o‹ _yjd M¡f¤ij Äf

nkhrkhd ghâ¥ò¡FŸsh¡F»wJ.

6. ntiyÆ‹ik (k‰W«) Fiwntiyílik

tsU« k¡fŸbjhif ntiyÆšyh â©lh£l¤ij nkY« mâfÇ¡»wJ.

k¡fŸbjhif tsU«nghJ, ciH¥ò« mâfÇ¡»wJ. ïªj mâfÇ¡F« ciH¥ò

r¡âia Ãyî« g‰wh¡ Fiwahd ntiy thŒ¥ò¡fŸ KGikahf <®¤J¡

bfhŸs ïayÉšiy. ïj‹ Éisthf Ãiwa k¡fŸ ntiyÆš

mk®¤j¥glhkY«, Fiwthd ntiyÆš mk®¤j¥g£L« ïU¡»wh®fŸ.

7. kfËÇ‹ ciH¥ò åzhjš

mo¡fo FHªij bgUtjhš, Ú©l fhy¤âš, c‰g¤â

elto¡iffËš bgUksî kfËuhš ntiy brŒa ïayÉšiy.

ïjdhš kÅjts« åzh»wJ. nkY« bghUshjhu ts®¢á¡

F‹W»wJ.

8. ciH¥ã‹ c‰g¤â¤âw‹ Fiwî

k¡fŸbjhif bgU¡fkhdJ eh£LtUkhd« k‰W« jÅ eg®

tUkhd¤ij bgUksÉš ghâ¡»‹wJ. ïj‹ fhuzkhf k¡fË‹

thœ¡if¤ jukhdJ Fiw»wJ. ïJ c‰g¤â¤ âwid Fiwa¢ brŒ»wJ.

ï¤jilfŸ bghUshjhu ts®¢áia ghâ¥gila¢ brŒ»wJ,

27

9. r_f ey â£l¤â‹ ÛJ mâf bryî

k¡fŸbjhif mâfÇ¥ghdJ, FHªijfË‹ v©Â¡ifia

mâfÇ¡»wJ. ïj‹ fhuzkhf kU¤Jt guhkÇ¥ò, bghJ Rfhjhu«,

FL«g ey‹, fšÉ, å£Ltrâ ngh‹w r_f bryîfË‹ njitahdJ

mâfÇ¡»wJ.

10. ntsh©ikÆš ã‹j§»a Ãiy

ïªâahÉš k¡fŸbjhif ts®¢áahdJ, á¡fdk‰w Kiwah»a

Ãy« k‰W« åLfŸ J©L J©Lfshf ãÇ¡f¥gL»‹w Ãiyia

cUth¡F»wJ. Ãy§fŸ Äf¢ á¿a msthdjhf ïU¥gjhš

ïaªâukakh¡f¥g£l cHî Kiwia ifahs ïayÉšiy. Iªjh©L

â£l§fŸ _ykhf ntsh©ikÆš gy bt‰¿fukhd K‹nd‰w§fis

brŒâUªjhY« Étrha c‰g¤âahdJ, k¡fŸbjhif ts®¢ánahL

x¥ãL«nghJ Äf Fiwthd ÃiyÆnyna ïUªJ tU»wJ.

11. ts®¢áa‰w bjhÊšÃiyfŸ

k¡fŸbjhif ts®¢á ntf«, bjhÊš Jiw ts®¢áia mâfkhf

ghâ¡»‹wJ. ïj‹ fhuzkhf Foir k‰W« áW¤bjhÊšfS« nkY«

bgU« bjhÊšfS« nghJkhd msÉš ts®¢á milaÉšiy. bgU«

k‰W« á¿a bjhÊ‰rhiyfS¡F njitahd _yjd« bgUksÉš

njit¥gL« nghJ ïªâa _yjd M¡f åjnkh Äf¡ Fiwthf

cŸsJ. e« eh£o‹ bjhÊš Jiw ts®¢á¡F xJ¡ÑL brŒa bghJ

KjäL nghJkhdjhf ïšiy.

12. muR ÛJ Ãâ¢ Rik

mântf k¡fŸbjhif mâfÇ¥ò, Ãâ¢ Rikahf muR¡F

mik»wJ. r_f ey â£l§fS¡fhfî«, tWikia mf‰Wtj‰fhfî«

ts§fis¤ âu£o tWikia mf‰Wtj‰F Ãâah¡f« brŒa

nt©oíŸsJ. öŒikahd FoÚ® tH§Ftj‰F«, FoÆU¥ò trâ

V‰gL¤â jUtj‰F« ešy Rfhjhu NœÃiyia cUth¡Ftj‰F«,

kU¤Jt trâ brŒJjUtj‰F« k¡fË‹ thœ¡if ju¤ij ca®¤jî«

bgU« bghUŸ bryit muR nk‰bfhŸs nt©oíŸsJ. k¡fŸ bjhif

f£L¥gh£o‰FŸ bfh©L tu¥g£lhš muR mâf c‰g¤â

28

neh¡f§fS¡fhf bryî brŒa¡ TL«. ïj‹ thÆyhf eh£L k‰W« jyh

tUkhd« cauî«, thœ¡if ju« cauî« thŒ¥ò V‰gL»wJ.

nk‰F¿¥ãl¥g£l fhuÂfË‹ És¡f§fŸ ïªâahÉ‹

k¡fŸbjhif bgU¡f¤ij f£L¥gL¤j¥gl nt©oa mtáa¤ij

tÈíW¤J»wJ. k¡fŸ bjhifÆ‹ mântf ts®¢á åj«,

bghUshjhu K‹nd‰w¤ij Äfî« nkhrkhd msî ghâ¡»wJ.

vdnt xnu ïl¤âš Ã‰gj‰F eh« Xo¡bfh©nl ïU¡f

nt©oíŸsJ v‹W áy neu§fËš brhšy¥gL»wJ.

k¡fŸbjhif ts®¢áia f£L¥gL¤J« tÊfŸ

1. j«gâfË‹ ghJfh¥ò åj« (Couple Protection Rate-CPR)

ïªj åj¤ij mâfÇ¥gâdhš, FL«g f£L¥gh£L Kiwfis

ifahS« j«gâfË‹ É»j« mâfÇ¡f nt©L«.

2. FHªijfŸ ïw¥ò åj« (Infant Mortality Rate-IMR)

ï›åj« nkY« Fiw¡f¥gl nt©L«. VbdÅš FHªijfŸ

Fiwªj v©Â¡ifÆš ïw¡F«nghJ, bghJ k¡fŸ áW FL«g

be¿Æid ã‹g‰w C¡fkË¡F«.

3. ehL bjhÊškakhjš

Ãy¤ij rh®ªâU¡F« k¡fŸbjhif mG¤j¤ij Fiw¡f

nt©L«. »uhk¥ òw§fËš Foir k‰W« áW bjhÊšfis, mâfg£r

k¡fS¡F ntiy thŒ¥gË¥gj‰fhf, tsu¢ brŒjš nt©L«. ïj‹

thÆyhf k¡fË‹ thœ¡if¤ ju« caU«nghJ mJ k¡fŸ bjhifia

f£L¥gL¤J«.

4. bg©fË‹ vG¤j¿î åj« k‰W« fšÉia mâfÇ¤jš

fšÉ f‰w k¡fS¡F j§fSila FL«g msÉid¥ g‰¿ mâf¥

bghW¥ò thŒªj f©nzh£l¤ij¥ bg‰WŸsd®. mt®fŸ áW

FL«g¤â‹ e‹ikfis¥ g‰¿í«, FL«g f£L¥gh£L Kiwfis

ga‹gL¤Jtâ‹ thÆyhfî« FL«g msÉid Fiw¡f Koí« v‹w

fU¤J¡fis òÇªJ bfh©L brašgLth®fŸ. ïJ ãw¥ò åj¤ij¡

Fiw¡F«.

29

5. fhy« jhœ¤â âUkz« brŒjš

fhy« jhœ¤â âUkz« brŒtj‰F C¡fkË¡f nt©L«. mnj

neu¤âš K‹T£ona âUkz« brŒtij f£lha« f£L¥gL¤j

nt©L«. Fiwªjg£r M©fË‹ âUkz taJ 21 k‰W« bg©fË‹

taJ 18 v‹w taJ tu«ig thœ¡ifÆš ã‹g‰w nt©L«.

6. r£lßâahd elto¡if

FHªij¤ âUkz¤ijí« xnu rka¤âš, xUt® gy bg©fis

âUkz« brŒJ¡ bfhŸSjiyí« (polygamy) jilbrŒa r£l§fis

ïa‰¿ mt‰iw mKY¡F¡bfh©L tunt©L«.

7. FL«g ey â£l§fŸ (Family Planning)

k¡fŸ bjhifÆ‹ mântf ts®¢áia¡ f£L¥gL¤j ïJ xU

K¡»akhd tÊKiwahF«. FL«gey¤â£lÄLjš v‹gJ FL«g¤â‹

msit¡ f£L¥gL¤jyhF«. ï¤â£l« xU njáa ïa¡fkhf

cUbtL¡fnt©L«. FL«g¤ eyâ£l¤ij¥ g‰¿a fšÉia

midtU« bgw¢ brŒjš nt©L«. ãw¥ig¡ f£L¥gL¤J«, bt›ntW

tÊKiwfis bghJk¡fŸ m¿a¢ brŒjš nt©L«.

k¡fŸbjhif¥ g‰¿a nfh£ghLfŸ

khšjá‹ k¡fŸbjhif¡ nfh£ghL

bghUËaÈš, khšjá‹ k¡fŸ bjhif¡ nfh£ghL v‹gJ

midtU« m¿ªj x‹whF«. bghUËay¿P® khšjR mt®fŸ, k¡fŸ

bjhifÆ‹ ts®¢á¥ bgU¡f«, czî c‰g¤â¥ bgU¡f¤ijÉl jh©o

ÉŠá¢ bršy¡ TL« v‹»wh®. ï¤jifa mântf bgU¡f«

bghUshjhu¤â‹ ts®¢áia jilbrŒJ Äf nkhrkhd ghâ¥ig

V‰gL¤J« vd R£o¡ fh£L»wh®.

ï¡nfh£gh£il ÑœfhQ« _‹W T‰WfËš És¡fyh«

1. k¡fŸbjhifÆ‹ ts®¢á åjkhdJ, thœÉ‹ mo¥gil¤

njitahd czÉ‹ »il¥gsthš f£L¥gL¤j¥gL»wJ. czî

c‰g¤â mâfÇ¡F« nghJ k¡fŸ bjhifí« mâfÇ¡F«.

2. k¡fŸbjhif bgU¡f«, czî c‰g¤âia Él mântf ts®¢á

åj¤âš, mâfÇ¡»wJ. ntW tifahf¡ Tw¥ nghdhš,

30

k¡f£bjhif bgU¡f åj¤âY«, czî c‰g¤â `T£lš

åj¤âY«’ mâfÇ¡»wJ.

3. »il¡F« czî¥ bghUŸfË‹ msÉ‰nf‰g, ïa‰if¤ jilfŸ

k‰W« bra‰if¤ jilfŸ M»a ïU KiwfŸ _y« k¡fŸ bjhifia

Ãiy¥gL¤jyh«.

k¡fŸbjhifÆ‹ msî, czî c‰g¤âÆ‹ »il¥gsthš

Ô®khÅ¡f¥gL»wJ v‹gij Kjš T‰W F¿¥ãL»wJ. mjhtJ

bgUksî czî c‰g¤âahš mâf k¡f£ bjhifia guhkÇ¡f ïaY«.

k¡f£bjhif ts®¢á ntf¤â‰F¢ rkkhf czî c‰g¤â

mâfÇ¡fhÉoš mJ Vœik¡F tÊtF¡F«. czÉ‹ikahš k¡fŸ

ïwªJÉLt®. czÉ‰fhd njit, ïw¥ig V‰gL¤â k¡fŸbjhifia

jhdhf Ãiybgw¢ brŒí«. czî c‰g¤â mâfÇ¡F«nghJ, k¡fŸ

j§fŸ FL«g¤âš mâf cW¥ãd®fis V‰w¡bfhŸs K‰gLt®. ïj‹

Éisthf czÉ‰F mâf¤ njit V‰gL«. vdnt jÅ kÅjD¡F¡

»il¡F« czÉ‹ msî Fiwí«. thœ¡if¤ ju« Fiwtilí«.

ïu©lhtJ T‰W¥go k¡fŸbjhif 2, 4, 8, 16, 32 v‹w bgU¡fš

åj¤âY« czî¥ bghUŸ c‰g¤â 2, 4, 6, 8, 10 v‹w T£lš åj¤âY«

mâfÇ¡»‹wd. k¡f£ bjhif mâfÇ¥ò Ãy¤â‹ ÛJ Rikia

mâfÇ¡»‹wJ. Ãy¤â‹ msî tiuaW¡f¥g£oU¥gjhš FiwªJ brš

Éisî Éâ brašgL«. ïjdhš c‰g¤â msî Fiwí«. jÅ kÅjD¡F¡

»il¡F« czÉ‹ msî« Fiwí«. k¡f£ bjhif ts®¢á¡F« czî¥

bghUŸ c‰g¤â¡F« ïilna fhz¥gL« ntWgh£lhš cÆ® thH¤

njitahd msÉ‰F k£Lnk czî »il¡F«. k¡fŸ tWikÆY«,

VœikÆY« mtâ¥gl neÇL«.

ï¢rkd‰w Ãiyia rÇbrŒa 1) ïa‰if jilfŸ 2. bra‰if

jilfŸ vd ïU jilfŸ cŸsd.

bra‰if¤ jilfŸ

k¡fŸbjhifia¡ Fiw¡f kÅj‹ nk‰bfhŸS«. Ka‰áfŸ

bra‰if¤ jilfŸ vd¥gL«. fhyª jhœ¤âa âUkz«, thœ¡ifÆš

f£L¥gh£Ll‹ ïU¤jš, ïnj ngh‹w ãw FL«g msit¡

f£L¥gL¤J« k¡fŸ ifahS« tÊ KiwfŸ bra‰if jilfSŸ

ml§F«.

31

ïa‰if¤ jilfŸ

ï¤jilfŸ, ïw¥ò åj¤ij mâfÇ¤J k¡fŸbjhif ts®¢áia

ghâ¡»wJ. ï›Éa‰if¤ jilfŸ gy cŸsd. kÅjÅ‹ thœehis¡

Fiw¡F« jfhj brašfS«, tWikí« ïa‰if¤ jilfSŸ ml§F«.

bghJthd ÉahâfŸ, ãns¡ ngh‹w bfhoa nehŒfŸ, ngh®fŸ,

gŠr§fŸ, kÅj cliy tU¤J« Äif ciH¥ò , KGika‰w¤

bjhÊšfŸ, j£gbt¥g ÃiyfS¡F âwªj Ãiy, fLikahd

VœikÃiy, jtwhd FHªij ts®¥ò KiwfŸ ngh‹wit ïa‰if¤

jilfS¡F áy vL¤J¡fh£LfshF«.

kÅj ïd«, ï›tWik¡ bfhLikia mf‰w, khšjR ï¢

bra‰if¤ jilfis gÇªJiu¡»‹wh®. ïšiynaš ïa‰if¤ jilfŸ

jhkhf¢ brašgl¤Jt§F«. ïjdhš k¡fŸbjhif¡F« czî

c‰g¤â¡FÄilna xU rkÃiy V‰gL« v‹»wh®.

khšjá‹ k¡f£bjhif nfh£gh£il ÑœfhQkhW És¡fyh«.

khšjá‹ k¡fŸbjhif nfh£ghLkhšjá‹ k¡fŸbjhif nfh£ghLkhšjá‹ k¡fŸbjhif nfh£ghLkhšjá‹ k¡fŸbjhif nfh£ghLkhšjá‹ k¡fŸbjhif nfh£ghL

c z î ¥ b g h U Ÿc z î ¥ b g h U Ÿc z î ¥ b g h U Ÿc z î ¥ b g h U Ÿc z î ¥ b g h U Ÿ

T£lš åj¤âš mâfÇ¡»wJ.T£lš åj¤âš mâfÇ¡»wJ.T£lš åj¤âš mâfÇ¡»wJ.T£lš åj¤âš mâfÇ¡»wJ.T£lš åj¤âš mâfÇ¡»wJ.

(2,3,4,6,8,10)

k¡fŸbjhif bgU¡fšk¡fŸbjhif bgU¡fšk¡fŸbjhif bgU¡fšk¡fŸbjhif bgU¡fšk¡fŸbjhif bgU¡fš

åj¤âš ts®»wJ.åj¤âš ts®»wJ.åj¤âš ts®»wJ.åj¤âš ts®»wJ.åj¤âš ts®»wJ.

(2,4,8,16,32)

k¡fŸbjhif¡F«k¡fŸbjhif¡F«k¡fŸbjhif¡F«k¡fŸbjhif¡F«k¡fŸbjhif¡F«

czî c‰g¤â¡F« ïilna rkd‰wczî c‰g¤â¡F« ïilna rkd‰wczî c‰g¤â¡F« ïilna rkd‰wczî c‰g¤â¡F« ïilna rkd‰wczî c‰g¤â¡F« ïilna rkd‰w ÃiyÃiyÃiyÃiyÃiy

rkd‰w Ãiyia rÇbrŒí« tÊKiwfŸrkd‰w Ãiyia rÇbrŒí« tÊKiwfŸrkd‰w Ãiyia rÇbrŒí« tÊKiwfŸrkd‰w Ãiyia rÇbrŒí« tÊKiwfŸrkd‰w Ãiyia rÇbrŒí« tÊKiwfŸ

ïa‰if¤ jilfŸïa‰if¤ jilfŸïa‰if¤ jilfŸïa‰if¤ jilfŸïa‰if¤ jilfŸ

(bfhoa tWik, ÉahâfŸ ngh®fŸbfhoa tWik, ÉahâfŸ ngh®fŸbfhoa tWik, ÉahâfŸ ngh®fŸbfhoa tWik, ÉahâfŸ ngh®fŸbfhoa tWik, ÉahâfŸ ngh®fŸ

ÃyeL¡f§fŸ, btŸs§fŸ ngh‹w ãw.ÃyeL¡f§fŸ, btŸs§fŸ ngh‹w ãw.ÃyeL¡f§fŸ, btŸs§fŸ ngh‹w ãw.ÃyeL¡f§fŸ, btŸs§fŸ ngh‹w ãw.ÃyeL¡f§fŸ, btŸs§fŸ ngh‹w ãw.)))))

bra‰if¤ jilfŸbra‰if¤ jilfŸbra‰if¤ jilfŸbra‰if¤ jilfŸbra‰if¤ jilfŸ

(jÅ¤âU¤jš,(jÅ¤âU¤jš,(jÅ¤âU¤jš,(jÅ¤âU¤jš,(jÅ¤âU¤jš, fhyªjhœ¤âafhyªjhœ¤âafhyªjhœ¤âafhyªjhœ¤âafhyªjhœ¤âa

âUkz«, xG§FâUkz«, xG§FâUkz«, xG§FâUkz«, xG§FâUkz«, xG§F

Kiw¡ f£L¥ghL ngh‹w ãw.)Kiw¡ f£L¥ghL ngh‹w ãw.)Kiw¡ f£L¥ghL ngh‹w ãw.)Kiw¡ f£L¥ghL ngh‹w ãw.)Kiw¡ f£L¥ghL ngh‹w ãw.)

32

c¤jk msî¡nfh£ghL

k¡f£bjhifÆš V‰gL« kh‰w§fS¡F« mj‹ Éisthf

jyhtUkhd¤âš V‰gL« kh‰w§fS¡F Äilna cŸs¤ bjhl®ãid

c¤jk msî¡ nfh£ghL btË¥gL¤J»wJ. eåd

bghUËay¿P®fshd á£É¡, nfd‹, lhšl‹ k‰W« uhã‹R

ngh‹wt®fŸ ï¡nfh£gh£il MjÇ¤jh®fŸ. ïa‰if ts§fŸ,

_yjd¥ bghUŸfË‹ ïU¥ò , k‰W« bjhÊšE£g Ãiy

M»at‰¿‰nf‰w áwªj k¡f£ bjhifna c¤jk msî k¡fŸbjhif

vdyh«. ïªj k¡f£bjhif msÉš jyh c‰g¤â (mšyJ c©ikahd

jyh tUkhd«) c¢r¤âš ïU¡F«. ntW tifahf¡ T¿dhš jyh

c‰g¤â c¢r¤âš ïU¡F« ÃiyÆš cŸs k¡f£ bjhifna c¤jk

msî k¡f£bjhif vdyh«. c¤jk msitÉl k¡f£bjhif

Fiwthf ïU¥ã‹ mJ k¡fŸbjhif Fiwthf cŸs ehL vdî«,

mâfkhf ïUªjhš, mJ Äif k¡fŸ bjhif bfh©l ehL vdî«

miH¡fyh«.

És¡f«

xU eh£oš ïa‰if ts§fS«, _yjd fUÉfS«, bjhÊšE£g

Ãiy M»ait khwhkš Ãiyahf ïU¥gjhf¡ bfhŸnth« .

ï›ts§fnshL x¥ãl k¡fŸbjhif á¿ajhf ïU¡F« v‹ngh«.

k¡f£bjhif mâfÇ¡Fkhdhš, eh£oš bjhÊyhs®fS« mâfÇ¥g®.

nk‰T¿a Ãiyahd ts§fSl‹ TLjyhd bjhÊyhs®fŸ nru jyh

c‰g¤â mâfÇ¡F«. Mu«g f£l¤âš, áw¥ò nj®¢á fhuzkhfî«,

ïa‰if ts§fis br«ikahf¥ ga‹gL¤JtjhY« jyh c‰g¤â

ntfkhf mâfÇ¡F«. bjhl®ªJ k¡fŸbjhif mâfÇ¤jhš, mid¤J

ts§fS« KGikahf¥ ga‹gL¤j¥g£l xU Ãiy cUthF«.

m¥bghGJ jyh tUkhd« c¢r¤âš ïU¡F«. ïªj msÉidna

c¤jk msî k¡f£ bjhif v‹»nwh«.

ïijÉl mâfkhf k¡f£bjhif mâfÇ¤jhš mªehL Äif

k¡f£ bjhif bfh©l ehlhf¡ fUj¥gL«. nkY« jyh c‰g¤â

Fiwa¤ bjhl§F«. ts§fnshL x¥ãl mâf bjhÊyhs®fŸ ïU¥gJ

bjÇí«. bfhL¡f¥g£l ts§fŸ k‰W« _yjd¥ bghU£fŸ mâf

bjhÊyhs®fËilna g»®ªJ bfhŸS« nghJ jÅbahUtU¡F

33

»il¡F« _y¥bghUË‹ msî Fiwí«. Mfnt ruhrÇ c‰g¤â

Fiwí«. jyh c‰g¤âÆ‹ msî Fiwí«bghGJ, jyh tUkhd«,

k¡fË‹ thœ¡if¤ ju« KjÈadî« Fiwí«. Äif

k¡fŸbjhifahdJ, Fiwthd thœ¡if¤ ju« , kiwKf

ntiyÆ‹ik, czî¥ g‰wh¡Fiw M»at‰¿‰F tÊ tF¡F«.

Fiwthf k¡f£ bjhif, Äif k¡f£bjhif ïu©Lnk

FiwghLfis¡ bfh©ljhF«. jyh c‰g¤â c¢r ÃiyÆš cŸs

c¤jk msî k¡f£bjhifna xU eh£o‰F Äf¢ áwªj

k¡f£bjhifahF«. gl« 2.1š ïJ És¡f¥g£LŸsJ.

gl« 2.1

k¡fŸbjhif c¤jk msî nfh£ghLk¡fŸbjhif c¤jk msî nfh£ghLk¡fŸbjhif c¤jk msî nfh£ghLk¡fŸbjhif c¤jk msî nfh£ghLk¡fŸbjhif c¤jk msî nfh£ghL

tiugl¤âš X m¢áš k¡f£bjhifí«, Y m¢áš jyh c‰g¤âí«

F¿¡f¥g£LŸsJ. k¡f£bjhif mâfÇ¡f jyh c‰g¤âí« OM tiu

mâfÇ¡F«. OP msî k¡f£bjhifÆš jyh c‰g¤â c¢r¤âš

ïU¡F«. k¡fŸbjhif OMIÉl mâfÇ¤jhš jyh c‰g¤â Fiwí«.

vdnt OM v‹gJ c¤jk msî k¡f£ bjhifahF«.

k¡f£bjhifahdJ OMI Él Fiwthf ïUªjhš, mªehL

Fiwk¡fŸ bjhif cilaJ v‹W«, OMIÉl k¡f£bjhif mâfkhf

ïUªjhš mªehL Äif k¡f£ bjhif cilaJ v‹W« Tw¥gL«.

k¡f£ bjhifahdJ c¤jk msî cilajh ïšiyah v‹gij

Ñœ¡f©l thŒ¥gh£o‹ _y« msÉlyh«.

k¡fŸ bjhif

jy

h c

‰g¤

â

34

ïâš,

M = c‰g¤âasÉš rÇrkk‰wÃiy (Mal-adjustment in level of output)

A = c©ikahd k¡f£bjhif

O = c¤jk msî k¡f£bjhif

M - ó{Íakhf ïUªjhš, bkh¤j k¡f£bjhif c¤jk msî

k¡f£bjhif¡F rkkhf ïU¡F«.

M - ne® kiwahf ïUªjhš, bkh¤j k¡f£bjhif c¤jk msî

k¡f£ bjhifiaÉl mâfkhf ïU¡F«.

M - vâ®kiwahf ïUªjhš, bkh¤j k¡f£bjhif c¤jk msî

k¡f£ bjhifiaÉl Fiwthf ïU¡F«.

k¡fŸ bjhif ts®¢á¡ f£l¡ nfh£ghL

ï¡nfh£ghL ãw¥ò åj¤â‰F«, ïw¥ò åj¤â‰F« cŸs cwit

És¡F»wJ. ãw¥ò åj« v‹gJ xU tUl¤âš 1000 eg®fS¡F

v¤jid FHªijfŸ ãw¡»‹wd v‹gij¡ F¿¡F«. ïw¥ò åj«

v‹gJ xU tUl¤âš 1000 eg®fËš v¤jid ng® ïw¡»wh®fŸ

v‹gij¡ F¿¡F«. bghUshjhu K‹nd‰w¤â‹ Éisthf ï›ÉU

åj§fËY« kh‰w§fŸ V‰gL»‹wd v‹W ï¡nfh£ghL TW»‹wJ.

k¡f£bjhif ts®¢áÆš _‹W ÃiyfŸ cŸsjhf ï¡nfh£ghL

TW»‹wJ.

Kjš Ãiy

ca®ªj ãw¥ò åjK« ïw¥ò åjK«

Kjš ÃiyÆš, ehL K‹nd‰w« FiwªJ, ã‹j§»a ÃiyÆš

ïU¡F«. ntsh©ik k¡fË‹ K¡»a¤ bjhÊyhF«. Äfî«

gHikahd c‰g¤â Kiwfns ga‹gL¤j¥gL«. k¡fË‹ thœ¡if¤

M = A-OO

35

ju« FiwªJ fhz¥gL«. ïªj ÃiyÆš ãw¥ò, ïw¥ò åj§fŸ ca®thf

ïU¡F«. r¤âšyh czî, Rfhjhu trâÆ‹ik, nghâa kU¤Jt

trâfŸ ïšyhik M»aitna mâf ïw¥ò åj¤â‰F

fhuz§fshF«.

fšÉa¿î ï‹ik, FL«g ey¤ â£l§fŸ g‰¿a m¿ahik,

ïstaJ âUkz«, rKjha e«ã¡iffŸ, rl§FfŸ M»ait ãw¥ò åj«

mâfkhf ïU¥gj‰fhd fhuz§fshF«. ïªj¡ f£l¤âš, mâf ãw¥ò

åj«, mâf ïw¥ò åj¤ij rÇ¡f£Ltjhš, k¡fŸ bjhif ts®¢á

mâfkhf ïšiy. nj¡fK‰W fhz¥gL»‹wJ.

ïu©lh« Ãiy

ca®ªj ãw¥ò åjK«, Fiwªj ïw¥ò åjK«

ehL K‹ndW« nghJ, bjhÊš elto¡iffŸ mâfÇ¤J, mâf

ntiy thŒ¥òfŸ cUth»‹wd. ïjdhš eh£L tUkhdK«, jyh

tUkhdK« mâfÇ¤J, k¡fË‹ thœ¡if¤ ju« ca®»wJ. ehlhdJ,

ca®ªj ãw¥ò åjK«, Fiwªj ïw¥ò åjK« bfh©l ïu©lh«

Ãiyia mil»wJ. ca®ªj m¿Éaš bjhÊšE£g ts®¢á fhuzkhf

nghâa kU¤Jt trâfŸ »il¡f¥bgW»‹wd.

bjh‰W nehŒfŸ, cÆ® bfhŸË nehŒfŸ KjÈad

xÊ¡f¥gL»‹wd. ešy Rfhjhu trâfŸ bgUF»‹wd. mjdhš

nehŒ guî« ntf« FiwªJ, ïw¥ò åjK« Fiw»‹wJ. kh‰w¤â‰fhd

ja¡f« fhuzkhfî«, Ú©l ehisa gH¡f tH¡f§fshY«, ãw¥ò

åj« ca®ªnj fhz¥gL»wJ. vdnt ca®ªj ãw¥ò åj«, Fiwªj

ïw¥ò åj¤â‰»ilna ntWghL njh‹W»wJ. ïJnt k¡fŸbjhif

ts®¢á åj« mâfkhf¡ fhuzkh»wJ.

_‹wh« Ãiy

Fiwªj ïw¥ò åjK«, Fiwªj ãw¥ò åjK«

bghUshjhu K‹nd‰w« fhuzkhf rKjha mik¥ãš kh‰w«

V‰gL»wJ. ntsh©ik rh®ªj ehL bjhÊš kakhtâš Kid¥ò

V‰gL»wJ. bjhÊšE£g ts®¢áÆ‹ fhuzkhf k¡fŸ Cuf¥

gFâÆÈUªJ ef®òw¤â‰F ïl« bgaU»wh®fŸ.

36

k¡fË‹ kd¥gh‹ik kh‰wkil»wJ. fšÉa¿î fhuzkhf,

ca®ªj thœ¡if¤ ju¤â‰F, áW FL«gnk cfªjJ v‹W

czU»wh®fŸ. vdnt ãw¥ò åj« fÂrkhf¡ Fiw»wJ. áwªj

kU¤Jt trâfŸ, bjh‰W nehŒfis¡ f£L¥gL¤Jjš, ešy Rfhjhu

trâfŸ M»at‰iw brašgL¤Jtjhš ïw¥ò åj« Fiw»wJ.

ïªÃiyÆš ãw¥ò, ïw¥ò åj§fŸ Fiwthf ïU¥gjhš, k¡fŸbjhif

ts®¢á Ãiyahf ïU¡F«. cyf ehLfŸ mid¤J« ï«_‹W

Ãiyfisí« fl¡f nt©L« v‹gJ kughF«. k¡fŸbjhif

ts®¢áÆ‹ _‹W f£l§fS« ÑnH cŸs gl¤âš 2 .2 .š

fh£l¥g£LŸsJ.

gl« 2.2

k¡fŸ bjhif ts®¢á¡ f£l«k¡fŸ bjhif ts®¢á¡ f£l«k¡fŸ bjhif ts®¢á¡ f£l«k¡fŸ bjhif ts®¢á¡ f£l«k¡fŸ bjhif ts®¢á¡ f£l«

k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ò

xU F¿¥ã£l fhy¤âš xU eh£oYŸs mšyJ tiuaW¡f¥ g£l

xU gFâÆYŸs mid¤J k¡fË‹ bghUshjhu, r_f, k‰W« kuãaš

bjhl®ghd òŸË Étu§fis¤ âu£LtJ k¡fŸbjhif¡ fz¡bfL¥ò

vd¥gL«. âu£l¥g£l Étu§fŸ bjhF¡f¥gL«. ã‹ mit gF¤jhŒî

brŒa¥g£L kâ¥ÕL brŒa¥gL«. ïªâahÉš k¡fŸbjhif, 1872« M©L

fz¡bfL¡f¥g£lJ. mj‹ ã‹d® 1881š fz¡bfL¡f¥g£lJ.

m¥nghJ Kjš g¤J M©LfS¡F xU Kiw k¡fŸbjhif

fz¡bfL¡f¥g£L tU»wJ. m©ikÆš k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ò

fhy«

ãw

¥ò ï

w¥ò É

»j

«

37

2001š el¤j¥g£lJ. k¡fŸ ts®¢á åj¤ijí«, gFâ thÇahf

k¡fŸbjhif¥ gutÈš fhz¥gL« kh‰w¤ij m¿aî«. k¡fŸ bjhif¡

fz¡bfL¥ò mtáakh»wJ. bghUshjhu â£lÄLjY¡F«, r_f ey¤

â£l§fis brašgL¤Jtj‰F« k¡fŸ bjhif¡ fz¡bfL¥ò

ga‹gL»wJ.

k¡fŸbjhif¡ fz¡bfL¥ã‹ ga‹fŸ

k¡fŸbjhif¡ fz¡bfL¥ghš, ïªâa k¡fË‹ ïašãid

m¿a Koí«. k¡fŸ bjhif¡ fz¡bfL¥ãdhš Ñœ¡fhQ«

Étu§fis m¿aKo»wJ.

1. bkh¤j k¡fŸbjhif

2. M© - bg© åj«

3. Cuf, ef®¥òw k¡fŸbjhif

4. taJ ghFghL

5. k¡fŸbjhif ml®¤â

6. fšÉa¿î Ãiy

7. ef® kakhjš

8. bjhÊš rh® tiffŸ

ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ïašòfŸ

cyf bkh¤j Ãy¥gu¥ãš 2.4 rjåj gu¥gsî k£Lnk ïªâah

bfh©LŸsJ. Mdhš cyf k¡fŸ bjhifÆš 16.84 rjåj¤ij thH

it¡f nt©oíŸsJ. ïªâa k¡fŸ bjhifahdJ 1901š 238.5

ÄšÈadhf ïUªjJ 2001š 1027 ÄšÈadhf mâfÇ¤JŸsJ. xU

ü‰wh©oš ïªâa k¡fŸbjhifahdJ 788.5 ÄšÈadhf

mâfÇ¤JŸsJ. c©ikÆnyna ïªj mâfÇ¥ò ïªâahÉ‹ x£Lbkh¤j

K‹nd‰w¤ij m¢RW¤Jtjhf cŸsJ.

38

m£ltiz 2. 1 ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ïašòfŸm£ltiz 2. 1 ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ïašòfŸm£ltiz 2. 1 ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ïašòfŸm£ltiz 2. 1 ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ïašòfŸm£ltiz 2. 1 ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ïašòfŸ

ïªâa k¡fŸbjhif ts®¢áïªâa k¡fŸbjhif ts®¢áïªâa k¡fŸbjhif ts®¢áïªâa k¡fŸbjhif ts®¢áïªâa k¡fŸbjhif ts®¢á

ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ts®¢áia Ñœf©l m£ltiz _y«

m¿ayh«.

ïUgjh« ü‰wh©oš ïªâa k¡fŸbjhifÆ‹ ts®¢á

åj¤ij eh‹F Ãiyahf¥ ãÇ¡fyh«. mit ahtd :

1921 tiu k¡fŸbjhif ts®¢áahdJ Fiwthd åj¤âš

ïUªjJ. Mdhš mj‹ãwF k¡fŸbjhif Äf ntfkhf mâfÇ¡f¤

bjhl§»aJ. vdnt jh‹ 1921« M©L `bgU«ãÇÉid M©L’

vd¥gL»wJ. 1921« M©o‰F ãwF ïªâah, k¡fŸ bjhif ts®¢á¡

f£l¤â‹ všyh Ãiyfisí« bt‰¿fukhf flªJ, j‰nghJ ``Äf¡

Fiwthd brGik¡fhykhf’’ fUj¥gL« IªjhtJ ÃiyÆš cŸsJ.

k¡fŸbjhif 200 1k¡fŸbjhif 200 1k¡fŸbjhif 200 1k¡fŸbjhif 200 1k¡fŸbjhif 200 1

( Ä š È a Å š )Ä š È a Å š )Ä š È a Å š )Ä š È a Å š )Ä š È a Å š )

k¡fŸbjhifk¡fŸbjhifk¡fŸbjhifk¡fŸbjhifk¡fŸbjhif

2001 2001 2001 2001 2001 ml®¤âml®¤âml®¤âml®¤âml®¤â

(((((1 r.».Û)r.».Û)r.».Û)r.».Û)r.».Û)

ghÈd åj«ghÈd åj«ghÈd åj«ghÈd åj«ghÈd åj«

(1000 M©fS¡FM©fS¡FM©fS¡FM©fS¡FM©fS¡F

bg©fŸ åj«)bg©fŸ åj«)bg©fŸ åj«)bg©fŸ åj«)bg©fŸ åj«)

fšÉa¿î ÃiyfšÉa¿î ÃiyfšÉa¿î ÃiyfšÉa¿î ÃiyfšÉa¿î Ãiy

( 2 0 0 1 )( 2 0 0 1 )( 2 0 0 1 )( 2 0 0 1 )( 2 0 0 1 )

1027 531 495 927 933 267 324 65.38 75.85 54.16

ÿ \ V › > Dÿ \ V › > Dÿ \ V › > Dÿ \ V › > Dÿ \ V › > D g ı Ô ^g ı Ô ^g ı Ô ^g ı Ô ^g ı Ô ^ ÿ√ıÔ^ ÿ√ıÔ^ ÿ√ıÔ^ ÿ√ıÔ^ ÿ√ıÔ^ 1991 1991 1991 1991 1991 2001 2001 2001 2001 2001 1991 2001 ÿ\V›>D gıÔ^ ÿ√ıÔ^ 1991 2001 ÿ\V›>D gıÔ^ ÿ√ıÔ^ 1991 2001 ÿ\V›>D gıÔ^ ÿ√ıÔ^ 1991 2001 ÿ\V›>D gıÔ^ ÿ√ıÔ^ 1991 2001 ÿ\V›>D gıÔ^ ÿ√ıÔ^

1901 - 1921 0.19 k¡fŸbjhifÆ‹ nj¡fÃiy

1921 - 1951 1.22 Óuhd ts®¢á

1951 - 1981 2.14 Éiuthd ca® ts®¢á

1981 - 2001 1.80 Fiwtj‰fhd m¿F¿fŸ

k¡fŸbjhif

fz¡bfL¥ò

tUl§fŸ

ts®¢á

rjåj¤âš

M©L¡F

ts®¢áÆ‹ j‹ik

39

k¡fŸ bjhif ts®¢á åjkhdJ. ãw¥ò, åj«, ïw¥ò åj« M»a ïU

fhuÂfis¥ bghU¤J mikí«. ïªâa k¡fŸbjhif mâfÇ¥ò ãw¥ò

k‰W« ïw¥ò åj§fS¡»ilnad ntWgh£il¥ bghU¤jJ.

ïªâahÉš 1901š MÆu¤J¡F 49.2 Mf ïUªj ãw¥òåj« 2001š

25.8 Mf FiwªJŸsJ. mnj fhy¡f£l¤âš, MÆu¤J¡F 42.6 Mf

ïUªj ïw¥ò åj« 8 .5 Mf FiwªJŸsJ. ïašghd ts®¢á

åjkhdJ (F¿¥ã£l fhy¤âš ãw¥ò åj« - ïw¥ò åj«) 1901-1911š

6.6 Mf ïUªjJ.

1991-2001š 17 . 3 Mf mâfÇ¤JŸsJ. ïw¥ò åj¤âš

V‰g£LŸs FiwthdJ ãw¥ò åj¤âš V‰g£L FiwitÉl mâfkhf

cŸsjhf ïašghd ts®¢á åj« És¡F»wJ. kU¤Jt trâfËš

V‰g£LŸs K‹nd‰w«, bjh‰W nehŒfŸ k‰W« bfhŸis nehŒfŸ

f£L¥gL¤j¥g£lJ« ïw¥ò åj« Fiwªjj‰fhd fhuzkhF«. ïJ

K‹nd‰w¤â‰fhd xU ešy m¿F¿ahF«. FL«g ey â£l§fŸ

»uhk¥òw¤ij ešy KiwÆš br‹W mila nt©L«. m¥bghGJ jh‹

ãw¥ò åj« ï‹D« Fiwí« v‹W k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ã‹ ãw¥ò

åj« fh£L»wJ.

cWâahd K‹nd‰w« k‰W« R‰W¢NHš ghJfh¥ò

M»at‰iw¡ bfh©l xU Ãiyahd k¡fŸbjhifia 2045¡FŸ

miltijna Ú©lfhy neh¡fkhf¡ bfh©L rÛg¤âš ïªâa murhš

njáa k¡fŸbjhif (National Population Policy) bfhŸif (2000)

eilKiw¥gL¤j¥g£lJ.

k¡fŸbjhif bfhŸif

tsU« ehLfSŸ, k¡fŸ bjhif¡ bfhŸifia brašgL¤âa

Kjš ehL ïªâahthF«. nkY« ïJ 1952š ehL jGÉa msÉš FL«g

ey â£l¤ijí«, m¿Kf¥gL¤âaJ. ïw¥ò , ãw¥ò åj§fË‹

Fiw¥ãš xU F¿¥ãl¤ j¡f ntWghL ïU¤jš nt©L« v‹gnj

k¡fŸ bjhif bfhŸifÆ‹ K¡»a neh¡fkhF«. vªj xU muR«

k¡fŸ bjhif mik¥ãš kh‰w¤ijí«, f£L¥gL¤Jtj‰FÇa

Ka‰áfisí« nk‰bfhŸs nt©L« v‹W k¡fŸ bjhif bfhŸif

TW»wJ.

40

njáa k¡fŸbjhif bfhŸif (2000)

“njitahd fU¤jil rhjd§fŸ tH§»í«, Rfhjhu f£lik¥ò

trâfŸ, Rfhjhu gÂahs®fŸ k‰W« xU§»iz¡f¥g£l gÂfŸ

_y« FHªij guhkÇ¥ig nk«gL¤Jjny njáa k¡fŸbjhif

bfhŸif (2000)Æ‹ cldo neh¡fkhF«.

nkY« ïJ, bkh¤j brGik fhy¤ij 20 10¡FŸ kh‰¿

mik¥gâš K¡»a ftd« brY¤âaJ. bkh¤j brGik¡ fhy« 2.1

v‹gJ brGikfhy¤ij kh‰¿ mik¤jš v‹gjhF«.

2045« M©o‰FŸ k¡fŸbjhifia Ãiy¥gL¤Jjny

ï¡bfhŸifÆ‹ Ú©lfhy neh¡fkhF«.

njáa k¡fŸ bjhif FGthdJ, ãujk kªâÇ, všyh khÃy§fË‹

Kjyik¢r®fŸ, k‰W« cW¥ãd®fshš jiyik jh§» bjhl§f¥g£L, ã‹

kWgÇÓyid brŒa¥g£lJ.

njáa k¡fŸ bjhif FG ngh‹W, khÃy msÉyhd FG, khÃy

Kjyik¢r®fshš jiyik jh§» Jt¡f¥g£L mnj neh¡f§fis

eilKiw¥gL¤âaJ.

k¡fŸ bjhifia Ãiy¥gL¤Jtj‰fhd KiwfŸ

xU Ãiyahd k¡fŸ bjhifia 2045¡FŸ mila Ñœf©l

Kiwfis njáa k¡fŸbjhif bfhŸif TW»wJ :

1. FHªijfŸ ïw¥ò åj¤ij 1,00,000 FHªijfS¡F 30¡F Ñœ

Fiw¤jš.

2. kf¥ngW fhy¤âš ïw¡F« (maternal mortal i ty rate)jhŒkh®fŸ åj¤ij 1,00,000 FHªijfS¡F 100¡F« Ñœ

(jhŒkh®fŸ) bfh©L tUjš.

3. cyf msÉš nehŒ jL¥ò Kiw.

4. 80 rjåj kf¥ngwhdJ, Kiwahd kUªjf«, kU¤Jtkid

k‰W« kU¤Jt ÃWtd§fËš Kiwahd gÆ‰áíila

gÂahs®fŸ _y« eilbgw¢ brŒjš.

45

ghl« - 3tWik k‰W« ntiyÆ‹ik

(Poverty and Unemployment)

K‹Diu

cy»š ts®ªJtU« ehLfŸ rªâ¡F« ïUbgU« ãu¢ridfŸ,bfhoa tWikí«, bgUksî ntiyÆ‹ikí«. ïitfŸx‹nwhblh‹W bjhl®òilad. k¡fS¡F ntiyÆ‹ikfhuz¤âdhš, tUkhd« <£l Koahkš Vœik ÃiyÆnynathœªJtU»‹wd®. ntWáy® ntiy brŒJ« Vœik ÃiyÆnynacŸsd®. gy ü‰wh©Lfshf ïªâahÉš tWikÃiy ÃyÉtU»wJ. Iªjh©L â£lfhy§fËš tWik Fiw¥ò K¡»akhdïy¡FfSŸ x‹whf ïUªJ tU»wJ. ïªj ViH, vËak¡fis¥g‰¿í«, mt®fsJ r_f k‰W« bghUshjhu NœÃiyfis¥g‰¿í« eh« m¿ªâU¤jš nt©L«. m¥bghGJjh‹ muR âwikahdtWik xÊ¥ò bfhŸiffis nk‰bfhŸs Koí«.

tiuaiw

tWikahdJ gy tÊfËš tiuaW¡f¥gL»wJ. 1990-« M©ošcyf t§»ahdJ tWikia Ñœf©lthW tiuaiu¢ brŒ»wJ“tWik v‹gJ Fiwªjg£r thœ¡if ju¤ij mila Koahj,âwd‰w Ãiyia F¿¡»wJ.” nguháÇa® l©nlf® v‹gtÇ‹T‰W¥go (1981) “v¥goahÆD« tWik v‹gJ nghJkhd tUkhd¤â‹njitnaahF«” ï›thwhf, thœ¡ifÆ‹ Äf Fiwªjg£r mo¥gilbghUŸfË‹Tl th§f¡Toa nghâa tUkhd« ïšyhj ÃiytWikÆ‹ ïy¡fz§fË‹ K¡»a TwhF«.

tWikÆ‹ tiffŸ

1. KG tWik

2. x¥Õ£L tWik-vd tWik ïUtif¥gL«.

46

1. KGtWik

k¡fS¡F nghJkhd czî, cil, ciwÉl« ïšyhj ÃiyiaKGtWik Ãiy v‹»nwh«.

2. x¥Õ£L tWik

`x¥Õ£L tWik’ v‹gJ k¡fË‹ gšntW FG¡fËilna(ca®ju, eL¤ju, Fiwthd tUkhd« bgWgt®fŸ) fhz¥gL«ntWghLfisnah (m) xnu FGÉdÇilna fhz¥gL«ntWghLfisnah (m) gy ehLfËš thG« k¡fËilna fhz¥gL«ntWghLfis F¿¥gjhF«. k¡fŸ bjhifia¥ gšntW ãÇÉduhfãÇ¤J¥gh®¡ifÆš, mjhtJ, ca®tUkhd« bgW« 20 rjÉj¤âdiuFiwthd tUkhd« bgW« 20 rjåj¤âdnuhL x¥ò neh¡Fjiy`x¥Õ£L tWik’ia eh« go¡»nwh« vd¡ bfhŸsyh«.

3. j‰fhÈf tWik (m) K‰¿a tWik (Temporary or ChronicPoverty)

ïªâah ngh‹w ehLfËš gUtkiH Fiwí«nghJ, Étrha«bghŒ¤J, mjdhš cHt®fŸ j‰fhÈfkhd VœikÃiyÆšcHš»wh®fŸ. mnj ÃiyÆš mt®fŸ Ú©lfhykhf thG«nghJmªÃiyia K‰¿a tWik (m) mik¥ò rh®ªj tWik vdmiH¡f¥gL»wJ. (v .fh . ) gy ViHehLfËš cHt®fŸ gUtkiHiana rh®ªJ ïU¥gjhY« - Fiwªj c‰g¤â¤ âw‹Étrha¤âš fhz¥gLtjhY« ï› cHt®fŸ K‰¿a tWik ÃiyÆšthœªJ tU»‹wd® vd fUJ»‹nwh«.

4. KjšÃiy tWik k‰W« ïu©lh« Ãiy tWik

uî©oÇ Rowntree (1901) v‹gt® Kjš Ãiy k‰W« ïu©lh«Ãiy tWikfS¡F ïilna cŸs nt‰Wikfis És¡F»wh®.mtuJ T‰W¥go KjšÃiy tWik v‹gJ “FL«g§fËš thœ¡ifel¤j bkh¤j r«gh¤âa§fis¡ bfh©L Fiwªjg£r, m¤âahtáa,bghUŸfis¡ Tl th§fKoahj, g‰wh¡Fiwahd Ãiyia F¿¡F«”.

ïu©lh« Ãiy tWik v‹gJ FL«g§fË‹ r«gh¤âa«,

47

thœ¡if el¤j nghJkhdjhf ïU¡F«. Mdhš mj‹ xUgFâahdJ cgnahfkhd (m) cgnahfk‰w bryîfS¡fhf<®¡f¥gL«. F¿¥ghf kJ mUªJjš, Njh£l«, k‰W« âwika‰wFL«g Ã®thf« ngh‹witfŸ åzhz bryîfSŸ áythF«.uî©oÇ Rowntree mt®fË‹ fU¤J¥go Kjyh« Ãiy tWikiaïu©lh« Ãiy tWikahdJ gy k¡fis j§fsJ kÅj njitÆ‹msÉid miltij jil¢ brŒ»wJ. ïªj Ãiy tUkhd«g‰wh¡Fiwahf cŸs KjšÃiy tWikia fh£oY« Äfî«nkhrkhd Ãiy vd F¿¥ãL»wh®.

5. »uhk¥òw Vœik k‰W« ef®òw Vœik

»uhk§fËš thG« bgU«gh‹ikahd ViH k¡fŸ Ãy§fisbrhªjkhf bg‰¿whkš, Étrha âd¡ TÈfshfnt ntiy¢brŒ»wh®fŸ. mt®fŸ TÈí« Äf Fiwnt, M©oš xU áykhj§fns mt®fŸ ntiy thŒ¥ig¥ bgW»wh®fŸ. Mdhšef®òw§fËš thG« ViH k¡fŸ Ú©l neu« ciH¤J, Äf FiwthdtUkhd¤ijna bgW»wh®fŸ. bgU«ghyhndh®, m§Ñfhu« bgwhjk‰W« xG§FKiw¥go mikahj JiwfËnyna ntiy¡Fmk®¤j¥g£L ïU¡»wh®fŸ. ït®fŸ cg/Jiz ntiyah£fŸ(subemployed) vd¥gLt®. cgntiyah£fŸ vd¥gLgt®fŸ _‹WãÇit¢ nr®ªjt®fŸ.

1. KGneu ntiy brŒa ÉU¥g« ïUªJ«, gFâ neuntiyiana brŒgt®fŸ.

2. FL«g jiyt®, KG neu ntiy brŒJ«, tWik nfh£o‰Fnkš j§fSila FL«g¤ij bfh©LtU« msÉ‰F nghJkhdtUkhd« <£lÉšiy.

3. nrh®î‰w gÂah£fŸ, ntiy njo¢ bršyhjt®fŸ.

tWikÆ‹ ãw¡nfhz§fŸ

tUkhd¤â‹ mo¥gilahY«, bghUshjhu ßâahY«És¡f¥gL« tWik¡F, ntWãw gÇkhz§fS« cŸsd.

48

vL¤J¡fh£lhf, xUt®, å£LtrâÆš Vœikahfî«, RfhjhutrâÆšVœikahfî«, fšÉÆš Vœikahfî«, ÉU«g¤j¡f clš k‰W« kdïašò¥ g©òfËš bfh©oU¤jÈš Vœikahfî« ïU¡f¡TL«.ïit VœikÆ‹ gy ju¥g£l gÇkhz§fshf ïU¡»‹wd.

ViH Fo¤jd§fË‹ g©òfŸ

(Characteristics of Poor Households)

bghJthf Fiwªj jyh tUkhd« <£L« FL«g§fŸ, mnefFHªijfis bg‰W bgÇa FL«gkhf , ïU¥gJl‹ ït®fŸbghUshjhußâÆš k‰wt®fisna rh®ªJŸsd®.

xU F¿¥ã£l M©oš, j§fsJ tUkhd« mid¤ijí« ViH,vËa k¡fŸ Ef®î¡fhfnt bryÉL»‹wd®. ïâš ghâmsîczthF«.

bghJthf ViH¡ FL«g§fŸ bg©ãŸisfisÉlM©ãŸisfS¡F fšÉÆš KjäL brŒ»‹wd®. ViHk¡fŸmuáaÈš Fiwthfnt g§nf‰»‹wd®. xUtifÆš, ït®fS¡FX£LÇik kW¡f¥g£LŸsJ. ïªÃiyÆš áy jÉ®¥òfS« c©L.

gy ehLfËš tWikahdJ, rhâ k‰W« ïd tÊnahL« (race)bjhl®òilaJ. ïªâahÉš MââuhÉl® k‰W« gH§FoÆdU«,mbkÇ¡f I¡»a ehLfËš fU¥ãd¤jt®fS« áwªjcjhuz§fshF«.

F‰w§fŸ, clš ey¡Fiwî, ViH k¡fnshL bfh©LŸsbjhl®ã‹ik M»aití« tWiknahL¡Tl bjhl®òilaitahF«.

xU eh£o‹ VœikÃiy ïu©L fhuÂfis bghW¤jJ

1. eh£L tUkhd¤â‹ ruhrÇÃiy

2. eh£L tUkhd g»®Éš cŸs V‰w¤jhœÉ‹ msî / Ãiy

tWik¡ nfhL (Poverty Line)

tWik¡ nfhL v‹gJ Fiwªj g£r tUkhd«, Ef®î mšyJ

49

bghJthf, g©l§fŸ k‰W« gÂÆid xU jÅeg® bgW« tÊÆid¡F¿¡F«. tWikÆš jÉ¡F« ViHfS¡FŸS«, tWikÆ‹ÃiyahdJ ntWgL»wJ v‹gJ F¿¥ãl¤j¡fJ.

vdnt muR bfhŸiffis cUth¡F« bghGJ “VœikÆY«,VœikÆš cŸst®fisínk” fU¤âš bfhŸs nt©L«.

r¤Jzî mo¥gilahd tWik¡ nfhL mnef ehLfËšga‹gL¤j¥gL»wJ.

ïªâahÉš tWik

j©nlf® k‰W« ïuh¤ mt®fË‹ fz¡Ñ£o‹go eh« m‹whl«Fiwªj msî 2250 fnyhÇ msî czî Ef®jš nt©L«. â£l¡FG,eg® xUtU¡F khj« x‹W¡F %.20 /- v‹gjhf ïjidtiuaW¤JŸsJ. (mjhtJ M©L¡F %.240/-MF«) j©nlf® k‰W«ïuh¤ ït®fË‹ gÇªJiu¥go 1960-61 ÉiyfË‹go »uhk¥òwk¡fS¡F Fiwªj msî %.180 jÅ eg® M©L tUkhdK« ef®¥òwk¡fS¡F Fiwªj msî jÅ eg® M©L tUkhd« %.270/- vd¥gÇªJiu brŒJŸsd®.

1968-69 ÉiyfËš ïJnt »uhk¥òw k¡fS¡F %.324/-v‹gjhfî«, ef®¥òw k¡fS¡F %.486/v‹gjhF«. ïªj mo¥gilÆš»uhk¥òw§fËš 40 rjåj¤âdU« ef®¥òw§fËš 50 rjåj¤âdU«tWik¡ nfh£o‰F Ñœ ïU¥gjhf fz¡»£LŸnsh«.

P.D. x#h (P.D. Ojha) v‹w tšYeÇ‹ fU¤J¥go tWik¡nfh£o‰F Ñœ cHšgt®fŸ 1960-61 ÉiyfËš 52 rjåjkhf ïUªjJ1967-68 ÉiyfËš 70 rjåjkhf ca®ªjJ.

B.S. Ä‹fh° v‹gt® fU¤J¥go jÅeg® M©L Ef®î¢ bryîFiwªjg£r« %.240 /- vd¡fz¡»£lh® . ïj‹go 1968š»uhk¥òw§fËš Vw¤jhH 50 rjåj¤âd® (50.6 rjåj«) tWik¡nfh£o‰F ÑnH thœªJ tªJŸsd®.

P.K. guj‹ mt®fË‹ MŒî¥go 1960-61š tWik¡ nfh£o‰Ñœ38% ïUªj »uhk¥òw k¡fŸ 1968-69š 54% ca®ªjJ.

50

kh©bl¡á§ mFÈthÈah (1977) »uhk¥òw Vœikia ï›thWÉs¡F»wh®. 1950š 50 rjåjkhf ïUªj »uhk¥òw Vœik 1960-61š40 rjåjkhf¡ FiwªJ ã‹d® 1967-68š 56.5 rjåjkhf ca®ªjJ.ntsh©ik brGikahf ïUªjnghJ »uhk¥òw Vœik FiwªJ«,ntsh©ik brÊ¥g‰w ÃiyÆš Vœik ca®ªJ« fhz¥g£lJ!

âU. mFÈthÈah bryî msit¡ fz¡»š bfh©LVœikia¡ fz¡»£lh®. 1960-61 ÉiyfËš »uhk¥òw§fS¡F %.15/- vdî« ef®¥òw§fS¡F %.20/- vdî« ïij¡ fz¡»£lh®. ïJÄf Äf Fiwthd msî vd mFÈthÈah x¤J¡bfh©lh®.

VHhtJ Ãâ¡FG Ú£o¡f¥g£l Vœik¡nfL (Agumented PovertyLine) v‹D« òâa fU¤ij ga‹gL¤âaJ. ïâš jÅah® Ef®î¢bryîl‹, 1. clš ey‹ k‰W« FL«g ey‹ 2. FoÚ® k‰W« Rfhjhu«3. fšÉ 4. fhtšJiw, áiw¤Jiw, Úâ¤Jiw M»at‰iw Ã®t»¤jš5. rhiy¥ ngh¡Ftu¤J k‰W« 6. r_fey« M»at‰¿‹ ÛjhdjÅeg® bghJ¢ bryî« fz¡»š vL¤J¡ bfhŸs¥g£lJ.

VHhtJ Ãâ¡ FGÉ‹ kâ¥Õ£o‹go 52 rjåj k¡fŸ tWik¡nfh£o‰FÑœ cŸsd®. nkY« ïJ »uhk¥òw k‰W« ef®¥òw (52%)k¡fS¡F« bghJthf¥ bghUªJtjhF«.

jÅeg® khj¢ bryî »uhk¥òw§fS¡F %.49 . 1 Mfî«ef®¥òw§fS¡F %.56.6 vdî« fz¡»£L tWik¡ nfh£oidâ£l¡FG tiuaiw brŒJŸsJ. 1988š cyf t§»ahdJ 39.6 rjåjk¡fŸbjhif tWik¡ nfh£o‰F Ñœ cŸsd® vd¡ fz¡»£LŸsJ.ïJnt »uhk¥òw§fS¡F 41.7 rjåjkhfî« ef®¥òw§fS¡F 39.6rjåjkhfî« cŸsjhf fz¡»£LŸsJ.

m»y ïªâa msÉš tWik mšyJ Vœik, 1973-74š 54.9rjåjkhf ïUªjJ 1987-88š 39.3 rjåjkhf åœ¢áailªjJ vdâ£l¡FG fz¡»£LŸsJ. mnj M©LfS¡F »uhk¥òw Vœik 56.4rjåj¤âÈUªJ 39 . 1 rjåjkhfî« ef®òw Vœik 49 .2rjåj¤âÈUªJ 40.1 rjåjkhf åœ¢áailªjJ.

51

m£ltiz 1 ïªâahÉš VœikÆš cŸst®fË‹m£ltiz 1 ïªâahÉš VœikÆš cŸst®fË‹m£ltiz 1 ïªâahÉš VœikÆš cŸst®fË‹m£ltiz 1 ïªâahÉš VœikÆš cŸst®fË‹m£ltiz 1 ïªâahÉš VœikÆš cŸst®fË‹ÉG¡fhL k‰W« v©Â¡ifÉG¡fhL k‰W« v©Â¡ifÉG¡fhL k‰W« v©Â¡ifÉG¡fhL k‰W« v©Â¡ifÉG¡fhL k‰W« v©Â¡if

Mjhu« â£l¡FG, ïªâa muR

ïªâa muR j‰bghGJ Vœik mšyJ tWik¡nfhL v‹gijef®¥òw§fS¡F %. 296/- Mfî« »uhk¥òw§fS¡F %.276/- Mfî«tiuaW¤JŸsJ. ehbsh‹W¡F %. 10¡F Fiwthf Câa« bgW«k¡fŸ midtU« tWik¡nfh£o‰F Ñœ cŸst®fshffUj¥gL»wh®fŸ. ïªâa muá‹ T‰¿‹go kU¤Jt ßâahfï¤bjhifahdJ ehbsh‹W¡F 2200 fnyhÇfŸ msÉ‰F czî¥bghU£fŸ th§Ftj‰F nghJkhdjhF«. ïªâah ngh‹w ViHehLfS¡F ï›tsî Câa« bgWtJ Tl bgW« rthyhf cŸsJ.ts®¢áÆY«, xU Äf¥bgU« Jau« v‹dbtÅš ïªâahÉš 260ÄšÈa‹ k¡fŸ ï‹D« ehbsh‹W¡F %.10/- Tl Câa« bgwhjÃiyÆš cŸsd®.

ïªâahÉš Vœik mšyJ tWik¡fhz fhuz§fŸ

ïªâahÉš »uhk¥òw Vœik¡fhd fhuz§fŸ ã‹tUkhW

1. ntiyÆ‹ikí« ntiy¡ Fiwî«: ešy kiH áy M©LfËšïUªjhY« Tl Étrha¤ bjhÊyhs®fŸ M©L KGtJ« ntiybgWtâšiy.

2. k¡fŸ bjhif mG¤j« : k¡fŸbjhif mG¤j¤â‹

M©LVœikÆš cŸst®fŸ

ÉG¡fhLVœikÆš

cŸst®fŸv©Â¡if

1973-74 54.9 321

1987-88 38.9 307

1993-94 36.0 320

1999-2000 26.1 260

52

fhuzkhf Câa <£L« x›bthU egU¡F« mtiu¢ rh®ªJ gy®ïU¥gjhš m§F kiwKf ntiyÆ‹ik ãu¢áid Ãyî»wJ. xUg©izÆš eh‹F egU¡F k£Lnk ntiy ïU¡F«. Mdhš,m¥g©izÆš MW mšyJ VG eg®fŸ ntiy brŒth®fŸ. ï§FTLjš ntiyah£fË‹ ïWâ Ãiy c‰g¤â¤âw‹ Vw¤jhH ‘ó{a«’MF«.

3. ïªâa ntsh©ikÆš c‰g¤â¤ âw‹ ÄfÄf¡ FiwntMF«. vdnt ntsh©ikia¢ rh®ªJŸnshÇš bgU«ghyhdt®fŸVœik ÃiyÆnyna cyî»‹wd®.

4. »uhk¥òw k¡fËš bgU«ghyhdt®fŸ nghâa msîbrh¤J¡fis bg‰¿U¡fÉšiy, F¿¥ghf Ãy«. ïj‰F K¡»afhuz« Ãy« xU áy FL«g§fŸ trnk cŸsJ vdyh«.

Vœik ÃiyÆš t£lhu ntWghLfS« mâf msÉšfhz¥gL»wJ. vL¤J¡fh£lhf 1987-88š ïªâahÉš ViH k¡fËš58 rjåj¤âd® 5 khÃy§fËš tá¤J tªjd®. mitahtdc¤âu¥ãunjr« , Õfh® , khfuhZouh , nk‰F t§fhs« k‰W«k¤âa¥ãunjr«.

ef®¥òw§fËš ntiy brŒí« gy® ‘cg-ntiy thŒ¥ãdhš’mšyYW»‹wd®. mt®fŸ (cgntiy ÃiyÆš cŸst®fŸ) VœikÆšcŸs ntiyah£fŸ k‰W« »uhk¥òw§fËÈUªJ ef®òw§fS¡FFo¥bgaU« k¡fS« Mth®fŸ. ïJ ef®¥òw§fËš VœikÃyt¡fhuzkhf ïU¡»wJ.

tWik XÊ¥ò¤ â£l§fŸ (Poverty Alleviation Programme)

Fiwªj Ãiy ntiythŒ¥ã‹ c‰g¤â âwid mâfÇ¥gJ«,ntiythŒ¥ig mË¥gJ« tWik xÊ¥ò â£l¤â‹ K¡»aãu¢ridahF«. e« eh£L tWikia xÊ¤J¡f£l muR ÑœfhQ«elto¡ifia nk‰bfh©LŸsJ.

1. Ãy¢ Ó®âU¤j§fŸ

khÃy muRfŸ ÃyÓ®âU¤j r£l§fis ïa‰Wtj‹ _ykhf

53

Ãyk‰w ÉtrhÆfË‹ bghUshjhu Ãiyikfis nk«gl¢ brŒatÊtF¤jd. (c«.) #Ä‹jh®Kiw xÊ¡f¥g£lâdhš, Ru©lšKiwfŸ rKjha¤ij É£L Ú¡f¥g£ld. gy khÃy§fËš F¤jifr£l§fŸ ïa‰w¥g£ld. ïj‹ _y« F¤jifjhu®fË‹ ey‹fŸghJfh¡f¥g£ld. nkY« mt®fŸ gÆ® brŒj Ãy§fis, mt®fnscÇikah¡»¡ bfhŸs ï¢r£l« cjÉaJ. nkY« x›bthUkhÃy§fËY« mtáakhd r£l« ïa‰w¥g£L, Ãy cilik tu«òfŸÃ®za« brŒa¥g£ld. ïj‹ thÆyhf xU eg® cilikah¡»¡bfhŸs¡Toa c¢r msî Ãy« r£ló®tkhf Ô®khÅ¡f¥g£lJ.ï¢r£l¤â‹ thÆyhf bgw¥g£l cgÇ Ãy§fis Ãyk‰nwhU¡F«,áW ÉtrhÆfS¡F« g»®ªjË¡f¥g£lJ.

2. #tf® »uh« ntiythŒ¥òâ£l«

(Jawahar Grama Sannidhi Yojana - JGSY)

ï¤â£l« 1999« M©L V¥uš khj« m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ.ï¤â£l¤â‰fhF« bryÉid k¤âa k‰W« khÃy§fis¡»ilna75:25 v‹w KiwÆš ãÇ¤J¡ bfhŸs¥g£lJ.

3. eh£L r_f cjÉ¤ â£l«

(National Social Assistance Programme-NSAP)

ï¤â£l« Mf°L 15« ehŸ 1995-« M©L Jt§f¥g£lJ. üWrjåj« ï¤â£l¤ij ika munr V‰W el¤J«, ï¤â£l¤â‹ _ykhfViH¡ FL«g¤âd®, taJ Kâ®ªnjh®, tUkhd« <£L« FL«g¤jiytid ïHªj FL«g¤âd® k‰W« kf¥ngUfhy cjÉ bgWnth®,mâf ey‹fŸ bgWt®.

4. ntiythŒ¥ò cWâ¤â£l«

(Employment Assurance Scheme-EAS)

ï¤â£l« 1993 , m¡nlhg® 2 Kjš eilKiw¡F bfh©Ltu¥g£lJ. eh£oYŸs ts®¢áahš ghâ¡f¥g£l gH§FoÆd®thH¡Toa ghiytd§fŸ, gH§FoÆU¥òfŸ k‰W« kiy¥gFâfsh»a 1778 ã‰g£l bjhF¥ò¡fËš ï¤â£l«brašgL¤j¥g£lJ. ï¤â£lkhdJ ÉÇth¡f¥g£L 5488 »uhk¥òw

54

bjhF¥òfŸ gadilªjd®. ntiyÆšyh »uhk¥òw k¡fS¡FTÈntiyia V‰gL¤â¤ jªjJ. òâa r«óuz »uhk ntiythŒ¥òâ£l¤Jl‹, ntiythŒ¥ò cWâ¤â£l« k‰W« #tf® »uhkntiythŒ¥ò â£lK« br¥l«g® 2001š ïiz¡f¥g£lJ.

5. ãujkÇ‹ ntiythŒ¥ò¤â£l«

(Pradhan Mantri Gramodaya Yojana-PMGY)

ï¤â£lkhdJ 2000-200 1 ÃâÃiy m¿¡ifÆ‹nghJ,m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. ïj‹Ñœ %.5000 nfho gz« xJ¡ÑL¢brŒa¥g£lJ. ï¤â£l« Rfhjhu«, mo¥gil¡ fšÉ, FoÚ®, å£Ltrâ, k‰W« »uhkòw§fËš rhiy mik¤jš M»at‰¿š ftd«brY¤âaJ.

6. bgh‹ÉHh M©L Cuf j‹ ntiy thŒ¥ò¤ â£l«

(Swarna Jayanti Shahari Rozgar Yojana-SJSRY)

ef®òw RantiythŒ¥igí«, k‰W« ef®¥òw TÈ ntiy M»aï›Éu©L« áw¥ò â£l§fshF«. 1997-« M©L or«g® khj¤âšef®òw tWik xÊ¥ò â£l¤â‹ Ñœ brašg£Ltªj Kªijaâ£l§fis ï¤â£lkhdJ kh‰¿ mik¤jJ. k¤âa-khÃy muRfS«75 :25 v‹w É»j¤âš â£l¤â‰F njitahd bryit nk‰bfhŸ»‹wd®.ï¤â£l¤â‰fhd bryî %.45.5 nfhoahF«. 2001-2002-š %.39.21 nfho, k‰W« 2002-03š xJ¡ÑlhdJ %.105 nfhoahfxJ¡ÑL¢ brŒa¥g£lJ. (Euromil Survey, 2002-03, P.217)

7. »uhk xU§»izªj ts®¢á¤ â£l«(Integrated Rural Development Programme-IRDP)

1976-77-« M©oš k¤âa muá‹ ÃâÃiy m¿¡ifÆšï¤â£l« Kj‹ Kjyhf K‹bkhÊa¥g£lJ. ï¤â£l« »uhkk¡fS¡F cjÉ¢ brŒaî«, bghUshjhu ts®¢á ey‹fis, »uhk¥òwgFâfŸ bg‰W gadiltijna neh¡fkhf bfh©lJ. 1978-79šï¤â£lkhdJ kh‰¿aik¡f¥g£L mj‹ msî ÉÇth¡f¥g£lJ.Jt¡f¤âš 2,300 bjhF¥òfËš mâš 2000 bjhF¥ò¡fËš SFDA,DPAP k‰W« CADP ï¤â£l§fŸ brašg£ld. 1979-80š TLjyhf

55

300 bjhF¥ò¡fŸ ï¤â£l§fSl‹ ïiz¡f¥ g£ld. 1980 m¡nlhg®2-š eh£o‹ všyh bjhF¥òfS¡F« ï¤â£l« ÉÇth¡f¥g£lJ. á¿ak‰W« všiyÃiy ÉtrhÆfŸ k£LÄšyhkš ï¤â£l« F¿¥ghfÉtrha bjhÊyhs® k‰W« Ãyk‰w ciH¥ghs®fŸ ït®fnshL«Tl»uhk¥òw ifÉidP®fisí« cŸsl¡» cŸsJ. ïJ jÅ egiu¡fh£oY«, FL«g ey¤â‰nf K¡»a¤Jt« mË¡»wJ.

ntiyÆ‹ik

bghUŸ : ntiyÆ‹ik v‹gJ, bjhÊyhs®fŸ ntiy brŒí«jFâí« ÉU¥gK« ïUªJ«, ntiy »il¡fhkš ïU¥gJ MF«.

ntiyÆ‹ik msÉLfŸ

xU eg® xU ehis¡F 8 kÂ neu§fŸ ngh‹W xU tUl¤â‰F73 eh£fS¡F ntiyÆš Ãakd« brŒa¥gLtijna F¿¥gJ MF«.v‹v°v°-š 27tJ R‰¿‹go, ntiyÆ‹ik msÉLfis _‹Wtiffshf ãÇ¡fyh«.

1. bghJthd Kj‹ik Ãiy ntiyÆ‹ik : tUl¤âšghâeh£fS¡F nkš mâfkhd eg®fŸ ntiyÆšyhj ÃiyÆšïU¥gijna ïJ F¿¡F«. jFâ¡F V‰g bjhl® ntiyianjLgtU¡F ïJ bghUªJ«. (v.fh.) go¤jt®fŸ, bjhÊš tšYd®fŸrhjhud ntiyia V‰W¡bfhŸsh® . ïj‰F btË¥gilahdntiyÆ‹ik v‹W bghUŸ.

2. thuhªâu Ãiy ntiyÆ‹ik : thu¤â‰F xU kÂ neu«Tlmâfkhd eg®fS¡F ntiy »il¡fhikia F¿¡F«.

3. âdK« ntiyÆ‹ik Ãiy : thu¤âš xU ehŸ, áy eh£fŸmâfkhd eg®fS¡F ntiyÆšyhikia F¿¡F«.

ntiyÆ‹ik¡fhd fhuz§fŸ

1. mâf k¡fŸbjhif ts®¢á

flªj tUl§fËš e«Kila k¡fŸ bjhif mâfkhd msî

56

ca®ªJ cŸsjhš, ntiyÆ‹ik¡FÇa á¡fšfis nkY« mâfÇ¤JcŸsJ. e«Kila eh£oš k¡fŸbjhif bgU¡f« mâfkhtjhš,ntiyÆ‹ikÆ‹ msî mâfkh» fLikahd Éisîfis rªâ¡fneÇL«.

2. nghJkhd bghUshjhu ts®¢á åj« ï‹ik

ïªâah xU ts®ªJ tU« ehlhf ïUªjnghJ«, bghUshjhuts®¢á åj« Äfî« Fiwthfnt cŸsJ. fhuz« bkh¤j ciH¥ã‹tÈikfS« ga‹glh Ãiyna fhuz«. ïªâahÉš ntiythŒ¥ò¡fŸnghJkhd msÉš ïšiy. ïjdhš TLjyhd ciH¥ò r¡âfisga‹gL¤j¥glÉšiy. ïj‰F fhuz« k¡fŸ bjhifÆ‹ ts®¢ánaMF«.

3. ntsh©ik jÉu ãwJiwfËš ntiy thŒ¥ò Fiwî

ïªâahÉš Étrha¤ JiwÆš k£Lnk nghJkhd ntiythŒ¥òc©L. k‰w JiwfËš nghJkhd msî¡F ntiythŒ¥ò trâfŸFiwªJ fhz¥gL»wJ. ïjdhš Ãy¤â‹ mG¤j« Äfî« mâfkhfcŸsjdhš 2/3 gFâ ciH¥ò r¡âfŸ Étrha¤ JiwÆnynaga‹gL¤j¥gL»‹wd®. ÃykhdJ mâfkhd k¡fŸ thœtj‰Fga‹gLtjhš Äfî« mâfkhd k¡fŸ r¡âahdJ ntiyÆšyhÃiyÆnyna cŸsd®. ïj‰F kiwKfntiyÆ‹ik v‹W bga®.

4. gUtfhy ntiy thŒ¥ò

ïªâahÉš Étrha¤âš gUtfhy ntiyÆ‹ik Ãyî»wJ.gUtfhy« ïšyhj neu¤âš Étrha¤ bjhÊyhs®fŸ ntiyÆšyhÃiyÆš fhz¥gL»‹wd®.

5. T£L¡ FL«g mik¥ò

ïªâahÉš T£L¡FL«g Kiw ïU¥gjhš kiwKfntiyÆ‹ik mâfKŸsJ. FL«g¤âš cŸs midtU« j§fSilaFL«g bjhÊÈš <Lg£ld®. njit¡F mâfkhf bjhÊyhs®fŸj§fSila FL«g bjhÊÈš mk®¤j¥gL»wh®fŸ.

57

6. ïªâa¥ gšfiy¡fH¤âÈUªJ bgU»tU« khzt®fŸ

flªj g¤jh©Lfshf ïªâa¥ gšfiy¡ fHf¤âÈUªJcUth¡f¥gL« bgUthÇahd g£ljhÇfŸ TLjyhf ïU¥gjhšgo¤jt®fS¡F ntiyÆ‹ik mâfÇ¤J¡ bfh©LŸsJ. ïªâa fšÉKiwÆš mâfkhf bgh¿Æaš k‰W« bjhÊšE£g¥ ghl§fS¡F,fiy¤Jiw rh®ªj ghl§fis¡ fh£oY« mâf K¡»a¤Jt«bfhL¡f¥g£lJ. MdhY« bjhÊšJiwÆ‹ g£ljhÇfS¡F ïilnantiyÆ‹ik Ãyî»wJ. nkY« ekJ eh£oš bjhÊš fšÉí« Äfî«ã‹j§»a ÃiyÆnyna cŸsJ.

7. Fiwthd bjhÊš ts®¢á

ekJ eh£oš bjhÊšJiw nghJkhd msî ts®¢áailaÉšiy.bjhÊšfËY«, bjhÊyhs®fË‹ ntiythŒ¥ò« Äfî« Fiwnt.ntsh©JiwÆš cgÇahf cŸs bjhÊyhs®fis, bjhÊšJiwfËšntiy¡F vL¤J¡bfhŸsÉšiy. ïjdhš Étrha¤âš kiwKfntiyÆ‹ik V‰gL»‹wJ.

ïªâahÉš ntiyÆ‹ik ãu¢ridfS¡F Ô®î

x›bthU Iªjh©L â£l§fËY« ntiythŒgig bgU¡FtnjbghUshjhu ts®¢áÆ‹ K¡»a F¿¡nfhshf bfh©LŸsJ. Iªjh©Lâ£l§fŸ elªJ¡ bfh©oU¡F«nghJTl ntiyÆ‹ikÆ‹ nj¡f«mâfÇ¤J¡ bfh©nlíŸsJ. ïj‰F fhuz«, x›bthU â£l¤âY«òâjhd ciH¥ò r¡âfis ga‹gL¤jhikna MF«.

ÑœfhQ« tÊKiwfŸ _y« ntiyÆ‹ik ãu¢ridfisÔ®îfhz Koí«.

1. Kjä£L KiwfËš kh‰w« brŒjš

Mu«g fhy f£l¤âš â£l brašKiw¥go mâf KjäL ciH¥òÉ»j« K¡»a g§»id t»¡»wJ. Mfnt Ef®î¥ g©l§fisc‰g¤â¢ brŒí« bjhÊ‰ rhiyfis mâfÇ¡F«nghJ ntiyÆšyhbjhÊyhs®fis mâf¥goahf ntiy¡F mk®¤Jjš rh¤âakhF«.Ef®î¥ g©l§fË‹ mË¥ò mâfÇ¥gjdhš g©l§fË‹

58

Éiyna‰wkhdJ f£L¥gL¤j¥gL»wJ. ïjdhš k¡fË‹bghUshjhu eydhdJ mâfÇ¡»wJ. ïJ nguháÇa®fŸãukhzªjh k‰W« t¡Ñš mt®fË‹ TÈ - g©l§fË‹ khâÇfË‹ts®¢áÆ‹ nfh£gh£o‹ mo¥gilÆš mikªjjhF«.

2. bgÇa ÃWtd§fS¡F vâuhf á¿a ÃWtd§fis C¡FÉ¤jš

bgÇa bjhÊš ÃWtd§fis¡ fh£oY« á¿a ÃWtd§fS¡Fneuoahd mâf KjäL brŒa¥gL«nghJ ntiythŒ¥ò neh¡fK«,c‰g¤âÆ‹ neh¡fK« Ãiwî¢ brŒa¥gL«. j‰nghJ murh§fkhdJts®¢áÆ‹ gÂfis g»®ªjË¡F«nghJ áW¤ bjhÊšÃWtd§fS¡F mâf K¡»a¤Jt« bfhL¡f nt©oíŸsJ. ïjdhšm¤bjhÊšfS¡F mâf fl‹ trâ, cÇk«, Kiwahd f¢rh¥bghUŸfŸ g»®î, k‰W« ïju¡ bfhŸiffŸ tH§f¥gLtj‹_y«ntiythŒ¥ò k‰W« c‰g¤â fÂrkhd msÉš xnu ÓuhfmâfÇ¡f¡TL«.

3. bjhÊšE£g KiwfËš fhz¥gL« ãu¢ridfis nj®ªbjL¤jš

eL¤jukhd bjhÊš E£gKiwfis nj®ªbjL¥gj‹ _y«,bjhÊš kakhFjÈ‹ ngh¡»š òâjhf tU« ciH¥ò r¡âfisKGikahf ga‹gL¤â¡ bfhŸsKoí«. ciH¥ò r¡âfis mâfkhfga‹gL¤J« fhy¤âš, bjhÊšE£g§fis nj®ªbjL¤jÈ‹ _y«ntiythŒ¥ã‹ neh¡f¤ij KGikahf brašgL¤j Koí«. ïªâabghUshjhu¤â‹ NHY¡F eL¤jukhd bjhÊšE£g KiwnaV‰wjhF«.

4. áWefu§fŸ k‰W« »uhkòw§fËš òâa ts®¢á ika§fis C¡FÉ¤jš

x›bthU â£l§fË‹ mDgtK«, mâf k¡fŸ bjhif cŸskhefu ika§fŸ mâfkhd KjäLfis bgW»‹wd v‹gijnafh£L»‹wJ. Mfnt áWefu§fË‹ ts®¢áahdJ, òâa ts®¢áika§fis tU§fhy¤âš ts®¤âl cjî«. á¿a bjhÊšfË‹T£lik¥ò, ÃWt¥gLtj‹ _y« ntiy thŒ¥ò k‰W« bghUshjhube»œî¤ j‹ikia mË¤âL«.

