54
Náhuatl By MiztonPixan LECCIÓN 1 El náhuatl (que deriva de nāhua-tl, "sonido claro o agradable" y tlahtōl-li, "lengua o lenguaje") o mexicano es una lengua uto-azteca hablada en México y América Central. Surge por lo menos desde el siglo VII. Desde la expansión de la cultura tolteca a finales de siglo X en Mesoamérica, el náhuatl comenzó su difusión por encima de otras lenguas mesoamericanas hasta convertirse en lingua franca de buena parte de la zona mesoamericana; en especial bajo los territorios conquistados por el imperio mexica, también llamado imperio azteca, desde el siglo XIII hasta su caída (el 13 de agosto de 1521) en manos de los españoles: motivo por el cual a la lengua náhuatl también se le llama lengua mexicana como sinónimo. El náhuatl comenzó a perder hablantes conforme se fueron imponiendo los españoles en el continente, junto con el castellano como nueva lengua dominante en Mesoamérica; sin embargo, los europeos siguieron usando el náhuatl con propósitos de conquista a través de los misioneros, llevando la lengua a regiones donde previamente no había influencia náhuatl. El náhuatl es hoy en día la lengua nativa con mayor número de hablantes en México, con aproximadamente un millón y medio, la mayoría bilingüe con el español. Su uso se extiende desde el norte de México hasta Centroamérica. (WIKIPEDIA) El Alfabeto: A - /a/ C - /k/ /s/ E - /e/ H - /h/ I - /i/ L - /l/ M - /m/ N - /n/ O - /ɔ/ P - /p/ Q - /k/ T - /t/ U - /u/ X - /ʃ/ Y - /j/ Z - /s

Náhuatl - ejmontelongo.com

  • Upload
    others

  • View
    15

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Náhuatl - ejmontelongo.com

Náhuatl By MiztonPixan

LECCIÓN 1

El náhuatl (que deriva de nāhua-tl, "sonido claro o agradable" y tlahtōl-li, "lengua o lenguaje") o

mexicano es una lengua uto-azteca hablada en México y América Central. Surge por lo menos

desde el siglo VII. Desde la expansión de la cultura tolteca a finales de siglo X en Mesoamérica, el náhuatl comenzó su difusión por encima de otras lenguas mesoamericanas hasta convertirse en

lingua franca de buena parte de la zona mesoamericana; en especial bajo los territorios

conquistados por el imperio mexica, también llamado imperio azteca, desde el siglo XIII hasta

su caída (el 13 de agosto de 1521) en manos de los españoles: motivo por el cual a la lengua náhuatl también se le llama lengua mexicana como sinónimo.

El náhuatl comenzó a perder hablantes conforme se fueron imponiendo los españoles en el continente, junto con el castellano como nueva lengua dominante en Mesoamérica; sin embargo, los europeos siguieron usando el náhuatl con propósitos de conquista a través de los misioneros, llevando la lengua a regiones donde previamente no había influencia náhuatl.

El náhuatl es hoy en día la lengua nativa con mayor número de hablantes en México, con

aproximadamente un millón y medio, la mayoría bilingüe con el español. Su uso se extiende

desde el norte de México hasta Centroamérica. (WIKIPEDIA)

El Alfabeto:

A - /a/

C - /k/ /s/

E - /e/

H - /h/

I - /i/

L - /l/

M - /m/

N - /n/

O - /ɔ/

P - /p/

Q - /k/

T - /t/

U - /u/

X - /ʃ/

Y - /j/

Z - /s

Page 2: Náhuatl - ejmontelongo.com

• Palabras graves.

• “LL” pronunciada como dos “L” juntas

• “H” aspirada

• “TL” al final de la palabra es sorda.

TETLAPALOLIZTLI (saludo)

Cualli ximoaxilti = bienvenido

Tonalti, Tlanexti(tzino)niltze, cui, piyali, yahui, etc. = hola (durante el día)

Teotlaquilti = hola (durante la tarde noche hasta antes de amanecer)

Quein tiyetica? = cómo estás?

Cualli, tlazohcamati = bien, gracias

Amo cualli = mal (no bien)

Huan tehuatl? = y tú?

Huan tehuatzin? = y usted?

Tiyolpatica? = estás contento?

Quema, niyolpatica = sí, estoy contento

Quein otlathuililoc? = cómo amaneció? (Buenos días)

Quein ocemilhuitihuac? = cómo pasó la tarde? (Buenas tardes)

Mah cualli yohualli = que tengas una buena noche

Mah cualli tonalli = que tengas buen día

Mah cualli ohtli = que te vaya bien

Ixquichca moztla = hasta mañana

Mah ximocehui = que descanses

Vocabulario:

Cualli = bueno, bien

Cualli ca = está bien

(Oc) achi = más

Oc achi cualli = mejor

Miac(que) = mucho/muchos (gente)

Temachtiani = maestro

Cihuatzintli = señora

Yolic = lento

Yolica = lentamente

Tlahtolmachiotl = letra, signo (del lenguaje)

(Zan) mixpantzinco = con permiso

Quema = sí

Quemacatzin = sí (reverencial)

Amo = no

Tzictli = chicle

Tzatza = sordo

Oc cepa = otra vez

Xonacatl = cebolla

Xictomatl = jitomate

Axaxapo = higuera

Maxtlatl = taparrabo

Texcalli = roca, peña

Texalli = grava

Textli = pasta, masa, harina

Caxitl = vasija, plato

Xoxolochtic = arrugado

Page 3: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 2

PRESENTÁNDOSE

Quein motoca? = cómo te llamas? (cómo es tu nombre?)

Notoca Mizton = mi nombre es Mizton

Itoca Xochitl = su nombre es Xochitl

Niyolpaqui (ipampa) nimitzixmati! = Mucho gusto! (muy contento de conocerlo)

Noihqui niyolpaqui = yo también estoy contento

El verbo “ser” no existe en náhuatl

TLAPOHUALLI / POHUALIZTLI (número)

0 – atle / tecuhciztli

1 – ce

2 – ome

3 – yei

4 – nahui

5 – mahcuilli

6 – chicoace

7 – chicome

8 – chicoeyi

9 – chicnahui

10 – mahtlactli

11 – mahtlaconce

12 – mahtlaconome

13 – mahtlaconyei

14 – mahtlaconnahui

15 – caxtolli

16 – caxtolonce

17 – caxtolonome

18 – caxtolonyei

19 – caxtolonnahui

20 – (cem)pohualli

400 – (cen)tzontli

8000 – xiquipilli

Se cuenta en veintenas.

Vocabulario:

Tochancahuan (chancayotl) / Cenyeliztli =

familia, nuestros parientes, habitantes

Noteixmatcahuan = mis conocidos, allegados

Ixhuitl = nieto

Icnitl = hermano, amigo

Yolicnitl = amigo cercano, mejor amigo

Hueltiuhtli = hermana mayor

Nantli/ nana = madre, mamá

Tahtli/ tata = padre, papá

In nonantzin in notahtzin = padres

Conetl = hijo, niño, bebé

Pilli = hijo

Tlahtli = tío

Ahuitl = tía

Huehpolli = cuñado (de mujer)

Textli = cuñado (entre hombres)

Cihuaicnitl = hermana

Colli = abuelo

Cihtli = abuela

Machicnitl = primo

Machconetl = sobrino

Xocoyotl = hijo menor

Namictli = pareja, amante, novio, esposo

Montli = yerno

Montahtli = suegro (dice el hombre)

Monnantli = suegra (dice el hombre)

Page 4: Náhuatl - ejmontelongo.com

Yextli = nuera

Yextahtli = suegro (dice la mujer)

Yexnantli = suegra (dice la mujer)

Mintontli = bisnieto

Tlacpatahtli = padrastro

Tlacpanantli = madrastra

Tlacpaconetl = hijastro

Tepahtiani = doctor

Citlalli = estrella

Cihuatl = mujer

Tlamachtiliztli = aprendizaje

Yeyecoliztli = prueba

Tlamachtilyeyecoliztili = examen

Melahuac = real, verdadero, cierto

Melahuac? Quema, melahuac = en serio? Sí,

en serio

Telpocatl = muchacho

Ichpocatl = muchacha

Ichpocatzintli = señorita

Ahuachtli = rocío

Nochi = todo

Tinochtin = todos nosotros

Annochtin = todos (ustedes)

Tepozmimiloni = coche

Hueytepozmimiloni = autobús

Tepozcahuayotl = motocicleta

Bicicleta = bicicleta

Tlazohcamati = gracias

Amo itla/ amitla = nada/ de nada

Yohuatzinco = madrugada

Quetzalli = hermoso

Itacatl = itacate, lunch

Ximotlali = siéntate

Ximoquetza = párate

Nahuatlahtolli = lengua náhuatl

Tlahtolli = palabra, idioma

Mexihco = en el ombligo de la luna

Mictlampa = norte

Huitztlampa = sur

Tlahuiztlampa = este

Cihuatlampa = oeste

Cox = Acaso? (al principio de una pregunta

“sí/no”)

Achcauhtli = hermano mayor

Axcaitl = propiedad, pertenencia

Icauhtli = hermano menor

Page 5: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 3

Los sustantivos están divididos básicamente en cinco grupos, dependiendo de su terminación:

TL TLI LI

Atl (agua) Amoxtli (libro) Calli (casa)

Etl (frijol) Cuauhtli (águila) Xalli (arena)

Tetl (piedra) Ohtli (camino) Malinalli (enredadera)

Xochitl (flor) Nantli (madre) Tlalli (tierra)

Xihuitl (hierba/ año) Cipactli (cocodrilo) Pilli (pequeño)

Tlacatl (hombre) Eztli (sangre) Tonalli (día, sol)

Tepetl (montaña) Ichpochtli (muchacha) Tamalli (tamal)

Zoquitl (lodo) Apaztli (coladera) Tlayolli (maíz)

Xalxocotl (guayaba) Nacaztli (oreja) Tlaxcalli (tortilla)

Ilhuitl (día/ fiesta) Tehtli (polvo) Chilli (chile)

Coatl (serpiente) Tzontli (cabello/puñado) Tlapitzalli (flauta)

Tzapotl (zapote) Tochtli (conejo) Citlalli (estrella)

Yolcatl (animal) Cuetlachtli (lobo) Tlacualli (comida)

Petlatl (petate) Yolohtli (corazón) Chapulli (saltamontes)

Acatl (carrizo) Ayohtli (calabaza) Olli (movimiento)

Ohuatl (caña) Ayotochtli (armadillo) Cuetzpalli (lagartija)

Iztatl (sal) Huitztli (espina) Huitzilli (colibrí)

Oztotl (cueva) Tecihuitl (granizo) Huipilli (blusa)

Nacatl (carne) Itztli (obsidiana) Colli (abuelo)

Tototl (pájaro) Nochtli (tuna) Nohpalli (nopal)

Ayotl (tortuga) Apantli (canal) Acalli (canoa, barco)

Cueyatl (rana) Cualaniliztli (enojo) Ahcolli (hombro)

Epatl (zorrillo) Cactli (sandalia, zapato) Chimalli (escudo)

Ocelotl (jaguar, ocelote) Miquiztli (muerte) Icpalli (silla)

Mazatl (venado) Ozomatli (mono) Capulli (cerezo, capulín)

Alotl (guacamaya) Itzcuintli/ chichi (perro) Comalli (comal)

Quiahuitl (lluvia) Metztli (luna) Ocuilli (gusano)

Tomatl (tomate) Nemiliztli (vida) Quecholli (flamingo)

QUI/QUE NI

Teopixqui (sacerdote) Temachtiani (maestro)

Mihquetl (muerto) Miltequitini (campesino)

Tlahuanqui (borracho) Tepahtiani (doctor)

Calpixqui (mayordomo) Tlanpahtiani (dentista)

Ichcapixqui (pastor) Tlacuilo (dibujante)

Acalpixqui (cuidador de botes)

Tlahtolcuepani (traductor)

Page 6: Náhuatl - ejmontelongo.com

Qui y Ni son agentivos y describen gente: “el que…”.

