Nh÷ng chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng cña ngêi ...êi d©n sèng ë 9 bu«n mµ chóng t«i ®· tíi th¨m, gäi lµ "Nhãm môc tiªu". NÕu chóng t«i muèn

B¸o ço nghiªn cøu thùc ®Þa

cña

Lu Hïng vµ Markus Vorpahl

Th¸ng 6, 1997

Thay mÆt cho:

C¬ quan Hîp t¸c Kü thuËt §øc (GTZ) vµ Uû ban s«ng Mªk«ng

Môc lôc

Nh÷ng chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn

truyÒn thèng cña ngêi Mn«ng ë

huyÖn L¨k, tØnh §¨k L¨k

1. Giíi thiÖu 1

1.1 Nhu cÇu nghiªn cøu 1

1.2 Ph¬ng ph¸p luËn 2

2. V¨n ho¸ Mnong 4

2.1 Nh÷ng ®Æc ®iÓm chung vµ cÊu tróc d©n sè cña çc bu«n lµng 5

2.2 LÞch sö ®Þnh c, nh÷ng thay ®æi vµ hiÖn tr¹ng 8

2.3 Kh¸i qu¸t chung vÒ chÝnh quyÒn, c¬ cÊu ®a ra quyÕt ®Þnh vµ gi¶i quyÕt tranh chÊp 13

3. Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng 15

Page 1 of 42

Lêi nãi ®Çu vµ lêi c¶m ¬n

Chóng t«i muèn c¶m ¬n tÊt c¶ nh÷ng ai ®· gióp chóng t«i ®¹t ®îc môc ®Ých cña ®ît nghiªn cøu nµy. Chóng t«i xin ®Æc biÖt c¶m ¬n ngêi d©n ë nh÷ng n¬i chóng t«i ®· ®Õn th¨m, ®Æc biÖt nh÷ng ngêi ®· cho chóng t«i nghØ ®ªm t¹i nhµ hä vµ chia xÎ b÷a c¬m cña hä cho chóng t«i, vµ tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®· dµnh thêi gian nãi chuyÖn víi chóng t«i vµ cung cÊp cho chóng t«i nh÷ng th«ng tin quý gi¸. Chóng t«i còng xin rÊt c¶m ¬n c« Mei Luan, ngêi phiªn dÞch cña chóng t«i, ngêi ®· gióp ®ì chóng t«i rÊt nhiÒu trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, phiªn dÞch tõ tiÕng Mnong ®ång thêi ra tiÕng ViÖt vµ tiÕng Ph¸p. §Æc biÖt c« gióp ®ì chóng t«i rÊt nhiÒu khi trao ®æi víi nh÷ng ngêi cã Ýt kinh nghiÖm tiÕp xóc víi ngêi ngoµi hoÆc víi nh÷ng ngêi kh«ng nãi ®îc tiÕng ViÖt, ngoµi ra c« còng cung cÊp mét sè th«ng tin vÒ v¨n ho¸ Mnong. Chóng t«i còng xin çm ¬n Dù ¸n ®· mêi chóng t«i thùc hiÖn chuyÕn kh¶o s¸t nµy vµ ®· hç trî chóng t«i rÊt nhiÒu ë thùc ®Þa, giíi thiÖu chóng t«i víi chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng, thu xÕp cho ngêi níc ngoµi ®îc nghØ ®ªm t¹i bu«n lµng. NÕu nh¾c ®Õn tªn tõng ngêi th× cã rÊt nhiÒu, nhng chóng t«i xin ®îc c¶m ¬n chung tÊt c¶ nh÷ng ai ®· lµm viÖc víi chóng t«i.

Khi nãi "chóng t«i" tøc lµ nãi ®Õn hai nhµ d©n téc häc Lu Hïng vµ Markus Vorpahl. "Hä","ngêi d©n","ngêi Mnong" chØ ng-

3.1 Çc tæ chøc x· héi vµ Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng 15

3.1.1 Bu«n lµng - trung t©m cña ®êi sèng x· héi 16

3.1.2 Vai trß cña nh÷ng giµ lµng 18

3.1.3 Vai trß cña "Ngêi s¸ng lËp bu«n" vµ Së h÷u ®Êt céng ®ång 19

3.1.4 Ph©n bæ ®Êt ®ai vµ Së h÷u ®Êt ®ai 22

3.2 Sö dông vµ b¶o vÖ çc nguån tµi nguyªn 24

3.2.1 Çc ®iÒu kiÖn vµ chiÕn lîc canh t¸c 28

3.2.2 Trång rõng 32

3.2.3 TÝn ngìng th«ng dông - mét nh©n tè cña viÖc b¶o vÖ 32

4. Sù tho¸i ho¸ cña çc tµi nguyªn thiªn nhiªn 34

4.1 Kinh nghiÖm vÇ nh÷ng nguyªn nh©n nhËn thÊy 34

4.2 Nh÷ng hµnh ®éng ®Ò xuÊt 38

5. T¸c ®éng tõ bªn ngoµi 39

5.1 Qu¶n lý bÒn v÷ng Tµi nguyªn vïng h¹ lu s«ng Mªk«ng 41

5.2 Çc ch¬ng tr×nh cña ChÝnh phñ 42

5.2.1 Ch¬ng tr×nh trång rõng 327 42

5.2.2 Ch¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo 43

5.2.3 Giao ®Êt giao rõng 44

6. KhuyÕn nghÞ 45

6.1 Phôc håi çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng trong Qu¶n lý Tµi nguyªn trong khu«n khæ Dù ¸n 47

6.2 Nh÷ng chiÕn lîc quyÕt ®Þnh cÇn ®a vµo Quy ho¹ch Sö dông §Êt vµ Dù ¸n 49

6.3 KhuyÕn nghÞ vÒ çc biÖn ph¸p x©y dùng lßng tin vµ çc chiÕn lîc cña dù ¸n 51

7. Nghiªn cøu trong nh÷ng m«i trêng v¨n ho¸ - x· héi t¬ng tù 53

7.1 Ghi l¹i qu¸ tr×nh 53

7.2 Kh¶ n¨ng sao chÐp 55

Page 2 of 42

êi d©n sèng ë 9 bu«n mµ chóng t«i ®· tíi th¨m, gäi lµ "Nhãm môc tiªu". NÕu chóng t«i muèn nãi ®Õn ngêi Mnong nãi chung hoÆc çc nhãm kh¸c, chóng t«i sÏ nªu râ trong b¸o ço.

Mét vÊn ®Ò kh¸c lµ viÖc sö dông çc thuËt ng÷ nguyªn b¶n. Lµ nhµ d©n téc häc, chóng t«i a dïng tõ emic hoÆc ngêi trong cuéc. Nã§iÒu nµy dÉn ®Õn t×nh tr¹ng cã rÊt nhiÒu tõ kh«ng ph¶i tiÕng Anh trong b¸o ço. Nh÷ng tõ nµy ®îc gi¶i thÝch, chÝ Ýt lµ s¬ lîc, lÇn ®Çu xuÊt hiÖn vµ phÇn lín ®îc bao gåm trong b¶ng thuËt ng÷ ë phÇn phô lôc. §èi víi tiÕng Mnong, do kh«ng cã mét hÖ thèng phiªn ©m ®ång nhÊt, chóng t«i sö dông hoÆc phiªn ©m theo tiÕng ViÖt hoÆc theo çch chó gi¶i ng-êi Ph¸p hay dïng.

Khi viÕt vÒ truyÒn thèng, chóng t«i thêng nãi ®Õn nh÷ng sù viÖc Ýt nhiÒu ®îc coi lµ v÷ng ch¾c tríc thêi kú ®« hé cña thùc d©n Ph¸p. Sau ®ã nh÷ng hoµn c¶nh nµy thay ®æi, nh ph¶i thay ®æi theo dßng lÞch sö, d©n téc häc hiÖn ®¹i xem truyÒn thèng nh mét c«ng tr×nh x©y dùng, vµ ý tëng vÒ nÒn v¨n ho¸ truyÒn thèng kh«ng thay ®æi ®îc xem lµ mét kh¸i niÖm b¾t ®Çu cã tõ thêi ®iÓm çc x· héi ngoµi ph¬ng t©y ®îc coi lµ x· héi kh«ng cã lÞch sö. Nh trong tÊt c¶ çc x· héi, çc nguyªn t¾c truyÒn thèng kh«ng n»m trong ph¹m vi luËt ph¸p, chóng cho phÐp nhiÒu ngo¹i lÖ vµ thêng ®îc coi lµ nh÷ng cÊu tróc x· héi vµ hµnh vi lý tëng. §iÒu nµy dÉn ®Õn viÖc sö dông "thêi hiÖn t¹i cña khoa d©n téc häc", sö dông thêi hiÖn t¹i ngay c¶ khi viÕt vÒ qu¸ khø. Trong ®ã cã thÓ bao gåm c¶ hµnh vi x· héi, ph¬ng ph¸p canh t¸c vµ çc kü thuËt hoÆc nh÷ng quy t¾c hiÖn nay ®· lçi thêi.

TÊt c¶ nh÷ng kh¸i niÖm nµy lµ mét phÇn di s¶n cña x· héi ngêi Mnong, phÇn nhiÒu trong sè ®ã, nÕu kh«ng ®îc thùc hµnh n÷a, th× còng hiÖn h÷u trong tinh thÇn vµ çch tæ chøc x· héi. RÊt khã biÕt chÝnh x¸c nguyªn t¾c nµo ®· kh«ng hiÖn hµnh vµ ®· bÞ l·ng quªn, nh÷ng nguyªn t¾c nµo vÉn cßn trong trÝ nhí cña ngêi Mnong nhng bÞ x· héi vµ luËt ph¸p hiÖn ®¹i lÊn ¸t, vµ nh÷ng quy t¾c nµo vÉn cßn ®îc coi lµ "cßn sèng sãt". Cho nªn chóng t«i dïng thêi hiÖn t¹i cho hÇu hÕt tÊt c¶ çc sù m« t¶, vµ sù ph©n lo¹i ng÷ ph¸p nµy kh«ng thÓ hiÖn t×nh tr¹ng thùc tÕ cña vÊn ®Ò ®îc bµn luËn. Chóng t«i ý thøc ®îc r»ng ®iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng trong khoa häc x· héi vµ ®Æc biÖt lµ trong ngµnh d©n téc häc, v× nã më réng kh¸i niÖm ngêi kh«ng cã lÞch sö vµ gi¶m tÝnh chÝnh x¸c. Do sù mê nh¹t cña lÞch sö xa xa cña ngêi Mnong vµ ®Ó cho b¸o ço nµy dÔ ®äc, chóng t«i cho r»ng ®ã lµ gi¶i ph¸p tèt nhÊt.

1 Giíi thiÖu

§ît nghiªn cøu ®îc thùc hiÖn vµo giai ®o¹n tõ 3 ®Õn 26 th¸ng 6 ë vïng thÝ ®iÓm cña dù ¸n Qu¶n lý BÒn v÷ng Tµi nguyªn vïng H¹ lu séng Mªk«ng (SMRLMB) thuéc Uû ban s«ng Mªk«ng. Dù ¸n thùc hiÖn ë 4 níc ven s«ng Lµo, Campuchia, Th¸i lan vµ ViÖt nam.

Dù ¸n ®· lùa chän ®îc 3 vïng thÝ ®iÓm víi tæng sè 9 bu«n lµng thuéc huyÖn L¨k, tØnh §¨k L¨k, vïng T©y Nguyªn cña ViÖt nam. Çc con s«ng trong vïng dù ¸n lµ nh¸nh cña lu vùc s«ng Mªk«ng. Hai trong sè ba vïng thÝ ®iÓm víi sè bu«n lÇn lît lµ 3 vµ 4, n»m trong ph¹m vi x· §¨k Ph¬i, vïng thÝ ®iÓm thø ba víi hai bu«n thuéc ph¹m vi x· Krong No. Hai vïng thÝ ®iÓm thuéc x· §¨k Ph¬i n»m kÒ nhau, nhng hai x· §¨k Ph¬i vµ Krong No n»m çch biÖt nhau bëi vïng ®åi nói. Cã thÓ ®i bé qua vïng ®åi vµ cã sù giao lu - chóng t«i ®· gÆp ngêi d©n cña çc bu«n thuéc §¨k Ph¬i ë Krong No.

Hai nhµ d©n téc häc thùc hiÖn ®ît nghiªn cøu nµy ®· ®Õn vïng thÝ ®iÓm: «ng Lu Hïng, vô trëng vô Nghiªn cøu vµ Thu thËp d÷ liÖu vÒ T©y Nguyªn cña ViÖn B¶o tµng D©n téc Hµ néi, vµ Markus Vorpahl, nghiªn cøu sinh cña ViÖn D©n téc häc, trêng Tæng hîp Hamburg, CHLB §øc. Môc ®Ých nghiªn cøu lµ x¸c ®Þnh vµ ph©n tÝch nh÷ng cÊu tróc x· héi vµ v¨n ho¸ quyÕt ®Þnh viÖc sö dông tµi nguyªn cña ngêi d©n téc thiÓu sè Mnong sèng trong vïng thÝ ®iÓm, vµ tÇm quan träng cña chóng ®èi víi dù ¸n. Sù chó ý ®Æc biÖt ®îc dµnh cho viÖc phôc håi cã thÓ cña mét sè cÊu tróc nµy hoÆc tõng phÇn cña chóng ®Ó hç trî çc ho¹t ®éng cña dù ¸n.

1.1 Nhu cÇu nghiªn cøu

Dù ¸n coi ®ît nghiªn cøu nµy lµ rÊt cÇn thiÕt cho çc ho¹t ®éng dù ¸n v× nã cho biÕt thªm vÒ nÒn t¶ng v¨n ho¸-x· héi cña viÖc sö dông ®Êt vµ çc tµi nguyªn kh¸c (tµi nguyªn ®îc ®Þnh nghÜa lµ ®Êt, thùc vËt vµ níc), hoÆc çc ChiÕn lîc Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng. Do ®ã, hai nhµ d©n téc häc, mét ngêi ViÖt nam vµ mét ngêi §øc, ®îc mêi ®Ó cung cÊp th«ng tin c¬ b¶n cÇn thiÕt: "ghi chÐp theo hÖ thèng çc c¬ cÊu ®a ra quyÕt ®Þnh vµ c¬ chÕ hoµ gi¶i tranh chÊp trong lÜnh vùc sö dông ®Êt vµ qu¶n lý tµi nguyªn" vµ "kh¶ n¨ng phôc håi çc ChiÕn lîc Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng th«ng qua dù ¸n".