59

5. ntiy thŒ¥ò¡fË‹ mo¥gilÆš rYiffŸ

muá‹ rYiffŸ k‰W« C¡f¤bjhif â£l§fshdJ á¿ak‰W« bgÇa bjhÊšfS¡F c¢rkhd c‰g¤âasit mâfÇ¡fcjî»wJ. nkY« ïJ _yjd ts§fis mâf msÉšga‹gL¤Jtj‰F« cjî»‹wJ. ï›Éjkhd muá‹ rYifKiwfËš kh‰w§fŸ njit. mâfkhd ntiythŒ¥ò¡fiscUth¡Ftj‰F muá‹ rYiffŸ k‰W« muá‹ C¡f¤ bjhiffnsmo¥gil fhuz§fshf cŸsd. muá‹ bkh¤j mik¥òfËY«V‰gL« kh‰w§fshdJ ngusî c‰g¤âÆÈUªJ á¿a msî c‰g¤âxU kh‰w« V‰g£LŸsJ. ïj‹ _y« ntiy thŒ¥ò¡fis cUth¡F«neh¡f§fSl‹ rk¤Jt« k‰W« r_f Ãiy miltj‰F cjî»wJ.

6. fšÉ¡ bfhŸifÆš ò¤jh¡f«

e« eh£o‹ fšÉKiwÆš bjhÊšfšÉ g£l« bgWtJ k£LnkÄf¥bgÇa Fiwahf cŸsJ. go¤jt®fËilna ntiyÆ‹ikmâfkhf ïU¥gjhš fšÉ KiwÆš ò¤jh¡f« brŒtJ Äfî«mtáakhd njitahf fUj¥gL»wJ. m¥go brŒtj‹_y«mâf¥goahd ntiythŒ¥ò¡fis cUth¡fKoí«. ekJ eh£o‹ fšÉbfhŸifÆ‹ KiwÆš kh‰w« njitgL»wJ. ï«kh‰w§fŸ FW»afhy thœ¡if fšÉ gÆ‰áia mâf¥gL¤Jtj‹ _y« cŸeh£LntiythŒ¥ã‹ njitia ó®¤â¢ brŒí«. jukhd fšÉÆ‹ts®¢áahdJ eh£o‹ bghUshjhu ts®¢á¡F njitahdjhfcŸsJ. ïit ntiyÆ‹ikÆ‹ _y« fhz¥gL« ãu¢ridfis Ô®îfh©gj‰F«. cjî»wJ. Mfnt muá‹ bryîfËš fšÉÆ‹ts®¢á¥ gÂfS¡F mâf K¡»a¤Jt« ju¥glnt©L«.

7. »uhkòw§fË‹ Fiw ntiyílik

v‹.v°.v°. Étu§fË‹go ïªâahÉš Fiw ntiyílik r‰Wmâfkhfnt cŸsJ. ïªâahÉš 2 nfho¡Fnkš Fiwntiyílikk¡fŸ ïU¡»wh®fŸ. mt®fŸ TLjyhf ntiybrŒaî« jahuhfcŸsd®. »uhk¥òw ntiy thŒ¥ò¤ â£l§fŸ cUth¡FtJ muá‹flikahf cŸsJ. ï¤jifa »uhk¥òw ntiythŒ¥ò â£l§fiscUth¡fÉ£lhš, »uhk¥òw k¡fS¡F mâf K¡»a¤Jt« bfhL¥gj‰F

60

thŒ¥ãšiy. ïj‹ _y« Ãyk‰w bjhÊyhs®fŸ á¿a k‰W« filÃiyÉtrhÆfŸ ntiythŒ¥ig ïH¡f neÇL« m¤âahtáakhdelto¡iffŸ vL¤jhšjh‹ »uhk¥ òw§fËš ntiythŒ¥òfismâfÇ¡f Koí«. ïjdhš »uhk¥òw§fËš ntiythŒ¥ã‹ _y«tUkhd« mâfÇ¡F«. nkY« tWikÆ‹ msî« Fiwa thŒ¥ò cŸsJ.

gÆ‰ágÆ‰ágÆ‰ágÆ‰ágÆ‰ágFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - m


1. mo¥gil¤ njitfshd czî, cil, ïU¥ãl njitfŸ ïjid¢rh®ªjJ

m. bghUŸ rh®ªjJ M. r_f«

ï. csÉaš <. g©ghL

2. thœtj‰F nt©oa Fiwªjg£r trâfS¡F¡ ÑnH xUt® thG«Vœik Ãiyia ï›thW Twyh«.

m. KGikahd M. rh®ªj

ï. RU¡f« <. VJ« ïšiy

3. ïªehŸ tiu mKšgL¤j¥g£l mid¤J tWik xÊ¥ò¤â£l§fS« gaÅ‹¿ nghdj‰F¡ fhuz«

m. ntiyÆ‹ik M. T£L¡ FL«g Kiw

ï. V‰w¤jhœî <. yŠr«

4. ïªâa¤ â£l¡FG ‘Vœikia’ ïj‹ mo¥gilÆštiuaW¤JŸsJ.

m. tUkhd« M. Ef®î

ï. czî¥ bghUŸ _y« bgW« fnyhÇ <. ntiythŒ¥ò

5. ntsh©ik _y« »il¡F« ntiy thŒ¥ò

m. RHY« j‹ik M. mik¥ò¤ j‹ik

ï. gUt fhy« rh®ªjJ <. bjhÊš rh®ªjJ

61


6. Vœikia ............ tiffshf¥ ãÇ¡fyh«.

7. ïªâahÉš j‰nghJ btË¥gilahfî« kiwKfkhfî« fhz¥gL«ntiyÆ‹ikÆ‹ bga® .......... MF«.

8. ekJ â£l« . . . . . . . . . . . mo¥gilahf¡ bfh©L xUnghJ«ïUªjâšiy.

9. ef®òw§fËYŸs bjhÊyhs®fŸ ....... mtâ¥gL»wh®fŸ.

10. ïªâahÉš Ãyî« T£L¡ FL«g Kiw ........... C¡FÉ¡»wJ.


11. ntiy cjÉ¤ â£l« m. V¥uš 1999

12. kiwKf ntiyÆ‹ik M. bgh¿Æaš go¥ò

13. #tf® »uhk¥òw ntiy thŒ¥ò¤â£l« ï. »uhk¥òw ntiy¤â£l«

14. ïªâa¡ fšÉ Kiw <. Fiwªj c‰g¤â¤ âw‹ ntiy thŒ¥ò

15. ntiy¡ Fiwî c. 1993

IV. xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî«

16. â£lÄLjÈ‹ Äf K¡»a neh¡f« v‹d?

17. »uhk¥òw§fË‹ tWik¡ nfh£oid â£l¡FG v›thWtiuaW¤JŸsJ.

18. ïªâahÉ‹ Vœik¡fhd Äf K¡»a fhuz« ahJ?

19. xU ehL ts®¢áaila K¡»a mo¥gil¤ njit v‹d?

20. ïªâahÉš ntiy¡ FiwÉdhš ghâ¡f¥gL« eg®fŸ v›tsîng®?


V. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšÉilaË.ÉilaË.ÉilaË.ÉilaË.ÉilaË.

21 f‰wt®fËilna ntiyÆ‹ik mâfÇ¥gJ V‹?

22. ïªâahÉš VœikÆš cŸs 58 ÉG¡fhL k¡fŸ thG« IªJkhÃy§fŸ vit?

62

23. ‘Vœik’Æid tiuaW¡fî«.

24. Vœik¡ nfhL v‹whš v‹d?

25. ntiyÆ‹ik v‹gij ÉtÇ¡fî«.



26. »uhk¥òw ntiyÆ‹ik k‰W« ef®¥òw ntiyÆ‹ikiantWgL¤Jf.

27. ntiyÆ‹ikÆ‹ kâ¥ÕL v‹bd‹d?

28. ïªâahÉš Vœik¡fhd fhuz§fŸ ahit?

29. ntiyÆ‹ik¡fhd fhuz§fŸ ahit?

30. ïªâahÉš VœikÆ‹ Ãiyia MuhŒf.

gFâ-<gFâ-<gFâ-<gFâ-<gFâ-<


31. ntiyÆšyh¥ ãu¢áidia¤ Ô®¡f ïªâahÉš vL¡f¥g£LŸselto¡iffis ÉtÇ.

32. ‘Vœikia¥ ngh¡f vL¡f¥g£LŸs â£l§fŸ mšyJelto¡iffis És¡»íiu¡f.

63

ghl« - 4

eh£L tUkhd«(National Income)

cyf¤âš áy ehLfŸ brštªj ehLfshfî«, áy ViHehLfshfî«, gy ehLfŸ eL¤jukhfî« cŸsd. eh£o‹ bghUshjhubrašghLfis v›thW msÉLtJ? eh£o‹ brašghLfŸ c‰g¤âÆ‹msnthL bjhl®òilaJ mšyJ bkh¤j bghUshjhu elto¡iffnshLbjhl®òilaJ. eh£o‹ bkh¤j c‰g¤â kâ¥ig fz¡»Ltj‰F eh£LtUkhd« k‰W« c‰g¤âÆ‹ KiwfŸ msî nfhshf¥ga‹gL¤j¥gL»wJ. eh£L tUkhd¤ijí« c‰g¤âiaí« msåL brŒabkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP), bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â (GDP), bkh¤jeh£L tUkhd« (GNI), Ãfu eh£L c‰g¤â (NNP), Ãfu eh£L tUkhd«(NNI) M»at‰iw ga‹gL¤J»nwh«. k¤âa òŸËÆaš mik¥ò,ïªâahÉš, eh£L tUkhd¤ij fz¡»L»wJ.

c§fSila fšÉÆ‹ K‹nd‰w« k‰w khzt®fnshLc§fsJ kâ¥bg©fŸ x¥ã£L fz¡»l¥gL»wJ. mnj nghyeh£oDila bghUËaš brašghLfŸ eh£o‹ tUkhd¤ijmsînfhyhf¡ bfh©L fz¡»l¥gL»wJ. gšntW fhuz§fS¡fhfeh£L tUkhd¤ij¡ fz¡»Ljš Äf mtáakhF«. eh£o‹vâ®fhy¤ij¥ g‰¿ m¿aî«, muR¡F njitahd bghU¤jkhdK‹nd‰w bfhŸiffis cUth¡fî«. g©l§fS¡fhd vâ®fhy¤njitia ÃWtd§fŸ m¿ªJ bfhŸsî«, cyf ehLfSl‹ x¥ãlî«ga‹gL»wJ.

k¡fË‹ thœ¡if¤ ju¤ij m¿ªJ bfhŸs jyh tUkhd« mšyJjÅ eg® tUkhd« xU msî nfhshf¥ ga‹gL»wJ. bghUshjhuK‹nd‰w« rh®ªj m¿P®fŸ GNPia k¡fË‹ ey¤ij msÉL«fUÉahf ga‹gL¤Jtâš gy FiwghLfŸ cŸsjhf fUJ»wh®fŸ.mt®fŸ T‰W¥go, kÅj ey« eh£L tUkhd¤ij k£L« rh®ªjJ mšy.eh£L tUkhd¤ij msÉLtâš GNP, tWik, fšÉ, bghJey«, ghÈdrk‹ghL, kÅj ey« g‰¿a gy ãu¢áidfŸ M»at‰iw jÉ®¤JÉ£lJ.mt®fŸ ey¤ij kj¥ÕL brŒa ntW gy fUÉfshd kÅj ts®¢á¡

64

F¿pLfis ga‹gL¤J»‹wd®. brštªj ehLfŸ, eh£L tUkhd¤âšca®ªJ«, kÅj ts nk«gh£oš jhœªJ« fhz¥gL»wJ. mnj nghy ViHehLfŸ kÅj ts nk«gh£oš ca®ªJ« eh£L tUkhd¤âš jhœªJ«fhz¥gL»‹wh®fŸ. ïªâahÉš (GDP) ntfkhf ts®¢áailªjhY«kÅj ts®¢á F¿p£il¥ bghW¤jtiu, k‰w ehLfis Él Fiwthffhz¥gL»wJ.

eh£L tUkhd¤â‹ ïy¡fz«

eh£L tUkhd« v‹gJ xU eh£oš X® M©oš c‰g¤âbrŒa¥g£l g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹ bkh¤j kâ¥ghF«. ïJc‰g¤âÆÈUªJ »il¡F« bkh¤j tUkhd« mšyJ c‰g¤â¡fhfbrŒa¥gL« bkh¤j bryit¡ F¿¡F«.

Mšãu£ kh®õš

xU eh£o‹ ciH¥ò« KjY« mªeh£o‹ ts§fSl‹ To,Xuh©L fhy¤âš c‰g¤â brŒa¥gL« g©l§fŸ k‰W« mid¤Jtifahd gÂfŸ M»at‰¿‹ bkh¤j Ãfu kâ¥ò... ïJ eh£o‹ ÃfuM©L tUkhd« mšyJ eh£o‹ tUthŒ mšyJ eh£L tUkhd <îvd¥gL»wJ.

ï®É§ ãZõ®

g©l§fËÈUªnjh mšyJ R‰W¥òw¢ NHÈUªnjh filáEf®nthU¡F »il¡F« gÂfŸ eh£L tUkhd <î mšyJ eh£LtUkhd« vd¥gL«.

ïªâa eh£L tUkhd fz¡Ñ£L¡ FG

eh£L tUkhd« v‹gJ kWKiw fz¡»š vL¤J¡ bfhŸs¥glhkšxU F¿¥ã£l fhy¤âš eh£oš c‰g¤â brŒa¥g£l g©l§fŸ k‰W«gÂfË‹ bkh¤j gz kâ¥ghF«.

ghš A.rhKntšr‹

bkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP) v‹gJ xU eh£oš bkh¤jkhf

65

c‰g¤â brŒa¥g£l g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹ xU bjËthdfz¡Ñ£L msî vdyh«. ïjid Ef®î, bkh¤j KjäL, muR th§F«g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹ msî Ãfu V‰Wkâ M»at‰¿‹ lhy®kâ¥ã‹ (gz«) T£L¤ bjhif vdyh«.

nk‰f©l ïy¡fz§fËš gy ntWghLfŸ fhz¥goD«,mo¥gilÆš eh£L tUkhd« v‹gJ x£Lbkh¤j eh£o‹tUkhdkhF« v‹gJ bjËthf cŸsJ.

mo¥gil¡ fU¤J¡fŸ (Basic Concepts)

bkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP)

bkh¤j eh£L c‰g¤â v‹gJ mªeh£L k¡fshš xU tUl ¤âš(<£oa tUkhd«) c‰g¤â brŒa¥g£l btËpL fË‹ (g©l§fŸ +gÂfŸ) kâ¥ig¡ F¿¡F«. btËeh£L KjäL _y« <£oa ïyhgK«ïâš ml§F«.

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â (GDP)

xU M©oš eh£o‹ všiy¡FŸ cŸs c‰g¤â¡ fhuÂfshšc‰g¤â brŒa¥g£l btËpL (g©l§fŸ + gÂfŸ)fË‹ bkh¤jkâ¥ig¡ F¿¡F«. (c‰g¤â fhuÂfŸ mªeh£L FokfD¡nfhmšyJ mašeh£LfhuU¡nfh brhªjkhf ïU¡fyh«.)

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â = bkh¤j eh£L c‰g¤â -btËeh£oÈUªJ <£l¥g£l Ãfu tUkhd«.

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â, c‰g¤â¡ fhuÂfŸ ahU¡F brhªj«v‹gijÉl v§»UªJ tUkhd« <£l¥g£lJ v‹gij¡ F¿¡F«.

Ãfu eh£L c‰g¤â (NNP)

bkh¤j eh£L c‰g¤âÆÈUªJ njŒkhd« (Depreciation) ngh‹wáyt‰iw Ú¡»a ã‹ »il¡F« gz kâ¥ò Ãfu eh£L c‰g¤âahF«.bkh¤j eh£L c‰g¤â v‹gJ mªeh£L k¡fshš xU tUl¤âš <£oatUkhd« k‰W« c‰g¤â brŒa¥g£l g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹

66

kâ¥ig¡ F¿¡F«. xU tUl fhy¤âš c‰g¤â mik¥ò (Plant) k‰W«ïaªâu§fŸ (Kjš) gGJg£oU¡F«. ï›thW Fiwîg£l _yjdbrh¤J¡fË‹ (Capital depreciation) kâ¥ig _yjd¤â‹ njŒkhd«v‹»nwh« . vdnt bkh¤j eh£L c‰g¤âÆÈUªJ _yjd¤njŒkhd¤ij¡ fÊ¥gâ‹_y« Ãfu eh£L c‰g¤â »il¡F«.

Ãfu eh£L c‰g¤â NNP = bkh¤j eh£L c‰g¤â – njŒkhd«MF«.

Ãfu cŸeh£L c‰g¤â (NDP)

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆÈUªJ njŒkhd« ngh‹w áyt‰iwÚ¡»a ã‹ »il¡F« gzkâ¥ò Ãfu cŸeh£L c‰g¤âahF« bkh¤jcŸeh£L c‰g¤âÆÈUªJ njŒkhd¤ij¡ fÊ¤J ã‹ »il¥gJ ÃfucŸeh£L c‰g¤âahF«.

Ãfu cŸeh£L c‰g¤â = bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â - njŒkhd«

jyh tUkhd« mšyJ jÅ egÇ‹ bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â(GDP per head)

jyh tUkhd« v‹gJ k¡fË‹ thœ¡if¤ ju¤ij cz®¤J«xU fUÉahF«. c©ikahd jyh tUkhd« ca®ªjhš k¡fË‹bghJthd thœ¡if¤ ju« ca®ªjjhf¡ fUj¥gL«. bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤âÆš áyt‰iw rÇbrŒtj‹ _y« ïJ bgw¥gL»wJ. jyhtUkhd« v‹gJ bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âia bkh¤j k¡fŸbjhifahš tF¡f »il¥gjhF«.

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â - bkh¤j eh£L c‰g¤â

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â xU eh£o‹ c‰g¤â¤ âwidF¿¥gjhF«. bkh¤j eh£L c‰g¤â k¡fË‹ thœ¡if ju¤ij¡ R£ofh£L« bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â¡F« bkh¤j eh£L c‰g¤â¡F«

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âjyh tUkhd« jyh tUkhd« jyh tUkhd« jyh tUkhd« jyh tUkhd« =

eh£o‹eh£o‹eh£o‹eh£o‹eh£o‹ bkh¤j k¡fŸ bjhifbkh¤j k¡fŸ bjhifbkh¤j k¡fŸ bjhifbkh¤j k¡fŸ bjhifbkh¤j k¡fŸ bjhif

67

ïilna cŸs K¡»akhd ntWghL mªeh£o‹ ïašig¥ bghW¤Jmikí«. (c«) xU ehL mašeh£oš thG« k¡fË‹ tUkhd«, k‰W«F¿¥ãl¤j¡f msî g‹dh£L ÃWtd§fË‹ c‰g¤âiaí«bg‰¿U¥ã‹ (òw¡fhuÂfshš V‰gL« c‰g¤â) mªeh£o‹ bkh¤jeh£L c‰g¤â, bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âia Él mâfkhf ïU¡F«.ï›thW ïšiybaÅš, ïu©L¡F« cŸs ntWghL K¡»a¤Jt«bgwhJ.

gy ehLfŸ btËeh£L ÃWtd§fis¡ bfh©LŸsJ.ïªâahÉš br‹idÆš cŸs mbkÇ¡f ngh®L nkh£lh®bjhÊ‰rhiyÆ‹ tUkhd«, ïªâahÉ‹ bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤ânahL fz¡»l¥gLnk mšyhkš mbkÇ¡fhÉ‹ bkh¤jcŸeh£L c‰g¤ânahL mšy. Mdhš mªÃWtd¤â‹ yhg«,mbkÇ¡fhî¡F mD¥g¥g£L, mbkÇ¡fhÉ‹ bkh¤j eh£Lc‰g¤ânahL fz¡»l¥gL«. mnj nghš mašeh£oÈUªJ <£l¥gL«Ãfu fhuÂ tUkhd¤ij e«Kila bkh¤j cŸeh£L c‰g¤ânahLnr®¤J bkh¤j eh£L c‰g¤â fz¡»l¥gL»wJ.

ï¡fhuÂ cŸËLfŸ ïªâahÉ‰F brhªjkhdit. mjhtJbtËeh£L thœ ïªâa®fË‹ tUkhd« ekJ bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤ânahL nr®¤J (GDP) , bkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP)fz¡»l¥gL»wJ.

m‹whl Éiy k‰W« Ãiyahd ÉiyÆš eh£L tUkhd«

eh£L tUkhd¤ij m‹whl ÉiyÆY« Ãiyahd ÉiyÆY«fz¡»lyh«. m‹whl ÉiyÆš eh£L tUkhd« v‹gJ, btËpLg©l§fË‹ kâ¥ig m‹iwa m§fho ÉiyÆš fz¡»l¥gLtjhF«.m‹whl ÉiyahdJ c©ik kâ¥igÉl, tÇ, gzå¡f« (mšyJÉiy ca®î) ngh‹wt‰whš ca®thf ïU¡f thŒ¥ò¡fŸ c©L.Mfnt m‹whl ÉiyÆš fz¡»l¥gL« eh£L tUkhd¤âš gzå¡f«, tÇfŸ ngh‹wt‰¿‹ jh¡f« mâfkhf ïU¡F«.

všyh rKjha¤âY« gz å¡f« xU bghJthd ïašghffhz¥gLtjhš, mj‹ jh¡f¤âÈUªJ c‰g¤â k‰W« tUkhd¤â‹ca®it fÊ¤J eh£L tUkhd¤ij fz¡»Ljš mtáakh»wJ. vdnt

68

Ãiyahd ÉiyÆš eh£L tUkhd¤ij fz¡»Ljš _y« áynjitahd kh‰w§fis brŒJ gzå¡f¤â‹ jh¡f¤ij Ú¡fyh«.

Ãiyahd ÉiyÆš eh£L tUkhd«, tUkhd¤â‹ th§F«r¡âÆ‹ mo¥gilÆš fz¡»l¥gLtjhš ïJ c©ikahd eh£LtUkhd« vd¥gL»wJ.

X® M©L fhy¤âš xU eh£oš c‰g¤âahF« g©l§fŸ k‰W«gÂfË‹ kâ¥ig mo¥gil M©oš ÃyÉa Éiyia¡ bfh©Lfz¡ÑL brŒjhš »il¡f¥ bgW« kâ¥ò, Ãiyahd ÉiyÆšfz¡»l¥g£l eh£L tUkhd« vd¥gL«. Ãiyahd Éiy v‹gJnj®ªbjL¡f¥g£l mo¥gil M©oš Ãyî« ÉiyahF«.

eh£L tUkhd¤ij go¥gâ‹ mtáa«

eh£L tUkhd fz¡ÑL rKjha« c‰g¤â, thÂg«, Ef®î,bfhŸifia cUth¡Fjš ngh‹w gy fhuz§fS¡F mtáakh»wJ.

1. bghUshjhu Ãiyia msÉlî«, eh£o‹ bghUshjhubrašghLfis fz¡»lî« eh£L tUkhd« ga‹gL»wJ.

2. gy ehLfŸ, k‰W« gy fhy§fËš bghUshjhu ts®¢áÆ‹ntf« k‰W« ngh¡if msÉl eh£L tUkhd« mtáakh»wJ.

3. msî (Structure), bghUshjhu c‰g¤â mik¥ò Kiwfisí«,Jiw thÇahd g§fË¥ò g‰¿í« m¿ªJ bfhŸs eh£LtUkhd« ga‹gL»wJ.

4. bghUshjhu K‹nd‰w¤â‹ vâ®fhy ngh¡if m¿ªJ bfhŸsga‹gL»wJ.

5. ts®¢á É»j¤ij mâfÇ¡f jFªj bghUshjhu â£l§fisí«bfhŸiffisí« tF¡f muR¡F cjî»wJ.

6. gy JiwfËš K‹ brašghLfis¥ bghW¤J K‹nd‰wïy¡Ffis Ã®zÆ¡f ga‹gL»wJ.

7. g©l§fË‹ vâ®fhy¤ njitia K‹ T£ona m¿ªJ bfhŸsÃWtd§fS¡F cjî»wJ.

8. k¡fË‹ thœ¡if¤ ju¤ij k‰w ehLfnshL x¥ã£L m¿ªJbfhŸs ga‹gL»wJ.

69

tUkhd x£l« (Flow of Income)

eh£L tUkhd fz¡Ñ£il MuhŒtj‰F K‹ tUkhdx£l¤ij¥ g‰¿ m¿tJ Äf mtáakhd x‹whF«. tUkhd X£l¤ijÄf vËa KiwÆš, ÃWtd« mšyJ c‰g¤âahs® k‰W« ïšy§fŸmšyJ Ef®nth® _y« És¡fyh«. c‰g¤â rhjd§fis (Ãy«,ciH¥ò, _yjd«, bjhÊš mik¥ò) k¡fŸ bg‰¿U¡»wh®fŸ.g©l§fisí« gÂfisí« c‰g¤â brŒa c‰g¤âahs®fŸ c‰g¤âfhuÂfis ga‹gL¤J»wh®fŸ. m¥g©l§fS« gÂfS« k¡fshšth§f¥gL»‹wd.

gl« 4.1ïU gFâfS¡fhd tUkhd¢ RHš X£l«ïU gFâfS¡fhd tUkhd¢ RHš X£l«ïU gFâfS¡fhd tUkhd¢ RHš X£l«ïU gFâfS¡fhd tUkhd¢ RHš X£l«ïU gFâfS¡fhd tUkhd¢ RHš X£l«

FoÆU¥òfŸ ÃWtd§fŸ

g©l§fË‹ mË¥ò

(g©l§fŸ k‰W« gÂfŸ)

c‰g¤â¡ fhuÂfË‹ mË¥ò(Ãy«, ciH¥ò, _yjd« k‰W« bjhÊš mik¥ò)

fhuÂ¥ gÂfS¡fhd bryÉd§fŸ(thu«, TÈ, t£o, ïyhg«)

g©l§fS¡fhd bryÉd§fŸ(g©l§fŸ ÉiyÆš)

70

k¡fŸ c‰g¤â¡ fhuÂfis bg‰¿U¡»wh®fŸ. mijc‰g¤âahs®fS¡F mË¡»wh®fŸ. ï›î‰g¤â¡ fhuÂfis¥ga‹gL¤â ÃWtd§fŸ g©l§fisí« k‰W« gÂfisí« c‰g¤âbrŒ»‹wd. m›thW c‰g¤â brŒa¥g£l g©l§fS« k‰W«gÂfS« Ef®nthuhš (k¡fŸ) th§f¥gL»‹wd. c‰g¤â¡fhuÂfË‹ gÂfis¥ ga‹gL¤âaj‰fhf k¡fŸ fhuÂtUkhd¤ij thu« (Ãy«), TÈ (ciH¥ò) k‰W« t£o (Kjš) v‹wtot¤âš bgW»wh®fŸ. ïªj tUkhd« Û©L« c‰g¤âahs®fS¡FEf®î¢ bryî _ykhf nghŒ¢ nrU»wJ. (ï›thW tUkhd«c‰g¤âahsÇlÄUªJ k¡fS¡F«, k¡fËlÄUªJ c‰g¤âahsU¡F«br‹W bfh©nl ïU¥gj‰F tUkhd X£l« v‹W bga®.)

ï›tUkhd X£l«, gz tUkhd X£l« k‰W« c©ik tUkhdX£l« v‹w ïU gFâfis¡ bfh©lJ.

gl« 1š fh£l¥g£LŸs cŸ NHš X£l« cŸçLfŸ (fhuÂfŸ)k‰W« btËpLfis (g©l§fŸ k‰W« gÂfŸ) F¿¥gjhš c©iktUkhd X£l« v‹W miH¡f¥gL»wJ.

k¡fŸ fhuÂ tUkhd¤ij¥ gzkhf¥ bgW»wh®fŸ.m›tUkhd« c‰g¤âahs®fS¡F Ef®î¢ bryî _ykhf¢ brš»wJ.ïij btË X£l« fh£L»wJ. tUkhd« bgWtJ«, bryî brŒtJ«gz¤â‹ _ykhf eilbgWtij ï› X£l« fh£L»wJ. ïj‰F gz¥bghUshjhu«mšyJ gz X£l« vd¥ bga®. eh£L tUkhd¤ijfz¡»Ltâš ftÅ¡f nt©oa K¡»a fU¤J, k¡fŸ bgW«tUkhd« (Y) mt®fŸ brŒí« Ef®î¢ bryÉ‰F (C) rkkhf ïU¡F«.Y = C

ïªj vËa tUkhd X£l«, eh£L tUkhd¤â‹ TWfshdnrÄ¥ò (S), KjäL (I). muá‹ bryî (G), Ãfu ïw¡Fkâ Ûjhd bryî(X-M) M»at‰iw¢ nr®¡fhkš És¡f¥g£LŸsJ.ïitfsid¤ijí« nr®¤jhš Y=C v‹gJ Y = C + I + G + (X - M)v‹whF«.

eh£L tUkhd« v‹gJ, Ef®nth® (C) Kjä£lhs® (I) muR (G)k‰W« mašeh£L thÂg« (X-M) V‰Wkâ- (X) - ïw¡Fkâ-(M) M»a

71

eh‹F TWfË‹ tUkhd§fŸ mšyJ bryÉd§fË‹ T£L¤bjhifahF«.

eh£L tUkhd fz¡Ñ£L KiwfŸ

eh£L tUkhd¤ij _‹W tÊfËš fz¡»lyh«. mit ahtd

1. c‰g¤â Kiw

2. tUkhd Kiw

3. bryÉd Kiw

GDP v‹gJ eh£o‹ bkh¤j c‰g¤âahF«. eh£o‹ bkh¤jbryî mšyJ bkh¤j tUkhd« M»at‰iw ms¡F« msthF«.

gl« 4 . 1 k¡fshš bgw¥gL« fhuÂ tUkhdkhdJg©l§fisí« gÂfisí« th§Ftj‰fhf mt®fŸ nk‰bfhŸS«bryÉd§fis bjËthf¡ fh£L»wJ. vdnt tUkhd« bryÉ‰Frk«. brythdJ bkh¤j c‰g¤â brŒa¥g£l g©l§fË‹ kâ¥ã‰Frk«.

tUkhd« bryî c‰g¤â

Y = E = O

nk‰T¿a tUkhd X£lkhdJ eh£L tUkhd¤â‹ k‰wTWfshd KjäL ( I ) , muR (G) , mašeh£L thÂg« (X - M)M»at‰iw nr®¥gj‹ _y« ÉÇth¡f¥g£LŸsJ. ï›thWÉÇth¡f¥g£l X£l¤âÈUªJ k¡fË‹ nrÄ¥ò, tÇfŸ, ïw¡FkâÛjhd brY¤Jif KjÈat‰iw fÊ¡f nt©L«. vdnt ïittUkhd X£l¤âš V‰gL« fáîfshF«. mnjnghy Kjä£L¢ bryî,muR bryî, thÂg¤â‹ Ûjhd Ãfu bryî M»at‰iw tUkhdX£l¤âš nr®¡f nt©L«. ïitfŸ `c£brY¤Jif’ vdmiH¡f¥gL»‹wd. xU tUl¤âš vÅD« xU M©o‹ mid¤Jfáîfisí« (leakages) k‰w« c£brY¤Jiffisí« nr®¤jhš»il¡F« bghUshjhu bkh¤j tUkhd¡ TWfË‹ T£L¤bjhifahdJ, bkh¤j bryî mšyJ bkh¤j c‰g¤â¡F¢ rkkhF«.Mfnt ï«_‹W KiwfS« xnu khâÇahd Koit¤ jU«.

72

c‰g¤â Kiw (Output or Product Method)

Xuh©L fhy¤jš mid¤J bjhÊš ÃWtd§fS« c‰g¤âbrŒj btËpLfË‹ (g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹) bkh¤j kâ¥ã‹T£L¤ bjhifna, bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âahF«. ïUKiwfz¡»Ljš ï«KiwÆš cŸs Äf¥bgÇa á¡fyhF«.

gy ÃWtd§fË‹ btËpL g©l«, áy ÃWtd§fS¡FcŸçL g©lkh»wJ. (c .« . ) la® bjhÊ‰rhiyÆ‹ btËpLg©lkh»a la® ïUr¡fu thfd bjhÊ‰rhiy¡F cŸçL g©lkhF«.ïU ÃWtd§fË‹ bkh¤j c‰g¤âia fz¡»L« bghGJ, laÇ‹kâ¥ò ïUKiw fz¡»l¥gL»wJ. c‰g¤âÆ‹ x›bthU ÃiyÆY«g©l§fË‹ T£l¥g£l kâ¥ig bjhF¥gj‹ _ykhf ï¢á¡fiy¤jÉ®¡fyh«. mšyJ ïWâ¥g©l¤â‹ (KGikailªj) kâ¥igT£Ltj‹ _ykhf eh£L tUkhd¤ij¥ bgwyh«.

tUkhd Kiw (Income Method)

c‰g¤âÆš <Lg£LŸs c‰g¤â fhuÂfŸ bgW« tUkhd¤ijT£Ltj‹ _ykhf bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â (GDP)fz¡»l¥gL»wJ.

1. TÈ, k‰W« r«gs«.

2. Ra bjhÊš òÇnthÇ‹ tUkhd«

3. bjhÊšJiwfË‹ ïyhg« k‰W« <î (Profit & Dividend)

4. t£o

5. thu«

6. muR ÃWtd§fË‹ tUkhd«

7. mašeh£L thÂg¤â‹ _y« <£oa Ãfu tUkhd«

M»a tUkhd§fŸ T£L¤ bjhifna bkh¤j eh£L tUkhdkhF«.ïit mid¤J« fhuÂ tUkhd« vd¥gL«. áy c‰g¤â¤ JiwfËšcŸçLfshf¥ ga‹gL¤j¥g£L btËpLfis bg‰wik¡fhf bfhL¡f¥gL«tUkhd« fhuÂ tUkhdkhF«.

73

bryÉd Kiw (Expenditure Method)

bryÉd KiwÆš eh£oš nk‰bfhŸs¥gL« mid¤JbryîfË‹ T£L¤ bjhifna bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âahf (GDP)fz¡»l¥gL»wJ. eh£o‹ K¡»a bryîfË‹ TWfŸ ã‹tUkhW

C - Ef®î¢ bryî

I - cŸeh£L KjäL

G - muR bryîfŸ

X - V‰Wkâ brŒa¥g£l g©l§fŸ k‰W« gÂfŸ

M - ïw¡Fkâ brŒa¥g£l g©l§fŸ k‰W« gÂfŸ

NR - btËehLfËš cŸs brh¤J¡fË‹ Ãfu tUkhd«.

nk‰f©l x£Lbkh¤j bryîfË‹ T£L¤ bjhifna eh£LtUkhd« MF«.

GDP = E = C + I + G + (X-M)

E v‹gJ x£Lbkh¤j bryîfŸ.

nk‰T¿a _‹W KiwfS« xnu khâÇahd Koitna jU»wJ.eilKiwÆš, ïaªâu ÃiyÆš (Inventory Level) V‰gL« kh‰w«,fhy ÃiyÆš V‰gL« kh‰w§fËdhY« áW ntWghLfŸ njh‹W«.

eh£L tUkhd¤â‹ áy fU¤J¡fŸ ã‹tUkhW

(Net National Product) NNP = GNP - njŒkhd«

(Net National Income) NNI = NNP - kiwKftÇfŸ

PI = NNI – ÃW¤â it¡f¥g£l Ãfu tUkhd«, ÃWtd§fË‹tÇ, bghJ¡flD¡F brY¤j¥gL« t£o.

PDI = PI - jÅ tÇ

74

ï§F GNP - v‹gJ bkh¤j eh£L c‰g¤â

NNP – Ãfu eh£L c‰g¤â

NNI – Ãfueh£L tUkhd«

PI – jÅ kÅj tUkhd«

PDI – bryÉl¤ jFâahd jÅkÅj tUkhd«

eh£L tUkhd¤ij fz¡»Ltjhš V‰gL« ãu¢ridfŸ

eh£L tUkhd¤ij fz¡»Ltâš gy ãu¢ridfŸ cŸsd.ïUKiw fz¡»Ljš xU K¡»akhd ãu¢ridahF«. eh£LtUkhd¤ij fz¡»l ÓÇa KiwfŸ gy ïU¥ãD«, ïUKiwfz¡»Ljiy jÉ®¤jš fodkhdJ. ï¥ãu¢ridfËš áyt‰iwï§F fh©ngh«.

fU¥ò gz« (Black Money)

r£l¤â‰F òw«ghd elto¡iffŸ, bjhÊšfŸ, yŠr yht©a«ngh‹wit mâfkhf¡ fhz¥gL« ehLfËš fU¥ò¥ gz¤â‹ òH¡f«‘ïiz¥ bghUshjhu«’ v‹W TW« msÉ‰F ÉÇtilªJŸsJ.ï¡fU¥ò¥gz Mâ¡fkhdJ, mâfhu ó®tkhd bghUshjhu¤â‰Fïizahf cŸsJ. fU¥ò¥gz« fz¡»š tuhjjhš, bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤â ïªj ïiz¥ bghUshjhu¤ij fz¡»š vL¤J¡bfhŸsÉšiy. ïªâahÉš fU¥ò¥ gzkhdJ všyh ÃiyfËY«CLWÉ ïU¥gjhš rKjha¤ij k£LkšyhJ k¡fË‹ m‹whlthœ¡if Ãiyiaí« ghâ¡»wJ. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš fW¥ò¥gzkhdJ 1950¡»ilna 3 rjÉ»jkhf ïUªjJ. 1995-96š 40rjÉ»jkhf ts®ªJÉ£lJ.

»uhk¥ gFâfËš bgU«ghyhd gÇkh‰w§fŸ Kiwa‰Wel¥gjhš m¥bghUshjhu« gz« rhuh bghUshjhu« (Non-monetizedeconomy) v‹W miH¡f¥gL»wJ. ts®ªJ tU« ehLfËš fhz¥gL«

75

ï¤jifa bghUshjhu« cŸeh£L c‰g¤âÆ‹ msit ïjDilac©ik ÃiyiaÉl Fiwthf¡ fh£L»wJ.

tsU« gÂfË‹ Jiw (Growing Service Sectors)

j‰fhy¤âš gÂfŸ JiwahdJ, ntsh©ik k‰W« bjhÊšJiwiaÉl ntfkhf ts®ªJ tU»wJ. gy òâa gÂfshdbtË¤âw‹ elto¡iffŸ (Business Process Outsourcing (BPO)ntfkhf ts®ªJ tU»‹wJ. r£l Mnyhrid, kU¤Jt¥gÂ, ÃâcjÉ, tÂf gÂfŸ k‰W« gÂ¤JiwfË‹ TLjš kâ¥òKGtJkhf JšÈakhf fz¡»l¥glhjjhš eh£L tUkhd« Fiw¤Jkâ¥ãl¥gL»wJ.

÷_È›>ÉÔπ[ √ËÔ^

å£L ntiyfŸ, å£il guhkÇ¤jš, r_f¥ gÂfË‹ kâ¥igeh£L tUkhd« fz¡»š vL¤J¡ bfhŸsÉšiy. eh£L tUkhdkâ¥Õ£oš e« eh£L bg©fŸ å£oš brŒí« kâ¥ò Ä¡f gÂfiskâ¥g‰w gÂfshf fUj¥gL»wJ.

r_f¥ gÂfŸ

jhnd K‹ tªJ brŒgt®fË‹ gÂfŸ k‰W« CâaÄšyhjr_f¥ gÂfË‹ kâ¥igí« òw¡fÂ¤JÉ£lJ.

gšyhÆu¡fz¡fhd ViHfŸ, Mjut‰nwh®fŸ, mdhijfŸ,nehahËfŸ M»nah®fS¡F m‹id bjurhÉ‹ gÂ, kâ¥òÄ¡fJ.Mdhš mJ bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â fz¡Ñ£oš (GDP) nr®¤J¡bfhŸs¥glÉšiy.

R‰W¢NHš kâ¥ò (Environmental Cost)

eh£L tUkhd fz¡ÑL, R‰W¢NHiy ghâ¡F«bjhÊ‰rhiyfŸ v‹W«, R‰W¢NHiy ghâ¡fhj bjhÊšfŸ v‹W«ntWgL¤jÉšiy. R‰W¢NHiy khRgL¤J« bjhÊ‰rhiyfË‹bryÉd« (Cost ) eh£L tUkhd¡ fz¡Ñ£oš vL¤J¡bfhŸs¥glÉšiy.

76

ïªâahÉš eh£L tUkhd¤â‹ òŸË Étu§fŸ(National Income Statistics in India)

eh£L ÉLjiy¡F¥ ãwF, Kiwahd eh£L tUkhd fz¡Ñ£Lmik¥ò 1960-fËš V‰gL¤j¥g£lJ. ïªâa, eh£L tUkhd fz¡Ñ£LòŸËÆaš (NAS) mbkÇ¡fhÉ‹ eh£L tUkhd fz¡Ñ£L mik¥ig(1968) ã‹g‰¿aJ. eh£L tUkhd fz¡Ñ£L FGÉ‹ gÇªJiuÆ‹go(1954) k¤âa òŸËÆaš mik¥ò, òŸË Étu§fË‹ ju¤ij ca®¤j,bjhl®ªJ gy Ka‰áfis nk‰bfh©lJ. mo¥gil M©il m©ikfhytÇir¡F kh‰¿aJ mj‹ Ka‰áfËš x‹whF«. k¤âa òŸËÆašmik¥ò, 1970-71‰F mo¥gil M©il kh‰¿ eh£L tUkhd fz¡Ñ£ilnk‰bfh©lJ.

nkY«, ca®¤j¥g£l òŸË Étu§fŸ k‰W« ÉÇth¡f« _y« -CSO mo¥gil M©il 1980-81¡F« nkY« 1993-94 kh‰¿aik¤jJ.j‰nghJ, MW tUl¤â‰FŸ mo¥gil M©il 1999-2000¡Fkh‰¿aik¤jJ.

eh£L tUkhd¤â‹ ngh¡F

eh£L tUkhd« v‹gJ eh£o‹ bghUshjhu ts®¢áiaí«mj‹ brašghLfisí« ms¡F« xU fUÉahF«. ïªâahÉ‹bghUshjhu K‹nd‰w¤ij eh£L tUkhd¤â‹ msî, ts®¢á, k‰wJiwfË‹ g§fË¥ò _y« bjÇªJ bfhŸs Koí«. g£oaš 4.1šbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆ‹ ngh¡if 1950ÈUªJ 2005tiufh£l¥g£LŸsJ. ïªj fhy f£l¤âš Ãiyahd ÉiyÆ‹mo¥gilÆš eh£L tUkhd« 15%, ca®ªJŸsJ. eh£L tUkhd¤â‹ts®¢á, É»j« 1950-80š 3.5 rjÉ»j¤âÈUªJ, 1980-2005š 5.6rjÉ»jkhf ca®ªJŸsJ.

g£oaš 4.1g£oaš 4.1g£oaš 4.1g£oaš 4.1g£oaš 4.1ïªâahÉ‹ eh£LtUkhd ts®¢á ïªâahÉ‹ eh£LtUkhd ts®¢á ïªâahÉ‹ eh£LtUkhd ts®¢á ïªâahÉ‹ eh£LtUkhd ts®¢á ïªâahÉ‹ eh£LtUkhd ts®¢á (rjåj¤âš)

Mjhu« : k¤âa òŸËÆaš mik¥ò

Jiw 1950-1980 1980-2005

GDP bkh¤j« 3.5 5.6

GDP jyh tUkhd« 1.4 3.6

77

jyh tUkhd¤â‹ ngh¡F

gl« 4.1š jyhtUkhd¤â‹ ngh¡F bjËthf fh£l¥g£LŸsJ.Ãiyahd ÉiyÆ‹ mo¥gilÆš fz¡»l¥g£l jyh tUkhd«, 1950to 2005¡FŸ 5 kl§F mâfÇ¤JŸsJ. jyhtUkhd ts®¢áÉ»jkhdJ mnj fhy f£l¤âš 1 .4 rjÉ»j¤âÈUªJ 3 .6rjÉ»jkhf ca®ªJŸsJ. jyh tUkhd«, k¡fË‹ thœ¡if¤ju¤ij JšÈakhf msÉL« fUÉašy. k¡fË‹ c©ikahdtUkhd« jyh tUkhd¤ijÉl mâfkhfnth mšyJ FiwthfnthïU¡fyh«. tWik, tUkhd V‰w¤jhœîfis Ú¡F« elto¡iffŸeh£o‹ c©ikahd tUkhd¥ g»®it m¿ªJ bfhŸs cjî»wJ.

Jiw thÇahd eh£L tUkhd«

eh£L tUkhd« gy JiwfË‹ _y« bgw¥gL»wJ. bghJthfït‰iw _‹W K¡»a¤ Jiwfshf, Kj‹ik¤ Jiw (ntsh©ik) 2.ïu©lh« Jiw (bjhÊš) 3. gÂfŸ (m) rh®ò¤Jiw v‹W ãÇ¡fyh«.bghUshjhu K‹nd‰w¤â‹ bjhl¡f fhy¤âš eh£L tUkhd¤âšKj‹ik¤ JiwÆ‹ g§fË¥ò mâf«. bghUshjhu« K‹nd‰w«mila Mu«ã¤jîl‹ ntsh©ikÆ‹ g§F FiwªjJ. bjhÊ‰rhiyfË‹ g§F mâfÇ¡f Mu«ã¤jJ. bghUshjhu« mâf msÉšK‹nd‰wkilªj ãwF, gÂfŸ JiwÆ‹ g§fË¥ò eh£LtUkhd¤âš ca®ªjJ.

g£oaš 4.2g£oaš 4.2g£oaš 4.2g£oaš 4.2g£oaš 4.2

eh£L tUkhd¤âš Jiw thÇahd g§fË¥òeh£L tUkhd¤âš Jiw thÇahd g§fË¥òeh£L tUkhd¤âš Jiw thÇahd g§fË¥òeh£L tUkhd¤âš Jiw thÇahd g§fË¥òeh£L tUkhd¤âš Jiw thÇahd g§fË¥ò (rjÉ»j¤âš)


1950-51 59 13 28 100

1980-81 42 22 36 100

2002-03 24 24 52 100

t U l «t U l «t U l «t U l «t U l «Kj‹ik¤Kj‹ik¤Kj‹ik¤Kj‹ik¤Kj‹ik¤

J i wJ i wJ i wJ i wJ i wï u © l h «ï u © l h «ï u © l h «ï u © l h «ï u © l h «

J i wJ i wJ i wJ i wJ i wrh®ò¤rh®ò¤rh®ò¤rh®ò¤rh®ò¤J i wJ i wJ i wJ i wJ i w

bkh¤j«bkh¤j«bkh¤j«bkh¤j«bkh¤j«GDP

78

g£oaš 4.3ïªâa eh£LtUkhd¤âš Jiw thÇahd ts®¢á åj«ïªâa eh£LtUkhd¤âš Jiw thÇahd ts®¢á åj«ïªâa eh£LtUkhd¤âš Jiw thÇahd ts®¢á åj«ïªâa eh£LtUkhd¤âš Jiw thÇahd ts®¢á åj«ïªâa eh£LtUkhd¤âš Jiw thÇahd ts®¢á åj«

(rjåj¤âš)


m£ltiz 4.2š eh£L tUkhd¤â‹ Jiw thÇahd g§fË¥òfh£l¥g£LŸsJ. Kj‹ik¤ JiwÆ‹ g§F eh£L tUkhd¤âš 1950-51š 59 rjÉ»j¤âÈUªJ 2002-03š 24 rjÉ»jkhf FiwªJÉ£lJ.ïU¥ãD« bjhÊšJiwÆÈUªJ »il¡F« g§F vâ®gh®¤j msÉ‰FcauÉšiy. rh®ò¤ JiwÆ‹ g§F eh£L tUkhd¤âš 52 rjÉ»jkhfca®ªJŸsJ. ï«_‹W JiwfË‹ ts®¢á É»j« m£ltiz 4.3šfh£l¥g£LŸsJ.

ïªâa eh£L tUkhd« - cyf ehLfSl‹ xU x¥ÕL

ïªâah RjªâukilªjâÈUªJ ï‹W tiu ïªâahÉ‹ brašâwid eh« x¥ÕL brŒJŸnsh« . cyf ehLfSl‹ x¥ÕLbrŒí«bghGJ ïªâahÉ‹ brašâw‹ v›thW cŸsJ?

ïªâahÉ‹ jyh tUkhd« nj®ªbjL¡f¥g£l áy ehLfSl‹x¥ã£L m£ltiz 4.4š fh£l¥g£LŸsJ. 2001-š ïªâahÉ‹ jyhtUkhd« ca®ªj k‰W« eL¤ju tUkhdKŸs ehLfSl‹ x¥ã£LÑnH fh£l¥g£LŸsJ. ïªâahÉ‹ jyh tUkhd« 460 lhy® MF«.ïJ k‰w ViH ehLfË‹ ruhrÇ jyh tUkhd¤ijÉl (430 lhy®)á¿J ca®thf cŸsJ.

JiwfŸJiwfŸJiwfŸJiwfŸJiwfŸ 1950 - 80 1980 - 05

Kj‹ik¤Jiw 2.2 2.9 ïu©lh«Jiw 5.3 6.1

rh®ò¤Jiw 4.5 7.1

79

m£ltiz 4.4

eh£L tUkhd« cyf ehLfSl‹ x¥ÕL (2001)eh£L tUkhd« cyf ehLfSl‹ x¥ÕL (2001)eh£L tUkhd« cyf ehLfSl‹ x¥ÕL (2001)eh£L tUkhd« cyf ehLfSl‹ x¥ÕL (2001)eh£L tUkhd« cyf ehLfSl‹ x¥ÕL (2001)


gFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mI. rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :

1. xU eh£o‹ bghUshjhu ts®¢á Ãiy ï›thW F¿¥ãl¥gL»wJ

m. bghJthd Éiy V‰w« M. eh£L tUkhd« mâfÇ¤jš

ï. nrÄ¥ò mâfÇ¤jš <. KjäL mâfÇ¤jš

2. jyh tUkhd« ï›thW fz¡»l¥gL»wJ.

m. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âia (GDP) k¡fŸ bjhifÆš tF¤jš

M. bkh¤j eh£L c‰g¤âia (GNP) k¡fŸ bjhifÆš tF¤jš

ï. bkh¤j eh£L c‰g¤âia (GNP) k¡fŸ bjhifÆš bgU¡FtJ

<. bkh¤j eh£L c‰g¤âia (GNP) ntiy¡F¢ bršnthÇ‹v©Â¡ifÆš bgU¡» tU»wJ.

ehLfŸehLfŸehLfŸehLfŸehLfŸ jyh tUkhd« (lhy®)jyh tUkhd« (lhy®)jyh tUkhd« (lhy®)jyh tUkhd« (lhy®)jyh tUkhd« (lhy®)

ca®ªj tUkhd ehLfŸ 26,710

eL¤ju tUkhd« cila ehLfŸ 1850

Fiwªj tUkhd« cila ehLfŸ 430

ïªâahïªâahïªâahïªâahïªâah 460

80

3. njŒkhd« jÉ®¤J Koî‰w (ïWâ¥) g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹bkh¤j kâ¥ò

m. Ãfu cŸeh£L c‰g¤â (NDP) M. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â (GDP)

ï. Ãfu eh£L c‰g¤â (NNP) <. bkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP)

4. Ãfu eh£L c‰g¤â¡F« (NNP) Ãfu cŸeh£L c‰g¤â¡F« ïilnacŸs ntWghlhdJ

m. njŒkhd«

M. cy»‹ ãw gFâfËÈUªJ el¥ò kh‰w«

ï. kiwKf tÇ

<. btËehLfËÈUªJ tU« Ãfu¡ fhuÂ tUthŒ

5. všyhuhY« òÇªJbfhŸs¡Toa eh£L tUkhd« v‹gJ

m. bkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP) M. Ãfu eh£L c‰g¤â (NNP)

ï. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â (GDP) <. Ãfu cŸeh£L c‰g¤â(NDP)


6. eh£L tUkhd¤ij¡ fz¡»L«nghJ Ãfu kâ¥igí« T£ofz¡»L« Kiwia ........... v‹W« miH¡»nwh«.

7. Ãiyahd _yjd¤â‹ Ef®îjid GNP ÆÈUªJ .................. Ãfueh£L tUthŒ (NNP) »il¡F«.

8. Ãiyahd ÉiyÆš eh£L tUkhd¤ij¡ fz¡»L«nghJ............ M©il mo¥gil M©lhf¡ bfh©L ïªâahÉšfz¡»l¥gL»wJ.

9. ïªâahÉš ........... F¿pL (specification) ï‹D« KoîwhkšïU¡»wJ.

10. .............. eh£L tUkhd¤âš Äif¥gL¤j¥g£l fz¡Ñ£oid¡fh£L«.

81


11. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â (GDP) m. 1993-94

12. Ãfu tUkhd« M. X - M

13. bkh¤j eh£L c‰g¤â (GNP) - njŒkhd« ï. jÅtUkhd« - jÅtÇ

14. CSO’s rÛg¤âa nrit <. (NNP) Ãfu eh£LtUkhd« c‰g¤â

15. bryÉl¤ jFâahd jÅ (PDI) c. mašeh£L kÅjtUkhd« thÂg« Ú¡f¥g£lJ


16. eh£L tUkhd¤ij bkh¤j k¡fŸ bjhifahš tF¤jhš »il¥gJv‹d?

17. g»®î tÊahf kâ¥ãl¥gL« eh£L tUkhd¤ij v›thWmiH¡fyh«?

18. eh£L tUkhd¤ij v¤jid tÊfËš fz¡»lyh«?

19. _‹W ãÇî bghUshjhu¤ij eh‹F ãÇî bghUshjhukhfkh‰Wtj‰F vij¢ nr®¡f nt©L«?

20. jyh tUkhd« fz¡»l thŒ¥ghL (formula) v‹d?


V. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.

21. eh£L tUkhd« v‹gij tiuaW¡fî«.

22. xU eh£o‹ bghUshjhu ts®¢á¡fhd F¿pLfŸ ahit?

23. Ãiyahd ÉiyÆš eh£L tUkhd¤ij¡ fz¡»LtJ v‹gJvjid cz®¤J»wJ?

24. ïªâahÉš eh£L tUkhd¤ bjhl®fË‹ bga®fis F¿¥ãLf.

25. “ïUKiw¡ fz¡ÑL” (Double Counting) v‹gij¥ g‰¿ áW F¿¥òtiuf.

82

g F â - ïg F â - ïg F â - ïg F â - ïg F â - ï


26. eh£L tUkhd¤â‹ mo¥gil¡ fU¤J¡fis ÉtÇ¡fî«.

27. Ãiyahd k‰W« el¥ò ÉiyÆš eh£L tUkhd¤âidntWgL¤Jf.

28. eh£L tUkhd¤ij eh« go¡f nt©oaj‹ mtáa« ahJ?

29. 1950 Kjš 2005 tiu eh£L tUkhd¤â‹ ngh¡»id ÉtÇ.

30. eh£L tUkhd¤âš ãÇî thÇahd mik¥ãid ÉtÇ.



32. eh£L tUkhd¤ij¡ fz¡»L«nghJ V‰gL« ãu¢áidfisÉtÇ.

83

ghl« - 5bghUshjhu¤ â£lÄLjš

(Economic Planning)

â£lÄLjÈ‹ bghUŸ És¡f« k‰W« â£lÄLjÈ‹ mtáa«

ïUgjh« ü‰wh©L xU â£lÄLjÈ‹ rfh¥jkhF«.Vw¡Fiwa, x›bthU ehL« Vnjh xU tifahd â£lÄLjiy¡bfh©oUªjd. rkj®k¥ bghUshjhu¤âš â£lÄLjš r‰nwu¡FiwaxU rka¤ij¥ ngh‹wJ. KjyhË¤Jt ehLfsh»a mbkÇ¡f I¡»aehLfŸ k‰W« ï§»yhªJ ngh‹w ehLfŸ gFâ rh®ªj â£lÄLjiybg‰WŸsd. 19« ü‰wh©oš murhdJ, f£L¥ghl‰w thÂf¡nfh£gh£L murhf (La issez- fa i re ) ïUªjJ. bghUshjhuelto¡iffËš, jiyÆlh¡ bfhŸifia¥ ã‹g‰¿aJ. Mdhš eådmuRfŸ, ey muRfshf (Welfare State) cŸsd. ïu©L cyf¥ngh®fS«, 1930« M©LfË‹ bgUkªj« k‰W« nrhÉa¤ uZahÉšâ£lÄLjÈš bt‰¿í«, â£lÄLjÈ‹ ï‹¿aikahikia¡nfho£L¡ fh£L»wJ. nrhÉa¤ uZahÉ‹ â£lÄLjš cyf¤â‰FxU gÇrhF«. eh£lsÉš, uZahnt bghUshjhu â£lÄLjiyKj‹Kiwahf brašgL¤âaJ.

ïyadš uhã‹° mt®fŸ “mid¤J bghUËaš thœî«â£lÄLjiy c£gL¤âanj” v‹W F¿¥ãL»wh®. â£lÄLtJ v‹gJxU F¿¥ã£l neh¡f¤njhL elªJ bfhŸtJ, bjÇî brŒtjhF«.bjÇî brŒjny bghUshjhu elto¡ifÆ‹ rhuh«rkhF«.

gh®guh C£l‹ mt®fË‹ th®¤ijfËš “bghJ ÃUthf¤âd®bghUshjhu K‹DÇikfis¤ bjËthf â£l t£lkhf¤nj®ªbjL¥gij â£lÄlš vdyh«” v‹W TW»‹wh®.

F¿¥ã£l neh¡f¤ij mila xU xG§fik¡f¥g£l, cz®îŸsk‰W« mo¥gilahŒ ïU¡»‹w kh‰W¡fSŸ bjÇî brŒavL¤J¡bfhŸS« xU bjhl®¢áahd Ka‰ána â£lÄLjš v‹W« gybghUËay¿P®fŸ x¤j fU¤ij bjÇÉ¡»wh®fŸ. â£lÄLjyhdJ,g‰wh¡FiwahŒ cŸs ts§fis á¡fd¥gL¤J jiy¥ g‰¿cŸsl¡»íŸsJ.

84

cy»š, Rkh® I«gJ k‰W« mWgJ M©LfS¡F K‹òjh‹ gyFiwªj ts®¢áailªj ehLfŸ Rjªâu« bg‰wd. m¢rka« mitVœik ÃiyÆnyna ïUªjd. vdnt òâjhf njh‹¿a ïªehLfË‹jiyaha bjhÊš, jkJ k¡fS¡F czî, cil k‰W« ciwÉl¤ijmË¡f nt©oa Ãiy V‰g£lJ. ïij¢ brŒa, Kjyhtjhf, ïiteh£L tUkhd¤ij mâfÇ¡f nt©oajhÆ‰W. mt‰WŸ gy ehLfŸÉtrha ehLfshf ïUªjikahš, áy ntsh©ik nk«gh£Lâ£l§fis tF¡f nt©oa mtáa« V‰g£lJ. mJ k£LÄ‹¿ jkJbghUshjhu¤ij bjhÊškakh¡» midtU¡F« ntiy thŒ¥igc©L g©z nt©o ïUªjJ. vijah»Y« brŒJ ntiy thŒ¥igÉÇth¡f nt©o ïUªjJ.

nkY«, bgU«ghyhd ehLfŸ Vnjh xU tifahdnrháaÈr¤njhL ãiz¥g£oUªjjhš, mitfŸ brh¤J k‰W«tUkhd¤âYŸs V‰w¤jhœîfis Fiw¡f nt©oa Ãiy V‰g£lJ.ViH ehLfŸ bghUshjhu â£l§fË‹ thÆyhfnt nk‰T¿amid¤J elto¡iffisí« nk‰bfhŸs Ka‰á¤jd.

jiyÆlh¡ bfhŸif v‹gJ eåd muRfS¡F xUMl«gukhF«. vdnt mitfŸ bghUshjhu¤ â£l§fis¡bfh©LŸsd. cy»‹ ts®ªj ehLfËš mitfŸ bghUshjhuÃiygh£o‰fhf â£lÄ£ld. Mdhš ts®¢á Fiwªj ehLfŸbghUshjhu ts®¢á k‰W« K‹nd‰w¤â‰fhf â£lÄL»‹wd.

ts®¢á¡ Fiwªj ehLfËš bghUshjhu â£l§fŸ tsUtj‰fhdfhuz« m§fho ïa¡F« brayikî¤ â£l¤â‹ (market mechanism)njhšÉna MF«. KjyhË¤Jt¥ bghUshjhu« mo¥gilÆnyna xUm§fho¥ bghUshjhu«. k‰W« Éiy ïa¡fkid¤J« m§fho mik¥ngel¤âÉL»‹wJ. Éiy mik¥ng KjyhË¤Jt¤â‹ mo¥gilÃWtdkhF« (Institution). ts§fË‹ xJ¡ÑL k‰W« btFkâia¥g§»LjY« Éiyaik¥ã‹ thÆyhfnt eilbg‰wd. t®¤jfÇ‹Ô®khd§fS«, cHt®, bjhÊyâg®fŸ ngh‹nwh® midtU« ïyhgneh¡f¤Jlndna el¤j¥g£ld®. m§fho mik¥ò Ãiwthdngh£oíilajhf ïUªjhš Éiy mik¥ò áwªjjhF«. Mdhš K‰WÇikk‰W« ÃiwFiw ngh£o m§fhoÆš ÃyÉdhš Éiy mik¥ò njh‰W¥nghF«. ï¤njhšÉ, ‘muá‹ jiyp£il’ bghUshjhu¤ â£l¤â‹thÆyhf¡ TÉ miH¡F«.

85

bghUshjhu¤ â£l¤â‰F« jiyÆlh¡ bfhŸif¡FÄilnaÃyî« r¢ruî ‘âwik’ia¡ F¿¤nj MF«. jiyÆlh¡ bfhŸif¡FÉnuhjkhd fhuz§fŸ ÑœfhQ« mo¥gilÆyikªJŸsd.

1. ï¡bfhŸifÆš tUkhd« Ãahakhd KiwÆšg»u¥glÉšiy. ïj‹ Éisthf, K¡»aÄšyhj mtruk‰w¥bghU£fis brštªjU¡fhf c‰g¤â brŒtnjhL, ViH k¡fË‹mo¥gil g©l§fis fšÉ, Rfey‹, å£L trâ, ešy czî k‰W«mo¥gil trâ¥ bghU£fË‹ c‰g¤â ïšyhkš nghŒÉL»wJ.ï¢NœÃiyÆš, muR bghUshjhu elto¡iffis bghUshjhuâ£l§fŸ thÆyhf¡ f£L¥gL¤â, bršt k‰W« tUkhdV‰w¤jhœîfis Fiw¡f tÊ brŒayh«.

2. m§fho¥ bghUshjhu«, ‘thÂg¢ NHÈ‹’ gÈna MF«.thÂg¢ NHÈš brÊ¥ò«, kªjK« kh¿ kh¿ V‰gL« fhy¡f£l«V‰gL»wJ. kªj Ãyik V‰gL« nghJ thÂg« ghâ¡f¥gL«. Éiyïw¡f« fhz¥gL«. ngusî-ntiythŒ¥ã‹ik Ãiy Ãyî«. vdntm¤jifa ÃiyÆš muR jiyÆlnt©oÆU¡F«. nrhÉa¤ uZahÉšbrŒa¥g£lJ nghy, Kiwahd â£l§fis Ô£o thÂg¢ NHiy¡f£l¥gL¤jyh«.

nrhÉa¤ uZah k‰W« nk‰F Inuh¥ãa ehLfnshL, 20«ü‰wh©o‹ ã‰gFâÆš, â£lÄLjš gy ts®¢á FiwªjehLfËilna ãugykhf guÉaJ. ïjdhš, ïªehLfŸ KGikahfika â£lÄLjÈš e«ã¡if bfh©oUªjd vd bghUŸglhJ.â£lÄLjÈ‹ ika thj« ahbjÅš - â£lÄLjš ïU¡fyhkh Tlhjhv‹gjšy Mdhš â£lÄLjš vªj toÉš Ô£l¥glnt©L« v‹gnj.ï›Éthj¤â‹ ika« ahbjÅš - muá‹ brašghLfŸ - Éiymik¥ã‹ _ykhfth mšyJ Éiy mik¥ig É£L XŒtjh v‹gnjMF«.

ã‹j§»a ehLfËš â£lÄLjÈ‹ ãu¢ridfŸ

ts®ªj ehLfisÉl, ã‹j§»a ehLfËš â£lÄLjšm¤âahtáakhdJ k£LÄ‹¿ â£l¤ij eilKiw¥gL¤Jjš v‹gJÄf Äf¡ fodkhdjhF«. všyht‰WŸS« Kj‹ikahdJ.

86

“â£lÄLjY¡F xU tÈikÄ¡f, jFâthŒªj k‰W« CHy‰w M£ábrŒjš m¤âahtáakhdJ” v‹W M®j® ÿŒR F¿¥ãL»‹wh®.Mdhš bgU«ghyhd, bghUshjhu¤âš ã‹j§»a ehLfËš tYt‰w,jFâa‰w k‰W« CHšÃiwªj M£á braiyna bg‰WŸsd. nkY«mitfŸ k¡fsh£á â£l§fis¡ bfh©LŸsd. vdnt, nrhÉa¤uZahÉš eilbg‰wJ ngh‹W vªj xU fhÇa¤ijí« ÉiuÉšïªehLfshš brŒa ïayÉšiy.

mitfŸ bkJthf bršynt©L«. mitfŸntsh©ikÆnyna cH‹wd. nkY«, ntsh©ik Ã¢rak‰w ïa‰if¡fhuÂfisna rh®ªâU¤jyhš, mt®fsJ Étrha ÃfœîfËšVuhskhd Ã¢rak‰w Ãiy fhz¥gL»wJ. k¡fŸ bjhif ÄFâí«,Fiwªj Kjyh¡fK« ntW K¡»a¥ ãu¢ridfshf (â£lÄLjY¡F)ïªehLfËš mikªJŸsd.

bghUshjhu â£lÄLjÈ‹ ïašòfŸ

â£lÄ£l bghUshjhu¤âš, vij v›tsî c‰g¤â brŒtJ,v¥bghGJ, v§F c‰g¤â brŒtJ, c‰g¤âia ahU¡fhf g§ÑL brŒtJngh‹wit muR ngh‹w k¤âa Ã®thf¤jhš â£l¡ FGÉ‹ _ykhfK¡»a bghUshjhu Ô®khd§fŸ Ãiwnt‰w¥gL»‹wd.m¤Ô®khd§fis ïit mid¤J« brŒKiwgL¤JtJ muá‹flikahF«. â£l¤ij tiutj‰F K‹ò, »il¡f¡Toa mid¤Jts§fsh»a, gU¥bghUŸts«, Úâts«, kÅjts« M»at‰¿‹KGikahd MŒÉid nk‰bfhŸs nt©L«. (v.fh.) nrhÉa¤ uZahÉš,1917-M« M©oš uZa òu£á¡F ã‹ò 1918 Kjš 1921-M« M©Ltiuf«ôÅr¥ ngh® elªjJ. mj‹ ã‹ò 1921 Kjš 1924 tiu òâa bghUshjhubfhŸif el¥ãš ïUªjJ. 1924- Kjš muR »il¡f¡ Toa ts§fis¥g‰¿a xU ÉÇthd MŒÉid nk‰bfh©L 1928-« M©L jdJ Kjyh«Iªjh©L â£l¤ij eilKiwgL¤âaJ. ts§fË‹ MŒÉ‰F¥ ãwFÚ©lfhy neh¡f§fSŸ x‹W v~F, Ãy¡fÇ k‰W« Ä‹rhu« ngh‹wc‰g¤âÆš K‹dÂÆš cŸs cyf¥ KjyhË¤Jt ehLfsh»ambkÇ¡fh I¡»a ehLfŸ ngh‹w ehLfnshL ïizahd ÃiyianrhÉa¤ uZahî« v£o¥ão¡f nt©L« v‹w Ú©lfhy neh¡f¤ijuZahÉ‹ â£lFG Ô®khd« brŒjJ. Iªjh©L â£l¤â‹ neh¡f§fiskdâš bfh©L gU¥bghUŸ ïy¡Ffis Ã®za« brŒa¥gL«. mj‹

87

ã‹ò Ãâts§fis âu£Ltj‰fhd tÊKiwfŸ f©Lão¡f¥gL«.â£l§fshdJ, mt‰¿‹ ga‹fis Ãahakhd KiwÆšg»®ªjË¥gj‰fhd Étu§fisí« bg‰¿U¡F«.

â£lÄLjÈ‹ j‹ikahdJ, mitfis eilKiwgL¤J«bghUshjhu mik¥ò tiffsh»a KjyhË¤Jt«, rk¤Jt« k‰W«fy¥ò bghUshjhu« ngh‹w mik¥ò¡fis¥ bghW¤jJ.

KjyhË¤Jt¥ bghUshjhu¤âš (v.L.fh. ï§»yhªJ) gFârh®ªj â£lÄLjš (Par t ia l P lann ing) fhz¥gL«. rk¤Jt¥bghUshjhu¤âš KGikahd â£lÄ£l¥ bghUshjhu mik¥òïU¡F« (v .L .fh . nrhÉa¤ uZah) ïªâah ngh‹w fy¥ò¥bghUshjhu¤âš bghJ¤Jiw k‰W« jÅah® Jiw ïu©Lnk ÄfK¡»a¥ g§»id, bghUshjhu¤ â£lÄLjÈš t»¡F«.

rhjhuzkhf, xU â£l¤â‹ fhy msî IªJ M©LfshF«.â£l¤âid K‹T£ona tiuªâl nt©L«. ïªâahÉš ïijâ£l¡FG brŒJ tU»wJ. xU â£lkhdJ xU F¿¥ã£lmsîilajhf, mikªJ ïy¡»idí« â£l¤â‰fhf F¿¤J, nkY«â£l¤â‰fhd Ãâ ts§fis âu£Ltj‰fhd tÊ Kiwfisí«F¿¥ã£oU¡F«.

â£lÄLjÈ‹ Kjš go , F¿¥ã£l â£l¡fhy¤âš, xUbghUshjhu¤â‹ ts®¢á ïy¡if Ô®khÅ¤jyhF«. mj‹ãwFâ£lÄLnth®, bghUshjhu¤ij, ntsh©ik bjhÊšJiw k‰W«gÂ¤Jiw vd gy Jiwfshf ãÇ¤JÉLt®. x›bthU JiwÆ‹gU¥bghUŸ ïy¡»id Ã®za« brŒt®. ã‹ò v›tsî Kjä£oidvªbjªj JiwfS¡F ïy¡Ffis mila xJ¡ÑL brŒant©L«v‹gij¥ g‰¿í« Ô®khÅ¥g®. mj‹ã‹ò, KjäL brŒtj‰fhdrÇahd Kjä£L â£l¤ijí«, c‰g¤â E£g¤ijí« tF¥gh®fŸ.ts®¢á Fiwªj ehLfŸ ViH ehLfshf ïU¥gjhš, ciH¥ò - brÇîKiwia ifah©L ntiy thŒ¥ãid ÉÇth¡fyh«. Mdhš áyfduf bjhÊšfshd ïU«ò ngh‹wit _yjd¢ brÇî KiwianaifahsKoí«. â£l¤â‹ bt‰¿í« njhšÉí« bjÇîbrŒjiynarh®ªjjhF«.

88

â£l§fË‹ tiffŸ (Types of Planning)

1. ika¤ â£l« (Centralised Planning)

xU rk¤Jt bghUshjhu¤âš (v.fh. Kªija nrhÉa¤ uZah)ika¤â£lÄlš ïUªjJ. “ïJ Mizâ£lkhF« (m) f£lisâ£lkhfî« ïU¡fyh«. rkclik rKjha¤âš mid¤J c‰g¤âfhuÂfS« muR¡F brhªjkhdJ mid¤J mo¥gilÔ®khd§fsh»a bjhÊškakhtj‰F K‹DÇik mË¥gjh? (mšyJ)ntsh©ik ts®¢á¡F K‹DÇik mË¥gjh? bjhÊš kakh¡fY¡FK¡»a¤Jt« bfhL¥gjhf ïUªjhš mo¥gil k‰W« fdufbjhÊšfS¡F K¡»a¤Jt« mË¥gjh? mšyJ Ef®î¥ bghUŸbjhÊ‰rhiyfS¡F K¡»a¤Jt« bfhL¥gjh? v‹w bghUshjhuKoîfis k¤âa â£l Ã®thf« Ô®khÅ¡F«.

2. ö©L« â£l« (Planning by Inducement)

Foah£áKiwÆš â£lÄLjš ö©Ljš _ykhf eilbgW»wJ.(v.fh.) fy¥ò bghUshjhukh»a ekJ eh£oš bghJ¤Jiwí«, jÅah®Jiwí« brašgL»wJ. murh§f« jÅah® bjhÊš Jiwfis â£l¤â‹neh¡f§fis Ãiwnt‰W« t©z« áy tÇ¢ rYiffŸ, k‰W« ãwC¡f§fŸ mË¤J jÅah® Jiwia ö©oÉl nt©L«.

3. R£o¡ fh£L« â£l« (Indicative Planning)

ï¤jifa â£l« KjÈš muR bjhÊšÃUg®fisí«, bjhÊšrhiy ãuâÃâfisí« K‹djhfnt fyªjhnyhá¡f tunt‰W el¥òâ£l¤â‹ jh‹ v‹bd‹d brŒa cŸsJ jdJ K‹DÇikfŸ k‰W«neh¡f§fis F¿¥ã£L fyªjhnyhá¡F«.

bt›ntW eh£l§fisíila Ãòz®fSl‹ ÉÇthdfyªjhnyhrid el¤âa¥ã‹ â£l« Ô£l¥gL«. ïj‰F áwªj(vL¤J¡fh£L) ãuh‹R eh£o‹ R£o¡fh£L« â£lkhF«. 1991-«M©ošjhuskakhjš k‰W« jÅah® kakh¡F« bfhŸiffŸã‹g‰w¥g£l¥ ã‹ò ïªâa â£lÄLjY« Tl xUtifÆš R£o¡fh£L«â£lkhfnt kh¿aJ.

89

bghUshjhu â£lÄLjiy 3 ãÇîfshf ãÇ¡fyh«. mit 1.eL¥gUt â£l« (midterm plan) 2. FW»a fhyâ£l« (Short term plan)3. bjhiy neh¡F â£l« (perspective plan). e« eh£o‹ Iªjh©Lâ£l§fŸ eL¥gUt â£l§fshfî«, FW»a fhy â£l§fshfî«,Xuh©L â£l§fshfî« ïUªJtU»‹wd. â£l§fis Ãiwnt‰W«fhy¤âš Iªjh©L â£l§fŸ Xuh©L â£l§fshfî« gF¡f¥g£Lbrašg£ld. bjhiy neh¡F â£l§fŸ, Ú©lfhy â£l§fshF«.ï¤â£l¤â‰fhd fhy msî 20 Kjš 25 M©LfshF«. Iªjh©Lâ£l§fŸ všyh« bjhiy neh¡F â£l§fË‹ neh¡f¤â‹mo¥gilÆš totik¡f¥g£LŸsd.

RHš â£l« (Rolling Plan)

Ã®zÆ¡f¥g£l ïy¡Ffis bfh©l Iªjh©L â£l§fŸnghy ïšyhkš, ï¢RHš â£lkhdJ, x›bthU M©o‹ KoÉY«ïy¡Ffis Ô®khÅ¤J k‰bwhU M©ilí« â£l¤njhL nr®¤J¡bfhŸSjyhF«. mjhtJ mid¤J Iªjh©LfS¡F« F¿¥ãl¥g£lïy¡FfŸ ïšyhkš, el¥ò M©oš â£l¤â‹ braš âwidbghW¤J, k‰bwhU M©o‰F ïy¡»iz Ô®khÅ¡f¡ TL«.ï›thwhf ï¤â£l« bjhlU« ïJnt RHš â£l¤â‹ ikafU¤jhF«.

ika â£lÄLjÈ‹ (Cent ra l i sed P lann ing) Äf¥bgÇae‹ikahbjÅš â£l§fis Äf ntfkhf eilKiw gL¤â,neh¡f§fisí« ïy¡Ffisí« milªJ¡ bfhŸsyh«. (v.fh.)nrhÉa¤ uZahÉš â£lÄLjÈ‹ tÊahf ntsh©ikia Kj‹ikbjhÊyhf bfh©oUªj bghUshjhu¤ij kh‰¿aik¤J 12M©LfS¡FŸnsna bjhÊš kakhd ehlhf kh‰¿¡ bfh©lJ. ïªjk¤âa kakh¡f¥g£l â£lÄLjÈ‹ ÔikahbjÅš muR xU F¿¥ã£lßâahd K‰WÇikia mDgÉ¤J ngh£oÆ‹ikahš muR¡Fbrhªjkhd c‰g¤â my»‹, c‰g¤â âwid gÇnrhâ¡f fodkhdÃiyia cUth¡F»wJ. ö©l¥g£l â£l¤â‹ (inducement plan) Ñœ(k¡fsh£á â£lÄLjš) bghJ k¡fS¡F j§fŸ fU¤ij btËgL¤jthŒgË¤jhY« muR ã‹g‰W« k¡fsh£á KiwÆš vH¡Toa Ã®thffhy jhkj§fshY«, ghuhSk‹w k¡fsh£á KiwÆš Vuhskhd fhyjhkj§fshY«, â£l§fis eilKiw¥gL¤JjY«, bghUshjhuts®¢áí« Äfî« ntfk‰w ÃiyÆš cŸsJ.

90

ïªâahÉš â£lÄLjÈ‹ njh‰w« k‰W« neh¡f«

(Evolution and objectives of planning in India)

1950-« M©L njáa â£l¡FG ïªâahÉš ÃWt¥g£lJ.ï¤â£l FGÉ‹ Äf K¡»a gÂahbjÅš “eh£Lts§fis ÓÇagaDŸs k‰W« rkkhf ga‹gL¤j â£l§fis Ô£Ljny MF«”.ï¤â£lFG Kjš Iªjh©L â£l¤ij (1951-1956) tF¤jJ. mJKjš eh« x‹gJ Iªjh©L â£l§fis Ko¤J, g¤jhtJ Iªjh©Lâ£l¤â‹ (2002-07) k¤âÆš eh« ïU¡»‹nwh«.

ïªâa â£lÄLjÈ‹ neh¡f§fŸ

ïªâa â£lÄLjÈ‹ ika neh¡f« k¡fË‹ thœ¡if¤ ju¤ijca®¤JjyhF«. ekJ Iªjh©L â£l§fŸ, c‰g¤âia mâfÇ¥gijnaneh¡fkhf¡ bfh©LŸsd. ïnj neu¤âš, tUkhd, bršt V‰w¤jhœîfis Fiw¥gijí« k‰W« midtU¡F« rkkhf thŒ¥òfisV‰gL¤Jtijí« neh¡fkhf¡ bfh©LŸsd. ts®¢ánahL Toa xUrk cilik rKjha¤ij cUth¡Fjš ïªâa â£l§fË‹ mo¥gilneh¡f§fshF«.

ïªâa ts®¢á â£lÄLjÈ‹ jiyaha neh¡f§fisÑœf©lthW tÇir¥gL¤jyh«.

1. eh£L tUkhd¤ij ca®¤Jjš. ïJ ts®¢á neh¡f« vd¥gL«.

2. F¿¥ã£l fhy¤â‰FŸ, F¿¥ã£l ÃiyÆš Kjä£ilca®¤Jjš.

3. tUkhd k‰W« bršt g»®Éš cŸs V‰w¤ jhœîfisFiw¥gnjhL bghUshjhu r¡â ts§fË‹ ÛJ FÉjiy¡f£L¥gL¤jš.

4. ntiy thŒ¥òfis ÉÇth¡Fjš.

5. ntsh©ik, c‰g¤â¤ bjhÊ‰rhiy (F¿¥ghf _yjd¥bghU£fŸ) k‰W« thÂg¢ brY¤J rkÃiy M»at‰¿‹ts®¢á¤ jilfis mf‰Wjš.

ntsh©ik¤ JiwÆš Kj‹ikahd neh¡f« ahbjÅš

91

c‰g¤â¤ âwid mâfÇ¤J j‹Åiwit jhÅa czî tifÆšmiltnj MF«. bjhÊš JiwÆš mo¥gil k‰W« fduf¤bjhÊšfS¡F K¡»a¤Jt« mË¡f¥g£lJ. mašeh£L thÂg¤JiwÆš rhjfkhd mašeh£L brY¤J rkÃiy¡F K¡»a¤Jt«bfhL¡f¥g£lJ. ïªâa¤ â£lÄLjÈš filão¡f¥g£l í¡â KiwnguháÇa® ‘kAyehã° í¡âKiw’ vd F¿¥ãl¥gL»wJ. ïâšmântf bjhÊš kakhjY¡F«, mâY« mo¥gil k‰W« fdufbjhÊšfS¡F K‹DÇik mË¡f¥g£lJ.

ekJ â£l§fËš t£lhu¢ rkÃiy miltijF¿¥ã£oUªjhY«, eh« ï‹D« ï›t£lhu¢ rkÃiy ï‹ikÃiyia¡ Fiw¥gâš bt‰¿ailaÉšiy. ntsh© JiwÆš czî¤jhÅa§fË‹ c‰g¤âÆš cgÇ c‰g¤â brŒí« khÃy§fŸ cŸsd.g‰wh¡Fiwahd khÃy§fS« cŸsd. c‰g¤â¤ bjhÊÈš ts®ªjt£lhu§f« k‰W« ã‹j§»a t£lhu§fS« c©L. mJk£LkšyhJ,bjhÊš ts®¢áahdJ K«ghŒ, bfhšf¤jh k‰W« br‹idÆnynabrÇªJŸsJ.

ekJ Iªjh©L â£l§fŸ, tWik k‰W« ntiyÆ‹ikãu¢ridfS¡F ftd« brY¤âíŸsd. ruhrÇ ïªâa‹, cy»š ÄfViHfSŸ xUtdhf cŸsh‹ vdnt ekJ â£l§fŸ, tWikiaxÊ¤J, bgU«ghyhd ViH vËa eÈªj ãÇÉduh»a - jhœ¤j¥g£ltF¥ãdiuí« (SC) gH§FoÆdiuí« (ST) k‰W« ãw ã‰gL¤j¥g£ltF¥ãdiuí« k‰W« bg©fisí« FHªijfisí«K‹nd‰wkila¢ brŒa ÉiHªjd. thœ¡if¤ ju« , jÅeg®Ef®ití« jÅ eg® Ef®î jyh tU khd¤ijí« bghW¤JŸsJ. ïJã‹D« ntiy thŒ¥igí« rh®ªJŸsJ. vdnt ekJ â£l§fŸ ntiythŒ¥ãid, Vœik xÊ¥ò â£l¤â‹ K¡»akhd gFâahf f©Q‰wJ.