Para formar el plural, se sigue la siguiente regla:

TL – MEH (Ameh, Emeh, Temeh, Xochimeh, Xihuimeh, Tlacameh)

TLI – TIN (Amoxtin, Cuauhtin, Ohtin, Nantin, Cipactin, Eztin)

LI – TIN (Caltin, Xaltin, Malinaltin, Tlaltin, Piltin, Tonaltin)

QUI – QUEH (teopixqueh, micqueh, tlahuanqueh, calpixqueh, ichcapixqueh) (noteopixcahuan)

NI – MEH (temachtianimeh, miltequitinimeh, tepahtianimeh, tlahtolcuepanimeh

Para formar los números ordinales, aregamos inic antes del número natural:

Inic ce = primero

Inic ome = segundo

Inic yei = tercero

Inic nahui = cuarto

Inic mahcuilli = quinto

Inic chicoace = sexto

Inic chicome = séptimo

Inic chicoeyi = octavo

Inic chicnahui = noveno

Inic mahtlactli = décimo

Page 7: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 4

Hay algunas variantes en los plurales, dependiendo principalmente de la región:

Cihuatl (mujer) – Cihuah (mujeres)

Tlacatl (hombre, persona) – Tlacah (hombres)

Mexihcatl (mexicano) – Mexihcah (mexicanos)

Pochtecatl (comerciante) – Pochtecah (comerciantes)

Moyotl (mosquito) – Momoyo (mosquitos)

Tecolotl (búho) – Tetecolo (búhos)

Mazatl (venado) – Mamaza (venados)

Teotl (espíritu, energía, dios) – Teteo (espíritus)

Cihtli (abuela) – Cicihtin (abuelas)

Tecuhtli (señor, amo) – Tetecuhtin (señores)

Tochtli (conejo) – Totochtin (conejos)

Citlalli (estrella) – Cicitlaltin (estrellas)

Telpochtli (muchacho) – Telpopochtin (muchachos)

Ichpochtli (muchacha) – Ichpopochtin (muchachas)

PRONOMBRES POSESIVOS

No = mi

Mo = tu

I = su (de él, ella o eso)

To = nuestro

Anmo = vuestro

In/Imin = su (de ellos)

Cuando se usan los posesivos, los sustantivos TLI, LI, ITL e IN pierden su terminación. La

terminación TL suele transformarse en UH. Para pluralizar, todos los sustantivos cambian su

terminación por HUAN:

Xochitl (flor) – Noxochiuh (mi flor) – Noxochihuan (mis flores)

Tochtli (conejo) – Motoch (tu conejo) – Motochhuan (tus conejos)

Citlalli (estrella) – Icitlal (su estrella) – Icitlalhuan (sus estrellas)

Amoxtli (libro) – Tamox (nuestro libro) – Tamoxhuan (nuestros libros)

Atl (agua) – Anmauh (vuestra agua) – Anmahuan (vuestras aguas)

Mazatl (venado) – Inmazauh (su venado) – Inmazahuan (sus venados)

Page 8: Náhuatl - ejmontelongo.com

Por eso para preguntar el nombre de alguien decimos “Quein motoca?”:

Quein/quenin = cómo?

Tocaitl = nombre

Notoca (mi nombre)

Motoca (tu nombre)

Itoca (su nombre)

Totoca (nuestro nombre)

Anmotoca (vuestro nombre)

Intoca (su nombre)

Quein itoca moicniuh? = cómo se llama tu hermano/amigo?

Vocabulario:

Icnitl = amigo

Teopantli = iglesia

Tlapouhqui = contador

Tlachihuani/Yocoyani = creador

Tequitini = trabajador, obrero, empleado

Tlaxcalchihuani = tortillera

Tlacualchihualoyan = cocina

Popochtli = incienso/ perfume

Poctli = humo

Tetlauhtilli = regalo, premio, don

Tepozcuayolotl = computadora

Tlani = ganar (intransitivo y transitivo)

Nemilizamatl = biografía

Toltecatl = artista

Tezcatl = espejo

Tlayocoyaliztli = Invención

Page 9: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 5

Terminaciones para los sustantivos en forma reverencial. Primero tenemos TZINTLI. Se usa con los

sustantivos que tienen las terminaciones regulares (TL, TLI, LI):

Ichpochtli (muchacha) – Ichpochtzintli (señorita, honorable muchacha)

Tlayolli (maíz) – Tlayoltzintli (honorable maíz, maicito)

Tahtli (padre) – Tahtzintli (honorable padre)

Nantli (madre) – Nantzintli (honorable madre)

Xochitl (flor) – Xochitzintli (honorable flor, florecita)

Los demás sustantivos y los nombres propios llevan la terminación TZIN:

Michin (pez) – Michintzin (honorable pez, pececito)

Huehue (anciano) – Huehuetzin (honorable anciano)

Mayahuel (nombre propio) - Mayahueltzin

Se pluralizan con las terminaciones TZIZTIN/ TZITZINTIN:

Tahtli (padre) – Tahtin (padres) – Tahtzitzin(tin) (honorables padres)

Xochitl (flor) – Xochimeh (flores) – Xochitzitzin(tin) (honorables flores)

Cuando se usan los posesivos, en singular la terminación es TZIN:

Noxochi (mi flor) – Noxochitzin (mi honorable flor)

Mote (tu piedra) – Motetzin (tu honorable piedra)

Icitlal (su estrella) – Icitlaltzin (su honorable estrella)

Cuando se usan los posesivos, en plural la terminación es TZITZIHUAN:

Noxochihuan (mis flores) – Noxochitzitzihuan (mis honorables flores)

Motehuan (tus piedras) – Motetzitzihuan (tus honorables piedras)

Icitlalhuan (sus estrellas) – Icitlaltzitzihuan (sus honorables estrellas)

Resumen:

Yolcatl – animal

Yolcameh – animales

Noyolcauh – mi animal

Moyolcauh – tu animal

Iyolcauh – su animal

Toyolcauh – nuestro animal

Anmoyolcauh – vuestro animal

Inyolcauh – su animal (de ellos)

Noyolcahuan – mis animales

Yolcatzintli – honorable animal

Yolcatzitzintin – honorables animales

Noyolcatzitzihuan – mis honorables animales

Page 10: Náhuatl - ejmontelongo.com

Pronombres demostrativos ININ / IN (esto, éste, ésta) e INON / ON (eso, ése, ésa). No existe el

género en náhuatl.

Inin huehue nocol = este anciano es mi abuelo

Inintzin huehuetzin nocoltzin = este honorable anciano es mi abuelito

Inin ilamatl nocih = esta anciana es mi abuela

Initzin ilamatzintli nocihtzin = esta honorable anciana es mi abuelita

Ilamatl = anciana

Inontzin cihuatzintli nonantzin = esta honorable mujer es mi madre

Noicniuh itoca Marco = mi hermano se llama Marco

Noicniuhtzin itocatzin Marco = mi honorable hermano se llama Marco

Vocabulario:

Quein moihtoa…? = cómo se dice…?

Tlein/tleon/tlen? = qué? (in tlein = lo que)

Tlein quihtoznequi…? = qué quiere decir…?

Ixayotl = lágrima

Cuitlatl = excremento

Teocuitlatl = oro (excrement divino)

Tlahtoani = líder, gobernador

Temictiani = asesino

Page 11: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 6

IN es un clítico que puede funcionar como artículo o conjunción. Cuando el verbo es intransitivo,

IN marca el sujeto, cuando el verbo es transitivo, IN marca el objeto directo, y cuando es

bitransitivo, IN marca el objeto indirecto.

In calli (la casa)

In tlamachtilli (la lección)

In metztli (la luna)

In tlacatl miquiz (el hombre morirá)

Piltontli quichihuaz in amapapalotl (el niño hará un papalote)

Nicmacaz tlacualli in tochtli (le daré comida al conejo)

VERBOS

Se dividen en tres grandes grupos: transitivos, intransitivos, y reflexivos. Para los transitivos se

necesitan tres elementos: pronombre de conjugación, objeto, y verbo.

Los pronombres personales son:

Nehuatl / Nehua / Neh (yo)

Tehuatl/ Tehua/ Teh (tú)

Yehuatl/ Yehua/ Yeh (él, ella, eso)

Tehuan/ Tehuantin (nosotros)

Anmehuan/ Anmehuantin (ustedes) (también Namehuan en algunas regiones)

Yehuan/ Yehuantin (ellos)

Aquin = quién

Amo acah = nadie

Aquin yehuatl? = quién es él/ella?

Yehuatl noicniuh = él es mi hermano

Aquin tehuatl? = quién eres?

Cox amo acah? = nadie?

Los pronombres de conjugación se usan como prefijos del verbo, y son los siguientes:

Ni (yo)

Ti (tú)

- (él, ella, eso)

Ti (nosotros)

An (ustedes)

- (ellos)

El segundo elemento es el objeto. El primer objeto que veremos para conjugar verbos es C/ QUI,

que quiere decir (a) él/ella/eso.

Page 12: Náhuatl - ejmontelongo.com

El tercer elemento es un verbo conjugado. En presente, los verbos en singular no cambian, y en

plural se agrega una H o una N al final:

PALEHUIA (ayudar)

Nehuatl nicpalehuia = yo le ayudo

Tehuatl ticpalehuia = tú le ayudas

Yehuatl quipalehuia = él le ayuda

Tehuan ticpalehuiah = nosotros le ayudamos

Anmehuan anquipalehuiah = ustedes le ayudan

Yehuan quipalehuiah = ellos le ayudan

El pronombre personal no es obligatorio, lo importante es el pronombre de conjugación.

NEQUI (querer)

Nicnequi (lo quiero)

Ticnequi (lo quieres)

Quinequi (lo quiere)

Ticnequih (lo queremos)

Anquinequih (lo queréis)

Quinequih (lo quieren)

En náhuatl a veces se requiere un poco de redundancia:

Nicnequi inon = quiero eso (lo quiero eso)

Nicnequi on xochicualli = quiero esa fruta (la quiero esa fruta)

Nicnequi yehuatl = lo quiero a él

Page 13: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 7

IHTA (ver transitivo)

Niquihta (lo veo)

Tiquihta (lo ves)

Quihta (lo ve)

Tiquihtah (lo vemos)

Anquihtah (lo veis)

Quihtah (lo ven)

Otros verbos transitivos:

Chihua = hacer

Cohua = comprar

Tlahpaloa = saludar

Atli = beber (agua)

Pohua = contar (y narrar) (nimitztlapohuia)

Amapohua = leer

Mati = saber

Cui = agarrar

Tlazohtla = amar

Cocolia = odiar

Cua = comer

Pehua = comenzar (intr.) / arrear, guiar

Tlahtolcuepa = traducir (Tlahtolcuepalli)

Yehyecoa = evaluar, experimentar, practicar

Los verbos intransitivos se conjugan igual, sólo que no llevan marca de objeto:

NEMI (vivir, existir)

Neh ninemi (yo vivo)

Teh tinemi (tú vives)

Yeh nemi (él vive)

Tehuan tinemih (nosotros vivimos)

Anmehuan annemih (ustedes viven)

Yehuan nemih (ellos viven)

Otros verbos intransitivos:

Cochi = dormir

Yauh = ir

Ahci = llegar, alcanzar, ser suficiente, encontrar

Tequiti = trabajar

Yolpaqui = estar contento

Quiza = salir

Ehco/ehoc = llegar

Page 14: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 8

Finalmente tenemos los verbos reflexivos. Para conjugarlos debemos agregar MO a los

pronombres de conjugación:

Nimo (yo me)

Timo (tú te)

Mo (él se)

Timo (nosotros nos)

Anmo (ustedes se)

Mo (ellos se)

ALTIA (bañar)

Neh nimoaltia = yo me baño

Teh timoaltia = tú te bañas

Yeh moaltia = él se baña

Tehuan timoltiah = nosotros nos bañamos

Anmehuan anmoaltiah = ustedes se bañan

Yehuan moaltiah = ellos se bañan

No todos los verbos reflexivos en español son reflexivos en náhuatl. Otros verbos reflexivos son:

(Mo)mahtequia = lavar(se) las manos

(Mo)machtia = enseñar / enseñar(se) (estudiar)

(Mo)cactia = calzar(se)

(Mo)Teca = acostar(se)

(Mo)Cocoa/cocolizhuia = enfermar(se), hacer(se) daño

Moihtoa = decirse

Quein moihtoa nahuatlahtolpa…? / quein moihtoa macehualcopa? = cómo se dice… en náhuatl?

