Nitraatwegwijzer voor de Sierteelt

1

Nitraatwegwijzer voor de Sierteelt

Vollegronds- en containerteelt

Dit rapport kwam tot stand in het kader van het ADLO-project ‘Nitraatwegwijzer voor de Sierteelt’,

medegefinancierd door de Europese Unie en het Departement Landbouw en Visserij van de Vlaamse

overheid.

2

Deze brochure wordt u aangeboden door:

Proefcentrum voor Sierteelt Vlaamse overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Auteur

Dominique Van Haecke (projectverantwoordelijke ‘Nitraatwegwijzer voor de Sierteelt’ – PCS)

Verantwoordelijke Uitgever

Bruno Gobin, directeur PCS Proefcentrum voor Sierteelt Schaessestraat 18 B-9070 Destelbergen Website: www.pcsierteelt.be Website: www.vlaanderen.be/landbouw (rubriek “publicaties”) Deze brochure werd door het PCS met de meeste zorg en nauwkeurigheid opgesteld. Er wordt evenwel geen enkele garantie gegeven omtrent de juistheid of de volledigheid van de informatie in deze brochure. De gebruiker van deze brochure ziet af van elke klacht tegen het PCS of haar medewerkers, van welke aard ook, met betrekking tot het gebruik van de via deze brochure beschikbaar gestelde informatie. In geen geval zal het PCS of haar medewerkers aansprakelijk gesteld kunnen worden voor eventuele nadelige gevolgen die voortvloeien uit het gebruik van de via deze brochure beschikbaar gestelde informatie. Alle rechten voorbehouden. Overname van gedeelten van de tekst is toegestaan mits de bron wordt vermeld.

Uitgave: februari 2010

Dit rapport kan aangevraagd worden bij:

Vlaamse overheid

Proefcentrum voor Sierteelt Departement Landbouw en Visserij

Schaessestraat 18 Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling

B-9070 Destelbergen Koning Albert II-laan 35, bus 40

T: +32 (0)9 353 94 94 B-1030 Brussel

F: +32 (0)9 353 94 95 T : +32 (0)2 552 79 01

E: [email protected] F : +32 (0)2 552 78 71

W: www.pcsierteelt.be E: [email protected]

3

Inhoud 1. Mestdecreet .................................................................................................................................... 5

1.1. Uitrijregeling ........................................................................................................................... 6

1.2. Bemestingsnormen ................................................................................................................ 7

1.2.1. Algemeen ...................................................................................................................... 7

1.2.2. Traagwerkende meststoffen.......................................................................................... 8

1.2.3. Meststoffen met een lage stikstofinhoud....................................................................... 9

1.2.4. Percelen met een te laag koolstofgetal ......................................................................... 9

1.2.5. Meerjarige toediening.................................................................................................... 9

1.2.6. Fosfor als beperkende factor....................................................................................... 11

1.3. Algemene bepalingen grondloze tuinbouw.......................................................................... 11

1.3.1. Afzet en aanwendingswijze van spuistroom ............................................................... 11

1.3.2. Verplichte opvang voor spuistroom............................................................................. 12

2. Nitraatwegwijzer voor de sierteelt in de vollegrond ...................................................................... 14

2.1. Situering ............................................................................................................................... 14

2.2. Stikstofbodembalans............................................................................................................ 15

2.2.1. Stikstofaanvoer............................................................................................................ 16

2.2.1.1. Stikstofreserve in het voorjaar in het bodemprofiel ............................................ 16

2.2.1.2. Verwachte mineralisatie uit humus..................................................................... 17

2.2.1.3. Type bemesting .................................................................................................. 18

2.2.1.3.1. Minerale meststoffen ....................................................................................... 18

2.2.1.3.2. Meststoffen met een lage oplosbaarheid in de bodem ................................... 18

2.2.1.3.3. Langzame afbraak van de meststof in de bodem ........................................... 19

2.2.1.3.4. Meststoffen met een coating ........................................................................... 19

2.2.1.3.5. Meststoffen met toegevoegde remstoffen....................................................... 20

2.2.1.3.6. Bladvoeding..................................................................................................... 21

2.2.1.4. Toedieningswijze minerale bemesting................................................................ 22

2.2.1.4.1. Bandbemesting................................................................................................ 23

2.2.1.4.2. Rijbemesting.................................................................................................... 23

2.2.1.4.3. Punt- en plantgatbemesting ............................................................................ 24

2.2.1.5. Stikstofvrijstelling uit dierlijke en organische meststoffen................................... 25

2.2.1.6. Stikstoffixatie en -vrijstelling door groenbemester .............................................. 27

2.2.1.7. Atmosferische stikstofdepositie .......................................................................... 28

2.2.2. Stikstofafvoer............................................................................................................... 30

2.2.2.1. Gewasopname.................................................................................................... 30

2.2.2.2. Verliezen door vervluchtiging.............................................................................. 30

2.2.2.3. Verliezen tijdens het teeltseizoen ....................................................................... 30

2.3. Proefresultaten en praktijkvoorbeelden ............................................................................... 32

2.3.1. Klimaat......................................................................................................................... 32

2.3.1.1. Natuurlijke neerslag ............................................................................................ 32

4

2.3.1.2. Temperatuur ....................................................................................................... 33

2.3.2. Bodemeigenschappen................................................................................................. 34

2.3.3. Mineralisatie van de bodem ........................................................................................ 37

2.3.4. Teeltmaatregelen......................................................................................................... 38

2.3.5. Gewas ......................................................................................................................... 39

2.3.6. Gerichte bemesting ..................................................................................................... 41

2.3.7. Werkingscoëfficiënt organische bemesting................................................................. 43

2.3.8. Invloed vanggewas...................................................................................................... 44

2.3.9. Stikstofbalans op perceelsniveau................................................................................ 45

3. Nitraatwegwijzer voor de sierteelt in de containerteelt ................................................................. 48

3.1. Situering ............................................................................................................................... 48

3.2. Stikstofbalans....................................................................................................................... 49

3.2.1. Stikstofaanvoer............................................................................................................ 49

3.2.1.1. N voorradig in het substraat................................................................................ 49

3.2.1.2. Samenstelling aanmaakwater............................................................................. 49

3.2.1.3. Toegediende bemesting ..................................................................................... 49

3.2.1.4. Atmosferische stikstofdepositie .......................................................................... 50

3.2.2. Stikstofafvoer............................................................................................................... 51

3.2.2.1. Stikstofopname door het gewas ......................................................................... 51

3.2.2.2. N-verliezen tijdens de teelt door uitspoeling....................................................... 51

3.2.2.3. Invloed type teeltbodem (lava versus klassiek) .................................................. 52

3.3. Waterbalans ......................................................................................................................... 53

3.3.1. Wateraanvoer .............................................................................................................. 53

3.3.1.1. Watergift.............................................................................................................. 53

3.3.1.2. Natuurlijke neerslag ............................................................................................ 53

3.3.2. Waterafvoer ................................................................................................................. 54

3.3.2.1. Wateropname door de plant ............................................................................... 54

3.3.2.2. Evapotranspiratie................................................................................................ 54

3.3.2.3. Drain ................................................................................................................... 54

3.4. Proefresultaten en praktijkvoorbeelden ............................................................................... 55

3.4.1. Invloed gewas en klimaat ............................................................................................ 55

3.4.2. Samenstelling aanmaakwater ..................................................................................... 56

3.4.3. Verloop nitraatgehalte in recirculerend systeem......................................................... 57

3.4.4. Relatie watergift - drain ............................................................................................... 58

3.4.5. Verwerking spuiwater via een rietveld......................................................................... 60

3.4.6. Watergift op klassiek containerveld en lavaveld ......................................................... 62

5

1. Mestdecreet

In het kader van de nitraatproblematiek werd in 1991 het Mestdecreet uitgevaardigd. In de loop der

jaren werd deze regelgeving geregeld bijgestuurd (o.a. eind 2006). Het doel is de verontreiniging van

het milieu (oppervlakte- en grondwater) tegen te gaan door gerichte maatregelen te nemen. Binnen

het Mestdecreet gaat de aandacht vooral naar de verontreinigingen veroorzaakt door stikstof en fosfor

afkomstig uit mest(stoffen). Er werden bepalingen opgenomen met betrekking tot de productie, de

verhandeling, het gebruik, de bewerking en de verwerking van meststoffen met als doel het leefmilieu

te beschermen. In deze context is voornamelijk het gebruik van meststoffen van belang.

In overeenstemming met de Europese nitraatrichtlijn worden risicogebieden aangeduid waar de

verontreiniging van het oppervlaktewater het grootst is. Als criteria voor deze afbakening geldt:

Voor oppervlakte- en grondwater de delen van VHA-zones (Vlaamse Hydrografische Atlas) waar

de gemiddelde nitraatconcentratie in het oppervlaktewater in 2006 hoger was dan 50 mg nitraat

per liter;

Het gevaar voor eutrofiëring, waarmee de versnelde algengroei als gevolg van een te hoge

aanrijking van stikstof en fosfor bedoeld wordt.

De risicogebieden werden begin 2007 vastgelegd, in het kader van het nieuwe mestdecreet. In Figuur

1 worden de risicogebieden weergegeven die geldig waren tot eind 2008. Vanaf 1 januari 2009 zou dit

kaartje herzien worden maar tot op heden is dit nog niet gebeurd. Telers met grondgebonden teelt in

risicogebied worden op minstens één perceel gecontroleerd. Wanneer bij de controle blijkt dat de

nitraatresiduwaarde (90 kg NO3-N/ha in de bodemlaag 0-90 cm tot eind 2008) wordt overschreden,

worden sancties genomen. Deze sancties zijn:

Het opleggen van een administratieve geldboete;

Een volledige audit van het bedrijf door de Mestbank;

Het opstellen van een teelten bemestingsplan voor het komende teeltseizoen;

Het bijhouden van een bemestingsregister op perceelsniveau.

Ook buiten de risicogebieden gebeurt een opvolging van de nitraatresidu’s, de gevolgen bij

overschrijding zijn hier wel minder zwaar.

Figuur 1: Risicogebieden in Vlaanderen

6

1.1. Uitrijregeling

In Tabel 1 wordt weergegeven wanneer het verboden is meststoffen op of in de bodem te brengen.

Telkens wordt de begin- en einddatum van de betreffende periode vermeld. Als uitzondering hierop

geldt dat het opbrengen van meststoffen op permanent overkapte landbouwgronden steeds is

toegestaan.

Tabel 1: Periodes waarin het verboden is meststoffen op of in de bodem te brengen

september oktober november december januari februari

Algemeen 1 sep 15 feb

Stalmest / champost 15 nov 15 /jan

Dierlijke mest in polders zware kleigronden

15 okt 15 feb

Tuinbouw - specifieke najaarsteelt 15 nov 15 jan

Andere meststoffen – bewerkte dierlijke mestlage N-inhoud / trage N-vrijstelling

Op landbouwgronden waar er fruitbomen staan, mag er, bij wijze van uitzondering, van 1 september

tot 14 november maximaal 40 kg N/ha uit kunstmest gestrooid worden zonder de algemeen geldende

bemestingsnormen (zie verder) te overschrijden.

Ook voor andere specifieke teelten dan fruitbomen geldt een uitzondering in de periode van 1

september tot 14 november voor gebruik van stikstof uit kunstmest. Bij deze specifieke teelten horen

chrysanten, snijbloemen, snijplanten en winterbloeiende halfheesters als sierteeltgewas thuis. Van 1

september tot 14 november mag er per 2 weken 60 kg stikstof per hectare uit kunstmest gegeven

worden met een maximum van 100 eenheden binnen deze periode en dit zonder de algemeen

geldende bemestingsnormen (zie verder) te overschrijden. Hiervoor moet een bodemanalyse met

bijbehorend bemestingsadvies voorhanden zijn. De staalname moet gebeurd zijn na 15 augustus door

een erkend laboratorium. In de periode van 16 januari tot 14 februari mag er maximaal 50 kg N/ha

opgebracht worden. Ook hier mogen de bemestingsnormen uiteraard niet overschreden worden.

7

1.2. Bemestingsnormen

1.2.1. Algemeen

In Tabel 2 worden de bemestingsnormen, geldig vanaf 1 januari 2009, weergegeven. De

sierteeltgewassen behoren tot de “Andere gewassen”. De tabel toont dat er dus maximaal 85 kg P2O5

en maximaal 275 kg totale stikstof mag worden opgevoerd per jaar. De totale stikstof kan opgesplitst

worden in stikstof afkomstig uit dierlijke of andere meststoffen (zoals compost) of uit kunstmest

rekening houdend met de bijhorende maximale hoeveelheden. Voor tuinbouwteelten, voornamelijk

groenten, maar ook chrysanten, mag de totale stikstof volledig ingevuld worden met stikstof uit

kunstmest. Voor een opeenvolging van minstens twee tuinbouwteelten in eenzelfde kalenderjaar kan

de toegelaten hoeveelheid totale stikstof en stikstof uit kunstmest verhoogd worden tot 345 kg N, mits

deze verhoogde bemesting werd aangevraagd via de verzamelaanvraag (ALV). De toegelaten

hoeveelheid stikstof in deze gevallen wordt bepaald via een bemestingsadvies of een forfaitaire

berekening.

Tabel 2: Bemestingsnormen

Gewasgroep P2O5 Totale N N uit

dierlijke mest

N uit andere meststoffen

N uit kunstmest

Grasland 100 350 170 170 250

Maïs 85 275 170 170 150

Gewassen met lage stikstofbehoefte

80 125 125 125 70

Andere leguminosen dan erwten en bonen

80 0 0 0 0

Suikerbieten 80 220 170 170 150

Andere gewassen 85 275 170 170 175

275 tuinbouw

8

Voorbeeld

Hoeveel stikstof mag er via kunstmest gestrooid worden wanneer er geen organische mest wordt

gebruikt?

De maximaal toegelaten hoeveelheid stikstof mag niet volledig via kunstmest gegeven worden. Dit

betekent dat maximaal 175 eenheden via kunstmest mogen gegeven worden. Een uitzondering

hierop zijn de zogenaamde tuinbouwteelten, waartoe enkel chrysant als sierteeltgewas behoort,

waar 275 eenheden via kunstmest kunnen gestrooid worden. Let wel dat ook de fosfor een

beperkende factor kan zijn (zie verder).

Hoeveel stikstof mag er via kunstmest gestrooid worden wanneer er 20 ton stalmest werd

opgebracht?

De gemiddelde samenstelling van stalmest is 7,1 kg stikstof per ton en 2,1 kg fosfaat per ton. Voor

20 ton stalmest betekent dit dat al 142 eenheden stikstof en 58 eenheden fosfaat opgebracht

werden. Dit betekent dat er via kunstmest nog maximaal 133 eenheden stikstof (=275-142) en 27

eenheden fosfaat (=85-58) kunnen gestrooid worden.

Hoeveel stikstof mag er via kunstmest gestrooid worden wanneer er 20 ton groencompost werd

opgebracht?

De gemiddelde samenstelling van groencompost is 7 kg stikstof per ton en 3 kg fosfaat per ton.

Voor 20 ton groencompost betekent dit dat al 140 eenheden stikstof en 60 eenheden fosfaat

opgebracht werden. Dit betekent dat er via kunstmest nog maximaal 135 eenheden stikstof (=275-

140) en 25 eenheden fosfaat (=85-60) kunnen gestrooid worden.