ï‹D«Tl, Cuf¤ JiwÆš, F¿¥ã£l xU áyÇilna Ãy§fŸFÉ¡f¥g£LŸsd. Ãy¢ Ó®âU¤j§fŸ V‰gL¤j¥g£l¥ nghâY«,Vw¡Fiwa 50 rjåj cHî Ãy§fis, 10 rjåj k¡fns brhªjkhf¥bg‰WŸsd®. nkY« gRik¥ òu£á bgÇa Ãy¢Rth‹jhu®fS¡nfe‹ik¥ ga¤jJ.

bjhÊ‰brh¤â‹ cÇikí«Tl brÇtilªj ÃiyÆš

92

fhz¥gL»wJ. ïªâahÉ‹ Vœik ÃiyÆ‹ mo¥gil¡ fhuz«Fiwªj c‰g¤â¤ âwD«, bgUF« k¡fŸbjhif ts®¢ána v‹gJÃ¢rakhdJ. ïJ Fiwthd nrÄ¥ãY« kiwKf ntiyÆ‹ikÆY«Kotil»wJ.

Foir k‰W« áWbjhÊšfS¡F muR Mjuî eš»ajhš, CufntiyÆ‹ik k‰W« Fiwntiy ãu¢ridfis¤ Ô®¥gâš, mâfbt‰¿ fhzÉšiy.

ïªâa¤ â£l¤âš, ef®òw§fS¡F, xUrh® Ãiy ïUªJtU»wJ. flªj fhy¤âš ntsh©ik¤ Jiw¡F nghâa ÃâíjÉmË¡f¥glÉšiy. Mdhš â£lÄLnth® ntsh©ikia¥òw¡fÂ¤jd® vd TwKoahJ.

ïªâahÉš I«gJ M©LfS¡F K‹ng â£lÄ£l bghUshjhuts®¢á¥ ngh¡F Jt§»aJ. Kjyh« Iªjh©L â£l« (1951-56)k¡fË‹ thœ¡if ju¤ij ca®¤JtnjhL gy òâa thŒ¥òfisâwªjË¤J mj‹ thÆyhf gyju¥g£l thœ¡if trâÆ‹ _ykhfïªâa k¡fis brštªj®fshf kh‰W« ts®¢á ngh¡»‹ Jt¡fnk,ïªâa â£lÄLjÈ‹ neh¡f« vd F¿¥ã£lJ. ïu©lhtJ Iªjh©Lâ£l« (1956-61) JÇjkhd bjhÊškakhjiy neh¡fkhf¡ bfh©LF¿¥ghf mo¥gil k‰W« fduf bjhÊš ts®¢áÆš eh£l« fh£oaJ.ïu©lh« â£lfhy¤âš muR k¡fsh£á rk¤Jt neh¡f¤ij jGÉtªjJ. _‹wh« Iªjh©L â£l« ( 1961-66) bghUshjhu¤ijj‰rh®òilajhfî« Rakhf ïa§F« bghUshjhukhf kh‰wî«vâ®neh¡»aJ. _‹wh« â£l¤â‰F ãwF â£l ÉLKiwmË¡f¥g£lJ. eh‹fhtJ â£l« cldoahf Jt§f¥glÉšiy.eh‹fhtJ â£l¤â‰FŸ _‹W - M©L¤ â£l§fŸ (1966-69),Ãiwnt‰w¥g£ld. eh‹fhtJ Iªjh©L â£l« (1969-74) ïu©Lneh¡f§fis cilajhf ïUªjJ. 1. ts®¢áíl‹ Toa Ãiy¤j‹ik2. j‰rh®ãš K‹nd‰w rhjid miljš.

IªjhtJ Iªjh©L â£l« (1974-79) ts®¢á k‰W« rKjhaÚâÆš ftd« brY¤âaJ. ï¡fhy¤âš (Garibi Hatao) `fÇãA£lhnth’ mjhtJ tWik xÊ¥ò v‹gnj jhuf kªâukhf ïUªjJ.Mfnt ïªj Iªjh©L â£l¤âš ïu©L K¡»a neh¡f§fŸ, 1.

93

tWik xÊ¥ò« 2. j‰rh®ò miljYkhF«. eLt© Máa #djh f£áM£áÆš ïU¡F«nghJ MwhtJ â£l« cUth¡f¥g£lJ. (1978-83)Mdhš fh§»u° M£á¡F tªj¥ ã‹d® m¤â£l¤ij ifÉ£lJ.khwhf òâabjhU MwhtJ Iªjh©L â£l¤ij ( 1980-85 )cUth¡»aJ. bghUshjhu¤ij ÉÇth¡F« Ãiyfis cUth¡»mj‹_y« tWikia¥ ngh¡Ftij neh¡fkhf bfh©lJ.

VHh« Iªjh©L â£l« ( 1985-90) czî, jhÅac‰g¤âts®¢áia ntsh©JiwÆš mântf¥ gL¤Jtj‹ _y«ntiythŒ¥ãid mâfÇ¤J mid¤J JiwfËY« c‰g¤â âwidca®ªj K¡»a¤Jt« mË¤jJ.

v£lhtJ Iªjh©L¤ â£l¤( 1992-97 )â‹ ïWâ gâ¥òcUth¡f¥gL«nghJ, eh£o‹ bghUshjhu¡ bfhŸifÆš bgU¤jkh‰w§fsh»a âwikkakhjš, jÅah®kakhjš, k‰W« cyfkakhjšngh‹w bgU¤j kh‰w§fŸ V‰g£ld. ïªj v£lhtJ â£l« ï›tifkh‰w§fis ãuâgÈ¤J bghUshjhu ts®¢áia mântfgL¤jî«.bghJ kÅjÅ‹ thœ¡if ju¤ij K‹nd‰wî« tÊtF¤jJ.

â£l§fË‹ rhjidfŸ

ïªâa â£lÄLjÈ‹ jiyaha neh¡f§fis eh‹F tifahfãÇ¡fyh«. 1. ts®¢á 2. eÉdkakh¡Fjš 3. j‰rh®ò 4. r_fÚâ

I. ts®¢á ( ( ( ( (Growth)

â£lÄLjÈš Kjš 30 M©LfËš eh£L tUkhd ts®¢áåj¤â‹ ngh¡F 3.5 rjåjkhf ïUªjJ. ãuá¤â¥ bg‰w bghUËašm¿P® nguháÇa® uh{»UZzh mt®fŸ ïjid “ïªJ ts®¢áåj«(Hindu Rate of Growth) vd miH¡»‹wh®. ntsh©ik c‰g¤â xUruhrÇ åjkh»a 2.7 rjåjkhf mâfÇ¤jJ. bjhÊš c‰g¤â 6.1rjåjkhf mâfÇ¤jJ k‰W« jyh tUkhd« 1.3 rjåjkhf ts®ªjJ.ï›åj§fŸ Fiwthf fhz¥g£lhY« M§»nya® M£á fhykh»aVw¡Fiwa 100 M©LfŸ ïªâa¥ bghUshjhu« nj¡f ÃiyÆnynaïUªJ tªjij eh« fU¤âš bfhŸsnt©L« (v.fh.) ãÇ¡f¥glhjïªâahÉš 1901-Kjš 1946 tiu e« eh£L tUkhd ts®¢á åj« 1.2rjåjkhfnt ïUªJ tªjJ.

94

vdnt ïªâa¥ bghUshjhu¤âš â£lÄLjÈ‹ rhjidv‹dbtÅš nj¡f Ãiyia jh©o, bkJthd Mdhš ÃiyahdbghUshjhu ts®¢á V‰g£LŸsJ.

bt›ntW â£lfhy¤âš bghUshjhu¤â‹ ts®¢á brašâwid m£ltiz 5.1-š fhzyh«.

m£ltiz 5.1m£ltiz 5.1m£ltiz 5.1m£ltiz 5.1m£ltiz 5.1eh£L tUkhd¤â‹ ts®¢á åj« eh£L tUkhd¤â‹ ts®¢á åj« eh£L tUkhd¤â‹ ts®¢á åj« eh£L tUkhd¤â‹ ts®¢á åj« eh£L tUkhd¤â‹ ts®¢á åj« (rjåj¤âš)

Mjhu« : bt›ntW Iªjh©L â£l§fŸ k‰W« g¤jhtJâ£l¤â‹ (2002-2007) Mtz§fŸ.

1. Kjš â£l« 2.1 3.6

2. ïu©lh« â£l« 4.5 4.0

3. _‹wh« â£l« 5.6 2.2

4. eh‹fh« â£l« 5.7 3.3

5. IªjhtJ â£l« 4.4 5.2

6. MwhtJ â£l« 5.2 5.2

7. VHhtJ â£l« 5.0 5.8

8. v£lhtJ â£l« 5.6 6.7

9. x‹gjhtJ â£l« 6.5 5.4

10. g¤jhtJ â£l« 8.0 –

t . v ©t . v ©t . v ©t . v ©t . v © IIIIIªjh©L¤ªjh©L¤ªjh©L¤ªjh©L¤ªjh©L¤ â£â£â£â£â£l«l«l«l«l« ïy¡Fïy¡Fïy¡Fïy¡Fïy¡F bgw¥g£l bgw¥g£l bgw¥g£l bgw¥g£l bgw¥g£l ts®¢áts®¢áts®¢áts®¢áts®¢á

95

m£ltiz 5.1ÈUªJ KjšIªjh©L â£l« jÉ®¤J Kªijaâ£l§fËš ts®¢á ehLfËš gy FiwghLfSl‹ ïUªjJ. x‹gjh«â£l¤âš bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â 6.5 rjåjbkd¥gl nt©oaJ,5.4 rjåjkhfnt ïUªjJ.

eådkakhjš

bghUshjhu¤âš V‰gL¤j¥gl nt©oa f£lik¥ò kh‰w§fiseådkakhjš vd¡ F¿¥ãlyh« . â£lÄLjÈ‹ Ñœ , ïªâa¥bghUshjhu«, fhyÅ¥ bghUshjhukhf ïUªj ÃiyÆÈUªJ,ÉLjiy milªJ eåd bghUshjhukhf kh¿aJ. eh£L tUkhdbjhF¥ãš kh‰w§fŸ V‰g£lJ. (v .fh . ) eh£L tUkhd¤âšntsh©ikÆ‹ g§F FiwªJ, gÂ¤JiwÆ‹ g§F mâfÇ¤jJ.ntsh©ikÆš bjhÊš òu£á¡F¥ã‹ Étrha¤âš khWjšfŸV‰g£ld.

j‰rh‰òlik

ekJ â£lÄLjÈ‹ Kªija fhy f£l¤âš czî, bjhÊšE£g«k‰W« mªÃa brythÂ ngh‹w gy fhÇa§fS¡F mªÃa cjÉianarh®ªâUªnjh«. Iªjh« â£lKjš j‰rh®òlik v‹gJ â£lÄLjÈ‹jiyaha neh¡f§fSŸ x‹wh»aJ.

r_f Úâ

midtU¡F« rkthŒ¥ò mË¤jiyna r_f Ãâ v‹WF¿¥ãl¥gL»wJ. ïj‹ bghUŸ ahbjÅš eÈî‰w Vœik ÄFªjãÇÉdÇ‹ thœ¡if ju¤ij K‹nd‰WtâY« tUkhd« k‰W«bršt V‰w¤jhœîfis Fiw¥gJkhF«.

x‹gjhtJ Iªjh©L â£l« (1997-2002)

x‹gjhtJ Iªjh©L â£l« 1997-2002 tiuÆyhd fhy¤ijcŸsl¡»aJ. ïJ ts®¢ánahL¡ Toa rKjha Úâ, k‰W«rk¤Jt¤ij ikakhf¡ bfh©L cUth¡f¥g£lJ. k¤âa â£l¡FGï¤â£l¤ij k¡fŸ eyâ£lkhfî«, bgU«ghyhd k¡fis mâY«F¿¥ghf ViH k¡fË‹ g§nf‰ig tÈíW¤jî« ÉU«ãaJ.

96

ï¤â£l¤ij cUth¡F«nghJ k¡fË‹ jukhd thœ¡ifiaí«c‰g¤â Ãiwªj ntiythŒ¥ig cUth¡Fjiyí«, t£lhu¢rkÃiyk‰W« j‰rh®òlikiaí« fU¤âšbfh©L cUth¡f¥g£lJ.

x‹gjhtJ â£l¤â‹ jiyaha neh¡f§fŸ

(Main Objectives of Ninth Plan)

1. ntsh©ik k‰W« Cuf ts®¢á¡F K‹DÇik mË¥gj‹thÆyhf nghJkhd c‰g¤â ntiy thŒ¥ãid cUth¡FjY«tWik xÊ¥ò«.

2. Ãiyahd Éiyíl‹ Toa ts®¢á

3. Ã¢rakhf midtU¡F« cztË¤jš, mâY« ghâ¡f¥g£lãÇÉdU¡F cztË¤jš.

4. Fiwªjg£r mo¥gil gÂfsh»a ghJfh¥ghd FoÚ® trâ,Mu«g Rfhjhu trâ, ghJfh¥ò, midtU¡F« Mu«g« fšÉ,å£Ltrâ M»at‰iw mË¤jš.

5. k¡fŸbjhifÆ‹ ts®¢á åj¤ij f£L¥gL¤jš.

6. bghUshjhu ts®¢á elto¡iffËš bghJk¡fŸ g§nf‰fthŒ¥ò mË¥gj‹ thÆyhf R‰W¥òw NœÃiyÆ‹ Ãiwªj‹ikcWâ¥gL¤Jjš.

7. bg©fŸ k‰W« r_f¤âš ã‹dilÉš cŸs k¡fŸ k‰W«jhœ¤j¥g£lt®fŸ, gH§FoÆd® k‰W« ã‰gL¤j¥g£lt®,áWgh‹ikÆd® mâf M‰wYŸst®fshf kh‰Wjš r_f k‰W«bghUshjhu ts®¢á kh‰w§fis V‰gL¤j¡Toa ãuâÃâah»aït®fis M‰wš cŸst®fshf kh‰WtJ.

8. Cuh£ák‹w«, T£Lwî, Ra¤njit¡FG ngh‹w k¡fŸmik¥òfis K‹nd‰¿ ts®¢áíw¢ brŒjš.

9. j‰rh®ig miltj‰fhf Ka‰áfis tÈikgL¤Jjš.

97

x‹gjhtJ â£l¤âš (1) Fok¡fË‹ thœ¡ifju« (2) c‰g¤âthŒ¥ò¡fis bgU¡Fjš (3) t£lhu¢ rkÃiy M»at‰¿š murhdJjiyÆLtj‰fhd áw¥ò K¡»a¤Jt« mË¡f¥g£lJ.

x‹gjhtJ â£l¡fhy¤âš ruhrÇ ts®¢á åjkhdJ 6.5rjåjkhdJ eh£o‹ cŸsh£L c‰g¤âia (GDP) mila nt©L«v‹w mo¥gil neh¡f¤ij bfh©lJ (ïJ m§fhoÆ‹ Éiyiarh®ªJ ïU¡F«). ï¤â£l fhy¤âš 28.2 rjåj« eh£o‹ cŸsh£Lc‰g¤âia (GDP) Kjä£lhf ïU¡fnt©L« v‹w neh¡f¤ijbfh©LŸsJ.

m£ltiz 5.2m£ltiz 5.2m£ltiz 5.2m£ltiz 5.2m£ltiz 5.2

bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¡f¥g£lbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¡f¥g£lbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¡f¥g£lbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¡f¥g£lbkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¡f¥g£lKjä£o‹ rjåj«Kjä£o‹ rjåj«Kjä£o‹ rjåj«Kjä£o‹ rjåj«Kjä£o‹ rjåj«

ï¤â£lfhy¤âš ``g‰wh¡Fiw Ãâah¡f’’khdJ Ãâts§fisâu£L« tÊKiwfSŸ x‹W v‹gij fU¤âš bfhŸsÉšiy v‹gJF¿¥ãl¤j¡fJ.

x‹gjhtJ â£l¤â‹ brašâw‹

(Appraisal of the Ninth Plan)

1. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¤j 6.5 rjåj ts®¢áåj¤â‰Fkhwhf 5.35 rjåj ts®¢ána bgw¥g£lJ.

2. ï¤â£l« _yjd ïy¡»id milaÉšiy. _yjd ïy¡F 28.2rjåjkhf K‹ F¿¡f¥g£lhY« 24 .2 rjåjK« KjäLbrŒa¥g£lJ.

jÅah® x§»izªj Jiw 9.1%ïšy¤Jiw 9.7%bghJ¤ Jiw 9.4%bkh¤j« 28.2%

98

3. bghJ¤JiwÆ‹ msî 18 rjåjkhf Fiw¡f¥g£lJ.

4. ï¤â£l fhy¤âš k¤âa k‰W« khÃy muR¡fË‹ Ãâah¡f¥g‰wh¡Fiw mâfÇ¤jJ.

5. btËeh£L t®¤jfKiwÆš ï¤â£l« njhšÉ milªjJ.V‰WkâÆ‹ ïy¡F 11.8 rjåjkhf Ã®zÆ¡f¥g£lJ. Mdhš5.6 rjåjnk ca®ªjJ. ïw¡FkâÆ‹ všiyahdJ 10.8rjåjkhf caunt©L« v‹w khwhf ïw¡FkâÆ‹ msthdJ4.1 rjåjkhf k£Lnk ca®ªjJ.

6. x‹gjhtJ â£l¤jhš, 50 ÄšÈa‹ k¡fS¡F ntiy thŒ¥igcUth¡f ïayÉšiy.

g¤jhtJ Iªjh©L â£l« (2002-2007)

g¤jhtJ Iªjh©L â£l« rk¤Jt« k‰W« r_f Úâia g‰¿aãu¢ridfis btË¥gilahf mQFtij neh¡fkhf¡ bfh©lJ.ï¤â£l« 8 rjåj ts®¢á åj¤ij bkh¤j eh£L c‰g¤âÆšmiltij ïJ ïy¡fhf Ã®zÆ¤jJ. ï¤â£l¤â‹ K¡»aF¿¡nfhŸfŸ ã‹tUkhW

1. tWikia 5 rjåjkhf 2007-š Fiw¡f¥gl nt©L« 15rjåjkhf 2012-š Fiw¡f¥glnt©L«.

2. ï¤â£l fhy¤âš ïyhgfukhd ntiythŒ¥ãid TLjyhfV‰gL¤Jjš.

3. midtU¡F« bjhl¡ffšÉahdJ 2007-¡FŸ»il¡f¢brŒjš.

4. 2001-2011 M»a 10 M©L k¡fŸ bjhif ts®¢á åj¤ij 16.2ÉG¡fhlhf Fiw¤jš.

5. 2007š fšÉa¿î¥bg‰nwhÇ‹ v©Â¡ifia 75 ÉG¡fhlhfca®¤Jjš.

6. 2007-¡FŸ FHªijfË‹ ïw¥òåj« 100 ngU¡F 45-MfFiw¤jš.

7. 2007-š kf¥ngW fhy¤âš jhŒkh®fË‹ ïw¥ò åjkhdJ 1000ngU¡F 2 rjåjkhfî« 2012-š 1000 ngU¡F 1 rjåjkhfî«Fiw¤jš.

99

8. 2007-š fhL k‰W« ku§fis 25 rjåj ghJfh¥ò«, 2012-š 33rjåj ghJfh¥ò« mâfÇ¤jš.

9. mid¤J Cuf§fËY« FoÚ® trâia 2012-¡FŸ V‰gL¤Jjš.

10. 2007-¡FŸ mid¤J khR milªj eâfŸ k‰W« MWfis R¤j«brŒjš.

flªjfhy mDgt« F¿¡f¥g£l ïy¡Ffsh»a bkh¤j eh£Lc‰g¤âÆ‹ ts®¢á åj¤ij 8 rjåjkhf ca®¤Jjš k‰W« ntiythŒ¥ò ïy¡if miljš - ïitfis miltâš Äf rªnjfkhfntcŸsJ. ntsh©ik k‰W« áW¤bjhÊšfŸ ï‹D« FiwªjK‹D¿ik ÃiyÆnyna cŸsd. ï¤â£lkhdJ mâfkhf jÅah®Jiwiana K‰¿Ykhf e«ãíŸsJ.

Koîiu (Conclusion)

ïJtiu x‹gJ Iªjh©L â£l§fŸ Ãiwnt‰w¥g£LŸsd.j‰nghJ ïJ g¤jhtJ â£l¤â‹ filá M©lhF«. ts®¢áíl‹Toa Ãiy¤j‹ik, murh§f¤â‰F« k¡fS¡F« rÇahd xUrthyhf mikªJŸsJ. ï‹D« ntiyÆšyh¥ ãu¢rid Ô®ªjghLïšiy. XusÉ‰F tWik Fiw¡f¥g£oU¥ãD« ï¥gFâÆšeilbgwnt©oaitfŸ Äfî« Vuhskhf cŸsd. IªjhtJIªjh©L â£l¤âÈUªnj ntiythŒ¥ò â£lkhdJ tWik xÊ¥òâ£l¤njhL xU§»iz¡f¥ g£LŸsjdhš ïJ xU c‰rhf¥gL¤J«â£lkhfnt ïUªjJ. k¡fŸbjhifÆid f£L¥gL¤jhÉ£lhš ïªâabghUshjhu â£lÄLjÈ‹ ïy¡Ffis miltJ Äffodkhdbjh‹whF«. nrÄ¥ò , KjäL, V‰Wkâ KjÈat‰iwca®¤jnt©L«. všyht‰W¡F« nkyhf â£l Ã®thf« tYtilant©L« jFâthŒªjjhf ïU¡fnt©L«. nkY« CHy‰¿UªjhšekJ bghUshjhu â£lÄLjš xU bgÇa bt‰¿ia mila Koí«.1991-Kjš òâa bghUshjhu¡ Ó®âU¤j§fŸ m¿Kf¥gL¤j¥g£ljhšekJ â£lÄLjÈš ešy jukhd kh‰w§fŸ V‰g£LŸsd. ehsilÉšï¤â£l« xU R£o¡fh£L« â£lkhf mikí«.

100


gFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mI. rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî«.

1. Iªjh©L¤ â£l¤ij KjÈš m¿Kf¥gL¤âa ehL

m. ï§»yhªJ M. mbkÇ¡fhï. Kªija nrhÉa¤ uZah <. ãuh‹R

2. ïªâahÉš â£lÄLjš v‹gJ

m. ika¤ â£l« M. k¡fsh£áï. gFâ rh®ªj â£l« <. R£o¡ fh£L« â£l«

3. bjhiyneh¡F â£l¤â‰fhd fhy msî

m. 5 M©LfŸ M. 10 M©LfŸï. 20 Kjš 25 M©LfŸ <. 15 M©LfŸ

4. ïªâahÉš Kjyh« Iªjh©L¤ â£l« eilKiw¥ gL¤j¥g£lM©L

m. 1947 M. 1951ï. 1956 <. 1961

5. ïªâahÉš â£l ÉLKiw mË¡f¥g£l fhyf£l«

m. 1966-69 M. 1961-63ï. 1980 - 84 <. 2002-2004


6. nrhÉa¤ uZahÉš............................................. â£l« ÃyÉaJ.

7. m§fho¥ bghUshjhu«......................................... gÈna MF«.

8. ïªâa â£lÄLjÈ‹ í¡â.... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . í¡â v‹WF¿¥ãl¥gL»wJ.

9. Kªija nrhÉa¤ uZah jdJ Kjš Iªjh©L¤ â£l¤ijm¿Kf¥gL¤âa .............................. M« M©L.

101

10. ïu©lh« â£lfhy¤âš ïªâa k¡fsh£á . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .neh¡f¤ij jGÉ tªjJ.


11. ï§»yhªâ‹ bjhÊš ts®¢á m. ïªâa Iªjh©L¤ â£l§fŸ

12. mâfÇ¡F« thœ¡if¤ ju« M. jiyÆlh¡ bfhŸif

13. ïu©lh« Iªjh©L¤ â£l« ï. tWikia xÊ¥ngh«

14. Iªjh« Iªjh©L¤ â£l« <. rk¤Jt« k‰W« r_f Úâ

15. g¤jh« Iªjh©L¤ â£l« c. Éiuthd bjhÊš kakhjš


16. Kjyh« Iªjh©L¤ â£l« eilKiw¥gL¤j¥g£l nghJïªâahÉ‹ ãujk kªâÇahf ïUªjt® ah®?

17. 19« ü‰wh©oš ã‹g‰w¥g£l bfhŸif ahJ?

18. ïªâahÉ‹ Iªjh©L¤ â£l§fis tiuí« mik¥ò vJ?

19. 10« Iªjh©L¤ â£l¤â‹ fhy« v‹d?

20. ``ïªJ ts®¢á åj«’’ v‹W bgaÇ£lt® ah®?



21. â£lÄLjÈ‹ ïy¡fz« ahJ?

22. ã‹j§»a ehLfË‹ â£lÄLjÈ‹ K¡»a ãu¢rid ahJ?

23. `RH‰ â£l«’ v‹whš v‹d?

24. R£o¡ fh£L« â£l¤â‹ fU¤ij És¡Ff,

25. kfyndhãÞ í¡â Kiw v‹gJ ahJ?

102



26. ã‹j§»a ehLfË‹ â£lÄLjÈ‹ K¡»a¥ ãu¢ridfis ÉtÇ?

27. ïªâa â£lÄLjÈ‹ jiyaha neh¡f§fis tÇir¥gL¤Jf.

28. g¤jh« Iªjh©L¤ â£l¤â‹ K¡»a F¿¡nfhŸfŸ ahit?

29. jiyÆlh¡ bfhŸifÆ‹ khWg£l fU¤Jfis MuhŒf?

30. â£lÄLjÈ‹ mtáa¤ij ÉtÇ.



31. ã‹j§»a ehLfË‹ â£lÄLjÈš V‰gL« ãu¢ridfisÉs¡fî«.

32. bghUshjhu â£lÄLjÈ‹ ïašòfis ÉtÇ.

33. â£lÄLjÈ‹ gšntW tiffis És¡Ff.

34. ïªâa â£lÄLjÈ‹ neh¡f§fŸ k‰W« rhjidfis MuhŒf.

35. x‹gjh« Iªjh©L¤ â£l¤â‹ neh¡f§fŸ k‰W« rhjidfisÉtÇ.

103

ghl« - 6

ntsh©ik

(Agriculture)

bghUshjhu K‹nd‰w¤âš ntsh©ikÆ‹ g§F

e« eh£o‹ bghUshjhu thœÉš, ntsh©ik Äf K¡»a¥ g§FtF¡»‹wJ. ekJ bghUshjhu mik¥ã‰F ïJnt KJbfY«ghF«.ïªâa¥ bghUËaÈš ntsh©ikna ãiH¥ó£L« Kj‹ikahdmo¥gil MjhukhF«. ïªâah xU Étrha ehlhfnt bjh‹W bjh£LÉs§»tU»wJ. ï‹W« eh£o‹ vâ®fhy« ntsh© c‰g¤â¥ngh¡if¥ bghW¤nj mikí«. eh£o‹ bghUshjhu¤âšntsh©ikÆ‹ g§»id¥ g‰¿ ÑœfhQkhW És¡fyh«.

1. eh£L tUkhd¤âš ntsh©ikÆ‹ g§fË¥ò

ï‹iwa eh£fËY«Tl eh£L tUkhd¤âš ntsh©ik¥bgU« g§fË¡»wJ. 1950 Kjš 1951 k‰W« 1979-80« M©LfËš,gšntW ntsh©ik¥ g©l§fŸ fhšeil ts®¥ò (guhkÇ¥ò) m¤Jl‹bjhl®òila Jiz¢ brašghLfŸ thÆyhf eh£L tUkhd¤â‰F 40rjåj¤â‰F mâfkhd tUkhd« »il¤jJ. I«gjh« M©LfËš,c©ikÆš brhšy¥nghdhš eh£L c‰g¤â btËp£oš ghâ¥gFâÆid ntsh©ik k‰W« ntsh©ik Jiw rh®ªj ãÇÉ‹_ykhfnt c‰g¤â brŒa¥g£lJ. v‹gJ k‰W« bjh©ûwh«M©LfËš ïªj É»j¤âš nkY« åœ¢á V‰g£lJ. 2002-03«M©oš ïJ 25 rjåjkhf ïUªjJ.

2. thœ¡if¡F xU mo¥gil Mjhu«

thœ¡if¡F ãiH¥ó£L« Mjhukhf ntsh©ik âfœ»‹wJ. g¤Jeg®fËš x›bthU Mwh« egU« ntsh©ikia¢ rh®ªnj thG»‹wd®.bjhÊÈš ts®ªj ehLfsh»a ï§»yhªJ, mbkÇ¡f I¡»a ehLfŸngh‹witfËš, ïªâa eh£Ll‹ x¥ãL«nghJ ntsh©ikia¢ rh®ªjk¡fË‹ v©Â¡if Äf Fiwthf cŸsJ. 1921-2001 M»a M©LfËš

104

ntsh©ikia¢ rh®ªj ciH¥ò¢ r¡âÆ‹ msthdJ ïUkl§»‰Fmâfkh»É£lJ. ï¤JiwÆid Fiwntiy thŒ¥ò, kiwKfntiyÆ‹ik, k‰W« Fiw c‰g¤â ntiy thŒ¥ò M»a ÔikfŸ g‰¿¥ão¤J bgU« bjhšiy¡F£gL¤âíŸsJ.

3. ntiythŒ¥gË¤jš

ntsh©ik ïªâa k¡fS¡F bgUksÉš Vuhskhf ntiythŒ¥gË¤JŸsJ. »uhk¥òw§fËš, ntsh©ikiaí« mjid¢rh®ªj bjhÊšfisí« 70 rjåj k¡fŸ rh®ªJŸsd®. ï‹W«F¿¥ghf, 1995 M« M©oš 97 ÄšÈa‹ k¡fŸ v©Â¡ifÆÈUªJ235 ÄšÈadhf Ãy¤ij rh®ªj bjhÊÈš <LgL (ÉtrhÆfŸ k‰W«cHt®fŸ) nthÇ‹ v©Â¡if mâfÇ¤jJ.

4. bjhÊšJiw K‹nd‰w«

ntsh©ik bjhÊ‰rhiyfS¡F¤ njitahd f¢rh¥bghUŸfis tH§F»wJ. gU¤â k‰W« rzš bjhÊ‰rhiyfŸ,r®¡fiu MiyfŸ, td°gâ njh¥ò tiffŸ ngh‹wit Étrha¤ij¢rh®ªj bjhÊšfshF«. nkY« gy áWbjhÊšfŸ k‰W« if¤j¿,gU¤â Miyfshd berthiyfŸ, beš (mÇá) cÄ Ú¡F« MiyfŸ,eh® , k‰W« fhâ bjhÊšfŸ j§fË‹ f¢rh¥ bghU£fS¡F«ntsh©ikia rh®ªJŸsd. kiwKfkhf, Vida ãw bjhÊšfS«Étrha¤ij¢ rh®ªJŸsd.

5. g‹dh£L thÂg«

g‹dh£L thÂg¤âš ntsh©ik Äf K¡»a¥ g§Ft»¡»‹wJ. V‰WkâÆš njÆiy, v©bzŒ ã©zh¡F, fÅ k‰W«fhŒf¿ tiffŸ, thrid¥ bghU£fŸ, òifÆiy, gU¤â, fh¥ã,r®¡fiu, gj¥glhj f«gË k‰W« jhtu v©bzŒ ngh‹witF¿¥ãl¤j¡fit MF«. V‰Wkâ_y« ešybjhU g§if¥ bg‰WjUtnjhL ïw¡FkâÆ‹ xU K¡»a¥ ãÇthfî« ïJ cŸsJ.ï›ntsh© JiwahdJ Ãfu btËeh£L bryhtÂia <£o¤jªJ,_yjd M¡f¤â‰F«, Étrha« rhuhj ãw bjhÊY¡fhdïw¡Fkâ¡F ïJ bgÇJ« cjî»wJ.

105

6. Kjä£L M¡fK« KjäL«

eh£o‹ Kjyh¡f¤âš, c‰g¤â brh¤jhdJ Étrhabrh¤J¡fsh»a, Ãy«, Ú®ghrd trâfŸ, ouh¡l®fŸ, cHî¡ fUÉfŸ,V® mšyJ fy¥ig, MœFHhŒ »zWfŸ k‰W« ru¡F ghJfh¥òtrâfŸ ngh‹w tot§fËš cŸsJ. eh£L tUkhd¤âš 25rjåj¤ij ntsh©ik <£o¤jUtjhš ï¤Jiwna nrÄ¥ã‰F«bghUshjhu¤â‹ Kjyh¡f¤â‰F« mo¥gil _yhjhukhfÉs§F»wJ.

7. czî k‰W« it¡nfhš (Ôtd«)

ïªâahÉš, ntsh©ikna mid¤J k¡fË‹ czî¤njitia ó®¤â brŒ»wJ. gynfho fhšeilia guhkÇ¡f it¡nfhšk‰W« Ôtd§fis ntsh©ik mË¡»wJ.

8. bghUshjhu â£l«

ïªâa¥ bghUshjhu¤â‰F ntsh©ikna KJbfY«ghF«.ntsh©ikÆ‹ brÊ¥ò eh£o‹ brÊ¥ig¡ F¿¡F«. eh£LbghUshjhu¤âš ntsh©ikÆ‹ g§»id gy c©ikfŸ F¿p£LR£o¡fh£L»‹wd. vL¤J¡fh£lhf rhiy¥ngh¡Ftu¤J k‰W« uÆšngh¡Ftu¤J¤ bjhÊyhdJ bgUksî Étrha bghU£fisXÇl¤âÅ‹W k‰bwhU ïl¤â‰F bfh©L brštâš ml§F»wJ.ntsh©bghU£fŸ btËeh£L thÂg¤âš bgU«g§F t»¡»‹wd.ntsh© - ts®¢á, tWik-xÊ¥ò â£l¤âš xU neÇil ghâ¥igV‰gL¤j¡ToaJ.

9. g‹dh£L - ju¥gL¤jÈš ïl« bgWjš

cyf msÉš, ïªâa ntsh©Jiw áy F¿¥ã£l g©l§fËšešy ju¤âš ïl« bg‰WŸsd. Ãy¡fliy c‰g¤âÆš cyf msÉšïªâah Kjš ïl¤ijí«, mÇá c‰g¤âÆš ïu©lh« ïl¤ijí«òifÆiy c‰g¤âÆš _‹wh« ïl¤ijí« ão¤JŸsJ.

eh£L bghUshjhu K‹nd‰w¤â‰F Étrha K‹nd‰w« ÄfÄf m¤âahtáakhdJ v‹W F¿¥ãL«nghJjh‹ ïªâahÉ‹

106

K¡»a¤Jt« vG»‹wJ. m¿P® nu¡d® e®¡° v‹gtÇ‹ T‰W¥go,cgÇ (mâf) k¡fis ntsh©ikÆÈUªJ ãÇ¤bjL¤J mt®fis¥òâjhf Mu«ã¡F« bjhÊ‰rhiyfËY« »uhk¥ òw§fËš brŒa¥gL«bghJ¥ gÂfËY« ntiy¡fk®¤Jjš nt©L«. ï›thwhf brŒtâ‹thÆyhf Étrha c‰g¤â¤âwid xUòw« mâfÇ¥gnjhL kWòw¤âšá¿a cgÇ ciH¥ghs®fS¡fhf á¿a òâa bjhÊyik¥òfisí«mik¤J¡bfhŸsyh«. ïªâa ntsh©ik Äf¥ bgÇa k‰W«K¡»akhd Jiw k£LÄ‹¿ Äf¥ã‹j§»a ÃiyÆY« cŸsJ.KG¥bghUshjhuK« ts®¢á mila Étrha ts®¢á Äf ÄfK¡»akhdjhF«.

bghUshjhu ts®¢áÆš ntsh©ikÆ‹ g§F

x£L bkh¤j bghUshjhu ts®¢á¡F ntsh©ik mË¡F«eh‹F tifahd g§Ffis irk‹ F°e£ mt®fŸ ÑœfhQkhWÉs¡F»wh®.

1. bghU£fË‹ g§fË¥ò (czî k‰W« f¢rh¥ bghU£fis»il¡f¢ brŒjš)

2. m§fhoÆ‹ g§fË¥ò (Étrha« rhuh c‰g¤â JiwÆšc‰g¤âahs® bghU£fS¡F« Ef®î bghU£fS¡F«m§fhoia V‰gL¤â¡ bfhL¤jš.

3. c‰g¤â fhuÂfËš g§fË¥ò (ntsh© rhuh Jiw¡FciH¥igí« Kjiyí« »il¡f¢ brŒjš)

4. mašeh£L thÂg¤â‰F g§fË¥ò

ntsh© rh®ªj k‰W« ntsh© rhuh JiwfS¡FÄilna cŸsbjhl®ò

xU ehL ts®¢áailí« ghijÆš bršY« nghJ,ntsh©ik¡F« k‰W« bjhÊ‰rhiyfS¡FÄilna cŸsx‹nwhblh‹W - rh®ªj Ãiy Ñœf©l bjhl®¢áfshštY¥gL¤j¥gL»wJ. mit (linkage)

107

1. c‰g¤â bjhl®¢á

2. njit bjhl®¢á

3. nrÄ¥ò k‰W« Kjä£L bjhl®¢á

m. c‰g¤â bjhl®¢á

ï¤bjhl®¢á, ntsh©ikí« bjhÊY« c‰g¤âïLbghU£fS¡fhf x‹iw x‹W rh®ªâU¥gjhš V‰gL»wJ.mjhtJ, gU¤â, rzš, fU«ò ngh‹w ntsh© bghU£fisntsh©ik rh®ªj bjhÊšfS¡F mË¥gj‹ thÆyhfî« ïurhadcu§fŸ, ïaªâu§fŸ k‰W« Ä‹rhu« ngh‹w bjhÊÈ‹ c‰g¤âiantsh©ik¤ Jiw¡F mË¥gjhY« flªj 50 M©LfËšï¤bjhl®¢á tYth»wJ. nkY« ïJ ntsh©ik¤JiweådkhFjiyí« ãuâgÈ¡»wJ.

M. njit¤ bjhl®¢á

ïªj ïu©L JiwfS¡»ilna btFtYthd njit¤bjhl®¢á cŸsJ. tUkhd« k‰W« bjhÊškakhFjÈ‹ ÉisthdJ,czî k‰W« Étrha¡ f¢rh¥bghU£fË‹ njitia ghâ¡»wJv‹gJ bghJthf czu¥g£LŸsJ.

ï. nrÄ¥ò k‰W« Kjä£oš bjhl®¢á

»uhk tUkhd«, bjhÊ‰rhiyÆ‹ Ef®î bghU£fsh»aMilfŸ, fhšÄâfŸ, r®¡fiu, rikaš v©bzŒ, bjhiy¡fh£á¥bg£ofŸ, JÂ - Jit¡F« ïaªâu§fŸ, FË®rhjd¥ bg£ofŸk‰W« nkh£lh® thfd§fŸ ngh‹wt‰¿š V‰gL¤J« ghâ¥òfŸïizahf F¿¥ãl¤j¡fJ. rÛg fhy¤âš el¤âa MŒî, “»uhk¥òwfilåâfËš Ef®thdJ ef®òw m§fhoia¤ jh©oÉL»wJ” v‹WKoî brŒ»wJ.

ntsh©ik ts®¢á¡ TWfŸ

ntsh© c‰g¤âÆ‹ bgU¡fkhdJ ïu©L Éj§fËšmâfÇ¥ò V‰gl¡TL«.

108

1. Étrha« brŒa¡Toa Ãygu¥ãš mâfÇ¥ò (»ilk£l Úœ¢á/ ÉÇth¡f«)

2. ntsh©ik c‰g¤â âwÅš mâfÇ¥ò (br§F¤J Úœ¢á /ÉÇth¡f«)

c‰g¤â¤ âw‹ ïu©L TWfis cilaJ. mit Ãyc‰g¤â¤âw‹ k‰W« ciH¥ã‹ c‰g¤â¤âw‹ v‹gdthF«.

ïªâa ntsh©ikÆ‹ c‰g¤â¤ âw‹

ïªâah Étrha ehlhf ïU¥ãD« mJ gy ãu¢ridfisrªâ¡f nt©oíŸsJ. ï¥ãu¢ridÆ‹ eLikakhf c‰g¤â Fiwî«c‰g¤â¤ âw‹ Fiwî« mikªJŸsJ. k‰w ehLfis (ïªâahÉ‰Fx¥ghfîŸs ïa‰if NœÃiyfËš) x¥ã£L¥ gh®¡F«nghJïªâahÉ‹ c‰g¤â¤âw‹ Äf¡ Fiwthfnt cŸsJ. ï‹iwaeh£fËš áy K‹nd‰w§fŸ V‰g£lhY« gy ÃiyikfŸ mâfkhfkh‰wkilaÉšiy. vdnt ntsh©ik ã‹j§»a ÃiyÆšïU¥gj‰fhd fhuz§fis ÑœfhQkhW tif¥gL¤jyh«.

1. k¡f£bjhif¥ g‰¿a fhuz§fŸ

2. bghJthd fhuz§fŸ

3. ÃWtd«rh®ªj fhuz§fŸ k‰W«

4. bjhÊšE£g¡ fhuz§fŸ

1. k¡f£bjhif¥ g‰¿a fhuz§fŸ

ntsh©ikÆ‹ Fiwªj Éis¢rY¡fhd Äf K¡»a fhuz«,Ãy¤â‹ ÛJ k¡fŸbjhifÆdhš V‰gL»w msî¡fâfkhd beU¡f«(m) ghu¢Rik mâfÇ¡F«, TLjš ciH¥gh‰wiy bjhÊšJiwj‹Ålkhf <®¤J¡bfhŸs nt©L«. Mdhš bjhÊšJiw ts®¢áåjkhdJ njitia Él Äf¡ Fiwthf cŸsJ. ïj‹ ÉisthfmâfÇ¡F« k¡fŸbjhif ãiH¥ã‰fhf Ãy¤ijna rh®ªâU¡fnt©oíŸsJ. ïjdhš gy ÔikfŸ V‰gL»‹wd. Ãy cilikfŸ

109

áW J‹Lfsh¡f¥g£L áj¿¥ ngh»‹wd. K‹nd‰w¤â‰fhd gÆ‰ák‰W« gÂfË‹ mË¥ò njit¡F Fiwthfnt ïU¡»‹wJ. ïjdhšFiwªj k‰W« kiwKf ntiyÆ©ik V‰gL»‹wJ. ï¤jifaÔikfŸ mid¤J« x‹W nr®ªJ ntsh©ikÆ‹ c‰g¤â âwidFiw¡»‹wJ.

2. bghJthd fhuz§fŸ

m. ntsh©ikÆš mâf¥goahd bjhÊyhs®fŸ

Äf¡ Fiwªj c‰g¤â¤ âwD¡fhd Äf K¡»a fhuz« k¡fŸmâf v©Â¡ifÆš ntsh© bjhÊÈš FÉjš MF«. k¡fŸbjhifmâfÇ¡F«nghJ, Ãy¤â‹ Ûjhd mG¤jK« mâfÇ¡»wJ. ïªjïa‰ifahd mâfÇ¥ig bjhÊš Jiwahš <®¤J¡ bfhŸsïayÉšiy.

M. C¡fk‰w »uhkòw NœÃiy

ïªj cHt®fŸ bghJthf ViHfshfî«, m¿ahikÃiwªjt®fshfî«, _le«ã¡if bfh©lt®fshfî«gHikthâfshfî«, fšÉa¿t‰wt®fshfî«, gHikahdgH¡ftH¡f§fshY«, rhâ¥ghF¥ghL KiwfshY«, T£L¡ FL«gãiz¥òfshš f£l¥g£lt®fshfî« ïUªJ tU»‹wd®. gHikÆšmt®fŸ bfh©LŸs e«ã¡iffŸ Äf bgÇa rhgkhf mikªJ,mt®fŸ j§fsJ gH§fhy cHî KiwfËnyna kdÃiwîmilí«goahf f£oit¤JŸsJ. òâa bjhÊšE£g c‰g¤â KiwfŸntfkhf filão¡F« xU áy cHt®fŸ jÉ®¤J bgU«ghyhdmâfg£r cHt®fŸ bghUshjhu K‹nd‰w§fis¥ g‰¿ m¿ªJ¡bfhŸsî«, ã‹g‰wî« C¡fk‰W fhz¥gL»‹wd®.

ï. ntsh© Jiw rh®g‰w gÂfŸ Fiwî

Ãâ trâ k‰W« m§fho trâfŸ ngh‹w ntsh©ik rh®g‰wgÂfŸ nghâa msÉš »il¡f¥ bgwhik Fiwthd c‰g¤ââwD¡F k‰WbkhW fhuzkhF«. ï›trâfŸ ïªâahÉš ÄfFiwthf cŸsJ. m§fho trâahdJ mâf FiwghLfŸÃiwªjjhfî«, mâf bryîfŸ bfh©ljhfî« fhz¥gL»wJ. eåd

110

g©lfrhiyfŸ e« eh£L ghÂÆnyna mik¡f¥g£L, mitfŸnghJkhdjhf ïšiy. jhÅa§fŸ nrÄ¤J it¡F« KiwahdJFiwfŸ Ãiwªjjhfî«, mâf bryîfŸ bfh©ljhfî«fhz¥gL»wJ. cHt®fS¡fhd fl‹trâfŸ ï‹D«ts®¢áailahkny cŸsJ. cHt®fŸ KG¡f KG¡f ÃWtd« rhuhjjÅah® fl‹ tH§Fnth®fisna mt®fË‹ m‹whl¤ njitfS¡Fe«ãíŸsd®.

3. ÃWtd mik¥ò fhuz§fŸ

m. Ãy cilikÆ‹ msî

ïªâahÉš ruhrÇ Ãy clikÆ‹ msthdJ Äf FiwthdmsÉš cŸsJ. 80 rjåj msî Ãyîilik 2 V¡fU¡F¡ FiwthfntcŸsJ. ï¤Jl‹ Ãy§fŸ áW, áW J©Lfshf ãÇ¡f¥g£L mitgutyhf »l¡»‹wd. eh£o‹ xU áy gFâfËš Ãy¤â‹ msî btFá¿ajhf Fiw¡f¥g£ljhš (m) J©lhl¥g£ljhš rhjhuz fy¥ig (m)V® Tl m§F ga‹gL¤j Koahkš cŸsJ. nkY« ruhrÇ Ãy cilikfŸÄf á¿ajhf cŸs fhuz¤jhš m¿Éaš ßâahd rhFgo Kiwfisnah,nk«g£l fUÉfisnah jukhd Éijfisnah ga‹gL¤j KoahjÃiyíŸsJ. ï¢á¿a msthd Ãy§fŸ gyÉj bgUksî e£l¤ijÉisÉ¡»wJ. fhy«, ciH¥ò, fhšeil r¡â, Ú®ghrd trâfis rÇahdKiwÆš ga‹gL¤Jtj‰fhd jilfŸ, cHt®fS¡»ilna r©ilr¢ruîfŸ, Úâk‹w tH¡FfŸ, k‰W« rÇahd ntÈ mik¥òfŸïšyhikahš gÆ® tiffŸ åzhFjš ngh‹w ïl®ghLfŸ V‰gL»‹wd.

M. F¤jif mik¥ò KiwÆ‹ FiwghLfŸ

ïªâahÉš fhz¥gL« F¤jifmik¥ò Äfî« C¡fk‰wÃiyÆš fhz¥gL»wJ. ï¡F¤jifKiwfŸ jk¡FŸnsnanj¡fÃiy V‰gL¤j¡Toa j‹ik thŒªjjhf cŸsJ. ïj‹K¡»aïašò ïil juf®fË‹ jiypL, Ãy cilikahs®fË‹Ru©lš ngh¡F, J©LfŸ M¡f¥g£l Ãy§fŸ, bjhl®ªJ mâfÇ¡F«k¡fŸ bjhifÆ‹ mG¤j« M»adthF«.

111

4. bjhÊšE£g fhuz§fŸ

m. Vœikahd ïLbghUŸ fS«, KiwfS«

rhFgo KiwfŸ gHikahdjhfî«, âwika‰wjhfî« cŸsd.kuòtÊ gÆÇL« Kiwfns ã‹g‰w¥gL»‹wd. ïjdhš Rfbryî«,Fiwªj c‰g¤â¤âwD« V‰gL»wJ. gšyh©L fhykhf c‰g¤âKiwÆš vªj nk«gh£L kh‰wK« nk‰bfhŸs¥glÉšiy.ntsh©ikÆ‹ KjäLfsh»a ïa‰if cu§fŸ k‰W« ïurhadcu§fŸ, åÇa ÉijfŸ, Ú®ghrd trâfŸ, fUÉfŸ k‰W« ãwbrh¤J¡fshdJ Äf Fiwthd ÃiyÆš cŸsJ.

M. g‰wh¡Fiwahd ghrd trâfŸ

ïªâa ntsh©ikÆ‹ eÈÉ‰F K¡»a fhuz« ehLKGtâY« cŸs cHt® bgW« k¡fŸ kiHiana e«ã ïU¡»‹wd®.m§fh§nf xU áy® k£L« bra‰if Ú® ghrd trâfisga‹gL¤j¡TL«.

ï. cHt®fŸ flÅš _œ»a Ãiy

``ïªâa cHt®fŸ flÅš ãwªJ, flÅš thœªJ, flÅš ïwªJ,fl‹ É£L¥nghf ãw¥bgL¤JŸsh‹’’ v‹W Tw¥gL»wJ. mt®fsJÔuhj flD¡fhd fhuz§fŸ jiyKiw jiyKiwahd fl‹fŸ,Úâk‹w tH¡Ffshš V‰gL« fl‹fŸ tUkhd¤ij <LbrŒa V‰gL«fl‹fŸ k‰W« åzhd r_f bryîfŸ MF«.

<. nghJkhd MuhŒ¢áÆ‹ik

MuhŒ¢á k‰W« nk«gh£L KiwfË‹ e‹ikfŸ g‰¿a nghâaÉs¡f§fŸ ï‹D« mnef cHt®fis br‹wilaÉšiy. mitfiscHt®fŸ Étrha¤âš ifahsî« ïšiy. ÉÇth¡f« xU áyU¡Fk£Lnk vd F¿¡f¥g£lJ. Mfnt ï¡»uhkòw§fËš eÉdcHîKiwfŸ ntÇ£L tsunt©L«.

2. Fiw Ú¡F« tÊKiwfŸ (Remedial Measure)

nkny És¡f¥g£l ntsh©ikÆ‹ Fiwªj c‰g¤ââwD¡fhd fhuz§fŸ ÑœfhQ« tÊKiwfis R£o¡fh£L»wJ.

112

ïªâa ntsh©ikÆ‹ gšntW FiwghLfis Ñœf©lthW Ô®îfhzyh«.

1. eh£lsÉyhd T£Lwî T£L ÉtrhaKiw Jt§f¥glnt©L«.

2. k¡f£bjhif ts®¢áia¡ f£L¥gL¤Jjš

3. jukhd cutiffŸ »il¡f¢ brŒjš

4. ca®ju Éijfis ga‹gL¤Jjš

5. ghrd trâfS¡F kh‰W KiwfŸ mik¤jš

6. Étrha fl‹ trâia mâfÇ¤jš

7. òw«ngh¡F k‰W« nkŒ¢rš Ãy§fis nk«gila¢ brŒjš

8. Ãy cilikfis xU§»iz¤jš

9. òâa fUÉfis ga‹gL¤Jjš

10. k© ghJfh¥ò k‰W« ÔÉukhd rhFgo

11. m§fho mik¥ãš K‹nd‰w«

12. Étrha MuhŒ¢á¡F«, gÆ® ghJfh¥ã‰F« C¡f« mË¤jš

ïªâahÉš ï¤jifa K‹nd‰w Kiwfis e«Kila âwik¡Fj¡fthW brŒant©L«. »uhk k¡fË‹ vâ®fhy« , czî¥ãu¢ridfS¡fhd Ô®îfŸ k‰W« e« eh£o‹ bjhÊšts®¢áÉtrha¤ijna rh®ªJŸsd.

ntsh©ik¥ gÆ®fS«, gÆ® tiffS«

bghUshjhu â£lÄlš, 1950-51š m¿Kf¥gL¤j¥g£l ã‹ò«,1965 gRik¥òu£á¡F¥ ã‹ò«, rhFgo¡F Ñœ cŸs Ãy¤â‹ msîk‰W« xU bA¡nl® Ãy¤â‹ ruhrÇ c‰g¤âí« bjhl®ªJ

113

mâfÇ¤jJ. mj‹ Éisthf, mid¤J ntsh©ik¥ gÆ‰áfË‹c‰g¤âí« VWKfkhf ïU¡»wJ.

ïªâahÉ‹ Kj‹ikahd czî¥ gÆ®fŸ - mÇá, nfhJik,nrhs«, jhÅa§fŸ k‰W« gU¥ò tiffŸ KjÈadthF«. fU«ò, rzš,gU¤â, njÆiy, fh¥ã, Ãy¡fliy k‰W« k‰w v©bzŒ É¤JfŸKjÈad K¡»a gz¥gÆ®fshF«. gRik¥ òu£á¡F Kªija fhy¤âš,mjhtJ 1949-65 tiu, czî jhÅa§fË‹ c‰g¤âahdJ 55 ÄšÈa‹l‹ÅÈUªJ 89 ÄšÈa‹ l‹dhf ca®ªjJ. ïJ M©L ts®¢áåj¤âš 3.2% MF«. gRik¥ òu£á¡F ãªija fhy¤âš, mjhtJ 1965-2001 tiu czî jhÅa§fË‹ c‰g¤â 89 ÄšÈa‹ l‹ÅÈUªJ 195.9ÄšÈa‹ l‹dhf ca®ªjJ. Mdhš, M©L ts®¢á åj¤âš ïJ 2.2%k£Lnk MF«.

ïªâahÉš gÆ® tiffŸ (Cropping Pattern in India)

xU F¿¥ã£l fhy f£l¤âš, gšntW tif¥ gÆ®fË‹ Ñœ cŸsÃy¤â‹ msî gÆÇLjÈ‹ gh§F vd¥gL«. ntW tifÆš T¿dhš,xU F¿¥ã£l fhy¤âš rhFgoÆ‹ Ñœ cŸs gšntW tifahdgÆ®fË‹ É»j« gÆÇLjÈ‹ gh§F vd¥gL«. gÆÇLjÈ‹ gh§»šV‰gL« kh‰w« gšntW gÆ®fŸ gÆÇl¥gL« Ãy¥gu¥ã‹ åj¤âšV‰gL« kh‰w¤ij¡ F¿¡F«.

m£ltiz 6.1 gÆ®tiffË‹ g»®î (1951ÈUªJ)m£ltiz 6.1 gÆ®tiffË‹ g»®î (1951ÈUªJ)m£ltiz 6.1 gÆ®tiffË‹ g»®î (1951ÈUªJ)m£ltiz 6.1 gÆ®tiffË‹ g»®î (1951ÈUªJ)m£ltiz 6.1 gÆ®tiffË‹ g»®î (1951ÈUªJ)

gÆ® tiffŸ gÆ® tiffŸ gÆ® tiffŸ gÆ® tiffŸ gÆ® tiffŸ 1950-51 1980-81 2000-01

a.mid¤J tif 100 100 100gÆ®fŸ

b.czî jhÅa§fŸ 74 80 75

c. czî jhÅa§fŸ 26 20 25 mšyhj gÆ®fŸ(m)gz¥ gÆ®fŸ

114

gÆÇl¥g£l bkh¤j Ãy¥gu¥ãš gytifahd gÆ®fË‹ g§if nknycŸs m£ltiz fh£L»wJ.

gÆÇLjÈ‹ tifia ghâ¡F« fhuÂfŸ

ïa‰if fhuÂfŸ

Ãy¤â‹ j‹ik, k©ts«, j£gbt¥g Ãiy, kiHasî, k‰W«ruhrÇ bt¥gÃiy M»at‰iw cŸsl¡»anj ïa‰if fhuÂfŸMF«. ntsh©ikÆš kÅjÅ‹ g§ifÉl ïa‰ifÆ‹ g§FK¡»a¤Jt« thŒªjjhf cŸsjhš nk‰f©lit gÆ® tiffis¥ghâ¡F« K¡»a fhuÂfŸ MF«.

Ãy cilikÆ‹ msî

Ãy cilikÆ‹ msî á¿ajhf ïUªjhš cHt®fŸ czîjhÅa§fŸ gÆÇLtij ÉU«òt®. Ãy¤â‹ msî F¿¥ãl¤j¡f msîmâfkhf ïUªjhš, cHt®fŸ gz¥gÆ®fisna gÆÇLt®.

ntsh© g©l§fË‹ Éiy

cHt®fŸ j§fS¡F mâf yhg« jU« gÆ®fisna gÆÇlÉU«òt®.

ntsh© cŸçLfË‹ »il¥gsî

cHt®fŸ mâf ju« thŒªj cŸçLfis¥ (ïL bghUŸfŸ)bg‰¿Uªjhš gz¥gÆ®fisna mt®fŸ gÆÇLt®. ïj‰F, cu§fŸ,ïurhad¥ bghU£fŸ, ca® Éis¢riy¤ jU« ÉijfŸ k‰W«Ú®¥ghrd trâfŸ M»ad njit¥gL»‹wd.

r_f fhuÂfŸ

r_f gH¡f tH¡f§fŸ, òâa bjhÊš E£g K‹nd‰w¤âšcHt®fË‹ kd¥gh‹ik KjÈad gÆÇLjÈ‹ tiffisÔ®khÅ¡F«. òâa bjhÊšE£g K‹nd‰w¤ij cHt®fŸV‰W¡bfh©lhš, gz¥gÆ®fis gÆÇLtj‰F mt®fŸ K‹tUt®.

115

muá‹ bfhŸif

áy F¿¥ã£l gÆ®fS¡F muR tH§F« cjÉ¤ bjhiffŸ TlgÆ® tiffis¤ Ô®khÅ¡F«.

gÆ® tiffŸ g‰¿a m¿î

gÆ® tiffŸ k‰W« gÆÇLjÈ‹ gh§F g‰¿a bjËthd m¿îcHt®fS¡F ïU¡Fkhdhš mt®fŸ j§fŸ gÆ® tiffŸ kh‰¿lÉiHt®.

gÆ® fh¥ò¤ â£l«

gÆ®¥ghJfh¥ò¤ â£l« eh£o‹ gÆ®tiffis¥ ghJfh¡fcjî»wJ. ïl®ghLfŸ cila gÆ®fis¥ gÆÇl ï¥gÆ® ghJfh¥ò¤â£l« cjÉ brŒ»wJ.

muá‹ Ka‰áfŸ

Ñœ¡f©l tÊKiwfis ã‹g‰Wtj‹ _y« gÆ® tiffisghJfh¡f muR cjî»wJ. 1. cÆ® Éis¢rš jU« Éijfis muá‹Kft®fŸ_y« g»®ªjË¤jš, 2. ïurhad cu§fŸ rYif ÉiyÆš»il¡F«go brŒjš, 3. ntsh© bghU£fis ïU¥ò it¡fî«,XÇl¤âš ïUªJ k‰bwhU ïl¤â‰F vL¤J bršyî«. nghJkhdtrâfis tH§Fjš, 4. ntsh© bghU£fS¡fhd m§fho mik¥igâw«gl brašgl¢ brŒjš _y« cHt®fS¡F j§fŸ g©l§fS¡Fešy Éiy »il¡f¢ brŒjš.

Ãycilik

Ãycilikna ntsh© c‰g¤âÆ‹ msî, ju«, mik¥òM»at‰iw¤ Ô®khÅ¡F« K¡»a fhuÂahF«. Ãycilik v‹gJxU cHtD¡F brhªjkhd k‰W« gÆÇL« Ãy¤â‹ msit¡ F¿¡F«.ïij ïu©L mo¥gilÆš Twyh«.

1. cÇikÆ‹ mo¥gilÆš, Ãycilik v‹gJ, xU cHtD¡Fbrhªjkhd Ãy¤â‹ msî 2. gÆÇLjš (rhFgo brŒjš) mo¥gilÆš.

116

Ãy cilik v‹gJ xU F¿¥ã£l fhy¤âš rhFgo brŒa¥gL«Ãy¤â‹ msit¡ Fw»F«.

Ãy¢ Ó®âU¤j§fŸ

Ãy¢Ó®âU¤j« v‹gJ Ãy cÇikahs®, F¤jifjhu®, k‰W« Ãynkyh©ik M»at‰¿š V‰gL« bfhŸif kh‰w¤ij¡ F¿¡F«.

ïªâahÉš Ãy Ó®¤âU¤j¤â‹ neh¡f§fŸ

ïªâahÉš, Ãy¢ Ó®âU¤j â£l§fŸ Cuf K‹nd‰w¤â‰FÄf K¡»akhd bfhŸifahF«. ïj‹ K¡»a neh¡f§fËšã‹tUkhW :

1. rkcilik rKjha mik¥ig mila ntsh© mik¥ig kh‰¿mik¤jš

2. ÃycilikÆš Ru©Ljiy¤ jÉ®¤jš

3. cHtD¡nf Ãy« brhªj« v‹w bfhŸifia cWâ¥gL¤Jjš

4. mo¥gil Ãy msit (Land base) ÉÇîgL¤Jjš _y«»uhk¥òw ViH ÉtrhÆfË‹ r_f - bghUshjhu Ãiyiaca®¤Jjš.

5. ntsh©c‰g¤â k‰W« c‰g¤â¤ âwid mâfÇ¡f¢ brŒjš.

6. Ãy mik¥ig »uhk¥òw ViHfS¡F VJthf¢ brŒjš.

7. cŸq® ÃWtd§fË‹ nk«gh£il rk¥gL¤Jjš.

ïªâahÉš ÃyÓ®âU¤j KiwfŸ

ïªâahÉš, Ãy¢Ó®âU¤j« Ñœf©l _‹W tÊfËšifahs¥gL»wJ.

1. muR rYiffshd, T£Lwî g©iz k‰W« Ãy§fisxU§»iz¤jš _y« jhdhf K‹tªJ V‰W¡ bfhŸSjš.

117

2. Ãy§fis xU§»iz¤jš nghy r£l âU¤j§fŸ _yK«, jhnkK‹ tªJ« Ãy¢ Ó®âU¤j Kiwfis V‰W¡ bfhŸSjš.

3. ïil¤ juf®fis xÊ¤jš, F¤jifjhu®fŸ Ó®âU¤j«, Ãyc¢r tu«ò M»a gy tifahd r£l§fŸ _y«f£lha¥gL¤Jjš.

ntsh© m§fho

ntsh©bghU£fis gÇkh‰w« brŒa¥ ga‹gL« bghUshjhubrašgh£o‰F ntsh© m§fho v‹W bghUŸ. ïJ ntsh©bghU£fË‹ kâ¥ig gz¤jhš Ô®khÅ¡»wJ. nkY« ïJ g©l§fisfilá Ef®nthU¡F tH§F»wJ.

ntsh© m§fhoÆ‹ K¡»a¤Jt«

m§fhoÆ‹ xU F¿¥ãl¤j¡f gFâna ntsh© m§fhoahF«.ïJ ntsh© bghU£fŸ bjhl®ghdjhF«. eh£o‹ bgU«ghyhdbghUËaš elto¡iffS¡F ïJ xU mo¥gilahF«. ïJÉ‰gid¡FÇa cgÇia É‰gid¡fhf m§fho¡F bfh©L tU»wJ.cHt®fŸ j§fŸ c‰g¤âÆ‹ xU gFâia brhªj Ef®î¡fhfî«k‰W« fhšeilfS¡fhfî« it¤J¡ bfh©L vŠáa gFâiaÉ‰gid¡F bfh©L tU»‹wd®. É‰gid¡FÇa cgÇÆš V‰gL«mâfÇ¥ò bghUshjhu K‹nd‰w¤âš ca®Éid V‰gL¤J«.

ntsh© m§fhoÆ‹ K¡»a¤Jt« ã‹tUkhW

1. bjhÊ‰rhiyfS¡F¤ njitahd f¢rh¥bghU£fistH§F»wJ.

2. k¡fS¡F njitahd czî jhÅa§fisí«, k‰W«fhšeilfS¡F¤ njitahd ÔÅiaí« tH§F»wJ.

3. eh£o‹ cŸeh£L m§fho ÉÇtiltj‰F¤ njitahdmo¥gil mik¥ig tH§F»wJ.

4. cŸeh£L njitiaÉl É‰gid¡FÇa cgÇ mâfkhfïU¡F«bghGJ, g‹dh£L m§fho ÉÇtiltj‰F«, fÅrkhdmsî mªÃa¢ bryhtÂia <£lî« cjî»wJ.

118

m©ik fhy§fËš, cHt®fŸ j§fŸ c‰g¤â¥ g©l§fis,»uhk¥òw m§fhofŸ, fh£áfŸ, k©ofŸ, T£Lwî r§f§fŸït‰¿š É‰gid brŒ»‹wd®. nkY« muR neuoahfcHt®fËlÄUªJ ntsh© g©l§fis th§F»wJ.

É‰gid¡FÇa cgÇ

g©iz¤ njitfS¡F«, brhªj Ef®î¡F« nghfvŠáÆU¡F« cgÇna É‰gid¡FÇa cgÇ vd¥gL«. ïJ É‰gid¡FvŠáÆU¡F« gFâia F¿¡F«. É‰gid¡FÇa cgÇ v‹gJâÂ¡f¥g£lnjh, bra‰ifahdnjh mšy, Ef®î nghf jhdhfvŠáaJ. ïJ ntsh©ik K‹nd‰w¤â‰F k£LkšyhJ, eh£o‹x£L bkh¤j bghUshjhu K‹nd‰w¤â‰F« tÊ tF¡»wJ. ïJntsh©ik JiwÆš c‰g¤â brŒag£l c©ik cgÇahF«. ïijÑœf©lthW fz¡»lyh«.

(giHa ïU¥ò + el¥ò c‰g¤â) - (Ef®î + nrjhu« + mL¤jgUtfhy¤â‰fhd ÉijfŸ)

É‰gid¡FÇa cgÇ v‹gJ ntsh©ikÆ‹ bkh¤j cgÇahF«.É‰gid brŒa¥g£l cgÇ v‹gJ ntsh©ikÆ‹ Ãfu cgÇahF«.

É‰gid¡FÇa cgÇia¤ Ô®khÅ¡F« fhuÂfŸ

É‰gid¡FÇa cgÇia¤ Ô®khÅ¡F« gytifahdfhuÂfshtd : 1. Ãy cilikÆš msî, 2. gÆ® c‰g¤â 3. FL«gmsî 4 . ãw JiwfËÈUªJ »il¡F« tUkhd«. ïJ jÉu,É‰gid¡FÇa cgÇahdJ, âwikahd m§fho mik¥ig¥ bghU¤J«mikí«.

É‰gid¡FÇa cgÇÆ‹ K¡»a¤Jt«

É‰gid¡FÇa cgÇia mâfÇ¤jš v‹gJ c©ik cgÇ MF«. ïJc©ik tUkhd«, c©ik nrÄ¥ò, c©ik _yjd âu£á, c©ik KjäLM»at‰iw Ô®khÅ¡F«. nkY« ïJ gzå¡fk‰w bghUshjhu eyidca®¤J«. c©ik É‰gid¡FÇa cgÇÆš V‰gL« rÇî, Fiwªjts®¢áíila ehLfËš, czî¥ g©l§fË‹ Éiyia k£LkšyhJ, TÈ¥

119

g©l§fË‹ Éiyiaí« ca®¤J«. nkY« ciH¥ghs®fË‹ c©ikthœ¡if¤ju« Fiwí«.

ïªâahÉ‹ czî¥ ãu¢rid

czî, cil, ïU¥ãl« KjÈad xU kÅjÅ‹ mo¥gil¤njitahF«. ït‰WŸ czî jh‹ Kjš K¡»a¤Jt« thŒªjJ.nghJkhd czî ïšyhkš xUtU« thH KoahJ. eh£oš cŸs mid¤Jk¡fS¡F« njitahd czit tH§FtJ muá‹ K¡»a flikahF«.j‹ eh£L k¡fS¡F nghJkhd k‰W« r¤jhd czit tH§f¤jt¿É£lhš mJ bghUshjhu r_f, k‰W« muáaš ßâahfnjhšÉailªjjhF«. vdnt, eh£L k¡fŸ midtU¡F« njitahdczit tH§f nt©L«. czî¥ bghUŸ c‰g¤â, njitia rkhË¡F«msî nghJkhdjhf ïU¡f nt©L«. njitia Él c‰g¤â Fiwthf,ïU¥ã‹, muR czî¥ bghUŸfis ïw¡Fkâ brŒa nt©L«. ïJthÂg rkÃiyÆY«, thÂg brY¤J rkÃiyÆY« á¡fšfiscUth¡F«.

ïªâahÉš, czî¥ ãu¢rid xU Ôuhj ãu¢ridahF«. 1937-š g®kh ïªâahÉÈUªJ ãÇ¡f¥g£lJ« 1947š , V‰g£lntiyÆ‹ikí« ï¥ãu¢ridia nkY« á¡fyh¡»aJ.

ïªâahÉš czî¥ ãu¢ridÆ‹ j‹ik

cy»š, k¡fŸbjhif msÉš ïªâah ïu©lhtJ ïl¤ijt»¡»wJ. mjdhš, czî¥ bghU£fË‹ njit ehS¡F ehŸmâfÇ¤J tU»wJ. ïªâahÉš, czî c‰g¤â g‰¿a ãu¢ridÑœf©l eh‹F TWfis¡ bfh©lŸsJ.

1. msî rh®ªjit

ï«KiwÆš czî¥ ãu¢ridahdJ, czî jhÅa§fË‹njit, mË¥ig rh®ªjjhF«. Ú©l fhykhf, czî jhÅa§fË‹c‰g¤âahdJ, njitia Él FiwthF«. flªj áy M©Lfshf,czî jhÅa§fË‹ cŸeh£L c‰g¤â fÅrkhd msîca®ªâUªjhY«, eh« mâf msÉnyna czî jhÅa§fisïw¡Fkâ brŒa nt©o cŸsJ.

120

2. ju« rh®ªjit

ï«KiwÆš, czî¥ ãu¢ridahdJ, czÉYŸs r¤â‹j‹ikia (fnyhÇfis) (nutritive element) mo¥gilahf¡ bfh©lJ.it£lÄ‹fŸ, ÄdušfŸ, fh®nghiA£nu£LfŸ ngh‹wit rÇÉ»jczÉš ml§»íŸs _y¡TWfŸ MF«. Mdhš ï«_y¡TWfŸnghJkhd msÉš bgU«ghyhd ïªâa k¡fS¡F »il¥gâšiy.tšYd®fË‹ fU¤J¥go xU kÅjD¡F xU ehis¡F 3000fnyhÇfŸ njit¥gL»‹wJ. Mdhš, ruhrÇahf ïªâa k¡fS¡F2100 fnyhÇfns »il¡»‹wJ. ïªâahÉš Ãyî« tWikna ïj‰FK¡»a fhuzkhF«.

3. g»®î rh®ªjit

ï«KiwÆš, czî¥ ãu¢ridahdJ. ntsh© bghU£fË‹m§fho mik¥ig rh®ªjjhF«. g»®ÉYŸs FiwghLfŸ fhuzkhf,bgUthÇahd k¡fS¡F, nghJkhd msî czî jhÅa§fŸF¿¥ã£l neu¤âš, Ãaha ÉiyÆš »il¥gâšiy. r_f Énuhjr¡âfŸ, m§fhoÆš, czî¥ g©l§fS¡F bra‰if g‰wh¡FiwiaV‰gL¤â, Ãahak‰w Éiy¡F É‰»‹wd®.

4. bghUshjhu« rh®ªjit

ï«KiwÆš czî¥ ãu¢rid v‹gJ k¡fË‹ th§F«r¡âia¢ rh®ªjjhF«. ïªâahÉ‹ eh£L tUkhdK«, jyhtUkhdK« Fiwthf cŸsJ. ïj‹ fhuzkhf, ïªâa k¡fshš,r¤jhd czî jhÅa§fis¥ nghJkhd msÉš, jFªj ÉiybfhL¤J th§fKotâšiy.

czî¥ ãu¢rid¡fhd fhuz§fŸ

ïªâahÉš, czî¥ ãu¢rid¡fhd K¡»a fhuz§fŸã‹tUkhW : ( i) ntfkhd k¡fŸbjhif ts®¢á ( i i ) Fiwthdntsh© c‰g¤â âw‹ (iii) ïa‰if¢ Ó‰w§fŸ (iv) gz¥ gÆ®fË‹ts®¢á (v) Ef®î¤ j‹ikÆš V‰g£LŸs kh‰w§fŸ, (vi) czÉ‰fhdtUkhd¤ njitÆš V‰g£LŸs ca®î (vii) bghUshjhu K‹nd‰wK«,ef®kakhjY«, (viii) gJ¡fš k‰W« fŸs¢ rªij.

121

ïªâa muá‹ czî¡ bfhŸif

eh£L ÉLjiy¡F¥ãwF, czî jhÅa g‰wh¡Fiwãu¢ridia muR ÔÉukhf MuhŒªjJ ï¥ãu¢ridia Ô®¡f muRgy ÉâKiwfis nk‰bfh©lJ m«KiwfŸ ã‹tUkhW :

czî jhÅa c‰g¤âia mâfÇ¤jš

všyh Iªjh©L¤ â£l§fËY« ntsh©ik K‹nd‰w¤â‰FK‹DÇik tH§f¥g£lJ. ntsh©c‰g¤â k‰W« c‰g¤â âwidmâfÇ¡f, MH cGjš, gy gÆ® rhFgo â£l«, ca® Éis¢rš jU«ÉijfŸ, cu§fis mâf msÉš ga‹gL¤Jjš KjÈa â£l§fŸnk‰bfhŸs¥g£ld. ï« Ka‰áfË‹ Éisthf czî jhÅac‰g¤âahdJ 1950-51š 50.8 ÄšÈa‹ l‹dhf ïUªjJ. 1997-98š192.4 ÄšÈa‹ l‹dhf ca®ªjJ.

czî jhÅa§fŸ ïw¡Fkâ

czî¥ g‰wh¡Fiwia Ô®¡f m›t¥bghGJ muR czîjhÅa§fis ïw¡Fkâ brŒjJ. 195 1š 48 y£r« l‹ czîjhÅa§fŸ ïw¡Fkâ brŒa¥g£lJ. 1966š ïJ 103 y£r« l‹dhfca®ªjJ. 1991, 1992, 1995, 1996 M»a eh‹F tUl§fËš czîjhÅa§fŸ vJî« ïw¡Fkâ brŒa¥glÉšiy.

czî jhÅa§fis bfhŸKjš brŒjš

muR, czî jhÅa§fis bfhŸKjš brŒí« KiwiaeilKiw¥gL¤âaJ. ïj‹go, muR x›bthU tUlK«m§fhoÆÈUªJ, czî jhÅa§fis bfhŸKjš brŒjJ.ïªneh¡f¤â‰fhf, x›bthU tUlK« K¡»akhd mid¤J czîjhÅa§fS¡F« bfhŸKjš Éiy mšyJ Fiwªj msî MjuîÉiyia muR m¿É¤jJ. nkY«, ï›ÉiyÆnyna muR czîjhÅa§fis th§»aJ. ïJ juf®fŸ k‰W« tÂf®fË‹Kiwnflhd brašfËÈUªJ cHt®fis fh¥gh‰w cjî»wJ.

122

czî¥ g©l§fË‹ bghJ¥ g§Ñ£L Kiw

czî¥ bghU£fis f£L¥gL¤j¥g£l ÉiyÆš Ãahakhdg§ÑL »il¡f muR bghJ¥ g§Ñ£L Kiwia brašgL¤âaJ.ï«KiwÆ‹ go ÃahaÉiy¡ filfŸ âw¡f¥g£ld. ï¤jif filfŸx›bth‹W« 2000 k¡fS¡F gÂah‰W«go mik¡f¥g£ld. 1998 kh®¢31 tiu 4.50 y£r« Ãaha Éiy¡ filfŸ ehbl§F« cŸsd.ï¡filfŸ mÇá, nfhJik, r®¡fiu, rikaš v©bzŒ k‰W«k©bz©bzŒ M»at‰iw F¿¥ã£l msÉš, f£L¥gL¤j¥g£lÉiyÆš k¡fS¡F tH§F»‹wd.

jh§»ÆU¥ò â£l« (Buffer Stock Scheme)

M©L KGtJ« K¡»akhd czî jhÅa§fË‹ mË¥ò(tH§fš) Óuhf ïU¥gij cWâbrŒa muR xU â£l¤ijbjhl§»aJ. v¥bghGbjšyh« mt‰¿‹ Éiy ca®»wnjhm¥bghGbjšyh« Éiyia ÃiyÃW¤Jtj‰fhf muR czîjhÅa§fis jh§»ÆU¥òÈUªJ btËÆL»wJ. ïªâa muá‹czî¡ bfhŸifÆ‹go, jh§»ÆU¥ò â£l¤â‹ elto¡iffŸtH¡fkhd x‹whf ïªeh£fËš fhz¥gL»wJ.

F¿¥ãl¤j¡f ÃWtd§fŸ V‰gL¤Jjš

ntsh© c‰g¤â k‰W« c‰g¤â¤ âwid ca®¤Jtj‰F«,Kiwahd mË¥ig cWâ¥gL¤Jtj‰F«, czî jhÅa§fË‹Ãahakhd g§Ñ£o‰F« muR, F¿¥ãl¤j¡f gy ÃWtd§fisV‰gL¤âaJ. njÓa Éij fHf«, ntsh© bjhÊ‰fHf«, ntsh©Éiy FG, ïªâa czî fHf«, ïªâa cu fHf« KjÈad áyF¿¥ãl¤j¡f ÃWtd§fshF«.

ntsh©ik MuhŒ¢á k‰W« K‹nd‰w«

ntsh©ik¤ JiwÆš MuhŒ¢á k‰W« K‹nd‰w¤ijC¡f¥gL¤j muR gy Ka‰áfis nk‰bfh©lJ. MuhŒ¢á

123

elto¡iffis nk‰bfhŸs gy ntsh©ik gšfiy¡fHf§fS«,ïªâa ntsh©ik MuhŒ¢á thÇa« (ICAR) M»at‰iwí« muRV‰gL¤âaJ.

bghJ¥ g§Ñ£L¤ Jiw (PDS)

mtáakhd czî¥ g©l§fis Óuhd k‰W« f£L¥gL¤j¥g£lKiwÆš k¡fS¡F g»®î brŒtnj bghJ¥ g§Ñ£L Kiw vd¥gL«.ï«KiwÆ‹go mtáakhd Ef®î¥ bghU£fis F¿¥ã£l ÉiyÆšmuá‹ Kft®fŸ _y« k¡fS¡F tH§f¥gL»wJ.

bghJ¥ g§Ñ£L KiwÆ‹ K¡»a neh¡f§fŸ

Ãaha Éiy¡ filfŸ

(Fair Price Shops (FPS) or Ration Shops)

ehL KGtJ« cŸs Ãaha Éiy¡ filfŸ _y« mo¥gil¤njit¥ g©l§fË‹ mË¥ig bghJ¥ g§Ñ£L KiwcWâ¥gL¤J»wJ. j‰nghJ ïªâahÉš 4.50 y£r« Ãaha Éiy¡filfŸ cŸsd. mt‰WŸ 3.60 y£r« filfŸ »uhk¥ òw¤âšbrašgL»‹wd. 0.90 y£r« filfŸ ef®¥òw¤âš brašgL»‹wd.x›bthU ÃahaÉiy¡ filí« 2000 k¡fS¡F gÂòÇ»‹wd.

Ef®nth® T£Lwî r§f§fŸ

jukhd bghU£fŸ, Ãahakhd ÉiyÆš bghJ k¡fS¡F»il¡F«go brŒtâš Ef®nth® T£Lwî r§f§fŸ bgU«g§fh‰W»wJ. _‹W Ãiyahd f£lik¥ò bfh©l Ef®nth®T£Lwî r§f§fŸ ïªâahÉš cŸsd. mitfshtd mo¥gilEf®nth® T£Lwî r§f§fŸ, ika Ef®nth® T£Lwî r§f§fŸ,khÃy msÉyhd Ef®nth® fHf§fŸ MF«. Cuf¥ gFâÆš Ef®î¥g©l§fis g§ÑL brŒa 50,000¡F nk‰g£l »uhk¥òw msÉyhdr§f§fŸ cŸsd.

124

f£L¥gL¤j¥g£l kÈî Éiy JÂ¡ filfŸ

(Shops selling cloth at controlled prices)

ï¡filfŸ kÈî Éiy¤ JÂfis Ef®nthU¡F mt®fsJg§Ñ£L m£ilfŸ _y« tH§F»wJ. ehL KGtJ« 66,000¡F«nk‰g£l filfŸ ï›tifahd JÂia É‰gid brŒ»‹wd.