Page 3 of 42

Tõ ®ã dÉn ®Õn mét sè khÝa c¹nh chÝnh cña ®ît nghiªn cøu:

� x¸c ®Þnh vµ ph©n tÝch çc ChiÕn lîc Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng vµ ph¹m vi x· héi vµ v¨n ho¸ � ph©n tÝch nhËn thøc, ®éng c¬ vµ nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ò xuÊt cho vÊn ®Ò tho¸i ho¸ m«i trêng � x©y dùng nh÷ng kh¶ n¨ng kÕt hîp nh÷ng cÊu tróc truyÒn thèng vµo chiÕn lîc cña dù ¸n vµ viÖc quy ho¹ch sö

dông ®Êt trong t¬ng lai (xem chi tiÕt trong phÇn §iÒu kho¶n Tham chiÕu)

KhÝa c¹nh thø nhÊt ®ßi hái viÖc x¸c ®Þnh cÊu tróc ®a ra quyÕt ®Þnh, çc ph¬ng thøc giao ®Êt truyÒn thèng, çc quy ®Þnh tiÕp cËn ®Êt ®ai vµ çc nguån tµi nguyªn rõng kh¸c, vµ hoµ gi¶i tranh chÊp. Nã ®ßi hái viÖc m« t¶ nhËn thøc çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn: x¸c ®Þnh rõng vµ çc kh¸i niÖm kh¸c dùa theo sù hiÓu biÕt cña ngêi d©n.

KhÝa c¹nh thø hai ®ßi hái x¸c ®Þnh nh÷ng thay ®æi trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, x¸c ®Þnh çc nguyªn nh©n vµ hËu qu¶ cña nh÷ng thay ®æi nµy ®èi víi Nhãm Môc tiªu vµ ®èi víi m«i trêng, vµ ®ßi hái nh÷ng gi¶i ph¸p ®îc coi lµ kh¶ thi vµ cã ¶nh h-ëng tÝch cùc tíi m«i trêng vµ ®iÒu kiÖn sèng.

KhÝa c¹nh thø ba ®ßi hái sù tæng hîp nh÷ng ®Ò xuÊt cña d©n lµng vµ kÕt qu¶ ph©n tÝch cña chóng t«i dùa trªn t×nh h×nh ®· chøng kiÕn, nghÜa lµ kÕt qu¶ cña hai khÝa c¹nh ®Çu, céng víi th«ng tin bæ sung cña çn bé dù ¸n.

1.2 Ph¬ng ph¸p luËn

ViÖc tr¶ lêi nhiÒu c©u hái kh¸c nhau cÇn ®îc tr¶ lêi ®ßi hái ph¶i thu thËp th«ng tin ë 3 cÊp kh¸c nhau:

� trao ®æi miÖng víi ngêi giµ � pháng vÊn giµ lµng vµ trëng bu«n vÒ nh÷ng quy ®Þnh truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i � quan s¸t vµ pháng vÊn ngêi tham gia vÒ viÖc thùc hiÖn nh÷ng quy ®Þnh ®ã trong thêi hiÖn t¹i

Chóng t«i ®· xuèng çc bu«n ®Ó nghiªn cøu; gÆp gì víi nh÷ng nhãm träng t©m vµ thùc hiÖn pháng vÊn chiÒu s©u. Chóng t«i ®· th¨m vµ nghiªn cøu mçi bu«n trong vïng thÝ ®iÓm trong kho¶ng 1-4 ngµy. Çc cuéc pháng vÊn ®îc thùc hiÖn buæi s¸ng hoÆc buæi chiÒu víi nh÷ng thµnh viªn cña çc nhãm träng t©m, nh÷ng t©mngêi nµy tá ra quan t©m ®Õn viÖc lµm viÖcéng t¸c víi chóng t«i, nh÷ng ngêi cã thêi gian rçi hoÆc cã thÓ chuyÓn ®æi kÕ ho¹ch lµm viÖc cña hä. Mét sè lÇn x¶y ra trêng hîp chóng t«i ®Õn n¬i hÑn gÆp nhng ngêi d©n l¹i cã viÖc kh¸c vµnªn kh«ng ®Õn. Thêi gian chóng t«i ë thùc ®Þa, ng-êi d©n rÊt bËn do ph¶i lµm cá vµ ch¨m sãc lóa trªn n¬ngrÉy. Do ®ã hä kh«ng cã nhiÒu thêi gian ®Ó nãi chuyÖn. §Ó hiÓu thªm vÒ c«ng viÖc cña hä, chóng t«i ®· lªn th¨m n¬ngrÉy vµ rõng n¬i hä lµm viÖc.

HÇu hÕt thêi gian chóng t«i nghØ ®ªm t¹i nhµ ngêi d©n. Chóng t«i biÕt thªm vÒ ®iÒu kiÖn sèng, lÞch lµm viÖc vµ c«ng viÖc canh t¸c còng nh viÖc nhµ trong khi sèng chung vµ nãi chuyÖn víi ngêi d©n. Chóng t«i cã thÓ n¾m kh¸i qu¸t ®îc t×nh h×nh, vµ ®iÒu nµy gióp chóng t«i tiÕp cËn ngêi d©n. Hä kh«ng coi chóng t«i lµ ngêi ngo¹i quèc kh«ng mêi mµ ®Õn, mµ hä thÊy chóng t«i cïng sèng víi hä vµi ngµy. Ngoµi ra, ®iÒu ®ã gióp chóng t«i tiÕt kiÖm ®îc thêi gian ®i l¹i. Chóng t«i chøng kiÕn tËn m¾t ngêi d©n trë dËy, ¨n s¸ng vµ tæ chøc ngµy lµm viÖc cña hä, vµ chóng t«i còng chøng kiÕn hä ®i lµm rÉy vÒ, nãi chuyÖn buæi tèi vµ ®i ngñ.

Chóng t«i lu«n ®îc ë nhµ cña trëng bu«n hoÆc phã trëng bu«n, nh÷ng ngêi lµ thµnh viªn cña bé m¸y hµnh chÝnh hiÖn ®¹i trong çc bu«n cã çc nhãm träng t©m. Ngoµi viÖc tr¶ lêi çc c©u hái cña chóng t«i vµ tham gia vµo çc cuéc pháng vÊn, hä cung cÊp sè liÖu thèng kª vÒ çc bu«n cho chóng t«i. Nh÷ng ngêi kh¸c chóng t«i gÆp lµ nh÷ng ngêi giµ cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc vÒ truyÒn thèng vµ kÓ chuyÖn, chñ yÕu lµ nam giíi nh÷ng ngêi cã ®Þa vÞ giµ lµng theo tiÕng ViÖt nam vµ uhraing bon theo tiÕng Mnong. Ngoµi ra lµ çc chñ hé, nam giíi vµ phô n÷. ViÖc lùa chän ngêi ®Ó pháng vÊn bao gåm hÇu hÕt çc nhãm träng t©m lùa chän bíc ®Çu, bao gåm:

� ngêi cao tuæi thuéc c¶ hai giíi � nh÷ng ngêi ®îc x¸c ®Þnh ®· tham gia qu¸ tr×nh ®a ra quyÕt ®Þnh theo kiÓu truyÒn thèng � nh÷ng ngêi cã quyÒn quyÕt ®Þnh hiÖn nay, vÝ dô trëng bu«n hiÖn t¹i � nh÷ng ngêi chñ hé vµ chñ gia ®×nh, giµ vµ trÎ � chóng t«i chän phô n÷ lµ mét nhãm träng t©m bæ sung. MÆc dï hä tham gia vµo çc cuéc th¶o luËn, nhng hä chØ

lu«n ngåi phÝa sau vµ dÔ bÞ nghe lÐntheo dâi cuéc trao ®æi. Cho nªn chóng t«i mêi nh÷ng nhãm chØ cã phô n÷ bao gåm c¶ giµ vµ trÎ ®Õn häp riªng mét sè lÇn.

Page 4 of 42

TÊt c¶ çc cuéc pháng vÊn ®Òu mang tÝnh chÊt kh«ng chÝnh thøc, kh«ng giíi h¹n thêi gian, kh«ng cã c©u hái cè ®Þnh, nghÜa lµ gièng th¶o luËn nhãm h¬n lµ pháng vÊn chÝnh thøc. Chóng t«i mêi tõ 2 ®Õn 5 ngêi, vµ lu«n cã ngêi ®Õn råi ®i. Mét sè ngêi chØ nghe ngãng, xem xÐt, nhng nh÷ng ngêi kh¸c còng nãi chuyÖn, trao ®æi hoÆc ph¶n ®èi ý kiÕn cña nh÷ng ngêi "®¸ng kÝnh" mµ chóng t«i pháng vÊn. Nh vËy, nh÷ng th«ng tin thu thËp ®îc kh«ng chØ tõ nh÷ng ngêi ®îc pháng vÊn chÝnh thøc, mµ cßn tõ nh÷ng ngêi d©n tù ®Õn vµ chia xÎ quan ®iÓm víi chóng t«i. Vî cña trëng bu«n ®· gióp chóng t«i rÊt nhiÒu, hä thêng biÕt Ýt nhÊt lµ b»ng chång hä: do x· héi Mnong lµ x· héi mÉu hÖ, nhiÒu uhraing bon n¾m ®îc ®Þa vÞ nµy lµ do h«n nh©n vµ bíc vµo tÇng líp l·nh ®¹o cña bu«n lµng.

Nh÷ng th«ng tin thu thËp ®îc qua çc cuéc pháng vÊn ®· ®îc kiÓm tra chÐo víi çc th«ng tin kh¸c thu thËp ®îc ë thùc ®Þa vµ tõ nh÷ng ®ît ®i th¨m çc hé vµ tõ sù quan s¸t. Ngoµi ra cßn cã nh÷ng cuéc trao ®æi kh«ng chÝnh thøc víi ngêi d©n nh©n nh÷ng dÞp kh¸c, ®iÒu nµy còng cung cÊp thªm mét sè th«ng tin bæ sung. Mét sè kiÕn thøc tríc ®©y cña «ng Hïng vÒ çc chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng ë vïng T©y Nguyªn ®· ®îc sö dông ®Ó ®o lêng møc ®é tin cËy cña nh÷ng th«ng tin thu ®îc.

C©u hái ®îc ®Æt ra chung cho c¶ nhãm, nh÷ng mçi ngêi ®Òu ®îc khuyÕn khÝch tr¶ lêi theo çch nghÜ riªng cña m×nh. NÕu mäi ngêi cã vÎ cã nh÷ng ý kiÕn tr¸i ngîc nhng kh«ng thÓ nèitæng hîp l¹i ®îc do cÊu tróc cña nhãm th× chóng t«i cè g¾ng gióp ®ì hä b»ng çch chó ý vµo hä, nãi chuyÖn víi hä ®Ó kh¼ng ®Þnh sù quan t©m cña m×nh ®èi víi ý kiÕn cña tÊt c¶ mäi ngêi. §iÒu ®ã ®· gióp cho viÖc kiÓm tra chÐo th«ng tin vµ t¹o nªn ®îc mét sù hiÓu biÕt s©u s¾c h¬n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®îc th¶o luËn còng nh, ë mét møc ®é quan träng, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng vµ qu¸ tr×nh x¶y ra trong céng ®ång, vÒ viÖc ®a ra quyÕt ®Þnh vµ viÖc t¹o nªn sù nhÊt trÝ vµ ý thøc phóc lîi trong céng ®ång. Mét sè c©u hái vÒ cïng mét vÊn ®Ò hoÆc lÆp l¹i, thay ®æi ®îc sö dông ®Ó kiÓm tra chÐo vµ ®Ó ®µo thªm th«ng tin cha thÓ thu thËp ®îc ngay tõ ®Çu.

Ph¬ng ph¸p m« t¶ trªn ®©y - kh¸c víi PRA - dÉn ®Õn viÖc thu thËp ®îc luång th«ng tin, mét sè trong ®ã liªn quan ®Õn çc c©u hái ®· nªu trong §iÒu kho¶n Tham chiÕu, mét sè kh¸c rÊt thó vÞ nhng kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn çc ChiÕn lîc Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng. Chän läc nh÷ng ý kiÕn, th«ng tin, kh¸i niÖm tõ nhiÒu møc ®é lµ mét phÇn trong c«ng viÖc cña chóng t«i.

Do nhiÒu thay ®æi vÒ ®Þa ®iÓm vµ ®Æc ®iÓm cña çc vÊn ®Ò nghiªn cøu, quan s¸t ®ãng mét vai trß thø yÕu trong ph¬ng ph¸p cña chóng t«i. Chóng t«i ®· tiÕn hµnh mét vµi chuyÕn ®i th¨m thùc ®Þa vµ tham gia vµo mét sè ®ît ®i kiÕm thùc phÈm, nhng chóng t«i cha cã dÞp thËt sù tham gia lµm rÉy, ph©n lo¹i ®Êt hoÆc nh÷ng qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh kh¸c, do nh÷ng viÖc nµy ®· lµm xong tríc khi chóng t«i ®Õn. Do ®ã chóng t«i chØ giíi h¹n trong nh÷ng th«ng tin vÒ çc chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng thu ®îc qua pháng vÊn vµ nãi chuyÖn víi ngêi d©n, vµ cã thÓ quan s¸t ®îc kÕt qu¶ vµ nh÷ng kü thuËt sö dông ®Ó ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ ®ã trong nh÷ng ®ît ®i thùc ®Þa trong rõng. Tuy nhiªn, cuéc sèng cña chóng t«i ë trong bu«n ®· cho chóng t«i hiÓu ®îc trªn quan ®iÓm tham gia nhiÒu khã kh¨n trong cuéc sèng hµng ngµy cña ngêi Mnong trong vïng dù ¸n vµ quan s¸t ®îc nh÷ng çch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña hä. Chóng t«i ®· tham gia Ýt nhÊt lµ mét ngµy héi nhá vµ mét sè "lÔ më b×nh".