Pa/Pan/Ipan = sobre, en

OBJETO DIRECTO E INDIRECTO

Las marcas o prefijos de objeto directo y de objeto indirecto son las mismas. Cuando los dos

objetos están presentes, la marca indica el objeto indirecto.

Nech = me

Mitz = te

C/qui = lo, la, le

Tech = nos

Anmech/Mech = os, los, les (a ustedes)

Quin = los, les (a ellos)

Te (vocal larga) = a la gente, a alguien

Tla = (a) algo

Page 15: Náhuatl - ejmontelongo.com

PALEHUIA (ayudar)

Nitepalehuia = ayudo a la gente

Titepalehuia = ayudas a la gente

Tepalehuia = ayuda a la gente

Titepalehuiah = ayudamos a la gente

Antepalehuiah = ayudáis a la gente

Tepalehuiah = ayudan a la gente

CUA (comer)

Nitlacua = como algo

Titlacua = comes algo

Tlacua = come algo

Titlacuah = comemos algo

Antlacuah = coméis algo

Tlacuah = comen algo

MACA (dar)

Nimitzmaca = yo te doy

Tinechmaca = tú me das

Quinmaca = él les da

Tanmechmacah = nosotros os damos

Anquimacah = ustedes le dan

Techmacah = ellos nos dan

También los sustantivos pueden tomar el lugar de los prefijos de objeto:

Tlaxcalli = tortilla

Niccua = lo/la como

Nitlaxcalcua = como tortilla

Niccua tlaxcalli = como (la) tortilla

Page 16: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 9

TIEMPO PASADO

Normalmente el verbo pierde la última vocal, o se le agrega una C o una X al final, o ambas cosas,

dependiendo del verbo. En los plurales la terminación siempre es QUE. Además, opcionalmente se

agrega una O antes del pronombre de conjugación.

TLACUA (comer algo)

Onitlacuac (comí)

Otitlacuac (comiste)

Otlacuac (comió)

Otitlacuaque (comimos)

Oantlacuaque (comisteis)

Otlacuaque (comieron)

TZACUA (cerrar, detener, atrapar)

Onictzacuac (lo cerré)

Otictzacuac (cerraste)

Oquitzacuac (cerró)

Otictzacuaque (cerramos)

Oanquitzacuaque (cerrasteis)

Oquitzacuaque (cerraron)

CAQUI (escuchar)

Oniccac (lo escuché)

Oticcac (escuchaste)

Oquicac (escuchó)

Oticcaque (escuchamos)

Oanquicaque (escuchasteis)

Occaque (escucharon)

TLAHTOA (hablar)

Onitlahto (hablé)

Otitlahto (hablaste)

Otlahto (habló)

Otitlahtoque (hablamos)

Oantlahtoque (hablasteis)

Otlahtoque (hablaron)

TLACHIA (ver intransitivo)

Onitlachix (miré)

Otitlachix (miraste)

Otlachix (miró)

Otitlachixque (miramos)

Oantlachixque (mirasteis)

Otlachixque (miraron)

Page 17: Náhuatl - ejmontelongo.com

TIEMPO FUTURO

Se agrega el sufijo Z en singular, y el sufijo ZQUE en plural.

TLACUA

Nitlacuaz (comeré)

Titlacuaz (comerás)

Tlacuaz (comerá)

Titlacuazque (comeremos)

Antlacuazque (comeráis)

Tlacuazqueh (comerán)

COCHI

Nicochiz (dormiré)

Ticochiz (dormirás)

Cochiz (dormirá)

Ticochizque (dormiremos)

Ancochizque (dormiráis)

Cochizque (dormirán)

TIEMPO COPRETÉRITO

Se agrega el sufijo YA/A/IA y en el plural además se añade una H. Opcionalmente se agrega el

prefijo O como se hace en el tiempo pasado. Si se agrega un verbo en futuro se forma “hacía que

hiciera”. Ejemplo: Nicnequiya nitlacuaz (quería comer), Niquilhuiya tlacuaz (le decía que comiera).

TLACUA

Nitlacuaya (yo comía)

Titlacuaya (comías)

Tlacuaya (él comía)

Titlacuayah (comíamos)

Antlacuayah (comíais)

Tlacuayah (comían)

GERUNDIO

Existen dos formas de hacer el gerundio: con las terminaciones (H)TOC (singular)/ (H)TOQUEH

(plural), o con las terminaciones TICA (singular)/ TICATEH (plural).

TOC sería el equivalente más directo del gerundio en español (estar haciendo algo en ese

momento).

TICA se refiere más bien a que uno entra en un modo, en un estado (entrar al estado en el que se

hace algo). Muchas veces se traducen igual al español, pero no siempre.

Nitlacuahtoc = estoy comiendo

Nitlacuatica = estoy comiendo (estoy en comer, en el estado de comer)

Zan nihcatoc = ando aquí nada más

Page 18: Náhuatl - ejmontelongo.com

PIA (tener)

Nicpia (lo tengo)

Ticpia (tienes)

Quipia (tiene)

Ticpiah (tenemos)

Anquipiah (tenéis)

Quipiah (tienen)

Cox ticpia cahuitl? = tienes tiempo?

Nicpia tomin = tengo dinero

Cox ticpia moamox? = tienes tu libro?

Cahuitl = tiempo

Tomin = dinero

Tlacuacua = pastar

Chichina = chupar, sorber

Tlachinolli = cigarro

Catle? = cuál?

Necuhtli = miel

Tapazolli = nido de ave

Cuauhmaitl = rama

Neihcuiloliztli = inscripción

Tlanonotzaliztli = conversación

Tlamatiliztli = materia, ciencia, sabiduría

Tlamiliztli / itlamian = final / al final

Amoxpialoyan = biblioteca

Pahnamacoyan = farmacia

(Mo)cehuia = descansar

Nahuatia = avisar, anunciar, informar

(Mo)tlaquentia = vestir(se), cubrir(se)

(Mo)petlahua = desvestir(se)

Tlaxtlahua = pagar

Papaloa = lamer

Page 19: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 10

Canin = dónde

In canin = donde…

Campa = por dónde

In campa = por donde…

Nicampa = por aquí

Canin ca? = dónde está?

Canin ca nonotzalhuaztli? = dónde está el teléfono?

Canin ca inon? = dónde está eso?

Canin ca in axixcalco? = dónde está el baño?

Canin titequiti? = dónde trabajas?

Ompa = allá

Nonotzalhuaztli = teléfono (mecatl = cuerda, cable + nonotza = platicar)

Ehecanohnotzalli = teléfono celular (ehecatl = aire + nohnotza = platicar)

Nonotzalhuazmachiotl = número telefónico

Amatitlaloyan = oficina de correos (amatl = papel, carta)

Tepozocuilli = metro, subterráneo (tepoztli = acero + ocuilli = gusano)

Tepoztototl = avión (tepoztli = acero + tototl = pájaro)

Cochiloyan = hotel

Axixcalco/ Axixcalli = baño (axixa = orinar + calli = casa)

Tlacualoyan = restaurante (tlacualli = comida)

CLIMA Y TIEMPO

Axcan/ namah = hoy, ahora

Axcan cehua/tlaceceya/cecec = hoy hace frío

Axcan tona/tlatotonia = hoy hace calor

Axcan tlaceliztica = hoy está fresco

Axcan eheca = hoy hace viento

Axcan cenca eheca = hoy hace mucho viento

Axcan cenca tona = hoy hace mucho calor

Axcan mixtentica = hoy está nublado (de “mixtli”, nube)

Axcan tlachipactica = hoy está despejado

Axcan quiahui = hoy llueve

Axcan quiahuiz = hoy lloverá

Axcan amoquiahuiz = hoy no lloverá

Axcan cenhuetziz = hoy helará

Axcan tonaz = hoy hará calor

Axcan mixayahui = hoy hay neblina

Page 20: Náhuatl - ejmontelongo.com

Nozo = o, o bien

Tepahtiloyan = hospital

Cocoxcapixqui = enfermera

Noihqui = también

REVERENCIAL DE LOS VERBOS

Este es un tema extenso y complejo, pero en general funciona así: se agrega “Mo” justo antes de la raíz verbal, y un sufijo reverencial. Sufijos reverenciales: lia, ilia, ililia / tia, ltia, iltia / tzino (para reflexivos), tzinohua Ejemplos: Nimitzchoquilia = yo te lloro Timiqui - Timomiquilia = te mueres, se muere Tinechnonotza - Tinechmononochilia = tú me platicas, usted me platica Ticcua - Ticmocualtia = tú lo comes, usted lo come Nimitzmotlazohcamachilia = le agradezco Tinechmaca - Tinechmomaquilitzino = tú me das, usted me da Timotlali - Timotlalitzino = tú te sientas, usted se sienta

Page 21: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 11

Vocabulario

Ohui = dificil

Yancuic = nuevo

Tlahca/ teotlac = tarde

Zan = sólo

Oc ce = otro

Hueliz = talvez

Tlein = qué?

Quezqui? = cuánto?

Nanquilia = responder

Ahcicamati = entender

Chia = esperar

Azcapotzalli = hormiguero

Pehua = comenzar

Tlaneci = amanecer, aclarar

Tlayohua = anochecer, oscurecer

Huitz = venir (irregular)

(Mo)cuepa = regresar, voltear, transformar

Cuepilia = devolver

(Mo)Ehua = elevar (elevarse, levantarse)

Tlapopolhuilli! = perdón!

Xinechtlapopolhui = perdóname!

Tonaltzahtzilia = invocar (espíritu)

Nepanyotl = diversidad

Nepapan = diverso, varios

ORIGEN

HUITZ (venir) (pasado HUITZA)

Nihuitz (vengo)

Tihuitz (vienes)

Huitz (viene)

Tihuitze (venimos)

Anhuitze (venéis)

Huitze (vienen)

Canin tiehua/tihuitz? = (de) dónde vienes?

Canin motlalnan? = dónde es tu tierra?

Mochantia = habitar, residir

Canin timochantia? = dónde vives?

Nimochantia nican Mexihco = vivo aquí en México

Nehuatl, nican nochan/ Nochan Mexihco = yo, mi casa es aquí / mi casa está en México

Nimexihca(tl) = soy mexicano

TIEMPO

Cahuitl = tiempo

Imman = hora

Axcan = hoy, ahora

Moztla = mañana

Yalhua = ayer

Page 22: Náhuatl - ejmontelongo.com

Yehuiptla = antier

Huiptla = pasado mañana

Momoztla = todos los días, diario

Nayopa = en tres días

Nayopaya = hace tres días

Cualcan = temprano, en la mañana

Teotlac/tlahca = (en la) tarde

Yohualli = (en la) noche

Tonalnepantla = medio día

Yohualnepantla = media noche

Zan tlahcopa = nomás a la mitad

Oc = aún, todavía, seguir (haciendo), más

Ayamo = todavía no

Aocmo/acmo = ya no

Ye huehcahua = hace mucho

Ayamo huehcahua = no hace mucho

Ye chicome = hace una semana

Axcan chicome = en una semana

Xihuitl = año

Ye ce xihuitl = hace un año

Niman = luego, después

Zan niman/nimantzin = de inmediato, enseguida, de repente

Zanica = tan pronto como

Ihcuac = cuando…

Tlein imman ticateh? = qué hora es?

Tlein imman? = a qué hora?

Telpocatl, tlein imman ticpia? = muchacho, qué hora tienes?

