NJEGOŠ I POČECI FOTOGRAFIJE U CRNOJ GORImaticacrnogorska.me/files/55/18 maja djuric.pdf · 316 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me Tokom Njegoševe vladavine, u svijetu

315MATICA, jesen 2013.www. maticacrnogorska.me

Poetak 19. vijeka, period koji je za mnoge evropske zemlje inarode znaio prekretnicu ka graanskom modusu ivljenja,Crna Gora je doekala u tradicionalnoj izolaciji, kulturnoj amo-tinji i borbi za golu egzistenciju. Tek tada se otvaraju prve osno-vne kole kao pokuaj da kolektivna svijest dobije svoje institu-cionalno utemeljenje i okvir, kako bi opti kulturni i tehniko-tehnoloki dometi i spoznaje, kao civilizacijske tekovine, postalidio lokalne svakodnevice, makar na nivou nagovjetaja elje dase ivi drugaije, i da se svijet i mjesto Crne Gore u njemu ponusagledavati izvan uskog horizonta crnogorskih brda. Znaajnepomake u tom smislu napravio je vladika Rade, Petar II PetroviNjego (Njegui, 1. 11. 1813. - Cetinje, 19. 10. 1851).

NJEGO I POECI FOTOGRAFIJE UCRNOJ GORI

Maja uri

Unlike other European states in which the development of pho-tography was stimulated by the needs of civil society, Montenegrowas overtaken by the wave of dagerotipia only seve ral years afterits discovery, owing to the initiative of Vladika Petar II PetroviNjego himself. The essay tells about the first photographer whowas sent to Dubrovnik to learn the art, first dagerotipias and firstphotographic portrays of Njego and of pro minent Montenegrinpersonalities of the middle of the 19th centu ry made in the studioof photographer Anastas Jovanovi in Vienna.

316 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me

Tokom Njegoeve vladavine, u svijetu se, izmeu ostalog, radii na otkrivanju postupka kojim e se vizuelno i trajno zabiljei-ti odreeni vremenski trenutak. Polovinom 19. vijeka pojavio sepronalazak koji je za kratko vrijeme omoguio iroki razvojvizuelnih djelatnosti, i koji je, u savremenom drutvu, jedan odtemelja civilizacije. Kao i svi drugi pronalasci, pronalazakpostupka kojim se dobija fotografija nije rezultat rada samo jed-nog ovjeka, niti se vezuje za odreeni momenat. Pojedini feno-me ni prirode, na osnovu kojih se dolo do definisanja postupa-ka tehnike fotografije, bili su na raznim stranama svijeta pozna-ti, neki i mnogo prije nego to je dolo do povezivanja u sistemkojim se dobija fotografska slika.

Fotografija je bila koriena u slubi politikih i industrijskihpromjena, i u zavisnosti od razvoja drutva, inovativnosti i obra-zovanosti vladara, te shodno njegovim politikim apsiracijama,i ona se razvijala ili stragnirala.

Prva dagerotipska kamera i prvi dagerotipist zabiljeeni su uCrnoj Gori samo nekoliko godina poslije otkria novog postup-ka crtanje slike pomou suneve svjetlosti. Za razliku od dru-gih evropskih drava, u Crnoj Gori je poetak fotografije osobeni drugaiji. Nju je dodirnuo talas dagerotpije, zahvaljujui inici-jativi samog vladara.1

Tih godina, kad su irom Evrope nicali ateljei dagerotipista ukojima se ekalo na red, u Crnoj Gori prvi koji je pokazao inte-resovanje za tehnologiju optikog zapisa ili, kako je sam govo-rio, skidanje obraza, bio je nadvremeni vizionar i duhovnikvladika Rade,2 koji je u periodu samog zaetka fotografije, od1845. godine, posjedovao dagerotipsku kameru.

Novine i asopisi ne samo Evrope nego i Amerike, s podjed-nakom panjom i preciznou obavjetavali su svoje itaoce o

Maja uri

1 Mali, Goran, Poeci fotografije u Crnoj Gori, Beograd: Refoto, br. 5,

2001, 50-51. 2 Dragievi, Risto J. lanci o Njegou, Cetinje: Narodna knjiga, 1949, str. 58.


izradi i osobinama svijetlom zabiljeenih slika. U Njujorku je1850. godine postojao 71 dagerotipski studio, a sljedee godineje u Londo nu otvorena prva izloba dagerotipija. Dagerotipija jerairila slavu fotografije po cijelom svetu.3

Kako se pojava dagerotipije u nekom gradu smatra vrlo vrijed-nom i izvornom potvrdom njegovog kulturnog identiteta, tako se,u zapisima svih nacija, taj dogaaj pomjera to blie 1839. godini,uz previanje razlike izmeu pronalaska i njegove komercijalneupotrebe. Ono to je objavljeno 19. avgusta 1839. godine, bio jevrlo skup i komplikovan postupak koji se nije mogao iriti svije-tom tako brzo kao vijest o njegovom izumu. Mogli su ga koristitisamo naunici i imuni amateri. Tek kada je tokom 1840. i 1841.poveana osjetljivost emulzije, i kada je konstruisan svjetlosno jaiobjektiv, to je omoguilo da se ekspozicija vie ne mjeri minuti-ma ve sekundama, postupak se mogao poeti koristiti i za maso-vnije portretisanje, samim tim i za komercijalnu eksploataciju.

Bila je to dosta rana pojava prvih dagerotipista, ali, iako jeFrancuska nacionalna akademija objavila potankosti Dagerovogpronalaska, ne znai da je postupak bio spreman za praktinuupotrebu. Trebalo je ekati sve do 1843. da se razrijee glavnetehnike tekoe komercijalne eksploatacije.

Helmut Gernshajm (Helmut Gernsheim) smatra da su od1842/43. godine svi glavni i vei evropski gradovi imali jedan ilivie portretnih studija ili su ih barem posjeivali putujui foto-grafi.4 Tek tada su, nakon 1843, na red dola manja kulturna

Njego i poeci fotografije u Crnoj Gori

3 Dagerotipije su bile vidljive i kao pozitiv i kao nega tiv, zavisno od ugla

pod kojim su posmatrane. Ploe su bile unikati, nije ih bilo mogue umnoa-

vati niti od njih praviti kopije. Slika je, pri tom, bila naopaka kao slika u ogle-

dalu. I pored toga dagerotipije su bile dopadljive, gledaoci su bili iznenaeni

otrinom i preciznou detalja. U: Kai, Dragoljub, Elementarna tehnika

fotografije, Beograd: Zavod za izdavanje udebnika, 2000, str. 26.4 Gernsheim,H. i A., Fotografija saeta istorija, Jugoslavija, Beograd,

1973, str. 60.


sredita u koja se moe uraunati Crna Gora i region neposred-nog okruenja.