áw¥ò m§fho

m‹whl njit¡fhd bghU£fis f£L¥gL¤j¥g£l ÉiyÆštH§F« m§fho¡F áw¥ò m§fho v‹W bga®. Ef®nthU¡F¤njitahd mid¤J¥ bghU£fisí« xnu ïl¤âš bgwï›t§fhofŸ cjî»‹wd. ïªâahÉš K¡»akhd efu§fËšï›tif m§fhofŸ ïa§F»‹wd.

k©bz©bzŒ ášyiw É‰gidahs®fŸ

áy khÃy§fËš, k©bz©bzŒ Ãaha Éiy¡ filfŸ _y«tH§f¥gL»‹wJ. k‰w khÃy§fËš ïªneh¡f¤â‰F cÇk« bg‰w áyášyiw É‰gidahs®fŸ cŸsd®.

g©l§fË‹ g»®î

nfhJik, mÇá, r®¡fiu, ïw¡Fkâ brŒa¥g£l rikašv©bzŒfŸ, k©bz©bzŒ k‰W« bk‹ik¡fÇ KjÈa MWtifahd ï‹¿aikahŒ g©l§fŸ bghJ¥ g§Ñ£L Kiw thÆyhftH§f¥gL»‹wd. ïJ jÉu, k‰w ï‹¿aikah¥ g©l§fisí«ï«KiwÆš nr®¤J¡ bfhŸs khÃy muR¡F mâfhu« cŸsJ.

g©l§fis tH§Ftâš bghW¥ò

gšntW tifahd ÃWtd§fS¡F, bfhŸKjš brŒjš,xJ¡ÑL brŒjš, g»®î brŒjš KjÈat‰¿‰F nt›ntW bghW¥òfŸÑœf©lthW tH§f¥g£LŸsJ. (i) nfhJik, mÇá k‰W« Vidaczî jhÅa§fS¡F ïªâa czî¡ fHfK« (ii) ïªâa v©bzŒfHf« k‰W« bg£nuhÈa mik¢rf« k©bz©bzŒ¡F« ( i i i)bk‹ik¡ fÇ¡fhd ïªâa Ãy¡fÇ ÈÄbl£ (iv) njáa berî¤bjhÊš fHf«, (v) rikaš v©bzŒfhd khÃy thÂg fHf«.

125

ntsh©ik Éiy¡ bfhŸif

ntsh©ik¥ bghU£fË‹ Éiyia, Ã®zÆ¤jš, xG§FgL¤Jjš,k‰W« f£L¥gL¤Jjš M»a bfhŸif¡F ntsh© Éiy¡ bfhŸif v‹Wbga®. ntsh© Éiy¡ bfhŸifÆ‹ K¡»a neh¡f§fshtd. (1) ntsh©g©l§fS¡fhd Éiyia Ã®zÆ¤jš, xG§FgL¤Jjš, k‰W«f£L¥gL¤Jjš (2) ÉiyÆYŸs V‰w¤ jhœîfis¤ jÉ®¤jš (3) ntsh©g©l§fS¡fhd Ãaha Éiy, cHt®fS¡F »il¡F«go brŒjš (4) ešyjukhd g©l§fis V‰W¡bfhŸs¤ j¡f ÉiyÆš k¡fS¡F tH§Fjš(5) czî jhÅa§fŸ k‰W« czî jhÅa§fŸ mšyhj bghU£fË‹ÉiyfS¡»ilna ešy bjhl®ig Ãiy¥gL¤Jjš (6) bt›ntWkhÃy§fS¡»ilna Éiyfis xU§»iz¤jš.

muá‹ Éiy¡ bfhŸiffŸ

1. Fiwªj Mjuî ÉiyfŸ

Éij¡F« gUtfhy¤â‹, bjhl¡f¤âš x›bthU K¡»antsh© g©l§fS¡F« Fiwªj Mjuî Éiyia muR m¿É¡F«.ntsh© g©l§fË‹ ÉiyahdJ xU F¿¥ã£l msÉ‰F¡ Ñœ(ïw§fhJ) FiwahJ v‹w cWâia cHt®fS¡F ïJ tH§fF»wJ.c‰g¤âia bjhl®ªJ brŒaî«, ÉÇîgL¤jî« ï›ÉiyahdJcHt®fS¡F cWâiaí«, C¡f¤ijí« tH§F«. cHt®fŸ j§fshšMd KG Ka‰áfis¡ bfh©L c¢rf£l c‰g¤âia mila Kašt®.ntsh© g©l§fË‹ ÉiyahdJ. Fiwªj Mjuî ÉiyiaÉlFiwíkhdhš, m§fho cgÇ mid¤ijí« bfhŸKjš ÉiyÆš munrth§F«.

2. bfhŸKjš Éiy

ïJ gÆ® mWtil fhy¤âš, muR m¿É¡F« ÉiyahF«.ï›ÉiyÆš jh‹ muR ntsh© g©l§fis cHt®fËlÄUªJbgU« ï›ÉiyahdJ ïu©L K¡»a neh¡f§fis¡ bfh©lJ. (1)F¿¥ãl¤j¡f msÉ‰F Ñœ Éiy FiwahJ v‹w cWâia ïJcHt®fS¡F tH§F»wJ. m§fho ÉiyahdJ. bfhŸKjšÉiy¡F« Ñœ Fiwíkhdhš j§fŸ g©l§fis muR¡FÉ‰WÉlyh«.

126

(2) bghJ g§Ñ£L Kiw¡F«, ``jh§»U¥ò¡F«’’ (buffer stock)njitahd g©l§fis bfhŸKjš brŒa muR¡F ïJ cjî»wJ.ntsh© bryî k‰W« ÉiyfŸ FGÉ‹ (Commission for AgriculturalCost and Pr ices -CACP) gÇªJiuÆ‹go murhš ï›Éiym¿É¡f¥gL»wJ. nfhJik k‰W« mÇáia bfhŸKjš brŒaï›Éiyia bgUthÇahf muR ga‹gL¤J»wJ. bghJthf FiwªjMjuî ÉiyiaÉl bfhŸKjš Éiy ca®thf ïU¡F«.

3. tH§fš Éiy (Issue Price)

khÃy k‰W« ôÅa‹ ãunjr§fS¡F czî jhÅa§fŸ mË¥òk‰W« xJ¡Ñ£o‰fhf ïªâa czî fHf¤jš m¿É¡f¥gL« ÉiytH§fš ÉiyahF«. ï›Éiy bghJ¥g§Ñ£L Kiw¡fhd njitiaó®¤â brŒ»wJ. ÃahaÉiy filfË‹ _y« tH§f¥gL«bghU£fË‹ ÉiyahdJ tH§fš Éiyia rh®¤âU¡F«. tH§fšÉiyahdJ, m§fho ÉiyiaÉl Fiwthfî«, bfhŸKjšÉiyiaÉl mâfkhfî« ïU¡F«.

4. ášyiu Éiy

Ãaha Éiy¡ filfŸ _ykhf bghJ¥ g§Ñ£L KiwbrašgL»wJ. murhš Ã®zÆ¡f¥g£l ÉiyÆš, mo¥gil Ef®î¥g©l§fis Ãaha ÉiyfilfŸ k¡fS¡F tH§F«. ï›Éiy¡Fášyiu Éiy v‹W bga®. ï›Éiy tH§fš ÉiyiaÉl mâfkhfïU¡F«. m¥bghGJjh‹ bghJ¥ g§Ñ£L KiwÆ‹ bryÉd§fisrÇf£lî«, cÇk« bg‰wt®fŸ á¿jsî ïyhg¤ijí« milaKoí«.

5. jh§»U¥ò elto¡iffŸ

jh§»U¥ò elto¡fifŸ v‹gJ murhš czî ïU¥igth§Fjš k‰W« É‰gid brŒtij¡ F¿¥gjhF«. ïªj elto¡iffŸïU K¡»a neh¡f§fis¡ bfh©lJ. 1. F¿¥ãl¤j¡f msÉš ÉiyV‰w¤ jhœîfis xG§FgL¤JjY«, f£L¥gL¤JjY«. 2. muR czîjhÅa§fis bfhŸKjš brŒa cjî»wJ. vdnt czî jhÅa§fŸïU¥ò ehL KGtJ«, M©L KGtJ« xnu Óuhf ïu¥gij cWâ

127

brŒ»wJ. ïªelto¡iffŸ ïªâa czî fHf¤jhš (FCI )nk‰bfhŸs¥gL»wJ. v¥nghbjšyh« czî jhÅa ïU¥ã‹ Éiyåœ¢áail»wnjh, m¥bghGJ ïªâa czî fHf« bfhŸKjšÉiyÆš mt‰iw th§F»wJ. nkY« v¥bghGbjšyh« Éiyca®»wnjh m¥bghGJ ïªâa czî fHf« mt‰iw É‰gid brŒaK‰gL»wJ. ï›thW jh§»U¥ò elto¡iffŸ ntsh© bghU£fË‹Éiyia Ãiy¥gL¤Jtâš K¡»a¥ g§fh‰W»wJ.

ntsh©ik c‰g¤â

ntsh©ik c‰g¤â v‹gJ ntsh©ik cŸçLfS¡F« k‰W«btËpLfS¡F« ïilna cŸs É»j¤ij¡ F¿¡F«. ï¤âwDŸstifÆš cŸçLfŸ v›thW ga‹gL¤j¥gL»‹wd v‹gij¡F¿¥gjhF«. nkY« bfhL¡f¥g£l cŸçLfËÈUªJ v›tsî c‰g¤âbgw¥gL»‹wJ v‹gij¡ F¿¥gjhF«. ã‹tUkhW ïjid¡fz¡»lyh«.

ntsh©ik c‰g¤â =ntiy¡F mk®¤j¥g£l cŸçLfË‹ msî

Ãy¤â‹ c‰g¤â¤ âw‹ =Ãy¤â‹ gu¥gsî

ciH¥ã‹ c‰g¤â¤ âw‹ =

bkh¤j c‰g¤â

bkh¤j c‰g¤â

bkh¤j c‰g¤â

ntiy¡F mk®¤j¥g£lM£fË‹ v©Â¡if

_yjd¤â‹ c‰g¤â¤ âw‹ =bkh¤j c‰g¤â

bkh¤j Kjä£L msî

128

ïªâahÉš ntsh©ik c‰g¤âÆ‹ ngh¡F

1. Ãy¤â‹ c‰g¤â¤ âw‹ : ãw ehLfË‹ ruhrÇ Ãy¤â‹c‰g¤â¤ âwid x¥ãL«nghJ ïªâahÉš Ãy¤â‹ c‰g¤â‹ Äfî«Fiwthf cŸsJ. ïJ ã‹tU« ïu©L m£ltidfŸ _y« bjËthfbjÇa tU»wJ.

m£ltiz 6.2m£ltiz 6.2m£ltiz 6.2m£ltiz 6.2m£ltiz 6.2bA¡nl® x‹W¡F K¡»a¥ gÆ®tiffË‹bA¡nl® x‹W¡F K¡»a¥ gÆ®tiffË‹bA¡nl® x‹W¡F K¡»a¥ gÆ®tiffË‹bA¡nl® x‹W¡F K¡»a¥ gÆ®tiffË‹bA¡nl® x‹W¡F K¡»a¥ gÆ®tiffË‹ Éis¢ršÉis¢ršÉis¢ršÉis¢ršÉis¢rš

(1 bA¡nlU¡F - ».»uhÄš)

Mjhu« : bghUshjhu MŒî 2005-2006

m£ltiz 6.3 _y« Ãy¤â‹ c‰g¤â¤âw‹ nk«g£L,ïU¥gijí« F¿¥ghf â£l fhy¤âš ïJ ïu£o¥ghf ïU¥ãD« ïjideh« âU¥âfukhf ïU¡»wJ vd fUj ïayhJ. ãw ehLfË‹, Ãy¤â‹c‰g¤â¤ âwid¡ fhQ«nghJ ïªâah Äfî« ã‹dilÉš cŸsijeh« fh©»nwh«. ïªâahÉš bA¡nl® x‹¿‰F ruhrÇ c‰g¤â cyfehLfË‹ mid¤J¥ gÆ® tiffË‹ ruhrÇ c‰g¤âiaÉl Äfî«Fiwthf cŸsJ. ntsh© ÉisÃy§fË‹ Ãy¤â‹ c‰g¤â¤ âwÅš

gÆ® tifgÆ® tifgÆ® tifgÆ® tifgÆ® tif 1950-51 1970-71 1990-91 2003-04

czî jh©a« 522 872 380 1731

jh©a§fŸ 542 949 1571 1987

gU¥ò tiffŸ 441 524 578 637

mÇá 668 4423 740 2077

nfhJik 663 1307 2281 2713

v©bzŒ É¤J¡fŸ 481 579 771 1067

129

ïªâah ts®ªj k‰W« tsU« ehLfË‹ Ãy¤â‹ c‰g¤â¤ âwidÉlÄfî« ã‹j§»íŸsJ.

m£ltiz 6.3m£ltiz 6.3m£ltiz 6.3m£ltiz 6.3m£ltiz 6.3F¿¥ã£l g©l§fË‹ Éis¢rš r®tnjr ehLfSl‹ xUF¿¥ã£l g©l§fË‹ Éis¢rš r®tnjr ehLfSl‹ xUF¿¥ã£l g©l§fË‹ Éis¢rš r®tnjr ehLfSl‹ xUF¿¥ã£l g©l§fË‹ Éis¢rš r®tnjr ehLfSl‹ xUF¿¥ã£l g©l§fË‹ Éis¢rš r®tnjr ehLfSl‹ xU

x¥ÕL.x¥ÕL.x¥ÕL.x¥ÕL.x¥ÕL.(1 bA¡nlU¡F - ».»uhÄš)

xU bjhÊshsÇ‹ c‰g¤â¤ âw‹

bjhÊš k‰W« ïju JiwfnshL x¥ãL«nghJ ntsh©ikÆšcŸs xU bjhÊyhsÇ‹ c‰g¤â¤ âw‹ Äfî« Fiwthf cŸsJ.

g©l«g©l«g©l«g©l«g©l« ehLfŸehLfŸehLfŸehLfŸehLfŸ bA¡nlU¡F ».»bA¡nlU¡F ».»bA¡nlU¡F ».»bA¡nlU¡F ».»bA¡nlU¡F ».»

mÇá

nfhJik

Ãy¡fliy

jhŒyhªJ 2597

ïªâah 2915

v»¥J 9135

í.vÞ.V. 7372

t§fsnjr« 2164

ïªâah 2770

Ódh 3885

I¡»a muR 8043

Ódh 2986

m®b#‹odh 2329

ãnuáš 2043

ïªâah 794

130

fz¡Ñ£o‹go ngusî bjhÊš c‰g¤âÆš cŸstnuhL x¥ãL«nghJntsh©ikÆš cŸs c‰g¤â¤ bjhÊyhsÇ‹ c‰g¤â¤ âwdhdJ_‹¿š xU g§nf MF«. mnj neu¤âš áWbjhÊÈš cŸstnuhLx¥ãL«nghJ ïu©oš xU g§F MF«. ïj‹ bjhl®ghf, eh« ÃidÉšbfhŸs nt©oaJ v‹dbtÅš kÅjr¡â k‰W« _yjd¤â‹ g§Fïa‰ifiaÉl Äf K¡»akhdjhF«. ïu©lhtjhf ntsh©ikÆš, xUbjhÊyhË¡F brŒa¥gL« KjäL bjhÊÈš brŒa¥gL« Kjä£ilÉlÄfî« FiwthF«.



1. ïªâahÉš Vw¤jhH 64% ciH¥ghs®fŸ ïjid¢ rh®ªJŸsd®.

m ntsh©ik M. bjhÊšJiw ï. gÂfŸ Jiw <. mašeh£L thÂg«

2. ntsh©ik c‰g¤âia msÉL« Kiw

m. cu¤â‹ Ef®tsî M. Ú®¥ghrd trâï. Ãy« k‰W« ciH¥ã‹ c‰g¤â¤ âw‹ <. vªâukakhjš

3. gÆ® brŒa¥gL« gFâfËš Vw¤jhH 20% ïjdhš Ú®¥ghrd«bgW»wJ.

m. MœFHhŒ¡»zW M. miz¡f£L ghrd«ï. t‰whj fhšthŒfŸ <. Fs§fŸ

4. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â¡F ntsh©ikÆ‹ g§F FiwªJŸs msî

m. 29.7% M. 56.1%ï. 27.9% <. 26%

5. gRik¥ òu£áahš F¿¥ghf ï›tif czî c‰g¤âÆš bgU¡f«V‰g£lJ.

m. mÇá k‰W« fU«ò M. mÇá k‰W« nfhJikï. nfhJik k‰W« fU«ò <. nfœtuF k‰W« mÇá

131


6. ............. ïªâahÉš thG« k¡fS¡F xU bgU« thœthjhukhF«.

7. ntsh©ik¤ bjhÊš, bjhÊšJiw¡F ........... mË¡»wJ.

8. F¿¥ã£l neu¤âš Ãy¤â‹ xU F¿¥ã£l msit gšntW tifgÆ® brŒtj‰fhf ga‹gL¤Jtij ........ v‹»nwh«.

9. F¿¥ã£l neu¤âš cHt®fŸ Ãy¤ij¥ bg‰W« ga‹gL¤Jtijí«.............. Kiw v‹»nwh«.

10. .............. vd¥gLtJ ntsh© Éis¥ bghUŸfŸ gÇkh‰w¤ij¡F¿¥gjhF«.

III. bghU¤Jf :bghU¤Jf :bghU¤Jf :bghU¤Jf :bghU¤Jf :

11. Ãy§fŸ ãÇ¡f¥gLjY«, m. òâa ntsh©ik Éiy¡bfhŸifJ©lhl¥gLjY«

12. xU V¡f® Ãy¤â‹ c‰g¤â M. T£L¡FL«g Kiw åœ¢áâObu‹W mâfÇ¤jš

13. #Û‹jhÇ Kiw ï. gRik¥òu£á

14. kiwKf ntiyÆ‹ik <. M§»nya® M£á fhy«

15. 1986 c. ntsh©ik

IV. xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî« :xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî« :xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî« :xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî« :xÇU th®¤ijfËš ÉilaË¡fî« :

16. xU bA¡nlÇš Éisí« Éis¢riy v›thW miH¡fyh«?

17. ntsh©ik c‰g¤â¤âwid v›thW msÉlyh«?

18. _yjd M¡f Éj« ntsh©ikÆš Fiwthdjh?

19. ntsh©ik Éis¢riy ghâ¡f¡Toa ïa‰if m«r« vJ?

20. ‘gÆ® ghJfh¥ò’ fh¥ÕL Kiw cHt®fS¡F mtáakhdjh?

132

g F â - Mg F â - Mg F â - Mg F â - Mg F â - M


21. bghUshjhu K‹nd‰w¤â‰F ntsh©ikÆ‹ g§F v‹d?

22. ntsh©ik ts®¢áÆ‹ tiffŸ ahit?

23. ntsh©ik ã‹dilî¡fhd fhuÂfis¥ g£oaÈLf.

24. ntsh© gÆ® tiffis És¡Ff.

25 Ãy cilik Kiw v‹whš v‹d?



26. ntsh©ik¥ ãÇÉ‰F« ïju ãÇÉ‰F« ïilna cŸsbjhl®ãid És¡Ff.

27. ïªâa ntsh©ikÆš cŸs ïl®¥ghLfis¡fisavL¡f¥g£LŸs elto¡iffis MuhŒf.

28. gÆ® tif Kiwfis ghâ¡F« fhuÂfis ÉtÇ.

29. ïªâahÉš Ãy¢ Ó®âU¤j KiwÆ‹ neh¡f§fisí«elto¡iffisí« ÉtÇ.

30. ntsh© Éis bghUŸ rªijÆ‹ K¡»a¤Jt« ahJ?



31. bghUshjhu ts®¢á¡F ntsh©ikÆ‹ g§»id ÉtukhfvL¤Jiu¡fî«.

32. ntsh©ik¥ ã‹dilî¡fhd fhuÂfis ÉtukhfvL¤Jiu¡fî«.

33. ntsh© gÆ® tif KiwÆid ghâ¡F« fhuÂfis ÉtukhfvL¤Jiu¡fî«.

133

ghl« - 7

bjhÊšJiw

(Industrial Sector)

bjhÊš kakh¡fÈ‹ njit

(Need for Industrialisation)

bjhÊšJiwÆ‹ njit k‰W« gÂ, cyf« KGtJ« ts®¢á¢áªjidíila mid¤J ehLfshY« czu¥g£LŸsJ.bjhÊšJiwahdJ, ïju JiwfSldhd jdJ K‹nd‰w« k‰W«ã‹dilî¤ bjhl®òfËdhš, Éiuthd bghUshjhu ts®¢á k‰W«nk«gh£o‰F K¡»a g§F t»¡»wJ. jdJ bjhÊ‰òu£áÆdhšj‰fhy brštªj ehLfŸ e‹F ts®¢áí‰w bjhÊ‰Jiwia¥bg‰WŸsJ.

“bjhÊš kakh¡Fjš” v‹gJ mâf msî c‰g¤â brŒí«bjhÊ‰Jiw gutyh¡f«, mâf eg®fis ntiy¡F mk®¤Jjš,g‹dh£L¢ rªijia C¡FÉ¤jš, jÅ¤ âw‹ nk«ghL, m¿Éaš,bjhÊšE£g«, c‰g¤âia nk«gL¤j Ä‹ mQ rhjd§fŸ, fÅÂbjhÊšE£g« ngh‹wt‰¿‹ brašghLfŸ mâfÇ¡f¢ brŒjd.ï›thwhd Kid¥ghd bjhÊš kakh¡Fjš ïšyhikahnyna gyehLfŸ ã‹dilî bg‰W Vœik ÃiyÆš cŸsd. vdnt, eådts®¢á ÃiyfËš Éiuthd ts®¢áiaí« bghUshjhunk«gh£ilí« bgWtj‰F bjhÊš JiwÆ‹ K¡»a¤Jt«cz®¤j¥gL»wJ. ã‹ tUgit bjhÊš JiwÆ‹ mtáa¤ijcz®¤J»wJ.

eh£L tUkhd¤ij ca®¤Jjš

bjhÊš kakh¡Fjš _y« eh£L tUkhd« ca®tjhšbghUshjhu« Óuil»wJ. bjhÊš JiwÆš K‹nd¿a ehLfËšeh£L tUkhd¤â‹ bgU«g§F bjhÊ‰JiwÆlÄUªJ tU»wJ.

134

ntiythŒ¥òfŸ

(Employment Opportunities)

tsU« Ãiy¡F cgÇahd ciH¥ò« (mâfk¡fŸbjhif)ntiyÆ‹ikí« (unemployment) xU bgU« rthyhF« (Challenge)bjhÊškakhjš, eh£o‹ c‰g¤â ts§fis e‹Fga‹gL¤â¡bfhŸtjhš, ntiy thŒ¥ò¥ bgU»wJ. ïjdhš k¡fË‹tUkhd« ca®ªJ thœ¡if¤ juK« nk«gL»wJ.

ca®thd thœ¡if¤ ju« (Higher Living Standard)

bjhÊš kakhjÈ‹ _y« eh£L tUkhd« ca®tjhš bjhÊšbghU£fË‹ ÛJ k¡fS¡F eh£l« V‰gL»wJ. ïjdhš, k¡fË‹‘jyh tUkhd«’ ca®til»wJ. vdnt thœ¡if¤ju« nk«gL»wJ.ïJ â£lÄ£l ts®¢á¥ ghijÆ‹ _ynk rh¤âakhF«.

V‰Wkâia C¡FÉ¤jš (Promoting Exports)

bjhÊšts®¢áÆš K‹nd¿a ehLfŸ, mâf V‰WkâiabrŒtjdhš mâf¥goahd mªÃa¢ bryhtÂia <£lKo»wJ.bjhÊš bghU£fË‹ ‘tUkhd be»œ¢á; mo¥gil¥ g©l§fis¡fh£oY«, Äf mâfkhf cŸsJ. vdnt, K‹nd¿a bjhÊšbghU£fis c‰g¤â brŒtj‹ _y«, V‰Wkâ C¡FÉ¡f¥g£lnghJkhd msî mªÃa¢ bryhtÂia <£lKo»wJ.

_yjd M¡f« (Capital Formation)

ntiythŒ¥ò¡fis bgU¡Fjš, Éiuthd bjhÊškakh¡FjÈdhš V‰gL« tUkhd¥ bgU¡f« M»adbghUshjhu¤âš nrÄ¥ò k‰W« _yjd M¡f¤ij bgU¡F»wJ.nkY«, ïjdhš V‰gL« mâf Kjä£odhš bjhÊš JiwfŸ gytiffËY« K‹ndW»wJ.

bjhÊšE£g ts®¢á (Technological Progress)

ts®¢á k‰W« ÉÇth¡f¤jhš bjhÊšJiw, bjhÊšE£g

135

ts®¢áÆidí« C¡FÉ¡»wJ. ïªj bjhÊšE£g ts®¢áí«, mj‹ïa¡f ßâahd bghUsl¡fK«, eh£o‹ x£Lbkh¤j bghUshjhu¤ijgy¥gL¤J»wJ.

bjhÊš K‹nd‰w¤â‹ tiffŸ

(Patterns of Industrial development)

ÉLjiy¡F K‹d®, ïªâah ã‹j§»a ÃiyÆnyna ïUªjJ.ï§F Kiwahd bjhÊšJiw VJ« ïšiy. ïu©lh« cyf¥ ngh®,bjhÊš ts®¢áÆš xU áW K‹nd‰w¤ij V‰gL¤âaJ. ïU¥ãD«,eh£L tUkhd¤âš bjhÊšJiwÆ‹ g§F Äfî« FiwthfntïUªjJ. ÉLjiybg‰w ïªâahÉš, Iªjh©L â£l§fŸmKšgL¤j¥g£l ã‹ò bjhÊš JiwÆš F¿¥ãl¤j¡f kh‰w«V‰g£lJ. j‰fhy ïªâahÉ‹, â£lÄLgt®fshš, ÉiuthdbghUshjhu ts®¢áí«, x£Lbkh¤j ts®¢áí«, bjhÊš kakhjÈ‹_ynk Koí« v‹gJ czu¥g£lJ.

Éiuthd ts®¢á k‰W« K‹nd‰w« jÉu, bghUshjhueh£Lilikahjš <®¡f¥g£l ts®¢á¤ â£l¤â‹ ïªâa Ãiy¥ghlhdJ,bghJ¤ JiwÆ‹ be¿fh£LjYl‹ ‘j‹Åiwî’ bgw ÉU«ãaJ. nkY«,ïj‹ tÊna bg‰w bghUshjhu ts®¢áia midtÇ‹ thœ¡if¤ ju¤ijca®¤j ga‹gL¤â¡ bfh©lJ. mâf msî c‰g¤â k‰W« ntiy thŒ¥ò,bghUshjhu rk¤Jt« miljš, M»ait Kjš Iªjh©L¤ â£l¤â‹Ú©lfhy neh¡f§fshF«. ïj‹ bfhŸiffŸ, ts®¢á k‰W«, g»®khdÚâ (distributive justice) M»at‰iw neh¡f§fshf bfh©lJ. vdnt,bjhÊ‰rhiyfË‹ ÉÇthd K‹nd‰w« k‰W« gšJiw¥ bgU¡f«ts®¢á¡F mo¥gilÆš njit vd Ô®khÅ¡f¥g£lJ.

flªj 40 M©LfËš munr g§nf‰w ts®¢á¤ â£l¤â‹_ykhf eh« bg‰w mDgt« ïªâa bjhÊš k‰W« f£lik¥ã‹ts®¢áÆš Äf¥bgÇa K¡»akhd rhjidfis bfh©L tªJŸsJ‘rKjha Úâí}nl’ ts®¢á (Growth with Social Justice) v‹gJ 1951šV‰gL¤j¥g£l â£lÄLjÈ‹ K¡»a neh¡fkhf bjhl®ªJtªJbfh©L cŸsJ. rKjha¤â‹ bgUthÇahd k¡fŸ ga‹bgW«tifÆš ts®¢á¥ghij kh‰¿aik¡f¥g£lnjhL, nghJkhd ntiythŒ¥ig¥ bgU¡», tUkhd¥ g»®Éid brŒJ, Éiuthd bjhÊš

136

ts®¢áÆ‹_y« midtÇ‹ eyD« ghJfh¡f¥g£lJ. fy¥ò¥bghUshjhu¤â‹ tÊnaahd `òâa bjhÊš bfhŸif eh£o‹’bjhÊšfËš bghJ¤Jiw Äf¥bgÇa g§»id t»¥gjhš ts®¢áiaKL¡»ÉLjš, ntiy thŒ¥ig bgU¡Fjš, t£lhu V‰w¤jhœîfisFiw¤jš, bghUshjhu r¡â FÉ¥ãid nrhjid brŒjš, j‰rh®ãidmiljš M»at‰iw neh¡f§fshf¡bfh©L bghJ¤JiwbjhÊšfËš K‹nd‰w« V‰g£lJ.

bghJ¤JiwÆ‹ K¡»a¤Jt«

bjhÊšJiw ts®¢áÆ‹ tifahdJ jÅah® k‰W«bghJ¤JiwfËilna Ãyî« r«gªj¥g£l¥ g§»id¥ bghW¤jJ.‘bghJ¤Jiw’ v‹gJ bghUshjhu¤â‹ xU g§»id ‘munr ’Ã®t»¤J¡ bfhŸtjhF«. jÅah® Jiw, jÅ egnuh mšyJÃWtd§fnsh brhªjkhf V‰W el¤JtjhF«. mJ Äf K¡»akhdgy gÂfis M‰¿ tU»wJ. c‰g¤â ts§fisntiy¡fk®¤â¡bfh©L ‘bghJ¤ JiwfŸ’ bghJk¡fS¡F nt©oagy trâfshd Mu«g¡ fšÉ, bghJ¢ Rfhjhu«, FoÚ®, r_f¥ gÂfŸ,FHªij¢ r¤Jzî, bg©fŸ k‰W« bjhÊyhs® ey‹, r_f¥ghJfh¥ò, clšey«, tWik xÊ¥ò, rhiy ngh¡Ftu¤J, ghJfh¥òngh‹wt‰iw mË¤J tU»wJ.

nk‰T¿a mid¤J« bghUshjhu¤â‹ x£Lbkh¤jts®¢á¡F«, k¡fË‹ thœ¡if ju« ca®î¡F« tÊtif brŒí«.

bghJ¤Jiw bghW¥òl‹ bghJk¡fS¡F g©l§fistH§Ftij¥ nghy jÅah® mik¥ò¡fnsh mšyJ ÃWtd§fnshbrayh‰Wtâšiy. ï›thW “jÅah®¤Jiwí«, bghJ¤ JiwÆšnr®ªJ brašgL« “fy¥ò¥ bghUshjhu«” mnef j‰fhy ehLfŸ filão¡F« tÊKiwahF«. ÉLjiy¡F¥ ã‹d® bghUshjhu¤ijxG§FKiw¥ gL¤âí« ey¤ â£l§fS¡F tÊtif brŒJ« ïªâamuR khbgW« g§fh‰¿aJ. ï¤jifa njitfis Ãiwnt‰w ïªâamurhdJ bghJ¤Jiw¡F K¡»a¤Jt« bfhL¤J c‰g¤âiacUth¡» Vw¤jhH 45 M©Lfshf ts®¢á¤ â£l¤â‰FmonfhÈaJ.

137

gy ts®ªj k‰W« ts®ªJ tU« ehLfS¡F cŸeh£Lc‰g¤âÆš (GDP) mâf g§»id bghJ¤Jiw ÃWtd§fŸF¿¥ãl¤j¡f msî jªJ tU»wJ. tsU« cyf¤âš mnef ehLfŸ1950fËš, jdJ bjhÊšJiwia òJ¥ã¤J¡ bfhŸtâY«, “j‰rh®ò”k‰W« `bghUshjhu eh£Lilikahjš bfhŸif’ M»a ïu©ilí«F¿¡nfhshf¡ bfh©L brašg£ld. ts®¢á¤ â£l¤â‹ tÊnaahdbghJ¤Jiw nk«ghL v‹gJ mo¥gilÆš ts§fis c¤jk msîga‹gL¤â¡ bfhŸtJ« rkkhf¥ g§»LtJ« MF«. muáaš rhrdflikahd “rKjha¤â‹ bghUŸrh® ts§fŸ mid¤J« bghJeyid mo¥gilahf¡ bfh©L g§ÑL brŒjš nt©L«” v‹gijïªâa ehL« cz®ªJ bghJ¤Jiw ÃWtd§fis mâf msîÉÇth¡f« brŒjJ.

ÉLjiybg‰wJ Kjš 50, 60, 70 M©LfËš bghJ¤JiwÃWtd§fŸ eh£o‹ Ãiyahd ts®¢á¡F Kj‹ikahd ïa§F r¡âahfK¡»a¥ g§F t»¤jJ. bghJJiw ÃWtd§fŸ eh£L tUkhd¤â‰FmË¤j g§fË¥ò 1950-51š 7.5% MF«. Mdhš 1982-83š ïJnt 24%Mf ca®ªjJ. bghUshjhu K‹nd‰w« mo¥gil, fduf¤ bjhÊš, k‰W«ngh®¤âw‹ rh®ªj bjhÊšfŸ thÆyhf bghJ¤ JiwÆ‹ g§fË¥òF¿¥ãl¤j¡f msî ca®ªjJ. bghJ¤ JiwÆ‹ bjhÊš, ntsh©ikk‰W« cŸf£lik¥ò, k‰W« mid¤J jÅah®¤ JiwfË‹ ts®¢á¡F«bghJiwÆ‹ g§F k‰W« g§fË¥ò F¿¥ãl¤j¡f msî ïUªjJ. bjhÊšJiwÆš bghJ¤JiwÆ‹ KjäL, tYthd gy Ãiy bjhÊš Mjhu¤ijcUth¡»aJ. ïJ bghUshjhu¤â‰F gy tÊfËš cjÉòÇªjJ.ã‹dilî (Backward) k‰W« K‹nd‰w (forward) bjhl®ã‹ (linkages)fhuzkhf áWbjhÊšfŸ k‰W«, Jiz¤ bjhÊšfŸ ts®¢áí‰wd. ïJntsh© mo¥gilÆyhd bjhÊšfis ts®¢áíw¢ brŒjnjhL, ntsh©bjhÊY¡F mtáakhd ïLbghUŸfŸ, ïurhad cu§fŸ, Ä‹rhu«ngh‹wt‰iw mË¤J ntsh©bjhÊš rh®ªj bjhÊšfis ts®¤jd.ïjdhš, cŸf£lik¥ò nk«g£L jÅah®¤Jiw¡F cjÉaJ. bghJ¤Jiwmâf ntiy thŒ¥gË¤jj‹ _y« k¡fË‹ eyÅš khbgU« m¡fiubfh©LŸsJ.

vÅD«, 1990 rªij¥ bghUshjhu« k‰W« jÅah® Jiw g‰¿aáªjidahs®fŸ nk‰fhQ« ts®¢áia Fiw T¿d®. ïU¥ãD«bghJ¤Jiw mnef K¡»a g§F V‰W gÂah‰¿ tU»wJ.

138

bjhÊš ts®¢áÆ‹ tiffŸ(Pattern of Industrial Growth)

F¿¥ã£l tifahd bjhÊš ts®¢á, ga‹ghL mo¥gilÆštif¥gL¤j¥g£l bjhÊšfis¥ bghW¤J fhz¥gL«.

bjhÊšfŸ eh‹F Äf K¡»a¥ ãÇîfis bfh©LŸsJ.

1. mo¥gil¥ g©l§fŸ :mo¥gil¥ g©l§fŸ :mo¥gil¥ g©l§fŸ :mo¥gil¥ g©l§fŸ :mo¥gil¥ g©l§fŸ : ábk©£, ïurhad¥ bghU£fŸ,cu« ngh‹wit.

2. _yjd¥ g©l§fŸ :_yjd¥ g©l§fŸ :_yjd¥ g©l§fŸ :_yjd¥ g©l§fŸ :_yjd¥ g©l§fŸ : ïaªâu§fŸ, ïaªâu jsthl§fŸ,bgh¿Æaš g©l§fŸ.

3. Ef®î¥ g©l§fŸ :Ef®î¥ g©l§fŸ :Ef®î¥ g©l§fŸ :Ef®î¥ g©l§fŸ :Ef®î¥ g©l§fŸ : Äât©o, bjhiy¡fh£ábg£o,FË®rhjd¥bg£o, ïUr¡fu thfd«, k»œñªJ, czî¥ g©l§fŸ,FË® ghd§fŸ.

4. ïilÉid¥ g©l§fŸ :ïilÉid¥ g©l§fŸ :ïilÉid¥ g©l§fŸ :ïilÉid¥ g©l§fŸ :ïilÉid¥ g©l§fŸ : bgÆ©£, ãisî£, ig¥ k‰W«FHhŒfŸ, Jiz¥ bghUŸfŸ ngh‹wit.

m£ltiz 7.1m£ltiz 7.1m£ltiz 7.1m£ltiz 7.1m£ltiz 7.1

bjhÊš ts®¢áÆ‹ tiffŸ bjhÊš ts®¢áÆ‹ tiffŸ bjhÊš ts®¢áÆ‹ tiffŸ bjhÊš ts®¢áÆ‹ tiffŸ bjhÊš ts®¢áÆ‹ tiffŸ

M©L ruhrÇ ts®¢á É»j§fŸM©L ruhrÇ ts®¢á É»j§fŸM©L ruhrÇ ts®¢á É»j§fŸM©L ruhrÇ ts®¢á É»j§fŸM©L ruhrÇ ts®¢á É»j§fŸ

1980-91 1992-2000 2001-05

mo¥gil¥ g©l§fŸ 7.4 5.9 4.6

_yjd¥ g©l§fŸ 9.4 5.4 8.6

Ef®î¥ g©l§fŸ 6.0 6.5 8.0

ïilÉid¥ g©l§fŸ 4.9 8.6 4.5

139

m£ltiz 7.1 mid¤J eh‹F ãÇîfËY« M©L¢ ruhrÇts®¢á åj¤â‹ ngh¡if¡ fh£L»wJ. bjhÊš ts®¢á v‹gJEf®î¥ g©l§fis c‰g¤â brŒí« bjhÊšfŸ bjhl®ªJK‹ndW»wJ v‹gij¡ fh£L»wJ. ïJ 1980-81š6 ÉG¡fhlhf cŸsJ. 2001-05š 8 ÉG¡fhlhf ca®ªJŸsJ._yjd¥ g©l§fË‹ c‰g¤â brŒí« bjhÊšfŸ ts®¢á 1980-91š9.4 ÉG¡ fh£oÈUªJ 1992-2000š 5.4 rjåjkhf åœ¢áailªjJ.Mdhš rÛg¤âš 8 .6 ÉG¡fhL bg‰W Û©L« ts®¢áí‰wJ.mo¥gil g©l§fŸ c‰g¤â¤ bjhÊyhdJ 1980 Kjš bjhl®ªJrÇªJ bfh©nl tU»wJ.

ïU«ò v~F¤ bjhÊš (Steel Industry)

ïU«ò v~F¤ bjhÊšfŸ k‰w všyh bjhÊšfS¡F«âwînfhyhfâwînfhyhfâwînfhyhfâwînfhyhfâwînfhyhf cŸsJ. c‰g¤â, Ru§f¤ bjhÊš, f£Lkhd«,Ä‹rhu« , ngh¡Ftu¤J k‰W« ïju cŸf£lik¥ò k‰W«gÂ¥ãÇîfŸ mid¤â‰F« ïU«ò v~F cŸçlhf¥ ga‹gL»wJ.vdnt, v~F ts®¢á bghUshjhu¤â‹ mid¤J¤ JiwfS¡F«KL¡» Éiria V‰gL¤J»wJ. vdnt ïU«ò v~F¤ bjhÊš “jhŒ¤“jhŒ¤“jhŒ¤“jhŒ¤“jhŒ¤bjhÊš”bjhÊš”bjhÊš”bjhÊš”bjhÊš” v‹W miH¡f¥gL»wJ.

bjhÊškakhjš, eh£L tUkhd«, mâf ntiythŒ¥igcUth¡Fjš M»at‰W¡F ïU«ò v~F¤ bjhÊš mâf msî jdJg§»id M‰¿ tU»wJ. vÅD«, mâf Câak‰w ÉiyfŸ(unremunerative prices), Äf¥bgÇa bghJ¤Jiw ïU«ò v~FÃWtd§fËš fhz¥gL« âwika‰w nkyh©ik, bjhÊšE£gthâfis Él mâfhÇfË‹ Mâ¡f« M»ait ïU«ò v~F¤bjhÊÈš Ãyî« Äf¥bgÇa ãu¢áidfŸ MF«.

ïªâa ïU«ò v~F¤bjhÊš ÃWtd« (SAIL) 70tJfË‹ïil¡fhy¤âš ÃWt¥bg‰wJ. ïj‹ K¡»a gÂfŸ_y¥bghUŸfis (raw materials) bgw cjÉ brŒtJ« k‰W« mnefïU«ò v~F¤ bjhÊšfË‹ ts®¢á¡F xU§»iz¥ ghsuhfbrašgLtJ« MF«. 1992 M« M©L Éiy k‰W« g»®khd¡f£L¥gh£il ïªÃWtd« (SAIL) mf‰¿aJ xU Äf¥bgÇa bfhŸif¢Ó®âU¤j« vdyh«.

140

ÉLjiy bg‰wJ Kjš ïU«ò v~F¤ bjhÊš c‰g¤â Vw¤jhH57 kl§F ca®tilªJŸsJ. 1951 M« M©L M©blh‹W¡F 7ÄšÈa‹ l‹ Mf ïUªj ïU«ò v~F¤ bjhÊš c‰g¤â 2004-05M©LfËš 40 ÄšÈa‹ l‹ Mf ca®ªJŸsJ.

berî¤ bjhÊš (Textiles)

ïªâahÉš berî¤bjhÊš Äfî« bgÇaJkhd k‰W« gHikthŒªjJkhd bjhÊyhF«. ï¤bjhÊš eh£o‹ mid¤J gFâfËY«guÉíŸsJ. ï¤bjhÊš ciH¥ig ntiy¡fk®¤â¡ bfhŸtâY«btËp£oid (out -pu t ) Éahghukh¡FtâY« e‹whfxG§FgL¤j¥g£LŸsJ.

bkh¤j bjhÊšJiw c‰g¤âÆš 20 ÉG¡fhL berî¤bjhÊš_y« »il¡»wJ. 20 ÄšÈa‹ k¡fŸbjhif ïj‹_y« ntiybgW»‹wd®. Kjš Iªjh©L¤ â£l¡fhy¤âš 4775 ÄšÈa‹ rJuÛ£l® JÂ c‰g¤â brŒa¥g£LŸsJ. mJKjš ï¤bjhÊÈš Äf¥bgÇa kh‰w« V‰g£lJ. 2004-05 M©LfËš 45378 ÄšÈa‹ rJuÛ£l® JÂ c‰g¤â brŒa¥g£LŸsJ. ïJ ÉLjiy bg‰wJ Kjšberî c‰g¤âia fz¡»L« nghJ Vw¤jhH 10 kl§F ca®Éid¡F¿¡»wJ.

nghJkhdmsî _y¥bghUŸ »il¡fhik, cŸçL¥bghUŸfË‹ ÉiyV‰w«, áW MiyfË‹ Fiwthd ïyhg«,eådkh¡FjÈ‹ V‰gL« mâf bryî M»ait berî¤ bjhÊšrªâ¡F« Äf K¡»a¥ ãu¢áidfŸ MF«.

rÛg M©LfËš, ÃâÃiy m¿¡ifÆš mË¡f¥gL« rYiffŸ,ïw¡Fkâ tÇ Éâ¥ãš cŸs g§Ñ£LKiw, bjhÊšE£g nk«gh£L¤â£l¤â‹Ñœ muá‹ cjÉ M»ait berî¤bjhÊY¡F ïWâÃiyg§F¤bjhifia mË¡f¤ bjhl§»íŸsJ.

ábk©L Miy¤bjhÊš (Cement)

mâf ts®¢á thŒ¥ò¡fŸ cŸs xU Äf¥bgÇa bjhÊš ábk©LbjhÊš MF«. j‰nghJ cŸs eh£o‹ ts®¢á¥ ghijÆš f£LkhdbjhÊš Äf K¡»a gÂah‰¿ tUtjhš ïj‰F ábk©£ bgU« f¢rh¥

141

bghUshf mik»wJ. ï¤bjhÊš f¢rh¥ bghUŸ, ïaªâu§fŸ,bjhÊšE£g« k‰W« bgU»tU« cŸq® njit M»at‰¿š‘j‹Åiwit¥ bg‰WŸsJ’.

nk‰fhQ« mid¤J e‹ikfË‹ Éisthf cy»‹ ábk©£c‰g¤âÆš 6 ÉG¡fhL g§»id ïªâah bg‰WŸsJ. flªj 20M©LfËš M©blh‹W¡F 8 .4 ÉG¡fhL ts®¢áÆid¥bg‰WŸsJ. ábk©£ bjhÊ‰rhiy 140.53 ÄšÈa‹ bk£Ç¡ l‹ÃWtd âwid¥ bg‰WŸsJ. ïjDŸ 365 áW bjhÊ‰rhiyfS«, 120bgÇa bjhÊ‰rhiyfS« ml§F«. bgÇa bjhÊ‰rhiyfË‹ âw‹ga‹ghL 80 rjåj msÉ‰F mâf« ca®ªjJ.

j‰fhy bfhŸif¢ Ó®âU¤j§fŸ ábk©L bjhÊ‰rhiyfË‹âw‹ ga‹gh£oid nkY« ca®¤Jtjhf cŸsJ. mâf cŸç£L¢bryîfS« k‰W« V‰Wkâ¡fhd cŸf£lik¥ò ï‹ikí« ï¤bjhÊš(ábk©£) rªâ¡F« ãu¢áidfŸ MF«. 10M« Iªjh©L¤ â£l«203 ÄšÈa‹ bk£Ç¡ l‹ c‰g¤â ïy¡F Ã®zÆ¤J; 2002-07M©LfËš 17600 nfho Kjä£oid Ã®zÆ¤JŸsJ.

r®¡fiu

r®¡fiu¤ bjhÊš ntsh©ikia¢ rh®ªj xU K¡»a¤ bjhÊš MF«.bghUshjhu¤â‰F ïj‹ g§fË¥ò gytifahF«. ntiythŒ¥ã‹ _y«tUkhd¤ij¥ bgU¡Fjš, ngh¡Ftu¤J k‰W« bjhiy¤ bjhl®ò trâfisbgU¡Ftj‹_y« r®¡fiu¤ bjhÊš »uhk¥òw ts®¢á¡F ngUjÉahfïUªJ tU»wJ. ï¤Jl‹ Tl r®¡fiu Miy bjhÊš ãw bjhÊšfS¡FcŸçLfis (inputs) mË¡»wJ. V‰WkâÆ‹ thÆyhf mašehLfËÈUªJmªÃa¢ bryhtÂiaí« ï¤bjhÊš <£o¤jU»wJ.

cy»nyna mâf msî r®¡fiu c‰g¤â brŒí« ehlhf ïªâahÉs§F»wJ. cyf r®¡fiu c‰g¤âÆš 15 ÉG¡fh£oid ïªâahbg‰WŸsJ. vÅD«, g‹dh£L thÂg¤âš ïªâahÉ‹ r®¡fiu¤bjhÊÈ‹ g§F Äfî«Äfî«Äfî«Äfî«Äfî« Fiwnt.Fiwnt.Fiwnt.Fiwnt.Fiwnt. mjhtJ 0.05 mjhtJ 0.05 mjhtJ 0.05 mjhtJ 0.05 mjhtJ 0.05 ÉG¡fhL r®¡fiuMiy¤ bjhÊš vâ®neh¡F« áy ãu¢áidfŸ, MiyfË‹ âwidKGikahf¥ ga‹gL¤jhik, fU«ò c‰g¤âahs®fS¡F FiwthdÉiy Ã®za« brŒjš, bjhÊš eÈî, bjhÊ‰rhiyfis _LjšM»adthF«.

142

muá‹ Mjuî, t§» k‰W« Ãâ ÃWtd§fË‹ Ãthuz« _y«eÈtilªj r®¡fiu Miyfis cÆ®ã¡f¢ brŒjš. 10M«Iªjh©L¤ â£l« (2002-2007 ) M©LfËš %. 1300 nfhoKjä£oiz ïy¡fhf¡ bfh©LŸsJ.

bjhÊš bfhŸiffŸ

ÉLjiy¡F K‹d® bjhÊšJiw Äf¢ á¿ajhfî« ïUªjJ.eh£oš, F¿¥ãl¤j¡f msÉš bjhÊšbfhŸif VJ« ïšiy. Mdhš,ÉLjiy¡F¥ ã‹d® 1948 M« M©L Ô®khÅ¡f¥g£lbjhÊ‰bfhŸif Kj‹KjÈš bjhÊškakh¡fY¡F mË¡f¥g£lC¡fbkdyh«.

vÅD«, 1951 M« M©L bjhl§f¥bg‰w Kjyh« Iªjh©L¤â£l¤âš ÉÇthd, F¿¥ãl¤j¡f k‰W« c©ikahd bjhÊškakh¡Fjš bfhŸif cUth»aJ. bjhÊš kakh¡FjÈš xU Äf¥bgÇakh‰w« v‹gJ 1951 M« M©L bfh©Ltu¥g£l (ts®¢á k‰W«xG§FgL¤Jjš) r£l« MF«. ï¢r£l¤â‹_y« Äf K¡»a k‰W«mo¥gil bjhÊ‰rhiyfis muR j‹ tr« bfh©L tªjJ. njáaK¡»a¤Jt« thŒªj ã‹tU« bjhÊšfŸ muá‹ f£L¥gh£o‰FŸbfh©Ltu¥ g£ld. mitahtd, mDÄ‹r¡â, ngh®¤jsthl§fŸ,Ékhd¥ ngh¡Ftu¤J, f¥gš f£Ljš, bjhiy¤ bjhl®ò, ïU«ò v~F¤bjhÊš, Ãy¡fÇ, fÅts§fŸ ngh‹wit MF«.

ïu©lh« Iªjh©L¤â£l«, bjhÊ‰bfhŸif k‰W« eh£o‹ts®¢áÆš Äf¥bgÇa kh‰w¤ij V‰gL¤âaJ. Éiuthd bjhÊšts®¢áÆ‹_y« bghUshjhu ts®¢áia KL¡» ÉLjny ïu©lh«Iªjh©L¤ â£l¤â‹ K¡»a¡ F¿¡nfhshF«.

1950 M« M©L bfh©Ltu¥g£l muáayik¥igbah£o 1956M«M©L cUth¡f¥g£l bjhÊ‰bfhŸif¤ Ô®khd¤â‹goÉiuthd bjhÊškakhjÈ‹ mo¥gil â£lÄLjY«,be¿¥gL¤JjY« cUth¡f¥g£lJ. 1956 M« M©L Ô®khd«“eh£o‹ neh¡f« rkj®k bghUshjhu¤ij V‰W¡bfhŸSjš”v‹gjhF«. ïj‹go mid¤J bjhÊšfS« (mo¥gil k‰W« ngh®¤bjhÊšfŸ) mšyJ r_f¥ ga‹gh£L j‹ikíila mo¥gil

143

K¡»a¤Jt« thŒªj bjhÊšfŸ bghJ¤JiwÆ‹ bghW¥ãÈUªJešyKiwÆš â£lÄ£L Éiuthd ts®¢á mila¢ brŒa nt©L«.ï›thW, muR vâ®fhy bjhÊ‰rhiyfË‹ ts®¢á¡F neuobghW¥ng‰f neÇ£lJ.

1956M« M©L Ô®khd¤â‹ k‰WbkhU gÇkhz« v‹dbtÅš,mo¥gil k‰W« fduf¤ bjhÊšfŸ, _yjd¥ bghUŸfis cUth¡F«bjhÊšfŸ, ‘j‰rh®ò’ bgW« tifÆš K¡»a¤ JiwfËš g§nf‰fbrŒjš MF«. Ef®î g©l§fis c‰g¤â brŒí« bjhÊiyÉl,_yjd¥ g©l§fis c‰g¤â brŒí« bjhÊšfis xU F¿¥ã£l fhymsî¡FŸ Éiuthd ts®¢á¥ bgw ïaY« v‹gij cz®¤âaJ.ï¤â£l« vâ®fhy bghUshjhu ts®¢á¡F mo¤jsÄ£lJ. nkY«ï¤â£l« ntsh©ik, Cuf áW bjhÊšfS¡F«, mo¥gil¡f£lik¥òfS¡F« ngUjÉ òÇªjJ.

bghJ¤ Jiwia kh‰¿aik¤jš(Public Sector Restructuring)

1991 M« M©L Kjš bjhl§f¥bg‰w ngÇaš bghUshjhuÓ®âU¤j§fŸ, bghJ¤Jiw ÃWtd§fis F¿¥ãl¤j¡f msÉ‰FÓuik¤jJ. ÉLjiy¡F¥ ã‹d® bjhlu¥g£l ïªâa¥ bghUshjhu¡bfhŸiffŸ, òâa bghUshjhu Ó®âU¤j¡ bfhŸiffŸ_y« K‰¿Y«kh‰w¥g£lJ. eh£o‹ bghUshjhu«, muá‹ jiypLfËÈUªJ Éy»rªijia rh®ªjjhf kh¿aJ. ngÇaš bghUshjhu Ãiy¤j‹ikÆ‹ghij; eh£o‹ â£lÄ£l bghUshjhu¤ij rªij tÊ ngh£oÆL«bghUshjhukhf M¡»aJ. ïjid¥ bghUshjhu¡ bfhŸif¢Ó®âU¤j« v‹W miH¡»nwh«.

ïªj tÊKiw, jhuhskakh¡Fjš, jÅah®kakh¡Fjš k‰W«cyf kakh¡Fjš M»at‰iw cŸsl¡»aJ. ï¥òâa bfhŸiffŸbghJ¤JiwÆ‹ bgU«g§»id (dominant role) Fiw¤jJ. ïj‰F(bghJ¤JiwÆ‹ g§F FiwÉ‰F) fhuz«, 1991 òâa bjhÊšbfhŸif, g§F Éy¡fš (disinvestment) jÅah® k‰W« mašeh£L_yjd¤ij C¡FÉ¤jš ngh‹wit MF«. nk‰T¿a mid¤JbfhŸif¤ ö©LjšfS« bghJ¤Jiw ÃWtd§fis kh‰¿mik¤jJ. bghJ¤Jiw ÃWtd§fŸ ntiythŒ¥ig bgU¡Fjš

144

k‰W« tUkhd¥ g»®î brŒjš v‹w ÃiyÆÈUªJ kh¿ c¢rïyhg¤ij neh¡fkhf¡ bfh©L brašgl¤ bjhl§»aJ. bghJ¤JiwÆ‹ brašghLfŸ ïyhg neh¡f¤ij¡ bfh©L brašgLtijgy® Fiw T¿d®. ey« mo¥gilÆyhd `Éiy¡ bfhŸif’âwdhŒî¡F£g£lJ.

1991 M« M©o‹ òâa bjhÊš bfhŸif

#]iy 1991 M« M©L Kjš mKšgL¤j¥g£l òâa bjhÊšbfhŸifÆ‹ Äf K¡»a neh¡f« bjhÊš JiwÆš ngh£oiaC¡FÉ¤jÈ‹ _y« jÅah® ÃWtd§fis mâf msî c‰g¤âÆš<Lgl¢ brŒjny MF«. flªj M©LfËš bjhÊš mik¥òts®¢áÆš V‰g£oUªj `cU¢áijit’ rÇbrŒí« Éj¤âY«, Kªjaïyhg¤ij nr®¤J <£L« bghU£L« bjhÊšJiw brašgl¤Jt§»aJ. nkY« ï¤Jiw ntiy thŒ¥ò k‰W« c‰g¤âÆšg‹dh£L msÉš ngh£oÆ£L K‹ndW« neh¡f¤ijí«bfh©oUªjJ.

bghJ ÃWtd§fis kW¢Óuik¤jÈ‹ áw¥ò Ó®âU¤j§fŸã‹tUkhW

(i) bghUshjhu¤âš jÅah®¤ Jiw g§nf‰ig C¡FÉ¤jš.bghJ¤ Jiw¡bfd bjhÊšJiwÆš xJ¡f¥g£l gFâfŸ17ÈUªJ 8Mf F¿¥ãl¤j¡f msî Fiw¡f¥g£lJ. F¿¥ghfbjhiy¤ bjhl®ò, Ä‹rhu«, Ékhd¥ ngh¡Ftu¤J, bg£nuhÈa«ngh‹w JiwfŸ jÅahU¡F âwªJÉl¥g£ld.

(ii) g§FÉy¡fš (d is inves tment o f share) bfhŸif _y«bghJ¤JiwÆ‹ ts§fis bgU¡FtJl‹; bghJ¤JiwÃWtd§fËš jÅah® g§nf‰igí« C¡FÉ¤jš.

(iii) eÈªj bjhÊš ÃWtd§fS¡F (sick industries), kWthœîbfhL¡fî«, kW¢Óuik¡fî« bjhÊš k‰W« Ãâ kW¡f£lik¥òFGÉ‰F (Board of Industrial Financial Reconstruction (BIFR))gÇªJiu brŒjš.

(iv) âw‹bg‰w bghJ¤Jiw ÃWtd§fis (PSU) k£L« òJ¥ã¤Jòâa r£lâ£l§fŸ_y« mj‹ brašghLfisí« kâ¥ÕLbrŒjš.

145

(v) ‘M©L ÃâÃiy m¿¡if’ _y« eÈtilªj bghJ¤JiwÃWtd§fS¡F mË¡f¥gL« Mjuit go¥goahf Éy¡»¡bfhŸSjš.

(vi) e‹whf brašgl¡Toa bghJ¤Jiw ÃWtd§fis (PublicSector Undertak ing PSU) k£Lnk it¤J¡bfh©L k‰wÃWtd§fis _oÉLtJ MF«.

1998-99 M« M©L nkY« ïu©L bghJ¤Jiw ÃWtd§fŸmf‰w¥g£lJ. _‹W JiwfŸ k£Lnk bghJ¤Jiw¡F xJ¡f¥g£Lk‰w mid¤J« jÅah® k‰W« btËeh£L Kjä£o‰F xJ¡f¥g£lJ.ï›thW 1991 M« M©o‹ bjhÊ‰ bfhŸif bjhÊš f£L¥gh£oid¤js®¤âaJ. vdnt F¿¥ãl¤j¡f msî bghJ¤Jiw ÃWtd§fŸÓuik¡f¥g£lnjhL jÅah®¤Jiw ts®¢áí« C¡FÉ¡f¥g£lJ.

bghJ ÃWtd§fË‹ g§FÉy¡fš

(Disinvestment of Public Enterprises)

1991 M« M©o‹ òâa bjhÊš bfhŸifÆdhš bjhÊškW¢Óuik¥ò bjhl®ªjJ. ï¥òâa bfhŸif g§F Éy¡fÈš mâfmsî (Ceiling) vijí« Ã®zÆ¡fhkš bghJ¤Jiw ÃWtd§fŸ g§FÉy¡fš brŒJ bfhŸs gÇªJiu brŒjJ. Ãâ beU¡foÆ‹ fhuzkhfbghJ¤ Jiw ÃWtd§fŸ bgUksÉš g§F Éy¡fš bfhŸifiabrayh¡f ÉÇthd Ka‰áfŸ nk‰bfhŸs¥g£ld. ïJ jÅah®kakh¡Fjš jÉu ntbwh‹W« ïšiy. ïâš _‹W khâÇfŸ cŸsd.mit ahtd. bghJ btËpL (Public Offer) í¡â msî (StrategicScale) k‰W« FW¡F clik (cross holding), 1998 M« M©LmuR 51 ÉG¡fhL¡F nkš ‘í¡â msî’ É‰gj‰F Koî brŒjJ.òâjhf 74 Kjš 100% Ã®zÆ¤jJ.

g§FÉy¡fÈ‹ neh¡f« K¡»a gFâfshd r_f¤ JiwfS¡Fmâf msÉš KjäL brŒí« bghU£L ntW áy JiwfËÈUªJ g§FÉy¡fiy nk‰bfh©L ts§fis¤ âu£Ljš MF«. ï›thW âu£oats§fis ÉU¥g XŒî bg‰wt®fS¡F (VRS) bjhif tH§Fjš,bjhÊyhs® gÂÚ¡f¤â‰F ga‹gL¤Jjš, bjhÊ‰rhiyfS¡F

146

ntiy¡fk®¤j¥g£nlh® (redeployment) ngh‹wt®fS¡F tH§Fjš.jÅah®¤ Jiwia ts®¢áíw¢ brŒjš, âwidí« ngh£oiaí« nk«gl¢brŒjš M»ad g§F Éy¡fÈ‹ ntW áy neh¡f§fshfî« ïUªjJ. 1991-92 M« M©L %.30 ãšÈaD¡Fnkš bghJ¤ Jiw¥ g§F Éy¡fš_y«vG¥g¥g£lJ. 1992-93 M©L %.35 ãšÈa‹ ïy¡F Ã®zÆ¡f¥g£L %.18.6ãšÈa‹ vG¥g¥g£lJ. 2002-2003 M« M©L tiu %.300 ãšÈa‹ g§FÉy¡fš _y« vG¥g¥g£lJ. ïlJ rhÇ¡ f£áfS«, bjhÊ‰r§f§fS« g§FÉy¡fš bfhŸifia FiwT¿a nghâY« murhdJ bjhl®ªJ g§FÉy¡fš bfhŸifia bghJ¤Jiw k‰W« yhgÛ£L« JiwfËY«brašgL¤â tU»wJ.

jhuhskakh¡fY« k‰W« jÅah®kakh¡fY«(Liberalisation and Privatisation)

jhuskakh¡Fjš v‹gJ “rªij Kiw mšyJ KjyhË¤JtbghUshjhu« ngh£oiaí« jÅah®¤ Jiwiaí« K‰¿Y« rh®ªâU¤jš”MF«. ïJ jilÆyh thÂg«, ngjk‰w R§f tÇ k‰W« KG g§nf‰ãidV‰wš M»at‰iw bfh©oUªjJ. jhuhskakh¡Fjš bfhŸifjÅah®¤ Jiwia C¡FÉ¡F« bghU£L muá‹ g§»id bghUshjhuelto¡iffËš Äf¡ Fiwthd msnt brašgL¤Jjš MF«. nkY«btËÆÈUªJ _yjd¤ij tunt‰wš, _yjd M¡f¤ij¥ bgU¡Fjš,V‰Wkâ tUkhd¤ij mâfÇ¤jš, _yjd¥ ga‹gh£o‹ âwidmâfÇ¤jš ïj‹_y« V‰Wkâ¥ bghU£fË‹ ju nk«ghL cWâbrŒa¥gLjš M»adî« MF«. ïªâahÉš jhuhskakh¡fš Mu«g¤âšrªij¡f£L¥gh£oidí« mšyJ rªij xG§»‹ik _y« jÅah®kakh¡Ftijí« F¿¡F«.

jhuhskakh¡fÈ‹ xU gFâahfnt jÅah®kakh¡fš V‰W¡bfhŸs¥g£lJ. jÅah® kakh¡fš v‹gJ bjhÊ‰rhiyfisbghJiwÆÈUªJ jÅahU¡F cÇik kh‰w¤ij F¿¥ãLtjhF«. ïJ(Transfer of Ownership). eh£o‹ bghUshjhu elto¡iffËš muá‹g§»id¡ Fiw¡F« xU tÊKiwahF«. mâfkhd ts®¢áia¥bgWtj‰fhf, jÅah® Jiw ts§fis KGikahf¥ ga‹gL¤JjÈ‹_y« ts®¢á cWâ brŒa¥gL»wJ. 1991 M« M©L Kjš jÅah®kakh¡Fjš C¡FÉ¡f¥g£lJ. ï«Kiw nk‰bfhŸs¥g£lj‹

147

tiffŸ Kiwna g§FÉy¡fš Kiw, bghJiwia jÅahU¡F¡bfhL¤jš, bghJ¤JiwÆš jÅah® Jiwia jhuhskhf (deregulationand delicencing) EiHa¢ brŒjš, nkyh©ikia bghJ¤JiwÆÈUªJjÅah®¤Jiw¡F bfhL¤jš, bghJ Kjä£il jL¤J ÃW¤Jjšngh‹witahF«. bghJ¤Jiwia kWÓuik¤jš v‹gJ j‰nghJŸsbghJ¤Jiw ÃWtd§fS¡F g§FÉy¡fš mšyJ jÅah®kakhjiy¡ (Denationalisation) F¿¡F«. jhuhskakhjš k‰W«jÅah®kakhjiy tu‹Kiw k‰W« cÇk« kW¤jÈ‹ thÆyhfbghJ¤JiwÆ‹ g§»id¡ f£L¥gLjiy¡ F¿¡F«.

1992-97 M« M©o‹ v£lhtJ Iªjh©L¤ â£l« òâabghUshjhu¡ bfhŸifÆ‹ _y« bghJ¤JiwÆ‹ òâa ïy¡Ffismila kW¢Óuik¥ò njit v‹gij tÈíW¤J»wJ. òâa neh¡f«ahbjÅš, ``bghJ¤Jiw ÃWtd§fŸ Äf K¡»a¥ g§F t»¡fnt©ocŸsJ. v›thbwÅš j‹Å¢irnahL«, ngh£o kd¥gh‹iknahL«âwikahd Ã®thf¤njhL« âfHnt©oa ï¤Jiw, m¤âahtáacŸf£lik¥ò¥ g©l§fŸ k‰W« ïa‰if ts nk«ghLfisí« í¡ârh®ªj¥ gFâfisí« mË¡fnt©L«.’’

Ñœ¡fhQ« í¡âfŸ v£lh« Iªjh©L¤ â£l¤â‹ bghJ¤JiwÓ®âU¤j§fshF«

1. kW¢Óuik¥ò, <Lgl¢ brŒjš, eådkh¡Fjš, gF¤j¿î¢brašghLfŸ, c‰g¤â¡ fyit kh‰w«, j‹ik btËna‰w«(Selective Exit) k‰W« jÅah®kakhjš.

2. VHh« Iªjh©L¤ â£l¤âš bfh©Ltu¥g£l òÇªJz®îx¥gªj« _y« (MOU) Ã®thf mik¢R¥gÂ k‰W« k¤âabghJ¤Jiw ÃWtd§fŸ j§fŸ j‹Å¢ir brašghLfismâfÇ¤J ÉiuîgL¤âaJ.

3. F¿¥ã£l ÃWtd msÉš âw‹nk«ghL, âwikahd jiyik,ts« k‰W« ò¤jh¡f« thÆyhf nkyh©ikia kh‰¿aik¤jš.

4. bghJ¤JiwÆš bgÇa kh‰w¤ij bfh©Ltu khÃy muRfŸKa‰á¤jd.

148

5. MuhŒ¢á k‰W« ts®¢á (R & D) thÆyhf bjhÊšE£gïw¡Fkâ, bjhÊšE£g nk«ghL.

6. jhuhskakh¡Fjš k‰W« btË¢rªij Kiwia g‰¿ muR k‰W«mik¢rf§fS¡F nghâa ò¤jh¡f¥ gÆ‰á mË¤jš.

R‰W¢NHš khrila¡ fhuz§fŸ(Environmental Hazards)

kÅj ïd¤â‰F R‰W¢NHš khriljš Äf¥bgÇa ftiymË¡f¡Toajhf cŸsJ. nkiy¢ rKjha« ‘Ef®î¤j‹ik’(consumerism) v‹D« g©gh£odhš mâf c‰g¤âia KL¡»É£lJ.ï¤jifa nkiy eh£L¢ brašghL ÑiH ehLfËY« “ga‹gL¤Jk‰W« vÇªJÉL” (use & through) v‹D« c‰g¤â¥ g©l§fisbgUksÉš bgUf¢brŒjJ.

ïªâah ngh‹w tsU« ehLfËš ts®¢á¤ njitfisÃiwnt‰w R‰W¢NHÈš kh‰w¤ij rªâ¡f ne®ªjJ.brštªjehLfŸ, R‰W¢NHY¡F nghâa msî nrj« V‰gL¤âa ãwF,tsU« ehLfË‹ bjhÊš ts®¢á¡F mâf¤ jilfis Éâ¡fÃid¡»wJ. mnj neu¤âš ts®ªj ehLfŸ j§fsJ R‰W¢NHšghJfh¡F« tÊKiwfis tsU« ehLfnshL g»®ªJbfhŸskW¡»wJ.

ÉLjiy¡F¥ ã‹d® ïªâah fduf¤ bjhÊšfisbjhl§»aj‹ _y« òâa bjhÊšfŸ cUth»d, V‰fdnt ïUªjbjhÊšfŸ eåd¥gL¤j¥g£ld k‰W« nk«gL¤j¥g£ld. bjhÊškakh¡Fjš R‰W¢NHY¡F Ô§fhf mikªjJ. ‘gRik¥ òu£á’R‰W¢NHiy bgUksî nrjkila¢ brŒjJ. nkY« fhLfis mÊ¤jšÛ‹g©izfŸ ngh‹wit R‰W¢NHiy Äfî« nrjkila¢ brŒjJ,

k¤âa, khÃy muRfŸ R‰W¢NHiy ghJfh¡f, nk«gL¤j gyr£l§fis ïa‰¿íŸsd. ï¥ãu¢áidfis ngh¡f khR¡f£L¥gh£LthÇa« cUth¡f¥g£lJ. ã‹tUgit ïªâahÉš khR¡f£L¥gh£o‹_y« R‰W¢NHiy ghJfh¡f vL¡f¥g£l elto¡iffŸ MF«.

1. eh£o‹ R‰W¢NHš bfhŸif x‹iw V‰gL¤Jjš.

149

2. »ah£nlh (Kyoto Protocol) Kiwia¥ ã‹g‰¿ njáa R¤j«rh®ªj ts®¢á fUÉ (Clean Development Mechanism-CDM)mâfhu¡FG x‹iw V‰gL¤Jjš.

3. kWbgh¿Æaš R‰W¢NHš R¤jKiwia nk‰bfhŸsš

4. flnyhu f£L¥gh£L gFâia (Coastal Regulation Zone -CRZ)âU¤âaik¤jš

5. eh£o‹ njáa ïurhad Ã®thf mik¥ò x‹iw ts®¢áíw¢brŒjš.

ï›thwhd Ka‰áfŸ gy ïUªJ« khRgL¤J« bjhÊ‰rhiyfŸF¿¥ghf gy ngusî¤ bjhÊšfŸ, Û‹ ts®¥ò, mdš Ä‹rhu« k‰W«mQÄ‹rhu ÃWtd§fŸ ngh‹wit fh‰W, Ú®, Ãy« M»at‰iwbgUksÉš khRgL¤J»‹wd. cyfsÉš, bgÇa efu§fŸ, ÛJel¤j¥gL« jh¡FjšfŸ, v©bzŒ »zWfŸ, ehLfËilnabjhl®¢áahd ngh®fŸ (v .fh . mbkÇ¡fh , <uh¡Fl‹bjhL¤JŸsngh®) ehLfŸ mo¡fo el¤J« mQF©L¢ nrhjidfŸngh‹wit R‰W¢ NHiy mâf msî nrj¥gL¤â ehfÇfrKjha§fË‹ Óuik¤jiy¥ g‰¿ m¡fiu¡ bfhŸtâšiy.

bjhÊš Ãâ (Industrial Finance)

‘Ãâ’, bjhÊš ts®¢á¡F KJbfY«ghF«. bjhÊ‰rhiyfË‹‘Ãâ’¤ njit v‹gJ FW»a fhy msÉš ‘eilKiw _yjd«’.(Working Capital) njitia¡ F¿¥gjhF« (m) Ú©l fhy msÉšÃuªju _yjd (Fixed Capital) njitia¡ F¿¥gjhF«. ï›thwhdnjitia Ãiwnt‰w bjhÊ‰rhiyfŸ gy tÊfËš ÃâiavG¥ò»wJ. ïªâahÉš, gy ehLfËš cŸsJngh‹nw bjhÊšÃâahdJ ïUbgU« tÊfËš »il¡»wJ mitahtd (1) btËtÊ(2) cŸtÊ.

cŸtÊ (Internal Source)

bjhÊš Ãâ¡fhd cŸtÊ v‹gJ áWbjhÊšfis¥ bghW¤jtiujhnd âu£o¡bfh©l Ãâ MF«. ngusî bjhÊiy¥ bghW¤jtiug§F_yjd«, rªjh¤bjhif ngh‹wt‰¿‹_y« brY¤j¥g£l

150

_yjd¤ij¡ F¿¥gjhF«. bjhÊ‰rhiyfËš brhªjkhd cgÇiaí«it¥òÃâiaí« ïJ F¿¡F«.

btË tÊ (External Source)

btË tÊahf bgw¥g£l bjhÊš Ãâ v‹gJ bghJk¡fËlÄUªJ bgw¥g£l it¥òÃâ, rk¢Ó® _yjd«, fl‹g¤âu«,tÂf t§»fËlÄUªJ« ïju Ãâ ÃWtd§fËlÄUªJ« bgw¥g£lfl‹ ngh‹wit MF«.

Ãâ ÃWtd§fŸ

FW»a fhy Ãâ¤ njitfis bghJit¥ò g§F _yjd« k‰W«tÂf t§»fË‹ fl‹ ngh‹wt‰¿‹ _y« Ãiwnt‰¿¡bfhŸsyh«. vÅD« Ú©lfhy njitfS¡F bjhÊ‰rhiyfŸ ‘áw¥òthŒªj’ Ãâ ÃWtd§fisna mQf nt©oíŸsJ. tsU« ehLfËšïªÃâ ÃWtd§fŸ ts®¢áts®¢áts®¢áts®¢áts®¢á t§»fŸt§»fŸt§»fŸt§»fŸt§»fŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.ïj‹ bghUŸ ïªÃWtd§fË‹ gÂ ts®¢áia neh¡fkhf¡bfh©ljhf ïU¡f nt©L« ï›thW, ïªÃWtd§fŸ, j§fË‹bfhŸiffŸ k‰W« â£l§fŸ _y« ts®¢á¥ ngh¡ifö©Lgitfshf cŸsd.

eh£L msÉš (At National Level)

1. ïªâa¤ bjhÊš Ãâ¡ fHf« (IFCI)

2. ïªâa¤ bjhÊš K‹nd‰w t§» (IDBI)

3. ïªâa¤ bjhÊš fl‹ Kjä£L¡ fHf« (ICICI)

4. ïªâa bjhÊš Kjä£L t§» (IIBI)

5. njáa áWbjhÊš fHf« (NSIC)

khÃy msÉš (At State Level)

1. jÄœeh£L bjhÊš Kjä£L¡ fHf« (TIIC) (1949 Kjš)

151

2. khÃy Ãâ¡ fHf« (SFC)

3. khÃy bjhÊš ts®¢á¡ fHf« (SIDC)

ïilÃiyasÉš (At the Intermediate Level)

1. ôÅ£ ou°£ M~¥ ïªâah (UTI)

2. ïªâa MíŸ fh¥Õ£L¡ fHf« (LIC)

3. ïªâa bghJ ï‹Ru‹° fHf« (GIC).

bghUshjhu ts®¢áÆš áWbjhÊš ÃWtd§fË‹ g§F

xU eh£o‹ bghUshjhu K‹nd‰w¤â‰F áW bjhÊšfŸjiyaha g§F t»¡»‹wd. c‰g¤â, ntiythŒ¥ò¥ bgU¡f«,V‰WkâÆ‹ g§F, tUkhd¤ij g»®ªjË¤jš M»at‰¿‰FáWbjhÊšfË‹ g§F F¿¥ãl¤j¡f msî cŸsJ. áWbjhÊšfisïUtiffshf¥ ãÇ¡fyh«. 1 . bjh‹ik thŒªj »uhk k‰W«Foir¤bjhÊšfS« mjhtJ, fj® »uhk¤ bjhÊš, ifÉid¤bjhÊš, if¤j¿ berî, g£L¥ òG ts®¤jš, fÆW¤ bjhÊšfŸngh‹wit áwªj vL¤J¡fh£LfŸ MF«. 2. eåd áW bjhÊšÃWtd§fŸ. bjh‹ikthŒªj »uhk k‰W« Foir¤ bjhÊšfS«bgUthÇahf »uhk¥òw§fËY«, efiu x£oa gFâfËY« fhz¥gL«.ï¤bjhÊšfŸ rhjhuzkhf Ä‹rhu¤âdhš ïa§F« ïaªâu§fisga‹gL¤jkh£lh®fŸ. nkY« Fiwthd KjäL k‰W« bjhÊš E£g¤ij¥ga‹gL¤âna c‰g¤âÆš <LgLth®fŸ. Mdhš, ïit rKjha¤âš mâfmsî Vœik ÃiyÆš cŸst®fS¡F gFâ neu ntiy thŒ¥ig bg‰W¤jU»‹wd. nkY« ïit m¤âahtáa¥ g©l§fis c‰g¤â brŒJjUtJl‹ V‰Wkâ¡F tÊ tF¡»wJ.

j‰fhy áW bjhÊšfŸ, Kjä£o‹ msit¥ bghW¤J«,ciH¥ã‹ r¡âia¥ bghW¤J« tiuaW¡f¥gL»‹wd. bjhÊšfŸ(ts®¢á k‰W« xG§FKiw¥ gL¤Jjš) r£l« 1951 áWbjhÊšfis(SSI ) Ä‹Åiz¥òl‹ brašgL« áWbjhÊ‰ rhiyfŸ 50eg®fSlD«, Ä‹rhu cjÉÆ‹¿ brašgL« áW bjhÊšfS¡F 100eg®fŸ tiu ntiy brŒayh« vd tiuaiw brŒJŸsJ.

152

mirah brh¤J¡fŸ %.35 ïy£r¤â‰F Fiwthf (1981‹go)ïU¤jš nt©L«. 1991š ïj‹ tiuaiw %.60-75 ïy£rJ¡Fca®¤j¥g£lJ. 9 M« Iªjh©L¤ â£l¤â‹go ïj‹ c¢r tu«ò%.100 ïy£rkhf ca®¤j¥g£lJ. 10 M« Iªjh©L¤ â£l¤â‹goïj‹ c¢r tu«ò ca®bjhÊš E£g (Hi-tech)§fis ga‹gL¤J« áWbjhÊšfS¡F %.50 nfho Mf ca®¤j¥g£lJ.

áWbjhÊš ts®¢á¡F (SSI) muR gy Éj elto¡iffisvL¤J tU»wJ. ïªâahÉš ‘xJ¡ÑL’ (Reservation) v‹D« jÅ¢áw¥ò thŒªj rhjd« 1970 M« M©L Kjš áW bjhÊšfis¡ fh¤JtU»wJ. ïj‹go bgUªbjhÊšfS¡F c‰g¤â k‰W« ts®¢áiar£l ßâahf jL¡f áy jilfS«, áWbjhÊš c‰g¤â¡F«ts®¢á¡F« ghJfh¥ò mË¤J ca®tila¢ brŒ»wJ. 9 M«Iªjh©L¤ â£l¤âš áWbjhÊšfŸ Vw¤jhH 8000 bghUŸfisc‰g¤â brŒ»wJ. ïjDŸ 812 bghUŸfŸ (15 ÉG¡fhL) áWbjhÊšfS¡F ghJfh¥ò mË¡F« bghU£L xJ¡f¥g£LŸsJ.ïjDl‹ Tl, cŸf£lik¥ò¡F JizòÇjš, bjhÊšE£g¤ijnk«gL¤Jjš, fl‹ bgWtj‰F K¡»a¤Jt« mË¤jš, bfhŸifßâahf áW bjhÊšfS¡F cjÉ òÇjš M»a tiffËš ‘muá‹bfhŸiffŸ’ áWbjhÊšfis C¡FÉ¤J« cjÉ òÇªJ« tU»‹wJ.

bghUshjhu ts®¢áÆš áWbjhÊšfË‹ g§F(Role of SSI in Economic Development)

ã‹tUgt‰iw brŒJ cjÉ òÇtj‹_y« áWbjhÊšK¡»a¤Jt« bgW»wJ. mâf msî ntiy thŒ¥ò¡fisV‰gL¤J»wJ, mnef bghUŸfis mË¡»wJ, V‰Wkâ¡F mâfmsî g§fË¥ò brŒ»wJ. tUkhd¤ij rkkhf g§ÑL brŒtj‰F trâthŒ¥ig V‰gL¤J»wJ. btË¤âw‹ gjÉ bgWtj‰FbtË¤âw‹ gjÉ bgWtj‰FbtË¤âw‹ gjÉ bgWtj‰FbtË¤âw‹ gjÉ bgWtj‰FbtË¤âw‹ gjÉ bgWtj‰F(Outsourcing Designation) tÊ tF¡»wJ. ïjdhš flªj 50M©LfËš áWbjhÊš Jiw Äf K¡»a ïl¤ij¥ bg‰WÉs§F»wJ.

x£Lbkh¤j bjhÊš Jiw bg‰w ts®¢áiaÉl TLjyhf x‹WKjš ïu©L ÉG¡fhL tiu ts®¢áia áWbjhÊšfŸ (SSI)

153

bg‰WŸsd. 2002 kh®¢ fz¡bfL¥ã‹go ïªâahÉš 3.4 ÄšÈa‹áWbjhÊš myFfŸ cŸsd. ïit c‰g¤â¤ JiwÆš 40ÉG¡fh£o‰F mâfkhf bkh¤j kâ¥ãid¥ bg‰WŸsJ. nkY«bkh¤j V‰Wkâ¡F 35 ÉG¡fhL jdJ g§fË¥ig brY¤âíŸsJ.