1.2.2. Traagwerkende meststoffen

Verder gelden nog enkele uitzonderingen voor zogenaamde traagwerkende meststoffen (enkel

bewerkte dierlijke mest en andere meststoffen). Een meststof wordt traagwerkend genoemd wanneer

slechts een beperkt gedeelte van de stikstof vrijkomt in het jaar van toediening. Voorbeelden zijn

groencompost, GFT-compost, …

Volgende voorwaarden moeten voldaan zijn:

Minerale N < 15% totale N-inhoud

Minerale N + vrijstelling organische N in jaar van opbrengen < 30% van totale N-inhoud

Voor deze meststoffen gelden er geen beperkingen op de uitrijperiode. Binnen de ‘sperperiode’ (van 1

september tot 15 februari) mag er max. 30 kg minerale stikstof per hectare opgevoerd worden . Er

dient een gewas aanwezig te zijn op het veld, zoniet moet er binnen de 30 kalenderdagen een gewas

gezaaid of geplant worden. Bovendien moet er een specifiek attest voor de betreffende meststof

aanwezig zijn. Uiteraard mogen ook de maximale bemestingsnormen niet overschreden worden.

9

1.2.3. Meststoffen met een lage stikstofinhoud

Ook voor bewerkte dierlijke mest en andere meststoffen met lage stikstofinhoud gelden er

uitzonderingen op het algemeen uitrijverbod. Het gaat hier om meststoffen die een totale

stikstofinhoud hebben van maximum 0,6 kg per ton. Als voorbeeld kan spuiwater aangehaald worden.


Max. 30 kg N/ha waarvan max. 10 kg minerale N/ha

Gewas aanwezig bij het spreiden

Geen uitrijbeperking

Aanwezigheid van specifiek attest voor de betreffende meststof

maximale N-dosering niet overschrijden

1.2.4. Percelen met een te laag koolstofgetal

Op percelen die een te laag koolstofgetal hebben, is er de mogelijkheid om extra compost toe te

dienen mits voldaan is aan enkele voorwaarden. Eerst en vooral moet er het jaar vóór het toepassen

van deze uitzondering in de periode van 1 oktober tot 15 november een nitraatresidustaalname

gebeurd zijn op het betreffende perceel. Het resultaat moet voldoen aan de nitraatresiduwaarde.

Wanneer het koolstofgetal te laag is, hangt af van de grondsoort. In Tabel 3 werden de grenzen

vermeld per grondsoort. Als aan deze voorwaarden voldaan is, kan men op het betrokken perceel 1

keer per 3 jaar extra compost opvoeren. Afhankelijk van het soort compost, GFT- of groencompost,

kan men respectievelijk 10 tot 15 ton per hectare extra opvoeren.

Tabel 3: Richtwaarden voor percelen met een te laag koolstofgetal

Grondsoort C%

Zandgrond = Vlaamse zandstreek en Kempen met uitzondering Vlaamse Zandstreek in Vlaams-Brabant

1,8

Poldergrond = landbouwstreek Polders 1,6

Geen zand- of poldergrond = overige 1,2

1.2.5. Meerjarige toediening

Wanneer men te maken heeft met een meerjarig gewas is het moeilijk om ieder jaar een hoeveelheid

organisch materiaal toe te dienen. Dan kan men beroep doen op de regel van toediening van

meststoffen in een meerjarig perspectief. Hiertoe maakt men gebruik van “andere meststoffen” die

daarvoor geattesteerd zijn. Hieronder vallen GFT- en groencompost. Dierlijke mest komt hiervoor niet

in aanmerking. Als aan alle voorwaarden voldaan is, mag maximaal de hoeveelheid van drie jaar in

één keer opgevoerd worden.

10


Max. 76.5 kg minerale stikstof/ha met deze meststof

Gewas aanwezig of binnen de 30 kalenderdagen na de opbrenging zaaien/planten

Kopie van het attest moet aanwezig zijn bij de opbrenging

Er mag NIET afgeweken worden van de toegestane dosissen N en P

Voorbeeld

Men wenst 70 ton groencompost per hectare op te voeren in 1 keer. De gemiddelde samenstelling van

compost is 7 kg stikstof per ton, waarvan 1 kg minerale stikstof, wat resulteert in 70 kg minerale

stikstof per hectare. De eerste voorwaarde is dus voldaan.

Om de verdere bemesting met kunstmest per jaar te berekenen, moet de hoeveelheid stikstof en

fosfor toegediend via de compost gelijk verdeeld worden over de drie jaren:

Voor stikstof geldt:

275 (=bemestingsnorm stikstof) – (490/3) = 112 kg N/ha

Voor fosfor geldt:

85 (=bemestingsnorm fosfor) – (210/3) = 15 kg P2O5/ha

Er mogen nog maximaal 112 eenheden stikstof en/of 15 eenheden fosfor gestrooid worden. Voor het

strooien van fosfor gelden bijkomende beperkingen (zie verder).

Vlaco vzw

11

1.2.6. Fosfor als beperkende factor

Bij het berekenen van de bemestingshoeveelheden moet men naast de stikstofnormen ook rekening

houden met de fosfornormen. Het kan dat fosfor de limiterende factor is en niet stikstof.

Uit de eerder besproken tabel met bemestingsnormen leidt men de bemestingsnorm voor fosfor af, nl.

85 kg fosfaat per hectare.

Het is echter verboden fosfaat uit kunstmest op of in de bodem te brengen met uitzondering van:

20 kg P2O5 als startfosfor om teelttechnische redenen;

50 kg P2O5 om teelttechnische redenen op percelen waarop bepaalde tuinbouwteelten

(chrysanten) worden geteeld.

De volledige norm van 85 kg P2O5 per ha als de Mestbank hier de toelating voor gegeven heeft.

De Mestbank geeft deze toelating als uit een bodemanalyse blijkt dat het betrokken perceel

minder dan 25 mg P/100 g luchtdroge grond bevat.

1.3. Algemene bepalingen grondloze tuinbouw

De grondloze tuinbouw werd ook opgenomen in het Mestdecreet. Hieronder valt de volledige tuinbouw

die geen planten in de vollegrond teelt. In deze publicatie wordt de containerteelt besproken maar ook

andere substraatteelten behoren tot de grondloze tuinbouw. De teeltsystemen kunnen al dan niet

recirculerend zijn, afhankelijk van het opvangen en hergebruiken van het drainwater.

Met drainwater bedoelt men overtollig voedingswater van de teelt van planten op groeimedium. Onder

voedingswater verstaat men water dat aangereikt werd met nutriënten. Zo spreekt men niet van

voedingswater wanneer men enkel bemest met gecoate meststoffen.

Spuistroom is drainwater dat om eender welke reden niet meer zal hergebruikt worden als

voedingswater of als recirculatiewater.

1.3.1. Afzet en aanwendingswijze van spuistroom

Eigen geproduceerde spuistroom mag zonder formaliteiten op eigen gronden aangewend worden.

Wanneer de spuistroom door een erkend mestvoerder getransporteerd wordt, dient hij de

administratie voor zijn rekening te nemen. Bij een burenregeling moet de administratie en de afzet zelf

georganiseerd worden.

Spuistroom mag niet-emissiearm toegepast worden. Spuistroom hoort in de tabel van de

bemestingsnormen thuis onder de zogenaamde “Andere meststoffen” wat betekent dat maximaal 170

eenheden stikstof of 85 eenheden fosfaat per hectare per jaar mogen opgebracht worden.

Spuistroom mag altijd, dus ook in de periode van 1 september tot 15 februari, aangewend worden als

men over een attest “Meststof met lage stikstofinhoud” beschikt. Er mag maximaal 10 kg minerale

stikstof per hectare opgebracht worden in deze periode. En er moet op toegezien worden dat er in

geen geval spuistroom wordt uitgereden op bevroren, besneeuwde en ondergelopen landbouwgrond

om het risico van afspoelen naar oppervlaktewater toe uit te sluiten.

12

1.3.2. Verplichte opvang voor spuistroom

Voor een teelt onder permanente overkapping waarbij gebruik gemaakt wordt van een groeimedium is

men verplicht een opslagcapaciteit te voorzien die minstens overeenstemt met de hoeveelheid

spuistroom, geproduceerd in de maanden september tot en met februari.

De berekening van de benodigde capaciteit wordt gemaakt op basis van de oppervlakte van het

groeimedium, al dan niet recirculerend, en de teelt. In Tabel 4 wordt de benodigde opslagcapaciteit

voor spuistroom vermeld naargelang de teelt en het teeltsysteem.

Tabel 4: Benodigde opslagcapaciteit voor (niet-)recirculerende systemen

Teelt Benodigde opslagcapaciteit voor

systemen zonder recirculatie

Benodigde opslagcapaciteit voor systemen met

recirculatie

Azalea 270 m³/ha 45 m³/ha

Boomkwekerij 270 m³/ha 0 m³/ha

Groene en bloeiende planten

630 m³/ha 20 m³/ha

Wanneer men 100 % recirculeert in de boomkwekerij is het niet nodig om een specifieke opslag te

voorzien voor het drainwater. In dit geval wordt al het opgevangen water hergebruikt (evt. gemengd

met regen- of grondwater) en is er geen spuistroom. Wanneer men niet recirculeert, noch het

drainwater opvangt is er een drain van nutriënten naar de bodem. Deze uitspoeling moet tegengegaan

worden door het drainwater wél op te vangen en hiervoor voldoende opvang te voorzien.

Heeft men onvoldoende opslagcapaciteit, dan dient men te investeren in recirculatie en

opslagcapaciteit.

Wanneer op basis van een bedrijfsdoorlichting kan aangetoond worden dat de hoeveelheid

spuistroom lager is dan opgelegd, wordt de benodigde opslagcapaciteit beperkt tot de hoeveelheid

bepaald in het onderbouwde verslag van de bedrijfsdoorlichting.

Onder “Afzet en aanwendingswijze van spuistroom” werd de mogelijkheid besproken om spuiwater

tijdens de wintermaanden op landbouwgrond te spreiden.

Spuiwater dat voldoet aan de lozingsnormen kan, indien men beschikt over een milieuvergunning

(VLAREM II), geloosd worden. Mogelijke zuiveringssystemen kunnen bijvoorbeeld rietvelden zijn. Een

ander zuiveringssysteem kan een IBA (Individueel waterzuiveringssysteem) of KWZI (Kleinschalige

Waterzuiveringsinstallatie) zijn.

De basiskwaliteitsnormen voor oppervlaktewater werden vastgelegd in uitvoering van de Wet van 26

maart 1971 op de bescherming van de oppervlaktewateren tegen verontreiniging. Deze normen zijn

opgenomen in Bijlage 2.3.1. van VLAREM II. In Tabel 5 worden enkele voorbeelden van

basiskwaliteitsnormen voor oppervlaktewater gegeven.

13

Tabel 5: Voorbeelden van basiskwaliteitsnormen voor oppervlaktewater

Stof Norm oppervlaktewater

Zuurtegraad (pH) 6,5 <=pH<=8,5

Ammonium (NH4+-N) NH4

+-N < 5 mg N/l

Kjeldahl stikstof (org-N) Org-N < 6 mg N/l

Nitriet + nitraat (NO2- + NO3

--N) NO2- + NO3

--N <=10 mg N/l

Totaal fosfaat (PO43--Ptot) PO4

3--Ptot < 1 mg P/l

Geleidingsvermogen (EC) EC < 1000 µS/cm

Chloride (Cl-) Cl- < 200 mg/l

Sulfaat (SO42-) SO4

2- < 250 mg/l

VLAREM II legt op onder welke voorwaarden mag geloosd worden. De lozingsnormen waaraan het

afvalwater moet voldoen, worden vermeld in de milieuvergunning. Voor het vastleggen van die

normen baseert de vergunningverlener zich op de algemene lozingsnormen. Afhankelijk van de

situatie worden er strengere grenswaarden vastgelegd voor bepaalde stoffen. In Tabel 6 worden

enkele algemene voorwaarden voor lozing in oppervlaktewater weergegeven.

Tabel 6: Algemene voorwaarden voor lozing in oppervlaktewater

Parameter Norm bedrijfsafvalwater

pH 6,5 tot 9

Biochemisch zuurstofverbruik < 25 mg O2/l

Bezinkbare stoffen < 0,5 ml/l

Zwevende stoffen < 60 mg/l

Temperatuur < 30°C

Apolaire koolwaterstoffen < 5 mg/l

Oppervlakte actieve stoffen < 3 mg/l

Verbod tot lozen van stoffen die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid van mens, fauna en flora

Verbod tot aanwezigheid van oliën, vetten of andere drijvende stoffen in het geloosde water

Beperkte hoeveelheid pathogene kiemen

14

2. Nitraatwegwijzer voor de sierteelt in de vollegrond

2.1. Situering

Om vervuiling van het gronden oppervlaktewater tegen te gaan, worden vollegrondsteelten

gecontroleerd in het kader van het Mestdecreet via bodemmonsters. Er blijkt namelijk een bijzonder

goede link te zijn tussen de hoeveelheid nitraat die in het najaar in de bodem aanwezig is en de

uitspoeling van stikstof uit de bodem naar oppervlakte- en grondwater. Deze bodemmonsters worden

genomen tussen 1 oktober en 15 november en bestaan uit 3 deelmonsters naargelang de bodemlaag

die bemonsterd wordt (0-30 cm, 30-60 cm en 60-90 cm). De gemeten hoeveelheid nitraatstikstof mag

de door de Vlaamse Regering vastgelegde nitraatresiduwaarde niet overschrijden. Tot 31 december

2008 lag deze nitraatresiduwaarde op 90 kg nitrische stikstof per hectare. De Vlaamse Regering zal

deze waarde aanpassen naargelang de evaluatie van de resultaten van de nitraatresidumetingen en

de aanvulling van wetenschappelijk onderzoek. Indien niet voldaan wordt aan de vooropgestelde

norm, kan de Mestbank sancties nemen die enerzijds uit begeleidende maatregelen kunnen bestaan,

maar anderzijds ook een boete kunnen inhouden.

Binnen de sierteelt is de kwaliteit van de planten zeer belangrijk. Een daling van de kwaliteit houdt

automatisch ook een verlies in van de commerciële waarde. Kwaliteit kan enkel bekomen worden door

de planten in optimale omstandigheden op te kweken. In deze context betekent dit dat moet voldaan

worden aan de behoeften van de plant door de nodige voedingsstoffen beschikbaar te stellen.

Er dient dus naar een evenwicht gezocht te worden waarbij enerzijds voldoende nutriënten

beschikbaar gesteld worden om aan de plantbehoefte te voldoen en anderzijds niet mag overbemest

worden om milieukundige redenen.

15

2.2. Stikstofbodembalans

Een stikstofbalans opstellen heeft als doel de aanvoer te vergelijken met de afvoer.

De hoeveelheid stikstof die op de bodem gebracht wordt via de stikstofaanvoer samen met de

hoeveelheid die bij het begin van de teelt nog aanwezig is, is gelijk aan de som van de hoeveelheid

stikstof die na de teelt afgevoerd is en de hoeveelheid die nog aanwezig is in het bodemprofiel. In

Figuur 2 worden bovenaan de factoren en processen opgesomd die de minerale stikstof in de bodem

aanreiken. Onderaan worden deze vermeld die ervoor zorgen dat de minerale stikstof in de bodem

afneemt.

Figuur 2: Factoren en processen die de minerale stikstofpool beïnvloeden

Minerale stikstofpool

Bemesting

Neerslag Mineralisatie

Fixatie

Gewasopname

Immobilisatie Uitloging

Denitrificatie Nitrificatie

Run-off Erosie

Vervluchtiging

16

2.2.1. Stikstofaanvoer

2.2.1.1. Stikstofreserve in het voorjaar in het bodemprofiel

In het voorjaar zal er steeds een hoeveelheid stikstof in het bodemprofiel aanwezig zijn. Deze stikstof

is afkomstig van de mineralisatie van het organisch materiaal. De mineralisatie van organisch

materiaal is een continu proces en verloopt over meerdere jaren. De beschikbare minerale

stikstofhoeveelheid is afhankelijk van een groot aantal factoren waarvan er enkele worden

weergegeven in Tabel 7.