Ticateh chicnahui imman yohualli = son las nueve de la noche

Ye imman = ya es hora

Ayemo iman = todavía no es hora

Cualcan oc = todavía es temprano

Ticpia cahuitl? = tienes tiempo?

Axcan amonicpia cahuitl = ahora no tengo tiempo

Tlein imman titlacuazqueh? = a qué hora comeremos?

Ye tlahca, mahcuilli imman = ya es tarde, talvez a las cinco

Niquizaz nahui imman teotlac = saldré a las cuatro de la tarde

In tepoztototl axcan amo quizaz = el avión no saldrá ahora

Ye tlayohua = ya está oscureciendo

Ye yohualli = ya es de noche

Zan niman nimocuepaz = regreso en seguida

Page 23: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 12

Quetzalli = hermoso

Xococ = agrio, ácido

Hueyi = grande

Chicahuac = fuerte

Chipahuac = limpio / transparente

Totonqui = caliente

Tzopelic = dulce

Hueyac = largo

Zolli/zoltic = viejo, antiguo

Huehue = anciano, longevo

Tentic = filoso, agudo

Cococ = picoso

Tlapalli = color

Quiltic = verde claro, pasto

Yauhtic = azul marino

Cozauhtic = amarillo oscuro

Tlatlauhtic = rojo oscuro, vino

Yayauhqui = moreno

Macehualtic = moreno, piel morena

Ilhuicatic = azul cielo

Chocolatic = café oscuro

Coyotic = café claro

Chimecoc = manchado, percudido

Cuicuiltic = multicolor

Texocotic = anaranjado (chilcoztic)

Xochiltic = rosa claro

Matlaltic = verde grisáceo

Tlein itlapal? = de qué color es?

In hueyi cuahuitl = el árbol grande

Totonqui atl = agua caliente

Tzopelic xalxocotl = guayaba dulce

Hueyac coatl = serpiente larga

Zoltic oztotl = cueva vieja

Zoltic tlaquemitl = ropa vieja

In xiutic ilhuicatl = el cielo azul

Tliltic mochichi = tu perro es negro

Chipahuac inin atzintli = está limpia esta agua

Page 24: Náhuatl - ejmontelongo.com

Coztic ihuipil = su blusa es amarilla

Cozamalotl = arcoiris

Itztli = obsidiana

Huipilli = blusa

Cehpayahuitl/yahuitl = nieve, nevada, helado (comida)

Cehpayahui/tlayahui =nevar

Izhuatl = hoja

Amaizhuatl = hoja de papel

Teconalli = lápiz

Tlacuilolhuaztli = lápiz, pluma, crayón, etc.

Elehuia = desear

Totoltetl = huevo de ave

Octli = vino

Iztaoctli = vino blanco

Tlapaloctli = vino tinto

Pozoncachichic/Tempozotl = cerveza

Chichihualayotl = leche

Xocochichihualayotl = yogurt

Chichihualayohtli = Vía Láctea

Tlilatl/café = café

Xomatli = cuchara de barro

Chilmolli = salsa picante

Axcan cehpayahuiz = hoy nevará

Cox ticpia tletl? = tienes fuego?

Nicnequi yei totoltetl = quiero tres huevos

Niquelehuia ce calli = quiero una casa

Cox ticnequi octli? = quieres vino?

Yehuatl quinequi chichihualayotl = ella quiere leche

Xolopihtli = loco, bobo, tonto

Xolopihuia = hacer tonterías

Opochtli = mano izquierda

Nopoch = mi (mano) izquierda

Topochcopa = nuestra mano izquierda / a la izquierda

Yecmaitl = mano derecha

Noyecma = mi (mano) derecha

Toyecma = nuestra mano derecha / a la derecha

Tlaxoxohuia = enverdecer

Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo

Page 25: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 13

In tla(a )= si (condicional)

In tlaa titequiti, ticpiaz tomin = si trabajas, tendrás dinero

In tlaa amo titequiti, amoticpiaz tomin = si no trabajas, no tendrás dinero

QUERER HACER

1) Segundo verbo en futuro + nequi. Nequi lleva H en el plural, y se escribe en una sola

palabra:

Nitlacuaznequi = quiero comer

Titlacuaznequih = queremos comer

Chocaznequi = quiere llorar

Ancochiznequih = ustedes quieren dormir

Chocaznequih = ellos quieren llorar

2) Nequi conjugado + verbo conjugado en futuro. Se escribe en dos palabras separadas:

Nicnequi nitlacuaz = quiero comer

Nequi chocaz = quiere llorar

Annequih ancochizque = ustedes quieren dormir

Vocabulario

Ahcihualoyan = estación, terminal

Amoxnamacoyan = librería

Ana = tomar, agarrar

Caltzalantli = calle

Tonalmachiotl = reloj

Cuicatl = canto, canción

Huehuetl = tambor

Icnopilli = huérfano

Ipan = sobre él/eso

Namaca = vender

Alaxox = naranja

Patiyoh = caro

Temoa = buscar

Tlamatini = sabio

Xochitlan = jardín

Yancuic = nuevo

Yaoyotl = guerra (mitl chimalli)

Notza = llamar

Ompa tepozocuilahcihualoyan Insurgentes, ipan caltzalantli Orizaba mahtlactli ihuan yei, ca ce

amoxnamacoyan in tlein quipia cualli amoxtli amopatio. Intla ticcohuaznequi ce amoxtli, xiyauh

ompa. Timotazqueh tinocneuh!

Allá en la estación de metro Insurgentes, sobre la calle Orizaba número 13, hay una librería que

tiene buenos libros y no están caros. Si quieres comprar un libro, ve ahí. ¡Nos vemos amigo!

Page 26: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 14

Vocabulario

Sustantivos

Tzacualli = pirámide

Tlahtlanilli = pregunta

Atoyatl = río

Tlecehuiani = bombero

Ahuiyaliztli = olor

Huelicayotl = sabor

Macehualli = la gente, el pueblo

Macehualtlahtolli = lenguaje coloquial

Tecpitlahtolli = lenguaje culto

Calani = resonar (sonido metálico)

Tianquiztli/ tianquizco = mercado

Omitl = hueso

Calchihuani = arquitecto

Tepanchihuani = albañil

Yaotecatl/Teyaotlani/Yaoquizqui = guerrero,

soldado

Conepahtiani = pediatra

Tlapohuayotl = matemáticas

Tlatzotzonqui = músico

Toachtotahuan = nuestros antepasados

Toltecayotl = arte o ciencia

Xochipixqui = jardinero

Adjetivos

Ohui = difícil

Ahuiyac = aromático

Huelic = sabroso

Ihyac = apestoso

Tzopelic = dulce

Chichic = amargo

Poyec = salado

Iztayo = con mucha sal

Cuechahuac =húmedo, mojado

Verbos

Tlatlauhtia = rogar, suplicar, pedir

Tenehua = pronunciar, mencionar

Chia = esperar

(Tla)Cehuia = apagar

Tlaocoya = estar triste

Tlaocoyaliztli = tristeza

Tlacihui = sentir flojera

(Posesivo)yolcocoa = estar afligido

Motequipachoa = preocuparse

Yolnonotza = pensar, reflexionar (reflexive

verb)

Motlaloa = correr, apurarse

Cochquixtia = despertar

Cotaloa = roncar, gruñir

Pozonia / Cuacualaqui = hervir

Tlahtlania = preguntar

Adverbios y otros elementos

Tleica? = por qué?

Nel/Cenca/Tlahuel/Huel/Melahuac = muy

Nican = aquí

Ompa = allá

Huehca = lejos

Amo huehca = cerca

(Tla/No)ixpan = en frente a

(Tla/No)yacapan = adelante de

(Tla/No)cuitlapan = detrás de

(Tla/No)nacaztla = junto a, al lado de

(Tla/No)cuapan = arriba de

(Tla/No)tlampa = abajo, debajo de

(Tla/No)tzintla = abajo, al pie, a las faldas de

(Tla/No)icxitla = a los pies de

(Tla/No)ihtic = adentro de

(Tla/No)tenco = en la orilla

(Tla/No)xihco = en el centro de

(Tla/No)nepantla = a la mitad de

(No)nahuac/tloc = cerca, al lado de

(No)pal = gracias a

(No)tech = en

(No)huicpa = hacia, contra

(No)ca = en, sobre, de mí

(No)pampa = por mi causa

Page 27: Náhuatl - ejmontelongo.com

(No)nehuian = (uno) mismo

Tica = en (refiriéndose a tiempo)

Quiahuac = afuera

Nochipa/ cemihcac = siempre

Aic / amo queman = nunca

Queman = cuándo?

Expresiones y frases

Huel miac nitlazohcamati = te lo agradezco mucho

Tlein huelicayotl ticnequi? = qué sabor quieres?

Amo cehua amo tona = no hace frío, no hace calor

IHTOA / ILHUIA

Ambos significan decir, pero “Ihtoa” acepta sujeto y objeto directo, e “Ilhuia” acepta sujeto, objeto

directo y objeto indirecto:

Niquihtoa = yo (lo) digo Niquilhuia = yo le digo Oniquihto = yo (lo) dije Oniquilhui =yo le dije Nimitzihtoa – Nimitzilhuia = yo te digo Nimitzilhuihtoc! = te estoy diciendo!

POSPRETÉRITO

Se forma con el futuro + quia:

Nitequitizquia = yo trabajaría

CONDICIONAL

Se forma con tla(a) (si), y el verbo en pospretérito (tanto en la causa como en el efecto):

Intla titequitizquia, ticpizquia tomin = si trabajaras, tendrías dinero.

Page 28: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 15

DIMINUTIVO

Se forma con los sufijos TON/ TOTON.

Telpocahtoton = muchachito

Mizton = gatito (gato doméstico)

Vocabulario

Ami = cazar

Amini = cazador

Tlatquihua = rico, adinerado

Hueiya= aumentar

Pactia = gustar, dar gusto (más de la vista)

Nechpactia = me gusta

Amo zan(ye) = no sólo

Nenca = en vano

-Cel = solo (mocel = tú solo, icel = él solo, inceltin = ellos solos, etc.) (A veces se agrega zan)

-Cepan = juntos (tocepan = nosotros juntos)

-Cen- = juntos (se pone después del pronombre de conjugación: ticenyazqueh = vamos a ir juntos)

Ayi = hacer

Tlein tayi? = qué haces?

Ipampa = porque… / a causa de / por culpa de

(In) tlein = lo que… (in tlein tayi, amo cualli = lo que haces no es bueno)

Yehica = por eso / así pues

Cecui = tener frío

Chantli = hogar

Coyohua = ahullar

Cempohualxochitl = cempazúchitl

Cacahuatl = cacao

Tlalcacahuatl = cacahuate

Epazotl = epazote

Zacatl = zacate

Atolli = atole

Yoliztli = vida (espiritualmente, las cosas que nos rodean)

Amo yehuan, amoniquinixmati = no son ellos, no los conozco

Amo zanye inin, noihqui inon = no sólo esto, también eso

Amo zan icel iyaz = no irá solo

Tleica tichoca, nocneuh David? = Por qué razón lloras, mi amigo David?

In tlein ticchihua, amo nechpactia = no me gusta lo que estás haciendo

Page 29: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 16

VERBO CA (Estar)

CA (Presente)

Niyetica

Tiyetica

Yetica

Tiyeticateh

Anyeticateh

Yeticateh

CA (Pasado)

Onicatca

Oticatca

Ocatca

Oticatcate

Oancatcate

Ocatcate

CA (Futuro)

Niyez

Tiyez

Yez

Tiyezqueh

Anyezqueh

Yezqueh

Yalhua onicatca ompa = ayer estuve ahí

Yez cenca quetzalli = será muy hermoso

POSESIÓN

Se agrega Axca a los pronombres posesivos:

Noaxca = mío

Moaxca = tuyo

Iaxca = suyo (de él/ ella/ eso)

Toaxca = nuestro

Anmoaxca = vuestro

Inaxca = suyo (de ellos)

Inin noteconalli = éste es mi lápiz

Inin teconalli noaxca = este lápiz es mío

Vocabulario

Miac = mucho(s) (nicpia miac xochitl)

Miacque = muchos (personas)

Zan tepitzin/achitzin = un poco

Quezqui(n) = cuántos? (cuántas personas)

Page 30: Náhuatl - ejmontelongo.com

Quezqui xihuitl tcpia? = Cuántos años tienes?