ã‹tUgit (SSI) áWbjhÊšfË‹ Äf K¡»a g§F MF«.

1. c‰g¤â¤ Jiw k‰W« bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆ‹ (GDP)x£Lbkh¤j¤â‰F áWbjhÊšfË‹ g§F F¿¥ãl¤j¡f msîcŸsJ.

2. Ú©l fhy¤â‰F ntiy thŒ¥ig cUth¡f¡Toa Jiwahfî«,áWbjhÊšJiw És§F»wJ.

3. thÂg¢ brY¤J rkÃiyÆš cŸs rkÃiyÆ‹ikiangh¡Ftj‰F áWbjhÊšfŸ jdJ V‰WkâiaC¡FÉ¥gj‹_y« cjÉ òÇ»wJ.

4. ngusî¤ bjhÊšfŸ tUkhd V‰w¤ jhœîfisí«, ‘bršt¡FÉ¥ò’¡F« tÊtF¡F« ÃiyÆš, áWbjhÊšfŸ, bršt« k‰W«rkkhd tUkhd¥ g»®tj‰F cjÉ òÇ»wJ.

5. eÈªj, thŒ¥ig ïHªj, âwikahd bjhÊš Kašnth®fS¡Fmâf thŒ¥ò¡fis áWbjhÊšfŸ tH§F»‹wd.

6. nghâa _yjd¤ij c‰g¤â¥ ga‹gh£o‰F bfhL¤Jcjî»wJ.

7. áWbjhÊšfŸ òâa bryî¡F V‰w bjhÊš E£g¤ijga‹gL¤Jtjhš, c‰g¤â¡F V‰w e‹ikfŸ V‰gL»‹wd.

8. áWbjhÊšfŸ ts§fis KGikahf ga‹gL¤â¡ bfhŸS«.ïâš mâf fÊî (Wastage) ïU¡f thŒ¥ãšiy. áWbjhÊšfŸmâf xJ¡Ñ£L¤ âwid bg‰WŸsd.

9. áWbjhÊšfËš ïl®¥ghLfŸ Fiwî. vdnt, mâf ts§fisbgUksÉyh d ciH¥ò¢ r¡âfŸ (Huge Labour Force)ga‹gL¤â¡ bfhŸsKoí«.

154

áWbjhÊšfËš fhz¥gL« ãu¢áidfŸ

(Problems of Small Scale Industries)

áWbjhÊšfŸ mnef ãu¢áidfis rªâ¡»‹wd. ã‹tUgitmt‰WŸ Äf K¡»akhdit MF«. mit ahtd

1. cŸçLfËš g‰wh¡Fiw

2. _yjd¥ g‰wh¡Fiw

3. rªij¥gL¤Jjš

4. âw‹fis KGikahf¥ ga‹gL¤jhik

5. Äf mâfkhd c‰g¤â¢ bryî

áWbjhÊšfS«, muá‹ bfhŸifí«(Government Policy on SSI)

1. ïªâa¥ bghUshjhu¤âš áW bjhÊšfË‹ mtáa¤ijcz®ªjikahš, ÉLjiy bg‰w ehŸ Kjš muR áW bjhÊšÃWtd§fis ghJfh¡f gšntW bfhŸif Koîfis bfh©LtªJŸsJ.

2. 1955 M« M©L â£l¡FGÉš “áWbjhÊš nk«gh£LtÊKiwfis¡ f©l¿a” ÃaÄ¡f¥g£l “fh®nt FG” ïj‰FbgÇa âU¥òKidahf mikªjJ.

3. ïu©lh« Iªjh©L¤ â£l¤â‹nghJ ïªâa áWbjhÊšfis(SSI) MuhŒªj I¥gh‹ tšYe® FG “bjhÊš ng£ilfis”(Industrial Estate) bgUksÉš gÇªJiu brŒjJ áWbjhÊšts®¢á¡F bgUksÉš cjÉaJ.

4. 1967 M« M©o‹ “c‰g¤â¥ bghUŸfŸ xJ¡Ñ£L¡ bfhŸif”áW bjhÊY¡bfd cUth¡f¥g£lJ. ïJ 1984 M©Lr£l¥ó®tkhd t§»ia¥ bg‰wJ.

155

5. 1991 M« M©o‹ ‘bjhÊš bfhŸif’ áWbjhÊšnk«gh£o‰F« ts®¢á¡F« bgÇJ« cjÉaJ.

6. S.P. F¥jhÉ‹, g¤jh« Iªjh©L¤ â£l« xU bfhŸif tot«áWbjhÊšfS¡F ã‹tU« rYiffis mË¤jJ.

(m) c‰g¤â tÇ ÉâÉy¡F ca®¤j¥g£lJ.

(M) fl‹ tiuaiw ca®¤j¥g£lJ (Loan limit)

(ï) fl‹ trâfŸ.

(<) Kjä£lsî ca®¤j¥g£lJ.



1. xU eh£o‹ c‰g¤â¤âw‹ ïj‹ ts®¢áÆ‹ _y« bjÇa tU»wJ.

m. ntsh©ik M. ïju cŸf£lik¥ò

ï. ïw¡Fkâ <. bjhÊšfŸ

2. xU eh£o‹ tÈik ïj‹_y« ãuâgÈ¡»wJ

m. ntsh©ik ts®¢á M. V‰Wkâ

ï. ngh¡Ftu¤J <. bjhÊš ts®¢á

3. bjhÊš kakh¡Fjš ïj‰F Äf K¡»akhdJ MF«.

m. ntiythŒ¥ig¥ bgU¡Fjš M. _yjd¤ij¤ö©Ljš

ï. bghUshjhu ts®¢áia miljš <. jyh tUkhd¤ij ca®¤Jjš

4. òâa bjhÊš bfhŸif btËÆl¥g£l M©L

m. 1980 M. 1984

ï. 1991 <. 2001

156

5. Ñœ¡fh©gdt‰WŸ Äf K¡»akhd ntsh©ikia mo¥gilahf¡bfh©l bjhÊšm. ïU«ò v~F M. ábk©£ï. r®¡fiu <. rzš


6. ............ ïªâahÉ‹ Äf¥ gHikahdJ«, Äf¥ bgÇa msÉyhdbjhÊyhF«.

7. ........... K¡»a neh¡f« Éiuthd bjhÊškakh¡FjÈ‹ _y«eh£o‹ ts®¢áia KL¡» ÉLjš MF«.

8. ............ v‹gj‹ bghUŸ m§fho mšyJ KjyhË¤JtbghUshjhu bgUthÇahf jÅah® JiwÆ‹ ngh£oia¢rh®ªjjhF«.

9. ........... v‹gJ bghJ¤ Jiwia jÅah® tr« x¥gil¤jš MF«.

10. ........... bghUshjhu ts®¢áÆš bgU«g§F t»¡»wJ.

III. bghU¤Jf :bghU¤Jf :bghU¤Jf :bghU¤Jf :bghU¤Jf :

11. g§F Éy¡fš kuò¤ bjhÊšfŸ

12. Foir¤ bjhÊš jÅah® kakh¡Fjš

13. cÇk« kW¤jš (Delicencing) bjhÊ‰ br¿î

14. áWbjhÊš myFfŸ ïilÃiy¥ g©l§fŸ

15. ábk©L 1991 bjhÊš bfhŸif

IV. Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xÇU th®¤ijfËšÑœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xÇU th®¤ijfËšÑœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xÇU th®¤ijfËšÑœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xÇU th®¤ijfËšÑœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xÇU th®¤ijfËšÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.ÉilaË¡fî«.

16. fy¥ò¥ bghUshjhu¤ij ã‹g‰W« ehL vJ?

17. ngusî¤ bjhÊY¡F x® vL¤J¡fh£L¤ jUf.

18. r®¡fiu Miy¤ bjhÊš ntsh©ikia mo¥gilahf¡ bfh©l¤bjhÊyh?

19. L.P.G.Æ‹ ÉÇth¡f« jUf.

20. ïu©lh« Iªjh£L¤ â£l¤â‹ K¡»a¡ F¿¡nfhŸ v‹d?

157



21. bjhÊškakh¡FjY¡F És¡f« jUf.

22. fy¥ò¥ bghUshjhu« v‹whš v‹d?

23. jÅah®kakhjhš v‹gj‹ És¡f« jUf.

24. ga‹ mo¥gilÆyhd bjhÊšfis tif¥gL¤Jf.

25. jhuhskakhjÈ‹ És¡f« jUf.


VI. Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.

26. bghJ¤JiwÆ‹ K¡»a¤Jt¤ij ÉtÇ¡fî«.

27. ÉLjiy¡F K‹dU« ã‹dU« bjhÊšfË‹ Ãiyfis ÉtÇ?

28. v‹bd‹d ÃWtd§fŸ bjhÊšts®¢á¡F ÃâcjÉ mË¡»wJvd g£oaÈLf.

29. bghJ ÃWtd§fË‹ g§F Éy¡fiy¥ g‰¿ F¿¥bgGJf.

30. v£lh« Iªjh©L¤ â£l¤âš bghJ ÃWtd§fis kWÓuik¥òbrŒa vL¡f¥g£l xU§»izªj í¡âfis ÉtÇ.


VII. Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.Ñœ¡fhQ« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉilaË¡fî«.

31. gšntW tif ngusî¤ bjhÊ‰rhiyfisí« mitfË‹brašghLfisí« ÉtÇ¡fî«.

32. bjhÊ‰ãÇîfË‹ mtáa¤ij MuhŒf.

33. bghUshjhu ts®¢áÆš áW bjhÊš ÃWtd§fË‹ g§if ÉtÇ.

34. 1991 M« M©o‹ òâa bjÊš bfhŸifia ÉÇthf Éthâ¡fî«.

35. R‰W¢NHš khrila¡ fhuz§fŸ, ÉisîfŸ ït‰iw f£L¥gL¤jmuR nk‰bfh©l elto¡iffis ÉtÇ.

158

ghl« - 8t§»Æaš

(Banking)

t§»ÆaÈ‹ tuyhW

bghJthf ‘t§»’ v‹gJ tÂf t§»fisna F¿¡F«. ‘t§»’v‹w brhš b#®khÅa bkhÊahd `gh§¡’ (Bank) ÈUªJ cUth»aJ,‘t§»’ v‹gj‰F T£L¥ g§F Ãâ (Joint Stock Fund) mšyJ FÉaš(Heap) vd¥gL«. ãbuŠR bkhÊ¢ brhšyhd ‘gh§nf’ (Bangue) k‰W«ï¤jhÈa bkhÊ¢ brhšyhd ‘gh§fh’ (Banco) M»at‰¿ÈUªJnjh‹¿ÆU¡fyh« . ï¤jhÈa bkhÊÆš ‘gh§fh ’ vd¥gLtJïU¡ifia¡ F¿¡F«. mâÈUªJ gz« kh‰Wgt® mšyJïil¤juf®fŸ gz¤â‹ xUtifia k‰bwhU tifahf kh‰¿¤jUtj‹ _y« t§» thÂg« brŒjd®. ï›thW, gH§fhy t§»ÆašKiw gzkh‰W thÂg¤Jl‹ bjhl®ò bfh©oUªjJ.

1157š, Kjš bghJ t§» ÃWtdkhd ‘btÅ° t§»’njh‰WÉ¡f¥g£lJ. ‘gh®ányhdh t§»’ k‰W« b#ndhth t§»Kiwna 1401 k‰W« 1407« M©L njh‰WÉ¡f¥g£ld. ïitna eådtÂf t§»fË‹ K‹ndhoahF«. 1609 M« M©L njh‰WÉ¡f¥g£lM«°£®lh« t§» k‰W« 1690š kh«g®¡ (Mamburg Bank) t§»fS¡F¥ã‹d® gÇt®jid t§» Kiw ts®¢áí‰wJ.

ï§»yhªJ eh£oš eåd t§»Kiwia njh‰WÉ¤jj‹ bgUikï¤jhÈia¢ nr®ªj ïy«gh®o ôj®fisna rhU«. ït®fŸï¤jhÈÆÈUªJ Inuh¥ãa ehLfŸ k‰W« ï§»yhªJ¡F¡Fobga®ªjd®. ïy«gh®o ôj®fŸ ï§»yhªâš gz¤ij t£o¡F¡bfhL¡F« thÂg« el¤âd®. 1694 M« M©L ‘ï§»yhªJ t§»’bjhl§f¥bg‰wJ. 1833š T£L¥ g§F tÂf t§»Kiw (Joint StockCommercial Banking). bjhl§f¥bg‰wJ. eåd t§»Kiw 19-M«ü‰wh©onyna ts®¢áí‰wJ vdyh«. ïªâahÉš t§fhs¤âš 1806M« M©L ‘t§fhs t§»’ Kj‹Kjš njh‰WÉ¡f¥g£lJ.

159

t§»Kiw ts®¢á

bjhÊ‰òu£á¡F K‹d® Éahghu msî Äf Äf¢ á¿ajhfïUªjJ. áy M©LfS¡F¥ ãwF Éahghu my»‹ msîmâfÇ¤jJ. vdnt, T£L thÂg Kiwfshd mik¥ò Éahghumik¥òfŸ ÃWt¥ bg‰wd. ï¤jifa thÂgKiw KjäLbrŒgt®fis ÉÇtila¢ brŒjd. vdnt Fiwthd KjäLfŸcŸst®fŸTl bgÇa bjhÊš ÃWtd§fËš g§Fjhu®fŸ Mdh®fŸ.vÅD«, xU áy®, ïl®¥ghLfis V‰W ïªÃWtd§fËš KjäL‘brŒtij’ ÉU«gÉšiy. vdnt, k¡fshš V‰W¡bfhŸs¡ ToatifÆš ‘Ãâia¤ âu£Ltj‰fhf xU ÃWtd« njh‰WÉ¡f¥g£lJ.ï›thW eh£o‰fhf Kjä£oid âu£L« xU ÃWtdnk ‘t§»’vd¥g£lJ. vdnt, ‘t§»’ v‹gJ gz« Äifahf¡ bfh©oU¥gt®fisí« gz« njit¥gLgt®fisí« ïiz¡F« xU ÃWtdkhF«.ïjDl‹Tl t§» j«ÄlÄUªJ gz« fldhf¥ bgWgt®fŸjtid¤jt¿ (default) brY¤JjÈdhš V‰gL« ïl®¥ghLfisí«V‰W¡ bfhŸ»wJ.

t§»fË‹ gH§fhy ÃiyfŸ _‹W tifahd ÃWtd§fiscŸsl¡»aJ

1. ‘tÂf® t§»’ (Merchant Banker): tÂf® v‹gt® mo¥gilÆšxU ÉahghÇ Mth®. Ef®nthÇ‹ gz¤ij¥ bg‰W¡bfh©Lmjid j§fsJ ghJfh¥ãš it¤J¡ bfhŸth®.

2. gz¤ij t£o¡F¡ bfhL¥gt® (The Money Lender): ït®j‹Ål« cŸ mâf¥goahd gz¤ij njit¥gLgt®fS¡Ffldhf¡ bfhL¤J mj‰F©lhd t£oiaí« bg‰W¡bfhŸth®.

3. bgh‰bfhšy® (Goldsmi th) v‹gt® tho¡ifahs®fË‹,kâ¥òÄ¡f bghUŸfshd j§f« k‰W« itu« M»at‰iw jdJbrhªj¥ ghJfh¥ãš it¤J¡bfhŸth®. tho¡ifahs®fS¡F¤njit¥gL«nghJ mjid¤ âU¥ã¡ bfhL¤J mj‰fhdt£oia¥ bg‰W¡ bfhŸt®.

j‰fhy t§»fŸ nk‰fhQ« _‹W tif m«r§fisí« bg‰WÉs§F»wJ. rKjha¤â‹ K‹nd‰w«, bghUËaš áªjidfŸ,

160

jÅ¤j‹ik ÉÇth¡f¥g£l rªijÆ‹ Éisthf bjhÊ‰òu£á V‰g£Lmj‹ fhuzkhf, j‰fhy tÂf t§»fŸ ts®¢áí‰wd. t§»fË‹gÂahdJ nrÄ¥ò k‰W« fÊîfis (Discounts) k£Lnk brŒí«ÃWtdkhf ïšyhkš eh£o‹ Ãâiaí«, mw¡f£lis k‰W«bghJk¡fË‹ cgÇ ïU¥ò¡fis ghJfh¡F« ghJfhtydhfî«brašgL»wJ. j‰fhy tÂf t§»fŸ bjhÊš k‰W« tÂf¢brašghLfS¡F Äfî« ï‹¿aikahjjhf ïU¡»‹wd.

t§»ÆaÈ‹ ïy¡fz« (Definition of Banking)

t§»fË‹ gšntW elto¡iffis bghUËaš tšYe®fŸ‘t§»’ mšyJ ‘t§»Æaiy’ ã‹tUkhW tiuaiw brŒJŸsd®.

“t§» v‹gJ rhjhuz tÂf ÃiyÆš fhnrhiyfis(Cheques) tho¡ifahs®fËlÄUªJ bg‰W mjid V‰W¡bfh©Lgz¤ij mtutuJ el¥ò¡fz¡»š (Current Accounts) fz¡Fit¥gjhF«” vd lh¡l® v°. bA®g® k‰W« vš. Ah®£ t§»Æ‹ïy¡fz¤ij TW»‹wd®.

nr«gÇ‹ ïUgjh« ü‰wh©L mfhuhâÆ‹ (Dict ionary)T‰W¥go, t§» v‹gJ “gz¤ij j‹df¤nj it¤J¡ bfhŸtj‰F«,fl‹ bfhL¥gj‰F« k‰W« gÇt®jid ngh‹wt‰iw brŒí«ÃWtdkhF«”.

bghUËayhs® »bus¤j® T‰W¥go “t§»ahs®fË‹gÂahtJ’ gÇt®jid _y« gz¤ij¥ bg‰W« mjid¡ fldhfî«bfhL¥gjhF«”

nguháÇa® bf©£ (Kent ) t§»Æ‹ gÂÆid ï›thWF¿¥ãL»wh®. bghJ k¡fËl« cŸs gz¤ij nrfÇ¤J (accumulationthrough deposit) m¥gz¤ij njit¥gLgt®fS¡F K‹gzkhf(Advance) bfhL¥gij jdJ K¡»a¥ gÂahf bfh©oU¡F« xUÃWtdnk t§»ahF«”.

nk‰f©l tiuÉy¡fz§fË‹go t§» v‹gJ “bghJk¡fËlÄUªJ it¥ò Ãâia¥ (Deposits) bg‰W mjid¡ fldhfî«K‹gzkhfî« k¡fS¡nf tH§FtjhF«”.

161

bghUshjhu ts®¢áÆš t§»fË‹ g§F

x›bthU eh£o‹ bghUshjhu ts®¢áÆY« t§»fŸ Äfî«gaDŸs k‰W« K¡»akhd g§»id t»¡»‹wd. mitòH¡f¤âYŸs gz¤â‹ bgU«gFâia j§fŸ f£L¥gh£L¡FŸit¤JŸsd. nkY« t§»fŸ vªjbthU eh£oY« c‰g¤âÆ‹ïašig¤ ö©l tšyd. bghUshjhu¤âš t§»fË‹K¡»a¤Jt¤ij m¿a t§»fË‹ bghJthd k‰W« K¡»a¥gÂfis gÇÓyid brŒa nt©L«.

1. _yjd M¡f¤âYŸs g‰wh¡Fiwia¥ ngh¡Fjš

vªj xU bghUshjhu¤âY« ‘_yjd M¡f«’ ïšiybaÅšbghUshjhu ts®¢á V‰glhJ. rKjha« Fiwthf nrÄ¥gjhš _yjdM¡f¤âš g‰wh¡Fiw V‰gL»wJ. tsU« ehLfËš _yjd¥g‰wh¡Fiw ïU¥gjhš xU gÂahS¡fhd _yjd rhjd«Fiwthfî«, m¿î¤âw‹ gÆ‰áÆš m¿Éaš K‹nd‰w«ngh‹wt‰¿š Fiwî« V‰gL»wJ. ïªÃiyÆš t§»fŸ Äfî«gaDŸs gÂah‰W»‹wd. ï¥g‰wh¡Fiwia¥ ngh¡f t§»fŸnrÄ¥igí« Kjä£ilí« ö©L»‹wd. áwªj t§»KiwrKjha¤âš áW nrÄ¥ig¤ âu£o, c‰g¤â ÃWtd§fS¡F mt‰iwKjälhf¤ jU»‹wJ.

t§»Æ‹ K¡»a¢ brašghLfŸ

m. t§»fŸ ‘ft®¢áfukhd’ t£oaË¤J mâf it¥ò Ãâia¤âu£LtnjhL, ïj‹ _y« bg‰w nrÄ¥ig braš KjäL (activecap i ta l ) Mf kh‰W»‹wd. ïšiybaÅš, ï¤bjhifga‹glhkš ïUªâU¡F«.

M. t§»fŸ ï¢nrÄ¥òfis c‰g¤â ÃWtd§fS¡F fldhftH§», eh£L ts®¢á¡F cjî»wJ.

ï. t§»fŸ rKjha¤â‹ Ãâts§fis c¤jk msÉš ga‹gL¤jcjÉ òÇ»‹wd.

162

2. Ãâ mË¥gj‰F« fl‹ bfhL¥gj‰F« tÊtif brŒ»wJ(Provision of finance & credit)

bjhÊš k‰W« t®¤jf¤â‰F t§»fŸ Ãâ mË¥gj‰F«, fl‹bfhL¥gj‰F« Äf K¡»a Mjhukhf¢ brašgL»wJ. thÂf« k‰W«t®¤jf¤â‰F t§»fŸ cuhŒî v©bzŒ ( lubr icant ) nghšbrašgL»wJ. vdnt t§»fŸ t®¤jf¢ brašghLfË‹KJbfY«ghf¢ brašgL»wJ vdyh«. vdnt t§»fË‹ tÈikahdbrašghLfËdhš thÂgK« t®¤jfK« brÊ¡F«.

mašeh£L thÂf¤ijí« t§»fŸ nk‰bfh©LŸsd.mašeh£L¥ gÇt®¤jid bjhÊšfis Äf¥bgÇa t§»fŸnk‰bfh©LŸsd. cŸeh£L bjhÊš ÃWtd§fS¡F« mašeh£LÃWtd§fS¡F« ïilna jFªj V‰ghL brŒJ cŸeh£LÃWtd§fS¡F njitahd ïaªâu§fŸ k‰W« ïju rhjd§fisbtËeh£oÈUªJ ïw¡Fkâ brŒtj‰F flDjÉ mË¤J (vâ®fhybrY¤Jif _y«) cjÉ brŒ»wJ.

3. m§fho msÉ‹ ÉÇth¡f«(Extension of the size of market)

ntWtÊÆY« tÂf t§»fŸ bjhÊš k‰W« thÂf¤â‰FcjÉòÇ»‹wd. t§»fË‹ áwªj elto¡iffshš bjhÊš k‰W«tÂf« ÉÇtil»wJ. th§FnthU¡F« k‰W« É‰nghU¡F« ïilnaïil¤jufuhf tÂf t§»fŸ brašgL»‹wd. t§»fË‹c¤juthj¤â‹ ngÇš (Bank Guarantee) g©l§fŸ,tH§f¥gL»‹wd, bjhÊšfŸ k‰W« thÂf« ÉÇtiltJk£Lkšyhkš, mj‹ bghUS¡F¤ njitahd cŸeh£L¢ rªij¡F«tÊtF¡»wJ. ïj‰fhf t§»fŸ ïl®¥ghLfis V‰W¡bfhŸ»wJ.t§»fŸ ïl®ghLfis j‹Å¢irahf ÉLÉ¡F« nghJ,bjhÊ‰JiwahdJ ngusî¢ rªijia vâ®neh¡» brašglyh«.

4. xU t£lhu¤â‹ rkÃiy ts®¢á¡F ïaªâukhf (Engine)t§»fŸ brašgL»‹wd

xU eh£o‹ gšntW gFâfS¡F njit¡nf‰g Ãâ xJ¡ÑLbrŒJ tÂf t§»fŸ cjÉ brŒ»wJ. t§»fŸ ïyhg neh¡»nyna

163

brašgL»‹wd. t§»fŸ j§fŸ Ãâia c‰g¤â¡fhf mâf msîfl‹ tH§F«nghJ ïyhg« mâf msî ïU¡F«. t§»fŸ gšntWgFâfis nj®ªbjL¤J »isfis mik¤jš rh¤âakh»wJ.

ts®¢á thŒ¥ò mâfKŸs gFâ, tÂf t§»fË‹ Ãâiamâf msÉš <®¡»wJ. Mdhš, rÛg M©LfËš, »is t§»fË‹t£lhu ts®¢áÆš kh‰w« V‰g£L¡ bfh©oU¡»wJ. bghUshjhuts®¢á¡fhd cŸf£lik¥ò (Infrastructure) nk«gh£o‰F t§»fŸcjÉ òÇ»‹wd. vdnt xU t£lhu¤â‹ rkÃiy ts®¢á¡F c‰g¤âïaªâukhf t§»fŸ brašgL»‹wd.

5. ntsh©ik k‰W« ïju¢ brašghLfS¡F Ãâ cjÉ brŒjš

tÂf t§»fŸ cHt®fS¡F flDjÉ brŒtj‹ _y« ntsh©ts®¢á¡F JizòÇ»wJ. ÉisÃy nk«gh£o‰fhfî«,Ú®ghrd¤â‰fhfî«, ntsh©ikia eåd¥gL¤Jtj‰fhfî«,ïaªâukakh¡Ftj‰fhfî«, j§fË‹ c‰g¤âia cUth¡Ftj‰F«cHt®fS¡F fl‹ trâ njit¥gL»wJ.

tÂf t§»fŸ j§fË‹ Ãâ cjÉia fhšeil guhkÇ¥ò,ghšts«, ML ts®¥ò , nfhÊ ts®¥ò , njh£l¡fiy ngh‹wJiwfS¡F« ÉÇth¡f« brŒJŸsd.

6. k¡fË‹ thœ¡if¤ ju¤ij ca®¤j cjî»wJ

Ef®î Kiwia¥ bghU¤nj k¡fË‹ thœ¡if¤ju«msÉl¥gL»wJ. Ef®nth® mÊah¥ g©l§fŸ, mirah¢ brh¤J¡fŸM»at‰iw th§Ftj‰F t§»fŸ flDjÉ brŒJ, mj‹_y«mt®fË‹ thœ¡if¤ ju« cau cjî»‹wd.

kÅj Kjä£L M¡f¤ij¤ ö©oí«, gz¡bfhŸif mik¥igVJth¡»í«, bjhÊšKidnthiu C¡FÉ¤J« eh£o‹ bghUshjhuts®¢á¡F tÂf t§»fŸ bgU« gÂah‰W»wJ.

tÂf t§»fŸ

ïyhg¤â‰fhf brašgL« xU ÃWtdnk tÂf t§»ahF«.

164

tÂf t§»fË‹ bjh‹ik¥ gÂfshtJ, bghJk¡fË‹ it¥òÃâfis V‰W¡bfhŸtJ, gšntW JiwfS¡F flDjÉ mË¥gJ M»aitMF«. vÅD«, eåd t§»fË‹ vG¢áahY«, t§»Æaš Kiw ts®ªJtUtJ bghUshjhu ts®¢áÆš xU ïiz¢ brašghlfî« cŸsjhY«tÂf t§»fË‹ ts®¢áÆš F¿¥ãl¤j¡f tifÆš kh‰w« V‰g£lJ.tÂf t§»fŸ Ef®nthU¡F ï›thW gytif t§»¥ gÂfis¢ brŒa¤bjhl§»aJ. tÂf t§»fË‹ mo¥gil ïašòfŸ khwhknyna ïUªjJ.K‰fhy¤âš tÂf t§»fŸ T£L ÃWtd§fshfnt (Joint Stock Companies)ïyhg neh¡Flndna brašg£ld. mit FW»afhy k‰W« eL¤jufhyfl‹fisí«, tÂf®fS¡F«, bjhÊš mâg®fS¡F« flDjÉ brŒJmt®fË‹ njitia¥ ó®¤â brŒjJ. eåd fhy¤âš t§»fŸ Ú©lfhyfl‹fis ÉahghÇfS¡F«, bjhÊyâg®fS¡F« tH§F»wJ.

tÂf t§»fË‹ gÂfŸ

tÂf t§»fË‹ gšntW gÂfis ã‹tUkhW fh©ngh«

1. it¥ò Ãâia V‰W¡bfhŸSjš (mšyJ) <®¤jš

k¡fË‹ nrÄ¥ig¤ âu£o ìt¥ò Ãâ’ia cUth¡F»wJ. ïªjit¥òÃâ _tif¥gL«.

m) nrÄ¥ò it¥ò Ãâ

ïJ k¡fS¡F rhjhuz¥ gz¤â‰fhd ghJfh¥ò¥ bg£lf«MF«. ïit nrÄ¥ò¡ fz¡»š it¡f¥gL»wJ. it¥ò¤ bjhif¡Fbgausî¡F t£o mË¡f¥gL»wJ, nkY« gz« njit¥gL«nghJit¥òjhuU¡F gz« tH§f¥gL»wJ. tH¡»š F¿¥ã£l fhy¤â‰FF¿¥ã£l msî gz«, F¿¥ã£l v©Â¡ifÆš k£L« gz« âU«g¥bgwyh« (wi thdrawal ) vd cŸsJ. fhnrhiy trâfS«it¥òjhu®fS¡F tH§f¥gL»wJ.

M) njit it¥ò

ïJ el¥ò¡ fz¡»š it¡f¥gL»wJ. njit¥gL«nghJit¥òjhu® gz¤ij¥ bgwyh«. Mdhš fz¡F it¤âU¥gt® v›tsîbjhif k‰W« v¤jid Kiw t§»ÆlÄUªJ gz¤ij âU«g

165

bg‰WŸsh® v‹gijí«, gz« bgW« v©Â¡ifí« (Number ofwithdrawals) F¿¥ãlnt©L«. ï›tif¡ fz¡F ÛJ t§»fŸ t£oVJ« mË¡fhJ. khwhf, ï›tif fz¡Ffis it¤âU¥gt®fS¡Fnrit¡ f£lz« Éâ¡»wJ.

ï) Ãuªju it¥ò

ïjid¡ fhy it¥ò v‹W« miH¡fyh«. x¥gªj fhy¤â‰FK‹ it¥ò Ãâia¥ bgw ïayhJ. ï¤jifa it¥ò bjhif¡F mâft£o tH§f¥gL»wJ.

2) fl‹ tH§Fjš

t§»fŸ fl‹ k‰W« K‹gz« tH§Ftj‰F gy tÊKiwfis¡ifahS»wJ. ï¢brašghLfŸ gytifahF«.

m) buh¡f¡ fl‹

jÅ egU¡nfh, ÃWtd§fS¡nfh ãiza¥g¤âu§fis¥ bg‰W(co l la te ra l secur i ty ) t§»fŸ fl‹ bfhL¤Jjî»wJ. fl‹th§FgtÇ‹ fz¡»š fl‹ bjhif brY¤j¥gLtjhš fl‹th§Fgt® jd¡F¤ njit¥gL«nghJ mjid¥ bg‰W¡ bfhŸsyh«.fl‹bjhifÆ‹ c¢r msî fl‹ th§FgtÇ‹ brY¤J Ãiyia¥bghU¤J t§» Ô®khÅ¡»wJ. fl‹ th§Fnth® jdJ flid mj‹msî¡FŸnsh mšyJ mj‰FŸsl§»nah bg‰W¡bfhŸsyh«. fl‹bgWgt® bg‰w flD¡F k£Lnk t£oaË¤jš nghJkhdJ.

M) Äif¥g‰W trâ (Overdraft)

e«ã¡if¡F«, kÇahij¡FÇa tho¡ifahs® ï¢rYifia¥bgW»‹wd®. tho¡ifahs® jkJ t§»¡ fz¡»š gz«ïšiyba‹whY« jdJ njit¡F V‰g fhnrhiyia tH§»Äif¥g‰whf gz¤ij¥ bgwyh«.

ï) kh‰W¢ Ó£L¡fis fÊî brŒjš

rhjhuz _‹W khj§fS¡F, tÂf¥ g¤âu§fisnah, cWâ¥

166

g¤âu¤ijnah (Promisory Notes) k‰W« kh‰W¢ Ó£Lfis kWfÊîbrŒnjh ï¢brašghL tÂf t§»fshš nk‰bfhŸs¥gL»wJ.c©oašfË‹ Kfkâ¥ã‰nf‰g t£o k‰W« nrfÇ¥ò¡ f£lz¤ij(col lection charges) Éâ¤jJ nghf Ûj« cŸs bjhifiatho¡ifahsÇlnk mË¤JÉL»wJ. kh‰W¢Ó£L c©oašKâ®îW«nghJ tho¡ifahsÇlÄUªJ gz« bgw¥gL»wJ.

3. fl‹ cUth¡f« (Creation of credit)

t§»ahsuhš tH§f¥gL« fl‹ xU it¥ò¤bjhifiacUth¡F»wJ. VbdÅš t§» flid tH§F«nghJ tho¡ifahs®bgaÇš xU fz¡F bjhl§f¥ bgW»wJ, fl‹bjhif mt® fz¡»šbrY¤j¥gL»wJ. fl‹ th§»at® jdJ njit¡nf‰g mjidt§»ÆÈUªJ vL¤J¡bfhŸsyh« . ï›tif it¥ò¤bjhifgzïU¥ig mâfÇ¤J mj‹_y« gz RH‰áahdJ òâagz¥òH¡f¤ij V‰gL¤J«.

4. ïju¥ gÂfŸ

tÂf t§»fŸ M‰W« ïju K¡»a¥ gÂfis¥ gh®¥ngh«.

m) Ãâia kh‰Wjš

eåd fhy¤âš t®¤jf« k‰W« thÂg¤jhš Ãâia xUïl¤âÈUªJ k‰bwhU ïl¤â‰F kh‰WtJ fodkh»wJ. t§»fŸfhnrhiy, (Cheque) tiunthiy (Draft), t§» Miz (Pay Order)gaÂa® fhnrhiy (Travel lers Cheque) ngh‹w rhjd§fshšï›Él®¥gh£il ngh¡F»wJ. ïjid rÇbrŒjš (c lear ing)v‹»nwh«. ï¥gÂ t§»fËdhš br«ikahf Ãiwnt‰w¥gL»wJ.

M) Kfik¥ gÂfŸ

jdJ tho¡ifahsU¡F Ãâ Kf®t®fshf tÂf t§»fŸbrašgL»‹wd. MíŸfh¥Õ£L¤ bjhif, xŒñâa«, g§F¤bjhif_yjd¤njit ngh‹w mid¤J¤ njitfisí« tÂf t§»fŸtho¡ifahs®fS¡fhf brŒJ jU»wJ. ïJnghy, mit j§f«,btŸË k‰W« ghJfh¥ò¥ g¤âu« (Securities) ngh‹wt‰iw th§fî«,É‰fî« brŒ»‹wd.

167

ï) bghJ ga‹gh£L¢ nritfŸ

i ) bghJ ga‹gh£L¢ nritfshd, tho¡ifahs®fË‹kâ¥òÄ¡f bghUŸfis ghJfh¡f ghJfh¥ò¥ bg£lf trâ V‰gL¤â¤jU»wJ.

ii) fl‹ foj« tho¡ifahsU¡F tH§F»wJ.

i i i ) bghJ ÃWtd§fŸ k‰W« T£lh©ik ÃWtd§fŸ(Corporations) g§Ffis th§» fh¥Õ£L brŒJ e‰gÂah‰W»wJ.

iv) t®¤jf«, tÂf« bjhÊš rh®ªj jftš k‰W« òŸËÆašMjhu§fis¤ bjhF¤jË¡»wJ.

ï›thW tÂf t§»fŸ rKjha¤â‰F gy kâ¥òÄ¡fnritfis¥ òÇ»‹wd. ts®ªj t§»Æaš Kiw bjhÊš k‰W«bghUshjhu ts®¢áia C¡FÉ¡F«. áwªj bghUshjhu rKjha¤ijcUth¡f t§»fŸ cÆnuh£lkhf cŸsd. ïªâah ngh‹w ts®ªJtU« ehLfËš tÂf t§»fis “ts®¢á t§»Æaš” v‹W«miH¡fyh«. ï›t§»fŸ j§fË‹ Ãâ Mjhu« _y« K‹DÇik¤Jiw¡F«, tÈik F‹¿a JiwfS¡F« k‰W« ntiy thŒ¥ò¢ rh®ªjâ£l§fS¡F« KjäL brŒJ eh£o‹ ts®¢áÆš K¡»a¥g§nf‰»wJ.

ika t§» (Central Bank)

eh£oš xU jiyik ÃWtd« (Apex Institution) ïUªjhš k£LnkmJ mªeh£o‹ t§»aik¥ò Kiwiaí« mj‹ brašghLfisí«Kiwahfî«, xU§»izªj KiwÆY« tÊ el¤â¢ bršyKoí«.m›thwhd xU jiyik ÃWtdnk ‘ika t§»’ vd¥gL»wJ. eh£o‹ika t§»ahdJ `j‹dh£á ÃWtdkhF«’ .`j‹dh£á ÃWtdkhF«’ .`j‹dh£á ÃWtdkhF«’ .`j‹dh£á ÃWtdkhF«’ .`j‹dh£á ÃWtdkhF«’ . ika t§» tÂft§»fis jdJ f£L¥gh£o‰FŸ brašglî«, nk‰gh®it brŒaî«mâfhu« bg‰WŸsJ. ika t§» mªeh£o‹ gz« k‰W« t§»ÆašKiwia f£L¥ gL¤J»wJ. Kjš cyf¥ nghU¡F¥ã‹ 1929 M«M©L òUbršáš eilbg‰w kheh£oš r®tnjr gz« g‰¿akheh£oš (International Monetary conference) x›bthU eh£oY« ‘ikat§»’ mik¡f nt©oaj‹ mtáa¤ij tÈíW¤âaJ. mj‹

168

mo¥gilÆš ekJ eh£o‹ ika t§»ahd ‘ïªâa Çr®› t§»’ 1935M« M©L ÃWt¥g£lJ. ï§»yhªJ eh£o‹ ika t§»ahd‘ï§»yhªJ t§»’ (Bank of England) 1694 M« M©L ÃWt¥g£lJ.

ika t§»fË‹ brašghLfŸ k‰W« mo¥gil¡ nfh£ghLfis‘ï§»yhªJ t§»’ És¡Ftjhš ïJ ‘t§»fË‹ t§»’ (Mother ofCentral Banks) v‹wiH¡f¥gL»wJ.

ãuh‹R eh£o‹ ika t§» ‘gh§¡ M¥ ãuh‹R’ ».ã. 1800šÃWt¥g£lJ. I¡»a mbkÇ¡f ehLfŸ jdJ ika t§»ahd “T£LÇr®›Kiw” (Federa l Reserve Sys tem) 1914 M« M©LJt§f¥g£lJ.

ika t§»Æ‹ ïy¡fz«

ika t§»ia mj‹ gÂfis¥ bghW¤J tiuaW¡f¥g£LŸsJ.bghUËayhs®fŸ mË¤JŸs ïy¡fz§fSŸ xU áy ã‹tUkhW.

bghUËaš tšYd® °Ä¤ T‰W¥go “ika t§»ahdJ xUjÅ¤j t§»Æ‹ t§»Æaš Kiwia¡ F¿¡»wJ. ïJjh‹ gz¤ijbtËÆLjÈš KGikahd f£L¥gh£il¥ bg‰wjhfnth, (Monoply)ÄŠáa Vfnghf jÅcÇik bg‰wjhfnth (Residual Monoply) cŸsJ”MF«.

H.A. õh “ika t§» eh£o‹ flid¡ f£L¥gL¤J« xUmik¥ghF«” vd ïy¡fz« tF¤JŸsh®. bghUËayhs® Ah£nu“ika t§» v‹gJ fl‹ tH§F« filá òfÈl«” v‹»wh®. ã.V.rhKntšr‹ “ika t§»ahdJ t§»fË‹ t§» MF«. nkY«eh£o‹ gz mË¥ãid¡ f£L¥gL¤JtJ« (High-Powered Money)Û¥bgU kâ¥ò¥ gz¤ij¡ bfh©l mik¥ò” v‹W ïy¡fz«tF¤JŸsh®.

ika t§»¡F« tÂf t§»fS¡F« cŸs ntWghLfŸ

Ñœ¡fhQ« tiffËš ika t§» tÂf t§»fËÈUªJntWgL»wJ.

169

1. eh£o‹ gz« k‰W« t§»Æaš Kiw¡F ‘ika t§»’ jiyikt§»ahF«. tÂf t§»ahdJ t§»aik¥ò Kiw r£lßâahdxU myF k£Lk‹¿ ika t§»¡F ïJ f£L¥g£ljhF«.

2. ‘ika t§»’ ‘gz«’ m¢ro¢R tH§f K‰WÇik¥ bg‰WŸsJ.tÂf t§»fS¡F ï›îÇik ïšiy.

3. ‘ika t§»’ ïyhg neh¡»š brašglhJ. ïj‹ neh¡f« eh£o‹bghUshjhu¡ bfhŸiffis ts¥gL¤JtjhF«. Mdhš, tÂft§»fË‹ K¡»akhd neh¡f« jdJ g§Fjhu®fS¡Fïyhg¤ij <£o¤ jUtnjahF«.

4. ‘ika t§»’ eh£o‹ mašeh£L bryhtÂ ïU¥ig Ã®t»¤JtU»wJ. ika t§»Æ‹ be¿¥gL¤JjY¡nf‰g tÂf t§»fŸ‘mašeh£L¢ bryhtÂia’ nk‰bfhŸ»wJ.

5. ‘ika t§»’ muá‹ cW¥ghfî«, t§»ahfî«, ÃâMnyhrfuhfî« brašgL»wJ. mnj neu¤âš, tÂf t§»fŸbghJ k¡fS¡F Mnyhrfuhfî«, t§»ahsuhfî«brašgL»wJ.

“ika t§»Æ‹” gÂfŸ

‘ika t§»fŸ’ gÂfŸ mid¤J ehLfS¡F bghJthdJ.Mdhš ika t§»Æ‹ všiy k‰W« bfhŸif neh¡f§fË‹ fU¤JxU eh£o‰F« ãw eh£o‰F«, fhyh fhy¤â‰F«, eh£o‹bghUshjhu¢ NœÃiyia¥ bghU¤J khWgL»‹wJ. bghJthf,‘mid¤J ika t§»fS«’ jdJ gz nkyh©ik _y« mâf ts®¢áåj«, cfªj btËeh£L brY¤JÃiy M»at‰¿‹ _y« eh£ošbghUshjhu Ãiy¤ j‹ikia V‰gL¤j Ka‰á¡»wJ. ‘ikat§»Æ‹’ bghJthd gÂfshtd.

1. gz¤ij xG§FgL¤Jjš (Regulator of Currency)

fh»j¥ gz¤ij (Paper Currency) btËÆLjš ika t§»Æ‹Äf K¡»a¥ gÂahF«. r£l¥ó®tkhd gz¤ij òH¡f¤â‰F mË¤jšika t§»Æ‹ k‰WbkhU gÂahF«. ika t§»Æ‹ (Çr®› t§»Æ‹)

170

btËp£L¤Jiw ( I ssue Dept . ) gz« k‰W« fhRfis tÂft§»fS¡F mË¡»wJ. eh£o‹ bghUshjhu Ãiy¡nf‰g ‘ikat§»’ fl‹ k‰W« gz¥òH¡f¤ij xG§FgL¤J»wJ. ‘gz« mË¡F«KiwÆš’ ika t§»ahdJ j‹Ål¤nj F¿¥ã£l msî j§f¤ijí«mašeh£L bryhtÂ ïU¥ò k‰W« it¥ò (Securities) M»at‰iwit¤J¡bfh©L gz¤ij m¢á£L btËÆL»wJ. ïªâa Çr®› t§»j‹Ål¤nj %.115 nfho j§f¤ijí« k‰W« 85 nfho mašeh£Lit¥òfisí« it¤âU¡f nt©L«. Mdhš gz« m¢á£L btËÆlvªj tiuaiwí« ïšiy. ika t§» gz« btËÆLtj‰F K‰W¿ikbg‰WŸsjhš ã‹ tU« e‹ikfis¥ bgW»wJ. mitahtd

i. gz mË¥ig tH§Ftâš ‘ika t§»’ Óuhd elto¡ifnk‰bfhŸtjhš gz¡f£L¥gh£il Ã®t»¡f ïaY»wJ.

ii. gz mik¥ò KiwÆš Ãiy¤ j‹ikia¡ bfh©L tU»wJ.vdnt bghJk¡fËilna j‹d«ã¡ifia V‰gL¤J»wJ.

iii. gz« m¢á£L btËÆLtjhš muR¡F ïyhg« »il¡»wJ.

2. t§», Kft® k‰W« muR¡F Mnyhrf®

ika t§» (ïªâa Çr®› t§») muR¡F t§»ahfî«,Kftuhfî«, Mnyhrfuhfî« brašgL»wJ. xU t§»ahf ika,khÃy muá‹ fz¡Ffis j‹Ål¤nj bfh©L, muá‹ rh®ghfmt‰iw bryî brŒ»wJ (Payments). muá‹ rh®ghf mªÃa¥gz§fis th§fî«, É‰fî« brŒ»wJ. eh£o‹ j§f¤â‹ ïU¥igit¤J¡ bfhŸ»wJ. Ãâ Kftuhf (fiscal agent) ‘ika t§»’ muR¡F90 eh£fS¡F Äfhkš FW»a fhy fldË¤J cjî»wJ.

‘ika t§»’ khÃy muRfS¡F«, cŸsh£á mik¥òfS¡F«flD«, K‹gzK« tH§F»wJ. muá‹ rh®ghf mid¤J¥‘bghJ¡fl‹’fisí« ‘ika t§»’ nkyh©ik brŒ»wJ. xUMnyhrfuhf (advisor) , muR¡F, gzkâ¥ò¡ Fiw¥ò (devaluation)mªÃa bryhtÂ¡ bfhŸif, ÃâÃiy m¿¡if, â£l« ngh‹wbghUshjhu ãu¢áidfis rkhË¡f gaDŸs Mnyhrid ‘ikat§»’ tH§F»wJ.

171

3. tÂf t§»fË‹ buh¡f ïU¥òfË‹ ghJfhty®

(Cash Reserve)

tÂf t§»fŸ j§fËlÄU¡F« gz¤âš, F¿¥ã£l ÉG¡fhL‘buh¡f ïU¥ò’ (Cash Reserve)¡fis ‘ika t§»’Æl« it¤âU¡fnt©L«. ïªj ïU¥ò¡fËÈUªJ ‘ika t§»’ Ãâia xUt§»ÆÈUªJ k‰bwhU t§»¡F fhnrhiy _y« gÇkh‰w«(Transfer) brŒ»wJ.

4. mªÃa¢ bryhtÂ ïU¥ã‹ ghJfhty® k‰W« nkyhs®

eh£o‹ mªÃa¢ bryhtÂ ïU¥ig nkyh©ik brŒ»wJ.mašeh£L gzkh‰W åj¤ij (Exchange Rate) cŸeh£Lgzkâ¥nghL ‘ika t§»’ Ã®zÆ¡»wJ. mªÃa¢ bryhtÂ kh‰WÉ»j¤âš VjhtJ V‰w¤jhœî ïUªjhš, ika t§» mj‰nf‰gmªÃa eh£L¥ gz¤ij th§fî« É‰fî« brŒJ kh‰WÉj¤âš(Exchange rate) ïU¡F« ‘Ãiya‰w¤ j‹ikia’ Fiw¡f ‘ikat§»’ elto¡if vL¡»wJ.

5. filá òfÈl« ‘ika t§»’ (Lender of Last Resort)

tÂf t§»fŸ, c©oaš ïil¤ juf®fS¡F«, ÃâÃWtd§fS¡F« kW fÊî brŒJ«, ãiz¥ghJfh¥ò mo¥gilÆY«fl‹ tH§» ika t§», tÂf t§»fS¡F filá òfÈlkhfbrašgL»wJ.

ï›tif tÂf t§»fS¡F« ÃWtd§fS¡F«, ïl®¥ghlhdÃâ ÃiyÆÈUªJ Û©Ltu, eh£o‹ Ãâ¡f£lik¥ò Ó®FiyahkšïU¥gj‰fhf, nk‰T¿a ÃWtd§fË‹ ïl®¥ghlhd NœÃiyÆšmt®fS¡F flDjÉ brŒJ fh¥gh‰W»wJ.

6. gÇkh‰w gÂ (Clearing Function)

gÇkh‰w Kiw_y« ‘ika t§»’ ïju tÂf t§»fS¡F‘gÇkh‰w åL’ Mf (Clearing House) brašgLtjhš xUtU¡bfhUtÇ‹njitfŸ Ãiwnt‰w¥gL»wJ. tÂf t§»fË‹ gz ïU¥ig (CashReserve) ika t§» j‹df¤nj bg‰¿U¥gjhš , jh‹ xU‘gÇkh‰wålhf’ ika t§» brašgl vËjh»wJ.

172

7. fl‹ f£L¥gh£lhs® (Controller of Credit)

eh£o‹ bghUshjhu¤âš tÂf t§»fË‹ fl‹ c©Lg©Q« M‰wiy f£L¥gL¤â mj‹_y« gzå¡f« k‰W«gzth£l¤ij f©fhÂ¡F« Äf¥ bgU« gÂia ‘ika t§»’nk‰bfhŸ»wJ. ïj‰F ika t§» fl‹ msî¡f£L¥ghLfŸ(Quantative methods) fl‹ j‹ik (Qualitative methods) f£L¥gh£LKiwfis ika t§» nk‰bfhŸ»wJ.

fl‹ msî¡ f£L¥gh£L Kiw v‹gJ fl‹ bryî k‰W« fl‹msit¡ f£L¥gL¤Jtij neh¡fkhf¡ bfh©lJ. fl‹ msî¡f£LghL KiwfŸ (Quantative Method) _tif¥gL« . mitahtd.

1. t§» åj« (Bank Rate Policy)

2. btË m§fho elto¡if (Open Market Operations)

3. tÂf t§»fË‹ buh¡f ïU¥ò åj¤ij kh‰Wjš (Variationin Reserve Ratio)

fl‹ j‹ik¡ f£L¥gh£LKiwfŸ (Qualitative Methods)

flÅ‹ gaidí«, be¿¥gh£oidí« f£L¥gL¤J»wJ.ï«Kiw IªJ tifahf brašgL»wJ.

i) ïWâ tu«ò¤ njitfŸ

ii) Ef®nth® fl‹fis xG§FgL¤Jjš

iii) flid njit¡nf‰g mË¤jš (rationing of credit)

iv) ‘ika t§»Æ‹’ neuo¢ brašghL

v) m¿îiufŸ (Moralsuasion)

nk‰fhQ« gÂfŸ k£Lk‹¿ TLjyhf áy gÂfisí« ‘ikat§»’ òÇ»wJ. ÑœfhQ« ãu¢áidfshd. (i) fl‹ (Credit) (ii) ÉiyÃiyÆš V‰w¤jhœî (iii) mªÃa¢ bryhtÂ kâ¥ãš V‰w¤jhœî,

173

nkY« ika t§» gz« k‰W« Ãâ¥ òŸË Étu§fis âu£LtJ«,MuhŒ¢á nk‰bfhŸtJ«, jftš jUtJ« ngh‹w gÂfisí«nk‰bfhŸ»wJ. cyf t§» (World Bank) k‰W« g‹dh£L Ãâ ÃWtd«(IMF) bjhl®ghd gÂfisí« ftÅ¡f nt©L«. bkh¤j¤âš xUeh£o‹ ‘ika t§»’ “Ãâ k‰W« gz¤â‹” ghJfhtydhfÉs§F»wJ.

‘ika t§»’ nk‰bfhŸS« fl‹ f£L¥gh£L Kiw

‘fl‹ f£L¥ghL’ ika t§»Æ‹ xU K¡»a gÂahF«. tÂft§»fŸ vG¥ò« fl‹ bgU¡f¤ij f£L¥gL¤j ‘ika t§»’ gyKiwfis¡ ifahS»wJ. mâš ïU K¡»a Kiwfshtd.

1. fl‹ msî¡f£L¥gh£L KiwfŸ (Quantiative Methods)

2. fl‹ j‹ik¡ f£L¥gh£L KiwfŸ (Qualitative Methods)

fl‹ msî¡ f£L¥gh£LKiwfŸ fl‹ msit ÉÇth¡fnth,RU¡fnth ga‹gL»wJ. vL¤J¡fh£lhf ‘ika t§»’ t§»¡ flÅ‹ghJfh¥ghd c¢r msî %.50,000 nfho vd¡ bfhŸnth«. MdhšF¿¥ã£l neu¤âš c©ikahd t§»¡fl‹ %.75,000 nfho vd¡bfhŸnth«. vdnt, ïªâa Çr®› t§» t§» åj¤ij Míjkhf¥ga‹gL¤â fl‹ msit %.25,000/- nfho¡F Fiw¤jJ. vdnt,fl‹ msî eh£oš FiwªjJ.

k‰bwhU òw« fl‹ j‹ik f£L¥gh£L KiwfŸ (QualitativeMethods of Credit Control) bjhÊš mšyJ tÂf¤âš, muá‹bghUshjhu K‹DÇik mo¥gilÆš fl‹ f£L¥gh£L msitxG§FgL¤J»wJ. vL¤J¡fh£lhf m¤âahtáa¥ g©l§fis th§»É‰F« Cf tÂf®fS¡F«, gJ¡fšfhu®fS¡F« tÂf t§»fŸfl‹ bfhL¤jj‹ fhuzkhf eh£oš gzå¡f« Ãyî»wJ, Éiytháca®ªjJ vd ïªâa Çr®› t§» kâ¥ÕL brŒjjhf¡ bfhŸnth«.ï¥nghJ ïªâa Çr®› t§» ‘tÂf t§»fis’ “Cf tÂf§fS¡F«gJ¡fš fhu®fS¡F« gz« fl‹ mË¡f nt©lh«” vdm¿îW¤J»wJ. nk‰fh© gF¥ghŒî _y« eh« m¿tJ v‹dbtÅšfl‹ msî¡ f£L¥gh£L Kiwia `kiwKfkhd Kiw’`kiwKfkhd Kiw’`kiwKfkhd Kiw’`kiwKfkhd Kiw’`kiwKfkhd Kiw’ vdî«j‹ik¡ f£L¥gh£L Kiwia `neuo Kiw’`neuo Kiw’`neuo Kiw’`neuo Kiw’`neuo Kiw’ahfî« bfhŸsyh«.

174

fldsî mšyJ bghJ¤j‹ik fl‹ f£L¥gh£L KiwfŸ(Quantitative or General Credit Control Methods)

1. t§» åj« (m) kWfÊî åj¡ bfhŸif(Bank rate or Discount rate policy)

‘ika t§»’ Éâ¡F« t£o åjnk ‘t§» åj«’ vd¥gL«. ïjid`kWfÊî åj«’`kWfÊî åj«’`kWfÊî åj«’`kWfÊî åj«’`kWfÊî åj«’ v‹W« miH¡fyh«. ïªj åj¤ânyna ikat§»ahdJ tÂf t§»fŸ it¤âU¡F« muR¥ g¤âu§fŸ,c©oašfŸ M»at‰iw kWfÊî brŒ»wJ. tÂf t§»fË‹‘buh¡f it¥ò ’ (Cash Reserves) Fiwªjg£r r£l¥ó®tkhdïU¥igÉl Fiwthf ïU¡F«nghJ ï›t§»fŸ TLjš gz«bgWtj‰F, j§fËlKŸs jFâíŸs g¤âu§fis ika t§»Æšit¤J fl‹ bgwyh« mšyJ c©oašfis ika t§»Æ‹ _y«kWfÊî brŒJ TLjš gz« bgwyh«. ï¥gÂ¡F ‘ika t§»’t£oia tNÈ¤J¡ bfhŸS«.

‘t§» åj«’ ca®¤j¥gL« nghJ ika t§»Æl« fl‹bgWtJ mâfbryit V‰gL¤J«. vdnt tÂf t§»fŸ Fiwthf fl‹bgW« (ikat§»ÆlÄUªJ) khwhf, tÂf t§»fŸ tho¡ifahsU¡F fl‹mË¡F« t£o åj¤ij ca®¤â ÉL«. ïjdhš tÂf¢ brašghLfŸC¡fÄH¡F«. vdnt, g©l§fË‹ njit¡Fiwí«, Éiyåœ¢áailí«. Mfnt “gz å¡f¤ij¡’’ f£L¥gL¤Jtj‰fhf t§» åj«ca®¤j¥gL»wJ. khwhf ` `gzth£l¤ij” ngh¡f ‘t§» åj«’Fiw¡f¥gL»wJ.

2. btË¢rªij elto¡iffŸ (Open Market Operations)

muR¥ g¤âu§fŸ, k‰W« jÅah® Ãâ ÃWtd§fË‹ ghJfh¥ò¥g¤âu§fŸ (Securities) c©oašfŸ (Bill) M»at‰iw ikat§»,th§», É‰F« elto¡ifna btË¢rªij elto¡ifv‹wiH¡f¥gL»wJ.

gz å¡f¤â‹nghJ ika t§» Kjšju c©oašfis (FirstClass Bills) gz¢ rªijÆš É‰»wJ. ï›î©oašfis th§F« tÂft§»fŸ ‘ika t§»¡F’ cÇa gz¤ij brY¤Jth®fŸ. tÂft§»fŸ, ‘ika t§»’Æl« it¤âU¡F« “buh¡f ïU¥ig¡

175

Fiw¤JÉL«. áy t§»fŸ ‘fl‹ bfhL¥gij’ jilbrŒJ« tU»wJ.ï›thW, gzå¡f¤ij¤ ö©L« brašghLfŸ t§» flidf£L¥gL¤Jtjdhš tÂf¢ brašghLfŸ FiwªJ gzå¡f«f£L¥gL¤j¥gL»wJ.

bghUshjhu kªj fhy§fËš ‘ika t§»’ c©oašfŸ k‰W«ghJfh¥ò¥ g¤âu§fis, tÂf t§»ÆÈUªJ th§F«. ïj‰F tÂft§»¡F ika t§» gz« bfhL¤JÉL«. vdnt, tÂf t§»fË‹ ‘buh¡fïU¥ò’ mâfÇ¡F«. ïj‹_y« t§»fŸ j§fË‹ flid mâfÇ¥gjhš,_yjd«, ntiythŒ¥ò k‰W« ÉiyfŸ mâfÇ¡F«. ï›thW, eh£oš ‘ikat§»’ahdJ jdJ tÂf¢ brašghLfŸ k‰W« bghUshjhu Ãiyiaö©oÉL»wJ.

3. khW« ïU¥ò åj« (Variable Reserve Ratio)

x›bthU tÂf t§»í« r£l¥go ‘ika t§»Æl«’ xUF¿¥ã£l msî ÉG¡fhL gz¤ij ‘it¥ò Ãâahf’ it¤âU¡fnt©L«.

tÂf t§»fËl« Fiwªj msî ïU¥ò gz¤ijÉl TLjyhfcŸs ïU¥ò, TLjš ïU¥ò (Excess Reserve) vd¥gL«. tÂft§»fŸ ïªj TLjš ïU¥ã‹ mo¥gilÆnyna fl‹ tH§F»wJ.

ika t§» ïU¥ò¤ njitÆš kh‰w¤ij¡ bfh©Ltuyh«.ïjdhš tÂf t§»fË‹ ïU¥ò¤ bjhifÆš ghâ¥ò V‰gLtJl‹tÂf t§»fŸ ika t§»Æl« brY¤âíŸs it¥òÃâ, KjäL k‰W«fl‹ bfhL¥gj‰bfd it¤JŸs ÃâÆY« ghâ¥ò V‰gL«.

vL¤J¡fh£lhf, ika t§»Æl« 10% ïU¥òÃâ (Reserverequirement) ia tÂf t§»fŸ Ã®t»¡f nt©L« v‹whš, tÂft§»fŸ x›bthU 1000 %ghŒ it¥ò¤ bjhif¡F« % 100 Iikat§»Æl« buh¡f ïU¥ò (Cash Reserve) it¤jJ nghf Ûj«cŸs %.900/- fldhf mË¡fyh«. gzÉ»j¤ij¡ f£L¥gL¤jbuh¡f ïU¥ig (Cash Reserve) 10% ÈUªJ 15% Mf ika t§»ca®¤jyh«. ïjdhš tÂf t§»fŸ jh§fŸ fldË¡f it¤JŸsTLjyhd 5% bjhifia ika t§»Æl« brY¤j nt©oa f£lha«V‰gL«. khwhf gz th£l¤ij ngh¡f ika t§» buh¡f ïU¥ig

176

(Cash Reserve) 10% ÈUªJ 7% Mf Fiw¡fyh«. ïjdhš tÂft§»fË‹ buh¡f ïU¥ò TLjyhf, mJ mË¡F« fl‹ trâ 3%mâfÇ¡F«.

fl‹ j‹ik¡ f£L¥gh£L KiwfŸ(Qualitative or Selective Credit Control)

fl‹ j‹ik¡ f£L¥gh£L KiwfŸ v‹gJ flid¥ga‹gL¤Jgt®fS¡F mË¡f¥gL« bjhifia f£L¥gL¤JtJ«,xG§FgL¤JtJ« MF«. ïj‹ neh¡f« Cf thÂf« ngh‹wÉU«g¤jfhj brašfS¡F t§» flDjÉ mË¡fhkš rKjha¤â‰FgaDŸsitfS¡F flDjÉ brŒtjhF«.

K¡»akhd fl‹ j‹ik¡f£L¥gh£L KiwfŸ ã‹tUkhW

(m) ïWâ¤njit (Margin Requirements)

ïj‹ K¡»a neh¡f« Cf thÂf¤âš <LgLgt®fŸg§F¥g¤âu¤ij (Securites) th§Ftij¤ jL¥gjhF«. ikat§» g§F¥g¤âu¤ij (Securities) th§f fl‹ tH§Ftj‰F áy Fiwªj msîf£L¥ghL (tÂf t§»fS¡F) Éâ¡»wJ. v.fh. ikat§»ahdJ 30%ïWâ¤njit Éâ¡»wJ vÅš, %.1000¤â‰F g§Fg¤âu« (Security)th§Ftj‰F %.300/-I ïWâ¥gzkhf it¤J¡ bfh©L« %. 700 I fl‹tH§Ftj‰F it¤J¡ bfhŸsyh«. ikat§»ahdJ CfthÂfbrašghLfis jL¡f Ãid¤jhš ïWâ¤ njitia mâfÇ¡F«. khwhf,flid ÉÇth¡f Ãid¤jš ïWâ¤ njitia¡ Fiw¡»wJ.

M) Ef®nth® flid xG§F gL¤Jjš(((((Regulation of Consumer Credit)

Ef®nth® mÊah¥g©l§fis jtiz KiwÆš th§f fl‹bgWtij ika t§» f£L¥gL¤J»wJ. ïjid mila ika t§»ïUtÊfis¡ ifahS»wJ.

1. Fiwthd buh¡f« brY¤Jjš (minimum down payment)

2. âU¥ã¢ brY¤Jtâš mâf fhy« (v.fh. 36/48/60 jtizfŸ)

177

ï) flid¤ njit¡nf‰g g§ÑL brŒjš

(Rationing of Credit)

tÂf t§»fŸ vj‰fhf¡ fl‹ mË¡»wnjh ; mjidf£L¥gL¤â f©fhÂ¤J bfhL¥gnj “fl‹ g§ÑL brŒjš” MF«.ïJ ïUtiffshF« 1. tÂf t§»fŸ x›bthU Jiw¡F« mË¡F«fldsit “ika t§»” fl‹ tu«ãid Ã®zÆ¡»wJ. ïªj tu«ã‰Fmâfkhf mit fl‹ bfhL¡f ïayhJ. 2. kh‰W _yjd brh¤Jåj« (Variable Capital assets ratio) ïj‹ bghUŸ ìka t§»’ tÂft§»fË‹ bkh¤j brh¤J¡fËš _yjd åj¤â‰F V‰g rÇbrŒ»wJ.

<) neuo¢ brašghL (Direct Action)

neuo¢ brašghL v‹gJ ika t§» ‘tÂf t§»fŸ xUF¿¥ã£l bfhŸifia fil ão¡f nt©L«’ vd m¿îW¤J»wJ.ika t§» tÂf t§»fS¡F Ñœf©l m¿îiufis g»®»wJ.

1. fl‹ bfhL¡F« bfhŸiffŸ

2. K‹gz§fŸ vªbjªj fhuz§fS¡fhf bfhL¡fglyh«.

3. bg‰w fl‹fS¡F ‘ïWâ¥ gz«’ Ã®t»¡f¥gLjš nt©L«.

c) m¿îiuTWjš (Moral Suasion)

el¥ò¥ bghUshjhu ÃiyÆš ‘ika t§»’ahdJ tÂft§»fis bghJ¥ gz¡bfhŸifia filão¡f nt©o nf£L¡bfhŸtJ«, bjhl®ªJ m›thnw ö©Ljiy brŒtJ« ika t§»Æ‹gÂ MF«.

C) És«gu¥gL¤Jjš (Publicity)

‘ika t§»ahdJ’ bghJk¡fS¡fhf tÂf t§»fË‹brh¤J¡fŸ k‰W« bryÉd§fŸ rh®ªj Étu§fis thubkhU KiwmšyJ khjbkhU Kiw mšyJ fhyh©L¡F xUKiw jh‹btËÆL« m¿¡ifÆš bjÇÉ¡»wJ. nkY« ‘ika t§»ahdJ gzmË¥ò ÉiyfŸ, c‰g¤â, ntiy thŒ¥ò ngh‹wit rh®ªj òŸËÉtu§fis btËÆL»wJ.

178

t§»fŸ eh£Llikah¡f¥gLjš

ïªâa t§»Æaš Kiw bjhl®¢áahd beU¡fofisrªâ¤jj‹ Éisthf 20« ü‰wh©o‹ Kjš ghâÆš t§»fË‹ts®¢á bkJthf ïUªjJ. Mdhš, ÉLjiy¡F¥ ãwF, ïªâa t§»KiwÆš Äf¥bgÇa ts®¢á fhz¥g£lJ. ïj‹ fhuzkhfâ£lÄl¥g£l bghUshjhu K‹nd‰w«, gz mË¥ò mâfÇ¤jš,t§»Æaš KiwÆš ts®¢á, 1950š ghu¤ °nl£ t§»fS« mj‹ïiz t§»fS« mik¡f¥g£lJ, ïªâa Çr®› t§»Æ‹ f£L¥ghLk‰W« tÊfh£L KiwfŸ, ïit mid¤ijí«Él tÂf t§»fŸ#&iy 1969š 14 t§»fS« k‰W« 1980š 6 t§»fS« muRilikM¡f¥g£lj‹ fhuzkhf t§» ts®¢á KiwÆš Äf¥bgÇa kh‰w«V‰g£lJ.

eh£LlikahjY¡F K‹d® ïªâa tÂf t§»Æaš Kiw, eh£o‹â£lÄl¥g£l bghUshjhu ts®¢á¡F nghJkhd g§F gÂM‰wÉšiybad áy bghUËay¿P®fŸ fUâdh®fŸ. ‘t§»fŸ’K‹dÂ¤ bjhÊyâg®fŸ k‰W« t®¤jf¤âYŸs bgU«òŸËfshš k£LnkÃ®t»¡f¥g£lJ. mt®fŸ bghJ¥gz¤ij ga‹gL¤â jÅ¤ bjhÊšrh«uh{a¤ij cUth¡»d®. á¿a bjhÊšfŸ, t®¤jf myFfŸ bjhl®ªJòw¡fÂ¡f¥g£ld. ntsh©ik¡ fl‹ xUnghJ« tH§f¥glÉšiy. bghJnrÄ¥ò, r_f Énuhj r£l¥ó®tk‰w brašfS¡F¥ ga‹gL¤j¥g£lJ.vdnt, ïªâa muR 14 tÂf t§»fis #]iy 1969 M« M©L«, k‰W« 6tÂf t§»fis V¥uš 1980 M« M©L« vL¤J¡bfh©lJ.(eh£Llikah¡»aJ) ïªj tÂf t§» ãÇîfŸ Ñœ¡fhQ« tiffËšbrašgL»wJ.

m) ghuj °nl£ t§»

M) ghuj °nl£ t§»Æ‹ 7 ïizt§»fŸ

ï) ïUgJeh£Lilikah¡f¥g£lt§»fŸ

<) ïªâa T£lh©ik tÂf t§»fŸ (Indian Joint-Stock Commercial Banks)

c) ïªâahÉš brašgL« mašeh£L t§»fŸ

C) t£lhu Cuf t§»fŸ

179

eh£Llikah¡f¥g£l t§»fË‹ brašghLfŸ

eh£Llikah¡f¥g£l tÂf t§»fshš V‰g£l ga‹fshtd.ïªâa t§»aik¥òKiwÆš xnu Óuhd Ãiyí« muá‹ t§»ÆašbfhŸifÆY«, gz¡ bfhŸifÆY« jFªjbjhU NœÃiyiaV‰gL¤â¡bfhL¤jJ.

eh£Llikah¡f¥g£l ãwF tÂf t§»fŸ, j§fË‹ gHikthŒªj brašghLfËÈUªJ kh¿, jdJ neh¡f§fis gšntWfs§fËš Ãiwnt‰¿ ÕL eilngh£ld. tÂf t§», t§»¡»isfis mâfkh¡Fjš, it¥ò¡fis¤ âu£Ljš, c‰g¤â¢brašfS¡F Ãâ cjÉ brŒjš, òw¡fÂ¡f¥g£l JiwfS¡F mâf¡fl‹ tH§Fjš, t§»ÆaÈš xU bgÇa bra‰fÇa brašghLfŸbrŒjš ngh‹w khbgW« rhjidfis tÂf t§»fŸ gil¤JŸsd.


gFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - mgFâ - m


1. ïªâahÉš Kj‹ Kjš t§» bjhl§f¥bg‰w M©L

m. 1770 M. 1806

ï. 1801 <. 1782

2. Fiwªj msî it¥ò Ãâ Kiw (Minimum Reserve System) F¿¥gJ.

m. òH¡f¥ gz« btËÆL« Kiw

M. tÂf t§»fË‹ j§fŸ ÃâÆašò¥ g§»‹ xU bjhifiaRBIÆl« it¤âU¤jš.ï. tÂf t§»fŸ j§fŸ it¥òÃâÆ‹ xU g§»id buh¡f¥gzkhf it¤âU¥gJ.

<. tho¡ifahs®fŸ j§fŸ it¥ò¤bjhifÆ‹ xU gFâÆidFiwªjg£r ïU¥ghf it¤âU¥gJ.

180

3. ïyhg neh¡f¤â‰fhf brašglhj t§»Æid F¿¥ãLf.

m. Mªâuh t§» M. fduh t§»

ï. ïªâa‹ xt®á° t§» <. ïªâa Çr®› t§»

4. gâdh‹F tÂf t§»fŸ eh£Llik M¡f¥g£l M©L

m. 1969 M. 1951

ï. 1949 <. 1980

5. tÂf t§»fË‹ Äf K¡»akhd gÂ

m. flD« K‹gzK« tH§FtJ M. c©oašfis kWfÊîbrŒjš

ï. it¥ò¤ bjhifia¥ bgWtJ <. t§»fËilna fl‹ bgWjš


6. V‰Wkâ ïw¡Fkâ t§» .......... thÂg¤â‰F fl‹ tH§F»wJ.

7. RBI fl‹ mË¥ig, t§» åj¤ij kh‰WtJ mšyJ .......... _y«f£L¥gL¤J»wJ.

8. egh®L (NABARD) t§» ........... flid k¤âafhy k‰W« Ú©lfhy¤â‰F tH§» cjî»wJ.

9. ïªâa Çr®› t§» (RBI) V¥uš .......... M©L mik¡f¥g£lJ.

10. m‹whl gÇkh‰w¤â‰fhf tÂf t§»fŸ j§fŸ tr«it¤âU¥gJ .......... gz« MF«.


11. gz« m¢áLtâš K‰W¿ik m. tÂf t§»fŸ

12. buh¡f ïU¥ò åj« (C.R.R.) M.r£l¥ó®t Fiwªjg£r t£oåj«

13. t§»åj« ï.tÂf®fS¡F tH§f¥g£LŸs trâ

181

14. Äif¥ g‰W (Overdraft) <. bkh¤j it¥ò¤ bjhifÆš3 Kjš 15 rjåj«

15. eh£Llikah¡f¥gLjš c. ïªâa Çr®› t§»


16. ïªâahÉš Kj‹KjÈš eh£Llikah¡f¥g£l t§» vJ?

17. el¥ò¡ fz¡if t§»Æš it¤âU¥gt®fŸ ah®?

18. V‰Wkâ - ïw¡Fkâ (Exim-Bank) t§»ia bjhl§»a ÃWtd« vJ?

19. t§»fË‹ filá òfÈl« vJ?

20. tÂf t§»fŸ òH¡f¥ gz¤ij m¢á£L btËÆlyhkh?



21. t§» v‹gj‹ bghUŸ ahJ?

22. tÂf t§»fis¥ g‰¿ áW F¿¥ò tiuf.

23. ika t§» v‹whš v‹d? cjhuz« jUf.

24. btË¢rªij elto¡iffŸ v‹whš v‹d?

25. m¿îiufŸ TWjš (Moral Suation) v‹gj‹ bghUŸ v‹d?



26. bghUshjhu ts®¢áÆš t§»fË‹ gÂfis És¡Ff.

27. ika t§»¡F« tÂf t§»fS¡F« cŸs ntWghLfŸ ahJ?

28. ika t§»ia¥ g‰¿ gšntW bghUËay¿P®fË‹ fU¤J¡fisbjhF¤J¡ TWf.

29. ïªâa Çr®› t§»Æ‹ fl‹ msî¡f£L¥gh£L Kiwfis ÉtÇ.

182

30. tÂf t§»fŸ tH§F« gšntW fl‹fisí« K‹gz§fisí«És¡»íiu¡fî«.



31. tÂf t§»fË‹ gÂfis És¡Ff.

32. ika t§»Æ‹ gÂfis És¡»íiu¡fî«.

183

ghl« - 9g‹dh£L thÂf«

(International Trade)

cyfkakhjš

cyfkakhjš v‹gJ x›bthU ehLfË‹ bghUshjhu¤ij,cyf ehLfË‹ bghUshjhu¤njhL ïiz¤jš, g‹dh£L thÂf«,g‹dh£L KjäL, g‹dh£L Ãâ M»at‰¿‹ mâf msîbtË¥gil¤ j‹iknahL brašgLtJ cyfkakhjÈ‹ rhuh«rkhF«.cyf ehLfŸ mid¤ijí« xU§»izªj xnu bghUshjhumik¥ghf kh‰¿aik¥gj‰F cyfkakhjš v‹W bga®. mid¤JehLfË‹ g©l§fŸ k‰W« gÂfË‹ thÂg«, KjäL brŒtj‰FÇamid¤J jilfS« Ú¡f¥gL»wJ.

if ãbuŒ‹gh©£ (Guy Brainbant) v‹gtÇ‹ T‰W¥gocyfkakh¡fš v‹gJ cyf thÂf¤ij Jt¡FtnjhL k£Lk‹¿bjhiy bjhl®ò tÊKiwfis K‹nd‰wkila¢ brŒjš, Ãâm§fhoia g‹dh£L kakh¡Fjš, g‹dh£L ÃWtd§fË‹ts®¢á¡F K¡»a¤Jt« bfhL¤jš, k¡fŸbjhif bga®¢á,bghJthf jÅeg®fË‹ ïl¥bga®¢á mâfkhjÈ‹ fhuzkhfî«,g©l§fŸ, KjäL, òŸËÉtu§fŸ k‰W« fU¤J¡fnshL m‹¿bjh‰WnehŒfŸ, khR miljš ngh‹wit g‰¿í« MF«.

cyfkakhjš v‹gJ Ñœ¡f©l msåLfis¡ F¿¡»wJ.

1. cyf ehLfË‹ thÂg« ÉÇtiljš.

2. k¡fŸ ïl« bga®jiy C¡FÉ¤jš.

3. gz« mšyJ vâ®fhy¢ brY¤JiffŸ mâf msÉš gÇkh‰w«eilbgWjš.

4. KjäL mâf msÉš ïl« bga®jš.

5. Ãâ Kjä£o‹ ïl¥bga®¢áia mâfÇ¤jš.

184

6. nk‰T¿a mid¤J elto¡iffËY« <Lgl btËeh£LÃWtd§fŸ njh‹Wjš.

7. gy ehLfËilna bjhÊš E£g¤ij gÇt®¤jid brŒjš.

8. brŒâ k‰W« Ä‹ mQ¢rhjd§fË‹ ts®¢áia mâfÇ¡f¢brŒjš.

9. fšÉ c£gl thÂg« k‰W« mid¤J gÂfË‹ c‰g¤âiats®¢áaila¢ brŒjš.

jhuhskakh¡fš (Liberalization)

1991 , #]‹ khj¤âš mªÃa¢ brythÂ ïU¥ghdJcŸçLfS¡fhd Ãâ Mjhu« mË¡f ïu©L thu§fS¡F k£LnknghJkhdjhf ïUªjbjhU ï¡f£lhd NœÃiyÆš ïªâah ,jhuhskakh¡fš bghUshjhu¤ij fil¥ão¤J ï¢ Ó®nf£odhšflid F¿¤j fhy¤âš âU«g¢ brY¤j Koahj Ãiy V‰g£lJ.ïªâahÉ‹ fl‹ju« jhœªJ É£l ÃiyÆš btËeh£L thœïªâa®fŸ j§fsJ ïU¥ig btËeh£L ehzakhf âU«g¥bg‰W¡bfhŸs Mu«ã¤jjdhš FW»a fhy¡fl‹fis tH§»a btËeh£L ÃWtd§fS¡F brY¤jnt©oa flid F¿¤j fhy¤âšbrY¤j Koahj Ãiy ïªâa muR¡F V‰g£lJ.

vdnt, ï¥ãu¢ridfis rkhË¡fî«, eh£o‹ bghUshjhu¤ijÛ£fî«, cŸeh£L btËeh£L JiwfËš fLikahd bfhŸifelto¡iffŸ m¿Kf« M»aJ. ï¡bfhŸif elto¡if mid¤J«xU gFâÆš cldo¤njit fUâí«, kWgFâÆš cyf t§» k‰W«g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ m¿îiuÆ‹goí« nk‰bfhŸs¥g£lJ.ïªj jhuhskakh¡fš bfhŸifÆdhš btË¢rªij ika¥bghUshjhu« ïªâahÉš btFÉiuthf K‹nd¿aJ.

jhuhskakh¡fÈ‹ bfhŸif elto¡iffŸ

jhuhskakh¡fš, jÅah®kakh¡fš, cyfkakh¡fšâ£l¤â‹go Äf¥bgÇa bfhŸif KoîfŸ nk‰bfhŸs¥g£ld.mj‹go muR éiy 1991š 20% msÉ‰F gzkâ¥ò brŒjJ. òâabjhÊ‰bfhŸif, òâa thÂg¡ bfhŸif, òâa V‰Wkâ ïw¡Fkâ

185

bfhŸiffis 199 1š m¿É¤jJ. ïj‹go nk‰bfŸs¥g£leltoiffshtd bjhÊš bjhl§Ftj‰fhd cÇk« bgWjiy u¤JbrŒjš, bghJ¤Jiw ÃWtd§fS¡fhd jil brŒa¥g£l thÂfeilKiw¢ r£l¤ij (MRTP-Act) âU¤âaik¤jš, muá‹ gšntWf£L¥ghLfis âU«g¥ bgUjš, jÅah® kakh¡fiy C¡FÉ¤jšR§ftÇfis btFthf¡ Fiw¤jš, m§fho Ô®khÂ¡F« mªÃabrythÂ¡F kh‰¿¡bfhŸsš, gšntW ÃâÆaš k‰W« gzÉašJiw Ó®âU¤j§fŸ ngh‹w mid¤J elto¡iffS« òâa¥bghUshjhu¡ bfhŸiffËš (NEP) ml§FtjhF«.

M©LfŸ bršy el¥ò¡fz¡»š Ãiyahd ts®¢á ïUªjJ.nk‹nkY« mªÃa neuo Kjä£o‰F gšntW JiwfŸâwªJÉl¥g£ld. ïjdhš bjhiy¤ bjhl®ò, rhiy¥ngh¡Ftu¤J,JiwKf«, Ékhd¥ngh¡Ftu¤J, fh¥ÕL k‰W« Ãfu bgUªJiwfËšmªÃa neuo KjäL mâfÇ¤jJ.

1990fËš mkyh¡f¥g£l jhuhskakh¡fš, jÅah®kakh¡fš,cyfkakh¡fš fhuzkhf xU§»izªj ïªâahÉš bfh©Ltu¥g£lcyfyhÉa thÂf« k‰W« Kjä£odhš rÛg M©LfËš Äf¥bgÇabghUshjhu ts®¢áia ïªâah f©lJ. ï¥bgU« ts®¢á ïUªJ«,ntiyÆ©ik, tWik, V‰w¤jhœî, Fiwthd msÉshd kÅjts®¢á M»ait e«eh£o‰F Äf¥bgÇa rthyhfnt cŸsJ.

mašeh£L KjäL

1990fËš ïªâahÉš V‰g£l bghUshjhu ïl®¥gh£oidrÇbrŒa nk‰bfhŸsg£l òâa bghUshju bfhŸifÆ‹go mašeh£LKjäL Äf K¡»a g§»id t»¡»wJ. òâa bghUshjhu bfhŸifÆ‹Äf K¡»a neh¡f« mâf msÉyhd bghUshjhu ts®¢áiamiltjhF«. eh£o‹ bghUshjhu K‹nd‰w¤ij mila, ehza kâ¥òFiw¥ò, gz ïy¡if Fiw¤jš, gU¥bghUŸ g‰wh¡Fiwia Fiw¤jš,thÂg¤ij jhuhskakh¡Fjš, bjhÊš Jiwia jÅah® kakh¡Fjš,mašeh£L KjäLfŸ k‰W« ngh£ofis tunt‰wš ngh‹w tÊKiwfŸga‹gL¤j¥g£ld. bjhÊšJiwÆš cŸs Kjä£L ïilbtËia Ãu¥gmašeh£L KjäL C¡FÉ¡f¥g£lJ.