2 V¨n ho¸ M'nong

Trong çc bu«n thuéc vïng dù ¸n hÇu hÕt lµ ngêi Mnong sinh sèng. Hä ®· c tró ë vïng T©y Nguyªn l©u n¨m, chñ yÕu lµ ë phÝa nam tØnh §¨k L¨k, vïng dù ¸n. ë vïng thÝ ®iÓm chóng t«i ®· nãi chuyÖn víi hai nhãm Mnong kh¸c nhau:

Ngêi Mnong Gar sèng ë hÇu hÕt çc bu«n

Ngêi Mnong Cil sèng ë Bu«n N¨m, x· §¨k Ph¬i.

Trong vïng cßn cã çc bu«n Mnong Cil kh¸c n÷a, nhng bu«n nãi trªn lµ bu«n duy nhÊt trong vïng dù ¸n. §iÓm kh¸c nhau gi÷a ngêi Mnong Gar vµ Mnong Cil kh«ng quan träng ®èi víi ®ît nghiªn cøu nµy, do hä cã cïng tiÕng nãi, v¨n ho¸, cÊu tróc x· héi vµ cïng ph¬ng thøc kinh tÕ du canh. Tuy nhiªn ®Æc ®iÓm kh¸c nhau lµm cho Bu«n N¨m lu«n lu«n ®îc sù quan t©m cña ngêi d©n cña nã còng nh ngêi ngoµi, chø kh«ng nh phÇn cßn l¹i. T×nh h×nh cµng phøc t¹p khi ®Êt tæ tiªn ®Ó l¹i cña Bu«n N¨m n»m çch xa mét ngµy ®êng. HiÖn nay bu«n n»m trªn vïng ®Êt theo truyÒn thèng thuéc vÒ bu«n kh¸c, do ®ã hä bÞ xem lµ ngêi ngo¹i x©m, vµ ph¶i hái ý kiÕn çc bu«n l¸ng giÒng vÒ mäi sù më réng hoÆc thay ®æi.

GÇn víi çc bu«n ngêi Mnong nhng ngoµi vïng thÝ ®iÓm cña dù ¸n lµ mét bu«n cña ngêi Th¸i vµ ngêi Nïng tõ miÒn B¾c di

Page 5 of 42

c ®Õn. Hä ®Æt tªn cho bu«n cña hä lµ Cao B»ng ®Ó kû niÖm quª h¬ng cña hä.

Trong sè çc bu«n Mnong, cã mét sè çc d©n téc thiÓu sè kh¸c, lµ nh÷ng ngêi lÊy vî lÊy chång ngêi Mnong, hoÆc c¶ gia ®×nh d©n téc kh¸c. Cã ngêi £®ª, Giarai, Hre, Co, Thai vµ Kinh. §èi víi çc bu«n Mnong th× ®©y lµ mét hiÖn tîng míi, v× çc bu«n cña hä thêng lµ thuÇn chñng, vµ, nh sÏ ®îc m« t¶ díi ®©y, hä cã tÝnh liªn kÕt néi bé cao vµ lËp trêng së h÷u ®Êt truyÒn thèng m¹nh mÏ trªn c¬ së ®ång nhÊt trong thÞ téc vµ bu«n lµng. ChØ cã mét trêng hîp mét gia ®×nh ngêi Kinh sèng ë bu«n Lieng Ke, x· §¨k Ph¬i. Gia ®×nh nµy ®· mua ®Êt ë ®©y vµ sö dông theo ph¬ng thøc gièng hÖt nh nh÷ng gia ®×nh Mnong l¸ng giÒng, nhng thªm vµo ®ã lµ mét cöa hiÖu nhá. Çc cöa hiÖu kh¸c cña ngêi Kinh ë x· §¨k Ph¬i lµ së h÷u cña nh÷ng ngêi ®Õn tõ thÞ trÊn huyÖn Liªn s¬n, kh«ng sèng thêng xuyªn ë trong bu«n. ë x· Krong No cã nhiÒu gia ®×nh ngêi Kinh sèng ë trong bu«n h¬n. Hä ®Òu lµ chñ cöa hiÖu, trao ®æi thùc phÈm víi ngêi Mnong l¸ng giÒng, mua çc s¶n phÈm rõng (m©y song, çc lo¹i tre nøa, m¨ng tre, r¾n) ®Ó b¸n cho l¸i xe t¶i trªn ®êng quèc lé ch¹y qua Krong No. MÆc dï çc gia ®×nh nµy ®· sèng trong bu«n h¬n chôc n¨m, hä vÉn bÞ ngêi Mnong xem lµ "ngêi t¹m tró".

2.1 Nh÷ng ®Æc ®iÓm chung vµ cÊu tróc d©n sè cña çc bu«n lµng

§Æc ®iÓm næi bËt cña v¨n ho¸ Mnong lµ chÕ ®é gia ®×nh mÉu hÖ vµ dßng hä mÉu hÖ, nghÜa lµ ®êng thõa kÕ ®i theo ngêi vî: trÎ con thuéc vÒ thÞ téc cña mÑ chóng, vµ ®Êt cña gia ®inh vµ nh÷ng vËt thõa kÕ kh¸c ®îc truyÒn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c tõ ngêi mÑ cho con g¸i lín. Sau khi cíi, ngêi chång vÒ sèng víi vî, nhng vÉn mang hä cña m×nh; hä kh«ng trë thµnh thµnh viªn cña thÞ téc cña ngêi vî. Nãi chung, h«n nh©n diÔn ra trong bu«n, cã rÊt Ýt ngêi ngoµi lÊy vî Mnong. Çc thÞ téc Mn«ng lµ thÞ téc ngo¹i h«n, nghÜa lµ kh«ng ai ®îc lÊy hoÆc cã quan hÖ t×nh dôc víi ngêi cïng hä. §iÒu nµy còng ¸p dông víi çc thÞ téc thÒ nguyÒn kÕt nghÜa, ghi nhËn b»ng viÖc trao ®æi tr©u tÕ thÇn (1). Cho ®Õn ngµy nay, phô n÷ vÉn ®ãng vai trß quan träng trong viÖc quyÕt ®Þnh trong gia ®×nh vµ trong bu«n (xem Gebert, 1997, toµn bé). Kh«ng cã giíi h¹n thÞ téc vÒ n¬i sèng: trong bu«n, çc gia ®×nh thuéc çc thÞ téc ®Òu sèng cïng víi nhau.

MÆc dï theo chÕ ®é mÉu hÖ, ngêi chång vÉn lµ chñ hé. Nam giíi ®ãng vai trß quan träng nhÊt trong çc qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh trong bu«n. Trong çc buæi häp bu«n, nam giíi thêng ngåi phÝa tríc vµ nãi chuyÖn víi nhau, trong khi phô n÷ ngåi ë phÝa sau. Trong çc ng«i nhµ theo truyÒn thèng th× hä ngåi ë kho thãc, trong bÕp, cßn nam giíi tËp trung trong khu vùc phßng kh¸ch, n¬i trÇn cao h¬n vµ Ýt khãi h¬n. Tuy nhiªn, phô n÷ rÊt quan träng trong viÖc quyÕt ®Þnh, do hä cã ®Þa vÞ v÷ng ch¾c trong gia ®×nh vµ ý kiÕn cña hä ®îc t«n träng trong çc buæi häp bu«n.

Çc giµ lµng hÇu nh lu«n lµ nam giíi: chóng t«i chØ nghe cã hai trêng hîp phô n÷ gi÷ vÞ trÝ nµy, khi nh÷ng phô n÷ nµy thõa hëng ®Þa vÞ cña chång sau khi hä chÕt. Theo ®óng ý tëng th× uhraing bon míi lµ con trai ngêi chÞ g¸i lín nhÊt cña uhraing bon cò, nhng trong nhiÒu trêng hîp, chØ lµ ngêi nam giíi lín nhÊt trong thÞ téc vÉn cßn kh¶ n¨ng lµm viÖc vµ ngêi ®îc coi lµ cã kh¶ n¨ng gi÷ ®Þa vÞ nµy. Ngêi nµy ph¶i cã mét sè kiÕn thøc vÒ lÞch sö cña bu«n lµng vµ thÞ téc, ph¶i biÕt lµm thÕ nµo ®Ó gì nh÷ng m©u thuÉn tranh chÊp, vµ ph¶i lµ ngêi hïng biÖn ®Ó cho mäi ngêi hiÓu ®îc «ng ta. Çc trëng bu«n theo cÊu tróc hiÖn ®¹i ®Òu lµ nam giíi.

Çc bu«n ngêi Mnong trong vïng dù ¸n, c¶ Mnong Gar vµ Mnong Cil, ®Òu cã cïng mét hÖ thèng kinh tÕ. Hä tr«ng cËy chñ yÕu vµo chÕ ®é kinh tÕ tù dìng b»ng du canh quay vßng, thu lîm l©m s¶n, vµ tõ n¨m 1975 trë ®i cµng ngµy cµng tr«ng cËy vµo n¬ng rÉy trong thung lòng. TÊt c¶ çc bu«n ®Òu cã chung çc chiÕn lîc truyÒn thèng trong qu¶n lý tµi nguyªn. Kinh tÕ tiÒn tÖ kh«ng ph¸t triÓn l¾m. ChØ cã Ýt c©y hµng ho¸ ®îc trång, vµ ngo¹i trõ trêng hîp mét sè hé th× kinh tÕ tù cung tù cÊp vÉn quan träng h¬n. TÊt c¶ çc hé, kÓ c¶ çc hé kh¸ gi¶ ®Òu canh t¸c lóa vµ rau mµu ®Ó ®¸p øng nhu cÇu tù cung tù cÊp.

Çc bu«n Mnong truyÒn thèng, cho ®Õn thêi thùc d©n Ph¸p vµ Ýt l©u sau n¨m 1975, t¹o thµnh bëi mét sè nhµ dµi tíi 40m. Trong mçi nhµ cã tõ 2 ®Õn 5 hé sinh sèng. Mçi hé lµ mét gia ®×nh, gåm bè mÑ, con çi cho ®Õn tuæi kÕt h«n hoÆc ®Õn khi cã con ®Çu lßng. Khi ®ã ng«i nhµ l¹i ®îc chia nhá thªm mét lÇn n÷a, cho nªn çc hé kh¸c nhau (hay bÕp kh¸c nhau, do mçi gia ®×nh lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ ®éc lËp, tù nÊu vµ cã kho thãc riªng trong nhµ) ë trong cïng mét nhµ thêng cã çc mèi quan hÖ ruét thÞt chÆt chÏ. HiÕm khi çc hé sèng trong cïng mét nhµ mµ l¹i kh«ng cã quan hÖ hä hµng. Theo truyÒn thèng vµ ngµy nay, kh¸i niÖm hé vµ gia ®×nh hÇu nh lµ ®ång nhÊt.

Page 6 of 42

H×nh 1: KiÓu nhµ Mnong truyÒn thèng cho mét hé gia ®×nh

HiÖn nay, trong mçi bu«n thuéc vïng dù ¸n cã kho¶ng 32 ®Õn 85 hé gia ®×nh. ChØ cã mét sè Ýt nhµ cã hai bÕp trong vïng dù ¸n. Çc gia ®×nh hÇu hÕt sèng trong çc ng«i nhµ ®¬n, mét hé mét nhµ, víi mét çi vên nhá. Çc ng«i nhµ trong bu«n kiÕn tróc pha t¹p: ë mét sè bu«n nhµ hÇu hÕt theo kiÓu £®ª, mét sè bu«n kh¸c nhµ hÇu hÕt lµ theo kiÓu Kinh. VÉn cßn nhiÒu nhµ theo kiÓu truyÒn thèng cña ngêi Mnong, têng lµm b»ng tre nøa ®an, m¸i b»ng cá tranh vµ nÒn b»ng ®Êt nÖn.

Theo con sè thèng kª do çn bé bu«n th«ng b¸o, d©n sè çc bu«n nh sau:

B¶ng 1: Thèng kª d©n sè * sè liÖu íc tÝnh cña chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng

* Cã 510 hé víi 2868 ngêi sinh sèng trong 9 bu«n, trong sè ®ã 504 hé víi 2832 ngêi lµ ngêi Mnong. Mçi hé cã trung b×nh 5,6 ngêi, tõ 2 ®Õn 10 ngêi.

2.2 LÞch sö ®Þnh c, nh÷ng thay ®æi vµ hiÖn tr¹ng

ViÖc ®Þnh c ë hai x· §¨k Ph¬i vµ Krong No cã mét lÞch sö cña viÖc t¸i ®Þnh c b¾t buéc Ýt nhÊt lµ 2 lÇn. Nh÷ng n¬i t¸i ®Þnh c do qu©n ®éi Ph¸p trong giai ®o¹n 1949-1954 hoÆc bÞ chia l¹i thµnh çc Êp chiÕn lîc do qu©n ®éi Mü, hoÆc ph¶i s¬ t¸n vµo trong rõng trong giai ®o¹n 1962-1975, vµ trong giai ®o¹n 1975-1976 ®Þnh c l¹i n¬i hä sèng hiÖn nay. Trong giai ®o¹n 1976-1984, cÊu tróc çc bu«n l¹i thay ®æi mét lÇn n÷a: theo truyÒn thèng, ngêi Mnong sèng trong nh÷ng ng«i nhµ dµi víi tõ 2 ®Õn 5 bÕp lß, çc gia ®×nh gèc (bè mÑ vµ con çi cha kÕt h«n hoÆc ®· kÕt h«n nhng cha cã con) cïng sèng chung. Trong qu¸ tr×nh §Þnh canh ®Þnh c , mçi gia ®×nh ®îc ph©n mét m¶nh ®Êt ®Ó sö dông lµm vên vµ x©y nhµ ®¬n cho mét gia ®×nh ë ®ã.

Ngêi Mnong trong vïng ®· tr¶i qua mét thêi kú dµi ®Çy thay ®æi. Trong lÞch sö hiÖn ®¹i, nh÷ng thay ®æi chñ yÕu ®èi víi ngêi Mnong (vµ çc d©n téc kh¸c ë vïng T©y Nguyªn) b¾t ®Çu tõ thêi ®« hé cña thùc d©n Ph¸p. Vµo thêi kú ®ã, lÇn ®Çu tiªn hä ®îc ®a vµo mét c¬ cÊu hµnh chÝnh trªn cÊp bu«n lµng. Hä ph¶i tham gia vµo qu©n ®éi, lao ®éng khæ sai, v.v... Hä

Stt X· §¨k Ph¬i X· Krong No

Bu«n Dung Tlong Nam Lieng Ke Du Ma Yie Yuk Bu Yuk Lac Dong Ba Yang

Hé 62 55 63 33 46 85 32 57 77

Ngêi 353 338 327 200* 221 500* 152 357 420

Page 7 of 42

ph¶i ®¨ng ký hé khÈu vµ nép thuÕ. Hä ph¶i tr¶ thuÕ b»ng tiÒn mÆt, nªn hoÆc lµ ph¶i bu«n b¸n hoÆc ph¶i trång trät.