U Zagrebu je Demetar Novakovi snimao ve 1839. godine,gdje je iznenaujue rano, jo 1841/42. boravio putujui bekidagerotipist Johan Bo (Johann Bosch), ali nakon toga ne nala-zimo u zagrebakim novinama ni jednu vijest o dagerotipistimasve do 1846. godine. Josip Strohberger boravio je u Zagrebu1844. god, ali samo kao slikar, a tek 1846. kao dagerotipist. Neraunajui Janeza Puhara koji je posebna pojava u povijesti raneslovenake fotografije, Ljubljana je 1842. zabiljeila boravakJohana Boa, a potom tek 1850. Lorenca Kraha (LorenzaKracha).5 Beograd je prvoga dagerotipista Josifa Kapilerija(Kappillerija) upoznao 1844. godine.6 Prvi rijeki dodiri s foto-grafijom koliko se danas zna, potiu iz 1844. kada se u Eco delLitorale Ungarico javlja dagerotipist Edoardo D. Ziffer.7

Najkasnije u to doba, u Dubrovniku se dagerotipijom baviogradski ljekar Antun Drobac,8 za koga se ne bi ni znalo da isto-vremeno nije na Cetinju postojao dagerotipski aparat.9

Na osnovu Njegoevih pisama upuenih sa Cetinja zaDubrovnik, formalno bi se moglo rei da je trea linost u foto-grafiji na ovim prostorima, poslije Dimitrija Novakovia iAnastasa Jovanovia, vjerovatno igrom sluaja, bio sekretarNjegoev, Milorad Medakovi.

Maja uri

5 150 LET FOTOGRAFIJE NA SLOVENSKEM 1839-1919, Ljubljana:

Mestna galerija i Arhitekturni muzej, 1989.6 Markovi, Jasna, Anastasovo vreme, Fotografija kod Srba 1839-1989,

Beograd: Galerija SANU, 1991. god, str. 160.7 Dubrovi, Ervin (urednik), Arte Miracolosa, Stoljee fotografije u Rijeci,

Rijeka: Izdavaki centar, 1995. str.73.8 Seferovi, Abdulah, Za fotografiju - dvije ovce, Split: Slobodna

Dalmacija, 30. IV, 1, 2. i 3. V. 1988, str. 1213.9 Dragievi, Risto J, nav. djelo, str. 125127.


Njego se obraa za pomo ondanjem ruskom konzulu uDubrovniku, Jeremiju Gagiu, avgusta 1845. godine,10 samoest godina poslije promocije dagerotipije pred francuskomAkademijom nauka, traei strunjaka koji bi mo gao nekoga iznjegove sredine nauiti sni mati dagerotipom.

Konzul Gagi obavijestio je vladiku 23. avgusta 1845. godinepo starom kalendaru da se samo jedan ovjek nahodi uDubrovni ku koji umije skidati obraze dagerotipom.11 Kako jepomenuti ovjek otputovao u Italiju iz koje se nee vratiti dokraja mjeseca za dogovor, u nastavku pisma slijedi: Ili ete Vikoga ovamo s mahinom poslati da uzme nastavlenie ot istogoveka ili e se on rijeiti k Vama do i.12

Neto kasnije, 12. oktobra, savjesni Gagi ponovno pieNjegou: Onaj ovjek, koji umije skidati obraze dagerotipom,do da nas nije se jote vratio iz Italije; kada se vra ti umjeu Vamrei, to se ima initi. Napokon, 29. novembra iz Dubrovnikaje poslato pismo na Cetinje, u kojem se, uz ostalo, kae: G.Antun Drobac,13 ovdanji apotekar, koi umije skidati obraze


10 U Gagievoj kui - kako je zabiljeio Josip Bersa - roilo se ponajbolje

dubrova ko drutvo, primamljivano ljubaznou nje gove ene, dobre gospo-

e take (Eustahije)... Bio je sabira starina pa se govorilo da je u tom poslu

sretniji nego u politici. Bersa, Josip, Dubrovake slike i prilike (1800-1880),

Zagreb, 1941, str. 287288.11 Isto, str. 288.12 Isto, str. 288.13 Antun Drobac (1810-1882) ostao je poznat kao istaknuti ljekar, prirodo-

slovac (sakuplja raritetne flore i faune), he miar, kolekcionar, osniva prirodo-

slovnog muzeja u Dubrovniku i poslovni ovjek. Zavrio je farma ciju 1830. u

Padovi, a 1832. godine otvorio je apoteku. Vjerovatno je rije o jo jednom od

onih ranih dagerotipitista kojima je fotografija bila dopunsko zanimanje, jer se

ni u malom Dubrovniku a ni u itavoj Dalmaciji nije moglo samo sa tim poslom

osigurati egzistencija. eljad koja su... (pie Josip Bersa: 287, 288) pohaala


dageroti pom, vratio se je nedavno iz Italije veoma bolestan isad, okrepivi se malo i podignuvi se, mogao bi dati nastavle-nije onomu koga Vi s mahinom ovamo poaljete.14

Njegou se urilo osposobiti snimatelja. Odabrao je mladogcetinjskog uitelja Milorada Medakovia15 i ve 4. decembrapie Gagiu: Ovo pismo imae ast vruiti Vam Gn. MiloradMedakovi, ovdanji uitelj, kojega preporuujui Vama iljamtamo da ga Gn. Anton Drobac naui snimati obraze dage -rotipom.16 Drobac je svoj posao obavio vrlo savjesno i brzo,to potvruje da je zaista dobro poznavao dagerotipijsko snima-nje. Ve 30. decembra Gagi obavjetava Njego a: Danasotpravlja se na parahodu Dalmata za Kotor G. MiloradMedakovi, nau en dobro snimati obraze dagerotipom. Da nisu

Maja uri

Drobca bila su pribrana, staloena, puna iskus tva, vjeta u pomorskim i trgova-

kim stva rima... Bio je visok, prilino jak ovjek. Nje govo muko i pitomo lice

odavalo je ovjeka zdrava razuma, odluna i poduzetna. et rdeset je godina sje-

dio u opinskoj upravi, gdje se njegova rije sluala i potovala. Bio je dugogo-

dinji predsjednik Trgovinske komore, a kao brodovlasnik esto je puto vao i

dobro poznavao pomorske kapetane, preko kojih je stalno odravao vezu sa svi-

je tom. Ukratko, spadao je meu one rijetke Dubrovane kojeg je optina pro-

glasila za slunim graaninom i podigla mu bistu. Nav. djelo, str 288.14 Bersa, Josip, Dubrovake slike i prilike (1800-1880), Matica hrvatska,

Zagreb, 1941, str. 288.15 Milorad Medakovi (1824-1897) doao je iz Hercegovine na Cetinje

1844. i tu postao uitelj. Kasnije je djelovao kao novinar i istoriar. Napisao je

djela Istorija Crne Gore (1851), ivot i obiaji Crnogoraca (1860), i P. P.