Ipatiuh = costar (su valor)

Quezqui ipatiuh? = cuánto cuesta?

Achi = más

Oc achi cualli = mejor

Tetepitzin = muy poco

Zatepan = luego, después

Nelli / Melahuac = de verdad

Neliliztli = verdad

Mexihco = México / Mexicatl = mexicano / Nahuatlahtolli o Macehualahtolli = náhuatl

Caxtillan = España / Caxtiltecatl = español / Caxtiltlahtolli = castellano

Page 31: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 17

Vocabulario

Itechpa = acerca de (eso, él)

Tzompilli = gripa

Tlamachtiloyan = escuela

Nahuatia = notificar

Choloa = escapar, huir

Moihyotia/ihcica = respirar

Tahtaca = rascar

Papachoa = apapachar, masajear, apretar

Huelihui = rápido

Xinechtlapopolhui = perdóname

Canah = algún lugar, algunos lugares

Canah quiahui canah amo quiahui = en

algunos lugares llueve y en otros no

(Mo)teca = acostar(se)

Cuica = cantar

(M)ihtotia = (bailar), hacer bailar

(Mo)tlalia = sentar(se), poner(se)

Mazque/ Huan / Yeceh/ Zan = pero, aunque

Mama, meme = cargar

Tzahtzi = gritar, chillar

Cualani = enojarse

Huatzani = toalla

Tepoztlecuilli = estufa

Tlanemilia/Molhuia = pensar

Nehnemi = caminar

Centilia = unir, juntar

(Mo)nechicoa/(mo)centlalia = reunir(se)

(Mo)quetza = poner(se) de pie, erguir(se),

detenerse, aterrizar

Tilana = jalar, estirar

Mayana = tener hambre

(Ix)Polihui = faltar (desaparecer)

Huetzca = reir

Zan quezqui = algunos

Mehua = levantarse

DEBER & PODER

Para expresar necesidad o deber, se usa el posesivo más Tech, el verbo Monequi (se quiere), y el

siguiente verbo se conjuga en futuro:

Notech monequi niyaz = debo ir, tengo que ir, necesito ir

Motech monequi ticholoz = debes huir

Anmotech monequi anquicuazque = debéis comerlo

Amo notech monequi nitequitiz = no tengo que trabajar

Itech monequi = se necesita, es necesario

Para expresar capacidad, se usa el verbo Hueli (puede ser) y Hueliz (podría ser):

Hueli nicchihuaz = puedo hacerlo

Cox hueli niquizaz? = Puedo salir?

Hueliz tinechmacaz = podrías dármelo

IMPERATIVO

Las 6 personas tienen forma imperativa. Para la primera y tercera persona tanto en singular como

en plural se agrega la particula Mah al principio de la oración, los verbos normalmente pierden la

última vocal, y en el plural se agrega el sufijo Can.

Para la segunda persona en singular y plural, se agrega el prefijo Xi, y el pronombre de conjugación

desaparece. En el plural, se agrega el sufijo Can.

Page 32: Náhuatl - ejmontelongo.com

Además se pierde la terminación “A” cuando el verbo termina en “IA/OA”.

Mah nicoch = debo dormir

Xitlacuilo = escribe!

Xiyauh = Ve/ vete (plural “xihuiah”)

Xihuala = Ven (plural “xihualhuiah”)

Mah momachti = ojalá que estudie

Mah titlacuacan = comamos, hay que comer

Ximotlahtocan = hablen!

Mah tzahtzican = ojalá que (ellos) griten

POR FAVOR

Si queremos suavizar el imperativo, lo que equivaldría a un “por favor”, o a una sugerencia, se

agrega Mah, y opcionalmente On justo antes del verbo:

Mah xipano/Mah xionpano = pasa por favor

Mah amo xicochi/Mah amo xioncochi = no te duermas por favor

IR A/ VENIR A (DIRECCIONALES)

Para expresar “ir a”, se utiliza el sufijo Ti en el presente, To en el pasado, y Tiuh en el futuro. Para

expresar “venir a”, se utiliza el sufijo Qui en el presente, Co en el pasado, y Quiuh en el futuro:

Nitlacuatiuh = voy a comer

Otitlahtoto = fuiste a hablar

Nitlacuaquiuh = vengo a comer

Otitlahtoco = viniste a hablar

Moztla nimitzihtatiuh = mañana iré a visitarte

Los verbos terminados en UA no cambian:

Nicchihuato = fui a hacerlo

Page 33: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 18

Vocabulario

Zazanilli = cuento, historia

Tlancochtli = muela

Yollopahtiani = cardiólogo

Tlacayomatini = antropólogo

Pahnamacani = farmacista

Tlapalteconalli = lápiz de color

Huipana = aglomerar, poner en serie

Xinechchia tepitzin = espérame tantito

Mah cualli ohtli = que te vaya bien

Tepacholiztli = gobierno, administración

Hueyi tlamachtiloyan = universidad

Momachtiani = estudiante

Pilli = niño, pequeño

Namictli = pareja, espos@, novi@

Moihciahui = apresurarse

Teyacanqui = guía, líder, autoridad, chofer (Tla)Yacana = guiar Chontaltlacatl/Huehcachaneque = extranjero Cemilhuitl = el día (un día, una jornada) Cemihcac = eterno, eternamente Teotahtzin = padrino

Chane(hque)/ Oztohuahque/ Tlalxinachtli, Tzapalotl = Duende Ticitl = curandero Tonal/Teyotl = espíritu, alma, mente, psique Cuauhtlan = bosque Icxitlan = al pie (del cerro, etc.) Milli = sembradío, campo Toquiztli = siembra Petlani = brillar Tlacotl = palo, vara Yuhquin / in quein = como… (Mo)tlapechoa = columpiarse Tlapecholtia = columpiar Tlamahuizoa = divertirse, sorprenderse Tlamahuizoltia = divertir a alguien Tlamahuizoliztli = diversión, espectáculo Tlamahuizoltica = divertidamente Tepoztlamahuizolli = televisión (tepozcacahuatl) Tlachialmahuizolli = película Tlachialmahuizoliztli = cine (arte) Tlachialmahuizoyan = cine (lugar) Ihiyotl = aliento Manel = aunque (subjuntivo) Cemanahuatl /T lalticpac = Mundo, universo

CON

Ica = con (cosas)

(Posesivo)tloc = al lado de, con

(Posesivo)huan = con (personas)

Nohuan = conmigo

Mohuan = contigo

Ihuan = con él

Tohuan = con nosotros

Anmohuan = con ustedes

Inhuan = con ellos

Mati = parece que, se ve como si, seguramente…

Mati ticochiznequi = parece que quieres dormir

Mati quema /amo = seguramente sí / no

Page 34: Náhuatl - ejmontelongo.com

COMPARATIVO

Se usa la fórmula: (sujeto) oc achi … huan (sujeto) amo ihcon …:

Noicniuh oc achi hueyi (huan) nehuatl amo ihcon = mi hermano es más grande que yo

LIA / TIA

La terminación LIA significa “para (hago algo para alguien)”:

Nimitzchihuilia mocac = te hago tus zapatos (hago zapatos para ti)

Nimitznamaca = te vendo (a ti, literalmente)

Nimitznamaquilia moamox = te hago el favor de vender tu libro

Mah xinechonchihuili notlacual = por favor hazme mi comida

Mah amo xinechonnamaquili nopio = por favor no (me) vendas mi pollo

Xinechpohuili inin amoxtli = léeme ese libro

La terminación TIA se usa un poco menos y es que le causas algo a alguien:

Nimitznamaquiltia inin amoxtli = te vendo (a ti) este libro

TIA también significa “hacer que alguien haga”, es la manera de hacer transitivo un verbo

intransitivo:

Nimitzchoctia = te hago llorar

Nimitzcochitia = te hago dormir

Nimitztlacualtia = te hago comer/ te alimento

ANDAR HACIENDO

Además del gerundio, se puede usar el auxiliar TINEMI:

Tinechnotzatinemi = me andas llamando

PASAR A HACER

Las terminaciones TIPANOA o TEHUA dan el sentido de “pasar a hacer”:

Oticcohuatipanoaya = Pasabas a comprarlo

Page 35: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 19

Vocabulario

Nochtlacah = todo mundo

Coanotza / yolehua = invitar

Apizmiqui = morir de hambre

(In)ic = para (que…)

Tzaloa = aprender

In achto = el primero

Achtohui = antes

Tlacati = nacer

Ixcopina = copiar/ sacar una copia

Tlaixcopinalli/Ixiptli/Tlaixcopincayotl =

fotografía, imagen, copia, dibujo

Ixnezcayotl = dibujo, foto (de alguien o algo)

Xopantla = verano (primavera verano)

Cecuizpa = tiempo de sequía (otoño invierno)

Timoihtazqueh = nos vemos luego

Ihcuiloa = escribir

Angel / Anxelli = ángel

Cehce = cada

Tominpialoyan = banco

Tepantlahtoani = abogado

Tlein ipan titequiti? = en qué trabajas

Cuauhxinqui = carpintero

Tlaquemitl = ropa

Xaltentli = playa

(Tla)nextia (nextilia) / Ixpantia = mostrar

Icpitl / xoxotlani = luciérnaga

Machiotl = signo, señal

Icpimachiotl = semáforo

Pahtli = medicina, fármaco, droga

Mach = que (in tlein), dizque, es que, pues

Cacamochtli = tostada

Huahualoa = ladrar

Piloa = colgar, tender

Mohuehcahua = tardarse

Tooca = sembrar, sepultar

Pachoa = enterrar

Toca = corretear, echar

Tohtoca = seguir

Ihcon = así, de esa manera (ihcuin)

Monamictia = casarse

(Tla)neltoca = creer

Tlamanalli = ofrenda

Malacachoa = girar

Mohuenti = marearse

Huetzi = caer

Metzcualo = eclipse

Mitl = flecha

Tlahuicolli = arco

Ilnamiqui = recordar

Atlauhtli = barranca

Chicomilhuitl = semana

Itlamian chicomilhuitl = fin de semana

Los días de la semana se toman prestados del español.