Nh÷ng thay ®æi lín kh¸c x¶y ra vµo ®Çu nh÷ng n¨m 60 trong thêi kú chiÕn tranh trong vïng. C¶ 9 bu«n ®Òu ph¶i chuyÓn chç ë: mét sè di chuyÓn s©u h¬n vµo trong rõng cïng kh¸ng chiÕn, mét sè kh¸c bÞ tËp trung trong "Êp chiÕn lîc". Mét sè bu«n chia ra mét sè gia ®×nh di chuyÓn vµo rõng, trong khi nh÷ng gia ®×nh kh¸c vµo Êp chiÕn lîc. T×nh tr¹ng chung kh«ng thay ®æi cho ®Õn n¨m 1975. ChØ cã 2 bu«n Liªng KÐ vµ Bu Yuk ë trong rõng toµn bé thêi gian chiÕn tranh. Çc bu«n Lac Dong vµ Ba Yang vµo rõng n¨m 1962, nhng sau ®ã hÇu nh tÊt c¶ ngêi d©n trong bu«n ®Òu bÞ ®a vµo trong Êp trong kho¶ng thêi gian tõ 1963 ®Õn 1966. HÇu hÕt tÊt c¶ ngêi d©n cña Du Ma, Tlong vµ Yie Yuk ®Òu bÞ sèng tËp trung trong Êp tõ n¨m 1960-1962. Trong sè nh÷ng ngêi d©n cña bu«n Nam vµ Dung, chØ mét sè Ýt sèng trong Êp, trong khi phÇn cßn l¹i di chuyÓn vµo trong rõng. B¶ng sau liÖt kª nh÷ng thay ®æi quan träng nhÊt cña x· héi ngêi Mnong Gar trong thêi kú ®ã:

B¶ng 2: Nh÷ng thay ®æi trong thêi gian chiÕn tranh so víi çch sinh ho¹t truyÒn thèng

Kh«ng chØ nh÷ng ngêi sèng trong rõng ph¶i lu«n lu«n di chuyÓn trong chiÕn ®Êu, mµ nh÷ng ngêi d©n trong Êp còng ph¶i di chuyÓn. VÝ dô, ngêi d©n bu«n Yie Yuk bÞ b¾t buéc ®a vµo Êp ë gÇn L¨k n¨m 1960, sau mét thêi gian hä l¹i ph¶i chuyÓn ®Õn mét Êp kh¸c ë Krong No, sau ®ã hä bÞ ®a vÒ Êp ë §¨k Nue vµ ë ®ã ®Õn hÕt thêi gian chiÕn tranh. T×nh tr¹ng lén xén trong suéèt 15 n¨m chiÕn tranh, cô thÓ lµ viÖc chuyÓn vµo Êp sinh sèng hoÆc theo qu©n du kÝch di chuyÓn trong rõng, ®· lµm cho ngêi d©n Mnong Gar ph¶i chÞu nhiÒu biÕn cè: hä ®¸nh mÊt c¬ cÊu x· héi, mÊt nhµ vµ chç ®Þnh canh ®Þnh c, hä mÊt hÕt tµi s¶n, chñ yÕu lµ tr©u bß vµ çc gia sóc kh¸c. Do ®ã, "sù ngê vùc" n¶y sinh trong ngêi d©n téc ®èi víi bÊt kú mét ngêi ngo¹i lai nµo lµ mét h¹n chÕ cã thÓ hiÓu ®îc ®èi víi dù ¸n.

Tõ n¨m 1975 ®Õn nay, chÝnh s¸ch t¸i ®Þnh c vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña thÕ giíi bªn ngoµi ®· th©m nhËp vµo mäi mÆt cña ®êi sèng cña tÊt c¶ çc bu«n lµng vµ - l¹i mét lÇn n÷a - dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi. Tõ phÝa ChÝnh phñ cã mét sè çc ch¬ng tr×nh trî gióp, nh ch¬ng tr×nh §Þnh canh §Þnh c, ®Ó æn ®Þnh ®êi sèng cña çc d©n téc thiÓu sè. HiÖn nay, ch-¬ng tr×nh 327 ®· b¾t ®Çu víi môc ®Ých b¶o vÖ rõng vµ h¹n chÕ du canh du c. Ch¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®ang cè g¾ng gióp ®ì ngêi d©n kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n trong viÖc t×m kiÕm c¬ së kinh tÕ cho cuéc sèng, v.v... DiÖn m¹o cña çc bu«n ®· thay ®æi. Çc ph¬ng ph¸p trång trät, ch¨n nu«i vµ canh t¸c ®· thay ®æi theo sù tham gia vµo kinh tÕ bªn ngoµi vµ nhu cÇu vÒ hiÖu qu¶. Cã mét sè thay ®æi lín trong x· héi vµ v¨n ho¸ ®îc ngêi d©n ghi nhËn lµ:

� Çc bu«n cã liªn hÖ chÆt chÏ víi bªn ngoµi. Ngêi d©n cã thÓ ®Õn çc n¬i kh¸c, vµ ngêi ngoµi còng cã thÓ vµo bu«n mét çch dÔ dµng. X· Krong No n»m kh¸ xa thÞ trÊn vµ chî huyÖn, nhng hai bu«n cña nã n»m rÊt gÇn ®êng quèc lé.

� B¶y trong sè çc bu«n nµy ®Þnh c trªn ®Êt thuéc vÒ çc bu«n kh¸c. ChØ cã bu«n Dung vµ Bu Yuk sinh sèng trªn ®Êt cña hä. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ®Êt bu«n ®îc chia xÎ gi÷a mét sè bu«n sèng cïng nhau: Lac Dong vµ Ba Yang ®Þnh c trªn ®Êt tríc ®ã thuéc vÒ Dlay Bang. Tlong, Nam, Dung, Yie Yuk vµ c¶ mét bu«n ngêi Tµy cïng sèng trªn ®Êt cña bu«n Dung.

� Çc bu«n Lieng Ke, Du Ma, Dung, Nam v.v... vÉn lµ thuÇn chñng, chØ nh÷ng ngêi cïng bu«n sèng víi nhau. ë Lac Dong, Ba Yang vµ Bu Yuk, nh÷ng ngêi gèc g¸c ë çc bu«n kh¸c nhau sèng cïng trong mét bu«n. ë Ba Yang, cã 75 hé Mnong Gar thuéc 9 bu«n kh¸c nhau:

Theo truyÒn thèng 1965-1975

Bu«n lµng thay ®æi chç ë trong l·nh thæ riªng cña m×nh Bu«n lµng ph¶i di chuyÓn ®i xa l·nh thæ cña m×nh

Mäi ngêi sèng trªn ®Êt cña bu«n lµng hä, cïng víi nh÷ng ngêi l¸ng giÒng trong bu«n

Mäi ngêi sèng trªn ®Êt kh¸ch, ngêi d©n çc bu«n kh¸c nhau cïng sèng chung

Bu«n lµng di chuyÓn chØ sau khi dÞch bÖnh, thØnh tho¶ng lµ do n¬ng rÉy ë qu¸ xa

Bu«n lµng ph¶i di chuyÓn theo chiÕn tranh: hoÆc sèng trong Êp, hoÆc vµo rõng

Dak Bok 11 hé

Lac Dong 30 hé

Di Lung 5 hé

Sar 5 hé

Page 8 of 42

� Çc bu«n ®Òu chÞu ¶nh hëng nhiÒu ph¬ng diÖn tõ çc mèi quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi, chñ yÕu lµ víi ngêi Kinh. Mét sù pha trén çi cò vµ çi míi ®ang ph¸t triÓn, dÉn ®Õn sù mÊt m¸t vÒ v¨n ho¸ truyÒn thèng mµ kh«ng ®¹t ®îc mét tiªu chuÈn míi.

� Møc sèng ë ®©y cßn rÊt thÊp. ViÖc thiÕu l¬ng thùc diÔn ra thêng xuyªn vµ kÐo dµi tíi 6 th¸ng, tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 4 vµ tõ th¸ng 8 ®Õn th¸ng 10. Nh÷ng gia ®×nh bÞ thiÕu l¬ng thùc tõ 1 ®Õn 3 th¸ng trong n¨m ®îc coi lµ "nghÌo", tõ 4 th¸ng trë lªn ®îc coi lµ "®ãi". Ngêi nghÌo trong tÊt c¶ çc bu«n ®Òu nhiÒu h¬n ngêi kh¸ gi¶. Sù nghÌo ®ãi cña ngêi d©n thÓ hiÖn qua néi thÊt çc ng«i nhµ, sù thiÕu hôt ®å ®¹c, thiÕu hôt vµ kh«ng ®a d¹ng vÒ l¬ng thùc (®Æc biÖt kh«ng cã thÞt mµ chØ cã ç kh«). Ngêi d©n muèn ph¸t triÓn nh ngêi Kinh hoÆc ngêi Tµy, nhng hä kh«ng t×m ®îc mét gi¶i ph¸p tøc thêi nµo cho t×nh tr¹ng cña m×nh. ViÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thiÕu l¬ng thùc vµ tiÒn mÆt ®èi víi hä cßn quan träng h¬n nhiÒu.

� VÉn cßn Ýt liªn hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi vµ rÊt Ýt th«ng tin vµo tíi bu«n vµ víi tèc ®é rÊt chËm. ThËm chÝ trëng bu«n chØ tiÕp xóc víi tê b¸o mét lÇn mét tuÇn trong buæi häp x· tæ chøc hµng tuÇn. Hä cã thÓ ®äc b¸o ë v¨n phßng (Krong No) hoÆc mang vÒ nhµ (§¨k Ph¬i), nhng häc ®äc rÊt Ýt vµ chËm, hoÆc vÉn bÞ mï ch÷. Chóng t«i thÊy rÊt Ýt v« tuyÕn truyÒn h×nh, vµ mét sè Ýt ngêi cã ®µi hoÆc radio cassette th× qu¸ nghÌo ®Ó mua pin cÇn thiÕt. MÆc dï §¨k Ph¬i sÏ ®îc m¾c vµo m¹ng ®iÖn, nhng Ýt ngêi cã kh¶ n¨ng tr¶ tiÒn ®iÖnhoµ m¹ng. Sù kh«ng nhÊt qu¸n vÒ th«ng tin lµm cho ngêi Mnong rÊt thiÖt thßi trong viÖc tiÕp xóc víi thÕ giíi bªn ngoµi.

� Kinh tÕ Mnong tõ l©u ®êi dùa vµo trao ®æi hµng ho¸ h¬n lµph¬ng thøc hµng ®æi hµng chø kh«ng mua b¸n b»ng tiÒn mÆt. MÆc dï hÖ thèng trao ®æi dùa trªn tiÒn tÖ lµ cÇn thiÕt cho sù liªn hÖ cña hä víi thÕ giíi bªn ngoµi, hä vÉn gÆp nhiÒu khã kh¨n víi ®iÒu nµy. HiÖn nay, çc th¬ng gia ngêi Kinh sèng trong bu«n hoÆc ®i qua bu«n lµ ®èi tîng bu«n b¸n chÝnh cña ngêi d©n trong bu«n. Ngêi Mnong b¾t buéc ph¶i b¸n rÎ cho hä, vµ hä kh«ng biÕt çc kh¶ n¨ng mÆc c¶ ®Ó cã ®îc mét çi gi¸ hîp lý h¬n, cha nãi ®Õn viÖc hä cha tiÕp cËn ®îc víi hÖ thèng ph©n phèi bªn ngoµi. VÝ dô, hä ph¶i chÊp nhËn b¸n ng« cho çc th¬ng gia ®Õn tËn bu«n víi gi¸ 500 ®ång, thËm chÝ 400 ®ång/kg, trong khi gi¸ ë chî lµ 800 ®ång/kg.

Sinh ho¹t cña çc bu«n ®· tr¶i qua nhiÒu thay ®æi trong 40 n¨m trë l¹i ®©y. Nh÷ng thay ®æi nµy, chñ yÕu lµ sù di chuyÓn chç ë nhiÒu lÇn vµ mÊt æn ®Þnh cuéc sèng lµ mét phÇn cña hÖ thèng du canh, cßn dÉn ®Õn sù mÊt æn ®Þnh c¶ vÒ thêi gian vµ kh«ng gian. VÝ dô: tríc ®©y, n¬ng rÉy n»m trong ph¹m vi l·nh thæ cña bu«n; ®Þa ®iÓm rÊt gÇn vµ ngêi Mnong Gar ho¹t ®éng trong ph¹m vi nµy. Theo LuËt hµnh chÝnh (1957), tríc kia çc n¨m ®îc ®Æt tªn theo tªn ®Êt n¬i ®· sö dông ®Ó canh t¸c trong n¨m ®ã. Do hä lu«n quay l¹i canh t¸c trªn mét m¶nh ®Êt sau 12, 15 n¨m hoÆc h¬n, ®iÒu ®ã dÉn ®Õn thêi gian tuÇn hoµn, víi hai guång quay hoµ trén víi nhau: sù lÆp l¹i hµng n¨m çc c«ng viÖc trªn n¬ngrÉy, vµ tuÇn hoµn chu kú canh t¸c.

HiÖn nay, n¬ng rÉy n»m t¸ch biÖt h¼n khái ph¹m vi bu«n lµng vµ khu ®Þnh c. Mét sè n»m ngoµi bu«n gÇn khu ®Þnh c, mét sè n»m trong thung lòng çch xa khu ®Þnh c, vµ phÇn lín çc bu«n vÉn sö dông n¬ng rÉy tæ tiªn trong l·nh thæ cña bu«n cò, hiÖn nay ®· n»m ë xa. §iÒu ®ã hoµn toµn thay ®æi xu híng vÒ kh«ng gian. MÆt kh¸c, thêi gian kh«ng quay vßng n÷a, do chu kú tuÇn hoµn kh«ng cßn n÷a v× viÖc sö dông n¬ng rÉy trªn ®Êt rõng ®· bÞ cÊm. Chu kú thêi gian bÞ ph¸ vì, thêi gian trë thµnh ®êng th¼ng, chØ bao gåm viÖc tuÇn hoµn cña çc c«ng viÖc canh t¸c hµng n¨m.