186

mašeh£L KjälhdJ bjhÊšE£g«, m§fho¤ bjhÊšKidî, Ã®thf¤ bjhÊš EQ¡f§fŸ, ïw¡Fkâia mâfÇ¡f¢brŒí« òâa tÊKiwfŸ M»at‰¿‰F tÊ tF¡F«. K‹DÇikbjhÊšfËY«, ca®ju bjhÊšE£g§fËY« mašeh£L Kjä£ilmâfÇ¡f neuo mašeh£L KjäL mj‹ g§F¤ bjhifÆš 40%ïÈUªJ 51% ca®¤â mDkâaË¤jJ. ïit bghJthf, ‘ãw nr®¡ifbjhÊšfŸ vd¥gL«. ïJ mašeh£L Kjä£oš ïªâahÉ‹bfhŸifia bjËth¡F»wJ. nkny tF¤j tÊKiwfŸ mašeh£LÃWtd§fŸ ïªâahÉš KjäL brŒtj‰F tÊ tF¡»wJ.

mašeh£L KjäL k‰W« mašeh£L bjhÊšE£g x¥gªj§fŸbjhl®òila KoîfŸ 1991š òâa bghUshjhu bfhŸifÆš V‰g£lÄf¢á¿a kh‰wkhF«.

òâa bghUshjhu¡ bfhŸifÆš V‰g£l kh‰w§fis eh‹Ftifahf tif¥gL¤jyh«.

1. g©l§fis nj®ªbjL¤jš

maš eh£L KjäL jhuskhf mDkâ¡f¥g£ljhš, c‰g¤âg©l§fË‹ v©Â¡if mâfÇ¤J¡ bfh©nl bršY»wJ.

2. m§fhoia¤ bjÇî brŒjš

ïªâa¢ rªijÆš, mašeh£L Kjä£lhs®fŸ Äf Rygkhf cŸeh£L Kjä£lhs®fnshL ngh£oÆl Ko»wJ.

3. brhªj mik¥ig¤ nj®î brŒjš

bgU«ghY« mašeh£L Kjä£lhs®fŸ mâf msî g§»idit¤J¡ bfhŸsyh«.

4. tÊKiwfis vËikah¡Fjš

neuo btËeh£L KjäL _‹W tÊfËš EiH»wJ.

(1) ïªâa Çr®› t§»Æš neuo tÊKiwfËš mDkâ¡f¥g£lKjäL.

187

(2) K‹DÇik bg‰w ‘35’ bjhÊ‰rhiyfSŸ x‹¿‰F RBI 51%tiu neuo mašeh£L Kjä£o‰F mDkâaË¡»wJ. 35 K‹DÇik¤bjhÊšfŸ jÉu ãwbjhÊšfËš KjäL brŒa g‹dh£L¤ bjhÊÈ‹ïªâa g§Fjhu®fŸ, 5 1% nkš KjäL brŒa ÉU«ãdhš,bjhÊ‰rhiyfS¡F m§Ñfhu« mË¡F« brayf« (SIA) mšyJmªÃa Kjä£il C¡FÉ¡F« thÇa¤ (FIPB) âl« mDkâbgwnt©L«.

_‹whtjhf btËeh£L thœ ïªâa®fŸ _y« »il¡F«KjäL.

bjhÊšE£g kh‰w«

eh£o‹ K‹nd‰w¤â‰F bjhÊšE£g« xU K¡»a fhuÂahF«.bjhÊšE£g¤âš ã‹ j§»a Ãiyí«, bjhÊšE£g ts®¢áÆšÄf¡Fiwªj ntf¤ijí« cilaJ tsU« ehLfË‹ ïašò MF«.eh£o‹ bghUshjhu K‹nd‰w¤ij ntf¥gL¤jî«, eåd Kiwfis¥ga‹gL¤â bghUshjhu K‹nd‰w¤ij Éiuth¡f ts®¢áailªjehLfËÈUªJ tsU« ehLfS¡F bfh©L tUjš mtáakhF«.jhuhskakh¡fš, cyf kakh¡fš _y« bjhÊšE£g khWjšfisvËjhf bfh©L tu òâa bghUshjhu¡ bfhŸif É¤â£lJ.

cÇk x¥gªj_yK«, T£L Ka‰á _yK« bjhÊšE£g kh‰w«ngusÉš eilbg‰W tU»wJ. bjhÊšE£g kh‰w« Ñœ¡f©lKiwfËš eilbgW»wJ.

1. bjhÊšE£g tšYd®fis mk®¤JjY«, gÆ‰á bfhL¤jY«.

2. vªâu§fisí« jsthl§fisí« mË¥gâš x¥gªj§fisV‰gL¤Jjš.

3. cÇk x¥gªj§fis V‰gL¤Jjš.

tsU« ehLfË‹ ïa‰if bghUshjhu r_f ÃiyfS¡F V‰wmašeh£L bjhÊšE£gnk bjhÊšE£g kh‰w¤â‰F K¡»a TWfshfmik»wJ.

188

thÂfK« bghUshjhu ts®¢áí«

thÂf¤â‹ njh‰w« g©lkh‰W KiwÆÈUªJ gz¥bghUshjhu¤â‰F khWjš bghUshjhu ts®¢á¡F thÂf« xUbgU« âwînfhŸ MF«. bt›ntW ÃiyfËš t®¤jf« (m) thÂf«v‹gJ g©l§fË‹ gÇkh‰wnk MF«. bjh‹ik thŒªj thÂg Kiwg©lkh‰W (Barter) KiwahF«. ïâš xU tif¥ g©lkhdJk‰bwhU tif¥ g©l§fSl‹ kh‰¿¡bfhŸs¥g£lJ. kÅj ïd¤â‹Jt¡f¡ fhy¡f£l¤âš, kÅj njitfŸ vËikahdjhf ïUªjJ.x›bthU jÅegU« jd¡F¤ njitahdij¤ jhnd c‰g¤âbrŒJbfh©lh®. ehsilÉš kÅj®fŸ bt›ntW gÂÆš ntiy¡Fmk®ªjh®fŸ. mâš áw¥ò¤ nj®¢á milªjîl‹ thÂf«eilKiw¡F tªjJ. Mu«g¤âš, bghU£fis bghU£fnshLneÇilahf kh‰¿¡ bfhŸS« Kiwahd g©lkh‰WKiw ÃyÉtªjJ. vL¤J¡fh£lhf, g©lkh‰W KiwÆš czit mâfkhf¡bfh©oUªj xUeg® j‹Ål« cil ïšyhikahš, jdJ xU gFâczit mâfkhf cil cŸstÇl« kh‰¿¡ bfhŸ»wh®. ïªjg©lkh‰W KiwÆš gy ïl®ghLfS«, gy jilfS« fhz¥g£ld.

ï«KiwÆš cŸs ïl®ghLfËš F¿¥ãl¤j¡fJ ïUKf¤njitbghU¤j Ä‹ikahF«. (double coincidence of want) vL¤J¡fh£lhf,xUtÅl« gRkhL x‹W ïU¡»wJ mt‹ mij mÇáíl‹kh‰¿¡bfhŸs ÉU«ò»wh‹. mÇáia cila k‰bwhUtD¡F, xUFâiujh‹ njit¥gL»wnj m‹¿ xU gRkhL mšy, ï¥go¥g£lÃiyÆš gÇkh‰w« V‰gl ïayhJ. VbdÅš ïUKf¤ njitbghU¤jÄ‹ik m§nf Ãyî»wJ. ïªj vËa g©lkh‰W KiwahdJ,gÇkh‰w KiwahdJ v©Â¡ifÆš Fiwªjjhfî«, vËikahdjhfî«ïUªjhš ešyKiwÆš brašg£oU¡F« gÇkh‰w mik¥ò tsu, tsubjhÊš kakhFjÈdhY«, å£L c‰g¤â Kiw bjhÊ‰rhiy mik¥ã‰FtÊ tF¤jJ. ï¢rªj®g¤âš ïUKf¤ njit bghU¤jÄ‹ik,bghU£fË‹ gÇkh‰w¤âš xU bgÇa ãu¢ridahf cUbtL¤jJ.

ï¤Jl‹ ntW áy FiwghLfS«, g©lkh‰W KiwÆšfhz¥g£ljhš, thÂg« ghâ¡f¥g£lJ. ï› ïl®ghLfŸ nrÄ¥ã‹kâ¥gsî, kâ¥ã‹ msînfhš, k‰W« Ãiy kâ¥ò g‰¿anj! vdntï¥g©lkh‰W Kiwia ifÉ£L É£L xU òâa ïil¥g£l¥ g©l¤ij

189

f©Lão¤J mj‹ _y« vËjhd KiwÆš bghUŸ É‰Wth§f mtáa«V‰g£lJ. ï› ïil¥g£l g©l« všnyhU« m¿ªj x‹whfî«, vËjhfg§fË¡f Toajhfî«, bghJthf V‰W¡bfhŸs¡ Toajhfî« ïU¤jšnt©L«. VbdÅš, mJ gÇkh‰w fUÉahf brašglnt©L«. ïJntgz« vd miH¡f¥g£lJ.

kÅj f©Lão¥òfËš mo¥gilahdJ gzkhF«. kÅjÅ‹bkh¤j rKjha thœ¡ifÆš gznk ï‹¿aikahjjhF«. Mfntgz«, g©l§fË‹ gÇt®jid¡F, ïilp£L fUÉahfî« bghJkâ¥gsitahfî«, nrÄ¡F« fUÉahfî«, ã‰fhybrY¤JiffS¡fhd Ãiy kâ¥ghfî« brašgL»wJ. ï›thWg©lkh‰W Kiw gz¥ bghUshjhu¤â‰F tÊÉ£lJ.

gz« m¿KfkhdâÈUªJ bghUS¡F, bghUŸ neuo¥gÇkh‰wKiw ifÉl¥g£lJ. òâa Kiw bfh©Ltu¥g£lJ. ï¥òâaKiwÆš xUtÇlKŸs xU bghUis gz¤â‰F É‰W m¥gz¤ij¡bfh©L j‹ ÉU¥g¤â‰F V‰g ãÇbjhU¥ bghUis th§»¡ bfhŸsKoí«. x›bthU bghUË‹ kâ¥igí« ntbwhU¥ bghUis¡ bfh©Lkâ¥ÕL brŒí«nghJ V‰gL« ãu¢áid ifÉl¥g£L, m¥bghUË‹kâ¥ig gz« v‹w xnu¥ bghUË‹ thÆyhf btËÆLtJvËjhdjhF«. nkY« ïUKf¤njit bghU¤jÄ‹ik v‹wãu¢ridí« Ô®¡f¥gL»wJ. jdJ bghUS¡fhd xU Ef®nthidk£L« f©l¿ªjhš nghJkhdjhF«. mªEf®nth‹,É‰gidahsD¡F njitahd bghUis it¤âU¡f nt©oamtáaÄšiy.

gz¤ij vËjhf nrÄ¤J it¡fyh«. jdJ tUkhd¤âš xUg§if vâ®fhy Ef®É‰fhf vL¤J it¡fyh«. ï›thwhf gz«g©lkh‰W KiwÆš cŸs mid¤J ïl®ghLfisí« KGikahfÚ¡F»‹wJ. fh»j gz« m¿Kfkhtj‰F K‹ v¥bghUŸmidtuhY« bghJthd njitahf mik»‹wnjh! m¥bghUnsbghJthd mDkâíl‹ gÇkh‰W¡ fUÉahf bjÇªbjL¡f¥g£lJ.

(v.fh.) fiunahu¥ gFâÆš thœªj k¡fŸ á¥ã¡ TLfisí«,FË® ehLfËš thœªj k¡fŸ ÄUf¤ njhiyí«, cnuhk¤ijí« bt¥gehLfËš ahid jªj«, gwitÆ‹ ïwF k‰W« òÈef« ngh‹wit

190

gzkhf ga‹gL¤j¥g£lJ. ehfÇfK«, bghUshjhu ts®¢áí«K‹nd‰w« milí«nghJ bgh‹, btŸË, br«ò M»a cnyhf§fŸgzkhf ga‹gL¤âd®. ï› cnyhf¥ gz« vL¤J¢ brŒtj‰F gyáuk« Ãiwªjjhfî«, Mg¤jhdjhfî« ïUªjJ. 15 k‰W« 16«ü‰wh©LfËš, Inuh¥ãa tÂf®fŸ jh§fŸ bg‰W¡bfh©lcnyhf gz¤â‰F Ãfuhd ‘uÓJ’fis vL¤J brštJ tH¡f¤âšïUªjJ.

ï›thwhf cnyhf gz¤â‰F gâyhf fh»j¥ gz«f©Lão¡f¥g£lJ. mj‹ãwF, mªjªj eh£o‹ ika t§» ahdJgz¤ij m¢ro¥gâš K‰WÇik bg‰wJ. j‰nghJ “r£l¥ ó®t gz«”(Legal Tender Money) v‹gJ ika t§»ahš btËÆl¥gL« fh»j¥gz¤ijna F¿¡F«. ï›thwhf t§»Æaš thÂg ts®¢áiacŸeh£oY«, ãwehLfnshL« gzÉaš fUÉfsh»a kh‰Wåj«ngh‹wt‰iw ga‹gL¤â thÂg¤ij tsu¢ brŒ»wJ. t®¤jfJiwÆš ï‹iwa eh£fËš fhz¥gL»wjhd gyÉj thÂgbgU¡fkhdJ, gz« ï‹¿ eilbgWtJ rh¤âakšy v‹gJF¿¥ãl¤j¡fJ.

mašeh£L thÂg¤â‹ mtáa«

bghJ k¡fS¡F m¿Kfkhd thÂg tif ášyiuÉahghukhF«. ï§F, fil¡fhu‹, jÅeg®fS¡F gz¤â‰fhfbghU£fis É‰gid brŒth‹. ïªj Éahghu« bgUksÉšel¤j¥g£lhš mJ bkh¤j Éahghu« mšyJ thÂg« vd¥gL«. ïâš,bjhÊ‰rhiyfŸ mšyJ c‰g¤âahs®fŸ bkh¤j ÉahghÇfS¡FbghU£fis É‰W, mt®fŸ m¥bghU£fis ášyiu ÉahghÇfS¡FmšyJ fil¡fhu®fS¡F á¿a msîfËš É‰gid brŒth®fŸ.ï›thwhf , g©l§fS« gÂfS« xU eh£o‰FŸ bt›ntWt£lhu§fËilna gÇt®jid brŒa¥gLtij cŸeh£L thÂg«(Internal trade) v‹W F¿¡f¥gL«. g©l§fS« gÂfS« ïu©LmšyJ mj‰F nk‰g£l ehLfnshL gÇt®¤jid brŒa¥g£L thÂg¤bjhl®ò ÃyÉdhš mjid mašeh£L thÂg« v‹W F¿¥ãlyh«.vªj ehL«, KGikahf j‹Åiwî milªjjhf ïU¡f ïayhJ.vdnt xU eh£o‹ njitia rªâ¡f mašeh£L thÂg« Äf Äfmtáa«. vªj xU¥ bghUŸ c‰g¤â brŒa ïayhik, c‰g¤â

191

brŒjhY«, c‰g¤â bryî mâfÇ¡F« ÃiyÆš mªeh£L k¡fŸm›tif bghUŸfis btËehLfËÈUªJ th§» ï‹g« milamašeh£L thÂg« cjî»wJ. óÄ ïa‰ifÆnyna, c‰g¤âts§fis rkd‰w ÃiyÆš bg‰WŸsJ. ehLfŸ, ÓnjhõdÃiyÆY«, »il¡»‹w rhFgo brŒí« Ãy§fS«, fhLfŸ,Ru§f§fŸ, jhJ¥bghUŸfŸ, ciH¥ò, _yjd«, bjhÊšE£g« k‰W«bjhÊš KidnthÇ‹ âwikfŸ ngh‹wt‰¿dhš x‹W¡bfh‹WntWg£LŸsJ. ï›thW gytifahd nt‰WikfËdhš vªj ehL«mid¤J bghUŸfisí« Fiwªj bryÉš jhnd c‰g¤â brŒJ¡bfhŸs âwik bg‰wjhf ïšiy.

jÅeg®fS¡FŸ ntiytF¥ò Kiw fhz¥gLtJ nghy, cyfehLfS¡»ilÆY« ï«Kiwna ã‹g‰w¥gL»‹wJ. x›bthU ehL«vªbjªj bghUŸfis Äf Fiwªj c‰g¤â bryÉš, c‰g¤â brŒaáw¥ò nj®¢á bg‰WŸsnjh m¥bghUisna, mªehL c‰g¤â brŒí«.ï›Éj bghUŸfis k‰w ehLfS¡F V‰Wkâ brŒJÉ£L k‰wehLfnshL x¥ãL«nghJ, c‰g¤â bryÉš FiwghL cila jd¡Fnjitahd bghUŸfis btËehLfËÈUªJ ïw¡Fkâ brŒJbfhŸS«. ï›tifahd c‰g¤â bryÉš fhz¥gL»wjhdntWghLfŸ, gšntW ehLfËilna Éiy ngj¤ij c©Lg©Q»‹wd.

x¥Õ£L e‹ik¡ nfh£ghL

(Theory of Comparative Advantage)

`x¥Õ£L e‹ik¡ nfh£ghL’ jilÆšyh thÂg¤â‹e‹ikfis És¡F»wJ. jilÆšyh thÂg¤âš, ïU ehLfËilnat®¤jf« eilbgW«nghJ xU ehL Äf¡ Fiwªj c‰g¤â¢ bryÉš,c‰g¤â brŒa áw¥ò¤ nj®¢á bg‰WŸsnjh m¥bghUisna mªehLc‰g¤â brŒí«. k‰bwhU ehL j‹ njit¡F mjid¥ ga‹gL¤â¡bfhŸs ïaY« vd `nlÉ£Ç¡fh®nlh ’ (muáaš bghshjhubfhŸiffŸ k‰W« tÇÉâ¥ò 1817) TW»wh®. ï§F, c‰g¤â¢bryîv‹gijÉl, v›tsî vËjhf ehLfŸ gy g©l§fis c‰g¤â¢brŒaïaY« v‹gij `É»j msÉš’ x¥ãLjš mtáa«. ï›thW, ehLfŸjh§fŸ âwik bg‰w g©l§fŸ c‰g¤âÆš áw¥ò ftd«brY¤J«nghJ, ï¥g©l§fis V‰Wkâ brŒJÉ£L

192

ãwehLfËÈUªJ c‰g¤â¢ bryî Fiwthf cŸs g©l§fisbtËehLfËÈUªJ ïw¡Fkâ brŒJ bfhŸsyh«. vd x¥Õ£Le‹ik¡ nfh£ghL És¡F»wJ.

x¥Õ£L e‹ik¡ nfh£gh£oid ã‹tUkhW És¡fyh«. A k‰W«B vD« ïUehLfŸ j§fŸ g‰wh‰Fiu ts§fis¡bfh©L `czî’k‰W« `cil’ M»a ïU g©l§fis c‰g¤â¢ brŒtjhf¡bfhŸnth«. À’ eh£oš 0.50 myFfŸ JÂ Éiy `2’ myFfŸ czîÉiy¡F rkkhF« vd¡ bfhŸnth«. `B’ eh£oš czÉ‹ ÉiyahdJ1.67 myF JÂ¡F rkkhF«. nkY« JÂÆ‹ ÉiyahdJ 0.60 myFczthF«. ï§F À’ ehlhdJ `czî c‰g¤âÆš’ x¥Õ£L e«ikí«`B’ ehlhdJ JÂ c‰g¤âÆš x¥Õ£L e‹ikiaí« bg‰WŸsij¡fhzyh«. vdnt, t®¤jf cwî KiwÆš À’ ehL, czî c‰g¤â¡FjdJ ts§fis¥ ga‹gL¤Jtj‹ _y_« `B’ ehL JÂ c‰g¤â¡FjdJ ts§if¥ ga‹gL¤Jtj‹ _yK« czî k‰W« `JÂ’ ÉiyfŸÄf¡ Fiwªj msÉš ïU¥gij¡ f©Tlhf¡ fhzKoí«.

vdnt, ï› x¥Õ£L e‹ik¡ nfh£ghL, jilÆšyhthÂg«mid¤J ehLfS¡F« ey‹ ga¡F« vd¡TW»wJ.

bghUshjhu ts®¢áÆš mašeh£L thÂg¤â‹ g§F

flªj fhy§fËš mašeh£L thÂg«, “ts®¢áÆ‹ ïaªâu«”Mf brašg£lJ. ï‹iwa fhy§fËš btË¥òw ts®¢áianamo¥gilahf bfh©l í¡âia ã‹g‰W« MáahÉ‹ òâabjhÊškakh¡F« bghUshjhu ehLfŸ ã‹g‰¿ajhš Fiwªjts§fSlD« ts®¢á F‹¿í« ViH ehLfshf cŸs mªehLfŸ,jkJ ïl®ghLfis nk‰bfhŸs mašeh£L thÂg« JizòÇ»wJ.mašeh£L thÂg« bghUshjhu ts®¢á¡F Ñœ¡ fhQkhW gytÊfËš Jiz òÇ»wJ.

1. ts®¢á¡F mo¡nfhY«, _yjd g©l§fË‹ ïw¡FkâiabgWtj‰FÇa tÊKiwfis¡ f©l¿»wJ.

2. bjhÊšE£g gÇkh‰w¤â‰F cjîtJl‹, ehLfS¡»ilnagutyh¡f¥glî« c‰g¤â¡ fhuÂfË‹, c‰g¤â âw‹ mâfÇ¡fmDkâ¡»wJ.

193

3. ïa¡f kh‰w¤ij (Dynamic Changes) V‰gL¤J« mG¤j¤ijcUth¡Ftj‹ thÆyhf i) ïw¡FkâÆÈUªJ V‰gL« ngh£o mG¤j«.ii) V‰Wkâ rªij¡fhf V‰gL« ngh£o mG¤j« nkY« iii) c‰g¤âts§fis Äf e‹whf g§ÑL brŒJ¡bfhŸSjš.

4. eh£o‹ âwikia KGikahf cgnah»¡f, á¡fd msîfis(Economics o f Sca le) mâf msÉš ga‹gL¤j, cŸeh£L¤njitÆÅ‹W c‰g¤â Kiw mik¥ig ntW tifah¡f òâabjhÊšE£g¤ij V‰W¡ bfhŸs mt‰iw bgUksÉš midtU«m¿a¢brŒa V‰WkâfŸ mDkâ¡»‹wd. ïj‹ thÆyhf cŸeh£LbjhÊÈš Éiy V‰w¤âid V‰gL¤jhkš, ïyhgÃiyia mâfÇ¡fcjî»wJ.

5. maš eh£L thÂg« ciH¥ghsÇ‹ eyid eh‹F tÊfËšca®¤J»wJ.

1. V‰WkâÆ‹ mâfÇ¥ghš, ciH¥ghs®fË‹ TÈ ca®»wJ

2. kÈthd ïw¡Fkâahš, ciH¥ghËfŸ Ef®nthuhfî«ïU¥gjhš thÂg« mt®fS¡F cldo ïyhg¤ij jU»wJ.

3. ciH¥ghËfŸ, c‰g¤â brŒí« g©l§fË‹ kâ¥òmâfÇ¥ghš, mâf ciH¥ghs®fŸ TLjyhd c‰g¤ââwid bgwïaY»wJ.

4. thÂg¤â‹ _ykhf bjhÊšÃiwªj ehLfËš ïUªJbjhÊš E£gkhdJ Fiwªj ts®¢áailªj ehLfS¡FgÇkh‰w¥gL»wJ. ï¤ bjhÊšE£gkh‰w« âwikahdbjhÊyhËfS¡F ngUjÉahf cŸsJ.

6. mnef ts®ªJ tU« ehLfË‹ btË¥gilahd thÂg«VœikÃiyia¡ Fiw¡»wJ.

21-« ü‰wh©oš ts®ªJtU« ehLfŸ bghUshjhuts®¢áaila, mašeh£L thÂg« Ñœf©lthW rhjfkhdÃiyikfis V‰gL¤J»wJ. mitfŸ ã‹tUkhW

194

1. cyfkakhjš _y« bgU«thÇahd g©l§fS«, gÂfS«ehLfS¡»ilna g»®ªjË¡f¥gL»wJ.

2. c‰g¤â elto¡iffŸ bjhÊšrh®ªj ehLfËÈUªJ tsU«ehLfS¡F bjhl®¢áahd kWg»®î brŒtjdhš g©l§fË‹t®jf¤â‰F k£LÄ‹¿, t®¤jf« brŒaTL« gÂfS¡F«thŒ¥gË¡»wJ.

3. thÂg«, cyf kakhjÈ‹ k‰bwhU mo¥gil¡ Twh»amjhtJ g‹dh£L c‰g¤â tiyaik¥òl‹ ã‹Å¥ ãizªJŸsJ.

4. thÂg ts®¢áahdJ Ú©lfhy« Ãiy¡f¡Toa g‹dh£LÃWtd§fS¡F C‹W¡nfhyhŒ ïU¡»wJ. cyf t®¤jf ÃWtd«(WTO) MdJ R§ftÇ, thÂg« F¿¤j bghJ cl‹ghL (GATT)M»at‰¿‹ mo¥gilÆš mik¡f¥g£L rhjfkhd t®¤jfNœÃiyia cUth¡Ftj‹ _y« gyju¥g£l g©l§fisí«,gÂfisí« gÇt®jid brŒJ¡ bfhŸs C‹W¡nfhyhŒ cŸsJ.

5. rÛg fhy§fËš ts®ªJtU« ehLfS¡fhd cyf t®jf¤âšg§nf‰fhkš ïU¡f Éâ¡f¥g£l jilfŸ js®¤j¥g£ld. FiwthdjilfŸ ts®ªJtU« ehLfËš xU »s®¢áô£L« kh‰w§fisV‰gL¤âaJ. mitfŸ V‰Wkâ g©l§fis rh®ªâU¥gij ÉL¤Jc‰g¤â k‰W« gÂfŸ ÛJ mâfkhf rh®ªâU¡f brŒjJ. ï¤Jl‹,ts®ªJtU« ehLfS¡F V‰Wkâ¢ brŒjš mâf K¡»a¤Jt« bg‰wJ.

g‹dh£L Ãâ ÃWtd« (International Monetary Fund)

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ njh‰w« cyf bghUshjhu x‰Wiktuyh‰¿š xU K¡»a âU¥g« vdyh« . ïªÃâ ÃWtd¤ijnjh‰WÉ¡f ãÇ£l‹ c£° kheh£oš Koî vL¡f¥g£L, 1947 kh®¢khj« bjhl§f¥g£lJ.

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ x¥gªj ãÇÉ‹ neh¡f§fshtd.

1. cyf ehLfËilna Ãâ bjhl®ghd x‰Wikiank«gL¤Jjš.

195

2. mašeh£L ehza kh‰W É»j¤ij (Foreign Exchange rate)Ãiy¥gL¤Jjš.

3. ehza kh‰W f£L¥ghLfis Ú¡Fjš.

4. g‹Kf tÂf« (multilateral trade) k‰W« brY¤JiffS¡FxU mik¥ig V‰gL¤Jjš.

5.mašeh£L thÂg brY¤J ÃiyÆš V‰gL« V‰w¤jhœîfisrk‹brŒjš.

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ K¡»a¥ gÂfshtd

1. FW»a fhy fl‹ tH§F« ÃWtdkhf brašgL»wJ.

2. ehza kh‰W É»j¤ij Kiw¥gL¤j nghJkhd tÊKiwfis f©l¿»wJ.

3. mid¤J cW¥ò ehLfË‹ ehza§fisí« ïJbg‰¿U¥gjhš, vªj xU ehL« njitahd eh£o‹ ehza¤ij¡fldhf bgwyh«.

4. ïJ mªÃa¢ brythÂa fldhf mË¡F« xU ÃWtdkhF«.ïJ el¥ò¥ gÇt®¤jid¡F fl‹ mË¡Fnk jÉu _yjd¥gÇt®¤jid¡F fl‹ mË¡fhJ.

5. cW¥ò ehLfË‹ ehza¤â‹ Kfkâ¥ig kh‰Wtj‰fhdtÊKiwfis mË¡F«.

6. cyf ehLfS¡F¤ njitahd Mnyhrid ïJ tH§F«.

7. mašeh£L thÂg brY¤J ÃiyÆš cŸs ãu¢ridfisí«k‰W« ïjuãu¢rizfisí« Ô®¡f cW¥ò ehLfS¡F bghUËaštšYd®fis mD¥ã cjÉ brŒ»wJ.

8. g‹dh£L Ãâ ÃWtd«, Ãâ Ã®thf« bjhl®ghdMuhŒ¢áfis nk‰bfh©L, f£Liufisí« ÃâÃiy k‰W« ïjuts®¢áfisí« m¢á£L btËÆL»wJ.

196

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ mik¥òKiw

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤âš mâf mâfhu« bg‰wJ MSe®fŸFGthF«. ïâš Ã®thf¡ FGî«, xU nkyh©ik ïa¡FeU« k‰W«mYty®fS« ïU¥gh®fŸ. ïªÃWtd¤â‹ jiyefu« mbkÇ¡fhÉšthÎ§lÅš brašgL»wJ. MSe® FG k‰W« Ã®thf¡ FGthšj‰fhÈf k‰W« Ãiy¡FG¡fŸ ÃaÄ¡f¥g£L brašgL»‹wd. Ãâr«gªj«g£l Koîfis MSe® FGî«, Ã®thf¡FGî« nk‰bfhŸS«.ïj‹Koîfis g‹dh£L ÃWtdK« k‰W« cW¥òehLfS« V‰W¢brašgl nt©L«.

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ brašghLfŸ

cW¥ò ehLfËlÄUªJ bgW« g§F¤ bjhif, j§f¤ij É‰gj‹_y« bgW« bjhif cW¥ò ehLfËlÄUªJ bgW« fl‹fŸ M»aitïªÃWtd¤â‹ _yjdkhF«. cW¥ò ehLfŸ Ãâ ÃWtd¤âš nrU«bghGJ mit brY¤j nt©oa g§F¤ bjhif, th¡FÇik, bgw¡Toafl‹bjhif, M»ait tiuaW¡f¥ gL»‹wd. ÃWtd«cUth¡f¥g£lnghJ x›bthU cW¥ò ehL« j§fS¡F xJ¡f¥g£lg§»š 25% j§fkhfî« Ûâ 75% rjÉ»j¤ij ehLfË‹ brhªjehzakhfî« brY¤jyh«.

ÃWtd¤âš fl‹ bgW« trâ

ïj‹ Ãâ Mjhu«, cW¥òehLfË‹ rªjh¤bjhifÆÈUªJ«,ïª ÃWtd¤â‹ j§f¤ij É‰gj‹ _yK«, bjhÊš kakh¡f¥g£lehLfË‹ ikat§»fŸ k‰W« jÅah® ÃWtd§fËlÄUªJ bg‰wflÅÈUªJ« »il¡»wJ.

ÃWtd¤â‹ fl‹ tH§F« trâ

cW¥ò ehLfË‹ mašeh£L brY¤J ÃiyÆš el¥ò¡ fz¡»šghjf Ãiy V‰gLkhÆ‹ mij rÇ brŒa¤ njitahd fl‹ cjÉiaïªÃWtd« tH§F»wJ. xU cW¥ò ehL jd¡F Ã®zÆ¡f¥g£lg§fsitÉl Fiwthd gz¤ij ïU¥ãš it¤âUªjhš mªjntWghL Çr®› obu‹¢ (Trench)`rk‹ brŒí«’ ïU¥ò¤ bjhif v‹Wbga®. ïâÈUªJ 25 rjÉ»j¤ij t£oÆšyh fldhf¥ bgwyh«.

197

Mdhš m¡flid 3 mšyJ 5 tUl§fS¡FŸ âU«g brY¤jnt©L«ÛjKŸs bjhifia eh‹F Kiwahf 100 rjÉ»j«tiu rk‹ brŒí«ïU¥ò¤ bjhifÆÈUªJ bg‰W¡ bfhŸsyh«.

k‰w fl‹ trâfŸ

1. bkh¤j ïU¥ò Ãâah¡f trâ (Buffer Stock Financing)

2.ÉÇth¡f¥g£l Ãâ trâ (EFF)

3. TLjš Ãâah¡f trâ (SFF)

4. mik¥ò kh‰w Ãâah¡f trâ (SAF)

5. ca®¤j¥g£l mik¥ò kh‰w rÇbrŒ trâ (ESAF)

6. <Lf£L« k‰W« vâ®ghuh á¡fš jÉ®¥ò Ãâah¡f trâ (CCFF)

7. â£lÄ£l mšyJ Kiwahd khWjY¡fhd Ãâ trâ (STF)

8. mik¥ò kh‰w rÇbrŒa mtru¡ fl‹ (ESAL)

9. vâ®ghuh¡ fl‹ (CCL)

khW« cyf¥ bghUshjhu ÃiyfS¡F V‰g ïªÃâ ÃWtd«be»œî¤ j‹ik bfh©ljhf ïU¡F«. ïj‹ gaD«, bt‰¿í« cyfcW¥ò ehLfis¥ bghW¤J mikí«. cW¥ò ehLfË‹ v©Â¡if1947-š 44 Mf ïUªjJ. 2000š 182 Mf ca®ªjJ.

mašeh£L thÂg Ãiy

cyf¢ rªijÆš tÈikíŸstnd Ãiy¡fKoí« v‹gjhY«,bghUshjhu K‹nd‰w« milant©L« v‹gj‰fhfî« cyfthÂg« K¡»akhdjhf¡ fUj¥gL»wJ. ts®ªJ tU« ehLfS¡Fmašeh£L thÂg« Äf Äf K¡»akhdjhF«. mašeh£LthÂg¤â‹ ngh¡F, eh£o‹ K‹nd‰w É»j¤ij F¿¡F«.mašeh£L thÂg¤â‹ ngh¡if Ñœ¡f©l gF¥ghŒÉ‹ _y«m¿ayh«.

198

1. thÂg¤â‹ msî

2. thÂg¤â‹ gFâfŸ

3. thÂg¤ij be¿¥gL¤Jjš

thÂg¤â‹ msî

ïJ cyf ehLfË‹ gÇt®¤jidÆ‹ msit¡ F¿¡F«. mâfv©Â¡ifÆyhd g©l§fŸ ï¥gÇt®¤jidÆš ml§F«. mid¤Jg©l§fË‹ gzkâ¥ig bjhF¥gj‹ _y« thÂg¤â‹ msitms¡f Koí«. vdnt ïjid thÂg kâ¥ò v‹»nwh«. thÂgkâ¥ã‹ Ãiy, eh£il ïa¡F« mo¥gil¢ r¡âfis¡ fh£L«.ïU¥ãD« thÂg kâ¥ã‹ kh‰w§fis msÉLjš mtáakhF«.mnjhL bjhl®òila bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš V‰Wkâïw¡FkâÆ‹ msî 1) cyf thÂg¤âš V‰Wkâ ïw¡FkâÆ‹g§Ffis¥ bghW¤J thÂg¤â‹ kâ¥ò mikí«. 2) bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤âÆš V‰Wkâ, ïw¡FkâÆ‹ g§F, thÂg¤â‹ j‹ik,mQFKiwia¡ fh£L«. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âÆš V‰WkâÆ‹É»j«, mªeh£o‹ V‰WkâÆš mj‹ mË¥ã‹ r¡âia¡ fh£L«.ïj‰F `ruhrÇ V‰Wkâ eh£l«’ v‹W bga®. bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤âÆš ïw¡FkâÆ‹ É»j« mªeh£o‹ ruhrÇ ïw¡Fkâeh£l¤ij¡ F¿¡F«.

cyf t®¤jf¤âš xU eh£o‹ V‰WkâÆ‹ g§F mªeh£o‹K¡»a¤Jt¤ij¡ F¿¡F«. cyf¢ rªijÆš ngh£oahs®fËilnarªijÆ‹ tÈikia V‰WkâÆ‹ msî fh£L»wJ. V‰WkâÆ‹kâ¥ãš V‰gL« kh‰w§fis ïw¡FkâÆ‹ kâ¥ig V‰gL«kh‰w§fnshL x¥ãlyh« . ï›Éu©L kh¿fS¡»ilnaahdbjhl®ig thÂg cwîKiw (Terms of Trade) mjhtJ vªjÉ»j¤âš V‰Wkâí« ïw¡Fkâí« gÇt®¤jid brŒa¥gL»wJv‹gjhF«. ïw¡FkâiaÉl V‰Wkâ kâ¥ò mâfkhf ïUªjhšthÂg Ãiy, rhjfkhdjhF«. V‰WkâÆ‹ kâ¥ã‰F V‰g mâf«ïw¡Fkâ brŒayh«. khwhf V‰Wkâ ïw¡FkâÆš rhjfk‰w ÃiyïUªjhš mâfkhf V‰Wkâ brŒjš nt©L«.

199

ïªâahÉ‹ btËeh£L thÂg Ãiy

ïªâa thÂg« ÉÇtilªJŸsJ. 1980š bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤âÆš thÂg¤â‹ É»j« 13%. MF«. j‰nghJ ïJ 20 rjÉ»jâ‰F ca®ªJŸsJ. ïªj ca®thdJ V‰Wkâ k‰W« ïw¡FkâM»at‰¿‹ g§fË¥ãdhš V‰g£lJ.

V‰WkâÆ‹ ngh¡F

flªj 50 M©LfËš ïªâahÉ‹ bkh¤j V‰WkâahdJ 300kl§F mâfÇ¤JŸsJ. 1950-51š 606 nfhoahf ïUªjJ. 2003-04š2,91,582 Mf ca®ªJŸsJ. ïU¥ãD« ï›tâfÇ¥ò M©L KGtJ«Óuhf cauÉšiy. 1965-66¡F K‹ò, ïªâahÉ‹ v‰WkâÆ‹ ntf«Fiwî. 1950-51š Ãfu eh£L c‰g¤âÆš 6 .8% rjÉ»jnkV‰WkâahF«. ïJ 1965-66š 3.9 rjÉ»jkhf FiwªjJ ïâÈUªJk‰w JiwfisÉl V‰Wkâ Jiw Äfî« ã‹j§»É£lJ v‹gJbjËth»wJ. bkh¤j cyf V‰WkâÆš ïªâahÉ‹ g§F 1950-51š2.2 rjÉ»jkhf ïUªjJ 1965š 1.1 rjÉ»jkhf FiwªjJ 1965-66¡FãwF cŸeh£L Éiy Ãytu¤â‰F« btËeh£L Éiy Ãytu¤ijí«xU§»iz¡f ehza kâ¥ò¡Fiw¥ò brŒa¥g£lJ. ïj‰F¥ãwFV‰WkâahdJ bkJthf cau Mu«ã¤jJ. 1972-73š r®¡fiu, ïU«ò,v~F, gH§fŸ, fhŒf¿fŸ k‰W« czî¥ bghU£fŸ ït‰¿šV‰WkâÆš V‰g£l ca®î fhuzkhf bkh¤j V‰WkâÆš xU âU¥g«fhz¥g£lJ.

js®¤j¥g£l ïw¡Fkâ¡ bfhŸifÆdhš 1986-87š eh£o‹thÂg¤âš xU ešy âU¥g« V‰g£lJ. ïjdhš V‰WkâÆ‹ kâ¥ò%ghŒ kâ¥ãš M©L ruhrÇ ca®î 25 rjÉ»j¤ij Él mâfkhfcŸsJ.

1996-97š V‰WkâÆ‹ kâ¥ò Fiwa¤ bjhl§»aJ. 1999-2000šV‰WkâÆ‹ kâ¥ò Éiuthf cau¤ bjhl§»aJ. 2000-01š V‰Wkâ21% ts®¢áailªjJ. Mdhš cyf c‰g¤â Fiwî, cyf¤njit¡Fiwî« V‰WkâÆ‹ ts®¢á É»j¤ij Fiw¤jJ. cyfg©l§fË‹ Éiy ca®î«, cŸeh£L c‰g¤â¤ JiwÆ‹ Û£áí«,gzkâ¥ò¡ Fiw¥ò«, ãw V‰Wkâia C¡FÉ¡F« KiwfS«,

200

V‰WkâÆ‹ msthdJ 2002-03š 20.34 rjÉ»j¤â‰F ca®ªjJ.ï›îa®î 2003-04tiu Ãiyahf fhz¥g£lJ.

RU¡fkhf T¿dhš ïªâahÉ‹ V‰Wkâ flªj 35 tUl§fËšV‰w ïw¡f§fSl‹ fhz¥g£lJ. eh£L tUkhd¤âš V‰WkâÆ‹g§F ghuh£l¥gl¤j¡f msÉš ca®ªJ fhz¥g£lJ. Mdhš cyft®¤jf¤âš ïj‹ g§F Fiwthf¡ fhz¥g£lJ.

thÂg¤â‹ gFâfŸ k‰W« thÂg¤ij be¿¥gL¤Jjš

g©l§fŸ, gÂfŸ V‰Wkâ, ïw¡Fkâ g‰¿aJ thÂg gFâfŸvd¥gL«. mšyJ xU eh£o‹ g©l§fË‹ V‰Wkâ, ïw¡Fkâia¥g‰¿ajhF«. Mfnt ïJ eh£o‹ mik¥ò eh£L K‹nd‰w¤â‹ msîg‰¿aJ. tsU« ehLfŸ f¢rh¥bghU£fŸ, ntsh©ik¥ bghU£fŸ,ïilÃiy¥ g©l§fŸ M»at‰iw V‰Wkâ brŒ»‹wd.ts®¢áailªj ehLfŸ Kotilªj g©l§fŸ, ïaªâu§fŸ,jsthl§fisí«, bjhÊš EQ¡f§fisí« V‰Wkâ brŒ»‹wd.

`thÂg¤ij be¿¥gL¤Jjš’ v‹gJ ahÇlÄUªJ ïw¡FkâbrŒa¥g£lJ, ahU¡F V‰Wkâ brŒa¥gL»wJ v‹gij¥ g‰¿gÆYtjhF«.

ïªâahÉ‹ ïw¡Fkâ

ïªâahÉš ïw¡Fkâ _‹W gFâfshf¥ ãÇ¡f¥gL»wJ.mitahtd. 1. _yjd¥ g©l§fŸ, 2. f¢rh¥ bghU£fŸ 3. Ef®î¥g©l§fŸ

1. _yjd¥ g©l§fË‹ ïw¡Fkâ

cnyhf§fŸ, ïaªâu§fS« jsthl§fS«, ïju rhjd§fŸ,ngh¡Ftu¤J rhjd§fŸ, k‰W« bjhiy¤ bjhl®ò rhjd§fŸKjÈad _yjd¥ g©l§fshF«. ï¥g©l§fŸ bjhÊ‰Jiwts®¢á¡F Äf K¡»akhdjhF«. 1960-61š %.356 nfhoahf ïUªjïw¡Fkâ¥ g©l§fË‹ msî 1997-98š %.26 ,532 nfhoahfmâfÇ¤JŸsJ.

201

f¢rh¥ bghU£fŸ k‰W« ïilÃiy¥ g©l§fË‹ ïw¡Fkâ

gU¤â, rzš, cu«, ïurhad¥ bghU£fŸ, f¢rh v©bzŒKjÈad ïâš ml§F«. eh£o‹ bghUshjhu K‹nd‰wbrašghLfS¡F mâf v©Â¡ifÆyhd f¢rh¥ bghU£fŸ k‰W«ïilÃiy¥ g©l§fis ïw¡Fkâ brŒa nt©o cŸsJ. ïJ 1960-61š %.527 nfhoahf ïUªjJ. 1985-86š %.13 ,966 nfhoahfmâfÇ¤JŸsJ. f¢rh v©bzŒ, bg£nuhš, cuhŒî v©bzŒ (krFv©bzŒ) M»ad bg£nuhÈa¥ g©l§fËš ml§F«.ï¥g©l§fË‹ ïw¡Fkâ mâfÇ¤J¡ bfh©nl brš»wJ. 1960-61šïw¡Fkâ¥ g©l§fË‹ msî %.69 nfhoÆÈUªJ 1997-98š%.30 ,538¡F ca®ªJŸsJ. bkh¤j ïw¡FkâÆš bg£nuhÈa¥g©l§fË‹ msî k£L« 23%Mf cŸsJ. cu§fŸ ntsh©ik¤bjhÊY¡F K¡»akhd cŸçL MF«. ïurhad¥ bghU£fŸ bjhÊšts®¢á¡F K¡»a cŸçL MF«. ïªâahÉš ï¥g©l§fË‹ïw¡Fkâí« bjhl®ªJ mâfÇ¤J tU»wJ. 1960-61šï¥g©l§fË‹ ïw¡Fkâ %.88 nfhoahf ïUªjJ. 1997-98š %.3755nfhoahf mâfÇ¤JŸsJ.

Ef®î¥ g©l§fŸ ïw¡Fkâ

czî¥ bghU£fŸ, Ä‹ rhjd§fŸ, kUªJ tiffŸ, fh»j«M»at‰¿‹ ïw¡Fkâí« ïâš ml§F«. 3tJ Iªjh©L â£l« tiuïªâah czî¥ g©l§fŸ c‰g¤âÆš fLikahd g‰wh¡Fiwiavâ®neh¡»aJ. ïj‹ Éisthf ïªâah, mâf msÉš czî¥g©l§fis ïw¡Fkâ brŒa nt©oÆUªjJ. 1960-61š czî¥g©l§fË‹ ïw¡Fkâ 3748 MÆu« l‹ (%.181 nfho) MF«. 1997-98š ïJ 1399 MÆu« l‹dhf mâfÇ¤jJ. j‰nghJ czî¥ bghUŸc‰g¤âÆš ïªâah `j‰rh®ò’ milªJŸsJ.

ïªâa ïw¡FkâÆ‹ tÊ KiwfŸ

â£l fhy¤âš, ïªâahÉ‹ ïw¡FkâÆš gytifahdkh‰w§fŸ V‰g£ld. mâš áy K¡»a fU¤J¡fŸ ã‹tUkhW :

bghUshjhu â£lÄLjÈ‹ Jt¡f fhy¤âš, nj®ªbjL¤j áyehLfËÈUªJ k£Lnk eh« ïw¡Fkâ brŒnjh«. Mdhš j‰nghJ

202

ïªÃiy kh¿íŸsJ. cy»‹ gy ehLfËÈUªJ« gšntWg£l g©l§fŸk‰W« gÂfis eh« ïw¡Fkâ brŒ»nwh«. ïaªâu§fŸ k‰W«jsthl§fis th§Ftâš K¡»akhf eh« (OECD) bghUshjhu x‰Wikk‰W« K‹nd‰w mik¥ò ehLfisí« »H¡F Inuh¥ãa ehLfisí«rh®ªJŸnsh«. czî¥ bghUŸfŸ k‰W« bg£nuhÈa¥ g©l§fŸmË¥ãš eh« (OPEC) v©bzŒ c‰g¤â k‰W« V‰Wkâ mik¥òehLfis¢ rh®ªJŸnsh«. OECD ehLfŸ ïw¡FkâÆ‹ bgU« gFâiaek¡F mË¡»‹wd. 1997-98š bkh¤j ïw¡Fkâahd %.1,51,553 nfhoÆš%.75,593 nfho ïªehLfËÈUªJ ïw¡Fkâ brŒa¥g£ld. ïJ bkh¤jïw¡FkâÆš 49.9% MF«. mbkÇ¡fh, bgšÍa«, b#®kÅ, #¥gh‹ k‰W«ãÇ£l‹ KjÈad ïw¡Fkâ¥ g©l§fis tH§F« K¡»a ehLfŸMF«.

ïªâahÉ‹ V‰WkâÆ‹ j‹ik

ïªâa V‰WkâahdJ ïU gFâfshf¥ ãÇ¡f¥gL»wJ. 1)gHikahd ïd§fË‹ V‰Wkâ. 2. gHik rhuhj ïd§fË‹ V‰Wkâ.

gHikahd ïd§fË‹ V‰Wkâ

njÜ®, fh¥ã, rzš, rzš bghU£fŸ, ïU«ò¤ jhJ, thrid¥bghU£fŸ, Éy§FfË‹ njhš, gU¤â, Û‹, Û‹ g©l§fŸ, fÅts§fŸ, KjÈad ï›Éd§fËš ml§F«. â£l Jt¡f fhy§fËš,bkh¤j V‰WkâÆš, 80% ï›Éd§fshF«. ï›Éd§fË‹ g§FbkJthf¡ FiwªJ tU»wJ. khwhf, gHik rhuhj ïd§fË‹ g§FmâfÇ¤JŸsJ. j‰nghJ gHikahd ïd§fË‹ g§F bkh¤jV‰WkâÆš 18.8% MF«.

gHik rhuhj ïd§fŸ

r®¡fiu, bgh¿Æaš g©l§fŸ, ïurhad¥ g©l§fŸ, ïU«ò,v~F, Ä‹rhjd¥ bghU£fŸ, njhš g©l§fŸ, f‰fŸ k‰W«Mguz§fŸ ïªj ïd§fË‹ V‰WkâÆš ml§F«. rÛgfhykhfV‰WkâÆ‹ j‹ikÆš F¿¥ãl¤j¡f kh‰w§fŸ V‰g£LŸsJ.cy»YŸs gy ehLfS¡F«, eh« giHik rhuhj ïd§fË‹bghU£fis V‰Wkâ brŒ»nwh«. ïªâahÉ‹ bkh¤j V‰WkâÆšï›Éd§fË‹ g§F bkJthf mâfÇ¤JŸsJ. mnj neu¤âš áy

203

tUl§fshf Ñœneh¡»¢ bršY« ngh¡F fhz¥gL»wJ.ï«kh‰w§fËš áyt‰iw fh©ngh«.

(i) bkh¤j V‰WkâÆš 1996-97š 20.4% ïUªj ntsh©ikk‰W« mJ rh®ªj bghU£fË‹ V‰Wkâ, 1999-2000š 18.8%khfFiwªjJ.

(ii) jhJ¡fŸ k‰W« fÅ ts§fË‹ g§F 1996-97š 3.5%khfïUªjJ. 1999-2000š 3%khf FiwªJŸsJ.

(iii) c‰g¤â¥ g©l§fË‹ g§F 1996-97š 73.4%khf ïUªjJ.1999-2000š 75.7%khf ca®ªJŸsJ.

(iv) f¢rh k‰W« bg£nuhÈa¥ g©l§fË‹ msî 1996-97š1.4% ïUªjJ. 1999-2000š 1.0%khf FiwªJŸsJ.

(v) k‰w ïd§fË‹ V‰Wkâ 1996-97š 1.2%khf ïUªjJ. 1999-2000š 1.3%khf ca®ªJŸsJ.

ïªâa V‰WkâÆ‹ ngh¡F

â£l fhy¤âš, eh« V‰Wkâ brŒí« ehLfËš gy khWjšfŸV‰g£LŸsd.

j‰nghJ eh« ts®¢áailªj ehLfŸ c£gl 180 ehLfS¡F,V‰Wkâ brŒ»nwh«. ekJ V‰WkâÆ‹ bgU« g§F Ñœ¡f©lehLfS¡F mD¥g¥gL»wJ.

(1) (OECD) bghUshjhu x‰Wik k‰W« K‹nd‰w mik¥òehLfŸ: (bgšÍa«, ãuh‹R, b#®kÅ, ï§»yhªJ, tl mbkÇ¡fh,fdlh, mbkÇ¡fh, M[ouhÈah, k‰W« #¥gh‹) bkh¤j V‰WkâÆš1990-91š 53.5%khf ïUªjJ 1999-2000š 55.7%khf mâfÇ¤JŸsJ.

(2) (OPEC) v©bzŒ c‰g¤â k‰W« V‰Wkâ brŒí« ehLfŸ:(<uh‹, <uh¡, Fit¤, rîâ mnuãah) 1990-91š bkh¤j V‰WkâÆš5.6%khf ïUªj ekJ V‰WkâÆ‹ g§F 1999-2000š 10% MfmâfÇ¤JŸsJ.

.

204

(3) »H¡F Inuh¥ãa ehLfŸ : (GDR) b#®kÅ, UnkÅah, uZah)1990-91š 17.9% Mf ïUªj ekJ V‰WkâÆ‹ g§F 3.1%khf 1999-2000š FiwªJÉ£lJ.

(4) k‰w Fiwªj ts®¢áailªj ehLfŸ : (M¥ãÇ¡fh, Máah,ïy¤Ô‹ mbkÇ¡fh) ekJ V‰WkâÆ‹ g§F 16.8% Mf 1990-91šïUªJ 1999-2000š 28.2% Mf ca®ªJŸsJ.

flªj 50 M©Lfhy¤âš, V‰WkâÆ‹ g§F, msî, j‹ikKjÈat‰¿š gy F¿¥ãl¤j¡f kh‰w§fŸ V‰g£LŸsJ. ït‰¿š gykh‰w§fŸ ekJ eh£o‹ K‹nd‰w¤â‰F njitahd kh‰w§fŸMF«.

mašeh£L thÂg¢ brY¤J rkÃiy (((((Balance of Payments)

mašeh£L thÂg¢ brY¤Jrk Ãiy v‹gj‹ bghUŸ k‰W«ïy¡fz«

mašeh£L thÂg brY¤J Ãiy v‹gJ “xU F¿¥ã£l M©L(1 M©L) xU ehL cy»‹ ïju ehLfnshL bfh©oUªj mid¤JbghUshjhu elto¡iffisí« F¿¥gjhF«” xU eh£o‹ r®tnjrbghUshjhu Ãiyia És¡F»wJ. xU eh£o‹ r®tnjr bghUshjhuts®¢á mªeh£o‹ thÂg¢ brY¤J rkÃiyÆ‹ _y« m¿ªJbfhŸsyh«. x›bthU ehL« cy»‹ ãw ehLfnshL j§fË‹bghUshjhu elto¡iffis nk‰bfhŸ»wJ. ï›thwhdelto¡iffshš xU ehL jh‹ brY¤Jiffis¥ (Payments)bgWtnjhL jhD« ãw ehLfS¡F bfhL¡f nt©oíŸsJ (MakesPayments) vdnt `mašeh£L thÂg¢ brY¤J rkÃiy v‹gJï›thwhd `tuî k‰W« bryî m¿¡if¡ fz¡»‹’ bjhF¥ng MF«.

xU eh£o‹ mašeh£L thÂg¢ brY¤J¢ rkÃiy v‹gJmªehL cy»‹ ãw ehLfnshL xU F¿¥ã£l fhy¤âš bfh©LŸsmid¤J tifahd gzÉaš elto¡iffË‹ gâî” vd¥bghUËašm¿P® bg‹Ah« (Benham) tiuaW¤JŸsh®.

205

bghUËaš m¿P® »‹oš g®fÇ‹ T‰W¥go mašeh£L thÂg¢brY¤J¢ rkÃiy v‹gJ “xU eh£oš FoÆU¥gt® midtU¡F« k‰W«mašehLfËš FoÆU¥gtU¡F« ïilna cŸs mid¤J bghUshjhuelto¡iffË‹ gânt” MF« v‹»wh®.

mašeh£L thÂg¢ brY¤J rkÃiyÆ‹ bjhF¥ò

“xU eh£o‹ mid¤J tifahd mašeh£L tuî bryîfË‹gâîfŸ mid¤ijí« fh©ã¡F« m¿¡if mšyJ fz¡nf”mašeh£L thÂg¢ brY¤J¢ rkÃiyahF«. ïJ òydhF« k‰W«òydhf¥ bghUŸfË‹ gâî mid¤ijí« F¿¥gjhF«. òydhF«bghUŸfŸ v‹gJ g©l§fŸ V‰Wkâ k‰W« ïw¡Fkâia¡F¿¥gjhF«. òydhfh¥ bghUŸfŸ v‹gJ gÂfŸ (Serv ice)mašeh£L¥ gÇt®jid ( fo re ign t rans fer ) k‰W« mašeh£Lelto¡iffŸ (foreign transactions) ïitaid¤â‹ V‰Wkâ k‰W«ïw¡Fkâia¡ F¿¥gjhF«. mašeh£L thÂg¢ brY¤J¢rkÃiyba‹gJ “el¥ò¡ fz¡»š cŸs thÂg¢ brY¤J rkÃiyk‰W« Kjä£L¡ fz¡»š cŸs thÂg¢ brY¤J rkÃiy vdî«tif¥gL¤j¥gL»wJ. el¥ò¡ fz¡»š cŸs thÂg¢ brY¤JrkÃiy v‹gJ eh£o‹ g©l§fŸ, gÂfË‹ kh‰w« k‰W«thÂf¤ij F¿¥gnjhL òydhfhj bghUŸfshd e‹bfhil,xUgo¤jhd kh‰w« (Unilateral Transfer) ngh‹wt‰iw¡ F¿¥gjhF«.

_yjd¡ fz¡»š cŸs thÂg¢ brY¤J¢ rkÃiy v‹gJ‘eh£o‹ r®tnjr msÉš fhz¥gL« Ãâ Ãiyik, (Financial Positionin the in te rna t iona l scenar io ) mašeh£L gÇt®¤jidÆ‹T£L¤bjhif, maš eh£o‹ brh¤J k‰W« fl‹fŸ (liabilities) ,r®tnjr ÃâiyikÆš el¥ò elto¡iffË‹ jh¡f«ngh‹witahF«’.

mašeh£L thÂg¢ rkÃiy (Balance of Trade)

mašeh£L thÂg¢ rkÃiy v‹gJ “òydhF« bghUŸfË ‹thÂg¤ij k£Lnk” F¿¥gjhF«. òydhF« bghUŸfŸ v‹gJ V‰Wkâk‰W« ïw¡FkâÆ‹ msî, thÂg«, j§f«, btŸË k‰W« ïju¥g©l§fŸ M»at‰iw¡ F¿¥gjhF«. òydhfhj bghUŸfŸ v‹gJ gÂfŸ

206

gu°gu« brY¤j¥gLjš, mjhtJ flš thÂf«, fh¥ÕL k‰W« t§»ÆašÃWtd§fŸ, t£o brY¤Jjš, g§F, (Dividend) R‰Wyh¥ gaÂfË‹ bryîk‰W« ïij ngh‹w ãwt‰iw¡ F¿¥gjhF«. mašeh£L thÂg¢ rkÃiyv‹gJ xU F¿¥ã£l M©o‹ (1 M©L) V‰Wkâ k‰W« ïw¡FkâÆ‹òydhF« bghUŸfË‹ kâ¥gsnt MF«.

xU F¿¥ã£l M©oš V‰Wkâí«, ïw¡Fkâí« Äf¢ rÇrkkhfïU¥ã‹ mašeh£L thÂg¢ rkÃiy rÇrkkhF«. V‰WkâÆ‹ kâ¥òïw¡FkâÆ‹ kâ¥igÉl mâfkhf ïUªjhš mJ “rhjf thÂg¢ rkÃiy”v‹wiH¡f¥gL»wJ. ïw¡FkâÆ‹ kâ¥ò V‰WkâÆ‹ kâ¥igÉl mâfkhfïUªjhš mJ `ghjf thÂg¢ rkÃiy’ v‹wiH¡f¥gL»wJ.

fl‹bfhL¤Jjî« k‰W« j‹Å¢ir _yjd«

(Accommodating and Autonomous Capital)

el¥ò¡ fz¡F¢ rkÃiyÆš xU eh£o‰F g‰wh¡Fiw ïUªjhšm¤jifa g‰wh¡Fiwia ngh¡f _yjd¡ fz¡»š rÇbrŒJthÂg¢ brY¤J rkÃiyia rkÃiy¡F (equilibrium) bfh©LtU«elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL«. ïj‰fhd rh¤âa¡ TWfŸ -j‹Å¢ir _yjd elto¡ifÆ‹_ynkh mšyJ fl‹ bfhL¤Jjî«_yjd x£l¤â‹ _ynkh V‰glyh«.

R§f tÇ, thÂg« F¿¤j bghJ cl‹ghL

(GATT) (fh£) (General agreement on Tariff and Trade)

R§f tÇ, thÂg« F¿¤j bghJ cl‹ghL (GATT) v‹gJ ‘ehLfŸj§fS¡»ilna F¿¥ã£l r£lâ£l§fË‹go, be¿íiufŸ, el¤ijÉâfË‹go r®tnjr R§ftÇ k‰W« thÂg¤ij xG§FKiw¥gL¤âtÂf x¥gªj¤ij nk‰bfhŸSjš MF«. mid¤Jyf ehLfË‹ts®¢áia C¡FÉ¡F« bghU£L« ehLfËilna jilÆšyh thÂf¢NHiy cUth¡F« bghU£L« 1948-M« M©L b#ÅthÉš R§ftÇthÂg« F¿¤j bghJ cl‹ghL (GATT) V‰gL¤j¥g£lJ. j‰nghJ ‘fh£oš(GATT) 117 cW¥ò ehLfŸ cŸsd. ïj‹ K¡»a neh¡f« thÂg¤ jiliaÚ¡» rªijÆš ngh£oÆL« âwid cUth¡Fjš MF«. ‘R§f tÇÆš

207

x¥gªj¤ij V‰gL¤â r®tnjr msÉš xU K¡»a m§fkhf fh£ mik¥òbrašgL»wJ. x›bthU F¿¥ã£l fhy msÉY« ïj‹ cW¥ò ehLfŸg‹dh£L thÂg« bghU£L x‹W To j§fS¡FŸ V‰Wkâ msî, R§ftÇ, k‰W« ïju ïl®¥ghLfŸ F¿¤J cl‹ghL brŒJ bfhŸS«.gyju¥g£l thÂg ÉÇth¡f¤â‰F ‘fh£’ mik¥ò xU Ãuªju g‹dh£LthÂg mik¥ghf brašgL»wJ. fh£ mik¥ò WTO Mf 1995M« M©LcUth»aJ.

‘fh£’ (GATT) mik¥ã‹ neh¡f§fŸ

1. g‹dh£L thÂf¤ij ÉÇîgL¤Jjš

2. g§nf‰ò ehLfË‹ KG ntiy thŒ¥ò c¤juthj¤Jl‹ cyfc‰g¤âia¥ bgU¡Fjš

3. cyf ts§fis KGikahf¥ ga‹gL¤â ts®¢áiaV‰gL¤Jjš k‰W«

4. x£L bkh¤j cyf rKjha¤â‹ thœ¡if¤ ju¤ijâU¤âaik¤jš

“fh£o‹” ÉâKiwfŸ ã‹tU« nfh£ghLfis mo¥gilahfbfh©LŸsJ

1. t®¤jf« ngjÄ‹¿ eilbgwnt©L«.

2.V‰Wkâ msî Ã®za¤ jil ga‹ghL ïo¤Jiu¡f¥glnt©L«

3. fU¤J ntWghLfŸ fyªjhnyhá¤jš _y« Ô®¤J¡bfhŸs¥gl nt©L«.

ïªneh¡f§fis milí« tÊKiwfŸ

‘fh£’ mik¥ò ã‹tU« KiwfŸ_y« mj‹ neh¡f§fismilayh« v‹»wJ.

208

1. Äf¢ rhjfkhd njáa ãÇî(Most Favoured Nation clause)

ï§F ãÇî v‹gJ Ú¡Fjš (elimination) mšyJ ngj§fh£Ljš(discrimination) j‹ikia¡ F¿¡F«. ï¥ãÇit ï§F bfhL¡fnt©oaj‹ fhuz« g‹dh£L thÂg¤âš ngj§fh£L« j‹ikia¤jÉ®¡fnt MF«. ï¥ãÇî F¿¥ãLtJ v‹dbtÅš, x›bthU ehLnkÄf¢ rhjfkhd ehL vd fUj¥gLjš nt©L«.

VnjD« xU cW¥ò ehL jdJ thÂg g§FjhuU¡F (TradingPartner) thÂg¢ rYif mË¥gjhdhš ‘fh£’ mik¥ã‹ mid¤JcW¥ò ehLfS¡F« m¢rYif »il¡f¡ToajhŒ ïU¡fnt©L«.

2. ïw¡FkâÆš msî¡f£L¥ghL

‘fh£ ’ ÉâfŸ ‘ïw¡FkâÆš’ msî¡f£L¥gh£oidjilbrŒ»wJ. Mdhš ïâš _‹W K¡»a Éâ Éy¡FfŸmË¡f¥g£LŸsd.

m. mašeh£L thÂg¢ brh¤J rkÃiyÆš ïl®¥ghLfis(D i f f i cu l t ies ) rªâ¡»‹w ehLfŸ ‘ïw¡FkâÆš’ msî¡f£L¥gh£oid nk‰bfhŸsyh«.

M. ‘fh£’ mik¥ò V‰W¡ bfh©LŸs ÉâKiwfË‹go tsU«ehLfŸ’ msî¡ f£L¥gh£oid Éâ¡fyh«.

ï. cŸeh£L c‰g¤â tiuaW¡f¥g£l f£L¥gh£o‰FŸïU¡Fnkahdhš ntsh©ik k‰W« Û‹ão¤ bjhÊš c‰g¤âfËšmsî¡ f£L¥gh£oid Éâ¡fyh«.

3. ‘R§f tÇ’ cl‹ghL k‰W« R§ftÇ¡ Fiw¥ò«(Tariff Negotiation & Reduction of Tariff)

g‹dh£L thÂg¤â‰F ‘R§ftÇ’ khbgU« jilahf cŸsJv‹gij ‘fh£’ mik¥ò cz®ªJŸsJ. vdnt, ehLfŸ j§fË‹khWgL« njitfS¡F V‰g x¥gªj§fis nk‰bfh©L ‘R§ftÇ’Fiw¥ò g‰¿ xUtU¡bfhUt® rhjfkhd x¥gªj« nk‰bfhŸtj‰F‘fh£’ mik¥ò C¡f« jU»wJ.

209

1993 M« M©o‹ “ cUFnt” R‰W¥ng¢R¡fŸ ïj‰FM®t_£oaJ. tH¡fkhd `R§f tÇ’ k‰W« `R§f tÇa‰w’ elto¡ifk£Lkšyhkš thÂf¤ bjhl®òila m¿îrh® g©l§fË‹ cÇik(TRIPS), thÂf« rh®ªj KjäL (TRIMS) k‰W« gÂfË‹ thÂfcwîfŸ (Trade in Serv ices) ngh‹w Éthj¤â‰FvL¤J¡bfhŸs¥g£ld.

cW¥ò ehLfS¡»ilna ntsh©ik, gU¤â berî¤ bjhÊš(Textiles), m¿î rh® g©l§fË‹ cÇikfŸ (TRIPS) k‰W« bghUŸFÉ¥ò¤ jL¥ò (anti dumping) ngh‹w JiwfË‹ (areas) fU¤JntWghL ÃyÉaJ.

‘cUFnt’ R‰W¥ng¢RfŸ gÂfŸ k‰W« ntsh©ik¤ JiwÆš‘fh£’o‹ všiyia ÉÇth¡»aJ. ‘cUFnt’ elto¡iffŸ mid¤Jt®¤jf¤ jilfisí« ngh¡f ÉU«ãaJ.

cyft®¤jf mik¥ò

(World Trade organisation - WTO)

`fh£’ rkur¥ ng¢Rth®¤ijfŸ VG R‰W¡fŸ eilbg‰W`cUFnt R‰W’ v‹wiH¡f¥gL«. v£ltJ R‰W rkur¥ ng¢Rth®¤ijfŸ 1989š bjhl§» 1995M« M©L `cyf t®¤jf’ mik¥ò(WTO) cUth¡f¥g£lnjhL, ng¢Rth®¤ijfŸ Ãiwtilªjd. `fh£’mik¥ã‹ nfh£ghLfS« cl‹ghLfS« ï›tik¥ãš (WTO)šã‹g‰w¥g£ld. 150 cW¥ò ehLfis¡ bfh©l cyf t®¤jfmik¥ghdJ, cW¥ò ehLfS¡FŸ vG« t®¤jf¥ ãu¢áidfisÃ®t»¤J Ô®¤J it¡F«. `fh£’ mik¥ig¥nghš mšyhkš (WTO)mik¥ò cWâahd, âwikahd Ã®thf mik¥ig¡ bfh©ljhF«.WTO É‹ `jiyik ïa¡Fduhf’ ghÞfš yhÄ (Pascal Lamy) v‹gt®2005 M« M©L bjhl§» 4 M©LfS¡F ï¥gjÉia t»¤JtU»wh®.

WTO É‹ K¡»a neh¡f« ngjk‰w, Rjªâukhd t®¤jfnkMF«. mjhtJ xU t®¤jf¤ jilfns (R§ftÇfŸ k‰W«R§ftÇÆšyhjit) ï§F fhz ïaY«. ïJnkY«, Fiwªjts®¢áailªj ehLfS¡F, ngh£oíl‹ Toa t®¤jf mik¥ò

210

Ãiyia cUth¡», mtifŸ rÇbrŒa¡Toa msî¡F neu« xJ¡»be»œ¢áíŸs t®¤jf¤Jl‹ Toa rYiffis¤ jªJŸsJ.

WTO É‹ K¡»a gÂfshtd

1. WTO cW¥òehLfË‹ t®¤jf cl‹ghLfis Ã®t»¤jš.

2. t®¤jf rkur¥ng¢R¡F xU mik¥ò.

3. t®¤jf jfuhWfis¡ ifahSjš.

4. njr msÉyhd t®¤jf¡ bfhŸiffis¡ f©fhÂ¤jš.

5. ts®ªJtU« ehLfS¡F bjhÊš E£g cjÉí« gÆ‰áí«bfhL¤Jjîjš.

6. ïju r®tnjr mik¥òfnshL T£Lwîl‹ brašgLjš.

WTO É‹ mid¤J cW¥ò ehLfË‹ mik¢r®fŸ msÉyhdkhehL ïu©L M©LfS¡F xUKiw T£l¥g£L, ï«kheh£ošgytifahd t®¤jf cl‹gh£L KoîfŸ v£l¥gL«. WTOcW¥òehLfË‹ mik¢r®fŸ msÉyhd 4tJ khehL njhfh (DOHA)ÉY«, 5tJ khehL `nf‹f«’ ÄY« (Cancum in Mexico) 6tJ khehLAh§-fh§»Y« eilbg‰wd. `njhfh ’ elto¡iffis¥g‰¿Éthâ¡f¡Toa 7tJ R‰W khehL, ts®ªj k‰W« tsU«ehLfËilna bjhl®ªJ fhz¥g£l ntWghLfŸ fhuzkhfj‰fhÈfkhf ÃW¤â it¡f¥g£lJ.

kWÓuik¥ò k‰W« ts®¢á¡fhd g‹dh£L t§» (IBRD)

‘cyf t§»’ (World Bank) v‹wiH¡f¥gL« ‘kW¢ Óuik¥òk‰W« ts®¢á¡fhd g‹dh£L t§»’ 1944 M« M©L brašgl¤bjhl§»aJ. g‹dh£L Ãâ ÃWtd« ( IMF) ghjfkhd brY¤JÃiyia rÇf£l j‰fhÈf cjÉia tH§»aJ. Mdhš, Ú©lfhyKjä£o‰F njitahd cjÉfis tH§f xU ÃWtd« njit¥g£lJ.ïjdhš ‘kW¢Óuik¥ò k‰W« ts®¢á¡fhd g‹dh£L t§»’ (cyft§») ÃWt¥ bg‰wJ. ï›t§» njitahd Ú©lfhy KjäLfisC¡FÉ¡f rYif KiwÆš fl‹fis tH§» tU»wJ.

211

cyf t§»Æ‹ gÂfŸ

(Functions of World Bank)

1. cW¥ò ehLfS¡F¤ njitahd Ú©lfhy M¡f¥ó®tkhdKjäLfis tH§f K‹tU»wJ.

2. jÅ kÅj‹ KjäLfS¡F« mašeh£L KjäLfS¡F«cWâaË¡f K‹tU»wJ.

3. mašeh£L¢ brY¤J¢ rkÃiyia¡ fh¡fî« cW¥òehLfË‹ rk¢Óuhd ts®¢á¡F cjîjY« áw¥ò¥ gÂfshF«.

4. mtru¥ gaDŸs á¿a bgÇa â£l§fS¡F njitahdflDjÉ brŒa¤ jahuhf cŸsJ.

cW¥ãd® k‰W« mik¥ò

(Membership and Organisation)

g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤âš cŸs cW¥ò ehLfŸ mid¤J«cyf t§»Æ‹ cW¥ò ehLfŸ MF«. 2000-MtJ M©oš ïâš 182cW¥ò ehLfŸ cŸsd. g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤âš (IMF) cŸsJnghynt cyf t§»ÆY« _‹W mL¡F Ã®thf Kiw cŸsJ. jiyt®,Ã®thf ïa¡Fe®fŸ k‰W« MSe®fŸ thÇa« (Board of Governors)v‹w ïit 3 mL¡FKiw. x›bthU cW¥ò ehLfS«, xU MSe®k‰W« kh‰W MSe®fis x›bthU 5 M©LfS¡F« ÃaÄ¡F«.muá‹ Ãâ mË¥ig bghW¤J MSeU¡F th¡fË¡F« X£Le®fË‹kâ¥ò Ô®khÅ¡f¥gL«.

_yjd mik¥ò (Capital Structure)

10 ãšÈa‹ lhy® m§ÑfÇ¡f¥g£l _yjd¤Jl‹ ïJ bjhl§f¥bg‰wJ. #]iy 1992š ïJ 184.1 ãšÈa‹ lhyuhf ca®ªjJ.

Ãâ Mjhu«

vªj m§fhofËÈUªJ ï›t§» gz¤ij fldhf¥ bgW»wnjhmâš ga‹gL¤j¥glhj Ãâia ïU¥ghf it¤J¡ bfhŸS«. ïj‹

212

neh¡f«, fl‹ bgWgtÇ‹ cWâ¢ bryit Fiw¥gjhF«. cyf t§»bgW»‹w flÅ‹ fhy¡ bfLitÉl Ú©l fhy¤â‰F fl‹ tH§fK‹tU»wJ.

áw¥ò brašâ£l« (SAP)

1983š bjhl§f¥bg‰w ï¤â£l«, kh¿tU« bghUshjhu¢NœÃiy¡nf‰g cyf t§»Æ‹ cjî« âwid ca®¤j cjî»wJ.

mo¥gil kh‰w¤ij rÇbrŒí« cjÉ (SAF)

1985š bjhl§f¥bg‰w ï›îjÉÆ‹_y« brY¤JÃiyg‰wh¡Fiwia¢ rk‹ brŒa cjîtnjhL ts®¢á¥ gÂfŸghâ¡f¥glhkš ïU¡fî« cyf t§» cjî»wJ.

fl‹ tH§Ftj‰fhd áy ÃgªjidfŸ

1. âwikahd xG§F elto¡iffŸ ã‹g‰w¥gLtnjhLeh£o‹ bfhŸiffŸ xËî kiwî ï‹¿í« muáaš ghâ¥òïšyhkY« ïU¤jš nt©L«.

2. ïl®¥ghLfis jÉ®¡f¡Toa nghJkhd nkyh©ik.

3. Ú©lfhy Ãâ Mjhu« tÊtif brŒjš

4. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤âia ca®¤âl jÅah®¤ JiwÆ‹ g§»id¡ T£Ljš.

t§»¡ flDjÉ

(Bank Borrowing)

‘cyf t§»’ mj‹ cW¥ò ehLfŸ rªjh¤ bjhifÆš _yjd«bg‰W brašgL« xU T£L ÃWtd«. r®tnjr _yjd m§fhomo¥gil k‰W« brythÂ¥gz g©lkh‰W cl‹ghL (Currency SwapAgreement-CSA) mo¥gilÆš, ï›t§»ahdJ Ú©lfhy, k¤âafhyÃâÆÈUªJ fl‹ tH§F»wJ.

213

fl‹ tH§F« brašghLfŸ

(Lending Activities)

ã‹tU« tÊfËš ï›t§» ïj‹ cW¥ò ehLfS¡F flDjÉtH§F»wJ.

1. jdJ brhªj ÃâÆÈUªJ rªij¥gL¤Jjš (mšyJ) g§nf‰ò_y« tH§F« fl‹.

2. m§fhoÆÈUªJ bgw¥g£l flÅÈUªJ mšyJ t§» bg‰wflÅÈUªJ tH§f¥gL« fl‹fŸ

3. KGikahfnth , gFâahfnth cW¥ò ehLfŸ jÅKjä£lhs®fËlÄUªJ bgW»‹w fl‹fS¡F cWâaË¤jš.

4. ï›t§»ahdJ mj‹ cW¥ò ehLfS¡F, mo¥gil kh‰w¤ij¢rÇbrŒí« cjÉ (SAF) k‰W« áw¥ò braš â£l« (SAP)ït‰¿‹_y« fl‹ trâ V‰gL¤â¤ jU»wJ. ï›t§» fšÉ,k¡fŸ bjhif, clšey«, r¤Jzî k‰W« R‰W¢NHš ngh‹wkÅj ts nk«ghL rh®ªjt‰¿‹ ts®¢á¡F mâf K¡»a¤Jt«mË¡»wJ.

g‹dh£L Ãâ¡ fHf«

(International Finance Corporation)

cyf t§»íl‹ ïizªj ÃWtdkhd r®tnjr Ãâ¡fHf« 1956M« M©L ÃWt¥ bg‰wJ. tsU« ehLfËYŸs jÅah®ÃWtd§fS¡F cjî« neh¡f¤Jl‹ mªÃWtd§fS¡F ïl®¥ghL_yjd¤ij (Risk Capital) mË¤J ï¡fHf« cjÉ brŒ»wJ. tsU«ehLfËš cŸs jÅah® ÃWtd§fŸ nk‰bfhŸS« brašâ£l§fS¡F r®tnjr Ãâ¡fHf« fl‹ k‰W« rk¢Ó® Ãâ _y« ÃâcjÉ brŒ»wJ.

g‹dh£L Ãâ¡fHf« ( IFC) ‘cyf t§»íl‹’ ïizªjÃWtdkhf ïU¥ãD«, ïJ r£l¥ó®t m§Ñfhu« bg‰¿U¥gnjhL,jd¡bf‹W jÅÃâ MjhuK«, gÂfisí« bg‰WŸsJ. ‘cyf

214

t§»’Æ‹ (IBRD) cW¥ò ehLfŸ mid¤J« ïj‹ cW¥ò ehLfŸ MfjFâahditahF«.

neh¡f§fŸ

1. jÅah®¤ JiwÆ‹ M¡f¥ó®tkhd Ka‰áfS¡F, jÅKjä£lhs®fË‹ cjÉíl‹ âU«g¢ brY¤Jtj‰F muá‹c¤âuthj« Ãâ cjÉ tH§Fjš.

2. jÅah® _yjd«, Kjä£L thŒ¥òfŸ, âwik thŒªjÃ®thf¤ âw‹ M»at‰iw xU§»id¤jš.

3. cŸeh£oY«, mašeh£oY« M¡f¥ó®tkhd KjäLfis¤ö©Ljš.

bjhÊšJiw, ntsh©ik, Ãâ k‰W« t®¤jf« k‰W« ïjujÅah® Jiw ÃWtd§fS« g‹dh£L Ãâ¡ fHf¤âÈUªJ Ãâ cjÉbgw jFâ cilat®fŸ. ï¤JiwfË‹ brašghLfŸ c‰g¤â¢ brašâwndhL bghUshjhu ts®¢á¡F cjÉ òÇ»wJ. Kjä£o‰fhdt£oåj« všyh¤ Jiw¡F« xnu Éjkhf ïU¡fhJ. ïJcl‹gh£o‰F c£g£lJ.

g‹dh£L ts®¢á¡ fHf« (IDA)

cyf t§»Æ‹ Jiz ÃWtdkhd ï¡fHf« br¥l«g® 1960šmik¡f¥bg‰wJ. ï¡fHf« mik¡f¥ bg‰wj‹ fhuz«, cy»šg‹dh£L Ú®k¤j‹ikia ts®¢áíw¢ brŒjš MF«. ts®¢á FiwªjehLfS¡F Fiwªj t£oÆY«, rYifÆY« Ãâ cjÉ tH§FtJïj‹ K¡»a neh¡fbkdyh«.

neh¡f§fŸ

1. bghUshjhu ts®¢áia nk«gl¢ brajš

2. c‰g¤âia¥ bgU¡Fjš

3. cW¥òehLfË‹ thœ¡if¤ ju¤ij nk«gl¢ brŒjš

215

4. cyf t§»Æ‹ ts®¢á rh®ªj neh¡f§fS¡F« mj‹Jiz¢ brašghLfS¡F« cWJizòÇjš

5. cW¥ò ehLfË‹ K¡»a ts®¢á¤ njitfS¡F ÃâcjÉòÇjš. g‹dh£L ts®¢á¡ fHf¤â‹ fl‹ mË¥ig mªÃa¢bryhtÂ¡F«, jy gz¢ bryîfS¡F« ( local currency cost)ga‹gL¤â¡ bfhŸsyh«.

g‹Kf Kjä£L cWâ¤ â£lKfik(The Multinational Investment Guarantee Agency (MIGA)

1988 M« M©L V‰gL¤j¥g£l ï«Kfik cyf t§»Æ‹ òâaJiz ÃWtd« MF«. ïj‹ m§ÑfÇ¡f¥g£l _yjd« 1.08 ãšÈa‹lhyuhF«.

neh¡f§fŸ

1. ïj‹ Äf K¡»a neh¡f« tsU« ehLfŸ neuoahfmašeh£L Kjä£il¥ bgw C¡FÉ¥gJ.

2. muáaš ïl®¥ghLfËÈUªJ fh¥gh‰w fh¥Õ£L¤â£l§fis¢ brašgL¤Jjš.