Domingo(tica)

Lunes(tica)

Martes(tica)

Miércoles(tica)

Jueves(tica)

Viernes(tica)

Sábado(tica)

Ejemplo: Ipan Domingo

Page 36: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 20

Cocoxhuicani = ambulancia

(ix)Poloa = faltar(le a alguien) (borrar,

desaparecer)

Popoloca = tartamudear, murmurar, hablar

una lengua rara

Popolocatl = bárbaro, español, gringo

Temo = bajar

Temoa = buscar

Tlehco = subir (tlehcahuia)

Tleatoyatl = lava

Paca = lavar

Tecuani = fiera, bestia, animal feroz

Yequin = apenas

Mana = poner, ofrendar

Momana = ponerse, formarse

Ehecacoatl = huracán, torbellino

Mauhtia = asustar, dar miedo

Momauhtia = asustarse

Pitza = soplar, tocar algo de viento

Huihuitla = arrancar

Tlaza = derribar, lanzar, sacar volando

Tlahtolcentilztli = vocabulario

Mahuiliztli = miedo

Chalchihuitl = jade

Cueitl = falda

Yolcapahtiani = veterinario

Tzapatl/tzapalotl = enano, chaparro, bajo

Tlein/in = que (oración relativa)

Nopan = sobre mí

Mopan = sobre ti

Ipan = sobre él

Topan = sobre nosotros

Anmopan = sobre ustedes

Inpan = sobre ellos

Nacayotl = cuerpo

Cecatlan = Axila

Tzontecontli = cabeza

Cuatextli / cuayollotl = cerebro

Xayacatl /Ixtli = cara

Quechtli = cuello

Ahcolli = hombro

Mahcolli = brazo

Molictli = codo

Maquechtli = muñeca

Mahpalli = palma

Mahpilli = dedo de la mano

Iztitl = uña

Yelpantli = pecho

Yelchiquihuitl /Omicicuilli = costilla

Cuitlapantli = espalda

Cuitlapanxilotl = columna vertebral

Pitzauhcan = cintura

Chichihualli = seno

Chichihualyacatl = pezón

Chichihualayotl = leche

Tzontli = cabello

Nacaztli = oreja

Ixcuaitl = frente

Ixtentzontli = pestaña, ceja

Ixtelolotl = ojo

Ixayotl = lágrima

Yacatl = nariz

Camatetl = mejilla

Tentli = labio

Camactli = boca

Tlantli = diente

Tlancochtli = muela

Nenepilli = lengua

Camachalli = quijada, mentón

Tozcatecuacuilli = campanilla

Maitl = mano / medida con las 2 manos

Ihtitl = estómago

Page 37: Náhuatl - ejmontelongo.com

Tzintli = trasero

Tzintamalli = nalga

Tepolli = pene

Ahuacatl / Xitetl = testículo

Tepilli = vagina

Tepilcuaxicalli = útero, matriz

Queetztli = muslo

Meetztli = pierna

Tlancuaitl = rodilla

Quetztli / Cotztli = pantorrilla

Icxitl = pie

Icxipilli = dedo del pie

Xocpalli = planta del pie

Xihtli = ombligo

Xihmecayotl = cordón umbilical

Cocoyoyantli = cadera

Yollotl = Corazón

Cuaitl = coronilla

Tentzontli = bigote, barba

Cuaxicalli = cráneo

Tozquitl = garganta

Yelli = hígado

Popotzoctli/Popotzotl = pulmón

Yoyomoctli = riñón

Axixtecomatl = vejiga

Xilantli = vientre, abdomen

Xoquehtzolli = talón

Yecmaitl = mano derecha

Opochmaitl = mano izquierda

Copactli = paladar

Hueyi xopilli = Dedo gordo del pie

Mahpilhueyacatl = dedo medio

Mahpiltecuhtli = dedo pulgar

Mahpilxocoyotl = dedo meñique

VOZ PASIVA Se añade el sufijo “Lo” al verbo, y el plural es “meh”: Niccua in pitzonacatl = como la carne de puerco In pitzonacatl cualo = la carne de puerco es comida Cualomeh = son comidos

Page 38: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 21

Yamanqui = tibio

Ilcahua = olvidar

Petlacalli = caja

Micpetlacalli = ataúd

Tlamamalli = mochila

Tzoyoc = sucio

Axcahua = abundante

Poxahuac = esponjoso

Huacqui = seco

Tezontic = áspero

Etic = pesado

Tentic = filoso

Tlatlatilli = escondido

Yectli = bueno, virtuoso

Tlahtlacolli = ofensa, pecado, delito

Tlahtlacole = ofensor, delincuente, pecador

Camanalli = tlahtolli

Ixhuatl = palmera

Cuechahua = mojar(se)

Icnotl = huérfano, carente de, pobre

Icnoyotl = orfandad, carencia, pobreza

Nenyotl = inutilidad, vanidad

Nentetl = una papa, una piedra, inútil

Nenqui = inútil

Ichtequi = robar

Tlaichtehqui = ladrón

Huica = llevar

Canah = alguna parte

Amo canah = en ninguna parte

(Mo)poloa = perder(se)

Mahuiztic = maravilloso, grandioso, divertido

Mahuiztic inemilitzin = de vida honrada

Tlahtocan = palacio real, palacio de gobierno

Tlalnantzin = país, nación

Tlaixcopiniani = fotógrafo

Mochihua = suceder, pasar, ocurrir (nopan)

Tlein mopan mochihua = qué te sucede?

Amiqui= tener sed

Quexpa = cuántas veces?

Camachaloa = abrir la boca

Camapitzotic = grosero

Cualli inemiliz = honrado

Tentzonxima = rasurarse

Tlahuana = emborracharse

Cahcayahua/(iztlacati) = mentir, burlar

Malli = prisionero

Malotl = cautiverio

Tlacotli = “esclavo”, sirviente

Acualli = mal, malo

Amo cenca = no tanto

Cahua = dejar, abandonar

Nechca = ahí

Nohca = mientras

Maltiloyan = baño, bañera

Ahci = encontrar

Imoztlatica = al día siguiente

Teca = echar

Quilitl = verdura, quelite

Tequi = cortar

Nicampa = por aquí

Nechcampa = por allá

Page 39: Náhuatl - ejmontelongo.com

Nematiliztli = manera de pensar, mentalidad

Nematiuani = Sentimiento, sensación

Quemanian = a veces

Achtontli = ancestro

Tlazolli = basura

Tlachpana(ni) = barrer (barrendero)

Tlatecpanaliztli = orden, lista

Tonalamatl = calendario

Calaqui = entrar

Tepozmolcaxitl = licuadora

Tlapechtli = cama, pizarrón, tabla

Ahcotlapechtli = mesa

Tohmitl/Ayatl = (cobija de) lana, pelaje, vello

Tepozcomitl = olla

Tanahtli = cesto

Xiquipilli = bolsa

Cuetlaxtli = piel, cuero

Ihuitl = pluma

Xicalli = jícara

Cozcatl = collar, joya

Pantli = bandera

Tlacatecolotl = demonio

Exotl = ejote

Elotl = elote

Ayohxochitl = flor de calabaza

Itzmitl = verdolaga

Chayohtli = chayote

Xicamatl = jícama

Tepoztlacuiloliztli = imprenta

Tlacualchihuani = cocinero

Tlahuilli = luz de fuego o electricidad, vela

Tlachtli = pelota

Tozquitl/Tozcatl = voz / garganta

Amatlacuilolli = carta, documento, escritura

Cuicani = cantante

Zaca = acarrear

Amocualneci = feo

Pixca = cosechar

Ahcotzicuini = brincar

Napaloa = cargar abrazando

Patlani = volar

Tlapopolhuia = perdonar

Pinahua = tener pena

Tlahuelmiqui = estar furioso

(M)ahuiltia = jugar algo (jugar)

Ihnehcui = oler, olfatear

Tlalollin = terremoto

Teochihualiztli = bendición

Tepeyolohtli = corazón del cerro, duendes y

hadas

Paquiliztli = felicidad, alegría

Tlecuilli = fogata, hogar (chimenea)

Achtopaihtoa = predecir, profetizar

Achtoihtoani = profeta

Page 40: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 22

SUSTANTIVOS Y DEMÁS

Nelhuayotl = raíz, origen, cultura

Tlacayotl (totlacayo) = humanidad

Namiqui = unir, embonar, caber, merecer

Tennamiqui/ pipitzoa = besar

Amo nechnamiqui = no me queda, no me

conviene, no me va

Coyotl = extranjero, intruso

Cox = marca introductoria de pregunta de

tipo “sí / no”

Tenantzitzin inilhui = Día de las madres

Huelicacococ = picoso pero sabroso

Tlaxoxohuia = reverdecer Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo Chiactli = grasa, aceite Chicolli = gancho Coyoctli = agujero, hoyo Cuahuitl = árbol Huacalli = guacal, caja, jaula, cajón Huetzquiliztli = risa Ixtli / ichtli = fibra Mahuizotl = respeto, honra, gloria Maxalli = división, bifurcación Nextli = ceniza Tecochtli = sepultura, tumba

Tehuilotl = vidrio, cristal, vaso de vidrio Tolontli = pelota, bola, esfera Xocotl = frutos redondos y cítricos Tzapotl = frutos dulces con pulpa Nochtli = frutos de los cactus (tuna) Ayohtli = frutos grandes como calabaza, sandía, melón Capolin = ciruelas Xolotl = monstruo Yahualli = círculo, rueda, aro Yahuitl = maíz azul Tlilli = hollín, tinta negra Tlatla = arder, haber un incendio Ilhuicatl = cielo Camohtli = camote Chocolatl / Xocolatl = chocolate Chipahua = limpiar Izquitl = esquite Izquixochitl = palomitas Copilli = corona, gorra, tocado, sombrero Nion ce = ningún, ninguno Ce kilo xictomatl mahtlaconome pesos ipatiuh = un kilo de jitomates cuesta once pesos

ADJETIVOSAcaltic = acanalado Atic = aguado, derretido, fundido Chiahuac = grasoso Chicoltic = curvo, enredado, garabateado Coltic = torcido, jorobado Coyoctic = agujerado Cuauhtic = erguido, alto Cuetlaxtic = corrioso, flexible Huitztic = puntiagudo Elotic = moteado Huacaltic = hueco Huetzquitic = chistoso Ihtic = adentro (de él) Iztayo = salado Mahuiztic = maravilloso, fantástico, divertido Maxaltic = bifurcado, dividido Nexxoh = empolvado

Tzoyoc, (pitzotic) = sucio Potztic = blando Tehuilotic = brillante, reflejante Tenyo = famoso Tetic, (tepiztic) = duro Textic = molido Tezcatic = vidrioso, reflejante, frágil Tohmitic, tohmiyo = peludo, lanudo, velludo Tolontic = esférico, boludo Totoltetic = ovalado Tzictic = chicloso, pegajoso Xaltic = arenoso Xicaltic = hueco como jícara Xochiyo = florido Xolotic (xolochtic) = arrugado, monstruoso Yahualtic, ololtic = redondo, circular Zoquiyo = sucio, enlodado

Page 41: Náhuatl - ejmontelongo.com

Ixtic = fibroso Tzitzicuiltic = rayado Paltic = mojado Huehcapa = alto Huehcatla = hondo, profundo Pitzahuac = delgado, flaco, menudo, fino (personas) Canahuac = delgado, fino (objetos) Tziquitzin = pequeño, chiquito Tomahuac = gordo, grueso Patlahuac = amplio, ancho Alahuac = resbaloso Camahuac = húmedo Teteztic = rasposo Petztic (amotohmiyo) = calvo, lampiño Yemanic (yamanqui) = suave Huelihui/Iciuhca = rápido (adj. y adv.) Cualtzin, yectizn = bonito Amo cualtzin (acualtzin) = feo Amo yectli (ayectli) = incorrecto Amo huelic = insípido Ohui = difícil Amo ohui = fácil Amo chicahuac = débil

Pinahuani = penoso Amo pinahuani = descarado, directo, cínico Ahhuiac = oloroso, perfumado Cecec = frío Tlaciuhqui = perezoso, flojo Tlahuanqui = borracho Xolopihtli = tonto, bobo, payaso Motenequi = importante Ahco = elevado Titlani = mensaje

Ixpopoyotl/ixpopoyotzin = ciego

Camapohpoploca = tartamudo

Tlahtolcotonqui = mudo

In moztla in huiptla = el día de mañana, un

día de estos

Teilpiloyan = cárcel

Teequilia = servirle algo a alguien

Tlahcuilolachialoyan = exposición, galería

Mihtzotla = vomitar, hacer erupción

Tletepetl = volcán

(Zan) Cepa = una vez Oppa =dos veces Expa = tres veces Naupa = cuatro veces Macuilpa = cinco veces Centzompa tlazohcamati = mil gracias Centzompa xinechtlahpopolhui = mil disculpas Momoztla = diario Huihuiptla = cada 2 días Chichicomtica = cada 7 días, cada semana Ipan ce metztli, quexpa timomachtia nahuatl? Excepciones a las reglas de posesivos: Cozcatl – nocozqui Cuicatl – nocuic Yolotl – noyolo Ohtli – noohhui Pahtli – nopahhui Tecomatl – notecom Xayacatl – noxayac Maxtlatl – nomaxtli Pantli – nopantli Maitl – noma

Page 42: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 23

MÁS VERBOS

Ciahui = cansarse

Cochmiqui = tener sueño

Huehueyoca = temblar

Ihza = despertar

Mahmahui/momauhtia = tener miedo

Neci = aparecer, surgir

Pano = pasar

Patlani = volar

Paxaloa/moixpetlania = pasear

Tlaihia = sentir asco, náuseas, aborrecer algo

Tlami = terminar (yo nitlan! = ya terminé)

(Mo)tlatia = quemar(se)

Tlaatia = esconder

Tlaxcaloa = hacer tortillas

Tonalmiqui = tener calor

Yolpaqui = estar contento

Ahhua = regañar

Cahcayahua = engañar

Celia = recibir

Centoca = continuar

Huelihta = gustar de algo, ver bien algo

(gustar de vista, apariencia)

Huelilia = gustar (sabor)

Ixmati = conocer (sin “C” con lugares)

Pahtia = curar

Patla = cambiar/ sustitur (mopatla in

tlaquemitl)

Quetza = erguir, parar

Quitzquia = agarrar, asir

Tlacamati = obedecer

Tlepanihta = respetar

Titlanilia = enviar

Tlazohcamatilia = agradecer

Huatza = secar

Quixtia = sacar

Ipan amatl quixtia = imprimir

Xima = pulir

Tlahtlazohtla = ser cariñoso

Yolcapahtia = curar/tratar animales

Yancuilia = renovar

Yolehua = animar, emocionar

Ximoyolehua! = ánimo!