Tabel 7: Factoren die de minerale stikstof in de bodem beïnvloeden

Voor de winter Na de winter

Gewas

Rotatie

Stikstofbemesting

Organische bemesting

Groenbemesters

Stikstofmineralisatie

Bodemeigenschappen

Weersinvloeden

Doorwortelbare laag

Nitraatreserve en verdeling in de bodem voor de winter

Stikstofnalevering en stikstofopname

Drainagehoeveelheid

Neerslag

Vochtdeficiet voor de winter

Evaporatie en transpiratie

Run-off

Karakteristieken van het bodemprofiel

Hoeveel stikstof er in de bodem aanwezig is, wordt bepaald aan de hand van een bodemanalyse.

Deze minerale stikstofhoeveelheid wordt in het voorjaar bepaald tot op de bewortelingdiepte. Indien uit

deze metingen blijkt dat het stikstofgehalte relatief laag is, dient men bij het opstellen van

bemestingsplannen toch rekening te houden met stikstof die vrijkomt via mineralisatie gedurende het

jaar. Vaak wordt na het teeltseizoen bijvoorbeeld gras gezaaid dat de vrij beschikbare stikstof

opneemt. In het voorjaar gaat men dit gras onderwerken waarna de opgenomen stikstof in de loop van

de daaropvolgende jaren zal vrijkomen via mineralisatie. Deze stikstofhoeveelheden kunnen zeer

hoog oplopen.

17

2.2.1.2. Verwachte mineralisatie uit humus

Gedurende het teeltseizoen wordt er door de mineralisatieprocessen een hoeveelheid organische stof

afgebroken waardoor nutriënten, zoals stikstof, worden vrijgesteld. De mineralisatiesnelheid is

voornamelijk afhankelijk van de grondsoort, het koolstofgehalte van de bodem, het aandeel jong

organisch materiaal, de bodemomstandigheden (temperatuur, vocht, zuurstofgehalte), de C/N-

verhouding (hoe groter de C/N-verhouding, des te trager de afbraak globaal zal verlopen).

Tabel 8 geeft per grondsoort en koolstofgetal weer hoeveel stikstof er per maand vrijkomt door

mineralisatie van bodemhumus. Voor een zandbodem met een koolstofgetal van 1,8 wordt afgeleid

(blauw gemarkeerd) dat 145 kg stikstof vrijkomt in de periode van begin mei tot eind oktober.

Tabel 8: Stikstofvrijstelling uit bodemhumus in kg N per maand (Bron: BDB)

Jan Feb Maa Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec cumulatief

Zand %C

2.3 12 12 17 20 27 33 37 36 31 21 16 12 273

1.8 9 9 13 16 21 26 29 28 25 16 12 10 216

1.3 7 7 10 12 16 20 22 22 19 12 9 7 163

Zandleem %C

1.3 7 7 11 14 19 24 27 26 21 15 10 8 191

1.1 6 6 9 12 17 21 23 23 19 13 9 7 165

0.7 4 4 6 7 10 13 14 14 11 8 5 4 102

Leem %C

1.4 7 7 9 12 17 22 24 23 19 13 9 7 169

1.2 6 6 8 11 16 19 21 21 17 12 8 6 153

0.9 4 4 6 8 12 14 16 16 13 9 6 5 113

Gedurende het jaar breekt de organische stof in de bodem geleidelijk af. Om de bodem vruchtbaar te

houden, dient het humusgetal op peil gehouden te worden door vers organisch materiaal in de bodem

te brengen. De organische stof in de bodem verbetert immers de bodemtoestand door:

Een verbetering van de bodemstructuur en een verhoging van de vochtretentiecapaciteit;

Een vermindering van de erosie- en slempgevoeligheid;

Een verbeterde verluchting;

De aanbreng van nutriënten;

Een verhoging van de nutriëntenretentiecapaciteit.

Het is dus van groot belang om het organisch materiaal in de bodem minstens op peil te houden. Een

normaal koolstofgetal (C%) is 1,6 à 1,8. Bij de berekening van de hoeveelheid organisch materiaal die

moet worden toegediend, dient rekening gehouden te worden met het rendement voor organische

stofopbouw, meer bepaald met de effectieve organische stof. Dit is het gedeelte organische stof die

niet afbreekt binnen het jaar van toedienen.

18

2.2.1.3. Type bemesting

2.2.1.3.1. Minerale meststoffen

Om aan de plantbehoeften te voldoen, worden de planten tijdens de teelt bemest met minerale

meststoffen. Binnen deze meststoffen kan een keuze gemaakt worden tussen een snelle en een trage

werking.

Snelwerkende meststoffen

Snelwerkende meststoffen zijn zouten die in water in ionen splitsen. Bij het toepassen van deze

meststoffen zijn de voedingselementen snel beschikbaar voor de planten. Ze worden gebruikt als

aanvulling op organische bemesting. Aangezien snelwerkende meststoffen zouten zijn, zou bij een te

zware bemesting met dit type meststoffen zoutschade kunnen ontstaan bij zoutgevoelige gewassen.

Het nadeel van snelwerkende meststoffen is dat bepaalde ionen, vooral nitraat, snel kunnen

doorspoelen bij zware regenbuien. Indien een deel van de minerale stikstof in de meststof onder de

vorm van ammonium aanwezig is, wordt de uitspoeling van stikstof vertraagd (zie verder). In de zomer

gebeurt er wel een snelle omzetting van ammonium naar nitraat door nitrificatie in de bodem.

Traagwerkende meststoffen

Traagwerkende meststoffen worden gebruikt om enerzijds het zouteffect als gevolg van het toedienen

van een hoge dosis meststof tegen te gaan. Anderzijds stellen ze voeding ter beschikking van het

gewas over de ganse groeiperiode waarbij de uitspoeling van elementen tot een minimum beperkt

wordt.

Er zijn vier processen voor een langzame afgifte van voedingsstoffen uit meststoffen:

Lage oplosbaarheid van meststoffen in de bodem;

Langzame afbraak van de meststof door micro-organismen in de bodem (biodegradatie);

Coating van de meststof;

Toevoeging van remstoffen van natuurlijke bodemprocessen aan de meststof.

2.2.1.3.2. Meststoffen met een lage oplosbaarheid in de bodem

De oplosbaarheid in water of bodemoplossing wordt bepaald door de chemische vorm waarin de

voedingsstoffen in een meststof aanwezig zijn. Ureum-aldehyde-componenten in meststoffen zijn de

meest bekende langzaam oplosbare stikstofvormen. Isobutyleendiureum (Isodur®) is er een

voorbeeld van en wordt gebruikt als toevoeging aan stikstofmeststoffen (bv. Floranid®). Isodur lost

niet op in water, waardoor dit praktisch niet uitspoelt. De afbraak van deze meststof is afhankelijk van

het vochtgehalte en de temperatuur van de bodem. Stijging van beide parameters leidt tot een

snellere hydrolyse of vrijstelling.

19

2.2.1.3.3. Langzame afbraak van de meststof in de bodem

De belangrijkste groep van meststoffen die hiertoe behoort, zijn de organische meststoffen. Het

gebruik van organische mest heeft twee functies: de aanbreng van organische stof en de levering van

voedingselementen.

De hoeveelheid organische stof die 1 jaar na de toediening nog overblijft in de grond wordt de

effectieve organische stof genoemd. Deze effectieve organische stof zorgt ervoor dat het

humusgehalte en daarmee gerelateerd het koolstofpercentage toeneemt.

Organische mest is een samengestelde meststof die bepaalde hoeveelheden van verschillende

plantenvoedingsstoffen bevat. De voedingsstoffen in organische mest zijn slechts gedeeltelijk direct

door de plant opneembaar. De organische verbindingen die niet direct opneembaar zijn, moeten eerst

gemineraliseerd (“verteerd”) worden door bacteriën en schimmels. De mineralisatiesnelheid wordt

enerzijds bepaald door de afbreekbaarheid van de organische verbindingen in de mest en anderzijds

door de bodem zelf, meer bepaald de vochtigheid en de temperatuur.

Het oordeelkundig gebruik van organische mest hangt af van de samenstelling van de mest maar ook

van het bodemtype, de voedingstoestand van de bodem, het gewas, het bemestingstijdstip en de

toedieningswijze (zie verder).

Eerst en vooral is het belangrijk de samenstelling van de mest te kennen. Uit de mestsamenstelling

kan met behulp van een bemestingsadvies en de bemestingswaarde de dosis berekend worden. Deze

dosis wordt afgestemd op de behoefte van de teelt en van de reserve aan voeding van het perceel.

Daarna wordt de mest toegediend op het geschikte tijdstip en op een emissie-arme manier.

2.2.1.3.4. Meststoffen met een coating

In het verleden zijn verschillende soorten coatings getest als omhulling voor stikstof- of NPK-

meststoffen: asfalt, teer, latex, oliën, paraffine, kunsthars, polymere verbindingen, alleen of in

combinatie met elkaar. Tegenwoordig worden waxen, polymere verbindingen en zwavel als

belangrijkste coating gebruikt.

In België zijn er 6 merknamen bekend van gecoate NPK-meststoffen: Agroblen, Multicote, Multigro,

Osmocote, Plantacote en Sierrablen. Bij Multigro- en sommige Plantacote-producten zijn niet alle

korrels gecoat om ook een duidelijke startwerking te hebben. De coating van bovengenoemde

producten bestaat uit een dun laagje kunsthars dat biologisch afbreekbaar is. De kunsthars fungeert

als een membraan. Waterdamp dringt vanuit de bodem door het harslaagje in de korrels. Hierdoor

lossen de voedingsstoffen in de korrels op en treden door diffusie naar buiten. Deze afgifte van

voedingsstoffen vindt onafgebroken plaats zolang er voldoende vocht aanwezig is.

De snelheid waarmee de voedingsstoffen vanuit de korrels worden afgegeven, wordt onder normale

bodemomstandigheden uitsluitend bepaald door de temperatuur: een stijging van de temperatuur leidt

tot een grotere afgifte van voedingsstoffen.

Als voorbeeld wordt Agroblen® aangehaald. Agroblen® is een gecontroleerd vrijkomende meststof

met een omhulling die speciaal ontworpen werd als bemesting voor vollegrondsteelten. De omhulling

20

is waterdoordringbaar. Twee gepatenteerde technieken worden toegepast: de combinatie van een

organische hars laag en een Poly-S omhulling. Als Agroblen® (Figuur 3) eenmaal in de grond zit,

dringt water door de buitenste laag en lossen de voedingsstoffen in de korrel gedeeltelijk op.

Vervolgens komen de voedingsstoffen geleidelijk vrij. De dikte van de omhulling bepaalt de

werkingsduur. Deze werkingsduur is afhankelijk van de temperatuur.

Figuur 3: De omhulde meststof Agroblen®

2.2.1.3.5. Meststoffen met toegevoegde remstoffen

Met dit soort meststoffen worden producten bedoeld waaraan een nitrificatieremmer is toegevoegd.

Nitrificatieremmers zijn stoffen bedoeld om de omzetting van ammoniumstikstof naar nitraatstikstof in

de bodem, nitrificatie genaamd, te vertragen. Dit proces bestaat uit twee delen. Eerst wordt

ammonium door de Nitrosomonas-bacterie omgezet naar nitriet dat vervolgens door de Nitrobacter-

bacterie wordt omgezet in nitraat. De werking van nitrificatieremmers berust op het feit dat deze

stoffen de werking van de Nitrosomonas-bacterie remmen. De werking van nitrificatieremmers wordt

beïnvloed door de pH en de temperatuur van de bodem.

Door het gebruik van nitrificatieremmers worden geringere uitspoelingsverliezen van stikstof, in de

vorm van ammonium, bekomen. Nitrificatieremmers kunnen naast minerale meststoffen ook aan

dierlijke mest worden toegevoegd. Een in de praktijk gebruikte nitrificatieremmer is

dimethylpyrazolfosfaat (DMPP), welke aanwezig is in de meststof Entec®. De meststof bevat een vrij

hoog aandeel ammonium (18,5% NH4-N + 7,5% NO3-N) welke door de nitrificatieremmer vertraagd

omzet naar nitraatstikstof. Ammonium is minder gevoelig aan uitspoeling in de bodem omdat het

dankzij de positieve lading (NH4+) aan de negatieve oppervlakte van de kleimineralen in de bodem

wordt gebonden. Zonder nitrificatieremmer wordt ammonium in enkele dagen omgezet in nitraat.

Nitraat (NO3-) wordt niet meer gebonden en is goed oplosbaar in water waardoor het dus heel

beweeglijk is in de bodem en er dus gevaar voor uitspoeling bestaat. Figuur 4 illustreert de werking

van een nitrificatieremmer.

21

Grondwater

= Nitraat

NO3-

= Ammonium

NH4+

Nitrosomonas

Nitriet

Nitrobacter

Resultaat: minder uitspoeling/betere benutting!!

Met Nitrificatieremmer (NR)

NR

Figuur 4: Werking van een nitrificatieremmer

2.2.1.3.6. Bladvoeding

Bladvoeding biedt een aantal voordelen ten opzichte van de klassieke toepassingen. Door het

toepassen van bladvoeding wordt de bestaande competitie tussen het bodemcomplex en de

plantwortels voor de toegediende elementen geëlimineerd. Aan de bodem toegediende elementen

kunnen gedeeltelijk of zelfs volledig verloren gaan door nevenreacties (zoals neerslag of adsorptie

aan het bodemcomplex), uitspoeling of slechte lokalisatie ten opzichte van de wortels. Uiteraard hangt

dit af van het element en de vorm waaronder het toegepast wordt. Bladtoepassingen hebben tevens

een grote efficiëntie omdat de op het blad gebrachte elementen volledig voor de plant beschikbaar

kunnen zijn.

Als aanvulling op de klassieke bemesting kan beroep gedaan worden op bladvoeding. Bladvoeding

kan gebruikt worden in periodes waarin de klassieke bemesting tekort schiet. Onder minder gunstige

weersomstandigheden kan via bladvoeding toch in de groei van de plant tussen gekomen worden.

Tijdens koude periodes zijn bodemtoepassingen vaak nutteloos door de inactiviteit van de

plantwortels. Als er zich net dan gebreksverschijnselen voordoen of wanneer de groei van de plant op

dat moment dient te worden gestimuleerd, dan kan bladvoeding een oplossing bieden.

Bladvoeding kan als milieuvriendelijk bestempeld worden vanwege de efficiënte opname door de

plant. Door oordeelkundig gebruik is reductie van nitraatuitspoeling in de bodem mogelijk.

22

2.2.1.4. Toedieningswijze minerale bemesting

Vaak blijkt dat de voedingselementen niet vlot bereikbaar zijn voor de plantenwortels. Nitraatstikstof

die zich onder de bewortelingsdiepte of tussen de plantrijen bevindt, kan niet door de planten

opgenomen worden en blijft tijdens het groeiseizoen grotendeels achter in het bodemprofiel. Daarom

kan de juiste plaatsing van (stikstof)meststoffen een belangrijke maatregel vormen bij de reductie van

het nitraatresidu in het najaar. Wanneer de meststoffen dicht genoeg bij de planten worden

toegediend, zijn deze voldoende bereikbaar voor de plantenwortels en kan de totale toegediende

dosis per hectare tevens laag gehouden worden.

Vier types van toedieningswijzen kunnen onderscheiden worden:

Bandbemesting

Rijbemesting

Puntbemesting

Plantgatbemesting

Bij de eerste 3 types kan een verder onderscheid gemaakt worden naargelang de meststoffen al dan

niet worden ondergewerkt.