Nh vËy, chóng t«i cã hai quan ®iÓm quan träng trong viÖc ®Þnh híng ®èi víi çc ç nh©n vµ x· héi tõng bÞ tan vì qua nhiÒu lÇn t¸i ®Þnh c:

� Kho¶ng çch kh«ng cßn gÇn n÷a, do hä sèng xa ®Þa phËn cña tæ tiªn vµ kh«ng cßn bao quanh bëi n¬ng rÉy, mµ sèng ngoµi ph¹m vi n¬ng rÉy hoÆc çch xa;

� Khung thêi gian kh«ng tuÇn hoµn n÷a, do kh«ng cã kh¶ n¨ng sö dông n¬ng rÉy canh t¸c theo chu kú (tuy vËy, vÉn bao gåm tuÇn hoµn hµng n¨m).

Dlay Bang 9 hé

Khang 10 hé

Yu 2 hé

Yrai 2 hé

Rchai B 1 hé

Page 9 of 42

H×nh 2: Nh÷ng thay ®æi cã tÝnh chÊt c¬ b¶n trong sö dông ®Êt cña lÞch sö hiÖn t¹i

Trong thêi gian chiÕn tranh nh÷ng thay ®æi x¶y ra ®øt qu·ng, do ®ã tõ 1975 cuéc sèng ngêi d©n ë ®©y ®· æn ®Þnh, mÆc dï vËy, nh÷ng quan ®iÓm truyÒn thèng ®· kh«ng cßn tån t¹i n÷a. Lµ ®èi tîng cña sù thay ®æi hä kh«ng cã kh¶ n¨ng cã ¶nh hëng, kinh nghiÖm nµy dÉn ®Õn t tëng tin vµo ®Þnh mÖnh trong çc bu«n lµng ®èi víi ngêi ngoµi. ViÖc ph¸ vì t t-ëng nµy vµ x©y dùng lßng tin trong nhãm môc tiªu ®Ó ph¸t triÓn trong t¬ng lai ph¶i lµ mét bíc ®i quan träng vµ mét thö th¸ch ®èi víi dù ¸n.

Dù ¸n cÇn nghiªn cøu ®Ó liªn kÕt hÖ thèng ph©n bæ n¬ng rÉy truyÒn thèng vµ lu©n canh trªn ®Êt thÊp ®Ó ngêi d©n cã thÓ sö dông çc chiÕn lîc truyÒn thèng cña hä trong bèi c¶nh míi nµy. §iÒu nµy cã thÓ l¹i kÕt hîp canh t¸c vµ chç ë vµo mét n¬i, cho phÐp ¸p dông l¹i xu híng thêi gian theo çch truyÒn thèng vµ tõ ®ã cñng cè lßng tù tin cña nhãm môc tiªu.

2.3 Kh¸i qu¸t chung vÒ chÝnh quyÒn, c¬ cÊu ®a ra quyÕt ®Þnh vµ gi¶i quyÕt tranh chÊp (2)

§Ó x¸c ®Þnh c¬ cÊu ®a ra quyÕt ®Þnh t¬ng øng cho çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng trong Qu¶n lý Tµi nguyªn, chóng ta ph¶i chó ý ®Õn kh¸i niÖm "truyÒn thèng". Nh ®· m« t¶ trong ch¬ng tríc, trong lÞch sö cña ViÖt nam ®· cã nhiÒu thay ®æi vÒ chÝnh trÞ ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn x· héi ng¬× Mnong Gar vµ cÊu tróc cña nã. NhiÒu ®Æc ®iÓm hiÖn nay ®îc coi lµ "truyÒn thèng" lÇn ®Çu tiªn ®îc m« t¶ nh vËy lµ do ngêi Ph¸p. Hä so¹n Coutumiers, su tËp çc luËt truyÒn thèng cho hÇu hÕt çc nhãm d©n téc díi quyÒn cai trÞ cña hä.

Albert Maurice (1996), lÝnh cÇm cê cò cña qu©n ®éi thùc d©n Ph¸p, nhËn xÐt r»ng vai trß cña ngêi cao tuæi trong bu«n, giµ lµng, bÞ phãng ®¹i qu¸ møc trong Coutumier cña ngêi Mnong. Theo «ng nµy, kiÕn thøc vÒ c¬ cÊu x· héi cña ngêi £®ª®· ¶nh hëng ®Õn nhËn thøc vµ ý kiÕn vÒ c¬ cÊu x· héi cña ngêi Mnong cña t¸c gi¶ ngêi Ph¸p. ¤ng viÕt r»ng t¸c gi¶ cña Coutumier quan träng nhÊt ë vïng T©y Nguyªn, LÐopold Sabatier, lµ mét ngêi uy tÝn lín ®· thÓ hiÖn phong çch cña riªng «ng trong cuèn çc tËp qu¸n vµ phong tôc nµy (Maurice, 1996, tr. 200, 539-548). Do ®©y lµ b¶n mÉu cho çc Coutumier kh¸c trong vïng T©y nguyªn, rÊt khã x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña giµ lµng uhraing bon tríc thêi Ph¸p thuéc cã m¹nh nh trong thêi kú nµy hoÆc nh nhËn thøc ngµy nay hay kh«ng. TÊt c¶ çc nguån tríc ®©y ®Òu cã xu híng m« t¶ mét vÞ trÝ yÕu h¬n nhiÒu. Sau nhiÒu thay ®æi, uhraing bon ngµy nay gi÷ mét tÇm quan träng ®Æc biÖt trong tÊt c¶ çc bu«n, nhng tuy

Page 10 of 42

nhiªn ¶nh hëng cña «ng ta ®Õn ngêi d©n cßn tuú thuéc vµo uy tÝn cña «ng ta. NÕu «ng ta kh«ng ®îc kÝnh träng, ngêi d©n ®¬n gi¶n lµ kh«ng nghe theo «ng: quyÒn lùc cña «ng chØ tån t¹i chñ yÕu trong nhËn thøc cña ngêi d©n.

Ngoµi viÖc so¹n th¶o mét lo¹t nh÷ng quy ®Þnh truyÒn thèng vµ cho chóng gi¸ trÞ ph¸p lý, bé m¸y cai trÞ cña thùc d©n Ph¸p cßn giíi thiÖu nh÷ng ngêi l·nh ®¹o hiÖn ®¹i. Hä ®îc chØ ®Þnh bëi chÝnh quyÒn. Trong khi nh÷ng ngêi l·nh ®¹o truyÒn thèng chØ chÞu tr¸ch nhiÖm víi ngêi d©n trong bu«n vÒ hµnh vi cña hä - do bu«n lµ ®Þnh chÕ chÝnh trÞ duy nhÊt theo truyÒn thèng -, nh÷ng ngêi l·nh ®¹o hiÖn ®¹i ë bu«n lµng vµ canton (huyÖn) chØ chÞu tr¸ch nhiÖm víi cÊp trªn cña hä. Hä cã quyÒn chÝnh thøc ®Ó chØ ®¹o toµn bé çc quyÕt ®Þnh cña giµ lµng. Do hä thêng ®îc bæ nhiÖm trong sè ngêi d©n trong bu«n, thêng thêng cã vÎ cã chót Ýt m©u thuÉn gi÷a giµ lµng vµ trëng bu«n, trong khi rÊt cÇn cã sù hîp t¸c gi÷a hai bªn ®Ó lµm viÖc hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, ë cÊp canton viÖc thiÕu kiÓm so¸t dÉn ®Õn sù léng hµnh quyÒn lùc, do nh÷ng ngêi l·nh ®¹o nµy kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t cña bÊt cø ®èi tîng nµo. ë Krong No ®iÒu nµy ®· dÉn ®Õn viÖc nhiÒu l·nh ®¹o cÊp canton bÞ giÕt chÕt vµ nh÷ng hµnh ®éng nh vËy diÔn ra kh¸ thêng xuyªn trong qu¸ khø.

Hai møc quyÒn lùc, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, vÉn cßn hiÖu lùc trong thêi ®¹i hiÖn nay. Trong bu«n cã trëng bu«n, phã bu«n - nh trong thêi thùc d©n Ph¸p - vµ mét hoÆc nhiÒu giµ lµng, nh sÏ ®îc m« t¶ díi ®©y. Trëng bu«n vµ giµ lµng ph¶i lµm viÖc cïng nhau ®Ó qu¶n lý bu«n lµng. Do bé m¸y chÝnh quyÒn bu«n sèng ngay trong bu«n, nªn ë mét møc ®é nµo ®ã hä lµ ®èi tîng kiÓm so¸t cña nh÷ng ngêi d©n l¸ng giÒng. Tuy nhiªn, nÕu cã hiÖn tîng l¹m dông quyÒn chøc, ®iÒu ®ã cã thÓ ¶nh hëng tiªu cùc ®Õn qu¸ tr×nh giao ®Êt vµ do ®ã ®Õn c«ng viÖc cña dù ¸n. X· héi Mn«ng hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ x· héi qu©n b×nh. Trong çc bu«n lu«n cã ngêi giµu kÎ nghÌo, cã ngêi cã ¶nh hëng lín vµ ngêi kÐm quan träng h¬n, cho nªn sù hiÖn h÷u cña l·nh ®¹o céng ®ång kh«ng g©y phøc t¹p cho sù ®oµn kÕt trong bu«n.

HiÖn nay kh«ng cßn ph¶i hÖ thèng ho¸ çc quy t¾c truyÒn thèng n÷a. Giµ lµng vµ trëng bu«n cïng quyÕt ®Þnh víi ngêi d©n, dùa theo luËt ph¸p hiÖn ®¹i, nÕu th«ng dông, vµ çc quy ®Þnh theo tËp tôc. Ngêi giµ rÊt nhí çc tËp tôc, nhng kh«ng cßn kiÕn thøc chung víi sù kÓ lÓ dµi dßng cña nh÷ng lêi th«ng th¸i cña tæ tiªn. Nã ®· bÞ mÊt khi ngêi cuèi cïng cßn nhí ®· chÕt vµ kh«ng kÞp truyÒn ®¹t l¹i cho con ch¸u m×nh. Nh÷ng quy t¾c vµ c©u chuyÖn nµy rÊt quan träng trong viÖc qu¶n lý nh÷ng tranh chÊp néi bé.

TÊt c¶ çc tranh chÊp ®Òu ®îc gi¶i quyÕt bëi trëng bu«n, dµn xÕp hai phÝa hoÆc bªn bÞ coi lµ g©y ra vÊn ®Ò ph¶i chÞu ph¹t.(3) Tõ thêi Ph¸p thuéc, nh÷ng tranh chÊp trong bu«n cã thÓ bÞ ®em lªn cÊp cao h¬n, nÕu trong néi bé bu«n kh«ng cã çch gi¶i quyÕt hîp lý. Tuy nhiªn, ngêi Mnong vÉn thÝch qu¶n lý tranh chÊp trong néi bé h¬n. Ngoµi nh÷ng hµnh vi vi ph¹m nh÷ng quy ®Þnh chung vÒ ®¹o ®øc x· héi, nh giÕt ngêi hoÆc g©y th¬ng tËt, ¨n c¾p hoÆc g©y tæn h¹i ®Õn tµi s¶n cña ngêi kh¸c, v.v... vµ nh÷ng hµnh vi mª tÝn dÞ ®oan, cßn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng tranh chÊp vÒ quyÒn së h÷u ®Êt ®ai vµ tranh chÊp víi çc bu«n kh¸c. Tranh chÊp ®Êt ®ai trong néi bé bu«n x¶y ra rÊt râ rµng nhng kh«ng thêng xuyªn, do quyÒn së h÷u ®Êt ®ai lµ kiÕn thøc chung. Tranh chÊp víi çc bu«n kh¸c ®îc dµn xÕp qua çc cuéc trao ®æi gi÷a çc trëng bu«n, nhng còng cã thÓ dÉn ®Õn xung ®ét vò trang. Ngµy nay, chóng ®îc dµn xÕp gi÷a çc trëng bu«n, nhng nh÷ng ngêi nµy l¹i yªu cÇu sù gióp ®ì cña UBND cÊp x·.

3 Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng

Cuéc sèng cña ngêi Mnong Gar trong vïng dù ¸n dùa vµo rõng. Rõng lµ nguån tµi nguyªn ®îc sö dông vµ khai th¸c tõ truyÒn thèng. Rõng ®îc sö dông chñ yÕu theo 2 ph¬ng thøc: du canh theo chu kú, s¶n xuÊt g¹o, rau mµu vµ mét sè c©y trång kh¸c; vµ thu lîm çc l©m s¶n ®Ó lµm thùc phÈm, x©y dùng vµ ®Ó b¸n. Trong x· héi truyÒn thèng cña ngêi Mnong, nh÷ng kh¸i niÖm nh "Qu¶n lý Tµi nguyªn" hoÆc "ChiÕn lîc" theo lèi nãi ph¬ng T©y kh«ng ®îc ®Þnh h×nh râ rµng, v× hä coi m×nh lµ mét phÇn kh«ng t¸ch rêi cña thiªn nhiªn chung quanh, vµ çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng Qu¶n lý Tµi nguyªn lµ mét phÇn cuéc sèng cña hä. Hä ý thøc ®îc tÇm quan träng cña rõng ®èi víi cuéc sèng cña m×nh vµ còng ý thøc ®îc mèi quan hÖ qua l¹i cña hä víi m«i trêng tù nhiªn. Hä cã nh÷ng hÖ thèng vµ chiÕn lîc tæng thÓ ®Ó duy tr× vµ b¶o vÖ rõng vµ ®Êt rõng. MÆt kh¸c, l¹i kh«ng cã c¬ chÕ b¶o vÖ nµo trùc tiÕp liªn quan ®Õn níc, v× nguån níc rÊt dåi dµo vµ kinh nghiÖm cho thÊy çc nguån níc æn ®Þnh khi rõng ®îc b¶o vÖ.