Icnelia = apreciar, estimar

Mictia = matar

Machiotia = marcar, trazar, dibujar, firmar

Tequiuhtia/Cui = usar, utilizar

Motequiuhtia = servir, funcionar, ser útil

Tlamaneloa = nadar

Hualcui = traer

Mahuizoa = honrar, respetar (algo)

Nimitzmahuizolia moamox

Altepetl = ciudad, pueblo

Altepenepantla = a la mitad de la ciudad

Altepexihco = el centro de la ciudad

Cuauhximalli = aserrín, astilla

Zan yuhquin/ ihcui = lo mismo, igual

Yehca = ya, listo

Cequin = algunos, unos

Ihcon / ic = para que…

Cualantli, Necuelmololli = problema

Zan xiquihta/xicaqui = por ejemplo…

Oquichtli = macho

Oquichyotl = género masculino, virilidad

Cihuayotl = género femenino, femenidad

Tlamantli = cosa

Piohtli = pollo

Cotomitl = camisa, playera

Coatl = cuate, gemelo

Niahciti = llegaré (allá)

Niahciqui = llegaré (acá)

Niahcito = llegué (allá)

Niahcico = llegué (acá)

Page 43: Náhuatl - ejmontelongo.com

Izhuatomatl = tomate verde

Cimatl = papa

Tlatzotzona = tocar (un instrumento de

percusión)

Pitzototopotl = chicharrón

Totopochtli = totopo

Chiquihuitl = canasta

Tlahuica = deber (algo) (quezqui nitlahuica?)

Xicui motomin = aquí tiene su dinero

Tlanextia = empezar a salir el sol

Tlanextli = luz natural

Mahuiltiani = jugador

Mihtotiani = bailarín, danzante

Tlaneltocani = creyente

Ichcatl = algodón

Amapouhqui = lector

Tlapouhqui = narrador

Chocani = llorón

Cochini = dormilón

Mahmauhqui = miedoso

Tetlacamatini = obediente

Tlacuilohqui = escritor, pintor

Tlatzacuilotl = puerta

Canin tiehua? = de dónde vienes? de dónde

eres? (ehua = partir)

Ilhuicamatini = astrólogo

Tzahua = hilar

Itquiti = tejer

Tlatitlantli = embajador, enviado

Amo huehcahua = pronto

Ihcuacon = en ese entonces

Ye nechca = casi (se acerca),

aproximadamente

Tlanamacoyan = tienda

Atlacomolli = pozo

Tlapacoyan = lavandería

Amo nicnequiya inon nicchihuaz = no quería

hacer eso / no era mi intención / no fue a

propósito

(Mo)tloquia/netechoa = acercarse

Tlein ica? = con qué?

Ihuan aquin? = con quién?

In aquin = quien… / el que…

Ixnextilia = presentar (a alguien)

Miqui = morir

Tlananquilli = respuesta

Achtihui = anterior, pasado

Yohualnemi = andar de noche

Yohualtica / Yohuan = de noche, en la noche

Tonayan = de día

Tlayohuayan = lugar oscuro

Tlayohuallotl/tlayohualli = oscuridad

Yohuac = anoche

Temiqui = soñar / imaginar

Cochihta/cochtemiqui = soñar algo/ a alguien

Mihtotilitztli = baile, danza

Motemaca = decidir(se) (ic...)

Quipancui = decidir (ic...)

Nochipa quipancui = ser decidido, osado

Motemacaliztli = decisión (quichihua)

Cocoxqui = enfermo

Tzacuilia = detener (a alguien)

Ximoquetza = detente!

Ixtzacuilia = estorbar

Mohcihuia = molestar, hartar (a alguien)

Cuehzoa = molestar (afligir)

Cetl = hielo

Acetl = aguanieve

Cehpayauhnamacoyan = nevería

Huitequi = golpear, pegar

Ixtecapania = abofetear

Telicza = patear

Tzintetlatzinia = dar nalgadas

Cuatzotzona = dar un sape, coscorrón

Cuauhtema = dar de palos

Maca = dar (golpear, pegar)

Temaca = apedrear

Patlaniliztli = vuelo

Ahuiltilahtolli = broma, chiste, trabalenguas

Nel cualtzin/mahuiztic! = qué chido!

Totecuh = nuestro señor

Mocuitlahuia = cuidar

Page 44: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 24

Ximopiali = cuídate

Nahnahua = abrazar

Momati = acostumbrarse

Amo nimomati = no me hallo/acostumbro

Mocahua = callarse, detenerse, dejarse

Pati/atia = derretirse, descongelarse

Tzinti = fundarse, empezar a ser, surgir

Tzintia = fundar, emprender, establecer

Chihcha = escupir

Tzopelia = endulzarse

(Mo)tocaitia = nombrar(se)

Mocihuatia = casarse con una mujer

Mecatl = linaje

Nepanoa/cuicui/teca/ahuilnemia/tlehco/

pilhuia = tener sexo

Cuauhquetza = tener una erección

Mometzhuia = menstruar

Tzinquetza = coger, fornicar

Machihua/mahuia = masturbar

Cuilontia = tener sexo gay

Patlachuia = tener sexo lésbico

Cuilonyotl = homosexualidad masculina

Cuiloni/cuilontli = hombre homosexual

Tepatlachuiani = mujer lesbiana

Xinachyotl = semen

Moxinachoa = eyacular

Cozcacuauhtli = cóndor

Moconetia = adoptar un niño (mujeres)

Momachiotia = persignarse

Moaxcatia = apropiarse, conseguir algo

Chimaltia = proteger

Xochitia = adornar con flores

Topilli = bastón de mando, cetro

Cuacuahuitl = cuerno

Tecuani/tecuan- = venenoso, feroz

Tecuanyotl = ferocidad

Tzintiliztli = esencia, base, fundamento,

principio

Tepamitl = pared, muro

Centli = mazorca de maíz

Ixtlahuac = valle

Yecahuillotl = sombra

Yecahuilco = en la sombra

Yecahuilloni = sombrero, gorra, sombrilla

(No)huicpa/ca = hacia / contra / (para)

(Mo)netechoa = recargar(se)

Ixquichca = hasta (tiempo y espacio)

Huapalli = tabla, panel

Tepetozcatl = cañón, desfiladero, abismo

Yolcocolli = rencor

Tequipacholli = preocupación

Michmecatl = hilo de pescar

Poyecatl = agua salada

Yectlahtolli = lenguaje correcto

Ilacatzoa = enrollar, envolver

Ilacatztli = rollo, espiral

Cocoyonehnemi = caminar en cuatro patas

(Tla)cocolli = dolor

E / HUA (agentivo de posesión, sustantivos)

Cale = dueño de la casa, arrendador

Tlale / mile = terrateniente

Topile = mayordomo, autoridad

Tlahuicole = arquero

Chimalhua = escudero

Michhua = pescador

Tequihua = patrón, jefe, empleador

Tzone = greñudo

Cuacuahue = vaca

Tomine = rico, adinerado

Tlalticpaque = señor de la tierra

Ilhuicahua = señor del cielo

Chane (pl. chanehque) = señor de la casa,

jefe de hogar

E larga (para llamar la atención de alguien,

al que se le habla)

Notahtziné = padre mío

Tlacatlé = señor…

Page 45: Náhuatl - ejmontelongo.com

Tecuhyoé = su señoría, su majestad, etc. Chichié = perro!

Tlapohua = abrir

Tlapohuia = contarle a alguien

Tlapohuilia = abrirle a alguien

(Mo)pehpetla = peinar(se), acariciar

Toachcauh = capitán

Tlahtole = miembro del consejo (tlahtocan)

Tococolhuan = nuestros ancianos

(Nech)cocoa = doler

(Mo)cocoa = enfermarse, hacerse daño

Cocolizcui = enfermarse, contagiarse

Omiquili = falleció (con respeto)

Omic = murió

(Pici)Yetl = tabaco

Xicohua = resistir

Yahualoa = rodear

Tehuia = atacar / Motehuia = pelear(se)

Quein otimocemilhuiti? = cómo ha sido tu

día?

Quein timohuica? = cómo te va?

Tlahuia = iluminar, alumbrar

Cotona = cortar

Caltequitl = tarea (de casa)

Mah xinechmotlapopolhuili = perdóneme

Mah xinechtlapopolhui = perdóname

Momachilia = sentirse

Tepoztli = hierro, metal, arma de fuego

Tepoztlatopontli/Tepoztemotla = arma de

fuego

Ipan chicome tonalli = en siete días, en una

semana (axcan chicome)

Aixpolihui = hundirse en el agua

Chihuatlahtolli = verbo

Tlamantic = diferente / extraño, raro

Ahahuil/Nenetl = juguete (casi siempre con

posesivo “noahuil”)

Acah = alguien

Tlacuilolli = texto

Toznenetl = guacamaya

Xotla = brotar (fuego, flor, niño)

Ixpoloa = borrar

Catlehua = el que sea

Quipahtitiu = lo va a curar

Quipahtihtiu = lo va curando

Tlalpilli = ligadura “ti”

Onoc = está tendido, horizontal Cochcayotl = cena Cochcayotia = cenar Tenihza = desayunar Nochcan = en todas partes Xolehua = pelar, desollar (piel) Xipehua = desollar Pixca = pelar (fruta) Ehuatl / ehuayotl = piel Cuetlahuia = marchitarse Xiuxiuhcopa = anualmente Chichicueyi tonalli = semanalmente Tlalconetl = tlaconete Paatla = machacar Payana = moler Yoctzi = cocido Nepanolli = pila (acumulación) Nepanoa = encimar, apilar / tener sexo Tlazolpialoni = bote de basura Xicotl = jicote Xihxima = rasurar, recortar (muy corto) Ninoixihximaz = me rasuraré (la barba) Xoquihyac = fétido, pútrido, agrio Ihchiqui = raspar Xocoya = agriar Potoni = apestar Xiihuitl = cometa Cenyolotl = totalidad, un entero Molcomitl = estómago Cuitlatecomitl = intestinos Axcan quema = ahora sí, ni modo, qué se le va a hacer, lo siento, etc. Ixtlaca = silencioso, sigiloso Tlaquenchihuani = diseñador de modas Tzoma = coser Yocoya = inventar, crear Tlayocolia/Ceceltia = regalar Tlayocolilli = regalo Teoatl/Hueyatl = mar Huaztli = herramienta, aparato Tlacuilhuia = escribir (a alguien) Nochi tzotzoncueptoc = todo está revuelto Nelhuayocotoni = cortar la raíz