23

2.2.1.4.1. Bandbemesting

Bij bandbemesting (Figuur 5) wordt de meststof in een relatief brede band 5 tot 10 cm in de bodem

ingewerkt waarna in deze stikstofrijke band gezaaid of geplant wordt. Deze techniek wordt

voornamelijk toegepast voor gewassen die in de rij dicht bij elkaar staan maar een grote tussenrij-

afstand hebben. Zo wordt de hoeveelheid stikstof tussen de rijen beperkt tot enkel mineralisatiestikstof

en kan ook de uitspoeling beperkt worden.

Bij bosbomen bijvoorbeeld wordt bedbemesting toegepast. Hierbij kan de meststof enerzijds in de

bodem ingewerkt worden of anderzijds over het bed worden gestrooid. Dit wordt toegepast wanneer

de planten relatief dicht tegen elkaar staan en een rijbemesting weinig zin heeft.

Figuur 5: Bandbemesting

2.2.1.4.2. Rijbemesting

Bij rijbemesting (Figuur 6) wordt de meststof 5 à 10 cm naast de plant en 5 à 10 cm in de bodem

ingewerkt. Dit kan zowel eenzijdig als tweezijdig gebeuren. Hier is het eveneens belangrijk dat de

planten relatief dicht in de rij staan terwijl de tussenrij-afstand groot is. Op die manier kunnen de

planten ten volle beroep doen op deze in de rij geplaatste meststoffen en kan de uitspoeling tot een

minimum beperkt worden.

In de laanbomenteelt zal men bijvoorbeeld de voorkeur geven aan een rijbemesting aangezien de

meststof zo het meest efficiënt door de plant kan benut worden. De meststof wordt enkele centimeters

naast de plantenrij gelegd of ingewerkt.

24

Figuur 6: Rijbemesting

2.2.1.4.3. Punt- en plantgatbemesting

Bij punten plantgatbemesting wordt de meststof nog slechts op 1 plaats geconcentreerd toegediend,

namelijk direct in het plantgat of net naast de plant. Er wordt geen volledige rij of band naast of onder

de plant in de bodem ingewerkt waardoor men de hoeveelheid onbenutte meststof verder probeert te

reduceren. Deze techniek wordt toegepast wanneer de planten op grote afstand van elkaar staan.

Bij de teelt van potchrysanten bijvoorbeeld kan men de keuze maken om zeer gericht te gaan

bemesten en dus de meststof pot aan pot te gaan verdelen. Aan iedere pot wordt zo de juiste

hoeveelheid voedingsstoffen toegediend die de plant nodig heeft. Wanneer deze meststoffen vochtig

worden, draineren ze in de bodem waar ze door de wortels kunnen opgenomen worden. Een

alternatief op deze methode is dat men de meststoffen net voor het planten in het plantgat strooit. Bij

deze alternatieve methode dient men wel waakzaam te zijn dat de meststoffen lichtjes ingewerkt

worden en dat de totale hoeveelheid niet te hoog is om wortelverbranding tegen te gaan.

Door het gericht toedienen van de meststoffen bevinden de plantenwortels zich dicht bij de

meststoffen en kunnen ze die voorraad volledig benutten. Er moet echter wel op gewezen worden dat

deze technieken niet steeds een beter resultaat opleveren dan bij breedwerpig toegediende

meststoffen. De plantenwortels zullen automatisch de geconcentreerde meststoffenvoorraad

opzoeken en daardoor de rest van het bodemprofiel minder gaan uitputten, waardoor het nitraatresidu

in de bodem nog relatief hoge waarden kan hebben.

Deze toedieningswijzen kunnen machinaal uitgevoerd worden. Verschillende constructies zijn

mogelijk, maar men moet telkens waakzaam zijn over de uniformiteit van de bemesting. Veel factoren

hebben een invloed op de goede werking van het toestel: het type doseerelementen, de aandrijving

van de doseerelementen, de doseeropening, de roerelementen, het onderhoud en de reiniging van

het toestel,…

25

2.2.1.5. Stikstofvrijstelling uit dierlijke en organische meststoffen

Toediening van organische mest draagt bij tot de instandhouding of de opbouw van de organische stof

in de bodem. Het gebruik van organisch materiaal zal een belangrijke invloed hebben op de

stikstofhuishouding.

Verschillende invloedsfactoren hebben een impact op de samenstelling van dierlijke mest. De exacte

invloed van deze factoren is moeilijk te begroten. De samenstelling van dierlijke mest varieert in

functie van het soort mest, het drogestofgehalte van de mest, de voeding van de dieren, de bewaartijd

van de mest, het toevoegen van andere stoffen zoals stro bij stalmest,… In Figuur 7 wordt de variatie

aan totale stikstof per ton runderstalmest visueel voorgesteld. De resultaten zijn afkomstig van de

praktijkstalen die van 2005 tot 2007 genomen werden door de Bodemkundige Dienst van België.

Figuur 7: Variatie stikstofinhoud van runderstalmest (Bron: BDB)

De stikstof in dierlijke mest kan ingedeeld worden in 3 fracties (Figuur 8):

Minerale stikstof (Nm)

Dit is de stikstof die in minerale vorm aanwezig is en tot de snelwerkende fractie behoort. Het gaat

voornamelijk om ammoniakale stikstof die in de bodem tot nitraat wordt omgezet en daardoor

gemakkelijk opneembaar is door de plant. In dierlijke mest is nauwelijks minerale stikstof

aanwezig door de anaërobe omstandigheden.

Gemakkelijk mineraliseerbare organisch gebonden stikstof (Ne)

Het betreft hier stikstof onder de vorm van ureum of urinezuur en de afbraakproducten hiervan. De

stikstof is ingebouwd in de gemakkelijk afbreekbare organische stof. Deze traagwerkende stikstof

wordt gemineraliseerd in de periode tot één jaar na aanwending of tijdens de bewaring.

Restfractie of stikstof ingebouwd in de moeilijk mineraliseerbare organische stikstof (Nr)

De afbraak van deze fractie begint een jaar na aanwending van de mest en zal zich uitstrekken

over een aantal jaren. Bij een jaarlijkse toediening van organische mest neemt het belang van

deze restfractie als stikstofleverende bron toe, met andere woorden het stikstofleverend vermogen

van het perceel stijgt.

26

Een belangrijk onderscheid tussen drijfmest en stalmest is dat het aandeel minerale stikstof in de

totale stikstof voor vaste mest gemiddeld duidelijk lager ligt dan bij drijfmest en dat de restfractie in

stalmest gemiddeld heel wat hoger ligt.

Figuur 8: Dierlijke mest bestaat uit 3 fracties (Bron: BDB)

Met minerale meststoffen is het vrij eenvoudig een exacte nutriëntentoediening uit te voeren

aangezien de samenstelling gegarandeerd is. Bij het gebruik van organische mest moet rekening

gehouden worden met de bemestingswaarde ervan. Deze coëfficiënt, de werkings- of

benuttingscoëfficiënt, geeft de fractie aan van de totale inhoud van het nutriënt die werkzaam is als

plantenvoeding. Niet enkel de samenstelling, maar ook de snelheid waarmee de organisch gebonden

voedingsstoffen vrijkomen, bepaalt de bemestingswaarde van organische mest. Deze waarde wordt

door verschillende factoren, zoals het toedieningstijdstip (Tabel 9), de wijze van uitrijden, de

grondsoort, de weersomstandigheden, de aanwezigheid van een gewas en de bewortelingsdiepte

beïnvloed. Op perceelsniveau treden verschillende stikstofverliezen op die resulteren in een lagere

stikstofbemestingswaarde. Deze verliezen worden verder besproken.

Tabel 9: Gemiddelde bemestingswaarde per 10 ton runderstalmest van gemiddelde samenstelling voor het eerstvolgende groeiseizoen na toediening (Bron: BDB)

Grondsoort Maand van toediening

N P2O5 K2O MgO Na2O CaO

Oktober 13 24 24 9 3 50

Februari 24 24 45 12 6 50

Zand

Maart 28 24 53 13 7 50

Oktober 14 24 36 10 5 50

Februari 25 24 46 13 6 50

Zandleem

Maart 28 24 53 14 7 50

Oktober 15 24 41 10 5 50

Februari 25 24 49 14 6 50

Leem

Maart 28 24 53 14 7 50

Oktober 13 24 53 11 7 50

Februari 25 24 53 13 7 50

Klei

Maart 28 24 53 14 7 50

27

2.2.1.6. Stikstoffixatie en -vrijstelling door groenbemester

Naast een aantal vrijlevende organismen wordt stikstof hoofdzakelijk door vlinderbloemigen

(leguminosen) gefixeerd. Dit kan bijvoorbeeld klaver, luzerne of wikke zijn. De totale stikstoffixatie

heeft een grootteorde van 50 – 300 kg N/ha.

Na mineralisatie kunnen leguminosen relatief grote hoeveelheden minerale stikstof in het bodemprofiel

achterlaten. Hier dient men dus voldoende aandacht aan te besteden bij het bemesten van een

volgende teelt.

Door ‘vanggewassen’ in te zaaien in periodes dat er geen gewas op het veld staat, kan een groot deel

van de beschikbare stikstof worden opgenomen en vastgehouden. In Tabel 10 wordt voor enkele

types groenbemester weergegeven wat de gemiddelde stikstofopname is wanneer ze in het najaar

gezaaid worden.

Tabel 10: Gemiddelde stikstofopname door een groenbemester uitgezaaid in het najaar (kg N/ha)

Ontwikkeling groenbemester

Slecht Normaal Goed

Bladrijke groenbemester 30 – 50 50 – 70 70 – 90

Grasachtige groenbemester 20 – 40 40 – 60 60 – 80

Vlinderbloemige groenbemester 30 – 50 50 – 75 75 - 100

Bron: Praktijkgids bemesting suikerbieten, BDB Wanneer een volgende teelt op het veld komt, wordt dit vanggewas ondergewerkt en zal dit na

mineralisatie de opgenomen stikstof geleidelijk vrijgeven. In Tabel 11 wordt voor raaigras en mosterd

de stikstofvrijstelling weergegeven afhankelijk van de ontwikkelingsgraad van het gewas.

Tabel 11: Stikstofvrijstelling door groenbemester

N-levering (kg N/ha)

ontwikkeling

tijdstip

onderwerken maart-juni maart-augustus

goed oktober 17 31

matig oktober 9 16

goed maart 21 42 Raaigras

matig maart 10 21

goed oktober 18 30

matig oktober 9 15

goed maart 22 41 Mosterd

matig maart 11 20

28

2.2.1.7. Atmosferische stikstofdepositie

Onder depositie wordt de hoeveelheid stikstof verstaan die uit de atmosfeer op de bodem terechtkomt.

Depositie is het resultaat van grensoverschrijdende luchtverontreiniging, waar zowel Vlaamse als

buitenlandse emissiebronnen toe bijdragen. Naast deze verontreiniging komt er tevens stikstof door

de neerslag terecht. Onder natuurlijke omstandigheden bedraagt dit minder dan 20 kg N/ha per jaar.

In 2006 veroorzaakten buitenlandse emissies 49% van de stikstofdepositie in Vlaanderen. De

Vlaamse stikstofemissies naar de lucht leidden maar voor de helft tot depositie in Vlaanderen. In

Figuur 9 wordt het percentage per sector in Vlaanderen weergegeven.

Figuur 9: Stikstofemissies in Vlaanderen afkomstig van de verschillende sectoren (Bron: VMM)

De depositie is zeer ongelijk verdeeld in Vlaanderen. Figuur 10 stelt dit visueel voor aan de hand van

de kaart van Vlaanderen. Dit komt door de spreiding van de emissiebronnen. In 2006 varieerde de

gemeten stikstofdepositie per km² van 18 tot 78 kg N/ha.

Figuur 10: Ongelijke verdeling van de stikstofdepositie in Vlaanderen (Bron: VMM)

29

Voor 2006 bedroeg de gemiddelde stikstofdepositie 37 kg N/ha per jaar. Hiervan werd 65%

teruggevonden onder de vorm van ammoniakale stikstof. Er worden evenwel doorgedreven

inspanningen gedaan om de uitstoot van stikstofverbindingen naar de lucht te beperken. Op

middellange termijn (2010) werd een depositiedoelstelling berekend van 30 kg N/ha per jaar.

0

10

20

30

40

50

60

1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Sti

ks

tofd

ep

os

itie

[k

g N

/(h

a.ja

ar)

]

stikstofoxides (NOy) ammoniakale stikstof (NHx)

totale stikstofdepositie doel 2010 (~NEM-richtlijn)

Figuur 11: Jaarlijkse stikstofdepositie (Bron: VMM)

30

2.2.2. Stikstofafvoer

2.2.2.1. Gewasopname

In de eerste plaats wordt er bemest om een optimale groei te bekomen van het betreffende gewas.

Hoe efficiënter er omgegaan wordt met meststoffen, hoe efficiënter deze zullen opgenomen worden

door het gewas. Op die manier kunnen de verliezen zo laag mogelijk gehouden worden.

De stikstofopname is functie van de stikstofconcentratie (en dus de bemesting) in de bodem en de

productie van het betreffende plantendeel.

2.2.2.2. Verliezen door vervluchtiging

Tijdens het uitrijden van dierlijke mest treden er belangrijke ammoniakverliezen op. Ammoniak (NH3)

vervluchtigt in een hoog tempo onmiddellijk na de toediening. Na 12 tot 24 uur vermindert deze

snelheid vrij sterk. Het vervluchtigingstempo gaat nog verder gedurende 5 tot 14 dagen in een traag

tempo. Het mestdecreet stelt dat dierlijke (en andere) meststoffen emissiearm op of in de bodem

moeten worden gebracht en dat indien ondergewerkt moet worden dit binnen de 24 uur dient te

gebeuren. Stalmest bevat gemiddeld minder minerale stikstof dan drijfmest waardoor ook de

ammoniakvervluchtiging lager is bij gebruik van stalmest. Naast de samenstelling zijn de manier van

toedienen (rijsnelheid, injectie, onderwerken), de klimaatsomstandigheden (temperatuut, windsnelheid

en neerslag) en de bodemkarakteristieken (pH, CEC, vochtgehalte en infiltrerend vermogen) tijdens

het toedienen van mest belangijke invloedsfactoren bepalend voor de vervluchtigingsverliezen.

Voorbeeld: Bij uitrijden in gunstige omstandigheden (regenachtig weer, weinig wind, niet te hoge

temperaturen) kunnen de minerale stikstofverliezen veroorzaakt door ammoniakvervluchtiging bij

injectie van drijfmest tot minder dan 10% van de ammoniakale stikstof in de mest beperkt worden en

tot 10 à 20% bij onderwerken binnen de 2 uur.

2.2.2.3. Verliezen tijdens het teeltseizoen

Er treden verliezen op door nitraatuitspoeling maar ook door denitrificatie.

Bij denitrificatie zetten de bodemmicro-organismen nitraat onder anaërobe omstandigheden om tot

het vluchtige N2 en N2O. Warm weer zorgt voor een snellere stikstofmineralisatie en zet bijgevolg

meer nitraten vrij. De vochtomstandigheden, de temperatuur en het gehalte aan minerale stikstof

beïnvloeden deze verliezen. De denitrificatieverliezen kunnen in zware leem- en kleigronden het

dubbele bedragen t.o.v. zandgronden.