C¶ 9 bu«n n»m trong khu vùc rõng nhiÖt ®íi víi ®Êt mµu mì, nhiÒu l©m s¶n cã thÓ thu lîm vµ nhiÒu kh¶ n¨ng s¨n b¾n. Hä sèng nhê vµo du canh, víi g¹o lµ c©y trång vµ nguån cung cÊp l¬ng thùc chÝnh. N¬ng rÉy phÇn lín n»m trªn çc sên ®Êt dèc. Còng nh çc nhãm d©n téc kh¸c ë T©y nguyªn vµ trong cïng ®iÒu kiÖn tù nhiªn, hä ®èt n¬ngrÉy lµm rÉy, chÆt ph¸ rõng trªn n¬ng rÉy cò vµ ®èt c©y ®Ó lµm nh÷ng n¬ng rÉy míi. Còng nh trªn toµn T©y Nguyªn, cã hai mïa: mïa kh« tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 4 vµ mïa ma tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10. 85%T¸m nh¨m phÇn tr¨m lîng ma hµng n¨m thuéc vµo mïa ma, lîng ma lín nhaatsÊt vµo kho¶ng gi÷a th¸ng 7 vµ th¸ng 10.

Page 11 of 42

3.1 Çc tæ chøc x· héi vµ Qu¶n lý Tµi nguyªn TruyÒn thèng

Tõ nhiÒu thÕ hÖ, ngêi Mnong Gar sèng b»ng du canh, ®èt rõng lµm rÉy vµ trång lóa c¹n trªn ®Êt dèc. Hä ph¸ rõng vµ b¶o vÖ rõng, khai th¸c ®Êt vµ ®Ó ®Êt tù håi phôc. Hä sö dông mét hÖ thèng hîp lý vµ hiÖu qu¶ ®Ó qu¶n lý tµi nguyªn, tuú theo ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®Þa ph¬ng. Çc chiÕn lîc ®îc m« t¶ díi ®©y thÓ hiÖn sù nhËn thøc cÇn thiÕt ph¶i qu¶n lý rõng vµ ®Êt ®ai mét çch cÈn thËn. NhËn thøc nµy lµ mét phÇn trong truyÒn thèng cña hä vµ thÓ hiÖn trong tÊt c¶ çc bu«n ®îc nghiªn cøu, cho phÐp tiÕp cËn t©m t t×nh c¶m cña nhãm môc tiªu ®èi víi dù ¸n trong vÊn ®Ò qu¶n lý tµi nguyªn. Cïng víi çc nh©n tè kh¸c, nã t¹o nªn ®iÒu kiÖn x· héi thuËn lîi cho çc chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng hoÆc hiÖn ®¹i. VÝ dô nh sù hîp t¸c céng ®ång trong canh t¸c, sù ®oµn kÕt vµ nhÊt trÝ néi bé bu«n, sù gióp ®ì lÉn nhau gi÷a çc hé gia ®×nh, hoÆc vai trß cña çc quy t¾c truyÒn thèng. Víi t×nh tr¹ng mËt ®é d©n sè thÊp vµ kinh tÕ phi tiÒn tÖ, çc chiÕn lîc truyÒn thèng lµ nh÷ng ph¬ng thøc h÷u hiÖu ®Ó ®¶m b¶o ®íi sèng vµ duy tr× ®iÒu kiÖn tù nhiªn. Du canh theo chu kú vµ viÖc sö dông cã kiÓm so¸t çc l©m s¶n kh¸c, nãi çch kh¸c lµ qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng, trªn c¬ së kinh nghiÖm l©u n¨m, cÇn ph¶i ®îc xem xÐt ®Ó trë thµnh bÒn v÷ng vÒ mÆt sinh th¸i. Tuy nhiªn, çc chÝnh s¸ch hiÖn nay nh»m "b¶o vÖ" diÖn tÝch rõng vµ çc ho¹t ®éng bªn ngoµi kh¸c ë §¨k Ph¬i mét phÇn chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ sù gi¶m thiÓu ®Êt n«ng nghiÖp cho du canh, vµ nh vËy lµm t¨ng t¬ng øng ¸p lùc vÒ d©n sè.

3.1.1 Bu«n lµng - trung t©m cña ®êi sèng x· héi

Bu«n lµng bon lµ trung t©m cña x· héi ngêi Mnong truyÒn thèng, cña cuéc sèng ç nh©n vµ céng ®ång. Mçi bu«n cã 3 thµnh phÇn tù nhiªn, phi x· héi chÝnh:

� Rõng, dµnh cho viÖc lµm rÉy vµ khai th¸c cho çc môc ®Ých sinh ho¹t kh¸c � DiÖn tÝch ë, ®Ó x©y dùng nªn bu«n vµ sinh sèng � Níc: níc ngÇm ®Ó uèng vµ nÊu níng, níc s«ng ®Ó c©u ç.

Mçi bu«n cã mét ®Þa phËn riªng, ph¶i ®¸p øng çc yªu cÇu c¬ b¶n trªn. Toµn bé sinh ho¹t cña ngêi d©n diÔn ra trong ®Þa phËn bu«n ®· ®îc x¸c ®Þnh. Tríc ®©y, ®Þa phËn nµy lµ mét vïng rÊt réng, chñ yÕu lµ rõng giµ. §Þa phËn cña mçi bu«n cã ranh giíi cè ®Þnh ng¨n çch víi çc bu«n l¸ng giÒng. Nh÷ng ranh giíi nµy thêng lµ däc theo suèi vµ çc d·y nói. Ngêi d©n ®Òu biÕt rÊt râ vµ ngêi d©n sèng ë nh÷ng vïng l©n cËn còng nh nh÷ng ngêi ngoµi ®Òu t«n träng nh÷ng ranh giíi nµy. Chóng t«i ®· thu thËp ®îc danh s¸ch nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n ®Õn thÕ hÖ thø 8 ë mét sè bu«n. Theo çc giµ lµng th× ngµy nay ®Þa phËn vµ ranh giíi cña bu«n kh«ng thay ®æi tõ lóc ®ã. Theo truyÒn thèng, ®Þa phËn cña mçi bu«n ®Òu nghiªm cÊm ngêi níc ngoµi. §iÒu nµy cã gi¸ trÞ ph¸p lý dùa theo çc quy t¾c tËp qu¸n vµ mäi sù vi ph¹m ®Òu bÞ céng ®ång trong bu«n trõng ph¹t . TÊt c¶ nh÷ng sù khai th¸c cña ngêi ngoµi ®Òu bÞ cÊm vµ bÞ bu«n lµng xö ph¹t (4). Ngµy nay, ngêi ngoµi chØ bÞ cÊm - trªn lý thuyÕt - ph¸t n¬ngrÉy lµm rÉy du canh vµ chÆt c©y to, vµ bÞ céng ®ång còng nh chÝnh phñ trõng trÞ.

MÆc dï sèng gÇn çc x· héi cã tæ chøc cao cña ngêi Chµm, ngêi Khmer vµ ngêi Kinh, vµ cã quan hÖ víi çc th¬ng gia cña nh÷ng x· héi nµy ®i vµo miÒn nói, trong x· héi ngêi Mnong bu«n lµng ®· vµ ®ang lµ tæ chøc chÝnh trÞ cao nhÊt. Trong quan hÖ víi bªn ngoµi vµ gi÷a çc bu«n víi nhau, mçi bu«n lµ mét ®¬n vÞ tù trÞ. Quan hÖ qu¶n lý cuéc sèng trong mét bu«n lµ quan hÖ gi÷a bu«n, gia ®×nh vµ thÞ téc. Trong mçi bu«n ®Òu cã nhiÒu thÞ téc cïng sèng chung. Mçi gia ®×nh ®Òu chÞu ¶nh hëng cña vÞ trÝ vµ mèi quan hÖ cña m×nh ®èi víi bu«n lµng vµ thÞ téc. Còng nh çc x· héi truyÒn thèng ë T©y Nguyªn vµ çc n¬i kh¸c, thÞ téc cã mét c¬ cÊu vµ vÞ trÝ râ rµng trong ®êi sèng cña ç nh©n, gia ®×nh vµ bu«n lµng. Çc gia ®×nh thuéc thÞ téc ®· khai ph¸ ®Þa phËn cña bu«n, thÞ téc s¸ng lËp ra bu«n, gi÷ vai trß chÝnh trong x· héi bu«n lµng.

Trong bu«n, céng ®ång së h÷u ®Êt ë, n¬ng rÉy trong rõng do mçi thÞ téc vµ gia ®×nh së h÷u. Sù së h÷u miir, n¬ng rÉy du canh, rÊt cè ®Þnh vµ lu«n phô thuéc vµo chñ së h÷u, thËm chÝ c¶ khi kh«ng sö dông ®Ó canh t¸c. QuyÒn së h÷u ®Êt cña dßng hä do tæ tiªn ®Ó l¹i ®· cã tõ l©u ®êi, vµ mäi ngêi ®Òu biÕt râ miÕng ®Êt nµo thuéc vÒ gia ®×nh nµo. QuyÒn së h÷u tõng miÕng ®Êt ®îc çc quy t¾c cña bu«n lµng b¶o vÖ. QuyÒn së h÷u vµ quyÒn sö dông ®Êt ®ai g¾n liÒn víi sù t«n träng ®èi víi bu«n lµng.

Ngêi d©n trong bu«n kh«ng nh÷ng cã quyÒn canh t¸c trong lµng, trªn ®Êt së h÷u cña hä, mµ cßn cã quyÒn thu lîm trong rõng trªn ®Þa phËn cña bu«n. Sù ®ång nhÊt cña x· héi bu«n vµ ®Êt bu«n lµ ®Æc ®iÓm cña x· héi ngêi Mnong. Mçi ç nh©n vµ gia ®×nh cã mét mèi quan hÖ "thiªng liªng" víi bu«n vµ ®Þa phËn cña bu«n. Mçi ngêi Mnong ph¶i lµ thµnh viªn cña mét gia ®×nh, thÞ téc vµ bu«n lµng, vµ cã quan hÖ ®a diÖn víi çc thùc thÓ nµy. Hµnh vi cña ç nh©n ®Òu bÞ gi¸m s¸t bëi nh÷ng ngêi d©n kh¸c. Tríc ®©y, kh«ng ai cã thÓ sèng ngoµi m«i trêng tù nhiªn, v¨n ho¸ vµ x· héi cña bu«n lµng (5). T×nh

Page 12 of 42

thuÇn nhÊt cña d©n téc vµ thµnh phÇn v¨n ho¸ ®· cñng cè sù ®oµn kÕt nhÊt trÝ trong céng ®ång bu«n lµng. Sù æn ®Þnh cña bu«n lµng dùa trªn c¬ së cña lßng ®oµn kÕt vµ çc quy t¾c tËp qu¸n.

X· héi truyÒn thèng tríc nh÷ng n¨m 60 cã tinh thÇn vµ quyÒn lùc néi bé ®Ó b¶o vÖ ®Þa phËn vµ çc tµi nguyªn rõng, ®Êt vµ níc, v× ®iÒu ®ã ®îc coi lµ cÇn thiÕt cho ®êi sèng cña hä. Mçi bu«n ®Òu cã çc quy t¾c riªng trªn quy m« cña nã, nhng nh÷ng quy t¾c ë tÊt c¶ çc bu«n ®Òu t¬ng tù nh nhau. Do ®ã nh÷ng quy t¾c vµ c¬ cÊu m« t¶ díi ®©y lµ sù tæng hîp cña nh÷ng g× chóng t«i nghe ®îc ë çc bu«n kh¸c nhau. Ngêi d©n trong bu«n cã quyÒn ®îc khai th¸c, sö dông vµ cã tr¸ch nhiÖm ph¶i b¶o vÖ çc tµi nguyªn cã trªn ®Þa phËn cña bu«n. Nh÷ng quy ®Þnh ®Æc biÖt ®îc ®Ò ra trong çc bu«n nh»m b¶o vÖ tµi nguyªn cña hä lµ con ®êng dÉn tíi çi mµ dù ¸n gäi lµ "Çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng Qu¶n lý Tµi nguyªn".

3.1.2 Vai trß cña nh÷ng giµ lµng

Mçi bu«n ngêi Mn«ng ®Òu cã 1 giµ lµng. Trong mét sè bu«n th× chØ cã 1 giµ lµng, cßn ë mét sè kh¸c th× cã tíi 2 hoÆc 3 giµ lµng. NÕu cã nhiÒu giµ lµng, th× mét trong sè ®ã cã vÞ trÝ quan träng h¬n nh÷ng ngêi kia. ¤ng lµ ngêi ®øng ®Çu çc giµ lµng. Uhraing bon, "ngêi giµ cña lµng", thêng ®îc dÞch ra tiÕng ViÖt lµ chñ lµng, trëng bu«n, thñ lÜnh cña bu«n hoÆc giµ lµng. Cã nhiÒu tiªu chuÈn ®Ò chän giµ lµng. Ngêi ®îc chän ph¶i h¬n 50 tuæi, hä ph¶i biÕt lÞch sö vµ çc phong tôc tËp qu¸n cña bu«n lµng, vµ ph¶i lµ ngêi hïng biÖn. Hä b¾t buéc ph¶i cã uy tÝn tèt víi d©n lµng, vµ ph¶i ®îc sè ®«ng d©n lµng kÝnh träng. Hä ph¶i xuÊt th©n trong mét gia ®×nh æn ®Þnh vÒ kinh tÕ, thuéc loai "kh¸ gi¶". Uhraing bon kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ con ch¸u cña ngêi s¸ng lËp ra bu«n. Nh÷ng tiªu chuÈn chÝnh cña ®Þa vÞ nµy lµ kh¶ n¨ng ç nh©n, ph¶i trªn trung b×nh vµ ph¶i ®îc céng ®ång trong bu«n ghi nhËn. Uy tÝn ph¶i dùa trªn c¬ së ç nh©n chø kh«ng ph¶i thÞ téc. Tuy nhiªn, thêng th× hä lµ Tem The Tem Brii (ngêi s¸ng lËp ra bu«n, xem phÇn 3.1.3 díi ®©y) hoÆc chång cña nh÷ng ngêi nµy, vµ trong nhiÒu trêng hîp ®Þa Uhraing bon ®îc thõa kÕ trong cïng mét thÞ téc (6).