Page 46: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 25 Mohueyimati = creerse la gran cosa Monehnequi = arrogante, se hace del rogar Xihxicuin = egoísta, abusivo Quein yuhqui? = cómo es? A qué se parece? Tlacuahuac = duro (una tortilla, que no cede) Tilahuac = grueso Mina = picar (Mo)zoa = punzar, vacunar Pipiyolli = abeja Apilolli = jarra Camanaloa = decir bromas Ixpetlania = irse de vago, descansar Macahtli = hamaca Cuamecatl = liana Tlahtolmelahua = explicar Topehua = empujar Yolitia = dar vida, dar a luz (Mo)ixamia = lavarse la cara Zozoloca = ronronear, ruidito continuo Maneloa = revolver, batir Atequia = regar, salpicar Atotztic = espeso Tleyo = honorable, chido, grande Ohtia, huica = acompañar Alaxohuaztli = plancha Alaxtic = liso Ilpia = atar, amarrar Ezoh = ensangrentado, sangrado Amo can… (futuro) = no vaya a ser… Patilia = intercambiar Metzyuhqui = descalzo Chihchihua = arreglar Mimiloa = rodar Yelizyotl = naturaleza Yeehua = hace rato Motolinqui = pobre, miserable Ompati = tener tiempo Poztequi = romper (mopoztec!) Huilana = arrastrar Ihyohuia = aguantar, soportar Calaquian = entrada Quizayan = salida Atlatl = arpón, ballesta Temoayan = bajada, cuesta Ahuiya = oler bien Ihiaya/potoni = apestar

Tema = bañarse en temazcal Achichina = sorber Popotli = popote Yolcaicnitl = mascota Quehtzoma = morder Chiton = chivito, cabrito Huitztlacuatl = puerco espín Coyametl = jabalí Cacomiztli = cacomixtle Zacotl = marta Tlacuatl = tlacuache, zarigüeya Cihtli = liebre Citlaltecuani/xochimiztli = ocelote Couhmiztli = lince Tzicuicuihtli = halcón peregrino Quetzaltototl = quetzal Cochotl = loro, perico Chicuauhtli = lechuza Poxacuatl = correcaminos Tzinmahxal = tijerilla Temolin = tábano Texcan = chinche Tzicatanah = hormiga alada Xicohtli = abejorro Cuacuetzpalli = iguana Chacalin = camarón Xocomecatl = uva Texocotl = tejocote Amaxocotl = mora Omixocotl = durazno Tetzontzapotl = mamey Capolin = ciruela Huaxin = guaje Matzahtli = piña Tzapalolli = plátano Huatzactli = zarzamora Coyolli = nuez Huexotl = sauce llorón Nochcuahuitl = cactus Oceloxochitl = orquídea Tlilxochitl = vainilla Chimalxochitl = girasol Cuetlaxochitl = nochebuena Zacapetlatl = pasto, césped Zoyatl = palma Alahuenotl = hierbabuena Colix = col Ahcocui = subir, levantar, alzar

Page 47: Náhuatl - ejmontelongo.com

Oya = desgranar Tlamachihua = medir Yocoxca = estar en armonía o paz Yocoxcanemi = vivir en armonía Yocoxcayotl = paz, armonía Amolli = jabón Amo quein/axquen = no hay problema Actoc = implícito, metido Machilia = sentir Zoma = fruncir el ceño (Nacaz)pilolli = arete Icnocuicatl = canción triste Mocentili notequiuh = se me juntó la chamba Zan ihcuac/quein… ixquichca = desde… hasta. Yolcehui = apaciguarse, tranquilizarse Huitz para presente, Huala para pasado. Teochihua = bendecir, rezar Ahuia = bautizar Nee = aquel, aquella Tlapaloti, ihtati, cemati = visitar Amo zan cepa = no es la primera vez Motlapololtia = equivocarse Tlapololtia = distraer, hacer equivocar Zan ye / axcan quema = basta! Axcan quema titlatlacuaz! = te daré tu merecido! Moquetl = moquetazo, golpe Teotlamatilli/Ilhuitl = ceremonia Tomacehualicnihuan = pueblos (indígenas) Tlachcua = cavar Huictli = azadón, pala Tlachichina = fumar Cochiantli, cochihuayan = dormitorio Nanacatl = hongo Teonanacatl = hongo alucinógeno Xilhuaztli = escobeta Mo(i)zcaltia = crecer Altepechanehque = ciudadano Tlahtolcotona = interrumpir Tlapetlantli = relámpago Tlapetlani = relampaguear Tlatecuintli = trueno Tlatlatzini = tronar Calaquilia/calaquia = meter Noh amo = tampoco Xoctli = babosa Ixtehuilotl = lentes Ayotl = jugo, caldo

(Mo)tzicoa = fijar, detener, atorar Temoltia = bajar (algo), descargar Ayopan = en tres días Pepena = elegir, escoger, recoger Pepechoa = pegar, adherir Calcayotl = distancia Calayon = perverso, cachondo, pervertido Ahuiani = prostituta Amoxtocaitl = título de libro, revista, etc. Tlahtolpehualli = título o inicio de un discurso Tlahtolcocotona = resumir Tlahtolcocotontli = resumen Namiquilia = recordarle algo a alguien Tlepitza = atizar, avivar el fuego Ohza = untar Axiltia = hacer llegar Coayotl = hermandad, comunidad Coneyotl = infancia Ichtacayotl = secreto Ichtaca = en secreto, en silencio Ichtacatlahtoa = hablar quedito Chicahuac tlahtoa = hablar fuerte

-tehua = dejar hecho, hacer primero (おく) Ihtohteuh = dejó dicho Acalquetzaloyan = puerto Tepoztotolquetzaloyan = aeropuerto Huehuelihui = descomponerse Huehueloa = descomponer Patlantehua/patlanpehua = despegar -caya = me estaba gerundio (casi me…) Nimometzteccaya = casi corto la pierna Quiahuiznequi = quiere llover Tlanquiquici = silbar Pahhuaztli = equipo médico In quein = forma, manera, método Cochhuetzi = caer dormido Yeyantli = lugar Nemauhtilli = mal de espanto Mahulia = temer, tenerle miedo a algo Malacatl = huso, rueca Ehecamalacatl = tornado Atemi / apexoni = inundarse Poxahua = hincharse Temi = llenarse Atlihuetziyan = Cascada, catarata Pohpohua = fregar, limpiar, tallar Ixpopohua in caxitl = Limpiar el plato (Mo)Yectlalia = Ordenar, arreglar

Page 48: Náhuatl - ejmontelongo.com

LECCIÓN 26

Tlatlahzi = toser

Amo nitlai = no bebo

Yoyolli = gelatina

Yoyoltic = gelatinoso

Nentoc = andar (dónde anda?)

Tzotzocatl = tacaño, codo

Ixpetziotzin = comelón

Ixpetlahua = descubrirse el rostro, ser

descarado

Tonalmachiotl = piedra del sol

Tetlahtlanilli = estar maldito

(Mo)xilhuia = peinar(se)

Zahuatl = sarampión, varicela, etc.

Toc se puede conjugar (toya, toz…) = estaba

haciendo, estaré haciendo

Ayamo nipahti = No me he aliviado

Tlatlaxiz = tos

Cectia = resfriarse

Ecxoa = estornudar

Motlapalehuia = Defenderse

Quiztiquiza = salir rápido, pasar rápido

Cochhuetzi = caer dormido, quedarse

dormido

Xapohyo = espumoso

Tlaciuh = flojo

Cuehciahui = estar ansioso, impacientarse

Tenehualli = pronunciación

Ixchichilihui/ixtlatlactia = sonrojarse

Cualtia = mejorar

Icelti = estar solo

(Mo)tohtoma = desatar(se), liberar(se)

Patzoa = exprimir, apretar, presionar

Tzopelatl = refresco

Campamochan = mantis

Tlapixqui/Tlapixque = policía, vigilante

Tlaxtequi = asaltar

Motla = lanzar, arrojar, tirar

Cuilia = quitarle algo a alguien

Nietoya = yo estaba…

(Tepoz)tlatlapohuaztli = llave

Nehnemiyan = banqueta, paso peatonal

Coanotazalli / Yolehualli = invitación

Micailhuitl / Chantollo = día de muertos

(Micailhuitontli y Hueyi micailhuitl)

Tzopecayotl = dulce

Tlatopontli = cohete

Miahuatl = espiga

Pan/ Caxtilantlaxcalli = pan

Moixhuitia = empacharse

Maneloa = mezclar

Tlatzopinalli = lanza

Tzopinia = picar

Cuehcihui = nervioso, ansioso, estresado

Tenchopilli = pico

Mayatli = escarabajo verde

Cuitlapilli = cola

Cuitlapilihcatinemia = emocionarse

(demasiado pronto)

Micomitl = aljaba

Ixtona = velar

Chicahuac metztli = luna llena

Omacic metztli = luna creciente

Cuahuitequi = talar árboles

Nietoc = yo estoy

Nietoya = yo estaba

Nicatca = yo era

Catca = era

Ca = está

Ixyuhqui = parecerse

Nentlahtoa = cotorrear, charlar

Atlacoani = cubeta

Ihcuac catca niconetl = Cuando era niño

Tequitiyo = laborioso

Mahpachoa = oprimir, apretar, presionar

Pilhuihuicaztli = carriola

(Cone)nehnenhuaztli = andadera

Tlazohtilia = subir el precio

Xiuhmaxitia = cumplir (años)

Yeyecahui = intentar

Temachiztiliztli = explicación, información

Page 49: Náhuatl - ejmontelongo.com

YOLCATL

Сhichi

Mizton Caxtotolli Cuanacatl Piohton Cuacuahue Pitzotl

(Cuacuauh)tentzotl Miztli Coatl Quimichin Huizacotl Cueyatl Alotl

Michin Amichichi Hueyimichin Ocelomichin Tototl Cuauhtli

Page 50: Náhuatl - ejmontelongo.com

Tohtli Tlacamayetecuani Ahuatl Tliltic ocelotl/miztli Chapullin Cuetzpalli Cipactli Huitztochtli

Cuetlachtli Tochtli Huitzilli Huilotl Techalotl/motohtli Zayolli Tocatl

Colotl Zayolatl Aztotl Ocuilli Xompepetl Azcatl/Tzicatl Ocelocahuayotl

Page 51: Náhuatl - ejmontelongo.com

Tlacatototl Cozamatl/cozahtli Сhopilli Mazatl Papalotl Tlalacatl/pinacatl Canauhtli

Tamazolli Axolocuetzpalli Tapayaxin Ayotl Atecuichitli Ozomahtli Pipiyolli

Axnotl Cahuayotl Cacalotl Tecolotl Chilpatl Tzinacatl Icpitl

Page 52: Náhuatl - ejmontelongo.com

Amiztli Epatl Tozan Pezohtli Miztli Mapachtli Cuachenche

Oquichcuacuahue Quetzaltototl Moyotl Quecholli Ocelotl Ayotochtli Ichcatl

Zollin Tlacuatzin Centzontlahtoltototl Tepemiztli Aztatl Chiquilichtli Hue(y)xolotl

Page 53: Náhuatl - ejmontelongo.com

Molotl Cuicuitzcatl Tzohpilotl Coxolitli

Acoatl Cilli Atocatl Tecpintli

Atemitl Atuzan Coyotl Axolotl Cempohualmaye

Page 54: Náhuatl - ejmontelongo.com

CANCIONES

Elefantes

Cente elefante motlapechoaya Ipan tocatzanalli Huan oquihtaya ococ chicohuaya Oquinotzato occe yolcatl Ome elefantes motlapechoaya Ipan tocatzanalli Huan oquihtaya ococ chicohuaya Oquinotzato occe yolcatl…

Toquiztli

Yu acihco yu acihco toquiztli Xictocacan xictocacan miltzintzin Amo quiahui amo quiahui miltzintzin Tla petlani tla cueponi ye quiahuiz Tuza cualo tuza cualo tlaolli Xicxiuhmina xicxiuhmina miltzintzin

Ximomalacacho

Ximomalacacho, ximomalacacho, ximomalacacho miacpan! Tla ticuaxihuentiz ihuan tihuetzitiz inon tlein nicnequi!

Tlamiliztli Gracias a mis maestros: Alejandra, Sergio, Fausto y Armando