De nitraatrest aanwezig in het najaar is afkomstig van de minerale stikstof die bij de oogst achterblijft

en van de gemineraliseerde stikstof uit de organische stof en het oogstresidu. Deze minerale stikstof

is aan uitspoeling onderhevig tijdens de wintermaanden. Bij uitspoeling loogt stikstof onder de vorm

van nitraat uit naar diepere bodemlagen. Het negatief geladen klei-humus-complex kan de negatief

geladen nitraationen nauwelijks vasthouden. Wanneer de bodem zijn veldcapaciteit bereikt, het

31

moment waarop de bodem verzadigd is met water bij bv. een hevige regenbui of bij een hoge

grondwaterstand, zal nitraat naar de diepere bodemlagen uitspoelen. Om dit te voorkomen moet

voldoende aandacht gevestigd worden op het tijdstip van uitspreiden, de grootte van de meststofgift,

de bewortelingsdiepte van het gewas en de grondsoort. Op de zwaardere kleigronden worden de

nitraten langer vastgehouden dan op zandbodems. De stikstof die is uitgezakt naar de diepere lagen

kan enkel nog door diepwortelende gewassen benut worden, dit zolang de stikstof zich binnen het

wortelbereik bevindt.

Absorptie van het positief geladen ammoniumion kan optreden aan het klei-humus-complex. Het is

niet langer direct opneembaar door de planten. Het kan slechts terug vrijkomen na uitwisseling met

andere positief geladen ionen.

Immobilisatie of vastlegging in de vorm van organisch gebonden stikstof treedt op wanneer het

toegediende materiaal, compost of stalmest, arm is aan stikstof. In dit geval heeft het materiaal een

hoge C/N-verhouding. Door de plotse toename van koolstofrijke verbindingen in de bodem neemt het

aantal micro-organismen enorm toe waardoor deze immobilisatie veroorzaakt wordt. De micro-

organismen hebben voor hun weefselopbouw naast koolstof relatief grote hoeveelheden minerale

stikstof nodig waardoor deze wordt vastgelegd. Wanneer de C/N-verhouding later afneemt, kan de

stikstof terug worden gemineraliseerd en dus ter beschikking komen van de planten. Deze

immobilisatie van stikstof is dus slechts tijdelijk maar kan zeer nadelige gevolgen hebben wanneer dit

in volle gewasgroei plaatsgrijpt. Doordacht omgaan met organische mest kan dit voorkomen, nl. door

mest met een hoge C/N-verhouding tijdig voor inzaai onder te werken.

32

2.3. Proefresultaten en praktijkvoorbeelden

De hoeveelheid nitraat in de bodem is afhankelijk van diverse factoren. Hierna volgt een bondig

overzicht van enkele factoren die het nitraatgehalte in de bodem beïnvloeden. In het kader van de

nitraatwegwijzer is het niet mogelijk om alle invloedsfactoren te behandelen. Aan de hand van het

praktijkonderzoek dat in de verschillende sectoren op het Proefcentrum voor Sierteelt gedaan wordt,

werd het mogelijk deze invloedsfactoren te staven met praktijksituaties.

2.3.1. Klimaat

2.3.1.1. Natuurlijke neerslag

Nitraatuitspoeling vindt plaats op het moment dat de bodem zijn veldcapaciteit bereikt heeft. Onder

veldcapaciteit wordt de hoeveelheid water verstaan die door de bodem kan vastgehouden worden. Tot

op het moment dat de veldcapaciteit bereikt is, spoelen er geen water, en dus ook geen nutriënten,

uit. Natuurlijke neerslag is één van de grootste factoren die bijdragen tot het al of niet bereiken van de

veldcapaciteit.

In Figuur 12 wordt de neerslag weergegeven die opgemeten werd gedurende het teeltseizoen 2007

en 2008. Er is een duidelijk verschil in neerslag tussen de beide periodes: in 2007 en 2008 viel in de

periode tussen week 18 en week 44 respectievelijk een totaal van 578 en 353 liter per m². Naast de

verschillen in totale hoeveelheid neerslag zijn er duidelijke verschillen in de wekelijkse

neerslaghoeveelheden (spreiding in de periode). In 2007 viel duidelijk meer neerslag in de periode

mei tot juli, in 2008 vooral in de maanden augustus en september. In 2007 waren bovendien

verschillende weken met een totale neerslaghoeveelheid > 30 l/m² per week; in 2008 slechts 1 week.

Dit alles heeft vanzelfsprekend een grote invloed op de uitspoeling van nutriënten.

Figuur 12: Spreiding van de neerslag per week

33

2.3.1.2. Temperatuur

De temperatuur heeft een grote invloed op de mineralisatiesnelheid van organisch materiaal dat in de

bodem aanwezig is. Naarmate de temperatuur toeneemt in de zomer, zal ook de mineralisatie groter

worden. Tijdens het mineralisatieproces wordt de organisch gebonden stikstof omgezet naar vrij

beschikbare minerale stikstof. Gemiddeld wordt aangenomen dat ongeveer 150 kg stikstof per hectare

vrijkomt via mineralisatie. Afhankelijk van de hoeveelheid organisch materiaal (koolstofgetal) in de

bodem kan dit meer of minder zijn. Hoe hoger de temperatuur, hoe sneller de mineralisatie zal

gebeuren. Figuur 13 toont het temperatuurverloop in 2008, gemeten door het KMI en door het PCS.

Figuur 14 geeft de stijging van de hoeveelheid stikstof vrijgekomen door mineralisatie duidelijk weer in

functie van de temperatuur.

Figuur 13: Temperatuurverloop 2008

0

5

10

15

20

25

janu

ari

febr

uari

maart april

mei

juni

juli

augus

tus

septem

ber

oktob

er

novem

ber

decem

ber

gem

idde

lde

T (

° C

) / m

aand

elij

kse

min

eral

isat

ie (k

g N

/ha)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

cum

ulat

ieve

N m

iner

alis

atie

(kg

N/h

a)

Nmin gemiddelde T (°C) cumulatieve Nmin

Figuur 14: Mineralisatieverloop gedurende het jaar (Bron: N-Eco²)

Temperatuur 2008

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

18,0

20,0

januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december

Maand

Temperatuur (°C)

PCS KMI

34

2.3.2. Bodemeigenschappen

Uit Tabel 12 blijkt dat de organische stof en de textuur sterk variëren tussen verschillende

boomkwekerijbedrijven. Bosbomen zijn iets meer geassocieerd met lichtere bodems (zand tot

zandleem), terwijl rozen, heesters en laanbomen meer worden geteeld op zwaardere bodems (lichte

leem tot leem); dit stemt overeen met de gangbare teeltpraktijk. Het organische stofgehalte ( OS = C x

1,72) was bij de bemonsterde percelen overwegend hoger bij de percelen met bosbomen, heesters en

rozen t.o.v. de percelen met laanbomen. Dit heeft mogelijks te maken met het langdurig teeltproces bij

laanbomen: toediening van organische stof onder de vorm van stalmest, groencompost of

groenbemesting kan slechts bij aanplant na minimum 4 à 5 jaar teelt. Bij bos- en haagplantsoen,

rozen en heesters kan dit veelal na 1 à 3 jaar teelt! Omwille van de stikstofnaleverende eigenschap

van de organische stof is de impact van het organische stofgehalte op het nitraatgehalte nogal

evident.

Tabel 12: Bodemkarakteristieken van de bemonsterde percelen (Gemiddeld % C)

In Figuur 15 worden de nitraatresidu’s weergegeven die in het najaar van 2007 gemeten werden. Het

gaat om verschillende chrysantenpercelen die werden opgevolgd. De resultaten werden gerangschikt

naargelang de textuur van de bodem. Het is duidelijk dat percelen met een lemige structuur een hoger

nitraatresidu in de 0-90 cm zone hebben dan de meer zandige bodems. Zanddeeltjes hebben een

grootte van 0,05 tot 2 mm terwijl leemdeeltjes een grootte hebben van 0,002 tot 0,05 mm. Tussen

grotere deeltjes, de zanddeeltjes in dit geval, is er meer ruimte waardoor er een betere drainage is.

Om deze reden zal water en daarmee ook het nitraat makkelijker naar de diepere lagen uitspoelen en

niet langer meetbaar zijn in de 0-90 cm zone. Op de figuur zijn tevens de nitraatresiduwaarde (90 kg

N/ha) en de boetegrens (150 kg N/ha) die geldig waren tot 31 december 2008 weergegeven.

perceel aard jaar aanplant % C

2007-2008Textuur

1 bos 2007 1,6 20 lemig zand

2 bos 2007 1,5 25 licht zandleem

3 laan 2006 1,4 20 lemig zand

4 laan 2007 1,2 35 lichte leem



7 bos 2007 1,4 20 lemig zand

8 bos 2007 1,2 15 fijn zand


10 heester 2007 1,3 35 lichte leem

11 heester 2006 1,4 40 leem

35

Figuur 15: Nitraatresidu in de bodem in het najaar 2007, in functie van de bodemtextuur

36

In Tabel 13 wordt een vergelijking gemaakt tussen vier knolbegoniabedrijven. In Figuur 16 worden de

resultaten van de nitraatanalysen op de verschillende percelen weergegeven. Slechts 2 percelen

voldeden niet aan de nitraatresiduwaarde (90 kg N/ha, geldig tot eind 2008). Nochtans waren dit

weinig bemeste percelen. Vooral bedrijf 3 bekwam lage stikstofgetallen. Op dit bedrijf was het

koolstofpercentage in de bodem het laagst en werd bemest op de ruggen enkele weken na uitplant.

Bij de vergelijking van meststoffen vielen vooral de betere resultaten van Entec 26 tegenover

ammoniumnitraat (bedrijf 1), en Agroblen tegenover Entec 26 en Entec perfekt (bedrijf 2) op.

Anderzijds gaven Agroblen en Entec 26 identieke resultaten op bedrijf 4.

Het perceel (%C), het gietwater (%N) en de bemestingswijze hadden meer impact op het stikstofgetal

in de bodem dan het type meststoffen. Bemesting op de rug enkele weken na de uitplant zorgde voor

een lager stikstofresidu op het einde van het seizoen dan breedwerpig inwerken net voor de uitplant.

De meststoffen worden dan veel efficiënter door de plant opgenomen.

Tabel 13: Proefopzet, kenmerken perceel en gietwater op 4 knolbegoniabedrijven

Bedrijf Bemestings-methode

% C inperceel

mm neerslag+ gieten

gietwatermg NO3/l

Meststof gegevenkg N/ha

Ammoniumnitraat 167,5 1

breedwerpig, voor trekken rug

2,6 273,3 / Entec 26 130

Entec 26 65

Entec Perfekt 56 2 rijenbemesting op bed in 3 sleuven, bij uitplant

2,1 415 22

Agroblen 54

15-5-15 60

Entec 26 104

Floranid 64 3

bovenop rug, 2 à 3 wkn na uitplant

1,6 328,5 2

Entec Perfekt 56

4 bovenop rug in sleuf, bij uitplant

1,9 365,5 7 Entec 26 91

Totaal N op de bedrijven (1/10-15/11)

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

160,0

Geh

alt

e N

O3-

N (

kg/h

a)

Bedrijf 1: Ammoniumnitraat Bedrijf 1: Entec 26 Bedrijf 2: Entec 26 Bedrijf 2: Entec Perfekt

Bedrijf 2: Agroblen Bedrijf 3: 15-5-15 Bedrijf 3: Entec 26 Bedrijf 3: Entec Perfekt

Bedrijf 3: Floranid Bedrijf 4: Entec 26 Bedrijf 4: Agroblen Figuur 16: Nitraatresidu op 4 knolbegoniabedrijven

37

2.3.3. Mineralisatie van de bodem

Op het PCS werd het mineralisatieverloop van een perceel opgevolgd gedurende 2008. Het opgevolgde

perceel was voordien gedurende meerdere jaren in gebruik als weiland. Het gras werd eind 2007

doodgespoten en begin 2008 ingewerkt. Om de mineralisatie van het perceel te kunnen opvolgen,

werden er zogenaamde mineralisatieveldjes aangelegd. Dit waren veldjes die onkruidvrij gehouden

werden en waarop geen enkel gewas aangeplant en geen enkele bemesting toegepast werd. Daarnaast

werd de mineralisatie opgevolgd van twee percelen waarop enkel stalmest of enkel groencompost

opgebracht was in het voorjaar.

Het ondergewerkte gras mineraliseerde gedurende het jaar en stelde op die manier stikstof vrij die

opneembaar was voor de plant. Het mineralisatieverloop is duidelijk af te leiden uit Figuur 17. Gedurende

de zomer, bij voldoende hoge temperatuur, was de mineralisatiesnelheid het hoogst (zie Figuur 14)

waardoor er dan ook veel nitraatstikstof in de bodem werd teruggevonden. In oktober werd 264 kg NO3--

N/ha in het bodemprofiel 0 – 90 cm geanalyseerd, die enkel en alleen afkomstig was van mineralisatie

van organisch materiaal dat in de bodem aanwezig was. Hier dient wel opgemerkt te worden dat

mogelijke uitspoelingverliezen gedurende het jaar in deze opvolging niet in rekening werden gebracht.

Bekijkt men de resultaten van de mineralisatieveldjes voor stalmest en groencompost dan komt tot uiting

dat die lager uitvallen dan het mineralisatieveldje zonder organische bemesting. Dit is te verklaren door

aan te nemen dat zowel de stalmest als de groencompost nog niet voldoende rijp waren en dus nog

verder verteerden gedurende dit seizoen. Tijdens die vertering werd stikstof uit de bodem gebruikt door

micro-organismen. Later op het seizoen en ook de daaropvolgende jaren kan deze geïmmobiliseerde

stikstof opnieuw vrijkomen en opgenomen worden door de planten. Dit proces treedt op bij organische

meststoffen met een hoge C/N-verhouding, zoals stalmest die veel stro bevat.

Mineralisatieverloop van het perceel

264

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

240

260

280

sep/07 okt/07 nov/07 dec/07 jan/08 feb/08 mrt/08 apr/08 mei/08 jun/08 jul/08 aug/08 sep/08 okt/08 nov/08

Staalnametijdstip

NO

3-N

(kg

N/h

a)

Totaal N-NO3 onbeteeld N-NO3 (0-30cm) onbeteeld Totaal N-NO3 stalmest

N-NO3 (0-30cm) stalmest Totaal N-NO3 groencompost N-NO3 (0-30 cm) groencompost

Nitraatresiduwaarde (tot eind 2008) Boetegrens (tot eind 2008)

Cultiveren Spitfrezen

Figuur 17: Mineralisatie van het perceel

38

2.3.4. Teeltmaatregelen

Figuur 18 geeft de resultaten weer van de staalname tot op 90 cm diepte in het voorjaar van 2007

voor 20 bemonsterde chrysantenpercelen. Opvallend is het hoge nitraatgehalte in de bovenste

bodemlaag voor perceel ‘49’ en ‘52’. Op deze percelen werden in het voorjaar respectievelijk spinazie

en prei geteeld, waarvoor ook extra bemesting werd toegediend. Op verschillende percelen was ook

kort voor de staalname stalmest of soms gier toegediend. Dit resulteert in de aanwezigheid van vrij

hoge concentraties ammoniakale stikstof in de bovenste bodemlaag. Dit was onder andere het geval

voor perceel ‘1’ en ‘4’, waarbij respectievelijk 68 en 54 kg NH4-N per ha werd waargenomen. Deze

ammoniakale stikstof wordt vrij snel omgezet in nitraatstikstof. Het is dan ook aangewezen de

staalname van de bodem uit te voeren vier weken na het toedienen van de stalmest of gier. Dit was

hier om praktische redenen niet het geval.

Figuur 18: Nitraatresidu in de bodem bij 20 bemonsterde percelen in het voorjaar 2007

39

2.3.5. Gewas

Van 20 bemonsterde chrysantenpercelen werden op het einde van de teelt (september – oktober) drie

planten per perceel meegenomen voor het bepalen van de exportcijfers. Deze resultaten worden

weergegeven in Tabel 14. In deze tabel wordt de gemiddelde plantdiameter en het gemiddeld droog

gewicht van de oogstbare planten weergegeven. De gemiddelde plantdiameter bedroeg 48,5 cm, met

een minimum van 28,2 cm (plant in 15 cm pot) en een maximum van 57 cm.