Uhraing bon thêng lµ nam giíi, vµ hiÖn nay ë tÊt c¶ çc bu«n trong vïng dù ¸n ®Òu nh vËy. Mäi ngêi cßn nhí lµ 30 n¨m tríc, vµo cuèi nh÷ng n¨m 60, ë bu«n Liªng KÐ vµ Tlong mçi bu«n ®Òu cã mét phô n÷ rÊt tµi n¨ng ®îc thõa hëng ®Þa vÞ nµy tõ chång hä. Ngµy nay vµ c¶ tríc kia, uhraing bon gièng nh chim ®Çu ®µn, primus inter pares, cã ¶nh hëng lín nhng trong cuéc sèng hµng ngµy kh«ng cã g× kh¸c so víi mäi ngêi. ¤ng ta còng ph¶i ®i lªn rÉy vµ lµm viÖc nh nh÷ng ngêi kh¸c, vµ kh«ng cã mét lîi thÕ kinh tÕ trùc tiÕp nµo tõ ®Þa vÞ nµy.

Chõng nµo «ng cßn ®îc kÝnh träng, ngêi d©n trong bu«n sÏ hoµn toµn nghe theo «ng, vµ tÇm quan träng cña vÞ trÝ nµy thÓ hiÖn trong nh÷ng tr¸ch nhiÖm sau:

� Duy tr× hoµ b×nh trong néi bé bu«n lµng � B¶o vÖ v¨n hoµ truyÒn thèng � Gi¶i quyÕt çc trêng hîp vÞ ph¹m çc quy ®Þnh truyÒn thèng, tranh chÊp ®Êt ®ai vµ çc m©u thuÉn kh¸c � Tæ chøc vµ chØ ®¹o tÊt c¶ çc ho¹t ®éng cña céng ®ång, nh viÖc dêi lµng, x©y nhµ, héi hÌ vµ cóng b¸i, v.v... � Gi¶i quyÕt mäi viÖc víi çc bu«n kh¸c vµ ngêi ngoµi.

Uhraing bon cïng víi Tem Theeh Tem Brii, mét ngêi ®øng ®Çu theo truyÒn thèng kh¸c, thùc hiÖn mäi ho¹t ®éng liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn. §iÒu nµy bao gåm b¶o vÖ ®Þa phËn, lËp kÕ ho¹ch canh t¸c, chèng ch¸y trong mïa kh«, tæ chøc cøu ho¶ khi n¬ng rÉy bÞ ch¸y. ¤ng trõng ph¹t nh÷ng hµnh vi vi ph¹m çc quy ®Þnh theo tËp tôc liªn quan ®Õn rõng vµ n¬ng rÉy. §iÒu ®ã bao gåm c¶ nh÷ng vi ph¹m gi¸n tiÕp nh "çc hµnh vi phi ®¹o ®øc" (chöa hoang, lo¹n lu©n, th«ng d©m), v× lo ng¹i nh÷ng hµnh ®éng nh vËy sÏ ®em ®Õn nh÷ng ®iÒu kh«ng may trong canh t¸c. Uhraing bon gi÷ mét vÞ trÝ trung t©m trong bu«n, do ngêi nµy chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ çc lÜnh vùc kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ trong cuéc sèng cña bu«n lµng, trong khi Tem Teh Tem Brii chó träng vµo viÖc sö dông rõng vµ ®Êt ®ai. Nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n truyÒn thèng cßn chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ qu¶n lý tµi nguyªn cña bu«n. Uhraing bon vµ Tem Teh Tem Brii phèi hîp ho¹t ®éng cña hä, mçi ng-êi cã tr¸ch nhiÖm riªng vµ kh«ng cã m©u thuÉn. Uhraing bon vÉn lµ mét ngêi ®îc kÝnh träng vµ gi÷a vai trß quyÕt ®Þnh trong çc vÊn ®Ò cña céng ®ång. Çc çn bé cña bu«n vµ çn bé ®¶ng thêng hái ý kiÕn cña uhraing bon ®Ó phèi hîp ho¹t ®éng cña hä víi ho¹t ®éng cña nh÷ng ngêi l·nh ®¹o truyÒn thèng. Trong mét sè trêng hîp giµ lµng kh«ng chØ cïng lµm víi çn bé, mµ cßn cã ¶nh hëng kh¸ lín ®Õn çn bé, ®Æc biÖt lµ nÕu «ng ta giµ h¬n, kinh nghiÖm h¬n hoÆc kinh doanh tèt h¬n vµ cã uy tÝn trong bu«n.

3.1.3 Vai trß cña "Ngêi s¸ng lËp bu«n" vµ Së h÷u ®Êt céng ®ång

Sù së h÷u ®Êt vµ rõng trong vïng cña ngêi Mnong cã thêi h¹n kh«ng h¹n chÕ. Cã hai møc ®é së h÷u ®Êt: mét mÆt, ®Êt

Page 13 of 42

®ai thuéc vÒ bu«n v× lµ ®Þa phËn cña bu«n, mÆt kh¸c, mçi m¶nh ®Êt canh t¸c l¹i thuéc së h÷u cña mét thÞ téc vµ gia ®×nh cô thÓ. Con ch¸u dßng dâi (7) ngêi s¸ng lËp bu«n ®îc coi lµ chñ ®Êt vµ rõng cña bu«n. Trong gia ®×nh ®¹i diÖn thùc tÕ cña dßng dâi nµy, mét ngêi ®îc uû quyÒn qu¶n lý ®Êt ®ai cña thÞ téc. Do chÕ ®é mÉu hÖ, vÞ trÝ nµy ®îc thõa hëng qua con g¸i, ch¸u g¸i hoÆc em g¸i, hay em trai vµ con ch¸u ngêi nµy. VÞ trÝ Tem Teh Tem Brii nãi chung lµ do nam giíi n¾m gi÷. ¤ng ta ph¶i lµ ngêi biÕt lÞch sö cña rõng vµ ®Êt ®ai trong ®Þa phËn bu«n lµng.

Con ch¸u cña Tem Teh Tem Brii ®îc coi lµ con ch¸u cña ngêi s¸ng lËp ra bu«n, ngêi ®· ph¸t rõng lµm n¬ngrÉy ®Çu tiªn vµ x©y nhµ ®Çu tiªn. Trong nghiªn cøu cña m×nh, chóng t«i ®· thu thËp ®îc mét sè tªn kho¶ng tõ 5 ®Õn 8 thÕ hÖ tríc, nhng chóng t«i ®îc biÕt r»ng ®ã chØ lµ nh÷ng Tem Teh Tem Brii cña thêi ®ã, chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ngêi s¸ng lËp thùc sù. QuyÒn së h÷u ®Êt ®ai cô thÓ hiÖn nay dùa trªn c¬ së tæ tiªn ®ã, chø kh«ng ph¶i vµo nh÷ng ngêi s¸ng lËp cæ xa h¬n (8). Trong mét bu«n cã thÓ cã 2 hoÆc 3 gia ®×nh Tem Teh Tem Brii, thuéc çc dßng hä kh¸c nhau, nÕu bu«n ®ã do nhiÒu gia ®×nh tæ tiªn s¸ng lËp. Trong trêng hîp ®ã, ®Þa phËn cña bu«n ®îc ph©n chia. Kh¸i niÖm Tem Teh Tem Brii tËp trung ý t-ëng vÒ së h÷u ®Êt ®ai trong x· héi ngêi Mnong. Tem Teh Tem Brii lµ ngêi cã quyÒn vµ nghÜa vô ph¶i qu¶n lý viÖc sö dông rõng vµ nói. T¹m dÞch ra tiÕng ViÖt lµ "chñ ®Êt vµ rõng", mÆc dï ®ã kh«ng ph¶i lµ néi dung thùc tÕ. Néi dung cña kh¸i niÖm "chñ ®Êt" trong tiÕng Mnong vµ tiÕng Kinh rÊt kh¸c nhau. ThËt ra, Tem Teh Tem Brii ph¶i dÞch lµ "gèc rÔ"hoÆc "céi nguån" cña ®Êt vµ rõng (9).

Hä cã mét sè tr¸ch nhiÖm nh sau:

� qu¶n lý vµ kiÓm so¸t viÖc ph©n chia ®Êt ®ai, ch¨m sãc vµ b¶o vÖ toµn vÑn l·nh thæ cña bu«n � chØ ra ®Êt tæ tiªn cho çc gia ®×nh trÎ � lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt vµ chu kú canh t¸c hµng n¨m � ®èt rõng lµm n¬ng rÉy � thùc hiÖn viÖc cóng tÕ vµ nh÷ng cÊm chØ liªn quan ®Õn du canh � gi¶i quyÕt çc trêng hîp vi ph¹m quyÒn sö dông ®Êt, trõng trÞ hµnh ®éng ®èt rõng, çc hµnh vi "phi ®¹o ®øc" cã

thÓ g©y chó ý cña nh÷ng yÕu tè siªu tù nhiªn

NÕu cã nhiÒu h¬n 1 Tem Teh Tem Brii, hä chia xÎ c«ng viÖc vµ tr¸ch nhiÖm víi nhau. Hä kh«ng ph¶i lµ nh÷ng "chñ së h÷u" víi çc quyÒn hµnh riªng rÏ ®èi víi mçi m¶nh ®Êt, mµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ ®Þa phËn bu«n nh mét ®¬n vÞ chung. Do vËy, hä ph¶i phèi hîp víi nhau vµ víi nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n kh¸c ®Ó cïng ®a ra quyÕt ®Þnh. Nh vËy, Tem Teh Tem Briigi÷ mét vÞ trÝ rÊt quan träng trong bu«n lµng ngêi Mnong: «ng ta lµ ngêi qu¶n lý ®Êt, rõng cña céng ®ång vµ tæ chøc viÖc sö dông tµi nguyªn cña ngêi d©n trong bu«n.

Giµ lµng Uhraing bon Ngêi s¸ng lËp bu«n Tem Teh Tem Brii

Trëng bu«n hiÖn ®¹i

L·nh ®¹o truyÒn thèng, chØ chÞu tr¸ch nhiÖm víi d©n lµng

L·nh ®¹o truyÒn thèng, chØ chÞu tr¸ch nhiÖm víi d©n lµng

L·nh ®¹o hiÖn ®¹i, mét phÇn cña c¬ cÊu chÝnh phñ, nhng còng chÞu tr¸ch nhiÖm víi d©n lµng

Çc chøc n¨ng chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o, thêng ®îc nh÷ng l·nh ®¹o hiÖn ®¹i hái ý kiÕn

Çc chøc n¨ng t«n gi¸o Çc chøc n¨ng chÝnh trÞ, còng ®îc l·nh ®¹o truyÒn thèng hái ý kiÕn

BÇu chän chÝnh thøc, c¶ khi hä hµng cña giµ lµng tríc ®ã lµ ngêi øng cö duy nhÊt vµ chøc n¨ng nµy ®îc truyÒn xuèng theo thÞ téc.

Thõa kÕ, ngêi s¸ng lËp bu«n lu«n lµ thµnh viªn tõ cïng mét dßng hä

QuyÕt ®Þnh bæ nhiÖm cña UBND x·, víi sù céng t¸c cña ®¹i diÖn çc bu«n lµng

ChÞu tr¸ch nhiÖm vÒ sù æn ®Þnh trong néi bé bu«n, chñ yÕu b»ng çch thi hµnh nh÷ng quy ®Þnh truyÒn thèng vÒ hµnh vi x· héi vµ çc ho¹t ®éng trong rõng. Ph¸n xÐt vµ trõng ph¹t nh÷ng vi ph¹m trong bu«n. Tæ chøc çc ho¹t ®éng tËp thÓ.

§¹i diÖn cho sù ®oµn kÕt nhÊt trÝ cña bu«n, sù toµn vÑn cña l·nh thæ vµ lÞch sö.

Chñ së h÷u ®Êt, kh«ng ph¶i lµ ®Êt n«ng nghiÖp mµ lµ toµn bé ®Þa

Liªn l¹c víi UBND x· vµ çc tæ chøc chÝnh phñ kh¸c. §¹i diÖn cho bu«n trong quan hÖ víi bªn ngoµi.

Liªn l¹c 2 chiÒu gi÷a chÝnh phñ vµ bu«n lµng. Th«ng b¸o cho ngêi d©n

Page 14 of 42

B¶ng 3: Kh¸i qu¸t vÒ vai trß cña nh÷ng ngêi l·nh ®¹o kh¸c nhau (10)

3.1.4 Ph©n bæ ®Êt ®ai vµ Së h÷u ®Êt ®ai

Theo truyÒn thèng, quyÒn së h÷u ®Êt ®ai giíi h¹n víi ®Êt n¬ng rÉy, ®Êt canh t¸c trong rõng. Khi çc gia ®×nh di chuyÓn ®Õn bu«n kh¸c, ®Êt ë trong bu«n míi ®îc ph©n bæ vµ chia dÔ dµng. MÆt kh¸c, ®Êt canh t¸c ph¶i mua hoÆc thuª. QuyÒn së h÷u ®Êt s¶n xuÊt n»m trong tay tõng hé vµ quyÒn ®èi víi ®Êt ®ai ®îc tÊt c¶ bu«n ®Òu biÕt. NÕu mét gia ®×nh cÇn ®Êt ®Ó canh t¸c, hä ph¶i ®i t×m gia ®×nh nµo cã ®Êt d thõa. ViÖc thu xÕp chuyÓn nhîng ®Êt ph¶i ®îc gi¶i quyÕt gi÷a hai gia ®×nh. ViÖc çc gia ®×nh ngµy cµng gia t¨ng hoÆc chuyÓn ®i n¬i kh¸c cã thÓ dÉn ®Õn nhu cÇu cã thªm ®Êt. Nh÷ng gia ®×nh cã thõa ®Êt do ®îc thõa hëng nhiÒu m¶nh ®Êt réng hoÆc do sè ngêi trong gia ®×nh gi¶m ®i, hoÆc nh÷ng gia ®×nh cÇn tiÒn mÆt vµ kh«ng cã tµi s¶n nµo kh¸c, cã thÓ giao ®Êt cho çc gia ®×nh kh¸c. ViÖc thu xÕp cÇn thiÕt dùa trªn sù thèng nhÊt gi÷a hai bªn vµ cã 3 h×nh thøc:

� chia xÎsö dông chung � mîn � chuyÓn nhîng quyÒn së h÷u: b¸n hoÆc cÇm cè

Chia xÎSö dông chung thêng gi÷a çc thµnh viªn cña cïng mét dßng hä hoÆc cïng mét thÞ téc, trªn c¬ së tinh thÇn t¬ng trî lÉn nhau. §iÒu nµy cã nghÜa lµ chuyÓn giao quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm ®èi víi ®Êt ®ai kh«ng cã giÊy tê. §Êt ®ai vÉn thuéc së h÷u cña chñ ®Êt, chØ lµ do ngêi kh¸c sö dông ®Êt. §Êt ®ai cã thÓ ®îc sö dông h¬n mét n¨m nÕu chñ ®Êt kh«ng cÇn ®Õn nã.