Njego (1882). Da je Medakovi naumio da uskoro napusti Cetinje, svjedoi

neka vrsta preporuke sa Njegoevim potpisom, svijediteljstvo od 18. avgu-

sta 1848, u kome se istie da je Medakovi boravio u Crnoj Gori etiri godi-

ne kao uitelj ovdanje mladei, tono i priljeno izvrujui svoju dunost i

esno vladajui se....16 Seferovi, Abdulah, Njego i dagerotipija, Split: Slobodna Dalmacija,

30. 04. 1988. godine, str. 12-13.


bila kod nas opaka vremena i da nije bio Va jod-klor-bromizteen, on bi, po njegovoj sposobnosti i ponjatiju, za jedan dansve bio nauio.17

Da je Milorad Medakovi kod Dropca ne samo nauio snimati,ve da je zaista na Ce tinju i snimao, ponovno svjedoi revni Ga -gi, koji 27. februara 1846. podnosi izvjetaj Njegou: Platio samkonat apotekaru Ant. Drobcu za Brovnnro-Jodio i Jodio me talicoposlate Vam za dagerotipa fior. 5 i 7 h.18 Kod Dropca su se, dakle,mogle ak kupiti i hemikalije za dagerotipijsko snimanje.

Pitanje zanimanja Njegoa za dagerotipiju predstavlja pose-bnu, dosta opsenu i znaajnu temu, ali je i potvrda njegovogkulturnog i civilizacijskog nivoa, koja mu je omoguila da takorano i brzo prihvati jedan od prvih revolucionarnih izuma indu-strijske civilizacije. O ulozi i znaenju Antuna Dropca za razvojhrvatske fotografi je tek predstoje temeljna istraivanja.Naalost, u javnosti nije poznata nijedna nje gova (a niMedakovieva) dagerotipija.

Jedina dagerotipija nalazi se u zbirci reprodukcija fondaMuzeja kralja Nikole na Cetinju.19


17 Podaci su potpuni, ak i tehniki preciz ni. Jod-klor-brom je mjeavina sre-

bro-halo-genida (srebro-jodid, klorid i bromid), koji su kao fotoaktivne supstan-

ce sluile, a i da nas slue, za senzibiliziranje ploa za sni manje. Hemikalije su

vjerojatno zbog du gog leanja ili loeg uvanja na Cetinju po stale neupotreblji-

ve, ali se to nije moglo znati dok se ne pokuaju koristiti za snima nje. ak je i

tada teko otkriti da li se u pitanju iscrpljene hemijske supstance ili greka u

postupku senzibiliziranja, snimanja i raz vijanja. Zbog toga i loega (oblanog)

vre mena, Medakovi je morao due ostati u Dubrovniku nego to je bilo potre-

bno da savlada tehniku snimanja. U Seferovi, Abdulah, Njego i dagerotipija,

Split: Slobodna Dalmacija, 30. 04. 1988. godine, str. 12-13.18 Isto, str. 12-13.19 Berkuljan, Aleksandra, Raritetne fotografske tehnike u fonu Muzeja

kralja Nikole na Cetinju, Cetinje: Glasnik narodnog muzeja Crne Gore, broj

II , 2005-2006. godine, str. 87.

Anonim, Djevojica sa eirom, dagerotipija, poetak druge polovine19. vijeka. Kolekcija foto albuma u fondu Narodnog muzeja CrneGore na Cetinju.


Ona, meutim, do sada nije bila ni prepoznata ni obraivanana pravi nain, uglavnom zbog nedostupnosti kolekcije. Radi seo ukovirenoj metalnoj ploi pod staklom, formata 10,5 x 12,5cm (unutranji promjer rama je 7,4 x 9,3 cm), sa tipinim karak-teristikama Dagerove tehnike. Na ploi se, pod odreenimuglom i u refleksu, vide braonkasti obrisi djevojice u stojeemstavu. Figura je okrenuta na desno i dri eir u ruci. Snimak poduvelianjem daje veoma jasne detalje, mada su vidna oteenjafoto sloja u vidu svijetlih fleka, kao i na mjestima sa desne i lije-ve strane, gdje se ram oslanja na povrinu ploe. Ram je metal-ni pozlaen. Ploa je sa zadnje strane podlijepljena zatitnimkartonom braon boje (simulacija teksture koe), na koji su pri-kaeni oslonac i alkica. Postoje indicije da se u fundusuPomorskog muzeja nalazi i izvjestan broj dagerotipija sa pred-stavama Bokelja.

Maja uri


Ne zna se da li je uitelj i dagerotipist Medakovi bilo ta dotad snimio, i do sada nema sauvanih dagerotip ija iz toga vre-mena. Tako njegova pojava ostaje svijetla taka, ali i epizodabez kontinuiteta, usamljen primjer fotografije na crnogorskomtlu do kraja sedamdesetih godina 19. vijeka. Moglo bi se reida je odlaskom Medakovia sa Cetinja okonana prva faza isto-rije fotografije u Crnog Gori, faza koja se za sad bazira na arhiv-skim podacima ali ne i na artefaktima.20

Nakon dagerotipskog perioda u crnogorskoj fotografiji,naa istoriografija ne biljei pojavu novih fotografa, sem povre-menog odlaska vladara i znamenitijih ljudi Crne Gore u ateljesrpskog fotografa Anastasa Jovanovia u Beu. Zahvaljujui


20 Mali, G, Poeci fotografije u Crnoj Gori, Beograd: Refoto, 5, 2001,

str. 51.