Zowel van de bovengrondse als de ondergrondse plantendelen werden bladanalyses uitgevoerd. De

gemiddelde hoeveelheid stikstof die per plant werd aangetroffen bedroeg 3,75 g, het vers gewicht van

de boven- en ondergrondse plantendelen was gemiddeld 171 g per plant.

Het gemiddelde exportcijfer van de 20 opgevolgde percelen bedroeg 79 kg N/ha. Het laagste

exportcijfer werd bekomen op perceel ‘46’, nl. 34 kg N/ha. Het betreft hier vroeg bloeiende cultivars in

potmaat 15, met een kleine plantdiameter. Een exportcijfer hoger dan 100 kg N/ha werd

waargenomen voor perceel ‘13’ en ‘19’, waar ook de plantdiameter vrij hoog was (57 cm).

Tabel 14: Overzicht van de exportgegevens van chrysant in het najaar 2007

Perceel Gemiddelde plantdiameter (cm)

Gemiddeld drooggewicht/plant (g)

Gemiddeldg N/plant

Aantal planten/ha

EXPORT (kg N/ha)

001 51.3 196.7 5.09 16800 85.5

004 52.8 197.8 4.43 17500 77.5

007 52.2 162.5 4.47 20000 89.4

010 45.5 219.7 3.42 20000 68.5

013 57.3 224.1 5.50 19000 104.5

016 46.8 150.8 3.63 20000 72.6

019 56.2 300.6 5.58 19643 109.7

022 45.8 125.3 2.87 17778 51.2

028 52.0 258.5 5.00 16667 83.3

031 56.5 248.5 5.64 16667 94.0

034 43.7 119.6 2.98 14706 43.8

037 48.0 167.4 3.49 18750 65.8

040 51.7 243.0 4.58 20000 91.7

043 49.3 184.8 3.37 20000 67.5

046 28.2 38.5 1.22 27500 33,6

049 52.0 136.6 4.27 20833 89.3

052 44.5 92.8 3.29 20000 65.8

055 42.0 90.7 2.37 27500 65.1

058 46.2 94.5 3.37 28333 95.5

40

Ook in 2008 werd in functie van de plantdichtheid het exportcijfer van het perceel bepaald, zie Tabel

15. De plantdichtheid was op de verschillende bedrijven uiteenlopend, van 16.667 tot 28.030

chrysanten per ha. Verschillen situeren zich hier eveneens in potmaat en beoogde plantdiameter,

alsook in de breedte van de paden die tussen de planten werd voorzien. Het exportcijfer bedroeg

gemiddeld voor de verschillende percelen 91,96 kg N/ha (min. 53,46 en max. 172,9). Dit gemiddelde

lag in 2008 iets hoger dan in 2007.

Klimaateffecten hebben een grote invloed op de ontwikkeling en groei van de chrysant en deze waren

in 2008 een stuk gunstiger dan in 2007.

Tabel 15: Overzicht van de exportgegevens van chrysant in het najaar 2008

Perceel

Gemiddelde Plantdiameter (cm)

Gemiddeld droog gewicht/plant (g)

Gemiddeld g N/plant

Aantal planten/ha

EXPORT (kg N/ha)

001 39,8 209,73 4,38 16800 73,59

004 42,3 200,17 3,56 17500 62,27

013 52,2 215,37 4,81 19000 91,35

016 48,5 238,13 4,71 20000 94,14

019 49,8 217,43 5,23 19643 102,82

022 49,3 280,30 6,26 18000 112,61

025 60,5 355,77 7,14 17778 126,88

031 47,5 219,53 4,64 16667 77,25

034 46,5 210,10 4,42 14706 64,95

037 41,5 155,43 2,85 18750 53,47

058 51,3 343,33 6,17 28030 172,90

061 44,8 174,80 2,67 18000 71,20

41

2.3.6. Gerichte bemesting

Bij het toepassen van rijenbemesting of andere types van gerichte bemesting dient aandacht

gevestigd te worden op de dosering die men toepast. Wanneer men bijvoorbeeld in de laanbomenteelt

rijenbemesting wenst toe te passen, kan men bemesten aan een dosering die 2/3 is van de dosering

bij breedwerpige bemesting. Bij een gerichte bemesting worden de meststoffen immers dicht bij de

plantenwortels gelegd waardoor een efficiënte opname mogelijk wordt.

In Figuur 19 wordt een vergelijking gemaakt tussen 2 staalnamemethodes, nl. staalname tussen de

potten en staalname schuin onder de potten. In de figuur worden de resultaten van 2 objecten

potchrysanten voorgesteld waar de bemesting gericht werd toegepast, meer bepaald onder en net naast

de pot. De resultaten van de staalname tussen de potten lagen duidelijk veel lager omdat de meststoffen

geconcentreerd werden onder en vlak naast de pot waardoor deze minder of geen invloed hadden op de

staalname die tussen de potten gebeurde.

Chrysanten NO3-N verdeling in de bodem 15/07/08

0,0

50,0

100,0

150,0

200,0

250,0

300,0

350,0

400,0

450,0

500,0

6 6 schuin onder de pot 8 8 schuin onder de pot

Objecten

NO

3-N

(k

g N

/ha

)

Totaal N-NO3 N-NO3 (0-30 cm) Figuur 19: Verschil in nitraatresidu naargelang de methode van staalname

In Figuur 20 valt het hoge nitraatgehalte (2007) bij perceel PCS_08_a direct op. Dit is een perceel met

laanbomen waarbij traagwerkende meststoffen in de rij werden toegediend. De bemonstering werd in

2007 in de rij uitgevoerd, waardoor een sterk vertekend beeld wordt verkregen over de totale

beschikbare nitraatreserve in de bodem (in de verschillende zones). Op dit perceel is de rijafstand

1,50 m: in het midden tussen de rijen is de hoeveelheid restnitraat zeer laag maar dit komt omwille

van de gevolgde bemonsteringswijze niet tot uiting in de analyseresultaten. In het Mestdecreet wordt

42

verwezen naar een bemonsteringsprocedure in de fruitteelt: de bemonstering wordt best alternerend

uitgevoerd in en tussen de rij. In 2008 werd de staalname afwisselend tussen en in de rij uitgevoerd.

Het resultaat is het sterk gedaalde nitraatgehalte in 2008.

Verloop Restnitraat zone 0-90 cm Oktober 2007 & 2008 - N-index methode (BDB)

0

50

100

150

200

250

300

350

400

PC

S_0

1_G

a

PC

S_0

1_N

a

PC

S_0

2_a

PC

S_0

3_a

PC

S_0

4_a

PC

S_0

5_a

PC

S_0

6_a

PC

S_0

7_a

PC

S_0

8_a

PC

S_0

9_a

PC

S_1

1_a

Perceel

Nit

raat

in

kg

/ha

TOTAAL NO3 oktober 07

TOTAAL NO3 oktober 08

Nitraatrichtw aarde

Figuur 20: Verschil in nitraatresidu naargelang de methode van staalname

43

2.3.7. Werkingscoëfficiënt organische bemesting

Wanneer gebruik gemaakt wordt van organische meststoffen, zoals stalmest of groencompost, moet

men rekening houden met de bemestingnormen. Het is echter niet zo dat alle opgevoerde stikstof in

het jaar van toedienen beschikbaar zal komen omdat een deel van de stikstof organisch gebonden is

en slechts na mineralisatie zal vrijkomen. Daarom wordt met werkingscoëfficiënten rekening

gehouden. Zo zal men voor stalmest in het eerste jaar van opbrengen met een werkingscoëfficiënt van

30% werken. Dit betekent dat men er in zijn bemestingsplan rekening mee houdt dat er via de

stalmest 30% van de opgevoerde hoeveelheid stikstof beschikbaar zal komen voor de planten. In het

tweede jaar van opbrengen kan men de werkingscoëfficiënt aanpassen en bijvoorbeeld uitgaan van

10%.

In Figuur 21 worden de nitraatresidu’s weergegeven van verschillend bemeste potchrysantenveldjes.

Objecten 1 tot 10 werden niet bemest met organische mest, objecten 11 tot 20 wel met stalmest. De

maximale hoeveelheid werd opgebracht, namelijk 170 eenheden stikstof (zie bemestingnormen

Mestdecreet). In 2008 werd gerekend met een werkingscoëfficiënt van 30%, in 2009 van 10%. Bekijkt

men de resultaten van de nitraatresidustaalname eind 2008 en eind 2009 dan ziet men in de grafiek

tussen de 10 eerste en de 10 laatste objecten min of meer het spiegelbeeld. Dit betekent dat door het

toepassen van de gekozen werkingscoëfficiënten een juiste inschatting werd gemaakt van de

hoeveelheid stikstof die via de stalmest in het eerste en het tweede jaar beschikbaar zou komen.

Chrysanten Totaal NO3-N in de bodem in 2008 en 2009

0,0

50,0

100,0

150,0

200,0

250,0

300,0

350,0

400,0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Objecten

NO

3-N

(k

g N

/ha)

Totaal N-NO3 05/11/08 Totaal N-NO3 22/10/09

StalmestGeen organische bemesting

Figuur 21: Nitraatresidu van chrysantenobjecten in 2008 en 2009

44

2.3.8. Invloed vanggewas

Om uitspoeling van nitraten tegen te gaan in de periode dat er geen teelt op het veld staat, kan beroep

gedaan worden op zogenaamde vanggewassen. Deze “vangen” als het ware de voedingsstoffen in de

bodem zodat deze niet langer onderhevig zijn aan uitspoeling. Door deze gewassen later in te werken,

zullen deze voedingsstoffen terug vrij komen via mineralisatie (zie 2.3.3.).

In Figuur 22 worden de resultaten van de nitraatresidustaalname gedurende 2008 weergegeven. Het

is duidelijk dat het nitraatresidu veel lager ligt op de perceeltjes waar Tagetes als vanggewas gezaaid

werd. Uit de resultaten blijkt duidelijk dat Tagetes een grote hoeveelheid stikstof kan opnemen, waarden

tussen 140 en 160 kg NO3--N/ha werden gemeten. Bij de berekening van dit cijfer werd geen rekening

gehouden met mogelijke verschillen in uitspoeling tussen het onbegroeide en het begroeide perceel.

Deze stikstof was als het ware gevangen (cfr. Vangplanten), en niet langer onderhevig aan

uitspoelingverliezen. De stikstof werd vastgehouden tot het vanggewas ondergewerkt werd om nadien

geleidelijk ter beschikking gesteld te worden via mineralisatie.

Tussenteelten NO3-N verdeling in de bodem

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

240

Onbet

eeld

Onbet

eeld

- sta

lmes

t

Onbet

eeld

- gro

enco

mpo

st

Taget

es p

atula

'Sing

le Gold

'

Taget

es p

atula

'Spa

rky'

Taget

es p

atula

'Sing

le Gold

' - st

almes

t

Taget

es p

atula

'Sing

le Gold

' - g

roen

com

post

Objecten

NO

3-N

(kg

N/h

a)

Totaal N-NO3 27/09/07

N-NO3 (0-30 cm) 27/09/07


N-NO3 (0-30 cm) 11/02/08


N-NO3 (0-30 cm) 07/05/08


N-NO3 (0-30 cm) 29/07/08


N-NO3 (0-30 cm) 14/11/08

Nitraatresiduwaarde (tot eind 2008)

Figuur 22: Nitraatresidu van perceeltjes met en zonder vanggewas

45

2.3.9. Stikstofbalans op perceelsniveau

Chrysanten worden opgepot in substraat en nadien worden deze potten op de vollegrond geplaatst.

Op basis van de bekomen resultaten werd voor een perceel potchrysanten een stikstofbalans

opgemaakt. Bij de bodembalans voor het nutriënt stikstof werd op perceelsniveau alle aanvoer en alle

afvoer begroot. Alle handelingen op het perceel die een invloed hadden op de stikstofstatus van de

bodem werden door de teler nauwlettend bijgehouden. Op het jaareinde kon de bodembalans gebruikt

worden om de resultaten van de nitraatresidubepalingen te interpreteren.

Hierna volgt een korte beschrijving van de historiek van het perceel waarvan de balans werd

opgemaakt.

2007:

o Voorjaar 20 ton stalmest (week 15)

o Planten opgepot op 10/05/07 in substraat met 2 g Osmocote

o Planten opengezet op veld op 10/06/07

o Week 19: irrigatie met 25 l/m²

o Week 20: 3 kg/are ammoniumnitraat 27% en 3 kg/are patentkali

o Week 27: 300 kg calciumnitraat/ha (15,5% N)

o Week 29: 5 kg ureum/100 l + 400 l/ha bladbemesting

o Week 31: 200 kg/ha blauwe korrel

o Bemerking: voor een snellere groei werd dit jaar in week 31-32-33-34-35-36 wekelijks

beregend met ongeveer 15 l/m² zuiver water

o Week 41: mosterd als groenbemester gezaaid

2008:

o Voorjaar 20 ton stalmest

o Planten werden ingepot in week 23 en uitgezet op het land in week 26

o 25/06/08: 3 g Osmocote en 2 g blauwe korrel/pot

o 26/06/08: irrigatie 15 l/m² met haspel

o 02/07/08: 30 eenheden stikstof (kalknitraat)

o 12/08/08: 20 eenheden stikstof (kalknitraat)

Er werden vanaf eind 2006 op regelmatige basis bodemstalen genomen van het perceel om een

inzicht te krijgen in de evolutie van het nitraatresidu in het bodemprofiel. In Tabel 16 en Figuur 23

wordt die evolutie weergegeven voor het betreffende perceel. Het betreft een perceel met een zandige

bodem (lemig zand). Bij de eerste staalname, in het najaar van 2006, werd een residuwaarde van 280

kg NO-3-N/ha waargenomen. Het grootste aandeel van deze nitraatstikstof bevond zich op dat

moment al in de zone 30-90 cm, en dus beneden de bewortelingsdiepte van de chrysant.

46

Tabel 16: Nitrische stikstof in kg N/ha

2006 2007 2008

Diepte in cm

Grondsoort 26/10 26/04 04/07 05/09 18/10 14/05 03/07 08/09 23/10

0-30 20 Lemig zand 52.1 67.1 73.9 88.9 38.1 25.4 44.9 59.3 51.8

30-60 20 Lemig zand 121.5 61.4 115.9 122.4 118.8 38.4 28.4 74.0 77.1

60-90 20 Lemig zand 107.3 38.5 154.2 46.5 18.8 94.3 49.5

0-90 280.9 167.0 311.1 110.3 122.1 227.6 178.4

Figuur 23: Evolutie van het nitraatresidu in het bodemprofiel van 2006 tot 2008

Ook in 2007 werd een gelijkaardig nitraatresidu waargenomen in het najaar. Bemesting gebeurde in

de loop van het seizoen 2007 hoofdzakelijk breedwerpig en omwille van de beperkte groei werd ook

nog regelmatig water toegediend. Na de teelt werd in het najaar 2007 gele mosterd als vanggewas

ingezaaid.

Om een stikstofbalans op te stellen moet de aan- en afvoer gekwantificeerd worden. In Tabel 17

worden de verschillende aan- en afvoerposten weergegeven. De berekening van de verschillende

posten wordt hierna verduidelijkt:

De stikstofreserve in de bodem (staalname 14/05/08).

De verwachte mineralisatie van de bodem (lemig zand met een koolstofgehalte van 1,1%),

gebaseerd op tabellen Bodemkundige Dienst van België (Tabel 8) voor de periode 14/05 tot

23/10/08.