3. òâa KjäLfS¡F«, ÉÇth¡f KjäLfS¡F«, jÅah®kakh¡fY¡F«, Ãâ¤Jiw Ó®âU¤j§fS¡F k£Lnk ïJ fh¥Õ£L¥ghJfh¥gË¡»wJ.

4. Kjä£L¢ NœÃiyia <®J¡bfhŸs, ts®¢á¥gÂ k‰W«m¿îiufis tH§» cjî»wJ.

g‹Kf Kjä£L cWâ¤ â£l Kfik gy ehLfË‹KjäLfS¡F xU »Çah C¡»ahf¢ brašgL»wJ.

216



1. cyf kakhjš v‹gJ

m. x›bthU ehLfË‹ bghUshjhu¤ij cyf ehLfË‹bghUshjhu¤Jl‹ ïiz¤jš

M. g‹dh£L thÂf¤âš btË¥gil¤ j‹ikia mâfÇ¤jš

ï. cyf ehLfŸ mid¤ijí« xnu bghUshjhu mik¥ghf kh‰¿mik¤jš

<. nk‰T¿a mid¤J«

2. bjhÊšE£g kh‰w« ngusÉš eilbgWtJ

m. cÇk x¥gªj¤â‹ _yK« k‰W« T£L Ka‰á _ykhfnt.

M. brhªj mik¥ig nj®î brŒjš _ykhfnt.

ï. tÊKiwfis Rygkh¡Fjš _ykhfnt.

<. nk‰f©l vití« mšy.

3. g©lkh‰W KiwÆš cŸs K¡»a ïl®ghL

m. gÇkh‰w KiwahdJ v©z‰witahfî«, fodkhdjhfî«ïU¤jš

M. ïUKf¤ njit bghU¤jÄ‹ik

ï. ïil¥g£l g©l« všnyhU« m¿ªâU¡f nt©oa mtáa«ïšiy

<. å£L c‰g¤â Kiw eilKiwÆš ïU¤jš

4. g‹dh£L Ãâ ÃWtd« njh‰WÉ‰gj‰fhd Ô®khd«Ãiwnt‰w¥g£lJ.

m. t£lnki# khehL M. b#Åth khehL

ï. ãÇ£l‹ c£° khehL <. nk‰f©l vití« ïšiy

217

5. cyf t§» njh‰WÉ¡f¥g£l M©L

m. 1983 M. 1844

ï. 1948 <. 1944

II. nfho£l ïl§fis Ãu¥òf :nfho£l ïl§fis Ãu¥òf :nfho£l ïl§fis Ãu¥òf :nfho£l ïl§fis Ãu¥òf :nfho£l ïl§fis Ãu¥òf :

6. cyf¥ bghUshjhu¤â‹ K¡»a neh¡f« .........

7. ÉÇîgL¤j¥g£l mik¥ò Óuh¡f¤ â£l« ......... Ka‰á¡FÉ¤â£ld.

8. ........... kÅj f©Lão¥òfSŸ Äfî« mo¥gilahdjhF«.

9. flªj fhy§fËš .......... ts®¢áÆ‹ ïaªâukhf fUj¥g£lJ.

10. g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ ca®k£l mâfhu« .......... Æl« cŸsJ.


11. v©bzŒ c‰g¤â k‰W« m. thÎ§l‹V‰Wkâ ehLfŸ

12. g‹dh£L Ãâ ÃWtd« M. ïuh‹, ïuh¡, Fit¤

13. cUFnt R‰W ï. b#Åth

14. IBRD‹ cW¥ãd®fŸ 182 <. 1993

15. GATT c. 2000 tUl«

IV. xÇU th®¤ijfËš Éil jUf.xÇU th®¤ijfËš Éil jUf.xÇU th®¤ijfËš Éil jUf.xÇU th®¤ijfËš Éil jUf.xÇU th®¤ijfËš Éil jUf.

16. ïªâahÉ‹ V‰Wkâ¥ g©l§fS¡F eh‹F cjhuz« jUf.

17. xU eh£o‹ gzÉaš elto¡iffË‹ gântL v‹gJ ahJ?

18. áw¥ò braš â£l« v¥bghGJ ÃWt¥g£lJ?

19. gy ehLfË‹ KjäLfS¡F »Çah C¡»ahf brašgLtJ vJ?

20. SAF v‹whš v‹d?

218


V. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš Éilã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš Éilã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš Éilã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš Éilã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš ÉiljUf.jUf.jUf.jUf.jUf.

21. òâa bghUshjhu¡ bfhŸifÆš ïU gFâfŸ ahit?

22. bjhÊšE£g kh‰w§fË‹ _‹W KiwfŸ ahit?

23. gz¤â‹ gÂfŸ ahit?

24. mašeh£L thÂg brY¤J rkÃiy v‹whš v‹d?

25. mašeh£L thÂg¤â‹ c£TWfŸ ahit?



26. cyf kakhjÈ‹ msåLfŸ ahit?

27. gz« ts®ªj Éj¤ij ÉtÇ.

28. g‹dh£L Ãâ ÃWtd¤â‹ gÂfis És¡Ff?

29. mašeh£L thÂg¤â‰F«, mašeh£L thÂg brY¤JrkÃiy¡F« cŸs ntWghLfis¡ TWf.

30. GATT‹ neh¡f§fisí«, mitfis milí« tÊfisí« ÉtÇ.



31. bghUshjhu K‹nd‰w¤âš mašeh£L thÂg¤â‹ g§»idÉtÇ.

32. ïªâahÉ‹ mašeh£L thÂg¤â‹ c£TWfis És¡Ff?

33. g‹dh£L Ãâ ÃWtd« v‹gJ ahJ? mj‹ gÂfis ÉtÇ.

34. cyf t§» v‹gJ ahJ? mj‹ brašgh£L Kiwfis ÉtÇ.

219

ghl« - 10

kÅjts nk«ghL

(((((Human Resources Development)

K‹Diu

ï¥ghl¤âš `kÅjts nk«ghL’, v‹w fU¤âid¥ g‰¿ eh«f‰ngh«. 1951« M©L Kjš V‰g£l fšÉÆ‹ K‹nd‰w« g‰¿í«nkY« `kÅj _yjd«’ g‰¿í« eh« fh©ngh«.

kÅj ts nk«ghL

bt›ntW rªj®¥g§fËš, ‘kÅjts nk«ghL’ v‹w brhšyhdJbt›ntW bghUŸgLkhW ga‹gL¤j¥gL»wJ. F.H. M®igr‹ (F.H.Harbison) v‹gtÇ‹ T‰W¥go, ``kÅjts§fŸ v‹gJ k¡fËlKŸsM‰wšfŸ, âw‹fŸ, m¿î M»a kiwªJŸs r¡âfis g©l§fË‹c‰g¤âÆY« mšyJ gaDŸs gÂfis M‰WtâY« ga‹gL¤j¥glnt©L« v‹gâš ml§»íŸsJ’’ v‹»wh®.

kÅjts nkyh©ikÆš (Human Resource Management) kÅj tsnk«ghL v‹gJ “f‰wÈ‹ brašfis xG§F¥gL¤â, xU Ã®thfmik¥ãš mt‰iw tÇir¥gL¤Jtj‹ _y«, brašghLfisK‹nd‰wkila¢ brŒJ xU egÇ‹ mšyJ xU ÃWtd¤â‹ gÂfisK‹nd‰WtjhF«’’ ï›tiuaiwÆ‹go kÅjts nk«ghL v‹gJ gÆ‰ák‰W« K‹nd‰w¤ijí«, gÂ¤âw‹ nk«gh£ilí« k‰W« ÃWtdK‹nd‰w¤ijí« F¿¡»wJ. MdhY«, ïªj ghl¥gFâÆš, kÅjtsnk«ghL v‹gJ kÅj _yjd nk«gh£il F¿¤J ÉÇthf MuhŒ»wJ.

kÅjts nk«gh£oid R£o¡fh£L« bghJthd fhuÂfŸ ïUãÇîfshF«. 1. xU eh£o‹ kÅj Kjä£o‹ ïU¥ig msÉLjš 2.ïªj ïU¥nghL, ï‹D« mâfÇ¡F« kÅj _yjd M¡f¤â‹ msitmsÉLjš. ïJnt xU F¿¥ã£l fhy¤âš kÅj _yjd M¡f¤â‹msthF«. ïªj kÅj _yjd ïU¥ghdJ, mªeh£o‹ kÅjtsnk«gh£L Ãiyia¡ fh£LtjhF«. Mdhš, kÅj _yjd M¡f¤â‹

220

msthdJ mj‹ ts®¢á åj¤ij¡ fh£L»wJ.

kÅj _yjd¤ij¥ g‰¿ F¿¥ãL«nghJ xU eg® Ñœf©ltiffËš jdJ âw‹fis ts®¤J¡bfhŸs KjäL¢ brŒjiy¡F¿¡»‹nwh«. mitahtd 1. Rfhjhu trâfŸ k‰W« gÂfŸ 2.gÂ¡fhd¥ gÆ‰á 3. Kiwahd fšÉ 4. Kânah® fšÉ k‰W« ÉtrhaÉÇth¡f¤ (v.fh. Kiwrhuh fšÉ) â£l§fŸ 5. jÅeg® k‰W«FL«g§fŸ ntiythŒ¥ig¤ njo ïl« bga®jš.

flªj fhy¤âš, bghUËaš tšYd®fŸ eh£o‹ bghUshjhuts®¢á åj¤ij mâfÇ¡f `_yjd¤ij’ TLjyhf gU¥bghUŸ ÛJmâfÇ¡f nt©L« vd fUâdh®fŸ. Mdhš, 1960-« M©LfËšgU¥bghUŸ _yjd¤ij¥ ngh‹nw, kÅj _yjd¤âš mâfkhfKjäL brŒjš mtáakhdJ vd cz®ªjd®. kÅj _yjd¤ijmâfÇ¡F« mid¤J fhuÂfS¡FŸS« fšÉ Äf K¡»akhdJ vdfUj¥g£lJ. vdnt j‰nghJ xU jÅ¥ ãÇthf `fšÉ¥ g‰¿abghUËaš’ cUth»aJ. 1960-« M©L °fš£° (Schultz) v‹wm¿P® jdJ kÅj _yjd nfh£gh£oš ïij m¿É¤JŸsh®. Ml«°Ä¤, Mš¥u£ kh®õš M»a bjh‹ik¥ bghUshjhu m¿P®fŸfšÉ¥g‰¿a j§fsJ fU¤J¡fis btËÆ£L ïUªjhY«, flªj 50M©LfËš bghUËaš m¿P®fŸ, bghUshjhu¡ fUÉfisga‹gL¤â, fšÉÆš bghUshjhu K¡»a¤Jt¤ij¥ g‰¿ MuhaK‰g£ld®.

áy neu§fËš fšÉ v‹gJ, Ef®th, _yjdkh v‹w nfŸÉvG»‹wJ. Mdhš ïJ xU r®¢ir¡FÇa jiy¥ghf ïU¡f KoahJv‹gJ F¿¥ãl¤j¡fJ. fšÉ v‹gJ Èf®î« KjäL«’ vdvšnyhuhY« V‰w¡ bfhŸs¥g£lJ. ï‹iwa eh£fËš bghUshjhuÃòz®fŸ mâfg£r« mij (kÅjts«) Kjä£lhfnt fUJ»‹wd®.

A®ãr‹ (Harbison) k‰W« nka®R (Myers) M»nah® kÅjts§fË‹ F¿pLfis ã‹tUkhW F¿¥ãL»‹wd®.

1. g¤jhÆu« k¡fS¡F cŸs MáÇa®fË‹ v©Â¡if (Kjšk‰W« ïu©lh« ÃiyfËš)

2. g¤jhÆu« k¡fS¡F bgh¿ahs® k‰W« ÉŠPhÅfË‹v©Â¡if

221

3. g¤jhÆu« k¡fS¡F kU¤Jt®fŸ k‰W« gš kU¤JtÇ‹v©Â¡if

4. 5 Kjš 14tJ taJ tu«ò¡F£g£l bjhl¡f¡fšÉ nr®¡f¥g£lkhzt®fË‹ rjåj«.

5. rk‹ brŒa¥g£l bjhl¡f¡fšÉ k‰W« ïilÃiy fšÉgŸËÆ‹ nr®¡ifÆ‹ É»j«

6. ïu©lh« Ãiyah»a gâidªJ k‰W« g¤bjh‹gJtaJ¡F£g£l khzt®fË‹ nr®¡if rjåj«

7. _‹wh« Ãiyah»a ca® fšÉ 20 Kjš 24 taJ¡F£g£lkhzt®fË‹ nr®¡if åj«.

Kjš 3 F¿pLfS« kÅjts ïU¥ãidfz¡»Lgitfshfî«, filá eh‹F F¿pLfŸ TLjš ïU¥ãidfh£L« fUÉfŸ v‹W« miH¡f¥gL«.

ÑœfhQ« 2 F¿pLfŸ ca® fšÉ¡F mË¡f¡ Toa m¿Kf¥gÆ‰áia¡ F¿¡»wJ. mit

1. xU F¿¥ã£l M©oš m¿Éaš k‰W« bjhÊšE£g¥ ãÇÉšnr®¡f¥g£l khzt®fË‹ v©Â¡if.

2. mnj M©oš r£l«, E©fiy, fiy¥ãÇî M»a ghl§fËšnr®¡f¥g£l khzt®fË‹ nr®¡ifåj«.

A®ãr‹ k‰W« nka®R mt®fŸ kÅjts nk«gh£o‹ vËa,T£L F¿p£L v©iz (Composite Number) totik¤jh®fŸ.ï¡F¿p£bl©iz¡ fz¡»l ïu©lh« Ãiyah»a gâidªJk‰W« g¤bjh‹gjhtJ taJ¡F£g£l khzt®fË‹ nr®¡ifrjåj¤ijí«, _‹wh« Ãiyah»a ca® fšÉ 20 Kjš 24taJ¡F£g£l khzt®fË‹ nr®¡if rjåj¤ijí« T£o mjidÃiw v© Iªjhš bgU¡Ftâš »il¡F« <thF«.

T£LF¿p£L v©iz mo¥gilahf¡ bfh©L m¥bghUËaš

222

m¿P®fŸ ehLfis;

1. ts®¢á F‹¿a ehLfŸ

2. gFâ ts®¢áailªj ehLfŸ

3. ghâ K‹nd¿a ehLfŸ

4. K‹nd¿a ehLfŸ vd eh‹F tifahf¥ ãÇ¤JŸsh®fŸ.

kÅjts nk«ghL«, bghUshjhu ts®¢áí«(Human Resource Development and Economic Development)

kÅjts nk«gh£L F¿pLfS¡F« bghUshjhu ts®¢áF¿pLfS¡F« ïilna beU§»a¤ bjhl®ò cŸsJ.

bghUshjhu ts®¢áia fz¡»l ÑœfhQ« F¿pLfŸcjî»‹wd.

1. jyhåj bkh¤j eh£L c‰g¤â mbkÇ¡f lhy®fËš

2. ntsh©ik¤ Jiwia¢ rh®ªj bjhÊšfËš gÂòÇí«k¡fË‹ rjåj«

3. eh£L tUkhd¤âš fšÉ¡fhf bryÉl¥gL« bghJ¢bryîfË‹ rjåj«

4. bkh¤j k¡fŸbjhifÆš 5 Kjš 14 taJ¡F£g£l taâdÇ‹rjåj«

A®ãr‹ k‰W« nka®R mt®fË‹ MuhŒ¢áÆ‹ F¿¥ãšÑœfhQ« KoîfŸ btËÆl¥gL»‹wd.

1. kÅj ts nk«gh£o‹ vËa T£L¡ F¿p£bl©Â‰F«,jyhåj bkh¤j mbkÇ¡f eh£L c‰g¤â¡F« ïilna (lhyU¡F«) ÄfbeU§»a neuoahd bjhl®ò cŸsJ (Positive Relation). ïªj vËa T£LF¿p£bl©Â‰F«, Étrha¤âš <Lg£LŸs k¡fŸ rjåj¤â‰F«mâfkhd vâ®kiw¤ bjhl®ò cŸsJ. (Negative Relation)

223

2. rÇbrŒa¥g£l ïu©lh« Ãiy nr®¡if rjåjK«, bkh¤jeh£L c‰g¤âí« nkY« ntsh©ikÆš <Lg£l k¡fË‹rjåj¤â‰FÄilna mâfkhd bjhl®òŸsJ.

3. KjšÃiy nr®¡if É»j«, bkh¤j eh£L c‰g¤â k‰W«Étrha¤ij rh®ªj rjÉ»j« M»a ï«_‹¿‰F« cŸsbjhl®ghdJ. T£L F¿p£bl© (m) ïu©lh« Ãiy nr®¡if É»j«,bkh¤j eh£L c‰g¤â k‰W« Étrha¤ij rh®ªj rjåj«M»at‰iwÉl Fiwthdjhfnt ïU¡F«.

F¿p£L v© Ñœk£l¡ fšÉnahL bjhl®òilajhŒïU¥gijÉl, F¿p£bl©, ca® fšÉnahL bjhl®òŸsjhŒ ïUªjhšbghUshjhu ts®¢áahdJ F¿¥ãl¤j¡f ts®¢á Ãiyia milí«v‹gij¡ fh£L»wJ.

xU muR kÅj ts nk«gh£o‹ í¤âfis â£lÄL«nghJ«, áymo¥gil bjÇîfis brŒâl nt©L«.

1. Kiwahd fšÉÆ‹ K¡»a¤Jt« ju¤â‰fh (m) msÉ‰fhvd KobtL¤jš. (Emphasis on Quantity or Quality)

2 . ïilÃiy k‰W« ca® fšÉÆš m¿Éaš k‰W«bjhÊšE£g¤â‰fh? (m) r£l« , fiy k‰W« khDlÉašïitfS¡fh? vt‰¿‰F K¡»a¤Jt« mË¡f nt©L« v‹gijÔ®khÅ¤jš.

3. âwik ts®¢áÆš, ntiy¡F K‹ mË¡F« gÆ‰áah? (m)gÂÆil¥ gÆ‰áah? vij rh®ªâU¡f nt©L« v‹gij Ô®khÅ¤jš.

4. C¡fCâa« bfhL¡f, TÈ k‰W« r«gs¤ij âU¤âmik¥gjh? (m) m§fho r¡âfËl« É£LÉLtjh? v‹gij¤Ô®khÅ¤jš.

5. jÅegÇ‹ njitfŸ k‰W« ÉU¥g§fisí« muá‹njitfisí« fU¤âš bfhŸSjš.

6. ju¤â‰F«, msÉ‰F« ïilna fšÉ ts®¢áÆš bjÇî brŒí«

224

nghJ, mJ gy tot§fis vL¡F«. áy ehLfŸ, midtU¡F« fšÉmË¥gjh mšyJ jukhd ïilÃiy k‰W« gšfiy¡fHf fšÉÆid xUF¿¥ã£l xU áy M‰wš Ãiwªjt®fS¡nf mË¡f¥gl nt©Lkhv‹gdt‰WŸ x‹iw bjÇî¢ brŒjš nt©L«. Fiwªjv©Â¡ifahd khzt®fS¡F ešy jFâ thŒªj MáÇa®fisbfh©L fšÉ òf£Ltjh (m) Ãiwa khzt®fS¡F jFâ FiwªjMáÇa®fis¡ bfh©L fšÉ òf£Ltjh vd bjÇî¢ brŒant©L«.bghJthf muáaš k‰W« rKjha fhuz§fŸ `msÉ‰F’ (Quantity)k£Lnk K¡»a¤Jt¥gL¤J»‹wd; Mdhš, Éiuthd bghUshjhuts®¢á¡F njitahdJ `ca®ju kÅj r¡âna’. nkY« m¿Éaš k‰W«bjhÊšE£g fšÉ ts®¢á¡F« r£l«, E©fiy, khDlÉaY¡F«ïilna, xU rÇahd rk ts®¢áia ïilÃiy k‰W« ca®k£lfšÉÃiyfS¡ »ilna V‰gL¤j nt©L«.

bghJthf kÅjts nk«gh£L nfh£ghLfis fšÉ¤ â£l§fŸvd F¿¥ãlyh«. ïjid 3 tifahf ãÇ¡fyh« mit.

1. kÅj r¡âfË‹ mQFKiwfŸ (Manpower approach)

2. rKjha njitfË‹ mQFKiwfŸ (Soc ia l Demandapproach)

3. Éisî É»j§fË‹ mQFKiwfŸ (Rate of Returnsapproach)

1. kÅj r¡âfË‹ mQFKiwfŸ

kÅj r¡âfË‹ mQFKiw v‹gJ fšÉ¤ â£l¤âš kÅjr¡âahdJ bt›ntW Ãiy, k‰W« bt›ntW tifahd fšÉiabg‰¿Uªjhš, bkh¤j eh£L c‰g¤âÆš vâ®gh®¡F« ts®¢á åj¤ijmilaKoí« vd vâ®gh®¡»wJ.

ïw¥ò, XŒî Ãiy, k‰W« ïl¥bga®¢á M»at‰iw fU¤âšbfh©L kÅj r¡âfis fz¡»lnt©L«. TLjš kÅj r¡ânjitfis fz¡»l nr®¡if v©Â¡if bgwnt©L«. ïªjmQFKiw fšÉ¤ â£l¤âš, ï¤â£l¤â‰fhd gz xJ¡Ñ£LKiwfis¥ g‰¿a tÊfŸ mË¡f¥glÉšiy.

225

2. rKjha njitfË‹ mQFKiwfŸ

ïªj mQFKiwia, r_f Éisî åj¤â‹ gF¥ghŒitga‹gL¤Jtj‹ _y« m¿ªJ¡ bfhŸsyh«.

3. Éisî É»j§fË‹ mQFKiwfŸ

fšÉia `Kjälhf’ fUJ«nghJ mjid jÅah® KjäL v‹W«,r_f KjäL v‹W« c‰W neh¡fyh«.

1951 M« M©LKjš fšÉ ts®¢á

M§»nyaM£á fhy¤âš midtU« f‰f nt©L« v‹gj‰FK¡»a¤Jt«ju¥glÉšiy. fhyÂ Mâ¡f« eL¤ju fšÉa¿î bg‰wrKjha¤ij vG¤j¿Éšyhj rKjhakhf kh‰¿É£lJ.

Rjªâu« bg‰wJ Kjš, xU fšÉ r«gªjkhd bto¥ò ïªâahÉšV‰g£lJ. J.B.G. ây¡ mt®fË‹ T‰W¥go, “ï‹W ïªâa khzt®fË‹v©Â¡ifahdJ, ï§»yhªJ, ãuh‹R, fdlh k‰W« eh®nt M»aehLfË‹ cŸs bkh¤j k¡fŸ bjhifiaÉl mâfkhfnt cŸsJ. cyfmsÉš, Mu«g ÃiyÆš nr®¡f¥g£l x›bthU 6-tJ khztD«,ïilÃiyÆš nr®¡f¥g£l x›bthU 7-tJ khztD« gÂÃiyÆšnr®¡f¥g£l x›bthU 8-tJ khztD« xU ïªâand.” Iªjh©Lâ£l§fŸ Jt§F« K‹d®, bkh¤j eh£L c‰g¤âÆ‹ 1.2 rjåj« k£LnkfšÉ¡F KjäL brŒa¥g£lJ. Mdhš j‰nghJ, bkh¤j eh£L c‰g¤âÆš3.5 rjåj« bghJ Kjälhf mâfÇ¤JŸsJ.

ïªâahÉš fšÉ ts®¢á F¿¥ãl¤j¡f msÉš ïUªjhY«(m£ltiz 10.1 ghl¤â‹ ïWâÆš bfhL¡f¥g£LŸsJ) msî, ju«k‰W« rk¤Jt« M»a _‹W« ïªâa¡ fšÉ KiwÆš ão¥glhjK¡nfhzkhf cŸsJ.

ïªâa¡ fšÉ mik¥ã‹ Äf¥bgÇa njhšÉ, midtU¡F«bjhl¡f¡fšÉ v‹w neh¡f¤njhL bjhl®òilaJ. ïilÃiyk£l¤âš bjhÊ‰fšÉ kakhjš vâ®¥gh®¡f¥g£l KoîfisÉisÉ¡fÉšiy. nkšÃiy k£l¤âš bjhÊ‰fšÉ¥ ãÇÉšm¿Kf¥gL¤âa ghl¥ãÇîfŸ bgausÉyhd j‹ik cilajhf

226

ïU¡»wJ. mitfŸ khzt®fS¡F ntiy thŒ¥ig »il¡f¢ brŒacjtÉšiy. ca®ju k¡fS¡F«, eL¤ju k¡fS¡Fnk ï¡fšÉ Kiwe‹ik¥ ga¡»wJ. Rjªâu« bg‰W K¥gJ M©Lfsh»í«, 1978«M©oš ftÅ¡f¥g£lJ v‹dbtÅš, 70 rjåj ïl§fŸ ïilÃiy¥gŸËfËY« 80 rjåj ïl§fŸ ca® fšÉ k£l§fËY« 30 rjåj«ca® tUkhd« <£L« k¡fshš vL¤J¡bfhŸs¥g£ld.v¡fhuz¤ij¡ bfh©L« Ãyik kh¿íŸsJ vd e«gKoahJ. kÅjr¡âÆ‹ njit¡F« mË¥ã‰F« bghW¤j« ï‹¿ nkY« ntiythŒ¥ã‹ik tsUtnjhL fšÉÆ‹ juK« åœ¢áailªJ tU»wJ.

ïªâa¡ fšÉ mik¥ãš V‰w¤jhœîfŸ ÃiwªJŸsd.»uhk¥òw k‰W« ef®òw k¡fË‹ fšÉ ÃiyÆš ntWghLfŸ cŸsd.MQ¡F« bg©Q¡FÄilna, ã‹j§»a ãÇÉdU¡F« k‰W«ã‹j§»a tF¥ig¢ rhuhj ãÇÉdU¡F«Äilna,khÃy§fS¡»ilna, kht£l§fS¡»ilna nkY«khÃy¤â‰FŸnsna gy¥gy ntWghLfŸ, V‰w¤jhœîfŸ cŸsd.

fšÉ¤ JiwÆ‹ mo¥gilahd ãu¢ridfSŸ x‹W `FiwthdKjäL’, MF«. flªj I«gJ M©LfËš gzts§fË‹ xJ¡Ñ£L¥òŸË Étu§fŸ ïªj Ãiyia cWâ¥gL¤J»wJ. Kjyh« Iªjh©Lâ£l¤âš jh‹, ‘midtU¡F« fšÉ’ v‹w fU¤J K¡»a¤Jt«bg‰wJ. bjhl¡f¡ fšÉí« Kânah® fšÉí« fšÉ¡fhf xJ¡ÑLbrŒj ts§fSŸ 5š 3 g§»id¥ bg‰wJ. mj‹ ã‹ Ô£l¥g£lâ£l§fËš ï¡ fšÉâ£l§fS¡F mË¡f¥g£l K¡»a¤Jt« åœ¢ámilªjJ.

1960« M©o‰FŸshfnt midtU¡F« bjhl¡f¡fšÉ v‹wneh¡f¤ij milªâU¡f nt©L«. (mjhtJ muáaš rhrd«Jt§f¥g£l 10 M©LfS¡FŸshfnt) Mdhš ï‹W tiuÆY« eh«ïjid mila ïayÉšiy.

#¥gh‹ eh£o‹ mântf¥ bghUshjhu ts®¢á¡fhd xUïufáa« v‹dbt‹whš mJ bjhl¡f¡fšÉ¡F«, bjhÊ‰fšÉ¡F«mË¤j K¡»a¤JtK«, ï¤JiwfS¡F xJ¡ÑL brŒj bgUksî ÃâMjhunk MF«.

midtU¡F« bjhl¡f¡fšÉ ïy¡if mila ïayhik¡F

227

k‰bwhU fhuz« FHªijbjhÊyhs®fŸ (Chi ld labour) ïj‹fhuzkhf áwh® gŸË¡F¢ bršyhkš gŸËÆÈUªJ ïilnaÃ‹WÉL»wh®fŸ.

jÄœeh£o‹ fšÉ ts®¢á(Educational Progrees in Tamil Nadu)

ïªâahÉš, jÄœehL ešy fšÉ ts®¢á milªJ¡bfh©oU¡F« khÃykhF«. vG¤j¿Éš nfush, kfhuhZou« M»akhÃy§fS¡F ã‹ jÄœehlhdJ _‹wh« ÃiyÆš cŸsJ.jÄHf¤â‹ vG¤j¿î Ãiy¡ F¿¤j òŸË Égu§fŸ m£ltiz 10.2šbfhL¡f¥g£LŸsJ.

jÄHf¤â‹ M©, bg© ït®fsJ fšÉa¿î Ãiy ts®¢á,ïªâahÉ‹ ruhrÇ fšÉ m¿î Ãiyia¡ fh£oY« nkyhd ÃiyÆšcŸsJ. 2001-« M©o‹ fz¡bfL¥ã‹go, jÄHf¤â‹ x£Lbkh¤jvG¤j¿î Ãiy 73.47 Mfî«. eh£o‹ ruhrÇ vG¤j¿î Ãiy 65.38rjåjkhfnt ïUªjJ.

1991-2001 , Kjš ïilÃiy¥gŸËfË‹ nr®¡if msthdJ 13rjåj¤âÈUªJ 59 rjåjkhf ca®ªJŸsJ.

1962-1963 Kjš, 2000-2001 tiu fšÉ¡fhd brythdJ Óuhfts®ªJŸsJ. ï¡fhy f£l§fËš fšÉ¡fhd bryî 26 nfhoÆÈUªJ4949 nfhoahf mâfÇ¤jJ. ïJ xU F¿¥ãl¤j¡f K‹nd‰wkhF«.

1986-« M©L fšÉ¡ bfhŸifÆ‹ _y« ïªâa muRmidtU¡F« Mu«g¡ fšÉ mË¥gj‰F K‹DÇik bfhL¤jJ.ï¡bfhŸif 1 Kjš 5 tF¥ò tiuÆš go¡F« midtU¡F« fšÉiabfhL¡f nt©L« (UPE) v‹gnj MF«.

jÄHf¤âš 6 Kjš 11-taJ¡F£g£l khzt®fË‹ nr®¡ifÆšÃiyahd ts®¢áia Ô®khÅ¡F« K¡»a fhuz§fŸ ã‹tUkhW (1)khzt®fŸ gŸË¡F¢ brštj‰F, mUfhikÆš gŸËfŸ ïU¤jš.(2) bg‰nwh®fŸ fšÉÆ‹ ju¤ij¥ g‰¿a ÉÊ¥òz®î bg‰¿U¤jš(3) c©ik jÅeg® tUkhd« mâfÇ¤jš (4) Kjš mik¢rÇ‹r¤Jzî â£l¤ij rÇahd KiwÆš brašgL¤Jjš (5) khzt®fŸ

228

gŸË¡F¢ bršy C¡FÉ¡F« t©z«, muá‹ rYiffŸ tH§Fjš(c«.) ïytr ghlò¤jf§fŸ tH§Fjš, ïytr ngUªJ m£ilfŸtH§Fjš, nkY« ãw rYiffŸ.

jÄHfkhdJ Kjš ÃiyfËš cŸs _‹W khÃy§fSŸ x‹whfïU¥gj‰F K¡»a fhuz« gŸËfŸ, k¡fŸ thG« ïl§fS¡F ÄfmUfhikÆš ïU¥gnj. jÄHf¤âYŸs Mu«g¥gŸËfshdJ, k¡fŸthG« ïl§fS¡F 1 »nyh Û£l® bjhiyÉ‰FŸ mikªJŸsJ, (99rjåj gŸËfŸ) ca®-bjhl¡f gŸËfŸ k¡fŸ thG« ïl§fS¡F 3»nyh Û£l® bjhiyÉ‰FŸ mikªJŸsJ (81 rjåj« gŸËfŸ)ïilÃiy¥gŸËfŸ, thG« ïl§fS¡F 5 »nyh Û£l® bjhiyÉ‰FŸmikªJŸsJ (78 rjåj« gŸËfŸ) nkšÃiy¥gŸËfŸ thG«ïl§fS¡F 8 »nyh Û£l® bjhiyÉš mikªâU¤jš (76 rjåj«gŸËfŸ). k‰w khÃy§fnshL x¥ãL«nghJ, jÄHfkhdJ xUF¿¥ãl¥g£l rhjidia Ãfœ¤âíŸsJ.

rÛgfhykhf gŸË¡Ftuhkš j§»ÉL« (dropouts )FHªijfË‹ v©Â¡if FiwªJ tU»wJ. ïj‰F fhuz«Kjšmik¢rÇ‹ kâa r¤Jzî¤â£l«, ïytr Rfhjhu gÇnrhjidïytr fšÉ k‰W« ãw rYiffshd ïytr ngUªJ m£il,gyiffŸ, ò¤jf§fŸ k‰W« ÓUilfŸ.

kht£l bjhl¡f fšÉ¤ â£l«(District Primary Education Programme-DPEP)

midtU« bjhl¡f fšÉ v‹w ïy¡if neh¡fkhf¡ bfh©Lï¡bfhŸif m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. ï¡bfhŸif fšÉa¿Éš, ghÈdntWghLfis Fiw¡f K¡»a¤Jt« bfhL¡»wJ.

gŸË rhuh k‰W« taJ tªnjh® fšÉ(Non-formal Education and Adult literary)

ï¤â£l¤â‹ Ñœ jÄHf murhdJ Ñœf©l elto¡iffisvL¤JŸsJ. mitfŸ

1. bkh¤j fšÉ m¿î elto¡iffŸ (TLC)

229

2. fšÉ m¿î¥ bg‰wã‹d® elto¡iffŸ

3. bjhl® fšÉ

ïªelto¡iffŸ mid¤J« “m¿bthË ïa¡f¤â‹” ÑœvL¡f¥g£l elto¡iffshF«. ïªj ïa¡f¤âš taJ tªnjh®vd¥gLgt® 15 Kjš 35 taJ¡F£g£lt®fŸ vd tiuaW¡f¥g£ld®.

ïilÃiy k‰W« nkšÃiy¡ fšÉ

(Secondary and Higher Secondary Education)

ïªÃiyÆš gŸËfŸ, khzt®fŸ, MáÇa®fŸ v©Â¡iffÂrkhf ca®ªJŸsJ. Ãiyahd f£ol§fŸ, TLjyhd MáÇa®fŸmâf m¿Éaš fUÉfŸ, trâahd MŒtf§fŸ, g£liufŸbjhÊšfšÉ ghl§fŸ tY¥gL¤Jjš KjÈad ïilÃiy¡ fšÉÆ‹mtru¤ njitfshF«. bjhÊš fšÉ ghl¥ ãÇÉ‹ brašghLfËšjÄHfnk Kj‹ikahf¤ âfœ»wJ. r‰nww¡Fiwa jÄHf muR 16Kjš 18 taJ tiuíŸs khzt®fis fšÿÇfËš xU òFKftF¥òfS¡F gâyhf nkšÃiy¥ gŸËfËš gytifahdghl¥ãÇîfis m¿Kf¥gL¤Jtj‹ _y« khzt® nr®¡ifiamâf¥gL¤â bt‰¿¡ f©LŸsJ.

fiy k‰W« m¿Éaš fšÿÇ(Arts and Science College)

1960-61š fiy k‰W« m¿Éaš fšÿÇfŸ 57 Mf ïUªjJ. ïJ2004-05š 444-Mf ca®ªJŸsJ.

bjhÊšE£g fšÉ (Technical Education)

ï¤jifa bjhÊš E£g fšÉÆš RaÃâ fšÿÇfŸ bgU« msÉšfhz¥gL»‹wd. ïªj fšÿÇfËš 87 rjåj¤â‰F« mâfkhdkhzt®fŸ fšÉ f‰»‹wd. ïJ rk¤Jt bfhŸif¡F vâ®kiwthdÃfœthf ïUªjhY« mit v©Â¡ifÆš mâf ts®¢á mil»‹wd;ïªj fšÿÇfËš ViHfis¤ jÉu k‰wt®fŸ Rygkhf nr®¤J ga‹mil»‹wd® ï›tif¡ fšÿÇfËš go¡f rkthŒ¥ò¡fŸmidtU¡F« »il¡fhkš nghtâdhš rkthŒò¡fhd neh¡f§fŸ

230

Ãiwî¥ bgwÉšiy. nkY« ï¤jifa fšÿÇfŸ k‰W« bjhÊ‰ (v.fh.kU¤Jt¡fšÿÇ) fšÿÇfisí« Jt§»íŸsd.

btÆd® (Weiner) v‹gtuJ T‰W¥go, ` `muá‹ g§fhdJneuoahfî«, mâf K¡»a¤JlD« brašg£L midtU¡F« fšÉv‹gjid K‹nd‰w« mila ghLglnt©L«. khwhf, ïjidjÅah® JiwÆl« Él¡TlhJ’’ vd ÉtÇ¤JŸsh®.

ïªâahÉš kHiy¡ FHªijfŸ guhkÇ¥ò« fšÉí«(Early Childhood care and Education)

ïJ xU xU§»iz¡f¥g£l mQFKiw, ïj‹_y«r¤J¡Fiwªj czî. mjndhL r«kªj¥g£l nehŒfshš ghâ¡f¥g£lãŸisfŸ, f®¥ãÂfŸ, FHªijfis guhkÇ¡F« jhŒkh®fŸM»nahiu fU¤âš bfh©L brašgL»wJ. ï¤jifa â£l¤â‹_y« ešy r¤Jzî, Rfhjhu nritfŸ FHªij ey ika§fshdm§f‹thofŸ _y« mË¡f¥gL»‹wd. ïitfË‹ _y« r¤JzîmË¤jš, gŸË¢rhuh f‰W NœÃiyfŸ mik¤jš, clš gÇ¢nrhjidbrŒjš, jL¥óáfŸ nghLjš, k‰W« Rfhjhu¡ fšÉ ngh‹witmË¡f¥gL»wJ.

áw¥ò Rfhjhu¤ â£l§fŸ (Special Health Programmes)

1999-« M©L Kjš murhdJ xU òâa â£l¤ijeilKiw¥gL¤âaJ. ï¤â£l¤â‰F ̀ `thœbthË’’ (vazhvoli) â£l« vd¥bga®. ïj‹ _y« gŸË khzt®fS¡F ešy Rfkhd thœtË¡fÔ®khÅ¡f¥g£lJ. ï¤â£l¤âš fs mYty® (field officer) xUt®Rfhjhu¤ JiwÆš ïUªJ thu¤â‰F xUKiw gŸËfS¡F¢ br‹Wkhzt®fis gÇnrhâ¥gh®. mtáa« V‰g£lhš Mu«g RfhjhuÃiya§fËš miH¤J¢ br‹W á»¢ir mË¥gh®. ï¤njhL gŸËMáÇa®fS¡F« Énrõ gÆ‰á mË¤J ÉahâfË‹ m¿F¿fisf©l¿aî« m«khzt®fŸ F¿¤J kU¤Jt mâfhÇfËl«KiwÆLtâ‹ _y«, ï¤â£lkhdJ Äfî« tY îŸsjhf kh‰w Koí«.

clš ey«g‰¿a bghUËaš (Economics of Health)

clš ey« g‰¿a bghUËaš v‹gJ gy tÊfËš fšÉ g‰¿abghUshjhu¤ij¥ ngh‹wjhF«. clš ey« v‹gJ fšÉ¢bryî ngh‹W

231

k¡fŸ ÛJ brŒí« KjäL MF«. rhjhuzkhf fšÉ k‰W« clšey«ÛJ brŒa¥gL«bryî xU egU¡F¢ brŒí« ïiz¢brythF«. ca®thdey« jÅegÇ‹ Mí£fhy¤ij T£o mj‹ gydhf mt® Ûjhd Kjä£o‹Éisî mâfÇ¡»wJ. fšÉia¥ ngh‹nw clš eyK«, Ef®î« KjäL«MF«. clšey«, ciH¥ã‹ msití« ju¤ijí« ca¤jtšyJ. clšey« Ûjhd bryî ïw¥ig¡ Fiw¡»wJ. bghJthf clš ey« (Rfhju«)ngQjš murhš k¡fË‹ njit¡nf‰g mË¡f¥glnt©L«. v‹wfU¤J Ãyî»wJ. (k¡fŸ brY¤J Ãiy¡F jFªjh® nghš mšyhkš)ïJnt `Rfhjhu¥ bghJîilik’ v‹W miH¡f¥gL»wJ.

kÅj nk«ghL F¿pL

(Human Development Index-HDI)

kÅj nk«ghL F¿pL v‹gJ thœ¡if k£l¤â‹ xU KGmsthF«. 1977« M©o‹ kÅj ts®¢á m¿¡ifÆš kÅj ts®¢á¡FÉs¡f« bfhL¡f¥g£LŸsJ. “kÅj bjÇîfis ÉÇth¡FtâY«, kÅjey‹fis ca®¤JjY« kÅj ts®¢áÆ‹ ika bghUshF«”. kÅjD¡F3 m¤âahtáa bjÇîfŸ cŸsd, mitfŸ Kiwna Ú©lfhy Rfthœî,m¿î¤ âwid bg‰W¡bfhŸSjš, k‰W« ešy thœ¡if ju¤ijbg‰W¡bfhŸs mtáakhd ts§fis miljš. kÅj ts®¢á v‹gJï¤Jl‹ Kotâšiy. muáaš, bghUshjhu«, r_f Rjªâu« milaî«.ò¤jh¡f« òizí« k‰W« c‰g¤âia mâfÇ¡F«, thŒ¥ò¡fŸ gybgwî«, RakÇahijia mDgÉ¡fî«, kÅj cÇikfis ghJfh¤J¡bfhŸsî« ÉU«ò»wh‹. kÅjD¡F tUkhd« Äfî« ï‹¿aikahjJv‹gJ c©ikna. Mdhš mJ xU tÊk£Lnk. m‹¿, kÅj nk«ghLv‹gJjh‹ KothF«.

Kjš kÅj nk«gh£L m¿¡ifahdJ 1990« M©L UNDPÃWtd¤jhš, gh»ÞjhÅ‹ KfA¥-cš-A¡ v‹w bghUËay¿PÇ‹tÊfh£LjÈ‹go btËÆ£lJ.

bghUshjhu ts®¢á v‹gJ Vœikia Fiw¡F« tÊfshdntiythŒ¥ig mâfÇ¤jš, c‰g¤â âwid¥ bgU¡Fjš, ViH k¡fË‹TÈia mâfÇ¤jš ngh‹wt‰iw F¿¡F«. bghJ ts§fis kÅjts®¢á nk«gh£o‰fhf brY¤j nt©L«. bghUshjhu ts®¢áahdJ,mâf ciH¥ig¥ ga‹gL¤âí«, ntiythŒ¥ig cUth¡»í«, kÅj

232

âwikfisí«, Rfhjhu trâfisí« bgW« msÉš mâfÇ¤jY« MF«bghUshjhu ts®¢áahdJ, bghUshjhu K‹nd‰w¤ij mila¢brŒí«.

kÅj nk«gh£L F¿pL (HDI) mid¤J ehLfisí« 0 Kjš 1tiu _‹W ts®¢á ïy¡Ffis mo¥gilahf¡ bfh©LtÇir¥gL¤J»wJ. kÅj nk«gh£L F¿pLfŸ ÑœfhQ« 3msî¡nfhŸfis¡ bfh©L fz¡»l¥gL»wJ ãw¥ã‹ nghJthœehŸ vâ®gh®¥ã‹ _y« msÉl¥gL»wJ.

2. fšÉ milî Ãiy - taJ tªnjh® fšÉ (2/3 Ãiw) bjhl¡f,ïilÃiy, nkšÃiy¡ fšÉ M»a ÃiyfËš khzt® nr®¡if åj«(1/3 Ãiw) M»at‰¿‹ _y« msÉl¥gL»‹wd.

3. thœ¡if¤ ju« - c©ikahd jyh åj bkh¤j cŸeh£Lc‰g¤â (per capita GDP) msÉl¥gL»wJ (th§F« r¡â rkÃiy -lhy®fËš - PPP) kÅj nk«gh£L F¿pL mid¤J ehLfisí«_‹W ãÇîfshf ãÇ¡»wJ.

1. Fiwªj kÅj nk«ghL (00.0 To 0.499)

2. eL¤ju kÅj nk«ghL (0.50 To 0.799)

3. ca®ju kÅj nk«ghL (0.80 To 1.0)

2004-‹ kÅj nk«gh£L åj¤â‹go (HDR) ïªâah eL¤jukÅj nk«gh£o‹ ãÇÉ‹ Ñœ ïl« bgW»wJ.

kÅj nk«ghL F¿po‹ Äf¥ bgÇa e‹ik ahbjÅš nghâatUkhd« <£L« ehLfisÉl Fiwthd tUkhd« <£L« ehLfŸ TlkÅj nk«gh£il ts¥gL¤j Koí« v‹gnj MF«.

kÅj nk«gh£L F¿plhdJ, Vida ts®¢á¡ F¿pLfsh»a- Rfhjhu« k‰W« fšÉÆ‹ elto¡iffis¡ fh£oY« tUkhd¤âšcŸs V‰w¤ jhœîfisna F¿¥ãL»wJ. vdnt K‹nd‰w« v‹gJkÅjÅ‹ x£Lbkh¤j ts®¢ána MF«. btW« ca®k£l tUkhd«m‹W. gy v©bzŒts« Ä¡f ehLfŸ ts®¢áia bg‰¿UªjhY«K‹nd‰wÄšiy.

233

ghÈd ts®¢á¡ F¿pL

(Gender Related Development Index)

ïJ kÅj nk«gh£L F¿p£il bfh©L M©,bg©fS¡»ilna cŸs V‰w¤jhœîfis ãuâgÈ¡»wJ. ïâš _‹WmsåLfŸ r«gªj¥gL»‹wd. mitfŸ:

1. bg©Â‹ vâ®gh®¡f¥g£l thœî fhy«

2. bg©Â‹ taJ tªj fšÉÃiy k‰W« bkh¤j nr®¡ifÉ»j«

3. bg©Â‹ jyh tUkhd« vd¥gL«.

kÅj Vœik¡ F¿pL (Human Povery Index-HPI)

1997« M©oš kÅjts nk«gh£L F¿pL kÅj Vœik¡F¿p£il m¿Kf¥gL¤âaJ. ïJ Mí£fhy¤ij ïH¡f¢ brŒjiyí«,m¿ití« k‰W« ešy thœ¡if¤ ju¤â‹ ïH¥ãidí« msÉL»wJ.kÅj‹, eh‰gJ taâ‰F K‹ ïwªJÉLt® vd vâ®gh®¤jhš, taJtªnjh® fšÉ m‰w Ãiy ca®thf ïUªjhš, Rfhjhu nritfŸ Äfnkhrkhd ÃiyÆÈUªjhš, ghJfh¥ghd j©Ù® trâ FiwthfïUªjhš 5 taâ‰F Ñœ cŸs r¤Jzt‰w FHªijfË‹ rjåj«TLjyhf ïU¥ã‹ m¥nghJ `kÅj Vœik¡ F¿pL’ (HPI) mâfkhfïU¡F«. mªj ehL `ViH ehL’ v‹w ïl¤ij¥ bgW«.

kÅj nk«gh£L F¿p£o‹go, bt›ntW ïªâa khÃy§fS¡F1997 M« M©oš UNFPA ÃWtd¤jhš kÅj nk«gh£L F¿pLfz¡»l¥g£lJ. UNFPA ÃWtd¤jhš, ïªâa â£l¡FG eh£o‹ kÅjnk«gh£L m¿¡ifia 2001-š bfh©LtªjJ. ïJ khÃy§fŸthÇahfî« mid¤âªâa kÅj nk«gh£L F¿pLfisí«jahÇ¤jË¤jJ. jÄœehL ngh‹w áy khÃy§fŸ Tl kÅj nk«ghLm¿¡ifia btËÆ£LŸsJ.

234

m£

lt

iz

10.

1 m

§»

fhu

« b

g‰w

fš

É Ã

Wt

d§

fË

‹ t

s®¢

ám

£l

ti

z 1

0.1

m§

»f

hu«

bg‰

w f

šÉ

ÃW

td

§f

Ë‹

ts

®¢á

m£

lt

iz

10.

1 m

§»

fhu

« b

g‰w

fš

É Ã

Wt

d§

fË

‹ t

s®¢

ám

£l

ti

z 1

0.1

m§

»f

hu«

bg‰

w f

šÉ

ÃW

td

§f

Ë‹

ts

®¢á

m£

lt

iz

10.

1 m

§»

fhu

« b

g‰w

fš

É Ã

Wt

d§

fË

‹ t

s®¢

á

1950

-51

Kj

š 2

003-

2004

ti

u (v

©Â

¡i

f,

MÆ

u¤â

š)

1950

-51

Kj

š 2

003-

2004

ti

u (v

©Â

¡i

f,

MÆ

u¤â

š)

1950

-51

Kj

š 2

003-

2004

ti

u (v

©Â

¡i

f,

MÆ

u¤â

š)

1950

-51

Kj

š 2

003-

2004

ti

u (v

©Â

¡i

f,

MÆ

u¤â

š)

1950

-51

Kj

š 2

003-

2004

ti

u (v

©Â

¡i

f,

MÆ

u¤â

š)

M©

LJ

t¡

f¥

gŸË

fŸ

ca

®J

t¡

f¥

gŸË

fŸ

fš

ÿÇ

fŸ

ca

®Ãi

ynk

Åi

y¥

gŸË

fŸ

gšf

iy

¡f

Hf

§f

Ÿ

1950

-51

209.

713

.67.

40.

40.

20.

03

1970

-71

408.

490

.637

.12.

31.

00.

08

1990

-91

560.

915

1.5

79.8

4.9

0.9

0.18

2000

-01*

638.

720

6.3

126.

17.

92.

20.

25

2003

-04*

712.

226

2.3

146.

09.

42.

80.

30

* j‰

fhÈ

fk

hdJ

fš

ÉÆ

aš

fš

ÿÇ

fŸ

k‰

W«

bj

hÊš

fš

ÿÇ

fŸ

B.Ed

., B.E

., B.A

rch., M

.B.B

.S., e

tc

235

m£

lt

iz

10.

2 ï

ªâa

h, j

Äœ

ehL

- v

G¤

j¿

î å

j«

195

1 -

2001

M©

LM

©f

Ÿb

g©f

ŸM

©f

Ÿb

kh¤

j«

bkh

¤j

«

1951

24.9

57.

9316

.67

31.7

310

.06

20.8

6

1971

39.5

218

.70

29.4

851

.78

26.5

639

.46

1991

63.9

039

.40

52.1

074

.90

52.3

063

.70

2001

75.8

554

.16

65.3

882

.33

64.5

573

.47

(rj

åj

¤â

š)

bg©

fŸ

ïªâ

ah

jÄ

œeh

L

Mj

hu«

:1.

fš

É¤

Ji

w, ò

ŸË

Æa

š ã

Çî

, jÄ

œeh

L m

uR.

2.ï

ªâa

¥ b

ghU

shj

hu¤

ij

f©

fhÂ

¡F

« i

ka

«,

ïªâ

a¥

bgh

Us

hjhu

¤i

j¥g

‰¿

am

o¥g

il

¥ òŸ

ËÆ

aš

, gF

â-2

, khÃ

y§

fŸ

br¥

l«

g® 1

992.

3.ï

ªâa

k¡

fŸ

bj

hif

¡ f

z¡

bf

L¥ò

200

1

236



1. ïâš KjäL brŒtjhš kÅj _yjd¤ij mâfÇ¡fyh«.

m. fšÉ M. clšey«

ï. Fo¥bga®¢á <. mid¤J«

2. fšÉ¥ g‰¿a bghUËaiy cUth¡»at®

m. kh®õš

M. fhuš kh®¡°

ï. °fš£°

<. Ñ‹R

3. fšÉ v‹gJ xU

m. Ef®î¥ g©l«

M. _yjd¥ g©l«

ï. vJîÄšiy

<. ïu©L«

4. ïªâa khzt®fË‹ v©Â¡if ïªeh£o‹ k¡fŸbjhifiaÉl mâf«

m. ï§»yhªJ

M. ãuh‹R

ï. fdlh k‰W« eh®nt

<. nk‰f©l mid¤J ehLfS«

5. ca® fšÉia¥ bgU« mâf ÉG¡fhL khzt®fŸ ï¥ãÇit¢rh®ªjt®fŸ

m. ca® tUkhd¥ ãÇÉd®

237

M. eL¤ju tUkhd¥ ãÇÉd®

ï. Fiwªj tUkhd¥ ãÇÉd®

<. mid¤J tUkhd¥ ãÇÉd®


6. kÅj _yjd ïU¥ghdJ xU eh£o‹ kÅjts nk«gh£L......... fh£LtjhF«.

7. kÅj _yjd¤ij mâfÇ¡F« mid¤J fhuÂfS¡FŸS«............ Äf K¡»akhdJ.

8. kÅjts nk«gh£o‰F« ............ ts®¢á¡FÄilna beU§»abjhl®ò cŸsJ.

9. ïªâa¡ fšÉ mik¥ã‹ Äf¥bgÇa njhšÉ, midtU¡F«.......... v‹w neh¡f¤njhL bjhl®òilaJ.

10. ........... bjhÊyhs®fŸ ïU¥gnj midtU¡F« bjhl¡f¡fšÉ ïy¡if mila ïayhik¡fhd K¡»a fhuzkhF«.


11. nfus« m. ghÈd ntWgh£il Fiw¤jš

12. jÄœehL M. bjhÊšE£g fšÉÆ‹ Mâ¡f«

13. kht£l bjhl¡f fšÉ â£l« ï. áw¥ò gŸË Rfhjhu¤ â£l«

14. RaÃâ¡ fšÿÇfŸ <. fšÉÆš mâf ts®¢áailªj khÃy«

15. thœbthË â£l« c. mU»š gŸË ïU¥gJ


16. kÅj _yjd nfh£ghL vªj M©oš m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ?

17. kÅj Ãiy nr®¡if åj¤â‰F« bkh¤j Ãfu c‰g¤â¡F«ïilna cŸs bjhl®ò mâfkh? mšyJ Fiwth?

238

18. kÅj ts nk«gh£L nfh£ghLfŸ fšÉ¤ â£l¤â‰F bghJthdtÊia F¿¡Fkh?

19. fšÉÆš bto¥ò ïªâahÉš V‰g£LŸsJ v‹gij V‰W¡bfhŸ»Ö®fsh?

20. njáa fšÉ¡ bfhŸif vªj M©L cUth¡f¥g£lJ?


V. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš ÉiljUf. ÉiljUf. ÉiljUf. ÉiljUf. ÉiljUf.

21. kÅj ts nk«gh£oš ïy¡fz¤ij¡ TWf.

22. kÅj _yjd« v‹whš v‹d?

23. kÅjts nk«gh£L¡ F¿pL v›thW fz¡»l¥gL»wJ?

24. kÅj ts®¢á v‹whš v‹d?

25. ghÈd F¿p£bl‹ v›thW fz¡»l¥gL»wJ?


VI. ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.

26. A®ãr‹ k‰W« nkaÇš M»nahÇ‹ kÅj ts¡ F¿pLfŸahit?

27. áW F¿¥ò tiuf.

1. kHiy¡ FHªijfŸ guhkÇ¥ò¡ T£l«

2. m¿bthË¤ â£l«

28. ‘kÅj Vœik¡ F¿p£il’ És¡Ff.

29. kÅj ts nk«gh£L í¡âia fil¥ão¥gâš muR nk‰bfhŸsnt©oa mo¥gil¤ bjÇîfŸ ahit?

239


VII. ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.

30. kÅj ts nk«gh£o‰F« bghUshjhu ts®¢á¡F« ïilnacŸs bjhl®ãid MuhŒf.

31. kÅj r¡â gšntW mQFKiwfis ÉtÇ.

32. 1951 M« M©L Kjš ïªâahÉ‹ fšÉ ts®¢á¥ g‰¿ És¡Ftiuf.

33. jÄœeh£o‹ fšÉ ts®¢á¥ g‰¿ És¡Ff.

34. kÅj ts nk«gh£L¡ F¿p£o‹ bghUisí«,K¡»a¤Jt¤ijí« És¡» tiuf.

240

ghl« - 11

òŸËÆaš MŒî«, ika¥ ngh¡»‹msitfS«

(Statistical Analysis andMeasures of Central Tendency)

òŸËÆaš v‹w th®¤ij ïy¤â‹ th®¤ijah»a ‘status’v‹gâÈUªJ bgw¥g£lJ. ‘Status’ v‹w brhšY¡F muáaš ßâahfkhÃy« v‹W bghUŸ. m¡fhy¤âš òŸËÆaš v‹gJ xU munrhmšyJ mur®fns âu£oa Étu§fis fz¡»lš MF«.j‰fhy§fËš òŸËÆaš v‹gJ Étu§fis nrfÇ¤jš,tif¥gL¤Jjš, És¡f« jUjš, gF¥ghŒî brŒjš, x¥ã£LKoîfhQjš M»ad g‰¿a m¿ÉayhF«. RU¡fkhf T¿dhš,òŸËaš v‹gJ v©Â¡if msit, fz¡Ñ£L És¡f« mË¤jiy¢rh®ªjjhF«.

ïy¡fz«

1. nguháÇa® bAhnu° br¡Ç°£ (Prof. Horace Secrist)v‹gtÇ‹ tiuaiwÆ‹go, “K‹T£ona Ã®za« brŒa¥g£lF¿¡nfhS¡fhf gšntW fhuz§fshš bgUksî ghâ¡f¥g£lÉtu§fis, V‰F« ju¤â‰F¤ JšÈakhf m¿Éaš KiwÆšv©Â¡ifahf¡ fz¡»£nlh kâ¥ÕL brŒnjh x‹Wlbdh‹Wbjhl®ò bfh©l Étu§fË‹ xU bjhF¥ng òŸËayhF«.”

2. »uh¡°l‹ k‰W« bfsl‹ v‹gt®fŸ òŸËÆš v‹gJ``Étu§fŸ nrfÇ¤jš, tif¥gL¤Jjš, És¡f« jUjš, gF¥ghŒîbrŒjš, x¥ã£L Koî fhQjš M»ad g‰¿a m¿ÉayhF«” vdtiuÉy¡fz« jªJŸsh®.

òŸË Étu§fË‹ j‹ikfŸ (Nature of Data)

òŸËÆaš v‹gJ, òŸË Étu§fisí«, c©ikfisí«

241

F¿¡F«. ïj‹ bghUshdJ ghÈd«, rka«, tUkhd«, k¡fŸbjhif,ïyhg« ngh‹wt‰nwhL bjhl®òilajhF«. òŸË Étu« 2tiffshf¥ ãÇ¡f¥g£LŸsd. mitfŸ

1. g©ò thÇahd (Qualitative data) òŸËÉtu« 2. v©zsit(Quantitative data) thÇahd òŸËÉtu« vd ïU tif¥gL«.

I. g©ò thÇahd òŸËÉtu«

(Qualitiative Data)

g©ò thÇahd òŸËÉtu« v‹gJ, g©ò thÇahftifgLtjhF«. ïitfŸ v©Â¡ifÆ‹ msÉ‰F£g£ljšy.(v.fh.) ghÈd«, rka«, ãw¥ãl«.

II. v©zsit thÇahd òŸËÉtu«

(Quantitative data)

ïit msÉl¥gl¡Toa v©Â¡iffis¢ rh®ªjJ. (v.fh.)taJ, FL«g eg®fŸ, tUkhd« k‰W« nrÄ¥ò.

gF¡f¥glhj / tif¥gL¤j¥glhj òŸËÉtu« (Raw Data)

gFglhj òŸËÉtu§fŸ v‹gJ nrfÇ¤j òŸËÉtu§fisí«c©ikiaí« _y¥ got¤âš cŸsthnw mË¤jyhF«.

52 61 59 55 63

83 90 81 77 74

50 45 42 46 39

29 31 29 31 30

48 52 76 36 48

bjhl®¢á...

242

(v.fh.) 50 khzt®fË‹ kâ¥bg© g£oaš

Ãfœbt© gutš

(Frequency distribution)

Ãfœbt© gutš v‹gJ, bjhF¡f¥g£l m£ltiz vdyh«.ïâš, tif¥gL¤j¥glhj òŸË Étu§fŸ, ãÇîfshfî«, k‰W«miybt©fshfî« tÇir¥gL¤j¥g£oU¡F«. vdnt ïjidtif¥gL¤j¥g£l òŸË Étu« v‹g®. tif¥gL¤j¥g£l òŸËÉtukhdJ 2 tif¥gL«. mitfŸ

1. bjhl®¢áa‰w òŸË Étu§fŸ (Discrete data)

2. bjhl®¢áahd òŸË Étu§fŸ (Continuous data)

bjhl®¢áa‰w òŸË Étu§fŸ

xU F¿¥ã£l kâ¥ò¡fshd, KG v©fis bfh©LŸs òŸËÉtu§fis bjhl®¢áa‰w òŸËÉtu§fŸ vdyh«. v.fh : gŸËÆYŸstF¥giwfŸ, tF¥ãYŸs khzt®fŸ bjhl®¢á m‰w v©fŸ gFâã‹d§fshd kâ¥ò¡fis fz¡»š bfhŸshJ.

bjhl®¢áahd òŸË Étu§fŸ

xU F¿¥ã£l ïilbtË¡FŸ Koªj msÉ‰F vªj kâ¥igí«,V‰f¡ToaJ bjhl®òŸË Étu§fŸ vL.fh. cau« br.Ûš, vil».»uhÄš, tUkhd« - %ghÆš.

70 59 77 81 83

65 33 76 92 77

29 38 52 64 86

30 29 48 54 55

64 59 72 65 64

...bjhl®¢á

243

òŸË Étu§fË‹ Mjhu§fŸ

(Sources of data)

òŸË Étu§fis nrfÇ¥gâš ïu©L Éjkhd mo¥gilMjhu§fŸ cŸsd. mitahtd.

m) KjšÃiy Mjhu§fŸ k‰W«

M) ïu©lh« Ãiy Mjhu§fŸ

Kj‹Kjyhf nrfÇ¡f¥gL« Mjhu§fŸ Kj‹ÃiyòŸËÉtu§fshF«. ïu©lh« Ãiy Mjhu§fËÈUªJ nrfÇ¡f¥gL«òŸË Étu§fŸ ïu©lh« Ãiy òŸË Étu§fshF«.

KjšÃiy¥ òŸË Étu§fŸ

(Primary Data)

Kj‹ Kjyhf, xU F¿¥ã£l neh¡f¤â‰fhf nrfÇ¡f¥gL«òŸË Étu§fŸ Kjš Ãiy¥ òŸË Étu§fŸ vd¥gL«. mitfŸc©ik ïašig bfh©ljhF«. jÅ eg®fshnyh, ÃWtd§fshnyh,mšyJ murh§f¤jhnyh MuhŒ¢á neh¡Flndh mšyJbfhŸiffis Ô®khÅ¡fnth ï¤jifa òŸË Étu§fŸnrfÇ¡f¥gL»‹wd. v.fh. k¡fŸbjhif òŸË Étu§fis k¡fŸfz¡bfL¥ò, mYtyf Mizahs® mt®fshš nrfÇ¡f¥gLjš.

ïu©lh« Ãiy¥ òŸË Étu§fŸ

(Secondary Data)

ïitfŸ Kj‹Kjyhf nrfÇ¡f¥ g£litfŸ mšy. ïitfŸbtËÆl¥g£l (publ ished) mšyJ btËl¥glhj (unpubl ished)Mjhu§fŸ _y« »il¡f¥bgW»‹wd. m¿¡iffŸ k‰W« mYtyfbtËpLfŸ btËÆl¥g£l Mjhu§fshF«. vL¤J¡fh£lhft§»fË‹ M©l¿¡iffŸ, k¡fŸbjhif fz¡bfL¥ò, ïªâa¥bghUshjhu MŒîfŸ. btËÆl¥glhj Mjhu§fËš muá‹gântLfŸ, MuhŒ¢á¥ g‰¿a F¿¥ngLfŸ KjÈad ml§F«. v.fh.MuhŒ¢áahs®fŸ ga‹gL¤J« òŸË Égu§fŸ.

244

k¡fŸbjhif¡ fz¥bgL¥ã‹ òŸË Étu§fŸ, mt‰iwnrfÇ¤j Miza® mt®fS¡F Kjš Ãiy¥ òŸË Étu§fshF«.k‰wt®fS¡nfh ï›Étu§fŸ ïu©lh« Ãiy¥ òŸË Étu§fshfmik»‹wd.

òŸË Étu§fis tif¥gL¤Jjš

(Classification of Data)

tif¥gL¤Jjš v‹gJ nrfÇ¡f¥g£l Étu§fisãÇîfshfî«, c£ãÇîfshfî« mt‰¿‹ bghJthdïašòfS¡nf‰g tÇir¥gL¤J« tÊKiwfshF«. ïJx‹nwhblh‹W r«gªj¥g£l c©ikahd jftšfis ãÇîfshfx‹W nr®¤jyhF«. v.fh. jghš Ãiya¤âš jghšfis ãÇ¤bjL¤jš.

tif¥gL¤JjÈ‹ tiffŸ

(Types of Classification)

tif¥gL¤Jjš eh‹F tif¥gL«. mitahtd :

1. ïl thÇahf tif¥gL¤Jjš (geographical)

2. fhy thÇahf tif¥gL¤Jjš (chronological)

3. g©ò thÇahf tif¥gL¤Jjš (qualitative)

4. v©zsit thÇahf tif¥gL¤Jjš (quantitative)

1. ïl thÇahf tif¥gL¤Jjš

mikªJŸs ïl« mšyJ Ãygu¥ig¥ bghW¤J òŸË Étu§fŸtif¥gL¤j¥ gL»‹wd. ïJnt ïl thÇahf tif¥gL¤Jjšvd¥gL«.

khÃy§fŸkhÃy§fŸkhÃy§fŸkhÃy§fŸkhÃy§fŸ czî c‰g¤âczî c‰g¤âczî c‰g¤âczî c‰g¤âczî c‰g¤â(000 l‹fËš)l‹fËš)l‹fËš)l‹fËš)l‹fËš)

jÄœehL 4500

f®dhlf« 4200

Mªâu ãunjr« 3600

245

v.fh. : ïªâahÉ‹ gšntW khÃy§fËš czî¥ bghUŸc‰g¤âia tifgL¤Jjš.

2. fhy thÇahf tif¥gL¤Jjš

fhy¤â‹ mo¥gilÆš mjhtJ khj§fŸ, tUl§fshftif¥gL¤Jjš fhy thÇahf tif¥gL¤JjyhF«.

c«: xU f«bgÅÆ‹ 5 M©Lfhy ïyhg« 2001ÈUªJ 2005 tiu

3. g©ò thÇahf tif¥gL¤Jjš

ïa‰g©ò mšyJ ju thÇahf tif¥gL¤jš g©ò thÇahftif¥gL¤jš vd¥gL«. ghÈd«, Ãw«, fšÉ m¿î k‰W« kj«ngh‹wt‰¿‹ mo¥gilÆš òŸË Étu§fis tif¥gL¤jš,

M © LM © LM © LM © LM © L ïyhg«ïyhg«ïyhg«ïyhg«ïyhg« 000 %ghÆš%ghÆš%ghÆš%ghÆš%ghÆš

2001 72

2002 85

2003 92

2004 96

2005 95

k¡fŸ bjhifk¡fŸ bjhifk¡fŸ bjhifk¡fŸ bjhifk¡fŸ bjhif

efu«efu«efu«efu«efu« »uhk«»uhk«»uhk«»uhk«»uhk«

M ©M ©M ©M ©M © bg©bg©bg©bg©bg© M ©M ©M ©M ©M © bg©bg©bg©bg©bg©

246

ï›tif tif¥gL¤JjÈš, g©òfis msÉl KoahJ. ïªjMuhŒ¢á myFfŸ tif¥gL¤âa ãÇÉš cŸsjh ïšiyah v‹Wk£L« bjÇatU«. v.fh. : MŒÉš cŸs k¡fis ÑœfhQ« tifÆštif¥gL¤jyh«.

4. v©izsit thÇahf

v©izsit thÇahf tif¥gL¤Jjš v‹gJ áy ïašòfismo¥gilahf¡ bfh©L, tif¥gL¤Jjš MF«. v©Â¡ifmsîfshd gUk‹, cau« , tUkhd« ïyhg« M»at‰iwtif¥gL¤jyhF«. v.fh. : gŸË khzt®fis vil thÇahf, Ñœf©lKiwÆš tif¥gL¤jyh«.

v©zsit thÇahf tif¥gL¤JjÈš ïu©L tiffŸcŸsd. mit ahtd.

1. bjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutš (Discrete frequency distribution)

2. bjhl® Ãfœbt© gutš(Continuous frequency distribution)

vil (»nyh)vil (»nyh)vil (»nyh)vil (»nyh)vil (»nyh) khztÇ‹ v©Â¡ifkhztÇ‹ v©Â¡ifkhztÇ‹ v©Â¡ifkhztÇ‹ v©Â¡ifkhztÇ‹ v©Â¡if

40-50 50

50-60 200

60-70 300

70-80 100

80-90 30

90-100 20

bkh¤j« 700

247

ïªj tif¥gL¤JjÈš ïu©L TWfŸ cŸsd.

i. kh¿fŸ (Variables)

ii. Ãfœbt© (frequency)

kh¿fŸ

kh¿fŸ v‹gd ïašòfË‹ khWgL»‹w gÇkhz« mšyJkhWgL»‹w msit F¿¡F« v.fh. : khzt®fË‹ vil. xU kh¿,bjhl®kh¿ahfnth mšyJ bjhl®¢áa‰w kh¿ahfnth ïU¡f¡TL«.

Ãfœbt©

kh¿fŸ âU«g¤ âU«g gy Kiw tªjhš mJ Ãfœbt© vd¥gL«.vL¤J¡fh£lhf 50 khzt®fË‹ vil 60 »nyhthf cŸsJ. ïâš 50khzt®fŸ - v‹gnj Ãfœbt© MF«.

Ãfœbt© gutš

(Frequency Distribution)

Ãfœbt© gutš v‹gJ msÉl¡ Toa kh¿fË‹mo¥gilÆš tif¥gL¤j¥g£l òŸËÉtu§fshd Éiy, vil, cau«TÈ ngh‹witfshF«.

ã‹tU« ïu©L vL¤J¡fh£LfËš bjhl® k‰W«bjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutšfŸ cŸsd.

bjhl® Ãfœbt© gutiy mik¡F«nghJ ÑœfhQ«EQ¡fkhd gj§fŸ K¡»akhdit.

m. ãÇî - tu«ò (Class - Limit)

xU ãÇÉ‹ nr®¡f¥gl¡Toa Fiwªj k‰W« mâfkhdtu«ig¡ bfh©lnj ãÇî tu«ò vd¥gL«. vL¤J¡fh£lhf 40-50v‹w ãÇit vL¤J¡ bfh©lhš 40 v‹gJ Fiwªj kâ¥ghfî« 50v‹gJ mâf kâ¥ghfî« ïU¡»wJ. ïªj ãÇÉš 40¡F FiwthfnthmšyJ 50¡F mâfkhfnth kâ¥òfŸ ïU¡f ïayhJ. vdnt 40v‹gJ Ñœtu«ghfî« 50 v‹gJ nkš tu«ghfî« cŸsJ.

248

bjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutš bjhl® Ãfœbt© gutšbjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutš bjhl® Ãfœbt© gutšbjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutš bjhl® Ãfœbt© gutšbjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutš bjhl® Ãfœbt© gutšbjhl®¢áa‰w Ãfœbt© gutš bjhl® Ãfœbt© gutš

M. ãÇî ïilbtË (Class - Interval)

Ñœ tu«ò k‰W« nkš tu«ã‰F« ïilna cŸs É¤âahrnk ãÇîïilbtË vd¥gL«. vL¤J¡fh£lhf 40-50 v‹w ãÇÉš ãÇîïilbtË 10 MF«. (50-40 = 10)

ï. ãÇî - Ãfœbt© (Class - frequency)

xU ãÇÉš F¿¥ã£l c‰Wneh¡fš (observation) v¤jid KiwÃfœªJŸsJ v‹w v©Â¡ifna ãÇî Ãfœbt© vd¥gL«.

tUkhd« %ghÆštUkhd« %ghÆštUkhd« %ghÆštUkhd« %ghÆštUkhd« %ghÆš egÇ‹ v©Â¡ifegÇ‹ v©Â¡ifegÇ‹ v©Â¡ifegÇ‹ v©Â¡ifegÇ‹ v©Â¡if

1000 - 2000 50

nk‰f©l vL¤J¡fh£oš 50 v‹gJ ãÇî - Ãfœbt© MF«.50 eg®fŸ %.1000 - Kjš %.2000 tiuÆyhd tUkhd« <£Lgt®fŸv‹w bghUŸgL«.

FHªijfË‹FHªijfË‹FHªijfË‹FHªijfË‹FHªijfË‹ FL«g¤â‹ vil FL«g¤â‹ vil FL«g¤â‹ vil FL«g¤â‹ vil FL«g¤â‹ vil khzt®fË‹khzt®fË‹khzt®fË‹khzt®fË‹khzt®fË‹v©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡if v©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡if (»nyh) (»nyh) (»nyh) (»nyh) (»nyh) v©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡if

0 10 40-50 50

1 20 50-60 200

2 30 60-70 300

3 20 70-80 100

4 12 80-90 30

5 8 90-100 20

bkh¤j« 100 bkh¤j« 700

249

<. ãÇÉ‹ ika« (Class - midpoint)

ãÇÉ‹ ika« Ñœf©lthW fz¡»l¥gL»wJ. ãÇÉ‹ ika«= ãÇÉ‹ Ñœ tu«ò + ãÇÉ‹ nkš tu«ò/2 vL¤J¡fh£lhf 1000 - 2000v‹w ãÇÉ‹ ãÇÉš ika« = 1000 + 2000/2 = 1500

m£ltiz¥gL¤Jjš (Tabulation)

nrfÇ¤j òŸË Étu§fis Kiwahd tifÆš g¤âfshfî«tÇirfshfî« mik¥gijna m£ltiz v‹W miH¡»nwh«.

g¤âfŸ v‹gd gL¡ifahd mik¥òfŸ. tÇirfŸ v‹gdbr§F¤jhd mik¥òfŸ MF«.

tÇir¥gL¤JjY¡F« m£ltiz¥ gL¤JjY¡FKŸsntWghLfŸ

1. tÇir¥gL¤Jjš v‹gJ xnu g©òfisíila òŸË Étu§fisx‹W nr®¤jš. m£ltiz¥gL¤Jjš v‹gJ tÇir¥gL¤j¥g£l òŸË Étu§fis g¤âfshfî« tÇirfshfî«mik¤jyhF«.

2. tÇir¥gL¤Jjš v‹gJ m£ltiz¥gL¤JjY¡F KjšgoahF«. m£ltiz¥ gL¤Jjš v‹gJ tÇir¥gL¤j¥g£lãwnf bjhl§FtjhF«.

3. tÇir¥gL¤JjÈ‹ neh¡f« m£ltizia¤ jahÇ¥gnj. Mdhšm£ltiz¥ gL¤Jjš v‹gJ òŸËÉtu§fis MŒîbrŒtj‰fhf mik¡f¥ gL»wJ.

m£ltiz¥ gL¤Jtâ‹ ÉâfŸ : m£ltiz¥ gL¤J« nghJÑœfhQ« ÉâfŸ ã‹g‰w¥gl nt©L«.

i. v©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡if - m£ltizia f©Lão¡f m£ltizfisv© thÇahf tÇir¥gL¤j nt©L«.

ii. jiy¥òjiy¥òjiy¥òjiy¥òjiy¥ò - m£ltiz¡F jiy¥ò ïU¡f nt©L«. ï¤jiy¥òÉs¡fkhdjhfî«, RW¡fkhdjhîf« RaÉs¡f« bfh©ljhí«

250

ïU¡f nt©L«. ïJ bghUsl¡f¤ijí« m£ltizÆ‹neh¡f¤ijí« cz®¤j nt©L«.

iii. tÇirfË‹ jiy¥ò« tÇirfË‹ jiy¥ò« tÇirfË‹ jiy¥ò« tÇirfË‹ jiy¥ò« tÇirfË‹ jiy¥ò« (Stubs & Captions) g¤âfË‹ jiy¥ò«Kiwahf mË¡f¥gl nt©L«. mit És¡fkhfî«RU¡fkhfî« ïU¡f nt©L«.

iv. m£ltizÆ‹ tot« :m£ltizÆ‹ tot« :m£ltizÆ‹ tot« :m£ltizÆ‹ tot« :m£ltizÆ‹ tot« : m£ltizahdJ v©Â¡ifjftšfis cŸsl¡»aJ. ïJnt m£ltizÆ‹ K¡»akhdgFâahF«. ïâš mtáakhd Étu§fns ïl« bgwnt©L«.mâf Étu§fis m£ltizÆš mil¤jš TlhJ.

v. ïilbtË ÉLjš :ïilbtË ÉLjš :ïilbtË ÉLjš :ïilbtË ÉLjš :ïilbtË ÉLjš : bt›ntwhd òŸË Étu§fism£ltiz¥gL¤J«nghJ njitahd ïilbtË ïU¡fnt©L«. òŸËÉu§fis vËjhf òÇªJ¡bfhŸs ïJ cjî«.rÇahd ïilbtË ÉLjš gh®¥gj‰F mHFl‹ És§F«.

vi. bkh¤j«bkh¤j«bkh¤j«bkh¤j«bkh¤j« ::::: x›bthU tÇir¡F«, g¤â¡F« ‘bkh¤j«’ (total)fz¡»£L vGj¥gl nt©L«.

vii. jiy¥ò F¿¥ò jiy¥ò F¿¥ò jiy¥ò F¿¥ò jiy¥ò F¿¥ò jiy¥ò F¿¥ò (((((head-note) ::::: ïJ m£ltizÆš mË¡f¥g£ljftÈ‹ RU¡f És¡fkhF«. ïJ jiy¥ã‰F Ñœmil¥ò¡F¿fS¡FŸ bfhL¡f¥gl nt©L«.

viii. mo¡F¿¥ò mo¡F¿¥ò mo¡F¿¥ò mo¡F¿¥ò mo¡F¿¥ò (((((Foot-note) ::::: m£ltizÆš F¿¥ãl¥g£lVnjD« xU fU¤â‰F TLjyhd És¡f« njit¥g£lhš,mjid m£ltiz¡F¥ ãwF mË¡f¥gl nt©L«.

ix. Mjhu« :Mjhu« :Mjhu« :Mjhu« :Mjhu« : Mjhu«, m£ltiz¡F Äf K¡»akhdJ. Mjhu«v‹gJ ahÇlÄUªJ, v›ÉlÄUªJ m£ltizÆšbfhL¡f¥g£l Étu§fŸ bgw¥g£ld v‹gij F¿¡F«. ïJm£ltizÆ‹ e«gf¤j‹ikia cWâ¥gL¤J»wJ.

251

m£ltizÆ‹ khâÇ¥ got« ã‹tUkhW:

m£ltiz khâÇm£ltiz khâÇm£ltiz khâÇm£ltiz khâÇm£ltiz khâÇ

m£ltiz v© :

m£ltizÆ‹ jiy¥ò :(jiy¥ò¡ F¿¥ò)

g¤âÆ‹ jiy¥ò jiy¥ò

mo¡ F¿¥ò :

Mjhu« :

És¡f¥gl§fS« tiugl§fS« (Diagrams & Graphs) És¡f¥gl§fŸk‰W« tiugl§fŸ thÆyhf, òŸËÉtu Koîfis ft®¢áfukhdKiwÆš btËÆl Koí«.

És¡f¥gl§fŸ k‰W« tiu gl§fË‹ K¡»a¤Jt«

ïitfŸ Ñœf©l fhuz§fËdhš ÄfÄf¥ gaDŸsitfshfïU¡»‹wd.

1. KG¥ òŸË Étu§fS« És¡fkhd (birds-eye) KiwÆštH§f¥gL»wJ. ïj‹ _ykhf mË¡f¥g£l Étu§fŸvšnyhuhY« òÇªJ bfhŸs ïaY«.

2. mitfŸ f©fis¡ ftu¡Toajhf ïU¡»wJ.

3. mitfŸ kdâš vËâš gâa¡Toa j‹ik thŒªjJ.

4. òŸË Étu§fis x¥ã£L¥gh®¡f cjî»wJ.

bjhl® tÇir bghUŸ

252

És¡f¥gl¤â‰F« tiugl¤â‰FKŸs ntWghLfŸ

1. És¡f¥gl§fŸ bt‰W¤jhËš tiua¥gL»‹wd. tiugl§fŸtiugl¤jhËš tiua¥gL»‹wd.

2. És¡f¥gl§fŸ ïu©L kh¿fË‹ fz¡»aš bjhl®ãidF¿¥ãlÉšiy.

tiugl§fŸ ïu©L kh¿fS¡»ilnaahd fz¡»ašbjhl®ãid F¿¥ãL»‹wJ. ïitfŸ x¥ãLtj‰Fga‹gL»wJ.

3. És¡f¥gl§fŸ f©fis ftu¡ToaJ. vdnt mitfisbghJ k¡fS¡F És«gu« brŒaî« ãufld¥ gL¤jî«ga‹gL»wJ. ïitfŸ MuhŒ¢á¡F¥ ga‹gLtâšiy. Mdhštiugl§fŸ MuhŒ¢á¡F¥ bgÇJ« ga‹gL»wJ.

És¡f¥ gl§fË‹ tiffŸ(Types of Diagrams)

És¡f¥ gl§fŸ Ñœ¡f©l K¡»a _‹W tif¥gL«.