Anastas Jovanovi, Milorad Medakovi, 1851. Fototeka SANU, Beograd


Jovanoviu, imamo i jedini sauvani, ujedno i poslednjiNjegoev fotografski portret,21 predloak mnogim umjetnicimai slikarima koji i danas daje istinitiju i intimniju impresiju oovjeku koji je obiljeio jednu epohu.22

Poeci fotografije u Srbiji vezuju se za talbotipistu, fotografa,litografa, slikara i dizajnera Anastasa Jovanovia(18171899).23 Jovanovi je prva znanja o postupku dagerotipi-je stekao kao student beke Akademije Sv. Ane,24 gdje je studi-rao na odsjeku za slikarstvo.25 Be je poslije Pariza bio drugicentar gdje se njegovalo umijee fotografije. Pripadao je krugu

Maja uri

21 Moda i najstariju sauvanu fotografiju u crnogorskoj istoriji.22 O portretu, kao i prijateljstvu izmeu Njegoa i Jovanovia govori i Lj.

Nenadovi (1826-1895), u Odabrana djela, O crnogorcima, Novi Sad, 1971,

str. 395. Znaajna knjiga o Njegou je i putopis pomenutog autora Pisma iz

Italije. Nenadovi, saputnik Njegoev u Italiji, pie po kojim uslovima i kako

je nastala Njegoeva talbotipija: Dolazio je (Vladika) u fotografsku i lito-

grafsku radionicu Nastasa Jovanovia, gde se slikao, sedei u velikoj stolici,

sa crnogorskom kapom na glavi i u crnogorskim haljinama; po toj fotografiji

naskoro za tim izala je litografisana njegova slika, u kojoj je vrlo dobro pogo-

en; takav je isti izgledao poslednje godine svog ivota. To mu je najlepa i

najbolja slika., nav. djelo, str. 142.23 Anti, R, Anastas Jovanovi prvi srpski fotograf, Beograd: Galerija

SANU, 1977, str. 283-323.24 Todi, Milanka, Istorija srpske fotografije, Beograd: Prosveta, 1993, str.

28, 29. 25 Poznato je da je Anastas Jovanovi najpre eleo da savlada grafiku

vetinu litografisanja, pa je stoga mimo programa likovne akademije, posei-

vao fotografa i litografa Johana tadlera (Johann Stadler). Moda je iz njego-

vog ateljea poneo sklonost, vidljivu od prvih listova iz 1841. godine, da radi

na osnovu predloka. Naime, litografije Anastasa Jovanovia uvek koriste

predloak - raene su po crteima, studijama, slikama, ali, ipak, najvie po

fotografijama. u: Todi, nav. djelo, str. 29.


prvih srpskih umjetnika koji su imali priliku da vide sva novatehnoloka otkria o kojima je pisala itava evropska, pa iaustrijska tampa. Prema rijeima samog Jovanovia, acimaAkademije objanjavano je kako je taj Dager pronaao da pomo-u hemije i optike moe snimiti svata iz prirode, na jednojbakarnoj srebrom prevuenoj ploici.26

Anastas Jovanovi pravi svoje prve uspjele talbotipije uBeu.27 Portretiui Pecvalovim objektivom u ateljeu, priprema


26 Niki, Lj, Autobiografija Anastasa Jovanovia, Beograd: Godinjak

Muzeja grada Beograda, knj. III, 1956, str. 407. 27 Godina otkria dagerotipije, 1839, istovremeno je i godina objavljivanja

drugog fotografskog postupka koji je za dalju istoriju medija bio od presudnog

znaaja. U delu Prikaz umetnosti fotogeninog crtanja ili procesa kojim se

objekti u prirodi mogu ocrtati bez pomoi umetnikove olovke koje je Henri Foks

Talbot proitao pred skupom Kraljevskog drutva u Londonu 31. januara 1839,

on je ukratko saoptio rezultate svojih eksperimenata preduzimanih od 1833.

godine. U trenutku objavljivanja, Talbotov postupak je nudio fotografsku sliku

iji su vizuelni kvaliteti bili daleko ispod onih savremenih predstava koje je

pruala dagerotipija. Ipak, Talbot je nastavio sa eksperimentima, stalno

usavravajui svoj postupak foto-geninog crtanja, tako da ve 8. februara

1841. on registruje novi patent pod nazivom kalotipija ili talbotipija.

Postupak kalotipije ili talbotipije dobie ubrzo posle patentiranja veliku

podrku u krugovima umetnika - slikara, grafiara, minijaturista i pasioniranih

amatera, dok e profesionalni fotografi uglavnom ostati verne pristalice

dagerotipije, i to iz dva osnovna razloga. Prvi je sasvim komercijalni, i tie se

ogranienja koja proizlaze iz registracije patenta. Naime, za profesionalno

bavljenje kalotipijom bilo je potrebno na ime Talbotove licence uplatiti izves-

nu sumu novca, dok je dagerotipija, zahvaljujui otkupu koji je u obliku doiv-

otne penzije francuska vlada dala Dageru, bila potpuno osloboena svih

novanih izdataka, sem onih neophodnih, za kupovinu opreme.

Moderna fotografija se i zasniva na tom principu negativ/pozitiv. U Todi,

M, nav. djelo, str. 28.


se da litografie nacionalnu galeriju znaajnih Srba i izda lito-grafije za srpske spomenice. Otuda ve od sredine pete decenije19. vijeka Jovanovi otpoinje sa radom na snimanju portretaustanikih voa, umjetnika, linosti iz politikog ivota, ali inepoznatih graana, prijatelja i djece.

Prilikom posljednjeg Njegoevog povratka iz Italije, Anastas usvom bekom ateljeu 1851. godine, nekoliko mjeseci predNjegoevu smrt, snima talbotipski portret, jedino fotografskosvjedoanstvo o vladaru Crne Gore i brda.28

Maja uri

28 padijer, Vuko, Jedina Njegoeva fotografija, Cetinjski list, 1. 07.

1998. godine.