De mineralisatie die kan verwacht worden uit de oogstresten van de gele mosterd die in het najaar

werd ingezaaid en in het voorjaar werd ondergewerkt, gegevens afkomstig van Bodemkundige

Dienst van België (Tabel 11).

Toegediende minerale bemesting: in 2008 werd 4 g Osmocote en 2 g blauwe korrel op de pot

toegediend voor het uitzetten van de planten. Samen zorgde dit voor een aanvoer van 40 kg N/ha.

Door toediening van kalknitraat (pot aan pot) werd nog eens 50 kg N/ha toegediend, zie Tabel 17.

47

Stikstofvrijstelling uit 20 ton stalmest die in het voorjaar werd toegediend: hierbij wordt rekening

gehouden met een werkingscoëfficiënt van 30%. Berekend op basis van de max. toegelaten

hoeveelheid stikstof uit organische mest, nl. 170 kg N x 0,3 = 51 kg N/ha. De stikstofinhoud van

stalmest kan zeer sterk variëren, daarom wordt aangeraden om een analyse uit te voeren. De

gemiddelde stikstofinhoud wordt weergegeven in Tabel 18.

Afvoer door opname van het gewas werd berekend aan de hand van de bladanalyses en komt

hier op 103 kg N/ha.

Eventuele stikstofverliezen tijdens de teelt (ammoniakvervluchtiging, immobilisatie, denitrificatie,

uitspoeling) worden geraamd op 80 kg N/ha (cijfer Bodemkundige Dienst van België, Jan Bries).

Met deze cijfers krijgen we een beeld van wat theoretisch in de bodem achterblijft, nl. 172 kg N/ha en

dit blijkt zeer goed overeen te stemmen met wat in de praktijk werd vastgesteld, nl. 178 kg N/ha.

Tabel 17: Stikstofcyclus beredeneerd via bodembalans

N-Aanvoer kg N/ha N-Afvoer kg N/ha

Actuele N-reserve in bodemprofiel op 14/05/08 (24,5 - 38,4 - 46,5)

110 N-Opname door het gewas 103

Mineralisatie bodemhumus %C = 1,1

102 N-opname door groenbemester 0

Mineralisatie uit oogstresten, groenbemester (mosterd)

22 Eventuele N-verliezen tijdens de teelt (ammoniakvervluchtiging, immobilisatie, denitrificatie, uitspoeling)

80

Toegediende minerale stikstofbemesting

- 4 g Osmocote

- 2 g Blauwe korrel

- kalknitraat

26

14

50

N-vrijstelling uit toegediende dierlijke en andere organische meststoffen: 20 ton/ha stalmest

51 Nitraatresidu op 23/10/08 178

Totaal aanvoer 355 Totaal afvoer + residu 361

Verwacht residu: aanvoer - afvoer 172

Tabel 18: Gemiddelde samenstelling (kg/100 l), analyse BDB

Drijfmest N N-mineraal P2O5 K2O MgO

Runderen 5,1 2,9 1,4 4,8 1,0

Mestvarkens 8,1 4,8 3.9 5,3 1,9

Mestvarkens (brijbakken)

9,9 5,6 4,3 6,8 2,0

Zeugen 4,6 2,4 3,8 3,0 1,3

48

3. Nitraatwegwijzer voor de sierteelt in de containerteelt

3.1. Situering

In het kader van de nitraatproblematiek werd in 2006 het Mestdecreet opgesteld. Het doel is de

verontreiniging van het grondwater tegen te gaan door gerichte maatregelen te nemen. Binnen het

Mestdecreet gaat de aandacht vooral naar de verontreinigingen veroorzaakt door stikstof en fosfor

afkomstig uit mest(stoffen).

Binnen de sierteelt is de kwaliteit van de planten zeer belangrijk. Een daling van de kwaliteit houdt

automatisch ook een verlies in van de commerciële waarde. Kwaliteit kan enkel bekomen worden door

de planten in optimale omstandigheden te telen. In deze context betekent dit dat moet voldaan worden

aan de behoeften van de plant door de nodige voedingsstoffen beschikbaar te stellen.

Er dient dus naar een evenwicht gezocht te worden waarbij enerzijds voldoende nutriënten

beschikbaar gesteld worden om aan de plantbehoefte te voldoen en anderzijds niet mag overbemest

worden om milieukundige redenen.

49

3.2. Stikstofbalans

Een stikstofbalans opstellen geeft tot doel de aanvoer te vergelijken met de afvoer. Theoretisch zijn

deze twee gelijk aan elkaar.

3.2.1. Stikstofaanvoer

3.2.1.1. N voorradig in het substraat

Bij de start van een teelt worden vaak al meststoffen in de potgrond gemengd om praktische redenen.

Afhankelijk van het gebruikte type meststof (zie verder) zullen de voedingsstoffen tijdens de teelt

vrijkomen.

Om de hoeveelheid stikstof in het substraat te weten te komen, wordt een substraatstaal genomen.

3.2.1.2. Samenstelling aanmaakwater

Afhankelijk van de herkomst van het aanmaakwater kan de nitraatconcentratie sterk verschillen.

Putwater bijvoorbeeld kan sterk in samenstelling variëren naargelang de plaats waar het wordt

opgepompt. De samenstelling van het aanmaakwater bepaalt in grote mate de mogelijkheden om in

een gesloten systeem beneden de nitraatrichtlijn (< 50 mg nitraat) te blijven. Deze zal sterker

doorwegen naarmate er meer aanmaakwater gebruikt wordt.

3.2.1.3. Toegediende bemesting

Uit een enorme variatie aan meststoffen kiest men die meststof die het meest voldoet aan de eisen

van de teelt. Volgende parameters zijn belangrijk bij deze keuze.

Het type meststof bepaalt in welke mate de voedingsstoffen opneembaar zijn. Er zijn vloeibare

meststoffen die direct opneembaar zijn. Ze worden meegegeven met het gietwater en zijn dus

arbeidsbesparend. Ook oplosmeststoffen kunnen na oplossen meegegeven worden met het gietwater.

Daarnaast hebben we de vaste meststoffen. Het zijn gekorrelde meststoffen die snel- of traagwerkend

kunnen zijn. Een snelwerkende meststof stelt zeer snel voedingsstoffen ter beschikking aan de plant.

Een traagwerkende meststof geeft zijn voedingsstoffen geleidelijk vrij.

Hieronder zijn er enerzijds de mechanisch traagwerkende meststoffen die traagwerkend zijn omdat er

een coating van organische hars werd aangebracht. Deze meststoffen zijn beschikbaar met een

verschillende werkingsduur naargelang de dikte van de coating. Met werkingsduur wordt de periode

bedoeld dat de korrels voeding afgeven en die wordt voornamelijk geregeld door de

omgevingstemperatuur. Daarnaast kan de samenstelling eveneens bijdragen tot een verlengde afgift

van voedingsstoffen. Een meststof die synthetisch organische stikstof bevat, heeft een langdurige

stikstofvoorziening. Onder invloed van het klimaat, o.a. temperatuur en vochtigheid, zal die stikstof

omgezet worden in ammonium en nitraat en dus beschikbaar komen voor de plant op het moment dat

zij het nodig heeft.

Anderzijds zijn er organische meststoffen die met behulp van biologische activiteit (bacteriën) worden

omgezet in voedingsstoffen en ter beschikking gesteld van de plant. Deze omzetting wordt beïnvloed door

50

de klimaatsomstandigheden. Bij groeizaam weer wordt de omzetting gestimuleerd zodat de plant

voldoende voeding krijgt.

Er kan tevens gebruik gemaakt worden van bladbemesting. Bladtoepassingen hebben een grote

efficiëntie omdat de op het blad gebrachte elementen volledig voor de plant beschikbaar zijn. Als

aanvulling op de klassieke bemesting kan beroep gedaan worden op bladvoeding. Bladvoeding kan

gebruikt worden in periodes waarin de klassieke bemesting tekort schiet. Onder minder gunstige

weersomstandigheden kan via bladvoeding toch in de groei van de plant tussengekomen worden.

Tijdens koude periodes is de activiteit van de plantwortels heel gering. Als er zich net dan

gebreksverschijnselen voordoen of wanneer de groei van de plant op dat moment dient te worden

gestimuleerd, dan kan bladvoeding een oplossing bieden. Bladvoeding kan als milieuvriendelijk

bestempeld worden vanwege de efficiënte opname door de plant. Door oordeelkundig gebruik is

reductie van nitraatuitspoeling mogelijk.

Het tijdstip van toedienen en de dosering hangen af van de te bemesten teelt. Proeven uit het

verleden tonen aan dat de uitspoelingsverliezen groter zijn in het begin van de teelt wanneer een plant

met blote wortel wordt ingepot. De bemesting wordt aangepast naargelang het om een snel- of

traagwortelende teelt gaat. Verder wordt in een oordeelkundige bemesting rekening gehouden met de

teeltfase, de potmaat en de behoefte van de plant.

3.2.1.4. Atmosferische stikstofdepositie

Dit onderwerp werd reeds beschreven onder 2.2.1.7.

51

3.2.2. Stikstofafvoer

Naast de aanvoer moet ook de afvoer ingeschat worden, wil men een degelijke balans maken.

3.2.2.1. Stikstofopname door het gewas

Gedurende het teeltseizoen neemt de plant voedingsstoffen op. Om de hoeveelheid te kunnen

inschatten, moeten de behoeften gekend zijn. In de literatuur zijn deze echter weinig of niet terug te

vinden. Door middel van gewasanalyses kan nagegaan worden wat de stikstofinhoud is van het

gewas. Wanneer deze analyses, genomen bij het begin en op het einde van de teelt, met elkaar

vergeleken worden, kan berekend worden hoeveel stikstof de plant gedurende het seizoen heeft

opgenomen.

3.2.2.2. N-verliezen tijdens de teelt door uitspoeling

Gedurende de teelt kunnen er voedingsstoffen verloren gaan, zelfs al wordt ervoor gezorgd dat deze

hoeveelheden zeer beperkt blijven. Wanneer men vloeibaar bemest via het gietwater zal een deel van

het voedingswater tussen de potten vallen zodat de planten hier niks mee kunnen doen. Er zal ook

een deel van de voedingsstoffen, of het nu over vloeibare of gekorrelde meststoffen gaat, doorheen

de pot draineren.

Om deze hoeveelheden in kaart te brengen, kan gebruikt gemaakt worden van een lysibak (Figuur

24). Dit is een bak waarin een rooster ligt. Op het rooster wordt de oppervlakte van het containerveld

nagebootst: voor een klassiek containerveld wordt een folie met erboven een antiworteldoek op het

rooster gelegd; bij een lavaveld wordt tussen de folie en de antiworteldoek lava gelegd. Onder het

rooster bevindt zich een opvangbak die via een kraantje onderaan kan geledigd worden. Met deze

relatief eenvoudige opstelling wordt het mogelijk de hoeveelheid drain en tevens de samenstelling

ervan te bepalen.

Figuur 24: Lysibak

52

3.2.2.3. Invloed type teeltbodem (lava versus klassiek)

Het type teeltbodem heeft eveneens een grote impact op de uitspoelingsverliezen. Er worden twee

types containervelden onderscheiden, namelijk een verticaal en een horizontaal drainerend

containerveld.

Onder de verticaal drainerende velden worden lavavelden en noppenvelden (Figuur 25) gerekend. De

lava en de noppen tussen de folie en de gronddoek zorgen ervoor dat het water op het containerveld

verticaal naar beneden draineert.

Figuur 25: Opbouw noppenveld

Onder de horizontaal drainerende velden behoort het klassiek containerveld dat opgebouwd is uit een

landbouwfolie met erboven een gronddoek.

Planten opgesteld op een klassiek containerveld moeten minder frequent gegoten worden in

vergelijking met die op een lavaveld. Dit komt door de verticale drainage van een lavaveld. Het water

dat door de potten draineert, loopt zeer snel verticaal door de lava naar beneden waardoor de potten

sneller droog zullen komen dan op een klassiek containerveld. Op een klassiek containerveld zal er

door de horizontale drainage langer water tussen de onderkant van de pot en de oppervlakte van het

containerveld blijven hangen dat door capillariteit eventueel terug tot bij de plant zou kunnen geraken.

Omdat op een lavaveld frequenter water gegeven wordt, zal ook de hoeveelheid drain groter zijn.

Daardoor zullen er meer voedingsstoffen uitgespoeld worden. In Figuur 26 is de cumulatieve

waterdrain weergegeven gedurende het teeltseizoen 2008 bij een klassiek containerveld en een

lavaveld. Hieruit leert men dat de waterdrain bij een lavaveld 1,7 keer hoger ligt dan bij een klassiek

containerveld.

53

Waterdrain bij azalea op een klassiek veld en een lavaveld

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

160,0

180,0

200,0

22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Week

Wa

terd

rain

(l/b

ak)

Klassiek veld Lavaveld

Figuur 26: Waterdrain op een klassiek containerveld en een lavaveld

3.3. Waterbalans

De hoeveelheid water die aan de planten gegeven wordt, is gelijk aan de hoeveelheid water die door

de plant verbruikt werd plus de hoeveelheid water die als het ware uit het systeem verloren gaat.

3.3.1. Wateraanvoer

3.3.1.1. Watergift

Het plantengroeiproces wordt bepaald door fotosynthese. Hiervoor is er naast koolstofdioxide ook

water nodig om suikers te kunnen vormen. Deze suikers worden verder door de plant gebruikt als

energiebron of als bouwstof voor andere organische verbindingen die nodig zijn tijdens de groei en

ontwikkeling van de plant. Via de watergift wordt ervoor gezorgd dat de planten op ieder moment

voldoende water ter beschikking krijgen om een optimale ontwikkeling te kunnen garanderen. Deze

watergift wordt geregeld naargelang de behoeften van de planten.

3.3.1.2. Natuurlijke neerslag

Planten die in openlucht worden gekweekt, ontvangen evenzeer water via de natuurlijke neerslag. Dit

is een klimatologisch gegeven dat niet door de teler te bepalen is, maar waar hij wel rekening moet

mee houden bij de sturing van de watergift.

Figuur 27 toont aan dat deze factor plaatsafhankelijk is. Op het ene bedrijf is er meer neerslag

gevallen dan op het andere dat 5 km verderop lag. Bij de vergelijking van de wekelijkse hoeveelheden

neerslag blijkt ook de tijdsafhankelijkheid.

54

Neerslag per week op 2 pilootbedrijven in 2007 en 2008

0

10

20

30

40

50

60

70

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

Week

Wek

elij

kse

nee

rsla

g i

n l

iter

p

er m

²

0

100

200

300

400

500

600

700

Cu

mu

lati

eve

nee

rsla

g i

n

lite

r p

er m

²

Bedrijf 1 Bedrijf 2

Bedrijf 1 - cumul Bedrijf 2 - cumul

Figuur 27: Neerslagopvolging op 2 verschillende bedrijven

3.3.2. Waterafvoer

3.3.2.1. Wateropname door de plant

Zoals eerder vermeld, wordt water gegeven aan de plant zodat die optimaal kan groeien. De plant

neemt dus gedurende zijn groeiperiode water op.

3.3.2.2. Evapotranspiratie

Hiermee wordt de beweging van water naar de atmosfeer bedoeld. Evaporatie gebeurt van de bodem,

de bladeren en het oppervlaktewater. Transpiratie staat voor het ontsnappen van water langs de

huidmondjes. De mate van transpiratie hangt af van onder andere het groeistadium van de plant, het

percentage bodembedekking, de zonnestraling, de luchtvochtigheid, de temperatuur en de wind.

3.3.2.3. Drain

Niet alle water dat gegeven wordt, kan door de plant opgenomen worden. Bij de watergift zal er altijd

een deel van het water naast de potten vallen. Anderzijds wanneer het substraat voldoende nat is en

er toch neerslag valt, zal het overtollige water doorheen de pot draineren en niet meer beschikbaar

zijn voor de plant.