1. g£il És¡f¥gl«

2. ig mšyJ t£l És¡f¥gL«

3. cUt¥gl§fŸ k‰W« Ãytiugl«

1. g£il És¡f¥gl«(Bar Diagram)

ïJ xU gÇkhz É¡f¥glkhF«. ïâš g£ilfË‹ Ús« k£LnkfU¤âš bfhŸs¥gL»wJ. mfy« fz¡»š bfhŸs¥gLtâšiy.

g£il És¡f¥gl« gytif¥gL« mit ahtd

1. jÅ¥g£il És¡f¥gl« (Simple bar diagram)

253

2. TW¥g£il És¡f¥gl« (c£ãÇîfshf ãÇ¡f¥g£l)(Sub-divided bar diagram)

3. T£L¥g£il És¡f¥gl« (Multiple bar diagram)

1. jÅ¥g£il És¡f¥gl«

jÅ¥g£il És¡f¥gl«, xnu xU kh¿ia (variable) F¿¥gjhF«.(v.fh.) É‰gid v©Â¡if, cau«, khzt®fË‹ vil, c‰g¤â k‰W«k¡fŸbjhif ngh‹witahF«. jÅ¥g£ilÆš g£ilÆ‹ caukhdJkh¿Æ‹ gÇkhz¤ij F¿¡»wJ.

És¡f« 1:

jÅ¥g£il És¡f¥gl¤â‹ m£ltiz

3000

2500

2000

1500

1000

2001 2002 2003 2004 2005 2006

1000

1500

2000

25002400

2200

500

jÅ¥g£il És¡f¥gl«

o

M©LM©LM©LM©LM©L 2001 2002 2003 2004 2005 2006

fšÿÇkhzt®fË‹ v©Â¡if

1000 1500 2000 2500 2400 2200

254

2 . TW¥g£il És¡f¥gl«TW¥g£il És¡f¥gl«TW¥g£il És¡f¥gl«TW¥g£il És¡f¥gl«TW¥g£il És¡f¥gl« (c£ãÇîfshf ãÇ¡f¥g£lÉs¡f¥gl«)

ïªj TW¥g£il És¡f¥gl¤âš, És¡f¥glkhdJ gyc£TWfshf ãÇ¡f¥gL»wJ. (v.fh.) gšntW fšÿÇfËš B.A.,B.Sc., B.Com.

TWg£il (c£TWfŸ) És¡f¥gl«

2001 600 300 100 1000

2002 800 500 200 1500

2003 1100 600 300 2000

2004 1400 750 350 2500

2005 1300 800 300 2400

2006 1000 900 300 2200

B.A. B.Sc. B.Com.

khzt®fË‹ v©Â¡ifkhzt®fË‹ v©Â¡ifkhzt®fË‹ v©Â¡ifkhzt®fË‹ v©Â¡ifkhzt®fË‹ v©Â¡if

TotalYear

3000

2500

2000

1500

1000

2001 2002 2003 2004 2005 2006

500 12341234123412341234

123123123123123123123

123412341234123412341234123412341234

123123123123123123123123123123

123123123123123123123123123123

123412341234123412341234123412341234

B.Com.B.Sc.B.A

1234512345123451234512345

255

M»a g£l¥go¥ò¡fËš khzt®fË‹ v©Â¡iffisF¿¥gjhF«. ï§F g£l¥go¥ò¡fŸ c£TWfshF«. gšntWc£ãÇîfis ntWgL¤â fh£Ltj‰fhf gy t®z§fis Ô£onah,ÃHÈ£nlh ga‹gL¤jyh« . F¿pnlh (m) F¿¥ngh ïjidntWgL¤Jtj‰fhf ga‹gL¤jnt©L«.

3. T£L¥g£il És¡f¥gl«

ïu©nlh (m) mj‰F nk‰g£l, rh®ªj Étu§fŸ T£L¥g£ilÉs¡f¥gl¤âš F¿¡f¥g£oU¡F«. x›bthU Ãfœî« xU g£ilÉs¡f¥gl¤jhš F¿¡f¥gL«. x‹W¡F nk‰g£l ÃfœîfŸF¿¡f¥gLtjhš, gy t®z§fS«, gy ÃHšfS«ga‹gL¤j¥gL»‹wd. ï›ntWghLfis fh©ã¡f xU F¿pLÉtÇ¡f¥gL»wJ.

És¡f« 3 T£L¥g£il És¡f¥gl«És¡f« 3 T£L¥g£il És¡f¥gl«És¡f« 3 T£L¥g£il És¡f¥gl«És¡f« 3 T£L¥g£il És¡f¥gl«És¡f« 3 T£L¥g£il És¡f¥gl«

É‰gid, k‰W« ïyhg« T£L¥g£il És¡f¥gl¤jhšÉs¡f¥g£LŸsJ

T£L¥g£il És¡f¥gl«

M©LM©LM©LM©LM©L É‰gidÉ‰gidÉ‰gidÉ‰gidÉ‰gid ïyhg«ïyhg«ïyhg«ïyhg«ïyhg« (%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š) (%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)%ghŒ 000’š)

2001 120 402002 130 502003 140 702004 160 902005 200 100

256

ïu©nlh (m) mj‰F nk‰g£l, rh®ªj Étu§fŸ T£L¥g£ilÉs¡f¥gl¤âš

t£l És¡f¥gl«

t£l És¡f¥gl« , xU kh¿Æ‹ gšntW TWfisÉs¡f¥ga‹gL»wJ (v.fh.) t£l És¡f¥gl«, xU FL«g¤â‹gšntW bryîfshd czî, cil, Ä‹rhu«, fšÉ, bghGJngh¡Fngh‹wt‰iw F¿¥gjhF«. t£l És¡f¥gl« ï›thWmiH¡f¥gLtj‰F fhuz« ïJ t£lkhf njh‰w kË¥gjhY«,mjDila c£TWfŸ t£l¤âÈUªJ bt£l¥g£l t©Lfisx¤âU¥gjhY« ï›thW miH¡f¥gL»wJ.

t£l És¡f¥gl« tiuí« KiwfŸ

1. xU kh¿Æ‹ gšntW c£TWfŸ, ÉG¡fhLfshf kh‰w¥glnt©L«. ïªj c£TWfË‹ ÉG¡fhLfŸ 3600-(ghif)¡F rkkhfbfh©L tu¥glnt©L«.

123123123123123123123123123123123123123

123123123123123123123

250

200

150

100

50

0

123123123123123123123123123123123123123123

123123123123123123123123

123123123123123123123123123123123123123123123123

123123123123123123123123123123123

123123123123123123123123123123123123123123123123123123

123123123123123123123123123123123123123123

123123123123123123123123123123123123123123123123123123123123123123

1234123412341234123412341234123412341234123412341234123412341234

2001 2002 2003 2004 2005 É‰gid

1234512345123451234512345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890

É‰gid

ïyhg«

257

2. xU t£l« tiua cjî« fUÉahš (compass) nghJkhdmsî t£l« tiuf. t£l¤â‹ Mu« bfhL¡f¥g£l ïl¤â‰F jFªjh‰nghš ïU¡fyh«.

3. ghifkhÂ (pro t rac to r ) cjÉahš x›bthU ãÇÉ‹msî¡nf‰g t£l¤âš F¿¥ãLjš nt©L«.

4. mjDila msî¡nf‰g, ãÇîfis mik¤J¡ bfhŸsî«.

5. gšntW ãÇîfS¡F jFªj ÃHš glK«, x£ofS« (labels)ïl¥gLjš nt©L«.

És¡f« 4

ika Ãiy ngh¡F msitfŸ

(Measures of central tendency)

bryî g£oašbryî g£oašbryî g£oašbryî g£oašbryî g£oaš

bryî rjÉ»j«czî 60%

thlif 12%

MilfŸ 8%

vÇbghUŸ 8%

fšÉ 6%

k‰witfŸ 6%

b k h ¤ j «b k h ¤ j «b k h ¤ j «b k h ¤ j «b k h ¤ j « 100%

258

òŸËÆaš gF¥ghŒÉ‹ K¡»a neh¡f«, bgUªâushf cŸs òŸËÉtu§fË‹ mo¥gil ïašòfis És¡F« xU jÅ kâ¥ig¥ (one singlevalue) bgWtjhF«. m¤jÅ kâ¥ng ika kâ¥ò mšyJ ruhrÇ v‹WmiH¡f¥gL»wJ. Mfnt ika kâ¥ò mšyJ ruhrÇ v‹gJòŸËÉtu§fË‹ bjhF¥ig F¿¥gjhF«. mªj ika kâ¥ò bkh¤j òŸËÉtu§fË‹ kâ¥ig És¡FtjhF«. ruhrÇ kâ¥ghdJ Äf¥bgÇakâ¥ã‰F«, Äf¢á¿a kâ¥ã‰F« ïilÆš mikªâU¥gjhš ïj‰F ika¥ngh¡F msit v‹W bga®.

ešy ruhrÇÆ‹ mo¥gil ïašòfŸ

1. â£lt£lkhd tiuaiuia¡ bfh©oU¡f nt©L«.m¥bghGJjh‹ mj‹ bghUŸ g‰¿ vªj Éj FH¥gK« V‰glhJ.

2. òÇªJ bfhŸs vËikahdjhf ïU¡f nt©L«.

3. fz¡»LjY¡F vËikahdjhf ïU¡fnt©L«.

4. ïj‹ És¡f« fÂj N¤âu (formula) toÉš ïU¡f nt©L«.

5.bjhFâÆš cŸs mid¤J cW¥òfisí« rh®ªJ ïU¤jšnt©L«.

czî

thlif

MilfŸ

vÇbghUŸ

fšÉ

k‰witfŸ

t£l És¡f¥gl«t£l És¡f¥gl«t£l És¡f¥gl«t£l És¡f¥gl«t£l És¡f¥gl«

259

6 .xU jÅ¥g£l kâ¥ãdhnyh mšyJ bjhFâÆ‹cW¥òfËdhnyh, ghâ¡f¥glhkš ïU¡f nt©L«.

7. ca®Ãiy òŸËÆaš gF¥ghŒî¡F thŒ¥òŸsjhf ïU¡fnt©L«.

8. ïj‹ khâÇfŸ Ãiyahdjhf ïU¡fnt©L«.

ruhrÇÆ‹ tiffŸ(Kinds of Averages)

rhjhuz T£L ruhrÇ

(Simple Arithmetic Mean)

bghJthf eh« m¿ªj, midtuhY« ga‹gL¤j¡Toa ikaÃiy¥ ngh¡F msitna ruhrÇ MF«. bjhFâÆš cŸs mid¤JcW¥òfË‹ kâ¥ã‹ TLjiy, m¤bjhFâÆš cŸs cW¥òfË‹v©Â¡ifahš tF¤J »il¡F« kâ¥ò T£L¢ ruhrÇahF«. T£LruhrÇ v‹gij X (X gh®) v‹W F¿¡»nwh«.

ruhrÇ

fÂj ruhrÇfŸ ïl ruhrÇfŸ(position)

T£L ruhrÇfŸ

ïilÃiy KfLrhjhuzruhrÇ

ÃiwÆ£lruhrÇ

260

X = ruhrÇ = X1 + X2 + X3 + ..... Xn = ΣX

n n

Σx = cW¥ò¡fË‹ bkh¤j kâ¥ò

X = ruhrÇ

n = cW¥ò¡fË‹ v©Â¡if


1. Raw Data : (jÅ kâ¥òfŸ)

vL¤J¡fh£L 1

xU tF¥ãš cŸs 10 khzt®fË‹ kâ¥bg©fŸ ÑnHbfhL¡f¥g£LŸsd. T£L ruhrÇia fz¡»Lf.

40, 45, 60, 65, 60, 50, 45, 30, 50, 55

Ô®î : X = ΣXn

500

= 50 kâ¥bg©fŸ

bjhl®¢áa‰w tÇir

(Discrete series) :

T£L ruhrÇia fz¡»L« tÊKiwfŸ ÑnHbfhL¡f¥g£LŸsd.

1. x›bthU cW¥ãidí« (x) mj‹ Ãfœbt©fshš ( f )bgW¡Fjš = (fx)

2. f x TLjš = Σ fx

10=

261

x 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 F 10 18 20 31 30 25 20 15 10 6

x f fx1 10 102 18 363 20 604 31 1245 30 1506 25 1507 20 1408 15 1209 10 90

10 6 60

Σ f=185 Σ fx=940

3. Σ fx I (mjDila Ãfœbt©fË‹ v©Â¡ifahš) Σ MštF¡f »il¥gJ T£L¢ ruhrÇ (X)

N¤âu« X = Σ fxΣ f

vL¤J¡fh£L 2

Ñœ¡f©l òŸË Étu§fS¡F T£L ruhrÇ fz¡»Lf.

Ô®î

x =ΣfxΣf

= 940 / 185X = 5.081

bjhl®tÇir (Continuous Series)

bjhl® tÇirÆš T£L ruhrÇia¡ fhz Ñœ¡f©l Kiwia¥ã‹g‰w nt©L«.

X T£L¢ ruhrÇΣ fx fx‹ bgU¡fš bjhifΣf Ãfœbt©fË‹ bkh¤j kâ¥ò

262

1. x›bthU ãÇÉ‹ ika kâ¥ig¡ fh©f.

ika kâ¥ò Ñœ¡f©lthW fz¡»Ljš nt©L«.

ãÇÉ‹ ika kâ¥ò = Ñœ tu«ò + nkš tu«ò / 2

1. ãÇî ïilbtËÆ‹ ika kâ¥ò ‘m’ v‹w vG¤jhš F¿¡fnt©L«.

2. x›bthU ãÇî ïilbtËÆ‹ ika kâ¥ig (m) m¥ ãÇÉ‹Ãfœ bt©zhš (f) bgU¡f nt©L«.

3. bgU¡fš gyid¡ T£lî« (Σf(m)

4. Σf(m)I Ãfœ bt©fË‹ T£L¤ bjhifahš Σ (f) tF¡fî«.

vdnt x = Σf(m) / Σf

vL¤J¡fh£L - 3

xU ÃWtd¤âš gÂòÇí« bjhÊyhËÆ‹ âd¡ TÈahdJ(%ghÆš) Ñœf©lthW

bjhÊyhs®fË‹ âdTÈÆ‹ T£L¢ ruhrÇia x fz¡ÑL Ô®î.

âd¡TÈ % 90-110 110-130 130-150 150-170 170-190 190-210 210-230

3 6 10 15 24 42 75bjhÊyhs®fË‹

v©Â¡if

â d ¡ T Èâ d ¡ T Èâ d ¡ T Èâ d ¡ T Èâ d ¡ T È bjhÊyhs®fË‹bjhÊyhs®fË‹bjhÊyhs®fË‹bjhÊyhs®fË‹bjhÊyhs®fË‹ m fm x v©Â¡if v©Â¡if v©Â¡if v©Â¡if v©Â¡if f

90-110 3 100 300110-130 6 120 720130-150 10 140 1400150-170 15 160 2400170-190 24 180 4320190-210 42 200 8400210-230 50 220 1100

Σf = 150 Σfm = 28540

x = Σfm / Σf = 28540/150 = 190.27

263

ÃiwÆ£l T£L ruhrÇ

(Weighted Arithmetic Mean)

rhjhuz T£L ruhrÇÆ‹ FiwghLfSŸ x‹W guÉÈYŸsmid¤J kâ¥òfS« rk K¡»a¤Jt« thŒªjitfshffUj¥gL»‹wd. eilKiwÆš gutÈYŸs všyh cW¥òfS« xnukhâÇahd K¡»a¤Jt¤ij¥ bgWtâšiy. vdnt x›bthUcW¥ã‰F« mj‹ K¡»a¤Jt¤ij¥ bghW¤J Ãiw. mšyJ vilbfhL¥gJ mtáakh»wJ. Ãiw v‹gJ cW¥ã‹ K¡»a¤Jt¤ij¡F¿¡F« v© MF«. ÃiwÆ£l T£L ruhrÇ ã‹tUkhWfz¡»l¥gL»wJ.

1. gutÈš cŸs x›bthU cW¥igí« mjDila vilahš (W)bgU¡f nt©L«.

2. bgU¡Fjš gyÅ‹ T£L¤ bjhifia (Wx) fz¡»lnt©L«.

3. ïj‹ TLjiy ΣWx bkh¤j vilahš / Ãiwahš (Σw) tF¡fnt©L«.

ÃiwÆ£l T£L ruhrÇia fz¡»Ltj‰fhd N¤âu«

Xw = Σwx / Σw

Xw = ÃiwÆ£l T£L ruhrÇ

wx = bgUFjš gyÅ‹ T£L¤ bjhif

Σw = ÃiwfË‹ TLjš

vL¤J¡fh£L - 4

ÃiwÆ£l ruhrÇia¡ fz¡»Lf.

264

Ô®î X = 9,15,000/150 = 6100 bfhL¡f¥g£l kh¿fË‹ K¡»a¤Jt« ntWgL«bghGJ

ÃiwÆ£l T£L ruhrÇia ga‹gL¤j nt©L«.

Ãy¡fÇ l‹Ãy¡fÇ l‹Ãy¡fÇ l‹Ãy¡fÇ l‹Ãy¡fÇ l‹ th§f¥g£lth§f¥g£lth§f¥g£lth§f¥g£lth§f¥g£lÉiy %ghÆšÉiy %ghÆšÉiy %ghÆšÉiy %ghÆšÉiy %ghÆš m s îm s îm s îm s îm s î

4000 20

5000 30

6000 40

7000 35

8000 25

Ãy¡fÇÆš th§f¥ bkh¤j«xU l‹ g£l

Éiy %ghŒ msî (l‹)(x) (w) (wx)

4000 20 80,000

5000 30 1,50,000

6000 40 2,40,000

7000 35 2,45,000

8000 25 2,00,000

Σ w = 150 Σwx=9,15,000

265

vL¤J¡fh£L 5

ïu©L gšfiy¡fHf khzt®fË‹ âwikia, ÃiwÆ£l T£LruhrÇ k‰W« vËa T£L ruhrÇia¡ fz¡»Lf.

Ô®î

gšfiy¡gšfiy¡gšfiy¡gšfiy¡gšfiy¡fHf«fHf«fHf«fHf«fHf« br‹idbr‹idbr‹idbr‹idbr‹id kJiukJiukJiukJiukJiughl«ghl«ghl«ghl«ghl«

M.A. 71 3 213 82 2 164

M.Com. 83 4 332 76 3 228

M.Sc. 66 3 198 60 7 420

B.A. 73 5 365 73 6 438

B.Sc. 65 3 195 65 3 195

B.Com. 74 2 148 76 7 532

Σx=432 Σw=20 Σwx=1451 Σx=432 Σw=28 Σwx=1977

x w wx x w wx

gšfiy¡ fHf«gšfiy¡ fHf«gšfiy¡ fHf«gšfiy¡ fHf«gšfiy¡ fHf« br‹idbr‹idbr‹idbr‹idbr‹id kJiukJiukJiukJiukJiu

go¡F« ghl«go¡F« ghl«go¡F« ghl«go¡F« ghl«go¡F« ghl« n j ® ¢ án j ® ¢ án j ® ¢ án j ® ¢ án j ® ¢ árjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«

khzt®khzt®khzt®khzt®khzt®v©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡if

n j ® ¢ án j ® ¢ án j ® ¢ án j ® ¢ án j ® ¢ árjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«

k h z t ®k h z t ®k h z t ®k h z t ®k h z t ®v©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡ifv©Â¡if

(‘00) (‘00)

MA 71 3 82 2

M.Com. 83 4 76 3

M.Sc. 66 3 60 7

B.A. 73 5 73 6

B.Sc. 65 3 65 3

B.Com. 74 2 76 7

266

m. vËa T£L ruhrÇ ( x = ΣΣΣΣΣx/n )

ΣΣΣΣΣx = 432 = x = Σx = 432 = 72n 6 n 6

br‹id = 432/6 = 72kJiu = 432/6 = 72

ïu©L gšfiy¡fHf§fË‹ vËa T£L ruhrÇ x‹whfntcŸsJ.

M. ÃiwÆ£l T£L ruhrÇ

xw = Σwx / Σw

br‹id = 1451/20 = 72.55

kJiu = 1977 / 28 = 70.60

kJiuÆ‹ ÃiwÆ£l T£L ruhrÇ br‹idÆ‹ ÃiwÆ£l T£LruhrÇia Él Fiwthf ïU¥gjhš br‹id gšfiy¡fHf« kJiu¥gšfiy¡fHf¤ij Él áwªjjhF«.

ïilÃiy (Median)

bfhL¡f¥g£l òŸË Étu¤ bjhFâia ïu©L rk ghf§fshf¥ãÇ¡F« kâ¥ng ïilÃiy vd¥gL«. ïw§F tÇirÆnyh mšyJVWtÇirÆnyh tÇir¥ gL¤j¥g£lhš mj‹ ika¤âšmikªâU¡F« cW¥ã‹ kâ¥ò ïil Ãiy vd¥gL«. xU gFâÆšcŸs cW¥ã‹ kâ¥ò ïilÃiy¡F rkkhfnth mšyJ mijÉlFiwthfnth ïU¡F«. mnj nghš kW gFâÆš cŸs cW¥ã‹ kâ¥òmj‰F rkkhfnth mšyJ ïilÃiyia Él mâfkhfnth ïU¡F«.cjhuz« 2, 3, 5, 5, 5, 10, 15 ï›tÇirÆš 5 v‹gJ ïilÃiyahF«.ïJ bfhL¡f¥g£LŸs òŸË Étu¤ bjhFâia ïu©L rkghf§fshf¥ ãÇ¡»wJ. ï›tÇirÆš ïlJ g¡f¤âš cŸs kâ¥ò5¡F rkkhfnth mšyJ Fiwthfnth cŸsJ. mnjnghšïilÃiy¡F tyJ g¡f¤âš cŸs kâ¥ò 5¡F rkkhfnth mšyJmijÉl mâfkhfnth cŸsJ. kâ¥òfŸ VWtÇirÆš

267

mik¡f¥g£LŸsJ. ïilÃiy M v‹w vG¤jhš F¿¡f¥gL»wJ.

ïilÃiyia fz¡»Ljš

jÅ¥g£l òŸË Étu¤bjhFâ

1. bfhL¡f¥g£l òŸË Étu§fis ïw§F Kfkhfnth mšyJVWKfkhfnth tÇir¥gL¤jî«.

2. thŒgh£il ga‹gL¤Jf :

M = Size of (N+1)/2) tJ cW¥ò ïâš,

N v‹gJ bfhL¡f¥g£l bjhFâÆš cŸs cW¥ò¡fË‹v©Â¡if MF«.

vL¤J¡fh£L - 6

7 khzt®fË‹ kâ¥bg©fŸ ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsJ.ïilÃiy kâ¥bg©iz fz¡»Lf.

Ô®î : KjÈš VWKfkhf tÇir¥gL¤jî«.

kâ¥bg©fŸ : 18 25 30 40 45 55 60

ïilÃiy = Size of (N+1)/2 tJ cW¥ò

Size of (7+1)/2 = 8/2 = 4tJ cW¥ò

Size of 4tJ cW¥ò = 40

~ ïilÃiy kâ¥bg© = 40

tttttÇir v©.Çir v©.Çir v©.Çir v©.Çir v©. 1 2 3 4 5 6 7

kâ¥bg©kâ¥bg©kâ¥bg©kâ¥bg©kâ¥bg© 40 30 18 55 60 25 45

268

ïu£il¥gil v©fŸ :ïu£il¥gil v©fŸ :ïu£il¥gil v©fŸ :ïu£il¥gil v©fŸ :ïu£il¥gil v©fŸ :

ïu£il¥gil v©fS¡F ïilÃiy f©Lão¡f, ïu©LcW¥ò¡fË‹ kâ¥òfË‹ ruhrÇna ïilÃiyahF«.

vL¤J¡fh£L - 7

Ñœ¡f©l òŸË Étu§fS¡F ïilÃiy fz¡»Lf :

60 55 62 40 35 65 70 68

Ô®î :

VWKfkhf tÇir¥gL¤âdhš,

35, 40, 55, 60, 62, 65, 68, 70

ïilÃiy

M =Size of (N+1)/2)tJ cW¥ò

M = Size of(8+1) / 2tJ cW¥ò

Size of 4.5 tJ cW¥ò = 4tJ cW¥ò + 5tJ cW¥ò2

(60 + 62) / 2 = 61

~ ïilÃiy kâ¥bg© = 61

bjhl®¢áa‰w tÇir

tÊKiw

1. òŸË Étu§fis VWKfkhfnth mšyJ ïw§FKfkhfnthtÇir¥gL¤jî«.

2. T£L Ãfœbt©fis fz¡»lî«.

3. thŒ¥gh£il ga‹gL¤jî«.

269

ïilÃiy = Size of (N+1)/2)tJ cW¥ò

N = Σf = Ãfœbt©fË‹ T£L¤bjhif

vL¤J¡fh£L 8

ïilÃiy msit¡ fz¡»Ljš

ïilÃiy = Size of [(N+1)/2]tJ cW¥ò

Size of (110/2) = 55tJ cW¥ò

Size of 55tJ cW¥ò = 6.5

~ fhyÂÆ‹ ïilÃiy msî = 6.5

bjhl®tÇir

tÊKiwfŸ

1. N/2it¥ ga‹gL¤j ïilÃiy fz¡»Lf; ïâš N = Σf =Ãfœbt©fË‹ T£L¤ bjhif

2. ïilÃiy mikªJŸs tF¥ig f©Lão¡fî«.

5 10 105.5 18 286 22 40

6.5 25 657 20 85

7.5 15 1008 10 110

fhyÂÆ‹ msî Ãfœbt© T£L Ãfœbt©

N = 110

270

3. N¤âu¤ij ga‹gL¤Jf :

M = L + N/2 – cff

x c

L = ïilÃiy mikªJŸs tF¥ã‹ Ñœtu«ò

F = ïilÃiy mikªJŸs tF¥ã‹ Ãfœbt©

cf = ïilÃiy mikªJŸs tF¥ã‰F Kªija T£L Ãfœbt©

c = ïilÃiy mikªJŸs ãÇÉ‹ ïilbtË

vL¤J¡fh£L - 9

ÑnH bfhL¡f¥g£LŸs m£ltizÆÈUªJ ïilÃiyia¡fz¡»Lf

Ô®î :

0-20 20-40 40-60 60-80 80-100

10 34 36 20 10

kâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸ

Ãfœbt©fŸÃfœbt©fŸÃfœbt©fŸÃfœbt©fŸÃfœbt©fŸ

kâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸ Ãfœbt©fŸÃfœbt©fŸÃfœbt©fŸÃfœbt©fŸÃfœbt©fŸ T£L Ãfœbt©fŸT£L Ãfœbt©fŸT£L Ãfœbt©fŸT£L Ãfœbt©fŸT£L Ãfœbt©fŸ

(x) (f) (cf)

0-20 10 10

20-40 34 44

40-60 36 80

60-80 20 100

80-100 10 110

271

ïilÃiy = (N/2) = (110/2) = 55

M = L + N/2 – cff

x c

M = 40 + (55-44)/36) x 20

= 40 + (11/36 x 20)

= 40 + 220/36

= 40 + 6.1

ïilÃiy = 46.1

KfL

bfhL¡f¥g£l gutÈ‹ bghJthd cW¥ò KfL vd¥gL«.gutÈš vªj v© âU«g¤ âU«g mâf jlitfŸ (Ãfœ»wnjh)tU»wnjh mªj msnt KfL vd¥gL«. bjhl® gutÈš, mâfjlitfŸ tU« kh¿Æ‹ kâ¥ng KfL v‹W tiuaW¡f¥gL»wJ.vdnt vªj cW¥ò mâfg£r Ãfœbt©fis bfh©LŸsnjh mJntKfL vd¥gL«. bjhl® gutš xU Kf£L¥ gutš, mšyJ ïU Kf£L¥gutš mšyJ g© Kf£L¥ gutš Mfî« ïU¡fyh«.

xU Kf£L¥ gutš : bjhl® gutÈš xnu xU KfL ïU¡F«

ïU Kf£L¥ gutš : bjhlš gutÈš ïu©L KfLfŸ ïU¡F«

g©Kf£L¥ gutš : gutyhdJ ïu©L¡F« nk‰g£lKfLfis¡ bfh©oU¡F«.

KfL fz¡»Ljš

jÅ¥g£l Étu¤ bjhFâÆš, gutiy¥ gh®¤jîlndna Kf£ilf©Lão¡fyh«.

N = 55,2 L = 55, Cf = 44, f = 36, C = 20

272

vL¤J¡fh£L 10

10 kÅj®fŸ Ñœ¡f©l tUkhd¤ij¥ bgW»wh®fŸ :-

Rs.1000, 850, 650, 780, 1000, 980, 1000, 850, 700, 900 - KfLfz¡»Lf.

Ô®î :

1. gutiy tÇir¥gL¤jî«

650, 700, 780, 850, 850, 900, 980, 1000, 1000, 1000

1000 _‹W Kiw tªJŸsJ. vdnt, KfL tUkhd« = %.1000.

vL¤J¡fh£L - 11

KfL fz¡»Lf :

450, 400, 380, 370, 400, 420, 450, 340

Ô®î :

gutiy tÇir¥gL¤jî«.

340, 370, 380, 400, 400, 420, 450, 450

400 k‰W« 450 ïu©L Kiw tªJŸsJ.

Mfnt KfL 400 k‰W« 450 MF«. ïU KfLfŸ tªJŸsjhš.ï¥gutš ïU Kf£L¥ gutš MF«.

bjhF¡f¥g£l òŸË Étu§fS¡fhd KfL

(Mode for Grouped data)

bjhF¡f¥g£l òŸË Étu¤ bjhFâÆš KflhdJ ruhrÇ,ïilÃiy, KfL ït‰¿‰»ilnaahd bjhl®ò_y«fz¡»l¥gL»wJ.

thŒ¥ghL = KfL = (3 ïilÃiy - 2 ruhrÇ)

273


I. rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :1. òŸËÆaš v‹gJ ïj‹ c£ãÇthF«

m. tÂfÉaš M. bghUËaš ï. fÂj« <. fz¡F¥ gâÉaš

2. °nll° (Status) v‹w y¤Ôd bkhÊ F¿¥ãLtJ m. òŸËaš M. j®¡fÉašï. fz¡F¥ gjÉaš <. m¿Éaš

3. btËÆl¥g£l mšyJ btËÆl¥glhj Mjhu§fŸ _y«»il¡f¥bg‰w òŸË Étu§fŸ m. Kjš Ãiy òŸË Étu« M. ïu©lh« Ãiy òŸËÉtu« ï. òŸËÆaš <. m¿É¥òfŸ

4. nrfÇ¡f¥g£l Étu§fis mt‰¿‹ ïašòfS¡nf‰g ãÇîfshfî«c£ãÇîfshfî« tÇir¥gL¤Jjš.m. m£ltiz¥ gL¤Jjš M. tif¥gL¤Jjšï. g»®ªjË¤jš <. xG§FgL¤Jjš

vL¤J¡fh£L - 12

xU òŸË Étu¤ bjhFâÆš T£L ruhrÇ = 180 , k‰W«ïilÃiy 170. KfL fh©f.

Ô®î :

KfL = 3 ïilÃiy - 2 T£L ruhrÇ

= (3 x 170) - (2 x 180)= 510 - 360= 150.KfL = 150.

274

5. xU kh¿Æ‹ gšntW TWfis És¡f ga‹gL« gl« m. nfhL tiugl« M. g£il És¡f¥gl«ï. t£l És¡f¥gl« <. cUt És¡f¥gl«

II. nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.nfho£l ïl§fis Ãu¥òf.6. Kj‹Kjyhf nrfÇ¡f¥gL« òŸË Étu§fŸ ......... Étu§fŸ

vd¥gL«.7. kh¿fŸ âU«g¤ âU«g tªjhš mJ .......... vd¥gL«.

8. Ñœ tu«ò k‰W« nkš tu«ã‰F« ïilna cŸs É¤âahrnk ..........vd¥gL«.

9. nrfÇ¤j òŸËÉtu§fis g¡âfshfî« tÇirfshfî«mik¥gij ............. v‹»nwh«.

10. bfhL¡f¥g£l gutÈ‹ bghJthd cW¥ò .........

III. bghU¤Jf.bghU¤Jf.bghU¤Jf.bghU¤Jf.bghU¤Jf.11. ïilÃiy m. 3 ïilÃiy - 2 ruhrÇ

12. KfL M. c‰Wneh¡Fjš

13. Kjš Ãiy òŸË Étu§fŸ ï. Size of (N+1)tJ cW¥ò

2

14. ruhrÇ <. Σ WxΣN

15. ÃiwÆ£l T£L ruhrÇ c. ika kâ¥ò


16. m£ltiz¡F Äf K¡»akhdJ vJ?

17. T£L ruhrÇÆ‹ N¤âu« jUf.

18. ïilÃiy¡fhd thŒ¥gh£il TWf.

19. m£ltiz¥ gL¤jÈ‹ Kjšgo ahJ?

20. xnu xU kh¿ia És¡F« tiugl« ahJ?

275


V. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšÉiljUf.ÉiljUf.ÉiljUf.ÉiljUf.ÉiljUf.

21. òŸËÆaÈ‹ ïy¡fz« ahJ?

22. òŸË Étu§fË‹ tiffŸ ahit?

23. F¿¥ò tiuf. 1. tiugl« (graph) 2. És¡f¥gl« (Diagram)

24. tif¥gL¤JjÈ‹ tiffŸ ahit?

25. áW F¿¥ò tiuf. t£l És¡f¥gl« (Pie-Diagram)


VI. ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.

26. tif¥gL¤JjY¡F«, m£ltiz¥gL¤JjY¡F« cŸsntWghLfis És¡Ff.

27. m£ltiz¥gL¤jÈ‹ ÉâKiwfŸ ahit?

28. És¡f¥gl¤â‰F« tiu¥gl¤â‰F« cŸs ntWghLfŸ ahit?

29. ešy ruhrÇÆ‹ mo¥gil ïašòfŸ ahit?

30. Ñœf©l òŸËÉtu§fis bfh©L T£L ruhrÇ fz¡»Lf.

g F â - <g F â - <g F â - <g F â - <g F â - <

VII. ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.

31. Ñœ¡f©l òŸË Étu§fS¡F jÅ¥g£il És¡f¥gl« tiuf.

X 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

F 10 18 20 31 30 25 20 15 10 6

2001 2002 2003 2004 2005 2006

1000 1500 2000 2500 2400 2200

M©L

khzt®fË‹v©Â¡if

276

32. Ñœf©l òŸË Étu§fS¡F t£l És¡f¥gl« tiuf.

bryî g£oašbryî g£oašbryî g£oašbryî g£oašbryî g£oaš

bryîbryîbryîbryîbryî rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«rjÉ»j«

czî 60%

thlif 12%

MilfŸ 8%

vÇbghUŸ 8%

fšÉ 6%

k‰witfŸ 6%

33. bjhÊyhs®fË‹ âd¡TÈÆ‹ T£L¢ ruhrÇia fz¡»Lf.

34. ÑœfhQ« kâ¥bg©fS¡F ruhrÇ, ïilÃiy, KfL fz¡»Lf.

35. òŸË Étu§fË‹ j‹ikfisí«, tiffisí« ÉtÇ¡f.

âd¡ TÈ

bjhÊyhs®fË‹v©Â¡if

90-110 110-130 130-150 150-170 170-190 190-210 210-230

3 6 10 14 24 42 75

0-20 20-40 40-60 60-80 80-10010 24 36 20 10

kâ¥bg©fŸ

Ãfœbt© (F )

277

ghl« - 12

khWgh£L msitfŸ

(((((Measures of Variabiity)

ika Ãiy¥ ngh¡F msitahdJ, xU Étu¤ bjhFâÆ‹ xUTwhd ruhrÇia k£L« msÉL»wJ. jÅ k‰W« xG§f‰w fUÉahfruhrÇ ïU¥gjhš ïJ gutÈ‹ KGikahd bghUis btË¡bfhzuhJ.

vL¤J¡fh£L 1 -vL¤J¡fh£L 1 -vL¤J¡fh£L 1 -vL¤J¡fh£L 1 -vL¤J¡fh£L 1 - IªJ ghl§fËš ïu©L (m‹ò & m¿î)khzt®fË‹ ruhrÇ kâ¥bg©fŸ x¤jitahF«. Mdhš mit gytÊfËš ntWgL«. m‹ò všyh¥ ghl§fËY« bt‰¿ bg‰W cŸsh‹.mtdJ ruhrÇ 60 kâ¥bg©fshF«. Mdhš m¿î ruhrÇahf 60kâ¥bg©fŸ bg‰W, xU ghl¤âš nj®¢á bgwÉšiy. k‰bwh‹¿š100 ÉG¡fhL bg‰WŸsh‹.

nkny f©l vL¤J¡fh£oÈUªJ bfhL¡f¥g£LŸs Étu§fŸx¤j j‹ikíilajhf ïUªjhšjh‹ ruhrÇ e«gf¤ j‹ikíilajhfïU¡F« v‹gJ bjËth»wJ. ïšiybaÅš c©ik kâ¥ghdJruhrÇ kâ¥ãÈUªJ mâf msÉš Éy»ÆU¡F«. ïªj ÉyfÈ‹msthdJ khWgh£L msitfŸ mšyJ gutš msitfshšmsÉl¥gL«.

ruhrÇ v‹w ika¥ òŸËÆÈUªJ cW¥ò¡fË‹ kâ¥ò v›tsîÉy»ÆU¡»wJ mšyJ áj¿¡»l¡»wJ v‹gij És¡FtJ gutš

g h l § f Ÿg h l § f Ÿg h l § f Ÿg h l § f Ÿg h l § f Ÿ jÄœjÄœjÄœjÄœjÄœ M§»y«M§»y«M§»y«M§»y«M§»y« fz¡Ffz¡Ffz¡Ffz¡Ffz¡F m¿Éašm¿Éašm¿Éašm¿Éašm¿Éaš ruhrÇruhrÇruhrÇruhrÇruhrÇ

m‹ò bg‰wkâ¥bg©fŸ

m¿î bg‰wkâ¥bg©fŸ

68 65 55 60 52 300/5 = 60

60 30 100 59 51 300/5 = 60

tuyhW tuyhW tuyhW tuyhW tuyhW &ò É Æ a šò É Æ a šò É Æ a šò É Æ a šò É Æ a š

278

msit MF«. òŸËÆaš MŒÉš ïJ xU K¡»akhd msitahF«.ruhrÇÆ‹ e«gf¤j‹ikia ïJ ãuâgÈ¡»wJ. gutš msit g‰¿am¿î Éyfiy¡ f£L¥gL¤Jtj‰F«, cW¥òfË‹ kâ¥igvâ®fhy¤âš nk«gL¤Jtj‰F« ga‹gL»wJ.

khWgh£L msitfis msÉL« KiwfŸ

khWgh£L msitfis gy tÊfËš kâ¥ãlyh«. mâš áyKiwfŸ ï§F bfhL¡f¥g£LŸsd.

1. å¢R (Range)

2. ïil¡fhy« å¢R (Inter-quartile Range or Quartile Deviation)

3. ruhrÇ Éy¡f« (Mean Deviation)

4. gut‰go k‰W« â£l Éy¡f« (Variance and Standard Deviation)

å¢R (Range)

khWgh£L msitfËš Äf vËjhd msit å¢R MF«. å¢Rv‹gJ Ãfœbt© gutÈš Äf¥bgÇa kâ¥ã‰F«, Äf¢á¿a kâ¥ã‰F«cŸs ntWghL MF«. vL¤J¡fh£L 1-š m¿î bg‰WŸs mâfkâ¥bg©fŸ 100 ÉG¡fhL MF«. Fiwªjg£r kâ¥bg©fŸ 30ÉG¡fhL MF«.

å¢R = L – S (L v‹gJ mâf kâ¥ò, S v‹gJ Äf¢á¿a kâ¥ò)

= 100 – 30 = 70 å¢R = 70

vL¤J¡fh£L - 2

IªJ ghl§fËš m‹ò bg‰w kâ¥bg©fËÈUªJ å¢irfz¡»Lf.

m‹òbg‰w kâ¥bg©fŸ : 68 65 55 60 52

å¢R = L - S = 68 - 52 = 16

279

ruhrÇ Éy¡f« (Mean Deviation)

gutÈš cŸs cW¥òfË‹ kâ¥òfŸ m¥gutÈ‹ T£LruhrÇÆÈUªJ bg‰WŸs Éy¡f§fË‹ ruhrÇna ruhrÇ Éy¡f«vd¥gL«. cW¥ò¡fË‹ kâ¥ò ruhrÇ kâ¥ò¡F¡ Fiwthf ïUªjhšvâ®kiw¡ F¿pL (-), mâfkhf ïUªjhš ne®kiw¡ F¿pL« (+)bgW«.

khâÇ ruhrÇÆÈUªJ x›bthU cW¥ò¡fË‹ kâ¥ò« v›tsîöu« Éy» cŸsJ v‹gj‹ TLjiy bkh¤j cW¥ò¡fË‹v©Â¡ifÆš tF¡f »il¥gJ ruhrÇ Éy¡fkhF«.

ruhrÇ Éy¡f« (MD) =

Σ x-x n

x = cW¥òfË‹ kâ¥ò

x = ruhrÇ

x - x = Éy¡f« (ne®kiw F¿pL ïšyhj)

Σ = TLjš

n = cW¥ò¡fË‹ v©Â¡if

vL¤J¡fh£L - 3

m£ltizÆš bfhL¡f¥g£LŸs Étu§fS¡F ruhrÇ Éy¡f«fz¡»Lf.

X 4 6 8 10 22

c W ¥ ò f Ë ‹c W ¥ ò f Ë ‹c W ¥ ò f Ë ‹c W ¥ ò f Ë ‹c W ¥ ò f Ë ‹ X – X X – X

kâ¥ò kâ¥ò kâ¥ò kâ¥ò kâ¥ò X

4 -6 66 - 4 48 - 2 2

10 0 022 12 12

Σ (x-x) = 0 Σ x-x = 24

280

ruhrÇia fz¡»l Σ x-x bkh¤j cW¥òfË‹ v©Â¡ifahštF¡f nt©L«.

ruhrÇ Éy¡f« (MD) = Σ x-xn

= 24/5 = 4.8

â£l Éy¡f«

gut‰go k‰W« â£lÉy¡f« Äf mâf msÉš ga‹gL« khWgh£LmsitfshF«. gut‰goahdJ, khWgh£L msitfSŸ xU ÃiyahdmsitahF«. k‰W« ï¥gut‰goÆÅ‹W bgw¥gL« t®¡f _ynk â£lÉy¡fkhF«. gut‰go, ruhrÇ Éy¡f¤ij¥ ngh‹wJ. ï§F vâ®kiwF¿pLfŸ, Kf£L kâ¥òfis¡ fz¡»š vL¤J¡ bfhŸtj‹ _y«Ú¡f¥gL»‹wd. k‰bwhU KiwÆš, vâ®kiw¡ FiwpLfis fz¡»l,x›bthU Éyfš kâ¥òfS¡F« t®¡f_y¤ij f©Lão¤jš nt©L«.c.kh. vL¤J¡fh£L _‹iw¥ ga‹gL¤â, gut‰goiaí« â£lÉy¡f¤ij¡ fz¡»lyh«.

Étu«Étu«Étu«Étu«Étu« x-x (x-x)2

x4 -6 36

6 -4 16

8 -2 4

10 0 0

22 12 144

Σ (x-x) = 0 Σ(x-x)2=200

ruhrÇia¡ fz¡»l Σ(x -x) 2I bkh¤j Étu§fË‹v©Â¡ifahš tF¡f »il¥gJ

gut‰go (Variance)σ 2 = Σ(x-x)2

n

281

x = c©ik Étu«

x = ruhrÇ

Σ (x-x)2 = Éy¡f§fË‹ t®¡f« (Squared Deviations)

Σ = T£lÈ‹ F¿.

n = Étu§fË‹ v©Â¡if

gut‰go (Variance)σ 2 = 2005 = 40

â£l Éy¡fkhdJ (Variance), gut‰goÆ‹ t®¡f _y¤âÈUªJfz¡»l Koí«.

σσσσσ 2 = Σ (x-x)2

n

σσσσσ = √Σ (x-x)2

n

σσσσσ = √2005

= √40 = 6.32

ü‰Wk§fŸ k‰W« fhšk§fŸ

Édho - ÉdhÉš, 40 khzt®fSl‹ x¥ÕL brŒí« bghGJxUt‹ e‹whf brašg£ljhf fUâdhš, mt‹ braiy fz¡»lt®¡f¤ijí«, 40 khzt®fSl‹ mtdJ rh®ò Ãiyiaí« fz¡»lnt©L«. k‰w khzt®fSl‹ mtDila Ãiyia fz¡»l, áyKiwfŸ ga‹gL»wJ. rh®ò Ãiyia¡ fz¡»l ‘ü‰Wk§fŸ’,mâfkhf ga‹gL¤j¥gL»wJ. fhšk§fŸ xUtdJ Ãiyia fz¡»lmâfkhf¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ. ïJ miu-ïil¡fhš å¢R (Semi-inter quartile range) v‹W« miH¡f¥gL«. mj‹ bgaU¡nf‰g, ïJ

282

_‹whtJ fhšk¤â‰F«, Kjš fhšk¤â‰F« cŸs ntWgh£o‹ika¤âš mikªâU¡F«. ïilÃiy ïu©lhtJ fhšk¤âš (or P50)mikªâU¡F«. vdnt ïJ òŸË Étu¤ bjhFâia ïUrkghf§fshf¥ ãÇ¡»wJ. fhšk« òŸË Étu¤ bjhFâia 4ghf§fshf¥ ãÇ¡»wJ. vdnt fhšk§fis¡ fz¡»Ljš,ïilÃiyia fz¡»Ljš ngh‹wjhF«.

Q1 = Kjš fhy« = 25tJ ü‰Wk§fŸ (P25)

Q2 = ïu©lhtJ fhšk« = 50tJ ü‰Wk§fŸ (P 50) =ïilÃiy

Q3 = _‹whtJ fhšk« = 75tJ ü‰Wk§fŸ (P75)

fhšk Éy¡f« (Q.D.) = Q3 - Q12

mšyJ = P75 — P25

2

Q3 = _‹whtJ fhšk«

Q1 = Kjš fhšk«

P75 = 75tJ ü‰Wk§fŸ

P25 = 25tJ ü‰Wk§fŸ

vL¤J¡fh£L 4

ÑnH bfhL¡f¥g£LŸs m£ltizÆš bkh¤j kâ¥bg© 20¡F40 khzt®fSila Édho - Édh kâ¥bg©fŸ bfhL¡f¥g£LŸsd.mâÈUªJ 10tJ ü‰Wk§fŸ (P10), 25tJ ü‰Wk§fŸ (P25), 50tJü‰Wk§fŸ, ïu©lhtJ (Q2) fhšk§fŸ M»at‰iw fz¡»Lf.

10tJ ü‰Wk§fË‹ kâ¥ò ïašghfnt, bkh¤j kâ¥igÉl 10rjåj« mâfkhf ïU¡F«. ïij¡ fz¡»l, bfhL¡f¥g£LŸsÉtu§fis VWKfkhf vGj nt©L«.

283

10tJ ü‰Wk§fË‹ Ãiyia Ô®khÅ¡f Ñœf©l thŒ¥gh£ilga‹gL¤jyh«.

16 11 9 10 10 14 18 11

7 15 19 13 7 13 14 9

18 12 17 15 16 16 10 12

9 13 12 11 17 10 15 16

19 13 11 14 8 12 16 14

tÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£l

khzt®fŸkhzt®fŸkhzt®fŸkhzt®fŸkhzt®fŸ kâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸ

21 13 22 13 23 14 24 14 25 14 26 14 27 15 28 16 29 15 30 16 31 16 32 16 33 16 34 16 35 17 36 17 37 18 38 18 39 19 40 19

tÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£ltÇir¥gL¤j¥g£l

khzt®fŸkhzt®fŸkhzt®fŸkhzt®fŸkhzt®fŸ kâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸkâ¥bg©fŸ

1 7 2 7 3 8 4 9 5 9 6 9 7 10 8 10 9 10 10 10 11 11 12 11 13 11 14 11 15 12 16 12 17 12 18 12 19 13 20 13

284

ïâš, njitahd ü‰Wk§fŸ P = 10 k‰W« F¿¥ãl¥g£l òŸËÉtu§fË‹ bkh¤j v©Â¡if n=40. vdnt 10tJ ü‰Wk¤â‹ÃiyahdJ 4 MF«.

»il¡F« ÉilahdJ KGikahd v©zhf ïšyhÉoš, mijmL¤j KGikahd v©Â‰F kh‰¿¡ bfhŸsyh«. ïªÃiyÆšü‰Wk§fŸ v‹gJ, xU ruhrÇ v©zhF« k‰W« mik¥ònr®¡ifÆ‹ mL¤j ca®ªj kâ¥bg©zhF«. Mfnt 10tJ ü‰Wk«(P10) v‹gJ Ñœ¡f©lthW kâ¥ãl¥gL»wJ.

Mfnt 10tJ ü‰Wk« (P10) v‹gJ ïu©L òŸËÉtu¤â‹ruhrÇahF«. ïnjnghš 25tJ (P25) k‰W« 50tJ (P50) ü‰Wk§fisfz¡»lyh«.

40 X 10100

= 4

10tJ ü‰Wk§fŸ tJ ü‰Wk§fŸ tJ ü‰Wk§fŸ tJ ü‰Wk§fŸ tJ ü‰Wk§fŸ (((((P10) =(4tJ kâ¥ò) + (5tJ kâ¥ò)

2

8+9

2=

= 8.5

n = P100

n X P100

(or)

285

25tJ ü‰Wk« (P25) = n X P100

= 10

= 40 X 25100

= 10.5

=10 + 11

2

(10tJ kâ¥ò) + (11tJ kâ¥ò)

2=25tJ ü‰Wk« (P25)

= 20

50tJ ü‰Wk« (P50)

=100

pn

=100

5040

286

ïilÃiy kâ¥ig¡ fz¡»£lhš mJ ïj‰F rkkhf ïU¡F«Mfnt

50tJ ü‰Wk§fŸ = ïilÃiy = ïu©lhtJ fhšk« (Q2)

fhšk Éy¡f«

Éy¡f« mšyJ ïil¡fhy« å¢R rhjhuzkhf å¢R ngh‹nwfz¡»lyh«.

_‹whtJ fhšk¤â‹ Ãiyia¡ fz¡»l nk‰f©lthŒ¥gh£oš á¿J kh‰w« brŒJ ga‹gL¤jyh«. mjhtJ

ïâš njitahd fhšk« Q = 3. òŸË Étu¤â‹ bkh¤jv©Â¡if n=40. Mfnt _‹whtJ fhšk¤â‹ (Q3) ÃiyahdJÑnH bfhL¡f¥g£LŸsthW 30 MF«.

= 13

=13 + 13

2


2=50tJ ü‰Wk« (P50)

=Q3–Q1

2fhšk Éy¡f«

n XQ4

40 X34 = 30

287

Kjš fhšk¤ij¡ Ñœf©lthW fz¡»lyh«.

40 x ¼ = 10

F¿¥ò : P10 ‹ kâ¥ò Q1‹ kâ¥ò« x‹whf ïU¡F« Q2‹ kâ¥òfz¡»£L P50‹ kâ¥òl‹ x¥ã£L¥ gh®¡fyh«.

F¿p£bl©fŸ

F¿p£bl©fŸ v‹gJ xU òŸËÆaš fUÉahF«. ït‰iw¥ga‹gL¤â, fhy§fS¡»ilna V‰gL« kh‰w§fis msÉlî«, bghUËašòŸË Éu§fS¡F És¡f« mË¡fî« Ko»wJ. F¿p£bl©fŸ, kâ¥ãidrjåj¤âš F¿¥ãL« xU x‰iw É»jnk MF«. ïit, r«gªj¥g£l gy

= 16

=16 + 16

2


2=3tJ fhšk« (Q3)

= 10.5

=10 + 11

2


2=Kjš fhšk« Q1

288

T£lhd, gy kh¿fË‹ x£Lbkh¤j kh‰w¤ij RU¡fkhf TW»wJ.Ef®nth® Éiy (Consumer Price Index) FÖp£bl© mšyJ thœ¡if¢bryî F¿p£bl© (Cost of Living Index) F¿p£bl©fSŸ ãugykhdbjh‹whF«. ïit Ef®nth® brY¤J« ášyiw ÉiyÆš V‰gL«kh‰w§fis msÉL»‹wd.

Ú©l fhykhfnt, bghUËay¿P®fŸ Éiy k‰W« msî¡F¿p£bl©fis mik¤J tªJŸsd®. F¿p£bl©fËšftd¤ij¤ âU¥ò« mYFfŸ ïšiy. mit ne®ikahd msitfŸk£Lk‹¿ mij fz¡»LjY« vËikahdJ. vL¤J¡fh£lhfábk©£ c‰g¤â ïu©lh« M©oš 125 v‹W k£Lnk F¿¥ãl¥g£lnjm‹¿ 125 ÄšÈa‹ bk£Ç¡ l‹ v‹W myy.

F¿p£bl©fË‹ tiffŸ

bghUshjhu kh¿fËš V‰gL« kh‰w§fis msÉl nkY«mt‰¿‹ És¡f§fŸ, gzå¡f¤â‹ Éisîfis bghUËašelto¡ifÆ‹ c©ik ÃiyÆÅ‹W ntWgL¤j nt©L«. vªj xUF¿¥ã£l kh‰w§fis ïJ msÉL»wnjh mjdo¥gilÆšF¿p£bl©fŸ tif¥gL¤j¥gL»‹wd. ÑœfhQ« VnjDbkh‹¿‹msålhf ïJ ïU¡f¡TL«.

Éiy - xU bk£Ç¡ l‹ ábk‹o‹ m§fho Éiy mšyJ xU rJuÛ£l® JÂÆ‹ m§fho Éiy.

msî - ÄšÈa‹ bk£Ç¡ l‹ ábk©£ mšyJ rJu Û£l® JÂ.

kâ¥ò - xU bk£Ç¡ l‹ ábk‹o‹ m§fho kâ¥ò mšyJ xU rJuÛ£l® JÂÆ‹ m§fho kâ¥ò.

ïj‹ mo¥gilÆš F¿p£bl©fŸ _‹W tifahf¥ãÇ¡f¥gL»‹wd; mit

1. Éiy¡ F¿p£bl©fŸ (Price Index Numbers)

2. msî¡ F¿p£bl©fŸ (Quantity index Numbers)

3. kâ¥ò¡ F¿p£bl©fŸ (Value Index Numbers) MF«.

289

Éiy, msî k‰W« kâ¥ò M»a _‹W« x‹nwhblh‹Wbjhl®òilad k‰W« m¤bjhl®ò Äfî« vËikahdJ. msÉidÉiyahš bgU¡»dhš mJ kâ¥ã‹ rk‹ghlhF«. mjhtJ Éiy xmsî = kâ¥ò

F¿p£bl©fË‹ ga‹fŸ

F¿p£bl©fŸ ‘áw¥ghd R£o¡fh£o’ahf ïU¥gjhš mJ gyeilKiw¥ ga‹ghLilajhF«. ÑœfhQ« tiffËš mitgaDilaitahF«.

1. bghUshjhu kh¿iaí«, bjhÊÈ‹ ngh¡»id¥ g‰¿í«f©l¿a ïit ga‹gL»‹wd.

2. bghUshjhu k‰W« thÂg¡ bfhŸiffis vËâš mik¥gj‰FF¿p£bl©fŸ bgÇJ« cjî»‹wd.

3. gz¤â‹ th§F« r¡âia msÉlî«, gz¤â‹ c©ikkâ¥ig¡ fz¡»lî« ït‰iw¥ga‹gL¤jyh«.

4. gzå¡f¤â‹ msåL k‰W« thœ¡if¢ bryÉ‹ fz¡ÑL M»aF¿p£bl©fŸ k¡fË‹ thœ¡if¤ ju¤âš V‰gL«kh‰w§fis fÂ¡f¥ ga‹gL»‹wd.

5. ïit Éiy Ãytu¤ijí«, mj‹ ngh¡»idí«, c‰g¤â,gzå¡f«, t®¤jf« ngh‹w gy bghUshjhu kh¿fËš V‰gL«kh‰w§fis msÉLtjhš ïit bghUshjhu ghukhÂ(Economic Barometer)vd miH¡f¥gL»‹wd.

F¿p£bl©fis mik¡F« KiwfŸ(Methods of Constructing Index Numbers)

F¿p£bl©fŸ mik¡F« gšntW Kiwfisí« ïu©LK¡»a¥ ãÇîfshf tif¥gL¤jyh«.

1. ÃiwÆlh¡ F¿p£bl©fŸ (unweighted Index Numbers)

2. ÃiwÆ£l¡ F¿p£bl©fŸ (weighted Index Numbers)

290

ÃiwÆlh¡ F¿p£bl©fŸ

F¿p£bl©fis mik¥gâš ïJnt vËjhd KiwahF«. ïªjKiwÆš F¿p£bl© mo¥gil M©o‹ TLjš Éiy¡F (PO) el¥òM©oš Ãyî« TLjš ÉiyÆ‹ rjåjkhf F¿¥ãl¥gL»wJ.mo¥gil M©L bghJthf Kjš M©lhf it¤J, el¥ò M©lhdJvªj M©o‰F F¿p£bl©iz¡ fz¡»l nt©Lnkh mªjM©il¡ F¿¡F«. el¥ò M©oš Ptia mo¥gil M©o‹ PothštF¤jhš F¿p£bl© »il¡F«.

Σ pt = el¥ò M©o‹ ÉiyfË‹ TLjš

Σ po = mo¥gil M©o‹ ÉiyfË‹ TLjš

ï¡F¿p£bl© mik¥gJ Äfî« vËjhdJ, ïJ Ñœ¡fhQ«m£ltiz _y« És¡f¥g£LŸsJ.

m£ltiz

2005-« M©o‹ F¿p£bl©iz mik¡f, 2000¤ijmo¥gil M©lhf it¤J, m£ltizÆš F¿¥ãl¥g£l òŸËÉtu§fË‹ TLjš Éiyia bfh©L (Aggregate Pr ice)fz¡»l¥gL»wJ.

X 100Po1 =ΣP t

Σ Po

2000 M©L 2005 M©L

mÇá 15 20

bt§fha« 10 16

g©l§fŸÉiy %ghÆš

291

= 36/25 x 100

= 144

ÃiwÆ£l F¿p£bl©fŸ

(Weighted Index Numbers)

k¡fshš Efu¥gL« mÇáÆ‹ msthdJ Ã¢rakhf bt§fha¤â‹msitÉl TLjyhfnt ïU¡F«. ÃiwÆlh¡ F¿p£bl©fŸ ï¤jifag©l§fS¡ »ilnaahd msîfË‹ bjhl®òila kh‰w§fisfz¡»Ltâšiy. mâf¥goahd g©l§fË‹ F¿p£bl©fisfz¡»L«nghJ, mitfË‹ bjhl®òila kh‰w§fis fU¤âšbfh©Lmt‰¿‰F bghU¤jkhd Ãiwia mË¡fnt©L«. ÃiwfisbfhL¡F«nghJ mªÃiwahdJ bt›ntW bghUË‹ K¡»a¤Jt¤ijí«ãuâgÈ¡f nt©L«.

ÃiwÆ£l F¿p£bl©fis _‹W tiffËš fz¡»lyh«

ï«_‹W KiwfS« mt‰iw f©L¥ão¤j bghUËašm¿P®fË‹ bga®fisna jh§»íŸsd. m¥bghUËaš m¿P®fË‹bga®fŸ ã‹tUkhW

mÇá 15 20

bt§fha« 10 16

Σpo = 25 Σpt = 36

g©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸ

Éiy %ghÆšÉiy %ghÆšÉiy %ghÆšÉiy %ghÆšÉiy %ghÆš

2000 mo¥gil M©L mo¥gil M©L mo¥gil M©L mo¥gil M©L mo¥gil M©L

( ( ( ( (Po)

2000 el¥ò M©Lel¥ò M©Lel¥ò M©Lel¥ò M©Lel¥ò M©L

(((((Pt)

PO1 =Σpt

Σpo

x 100

292

1. Hermann Paasche2. Etienne Laspeyres3. Irving Fisherït®fË‹ F¿£bl©fŸ Kiwna

1. Paasche Index2. Laspeyres Index3. Fisher Index vd bgaÇl¥g£ld.

1. Paasche F¿p£bl© =

2. Laspeyres F¿p£bl© =

3. Fishers F¿p£bl© =

P v‹gJ Éiy k£l¤â‹ kh‰w« (m) F¿p£bl©.

Po = mo¥gil M©o‹ Éiy

qo = mo¥gil M©o‹ g©l§fË‹ msî

pt = el¥ò M©oš (t) Éiy

qt = el¥ò M©o‹ (t) g©l§fË‹ msî

Paasche F¿p£bl© KiwÆš el¥ò M©o‹ msitnaÃiwahf ga‹gL¤j¥gL»wJ. Laspeyers F¿p£bl© KiwÆšmo¥gil M©o‹ msnt Ãiwahf ga‹gL¤j¥gL»wJ. _‹whtJKiwahd Fisher KiwÆš F¿p£bl©iz Pp k‰W« PL M»at‰¿‹bgU¡fš ruhrÇahf - el¥ò k‰W« mo¥gil M©LfË‹ ruhrÇÃiwahf¡ bfhŸs¥gL»wJ.

PP = Σp0qt

Σ pt qt

PL = Σp0q0

Σ pt q0

PF = PP PL√

293

vL¤J¡fh£L 1 : ÑœfhQ« Étu§fS¡F ÃiwÆ£lF¿p£bl©fis Paasche’s, Laspeyre’s k‰W« Fisher KiwfËšfz¡»Lf.

ÃiwÆlh F¿p£bl©iz És¡fî« ïnj Étu§fŸjh‹mË¡f¥g£LŸsd. Mdhš ÃiwÆ£l F¿p£bl©iz fz¡»lmÇá k‰W« bt§fha Ef®É‹ msÉidí« m£ltizÆš nr®¤JbfhL¡f¥g£LŸsJ.ÃiwÆ£l F¿p£bl©fis fz¡»Ltj‰fhd_‹W thŒ¥ghLfS« ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsd.

Paasche F¿p£bl©

Laspeyres F¿p£bl©

Fishers F¿p£bl©

mÇá 15 20 10 12

bt§fha« 10 16 2 3

g©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸÉiyÉiyÉiyÉiyÉiy Ef®É‹ msîEf®É‹ msîEf®É‹ msîEf®É‹ msîEf®É‹ msî

2000 2005 2000 2005

g©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸ

ÉiyÉiyÉiyÉiyÉiy(((((P)

Ef®î msîEf®î msîEf®î msîEf®î msîEf®î msî(((((Q)

Ptqt Poqt Ptqo Poqo2000P o

2005P t

2000qo

2000qt

mÇá 15 20 10 12 240 180 300 150

bt§fha« 10 16 2 3 48 30 32 20

Σptqt Σpoqt Σptqo Σpoqo

288 210 332 170

PP = Σp0qt

Σ pt qt

PL = Σp0q0

Σ pt q0

PF = PP PL√

294

ït‰iw rjåjkhf F¿¥ãl, mid¤J Kobt©fisí« 100Mš bgU¡fnt©L«.

Paasche F¿p£bl©

= 137.14Laspeyres F¿p£bl© PL

Fishers F¿p£bl© = PF

PP = Σp0qt

Σ pt qt x 100

P01 = 210288

x 100

x 100P01 = Σp0q0

Σ pt q0

P01 = 170332

x 100

= 195.29

PF = Σp0qt

Σ pt qtx 100

pt q0

Σp0q0

Σx√

PF = PP PL√

PF =x 100x√ 288

210332170

√1.3714 x 1.9529 x 100=

= 16365 x 100 = 163.5

√ 2.6782 x 100=

295

fhy«rh® bjhl®tÇir

bghUŸbghUŸbghUŸbghUŸbghUŸ

fhy«rh® bjhl®tÇir v‹gJ bjhl®ªJtU« fhy§fËšfz¡»l¥gL« òŸËÉtu§fŸ MF«. ``rhjuzkhf ïJ xU F¿¥ã£lfhy msÉš nrfÇ¡f¥g£l v©QU¡fis¡ F¿¥gjhF«’’ M©Lbkh¤j cŸeh£L c‰g¤â, khj bkh¤j Éiy¡ F¿p£L msî, thuhªâug§F ÉiyfŸ k‰W« âdrÇ j£g bt¥g Ãiy ngh‹wit fhy«rh®bjhl®tÇir òŸË Étu§fS¡fhd vL¤J¡fh£LfŸ MF«.

fhy«rh® bjhl®tÇir gF¥ghŒî v‹gJ, xU F¿¥ã£l fhymsÉš bghUshjhu kh¿fŸ v›Éj« khWgL»‹wd mšyJ ntWkh¿fnshL bjhl®òila tifÆš khWgL»‹wd v‹gij MuhŒtj‰Fga‹gL»‹wd. flªj fhy ÃfœîfnshL vâ®fhy ÃfœîfisfÂ¥gj‰F« ïJ Äfî« ga‹gL»‹wJ. ï›thW, fhy«rh® bjhl®tÇirÆ‹ ïUbgU« ga‹fshtd (1) bjhl® c‰W neh¡FjÈ‹ _y«bghUshjhu kh¿fË‹ ïašãid milahs« fhQjš (2) flªj fhyÃfœîfnshL fz¡»£L vâ®fhy bjhl®tÇirÆ‹ kâ¥òfis¡f©l¿jš MF«.

fhy«rh® bjhl®tÇir bfhL¡f¥g£l bjhl® òŸË Étu§fŸmšyJ kh¿fË‹ j‹ikiaí«, tiffisí« f©l¿tjhF«. ïj‹

√137.14 x 195.29 =

= 163.65

Fisher ’s F¿p£bl©, k‰w ïu©L KiwfË‹ ïirªjruhrÇahF« (Harmonic mean). vdnt Kjš ïu©L KiwfËš»il¤j Éilfis bgU¡»a ã‹ò mj‹ t®¡f _y¤ij f©Lão¡fnt©L«.

296

ïašòfisí«, j‹ikiaí« MuhŒªjãwF ïjid¥ gF¤jhŒjšbrŒa ïaY«. milahs« fhz¥g£litfis C»¤j¿ªJ vâ®fhyfœîfis m¿aKoí«.

fhy«rh® bjhl®tÇirÆ‹ tiffŸ :

fhy«rh® bjhl®tÇirfis eh‹F tiffshf¥ ãÇ¡fyh«.

1) ngh¡F tif(Trend component)

2) RH‰á tif

(Cyclical component)

3) gUtfhy tif

(Seasonal component)

4) bjhl®¢áa‰w tif

(Irregular component)

ngh¡Ftif v‹gJ fhy«rh® bjhl®tÇirÆ‹ Ú©lfhyïa¡f¤ij¡ F¿¥gjhF«. ïJ bghJth¡ F¿¥ã£l fhy msÉšKiwahd ne®nfh£oš (Linear) mšyJ ne®nfh£ošyhj kh‰w¤ijÛ©L« ÃfHht©z« F¿¥gjhF«.

RH‰átif fhy«rh® bjhl®tÇir ngh¡Ftif¥ ngh‹w ïašãidcilajhF«. Mdhš, ïJ jd¡F¤jhnd F¿¥ã£l fhy msÉšÃfG«t©z« V‰gLtjhF«.

gUtfhytif fhy«rh® bjhl®tÇir v‹gJ xU M©o‹gUtfhy kh‰w¤âdhš V‰gL« ïa¡f¤ij¡ F¿¥gjhF«.

bjhl®¢áa‰w tif, fhy«rh® bjhl®tÇir kh‰w« v‹gJ vªjxU KiwÆ‹ _y« fÂ¡f ïayhjij¡ F¿¥gjhF«. ïitbfhL¡f¥g£l xU kh¿Æš V‰gL« kh‰w§fËdhnyh (m) Kiwa‰wV‰w¤jhœîfËdhnyh c©lhtij¡ F¿¥gjhF«.

297

7. gutš msitfËš Äf vËjhdJ ........... MF«.

8. ruhrÇ Éy¡f¤â‹ thŒghL .......... MF«.

9. â£l Éy¡f« v‹gJ ...........ÈUªJ bgw¥gL»wJ.10. fhšk Éy¡f« ....... v‹W« miH¡f¥gL«.


I. rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¡fî« :

1. ruhrÇ e«gf¤j‹ikíilajhŒ ïU¥gj‰F òŸË Étu§fŸ

m. bjhl®¢áa‰wjhf ïU¡fnt©L«

M. x¤j j‹ikíilajhf ïU¡f nt©L«

ï. gygo¤ j‹ikíilajhf ïU¡f nt©L«

<. gF¡f¥glhj òŸË Étu§fŸ

2. å¢R v‹gJm. KjyhtJ kâ¥ã‰F« filá kâ¥ã‰F« cŸs ntWghLM. eL kâ¥òï. Äf¥bgÇa kâ¥ã‰F« Äf¢á¿a kâ¥ã‰F« cŸs ntWghL <. Äf¢á¿a kâ¥ò

3. Äf mâf Ãiy¤j‹ikíila khWgh£L msitm. gut‰go M. ruhrÇï. ïilÃiy msî <. KfL

4. xU Ãiyia msÉl bghJthf ga‹gL¤j¥gLtJm. ü‰Wk§fŸ M. gâk§fŸï. â£l Éy¡f« <. fhšk Éy¡f«

5. fhy§fS¡»ilna V‰gL« kh‰w§fis msÉL« òŸËÆaš fUÉm. ruhrÇfŸ M. F¿p£bl©fŸï. Éy¡f§fŸ <. gut‰go

II. nfho£l ïl§fis ó®¤â brŒf.nfho£l ïl§fis ó®¤â brŒf.nfho£l ïl§fis ó®¤â brŒf.nfho£l ïl§fis ó®¤â brŒf.nfho£l ïl§fis ó®¤â brŒf.

6. ............. v‹gJ ruhrÇÆÈUªJ cW¥òfË‹ kâ¥ò v›tsîÉy»ÆU¡»wJ v‹gij F¿¡F«.

298

IV. xÇU th®¤ijfËš ÉiljUf.xÇU th®¤ijfËš ÉiljUf.xÇU th®¤ijfËš ÉiljUf.xÇU th®¤ijfËš ÉiljUf.xÇU th®¤ijfËš ÉiljUf.

16. Äf¥bgÇa kâ¥ã‰F« Äf¢ á¿a kâ¥ã‰F« ïilna ntWghLv‹gJ F¿¡F«?

17. gut‰goÆÈUªJ bgw¥gLtJ vJ?18. ãugykhd F¿p£bl© ahJ?19. áw¥ghd R£o¡fh£oahf ïU¥gJ vJ?20. _‹W F¿p£bl©fisí« bjhl®ògL¤J« rk‹ghL ahJ?

g F â - Mg F â - Mg F â - Mg F â - Mg F â - MV. ã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËšã‹tU« Édh¡fS¡F eh‹F mšyJ IªJ tÇfËš

ÉiljUf.ÉiljUf.ÉiljUf.ÉiljUf.ÉiljUf.21. gutš msitfis msÉL« KiwfŸ ahit?

22. ruhrÇ Éy¡f« v‹gJ v‹d?

23. gut‰go v‹whš v‹d?

24. _‹W K¡»a F¿p£bl©fË‹ bga®fis¡ Twî«.

25. ÃiwÆ£l F¿p£bl©fis fz¡»L« _‹W K¡»a KiwfŸahit?


11. gut‰go m. â£l Éy¡f«

12. Σ (x - x)2 M.n

13. fhškÉy¡f« ï. PF = √PP PL

14. Fisher’s F¿p£bl© <. Q3 - Q1 2

15 Paasche F¿p£bl© c

Pp =Σ ptqt

Σ Poqt

Σ (x - x)2

n

299

16 11 9 10 10 14 18 11 7 15 19 13 7 13 14 918 12 17 15 16 16 10 12 9 13 12 11 17 10 15 1619 13 11 14 8 12 16 14

mÇá 15 20 10 12

bt§fha« 10 16 2 3

g©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸg©l§fŸÉiyÉiyÉiyÉiyÉiy Ef®É‹ msîEf®É‹ msîEf®É‹ msîEf®É‹ msîEf®É‹ msî

2000 2005 2000 2005

34. F¿p£bl© v‹whš v‹d mt‰¿‹ tiffisí«, ga‹fisí«ÉtÇ.

35. F¿p£bl©fis mik¡F« Kiwfis ÉtÇ.36. ÑœfhQ« Étu§fS¡F ÃiwÆ£l F¿p£bl©fis ghá°,

by°ãa®°, k‰W« ãZõ®°. _‹W KiwfËš fz¡»Lf.

g F â - ïg F â - ïg F â - ïg F â - ïg F â - ïVI. ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F xU g¡f msÉš ÉiljUf.26. ruhrÇ Éy¡f¤ij ÉtÇ.27. â£l Éy¡f« v‹whš v‹d? mij ÉtÇ.28. fhšk Éy¡f« v‹whš v‹d? ÉtÇ.29. F¿p£bl© v‹whš v‹d? mj‹ tiffis ÉtÇ?30. F¿p£bl©fË‹ ga‹fis ÉtÇ?31. ÃiwÆ£l F¿p£bl©fis mik¡F« Kiwia És¡Ff.

g F â - <g F â - <g F â - <g F â - <g F â - <VII. ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.ã‹tU« Édh¡fS¡F _‹W g¡f msÉš ÉiljUf.32. gutš msitfis msÉL« Kiwfis ÉtÇ.33. ÑœfhQ« òŸË Étu§fis bfh©L P10, P25, Q2, Q3

M»at‰iw fz¡»Lf.

300

ghl« - 1 ÉilfŸghl« - 1 ÉilfŸghl« - 1 ÉilfŸghl« - 1 ÉilfŸghl« - 1 ÉilfŸg F â - mg F â - mg F â - mg F â - mg F â - m

I.1. m

2. M

3. ï

4. M

5. <

II.6. ÿ√VÚ‚√Vo_

7. V‰Wkâ

8. ntsh©ik

9. jiyaha

10. W.W. nuh°nlh

III.11. b#®kÅ12. fhuš kh®¡Þ13. mbkÇ¡f I¡»a ehLfŸ14. ts®¢á¡ Fiwªj ehLfŸ15. kâ¥ò¡nfh£ghL

IV.16. »nu¡f®fË‹ áªjid17. V‰Wkâ18. FÞne19. g»®î20. 20 Kjš 25 ÉG¡fhLfŸ

301


I.1. ï

2. <

3. M

4. <

5. ï

II.6. 267

7. brGik

8. T.R. khšj°

9. vG¤jËî Ãiy

10. ïu©lhtJ

III.11. 187212. gŠr«13. 1000 ngU¡F ïw¥gt® v¤jid14. 200015. FL«g msit¡ f£L¥gL¤Jjš

IV.16. c¤jk¡ nfh£ghL17. ïašòiu jil (Positive)18. khšjá‹ k¡fŸ bjhif¡ nfh£ghL19. fhy« jhœ¤â âUkz« brŒJ bfhŸsš20. Éiuthd k¡fŸ bjhif ts®¢á

302


I.1. m

2. m

3. ï

4. ï

5. ï

II.6. ïu©L

7. mik¥ò ßâahd

8. ntiy thŒ¥ig¢ rh®ªJ

9. ntiy¢rh®ò (sub-employment)

10. kiwKf ntiyÆ‹ik

III.11. 199312. Fiwthd c‰g¤â¤ âw‹ ntiy thŒ¥ò

13. V¥uš 1999

14. bgh¿Æaš

15. »uhk¥òw ntiy¤â£l«

IV.16. Vœikia¡ Fiw¤jš

17. %.49.1/- jÅeg® khj¢ bryî

18. k¡fŸ bjhif mG¤j«

19. jukhd fšÉ

20. ïu©L nfho¡F nkš

303


I.1. M

2. m

3. m

4. <

5. M

II.6. c‰g¤â Kiw

7. fÊ¡f

8. 1993-949. bjhÊšßâahd

10. ïUKiw¡ fz¡ÑL

III.11. mašeh£L thÂg« Ú¡f¥g£lJ

12. X-M

13. Ãfu eh£L tUkhd« (NNP)14. 1993-9415. jÅtUkhd« - jÅtÇfŸ

IV.16. jyh tUkhd«

17. tUkhd Kiw

18. _‹W

19. mašeh£L thÂg«

20. bkh¤j cŸeh£L c‰g¤â / bkh¤j k¡fŸbjhif

304


I.1. ï

2. M

3. ï

4. M

5. m

II.6. ika¤

7. thÂg¢ RHš

8. kfynehãÞ

9. 1928

10. rk¤Jt«

III.11. jiyÆlh¡ bfhŸif.

12. ïªâa Iªjh©L¤ â£l§fŸ.

13. Éiuthd bjhÊš kakhjš.

14. tWikia xÊ¥ngh«.

15 . rk¤Jt« k‰W« r_f Úâ.

IV.16. #tA®yhš neU

17. jiyÆlh¡ bfhŸif

18. â£l¡ FG

19. 2002-2007

20. ïuh{»UZzh

305


I.

1. m

2. ï

3. <

4. m

5. M

II.6. ntsh©ik

7. f¢rh¥ bghUŸfŸ

8. gÆ® tif Kiw

9. Ãy cilik

10. ntsh© Éis bghUŸ rªij

III.11. T£L¡ FL«g Kiw åœ¢á

12. gRik¥ òu£á

13. M§»nya® M£á fhy¤âš

14. ntsh©ik

15. òâa ntsh©ik ÉisbghUŸ Éiy¡ bfhŸif

IV.16. Ãy¤â‹ c‰g¤â¤ âw‹

17. ciH¥ã‹ c‰g¤â¤ âw‹

18. M«

19. fhyÃiy

20. M«

306


I.1. <

2. <

3. ï

4. ï

5. ï

II.6. berî¤ bjhÊš

7. ïu©lh« Iªjh©L¤â£l«

8. jhuskakh¡Fjš

9. jÅah® kakh¡Fjš

10. bjhÊš kakh¡Fjš

III.11. jÅah® kakh¡Fjš

12. kuò¤ bjhÊšfŸ

13. 1991 bjhÊšbfhŸif

14. bjhÊ‰br¿î

15. ïilÃiy¥ g©l§fŸ

IV.16. ïªâah

17. ïU«ò v~F¤ bjhÊš

18. M«

19. jhuhskakh¡Fjš, jÅah®kakh¡Fjš cyfkakh¡Fjš (LPG)

20. bjhÊškakh¡Fjš

307


I.1. M

2. m

3. <

4. m

5. ï

II.6. V‰Wkâ/ïw¡Fkâ

7. buh¡f ïU¥ò åj« (CRR)

8. ntsh©ik

9. 193510. òH¡f¥ gz«

III.11. ïªâa Çr®› t§»

12. 3 Kjš 15 rjåj« tiu

13. r£l¥ó®t Fiwªjg£r t£oåj«

14. tÂf®fS¡F tH§f¥g£LŸs trâ

15. tÂf t§»fŸ

IV.16. ï«ÕÇaš t§»

17. tÂf® rKjha«

18. ïªâa Çr®› t§»

19. ïªâa Çr®› t§»

20. ïšiy

308


I.1. <

2. m

3. M

4. ï

5. <

II.6. m§fhoia ÉÇtila¢ brŒjš

7. òâa jhuhskakh¡Fjš

8. gz«

9. mašeh£L thÂg«

10. MSe® FG

III.11. <uh‹, <uh¡, Fit¤

12. th¥§l‹

13. 1993

14. 2000 tUl«

15. b#Åth

IV.16. fhã, njÆiy, rzš, ïU«ò jhJ, thrid¥ bghU£fŸ, gU¤â Û‹

17. mašeh£L thÂg brY¤J rkÃiy

18. 198319. g‹Kf Kjä£L cWâ¤â£l Kfik (MIGA)

20. mo¥gil kh‰w¤ij rÇbrŒí« cjÉ

309


I.1. <

2. ï

3. <

4. <

5. m

II.6. Ãiy

7. fšÉ

8. bghUshjhu

9. bjhl¡f fšÉ

10. FHªij

III.11. fšÉÆš mâf ts®¢áailªj khÃy«

12. mU»š gŸË ïU¥gJ

13. ghÈd ntWgh£il Fiw¤jš

14. bjhÊšE£g fšÉÆ‹ Mâ¡f«

15. áw¥ò gŸË Rfhjhu¤ â£l«

IV.16. 196017. Fiwî

18. M«

19. M«

20. 1986

310


I.1. ï2. m3. M4. M5. ï

II.6. Kjš Ãiy¥ òŸË

7. Ãfœbt©

8. ãÇî ïilbtË

9. m£ltiz

10. KfL

III.11. Size of (N+1/2)tJ cW¥ò

12. 3 ïilÃiy - 2 ruhrÇ

13. c‰W neh¡Fjš

14. ika kâ¥ò

15. Σ WxΣN

IV.16. Mjhu§fŸ

17.

18.

19. tif¥gL¤Jjš20. jÅ¥g£il És¡f¥gl«

Σ fxN

Σ xN

(m)

))N2 cf

fx CL +

311


I.1. M2. ï3. m4. <5. M

II.6. gutš msit7. å¢R8. Σ x - x

n9. gut‰go10. miu - ïilfhšk å¢R

III.11. Σ (x - x)2

n12. â£l Éy¡f«13. Q3 - Q1

214. PF = √PP x PL

15. Pp = Σ ptqt

Σ poqt

IV.16. å¢R17. â£l Éy¡f«18. thœ¡if¢ bryî F¿p£bl© / Ef®nth® Éiy F¿p£bl©

19. F¿p£bl©20. Éiy x msî = kâ¥ò

Documents

nkšÃiy Kjyh« M©L - Studyguideindia · ïªâa¥ bghUshjhu« nkšÃiy – Kjyh« M©L 2003-04 fšÉah©oš btËÆl¥g£l ghl¤â£l¥go, ghlüš nk«gh£L¡ FGÉ‹ gÇªJiu¡»z§f