Anastas Jovanovi, Petar Petrovi Njego, talbotipija, 1851. Muzej grada Beograda


Anastas je, tom prilikom, snimio i perjanike iz Njegoevesvite, meu kojima i portret Petra Vukotia, budueg tasta kra-lja Nikole (portret koji je dugo zabunom mijean sa portretomHajduk-Veljka), Mirka Petrovia, i drugih. Njego mu je u znakzahvalnosti poslao medalju Obilia.29

Portret Njegoa30 je u neku ruku karakteristian, jer nam pru -a mogunost da sagledamo i neke Jovanovieve karakteristineprilaze portretu. Kroz due mirovanje, tada zahtijevano uslijedduge ekspozicije,31 Jovanovi ne samo to pos tie sintezu izra-za ve otkriva duh i linost portretisanog. Njemu ak nije nivano to se ovim otkrivaju i neki nedostaci lica.32

I sam fotograf, Debeljkovi, pie o samom inu fotografisanja,pri nastajanju portreta u 19. vijeku, i oku majstora koje nam nesamo Njegoa, nego i Jovanovia predstavlja u drugom svjetlu.


29 Markovi, Jasna, Anastasovo vreme, Fotografija kod Srba 1839 - 1989,Beograd: Galerija SANU, 1991, str. 26.

30 Nalazi se u Muzeju grada Beograda (original negativa dimenzija 8x29,1).31 Ve u ranim portretima iz pete decenije, Jovanovi je usvojio konven-

cionalna reenja za problem poloaja u kome figura moe najudobnije da pozi-ra tokom ekspozicije, koja je tada, u uslovima snimanja u ateljeu, mogla tra-jati i pedeset sekundi. Figura obavezno sedi, jednom rukom se oslanja na sto,dok joj je druga mirno poloena u krilo. U: Todi, M, nav. djelo, str. 31.

32 U mnogim njegovim crteima i skicama vidi se da je on razmiljao ostavu figure, o njenom gestu ili kostimu, linija se zadravala ak i na opisimadetalja uniforme, dok lice i glava modela nisu bili ni skicirani. Kaodugogodinjem aku beke akademije, na kojoj je proveo sedam godina, kon-strukcija glave nije trebala da bude problem za Anastasa Jovanovia. Licemodela je i moglo biti zanemareno, jer je umetnik unapred znao da e mufotografska slika obezbediti lik za planirane grafike listove. Poto je umetnikoekivao pomo od fotografije, bilo je sasvim nepotrebno da se zadrava nadetaljnoj obradi lica. Tano predstavljanje linosti a, razume se, onda i licamodela, bio je primarni zadatak, ne samo umetnike sposobnosti, ve i pitan-je od mnogo ireg i dubljeg znaaja. U: Todi, M, nav. djelo, str. 33.


Portret Njegoa je tipian impresionistiki-reportani portretkoji u sebi nosi analizu jednog trenutka. Taj trenutak, s obzi-rom na doba kada je nastao, ne smemo shvatiti u smislu savre-menog fotografskog trenutka - u deliima sekunde. Ovaj trenu-tak je katkad trajao i do pedeset sekundi, iako je ekspozicijaduga, ona je bila i dovoljno kratka da se zabelei i jedanjedinstveni momentalni izgled vladike Rada. Ba taj koncen-trisani izraz akumulisan u nepoverljivom i namrtenom desnomoku, sva kako da nije stalni lik vladiin.33

U svojoj knjizi Njegou, knjiga duboke odanosti IsidoraSekuli daje vrlo nadahnut opis Njegoevog lika i linosti. Onakomentarie razne slikane i crtane verzije koje ne daju pravi liku odnosu na talbotipski portret Jovanovia, jer je ovaj fotograf-ski portret prikaz oveka kakav je u svom origi nalu doistabio.34 Ona pjesniki tumai onaj momenat, koji fotografskomportretu i daje najveu vrednost: U priama iz Hiljadu i jednenoi vanredno su poetizovani kapci oiju, u smislu tom da jeovek interesantan i neodoljiv kada prikrinuto gleda. ta emo,Vladika nije arao kapcima, nije se, na roito desnim okom svo-jim, pogledajte pravu sliku, nije se prikrinuto, nego otvorenomrgodio. A to mu desno oko valja oveka i Gorskog Vi -jenca.35 Isidora Sekuli postavlja i pitanje transformacijeNjegoevih slikarskih portreta, nastalih na osnovu jedinog foto-grafskog ori ginala Jovanovievog: Isto to, samo mnogo,mnogo drugaije! Jedan je orao, sa onakvim oima zapravo iorluina kra crnogorskog. Dru go je izdano retuiran snimak sanekog portreteta. Ovde Gospodin Rade Petrovi u crnogorskom

Maja uri

33 Debeljkovi, Branibor, Stara srpska fotografija, Beograd: Muzej prime-

njene umetnosti, 1997. godine, str. 17.34 Sekuli, Isidora Njegou knjiga duboke odanosti, Srpski i hrvatski pisci

XX veka, Sarajevo: Svjetlost, 1968, str. 192.35 Nav. djelo, str. 194.


kostimu sedi u fotelji; glava suena i obrazi oduljeni, brada bri-ljivije prieljana; ima ordene, poznata lepa ruka, lepa doista,jo ulepana; pojas manje nabubren i lepe uboran; na levoj rucinema rukavice u ovom sluaju; da bi se usiljeni tanki prsti boljeistakli; a oi divne, mora se priznati ali, sravljene sa oima kaoda su izale iz kozmetikog zavoda... Srea je, kod nas, to jepravi umetnik fotograf Jovanovi znao ta je to original i linost,ta je es tetika istine.36


36 Nav. djelo, str. 197.

Anastas Jovanovi, Petar Petrovi Njego, litografija, Portret je raenkao predloak za etvrtu sve sku Srbskih spomenika izdatu 1852.godine. Kolekcija Jovana Vuksanovia.


I ovaj Njegoev portret, koga je, uostalom, u tu svrhu i sni-mio, Anastas je koristio kao pripremu za litografiju.37 Onpostavlja sebi kao cilj odreeni stepen obrade na kome neertvovati nita to je fiksirano u talbotipijama.38

Anastas Jovanovi u treoj svesci serija litografija pod ime-nom Spomenici Serbski (svaki odjeljak, od ukupno 12, treba-lo je da sadri etiri litografije: jednu kompoziciju i tri portreta),izdatoj 1851. godine, pored drugih likova, objavljuje i portretHajduk-Veljka.39 Lik Hajduk-Veljka40 na fotografiji (i litografi-ji) nije stvarni lik proslavljenog junaka. Prava fotografija, kaopronalazak, oivjela je tek 25 godina posle njegove smrti.