55

3.4. Proefresultaten en praktijkvoorbeelden

De hoeveelheid nitraat in het water is afhankelijk van diverse factoren. Hierna volgt een bondig

overzicht van enkele factoren die het nitraatgehalte in het drainwater beïnvloeden. In het kader van de

nitraatwegwijzer is het niet mogelijk om alle invloedsfactoren te behandelen. Aan de hand van het

praktijkonderzoek dat in de verschillende sectoren op het Proefcentrum voor Sierteelt gedaan wordt,

werd het mogelijk deze invloedsfactoren te staven met praktijksituaties.

3.4.1. Invloed gewas en klimaat

In Figuur 28 wordt de wekelijkse nitraatuitspoeling bij beuk, Fagus sylvatica, weergegeven in de

teeltseizoenen 2007 en 2008. Het gaat hier om een buitenteelt. Door de verschillende

weersomstandigheden tussen beide seizoenen merkt men duidelijke verschillen in nitraatuitspoeling.

Bij beuk (buitenteelt) was in 2007 maximaal ca. 4 % van de totale stikstofgift in 1 week uitgespoeld, in

2008 maximaal ca. 5,5 %. De uitspoeling bij beuk gebeurde vooral bij de start van de teelt. Beuk werd

ingepot met blote wortel. De wortelontwikkeling moest in het begin nog op gang komen waardoor de

kans op uitspoeling van nitraatstikstof groter was dan later wanneer de wortels verder ontwikkeld

waren. Andere invloeden van het gewastype en het klimaat op de uitspoeling worden weergegeven in

Tabel 19.

Drain % NO3-N tov. totaal toegediende N

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

5,5

6,0

11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43Week

% u

its

po

eli

ng

Fagus 2007

Fagus 2008

Figuur 28: Momentele uitspoeling bij Fagus sylvatica (2007 = blauw; 2008 = rood)

56

Tabel 19: Invloed gewas en klimaat op uitspoeling (opstellingen PCS 2007-2008)

Gewas Invloed gewas Effect gewas Invloed klimaat Effect klimaat

Fagus 2007

Inpot blote wortel Uitspoeling vooral

beginfase Maart-april droog

Vooral water via irrigatie waardoor lage uitspoeling

Fagus 2008

Inpot blote wortel Uitspoeling vooral

beginfase Vrij veel neerslag, ook in maart-april

Uitspoeling versterkt in beginfase (maart-

april)

Lonicera 2008

Snelle wortelvorming; hoge N-behoefte

Relatief geringe uitspoeling door

grotere N-behoefte

Vrij veel neerslag, ook in maart-april

Hogere uitspoeling beginfase

Buxus 2008

Kleine pot, klein gewas

Lage behoefte start;

Grotere N-behoefte

Binnenteelt: enkel irrigatie !

Uitspoeling eerder beperkt

Laurus 2008

2 groeicycli

Uitspoeling grootst vóór grootste

groei; Grotere N-behoefte !

Binnenteelt: enkel irrigatie !

Uitspoeling eerder beperkt

Hedera 2008

Late inpotdatum Uitspoeling

beperkt Binnenteelt: enkel

irrigatie ! Uitspoeling eerder

beperkt

3.4.2. Samenstelling aanmaakwater

De samenstelling van het aanmaakwater heeft een grote invloed op het nitraatgehalte dat in het

drainwater teruggevonden wordt. Is het aanmaakwater putwater, dan merkt men grote verschillen qua

samenstelling. In Tabel 20 wordt het gemiddelde, het minimum en het maximum weergegeven van de

analyseresultaten van 8 verschillende putwaters. Het maximum dat teruggevonden werd was 28,1

mg/l nitraatstikstof terwijl als minimum niks wordt teruggevonden. De samenstelling van dit putwater

(meer specifiek de inhoud aan vooral nitraten en fosfor) bepaalt in grote mate de mogelijkheden om bij

hergebruik in een gesloten teeltsysteem beneden de nitraatrichtlijn (50 mg NO3/l) te blijven. Naarmate

het percentage putwater toeneemt, weegt de samenstelling ervan sterker door.

57

Tabel 20: Gemiddelde, minimum en maximum waarden van elementen in putwater, water in opvangbekken (gesloten teeltsysteem) en run-off (in niet gesloten teeltsysteem)

Aard NO3-N (mg/l)

P (mg/l)

K (mg/l)

pH EC

Gemiddelde 4,2 0,1 3,9 7,1 664

Minimum 0.0 0,0 0,0 5,8 383

Maximum

Putwater

28,1 0,4 11,9 8,3 928

Gemiddelde 4,9 2,0 10,8 7,9 500

Minimum 0,0 0,0 0,0 5,4 136

Maximum

Recirculatiesilo

44,5 26,9 26,9 10,0 923

Gemiddelde 16,2 3,3 3,3 6,8 614

Minimum 0,0 0,0 0,0 5,5 62

Maximum

Run off

48,6 18,3 18,3 8,9 1688

3.4.3. Verloop nitraatgehalte in recirculerend systeem

In een recirculerend systeem werd het nitraatgehalte in de waterstroom opgevolgd. Uit deze resultaten

bleek dat de nitraatconcentratie verderop in de waterstroom stelselmatig afnam. Het aanmaakwater

was regenwater dat nagenoeg geen NO3 bevatte. Het drainwater vermengde zich met ‘niet aangereikt’

irrigatiewater (en regenwater bij buitenteelt) op het containerveld tot run-off. Deze run-off vermengde

zich vervolgens al dan niet met regenwater, opgevangen van andere verharde en gesloten

oppervlakten, en verzamelde zich in de drainput. Uiteindelijk werd deze drain overgepompt naar het

verzamelbekken. Door het verdunningseffect daalde de nitraatconcentratie doorheen de stroom. Het

water uit de drainput werd in het veel grotere opvangbekken overgepompt waar het zich vermengde

met het aanwezige water. Hoe groter het opvangbekken is, hoe groter het verdunningseffect. Figuur

29 geeft deze waterstroom schematisch weer.

Figuur 29: Concentratieverloop in een recirculerend systeem

Niet aangerijkt regen- +

irrigatiewater

Drain

Run-off Drainput Opvangbekken

Afnemende concentratie NO3-N

Extra input via andere velden en/of verharde oppervlakten Regenwater, irrigatie

Putwater, leidingwater

58

3.4.4. Relatie watergift - drain

Het drainpercentage nam toe naarmate de hoeveelheid ontvangen water per m² toenam, zoals blijkt

uit Tabel 21. De drain was gemiddeld beduidend groter bij buitenteelt t.o.v. de binnenteelt. Dit was

grotendeels te wijten aan een sterk verhoogde drain bij hoge neerslag. De factor natuurlijke neerslag

heeft men echter niet in de hand. Indien er geen of geringe neerslag is, kan de watergift (irrigatie)

beter worden afgestemd op de waterbehoefte van het desbetreffend gewas met een lager

drainpercentage tot gevolg.

Tabel 21: Hoeveelheid drain i.f.v. hoeveelheid irrigatie (+ regen)

Gewas Buitenteelt

% drain gemiddeld over ganse periode

% drain in weken met 0-20 liter ontvangen

water/m²


water/m²

% drain in weken met >40 liter ontvangen

water/m²

Fagus 2007 42.0 18 24 45

Fagus 2008 37.9 23 29 51

Lonicera 2008

33.7 19 16 54

Gewas Binnenteelt

% drain gemiddeld over ganse periode


water/m²


water/m²

% drain in weken met >40 liter ontvangen

water/m²

Buxus 2008 24.3 13 17 32

Laurus 2008 24.0 9 21 33

Hedera 2008 9.7 11 12 5 (*) (*) slechts 2 weken (wk 31 en 32) waarbij vrij hoge watergift met toch duidelijk lage drain als gevolg van sterke groei

Teneinde een idee te verkrijgen van de hoeveelheid nutriëntenuitspoeling ingevolge een hoge

neerslag, werd een proefopstelling uitgezet waarbij de uitspoeling na 20, 40 en 60 liter water per m²

(gegeven op ca. 1 uur) werd opgemeten. Beide gewassen werden bemest met traagwerkende

meststoffen.

In Figuur 30 wordt duidelijk dat zowel bij Fagus als bij Lonicera de uitspoeling toenam naarmate de

hoeveelheid neerslag toenam.

Bij Fagus sylvatica verminderde de uitspoeling naarmate de teelt vorderde en hoe verder verwijderd

van de inpotdatum (en bijhorende meststofgift).

Bij Lonicera nitida was de uitspoeling afnemend naarmate de teelt vorderde (periode april-juli); in

september werd evenwel opnieuw een sterke uitspoeling waargenomen. Deze hogere uitspoeling was

wellicht te wijten aan de bijbemesting met Osmocote 5/6 M toegediend op 13/06/08: deze meststof

had theoretisch zijn grootste afgifte ca. 2,5 à 3 maand na toediening.

59

Totaal mg drain N-NO3

0,00200,00

400,00600,00

800,001000,00

1200,00

nslg 20l/m²

nslg 40l/m²

nslg 60l/m²

nslg 20l/m²

nslg 40l/m²

nslg 60l/m²

Fagus Fagus Fagus Lonicera Lonicera Lonicera

Simulatie

mg

/m²

N-N

O3 14/04/08

17/06/08

15/07/08

18/09/08

Cumulatief

Figuur 30: Absolute uitspoeling NO3-N bij Fagus sylvatica en Lonicera nitida na verschillende neerslagregimes en op verschillende tijdstippen

60

3.4.5. Verwerking spuiwater via een rietveld

De beste resultaten voor stikstofverwijdering uit spuiwater worden bekomen met een

tweetrapssysteem. De werking van een dergelijk rietveld is de volgende: eerst zorgt een

percolatierietveld voor de omzetting van de ammoniakale stikstof naar nitraatstikstof. In het

percolatierietveld wordt namelijk zuurstof gebruikt als voedingsbron voor aerobe bacteriën. Daarna

wordt het water via de gravitatiekracht op het anaeroob wortelzonerietveld gebracht. De voedselbron

voor deze anaerobe bacteriën is koolstof. Spuiwater is echter koolstofarm. Daarom dient er een

koolstofbron toegevoegd te worden zoals stro of melasse.

Het water wordt verzameld in de bergingsvijver en wordt via een pomp op het percolatierietveld

gebracht, daarna stroomt het via de gravitatiekracht naar het wortelzonerietveld. Er wordt steeds op

drie punten een staal genomen: in de bergingsvijver, na doorstromen door het percolatierietveld en na

doorstromen door het wortelzonerietveld.

Uit de metingen van 2006 (Figuur 31) en 2007 (Figuur 32) blijkt de goede werking van het

wortelzonerietveld voor nitraatverwijdering, de denitrificatie. Het percolatierietveld is vooral geschikt

voor de omzetting van ammoniumstikstof naar nitraatstikstof, soms stijgt het nitraatgehalte zelfs. Uit

de figuren blijkt ook duidelijk dat de werking geschikt is vanaf half mei tot half september, dit blijkt zo

uit de gegevens over alle proefjaren heen.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

03-apr-06 01-mei-06 29-mei-06 26-jun-06 24-jul-06 21-aug-06 18-sep-06

tijd

NO

3

bergingsvijver percolatierietveld wortelzonerietveld Figuur 31: Nitraatgehalte (mg/l) van april tot oktober 2006 in de bergingsvijver, na doorstromen door het percolatierietveld en na het wortelzonerietveld

61

0

20

40

60

80

100

120

140

160

26-mrt-07 23-apr-07 21-mei-07 18-jun-07 16-jul-07 13-aug-07 10-sep-07

tijd

NO

3

bergingsvijver percolatierietveld wortelzonerietveld Figuur 32: Nitraatgehalte (mg/l) van april tot oktober 2007 in de bergingsvijver, na doorstromen door het percolatierietveld en na het wortelzonerietveld

Uit Figuur 33 blijkt de mindere werking van de rietvelden in 2008 ten opzichte van de voorbije jaren.

De stijging van het nitraatgehalte na doorstromen door het percolatierietveld is normaal aangezien in

dit rietveld de ammoniakale stikstof omgezet wordt tot nitraatstikstof. Maar het wortelzonerietveld is

dus niet in staat alle nitraat te verwerken. De oorzaak hiervan is de te kleine koolstofbron. Duidelijk

wordt ook dat het rietveld een temperatuur van ongeveer 12-15°C nodig heeft voor een goede

werking.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

17-mrt-08 14-apr-08 12-mei-08 09-jun-08 07-jul-08 04-aug-08 01-sep-08 29-sep-08

tijd

NO

3 (

mg

/l)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

tem

p (

°C)

bergingsvijver percolatierietveld wortelzonerietveld gemiddelde maandtemp

Figuur 33: Nitraatgehalte in functie van de tijd in de bergingsvijver en na beide rietvelden tussen maart en september 2008

62

3.4.6. Watergift op klassiek containerveld en lavaveld

In Figuur 34 wordt de watergift op de twee types containervelden vergeleken. Uit de grafiek kan afgeleid

worden dat op een lavaveld 1,7 keer meer water moet gegeven worden dan op een klassiek

containerveld. Dit kan verklaard worden door aan te nemen dat het overtollige water op een lavaveld bijna

direct verticaal doorheen de lava draineert. Op een klassiek containerveld zal het overtollige water

horizontaal via de folie wegvloeien. Op de horizontale drainage zullen de potten langer vochtig blijven

aangezien het water op de folie via capillariteit terug kan opgenomen worden.

Door de snellere drainage biedt een lavaveld enorme voordelen in natte periodes. Het overtollige water

draineert sneller weg waardoor de potten minder lang nat zullen staan dan bij een klassiek containerveld.

Daardoor zijn er minder problemen met Phytophthora in natte periodes en wordt het risico op besmetting

van Cylindrocladium via opspattend vocht gereduceerd wanneer men werkt met een lavaveld.

Figuur 34: Verschil in waterdrain tussen een klassiek containerveld en een lavaveld bij azalea

Waterdrain bij azalea buiten

0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40Week

Wat

erdr

ain

(l/b

ak)

Klassiek containerveld Lavaveld

63

Vlaamse overheid

Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling

Ellipsgebouw – 6de verdieping - Koning Albert II-laan 35, bus 40 – 1030 BRUSSEL

(situatie op : 12 februari 2010) E-mail TELEFOON FAX

Jules VAN LIEFFERINGE [email protected] (02)552 77 03 (02)552 77 01 Secretaris-generaal

HOOFDBESTUUR

ALGEMENE LEIDING

ir. Johan VERSTRYNGE [email protected] (02)552 78 73 (02)552 78 71 Afdelingshoofd

ir. Herman VAN DER ELST [email protected] (02)552 79 04 (02)552 78 71 Ingenieur-directeur

PLANTAARDIGE SECTOR EN GMO

ir. Els LAPAGE [email protected] (02)552 79 07 (02)552 78 71

BUITENDIENSTEN VOORLICHTING SIERTEELT

BOOMKWEKERIJ + GEWASBESCHERMING SIERTEELT

ir. Frans GOOSSENS [email protected] (09)272 23 15 (09)272 23 01 Burg. Van Gansberghelaan 115 A – 9820 MERELBEKE 0473/83 70 70 Yvan CNUDDE [email protected] (09)272 23 16 (09)272 23 01 Burg. Van Gansberghelaan 115 A – 9820 MERELBEKE 0473/83 70 63

SIERTEELT

ir. Adrien SAVERWYNS [email protected] (09)272 23 09 (09)272 23 01 Burg. Van Gansberghelaan 115 A – 9820 MERELBEKE 0473/83 70 42

64

Documents

Nitraatwegwijzer voor de Sierteelt