Maja uri

37 Portret je raen kao predloak da bi uao u etvrtu sve sku Srbskih spo-

menika izdatu 1852. godine.38 P. Vasi to i primjeuje: Kod Jovanovia se ne nalazi uvek izvestan

neposredni odnos slikara i modela, jer izmeu njega i modela stoji fotografski

objektiv. On postavlja sebi kao cilj odreeni stepen obrade na kome nije rtvo-

vao nita to je fiksirano u talbotipijama. Zbog toga pojedini njegovi portreti

imaju karakter teine kompaktnosti i realistike masivnosti, koja se u poree-

nju s lakoom Krihuberovih litografija osea kao nedostatak. U: P. Vasi,

ivot i delo Anastasa Jovanovia, prvog srpskog litografa, Beograd, 1962, str.

94.39 Mali, G. Istorijske zablude i istine : Veljko je Petar : Lik Hajduk Veljka

na fotografiji (i litografiji) nije stvarni lik proslavljenog junaka, jer je fotogra-

fija kao pronalazak oivela tek 25 godina posle njegove smrti. Politika, 30. 5.

1998. Kultura, umetnost, nauka. 40 Signatura AF-980 sadri portrete Hajduk-Veljka, knjaza Danila

Petrovia, kralja Nikole. Digitalna kopija albuma Anastasa Jovanovia sastoji

se od 15 digitalnih dokumenata i sadri portrete znamenitih linosti iz istorije

- od vladara, preko politiara, umetnika, intelektualaca do obinih graana,

ena i dece. Album je objavljen u Srbiji 1860. godine, a odnosi se na period

izmeu 1840. i 1859. godine. Digitalna Narodna Biblioteka Srbije, http://dig-

ital.nb.rs/collection/fa-anastas, zbirka fotodokumenata.


U zaostavtini Anastasa Jovanovia,41 u kojoj je preko devet-sto fotograf skih djela, preteno talbotipija i kolodijuma, nalazise i tzv. Portret Hajduk-Veljka, fotografija doskora nepoznateosobe, koja je Anastasu posluila kao predloak za istoimenulitografiju iz 1851. godine.

Listanjem kataloga i knjiga koje su razmatrale istorijske izvo-re u fotografiji Crne Gore i Srbije, mogao se pronai poznatiPortret Hajduk-Veljka, sa godinom snimanja 1851. Anastasnije bio jedini koji je koristio ovu fotografiju kao portret HajdukVeljka. Na osnovu nje, smatrajui da je prikazan stvarni lik haj-duka Veljka, mnogobrojni umjetnici su pravili nacrte i skice, pokojim su izraivane medalje i spomenici. Lik je prenoen i udrvo, kamen i bronzu, ili je tampan u knjigama, sve premaautentinom otisku sa Anastasove fotografije, tj. talbotipije.Zablude su rijeene tako to je neko pogledao u biografiju pro-slavljenog ustanikog voe, u kojoj je naveden podatak da jehajduk Veljko Petrovi poginuo u Prvom srpskom us tanku. U tovrijeme autor fotografije, Anastas Jovanovi (1817-1899), jonije bio roen.

Zamjena je napravljena svjesno zbog nedostatka modela zalitografiju.42 Odluivi se da uvrsti u izdanje SpomenikeSerbske i lik Hajduk-Veljka koji je odavno bio mrtav, pokuaoje da nae osobu sa fizikim izgledom, koja je odgovaralapostavljenim zahtjevima.43


41 Mali, Goran, Milan Jovanovi, Beograd: Srpska akademija nauka i

umjetnosti, 1997, str. 98.42 Kada su u pitanju bile ive linosti ije je likove elio da uvrsti u svoja

iz danja, Anastas je iz Bea, gde je ivio izmeu 1838. i 1859, slao sarad nike-

slikare u Srbiju, ili je i sam koristio fotografsku kameru ako su neki od savre-

menika dolazili u Be. U: Mali, nav. djelo, str. 102.43 Tako je, za tu priliku, fotografisan mukarac srednjih godina, obuen u

tradicionalno srpsko odelo sa tokama, sabljom o pojasu, ba kako i odgovara


Zbog velike slinosti koju su potvrdili savremenici Hajduk-Veljka, kao model Anastasu Jovanoviu posluio je crnogorskivojvoda Petar Vukoti, otac Milene Vukoti, kasnije knjeginje,pa kraljice crnogorske. Hajduk-Veljko je u svemu naliio, posamom kazivanju njegovog brata Milutina i drugih savremeni-ka, na tasta knjaza Crnogorskog Nikole, vojvodu PetraVukotia...44

Kako je Petar Vukoti bio jedan od perjanika u Njegoevojpratnji, moglo bi se pretpostaviti da je fotografisanje obavljenou Beu, u vrijeme Njegoevog boravka u ateljeu AnastasaJovanovia, kada je, kako je navedeno u prethodnom dijelu tek-sta, Anastas fotografisao Njegoa i perjanike iz pratnje.

Fotografsko stvaralatvo Anastasa Jovanovia mogue je pos-matrati i analizirati sa razliitih aspekata, ali se veinateoretiara slae da je u osnovi njegovog fotografskog radakoncept po kome je fotografija predloak za neko drugoumetniko delo. Takvo shvatanje fotografije kao posrednog,pomonog sredstva, a time i negiranje njene autonomnestrukture, tipino je za prve decenije njenog postojanja.45

Maja uri

liku srpskog voj skovoe s poetka 19. veka. Dugo se smatralo se da je re o o

fotografija neke nepoznate osobe koja je svojim markantnim crtama inspirisa-

la Anastasa Jovanovia za lik Hajduk Veljka. Potom je to pobijeno tvrdnjom

da je re o bratu Hajduk Veljka, Milutinu Petroviu. Taj podatak se javlja i

danas u literaturi, prepisuje se, i ve decenijama vai kao istorijska istina, iako

niim nije dokazan. Ovde smo u prilici da unesemo dopunu i tako pomogne-

mo da se ispravi jedan istorijska zabluda. Na pravi trag naveo nas je po. prof.

Pavle Vasi, pre nekoliko godina, rekavi nam da se razreenje sporne linosti

koja je posluila kao model za lik Hajduk Veljka, nalazi... u jednoj bekoj knji-

zi s kraja 19. veka.... U: Mali, Goran, nav. djelo, str. 103.44 Konstantin N. Nenadovi, ivot i dela Karaoreva i njegovi Vojvoda i

junaka, knjiga 2, Be, 1884, str. 748.45 Todi, M, nav. djelo, str. 32.


Razlog tome su fotografski kvaliteti: tanost, vjernost prirodi idokumentarnost, jer se od portreta trailo da, uz neminovno laska-nje, mimetiki ponovi model. Fotografija, kao nov i savrenmimetiki medij, postala je otud podjednako vaan oslonac u izra-di litografija sa likovima junaka iz nacionalne prolosti, kao to jebio sluaj i sa portretom Hajduk-Veljka iz 1851,46 dok je jo tra-jala opijenost romantizmom i vladala potreba za ob navljanjemmitova prolosti. Umjetnici su se trudili da glorifkuju savremeni-ke ili produe sjeanje na svoje istorijske linosti. Snimanjemfotografija istaknutih linosti sredine 19. vijeka ostala su trajnasvjedoanstva o osnivaima crnogorskog graanskog drutva.


46 Jovanovi, M, Srpsko slikarstvo u doba romantizma 1848-1878, Novi

Sad: Matica srpska, 1976, str. 192.

Anastas Jovanovi, Petar Vukoti, fotografija i litografija, 1851.Kolekcija Instituta za fotografiju Crne Gore, Muzej grada Beograda.


Portreti knjaza Danila Petrovia, budueg kralja, mladogNikole i hajduka Veljka, nalaze se u Albumu Anastasa Jova -novia, objavljenom u Srbiji 1860. godine, koji se sastoji se od15 fotografija, i sadri portrete znamenitih linosti. Album seodnosi na period izmeu 1840. i 1859. godine.47 I ovaj portret

Maja uri

47 Dostupan preko sajta Digitalne Narodne biblioteke Srbije na adresi

http://digital.nb.rs/collection/fa-anastas Takoe dostupno na navedenoj veb

adresi pod signaturom AF SIGNATURA AF 980, Digitalna narodna bibliote-

ka Srbije.

Predloak za razglednicu fotografija Alophe Succ-a, Knjaz DaniloPetrovi, poetak 20. vijeka, Kolekcija IFCG


Danila Petrovia, objavljen u jednoj od etiri sveskeSpomenici Srbski iz 1851. i 1852. godine, posluio je kaovizuelni predloak za litografiju (lithographie),48 koju je uAnastasovom ateljeu uradio litograf J. Heflih.49

Moda je ba ovaj Danilov portret snimljen i s namjerom daknjaza preporui buduoj mladoj, jer su odmah nakon rjeava-nja kriza, linih i optih, od kojih je zavisila njegova lina sud-bina kao vladara i sudbina Crne Gore, na poetku vladavineknjaz Danilo i njegova okolina poeli da rade na njegovoj enid-bi. Kako je svaka vladarska enidba istovremeno i politiki aktsa ciljem da zemlji pribavi izvjesne politike koristi kroz vezi-vanje sa nekom drugom uglednom familijom, dvorom ili dra-vom, tako se ve 1852. ili 1853. godine razmatraju moguekombinacije. Rodila se ideja da se meusobni odnosi Crne Gorei Srbije prodube i uvrste enidbenim vezama izmeu crnogor-skog i srpskog dvora, pa su pravljene kombinacije o knjaevojenidbi sa erkom kneza Aleksandra Karaorevia.

Po pisanju Vuka Vrevia,50 knjaz Danilo je u vezi sa tim pre-duzeo korake. Prilikom jednog boravka u Beu51 doao je u


48 Litografija (fr. litographie, njem. steindruck, eng. lithography) je

grafika tehnika ravne tampe sa kamenih ploa. Sam termin je kovanica

grkih rei lithos (srp. kamen) i graphein (srp. pisati). http://sr.wikipe-

dia.org/49 Svi dosadanji portreti vladara Petrovia i njihovih saradnika, uraeni su

tehnikama dagerotipije i talbotipije, jer su to bila jedina dva fotografska pro-

cesa koja su postojala krajem prve polovine 19. vijeka. Dostupno na adresi

http://digital.nb.rs/gravire/anastas/swf.php?lang=scc.50 Vrevi, Vuk, Rukopis za istoriju Crne Gore, prepis, Istorijski institut

SRCG biblioteke, f. 62, str. 199/200.51 Na strani 12. pomenutog spisa, Vrevi kae da je to bilo poslije knja -

evog povratka iz Rusije, tj. u julu 1852. godine. Ali Vrevi je nesiguran u

hronologiji, to se moe konstatovati na vie mjesta u njegovom rukopisu. Ako

se k tome doda i Vrevievo tvrenje da je knjaz Danilo ba ovom prilikom


kontakt sa srpskim slikarem Anastasom Jovanoviem,52 komeje iznio svoju namjeru da zaprosi kerku kneza AleksandraKaraorevia, pa ga je zamolio da poe u Beograd i ispita

Maja uri

isprosio i prstenovao u Trstu Darinku Kveki, ini nam se da se moe posum-

njati u njegovu hronologiju, tj. da se sve to dogodilo u julu 1852. godine. Prije

e biti da je to bilo prilikom jednog Danilovog boravka u Beu , tj. u aprilu

1853. godine.52 U to vrijeme je pominjana i kombinacija za knjaevu enidbu kerkom

bekog bankara barona Sine, sa kojom mu je nuen miraz od preko milion flo-

rina, AMAETS. 1855 (Archives du Ministere des Affaires Etrangeres

Anastas Jovanovi, Danilo I, litografija, period izmeu 1840 1859. Di -gitalna Narodna biblioteka Srbije http://digital.nb.rs/collection/fa-anastas


raspoloenje u vezi sa tim i da mu potom javi, u Be ili Trst, re -zu ltate razgovora.53 U sluaju potvrdnog odgovora, knjaz bi od -mah poslao sa Cetinja dva-tri istaknuta Crnogorca da djevojku


Turquie, Scutari), vol 6, fol.188, Gru 12. jul 1858. admiralu irijen de la

Gravijer (Jurien de la Graviere), ministru mornarica. U: Vujovi, Dimo, nave-

deno djelo, str.12. 53 O ovim kombinacijama bio je obavijeten i francuski konzul iz Skadra,

koji je aprila 1855. u vezi sa tim pisao sljedee: Nadali su se da e knjaz uzeti

za enu kerku kneza Srbije Aleksandra Karaorevia. Izgledalo je ak da je

Predloak za razglednicu fotografija Anastasa Jovanovia, DaniloPetrovi, kraj 19. vijeka, Kolekcija Pera Vujovia


zvanino isprose i prstenuju.54 Poto mu taj odgovor nije sti-gao, on se uoi svog odlaska iz Trsta, na jednoj veeri upoznaosa Darinkom Kveki (starinom iz Herceg-Novog) i odmah odlu-io da se vjeri. Vrevi navodi da se susret desio prilikom knja-evog povratka iz Rusije, tj. u julu 1852. godine, to nije pouz-dan podatak.55

Dok je Danilo I boravio u Beu, na Cetinju se u to vrijeme,nesumnjivo po unaprijed dogovorenom scenariju, sastao crno-gorski Senat i donio od luku o proglaenju Crne Gore za naslje-dnu knjaevinu.56

im je doao na Cetinje, no vi crnogorski gospodar morao jeda rjeava jedno krupno politiko pita nje. Budui da je u susjed-noj Herce govini od poetka godine trajao us tanak pravoslavnogstanovnitva protiv osmanske vlasti, knjaz Danilo je morao daodlui o stavu Crne Gore prema ustanku. Moda se tada itav

Maja uri

ta veza, koja se sviala narodu, bila rijeena, u: fl. 270. A. Lainovi,

Francuski konzul u Skadru Ijasent Ekar i njegova prva posjeta Crnoj Gori,

Istorijski institut: Istorijski zapisi 1-2, 1956, str. 200.54 Vuk Vrevi kae da se knjaz Danilo na to odluio prije nego je dobio

odgovor iz Beograda u vezi sa njegovom namjerom da isprosi ker kneza

Aleksandra Karaorevia. U: Vujovi, Dimo, nav. djelo, str. 12.55 Isto, str. 14.56 Odluka o pro glaenju Crne Gore za knjaevinu, a Danila za nasljednog

knjaza, donije ta je 7. marta 1852. godine. Senatori su odluku uputili ruskom caru,

tra ei da je podri i odobri. Ova odlu ka crnogorskog Senata, koja je sadrala i

molbu ruskom caru, stigla je u Petrograd prije Danila, tako da je car Nikolaj I,

kada ga je 15. juna pri mio u zvaninu audijenciju, ve im ao gotovu odluku o priz-

nanju crnogorske knjaevine. Car Nikolaj I je otprilike rekao Danilu da Rusija po -

tuje pravo crnogorskog naroda da samostalno bira oblik vladavine, pa time priz-

naje i proglaenje Crne Gore za knjaevinu, a Danila za knj aza. Prvi crnogorski

svjetovni vladar poslije ura Crnojevia, stigao je na Cetinje poetkom avgusta

1852. godine. U: Andrijaevi, ivko, nav.djelo, str. 236.


hercegovaki problem svodio na pitanje Grahova, koje je njegovprethodnik bezuspje no pokuavao da pripoji Crnoj Go ri, ali jei samo to pitanje bilo dovolj no da ga opredijeli da se u ustanakukljui. Knjaz Danilo je, isto kao i vladika Njego, smatrao daGraho vo pripada Crnoj Gori. Odmah je pokrenuo akciju protivOsmanskog carstva, podravajui ustanike u He rcegovini 1852.godine, i organizujui napad na abljak u novembru iste godine,kada su Crnogorci zauzeli grad, ali su pod pritiskom Rusije,morali da ga napuste.

Osmanska vlada je odluila da napadom na Cr nu Goru spri-jei njeno mijeanje u hercegovake prilike.57

Iako je rat nanio velike ljudske rtve i materijalnu t etu CrnojGori, knjaz Danilo je od luno nastavio sa sprovoenjem sv ogplana o teritorijalnom proirenju Crne Gore i priznanju njeneneza visnosti. Taj svoj program knjaz Danilo je nazvao ObnovaIvanbegovine, to je bio i dravni plan vladike Petra II. KnjazDanilo je pretendovao da Crna Gora dobije prostor Zetske ravni-ce sa abljakom i Podgoricom, dio primorja od Bara do Spia,dio sjeverne Albanije sa Skadrom, Grahovski i Nikiki kraj,Rudine, Banjane, Drobnjake, Pivu, Zupce, Kruevice i Sutorinu.Knjaz Danilo je 1856. godine uputio me morandum velikim sila-ma, uesnicama Pariskog kongresa u kome je traio:

1) da se prizna nezavisnost Crne Gore diplomatskim putem; 2) da se proire granice Crne Gore pr ema Hercegovini i

Albaniji;


57 Carskim fermanom, Omer-paa Latas postavlj en je za glavnokomandu-

jueg osma nske vojske, koja je spremana za na pad na Crnu Goru. Krajem

decem bra 1852. Porta je objavila rat Crnoj Gori. U ovom ratu, vojska Omer-

pae Latasa je imala potpunu premo. Kada je Crna Gora dola u nepos rednu

opasnost da bude pokorena, intervenisale su velike sile, Rusija i Austrija, koje

su predale ultimatum Porti. Nakon toga je obustavljen na pad Omer-pae. U:

Andrijaevi, ivko, nav. djelo, str. 237.


3) da se utvrde granice Crne Gore prema Turskoj, na nainkako je to uraeno prema Austriji;

4) da se Crnoj Gori ustupi Bar, primorski grad koji se nalazina njenoj granici. Velike sile su odbile knjaev memorandum,smatrajui da su njegovi zahtjevi un utranja stvar Osmanskogcarstva.

To nije pokolebalo knjaza koji je nastavio da se diplomatskimputem bori za svoje politike ciljeve. Zbog toga se pribliioFrancuskoj, koja je nakon Pariskog kongresa, imala do minantnuulogu u rjeavanju evrop skih pitanja. Knjaz je napravio radi -kalan zaokret u dotadanjoj spoljnoj politici Crne Gore. Smatraoje da oslabljena Rusija, poraena u Krimskom ratu, nije u stanjuda odluno podri crnogorske dravne ciljeve.

Zbog toga se okree Francuskoj. Uspostavio je prisne odnoses franc uskim vicekonzulom u Skadru, Ekarom, koji je postaoglavni knjaev konsultant.

Documents

NJEGOŠ I POČECI FOTOGRAFIJE U CRNOJ GORImaticacrnogorska.me/files/55/18 maja djuric.pdf · 316 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me Tokom Njegoševe vladavine, u svijetu