RÊt nhiÒu trêng hîp nh÷ng ngêi kh«ng cã quan hÖ ruét thÞt mîn ®Êt cña nhau. Trong nh÷ng trêng hîp ®ã ®Êt ®ai chØ cã thÓ cho mîn trong vßng mét n¨m, gia ®×nh mîn ®Êt lµm mäi c«ng viÖc canh t¸c. Sau vô thu ho¹ch, ®Êt ®îc tr¶ l¹i cho chñ ®Êt vµ ngêi mîn ®Êt mêi chñ ®Êt ®Õn uèng rîu ¨n thÞt gµ, hoÆc ®a cho chñ ®Êt mét con dao hoÆc vµi çi gïi.

ViÖc chuyÓn nhîng quyÒn së h÷u ®Êt ®ai kh«ng dùa trªn gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña ®Êt. ý nghÜ cña ngêi Mnong quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn çc lo¹i ®Êt (tèt, xÊu) vµ diÖn tÝch chuyÓn nhîng (to, nhá). Gi¸ c¶ hoµn toµn kh«ng bao gåm nh÷ng kh¶ n¨ng mÊt hoÆc ®îc cña mçi bªn, mµ ®îc tÝnh trong t¬ng quan lîng thãc cã thÓ thu ®îc hoÆc çc gi¸ trÞ kh¸c cã thÓ cã ®îc

tõ sù chuyÓn nhîng. VÝ dô, mét m¶nh ®Êt tèt, ®ñ réng ®Ó gieo 1 gïi h¹t gièng (kho¶ng 600m2), ®îc ®æi víi mét con lîn cì vßng ngùc kho¶ng 2,3 gang tay. Thêng th× viÖc chuyÓn nhîng quyÒn së h÷u ®Êt lµ t¹m thêi, gièng nh cÇm cè vËy. NÕu gia ®×nh A cÇn mét con lîn ®Ó giç tÕt hoÆc mét çi ch¶o ®ång ®Ó nép ph¹t, gia ®×nh B sÏ ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu nµy vµ sÏ nhËn ®îc quyÒn së h÷u cña mét miÕng ®Êt, kÝch cì tuú thuéc vµo gi¸ trÞ cña ®å vËt. NÕu ®å vËt ®îc tr¶ l¹i, m¶nh ®Êt còng sÏ ®îc tr¶ l¹i, kÓ c¶ nÕu sö dông råi hay cha sö dông.

Theo truyÒn thèng gi¶i quyÕt çc tranh chÊp víi bu«n l¸ng giÒng, chñ yÕu vÒ sö dông ®Êt hoÆc l¹m dông çc s¶n phÈm rõng.

L·nh ®¹o ®êi sèng tinh thÇn truyÒn thèng, qu¶n lý viÖc cóng tÕ.

Tæ chøc çc ho¹t ®éng n«ng nghiÖp vµ lÞch tr×nh ho¹t ®éng.

phËn cña bu«n.

ChÞu tr¸ch nhiÖm ph©n bæ ®Êt ®ai.

Tæ chøc çc ho¹t ®éng n«ng nghiÖp vµ çc ho¹t ®éng t«n gi¸o liªn quan ®Õn chóng.

trong bu«n vÒ çc quyÕt ®Þnh cña chÝnh phñ, th«ng b¸o cho cÊp cao h¬n vÒ çc nhu cÇu cña ngêi d©n trong bu«n.

§èi víi dù ¸n, Uhraing bon vµ trëng bu«n hiÖn ®¹i vµ nh÷ng ®èi t¸c lµ rÊt quan träng. Uhraing bon chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng ho¹t ®éng liªn quan ®Õn rõng vµ canh t¸c, vµ vÒ viÖc gi¶i quyÕt çc tranh chÊp trong lÜnh vùc nµy. Trëng bu«n míi rÊt quan träng v× lµ thµnh viªn cña bé m¸y chÝnh phñ cÊp thÊp. Vai trß cña nh÷ng ngêi nµy trong bu«n phô thuéc chñ yÕu vµo con ngêi «ng ta. Mét sè trëng bu«n míi rÊt trÎ vµ do vËy cã mét ®Þa vÞ t¬ng ®èi yÕu thÕ trong bu«n cña hä. Nãi chung, çc Uhraing bon gi÷ vÞ trÝ quyÕt ®Þnh trong çc viÖc cña bu«n, do hä giµ h¬n vµ kinh nghiÖm h¬n. Theo truyÒn thèng vµ ngµy nay, hä ®Æc biÖt quan träng khi ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò sö dông ®Êt vµ çc nguån tµi nguyªn kh¸c. Vai trß cña Tem Teh Tem Brii chñ yÕu lµ trong t tëng, «ng ta cã Ýt quyÒn lùc trong viÖc ®a ra quyÕt ®Þnh.

Page 15 of 42

TÊt c¶ nh÷ng h×nh thøc chia xÎsö dông chung, mîn, thuª hoÆc b¸n ®Êt chØ liªn quan ®Õn 1 m¶nh ®Êt ë mét trong sè çc «diÖn tÝch n¬ng rÉy cña bu«n. M¶nh ®Êt ®ã chØ ®îc sö dông khi toµn bé d©n trong bu«n sö dông «diÖn tÝch n¬ng rÉy ®ã, cã nghÜa lµ m¶nh ®Êt ®ã sÏ bÞ bá trèng toµn bé thêi gian cßn l¹i. N¬ng rÉy cña mét gia ®×nh ë çc «diÖn tÝch kh¸c trong bu«n sÏ kh«ng bao giê bÞ ¶nh hëng bëi sù s¾p xÕp nh thÕ, cho nªn kÝch thíc n¬ng rÉy cña mét gia ®×nh cã thÓ dao ®éng ®¸ng kÓ tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c phô thuéc vµo sè ®Êt cã ®îc hoÆc ®· b¸n.

Tríc ®©y, ®Þa phËn cña bu«n réng lín, mËt ®é d©n sè thÊp vµ ®Êt dµnh cho miir rÊt nhiÒu, cho nªn viÖc chia xÎ hoÆc cho thuª ®Êt rÊt dÔ dµng. Ngêi giµ ë Lac Dong cßn nhí bu«n cña hä ®· tõng mîn ®Êt cña 3 bu«n kh¸c vµ sö dông cho canh t¸c quay vßng theo chu kú trong mét thêi gian kh¸ dµi. Khi ngêi d©n trong bu«n kh«ng sö dông tÊt c¶ ®Êt rçi, nh÷ng ngêi míi ®Õn hoÆc ngêi cña bu«n kh¸c dÔ dµng cã thÓ dïng ®Êt ®ã. Còng cÇn ph¶i nãi thªm r»ng hiÖn tîng b¸n vµ mua ®Êt cha x¶y ra thêi gian ®ã. MÆc dï ngêi Mnong Gar ®· quen víi ý nghÜ b¸n vµ mua ®Êt, vµ ngµy nay hiÖn tîng nµy x¶y ra thêng xuyªn ë nhiÒu bu«n, nh÷ng ngêi giµ kho¶ng 70 tuæi kh«ng ai nhí r»ng khi hä cßn trÎ l¹i cã hiÖn tîng ®ã.

Còng cÇn nhËn xÐt thªm lµ viÖc chuyÓn nhîng quyÒn së h÷u ®Êt thêng x¶y ra trong çc gia ®×nh thuéc cïng mét thÞ téc. ChØ khi hä hµng kh«ng ai cã thõa ®Êt th× ngêi d©n míi mua ®Êt cña ngêi ngoµi hä trong cïng mét bu«n. Khi çc hé chuyÓn ®Õn mét bu«n kh¸c, ®Êt cña hä ®Ó l¹i cho ngêi d©n trong bu«n, thêng lµ cho çc thµnh viªn trong cïng mét thÞ téc. Gi¸ c¶ chñ yÕu chØ lµ tîng trng - mét con lîn hoÆc mét con gµ, vµ mét hò rîu. Gia ®×nh chuyÓn ®Õn bu«n kh¸c sÏ cè g¾ng nhËn ®Êt tõ nh÷ng gia ®×nh cïng thÞ téc sèng ë bu«n ®ã. Mçi sù thay ®æi trong së h÷u ®Êt ®Òu ®îc b¸o ço cho Tem Teh Tem Brii vµ Uhraing bon. Thêng hai bªn ph¶i uèng rîu víi nhau vµ mêi l·nh ®¹o bu«n ®Õn lµm chøng. Nh÷ng thµnh viªn cña çc thÞ téc vµ bu«n lµng còng cã mÆt. §Êt rõng d¸nh cho miir thuéc vµo mçi gia ®×nh, nh÷ng vÉn chÞu ¶nh hëng cña céng ®ång vµ ®¹i diÖn cña nã, Tem Teh Tem Brii vµ Uhraing bon.

3.2 Sö dông vµ b¶o vÖ çc nguån tµi nguyªn

Trong tiÕng Mnong cã hai kh¸i niÖm vÒ rõng: Brii lµ rõng dµnh cho miir, dµnh cho du canh, vµ Brii Krong (hoÆc Brii Nam, Krong Nam) lµ rõng nguyªn thuû, kh«ng sö dông cho canh t¸c. Khi rõng bÞ chÆt vµ sö dông lµm n¬ng rÉy canh t¸c, nã ®îc gäi lµ miir, nhng chØ ®Õn khi thu ho¹ch. Ngay sau ®ã nã l¹i trë thµnh mét phÇn cña rõng; nã trë l¹i víi t×nh tr¹ng brii. Ngêi Mnong Gar lµ d©n du canh theo chu kú, nghÜa lµ hä kh«ng thay ®æi chç ë. Nh÷ng ng«i nhµ ®îc x©y tËp trung, çc bu«n ë gÇn nhau. §Êt ®Þnh c cña çc bu«n kh«ng ®îc coi lµ mét phÇn cña rõng, nã lµ Teh. Mçi bu«n cã 4 ®Õn 5 khu ®Þnh c nh vËy, trong ®ã trong mét thêi gian chØ sö dông 1 khu. Khi bu«n lµng thay ®æi chç ë, hä di chuyÓn tõ khu ®Þnh c nä sang khu ®Þnh c kia. §iÒu nµy chØ x¶y ra sau mçi khi bÞ bÖnh dÞch lµm nhiÒu ngêi bÞ chÕt, cßn viÖc t¸i ®Þnh c do n¬ng rÉy ë qu¸ xa chØ lµ hiÖn tîng rÊt hiÕm.

DiÖn tÝch rõng t¸i sinh ®îc sö dông chñ yÕu cho canh t¸c, còng nh cho mét sè ho¹t ®éng kh¸c n÷a, nh thu lîm rau cñ, m¨ng rõng, song m©y, tre nøa, cñi còng nh s¨n b¾n vµ c©u ç. N¬ng rÉy cña c¶ bu«n tËp trung vµo mét chç trong rõng (Rnoh Brii) vµ ®îc chia cho çc gia ®×nh dùa theo ®Êt tæ tiªn cña hä. Mçi n¨m ®Þa ®iÓm n¬ng rÉy cña bu«n l¹i thay ®æi. Çc ®Þa ®iÓm di chuyÓn theo mét chuçi cè ®Þnh, ®Õn cuèi cïng th× vßng quay l¹i b¾t ®Çu tõ ®Çu, vµ cø quay vßng nhvËy kh«ng kÕt thóc. Nh çc t¸c gi¶ kh¸c (Deturck, 1997 vµ Sam, 1994) ®· nh¾c ®Õn, qu¸ tr×nh nµy cã vÎ bÒn v÷ng vÒ mÆt sinh th¸i trong çc ®iÒu kiÖn m«i trêng tù nhiªn víi ¸p lùc d©n sè thÊp vµ Ýt t¸c ®éng cña bªn ngoµi. Chu kú tuÇn hoµn truyÒn thèng kÐo dµi bao l©u phô thuéc vµo ®Êt rçi: chu kú ng¾n nhÊt kho¶ng 10 n¨m, chu kú dµi nhÊt lµ 19 n¨m, phæ biÕn nhÊt lµ 12 n¨m.

B¶ng 4: Chu kú tuÇn hoµn truyÒn thèng cña tõng bu«n (11)

Díi ®©y lµ b¶n ®å cña 2 bu«n Yie Yuk vµ Lac Dong. Chóng cho thÊy sù ph©n bè ®Þa ®iÓm cho n¬ng rÉy vµ khu ®Þnh c:

Dung Nam Tlong Lieng Ke Du Ma Bu Yuk Yie Yuk Lac Dong

12 n¨m 19 n¨m 14 n¨m 15 n¨m 12 n¨m 13 n¨m 10 n¨m 19 n¨m

Page 16 of 42

Mçi ®Þa ®iÓm mµ bu«n lµng sö dông lµm miir ®Òu cã tªn nh ®îc liÖt kª díi ®©y. Nh ®· nãi ë trªn, chu kú canh t¸c theo truyÒn thèng kh«ng chØ ®îc x¸c ®Þnh lµ cè ®Þnh vÒ kh«ng gian, mµ cßn theo ®Þnh híng thêi gian n÷a. Mäi ngêi ®Òu nhËn thøc ®Çy ®ñ ®îc tÇm quan träng cña chu kú canh t¸c nµy ®èi víi x· héi cña hä vµ ¶nh hëng cña nã ®èi víi m«i trêng. Nã ®îc gäi lµ vaik saa brii, "¨n rõng quay vßng". VÝ dô, vaik saa brii cña bu«n Lieng Ke bao gåm 15 m¶nh ®Êt cho 15 n¨m:

Brii Lieng Ke

Brii Ngol Dak

Page 17 of 42

Ngêi Mnong Gar sö dông mét hÖ thèng du canh theo chu kú gièng nh nhiÒu nhãm d©n téc sèng trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn t-¬ng tù. §Êt bÞ bá hoang trong mét thêi gian dµi, do ®ã rõng vµ ®Êt cã thÓ phôc håi sau 1 n¨m canh t¸c. Chu kú gi÷ sù b¹c mµu cña ®Êt do ma ë møc tèi thiÓu vµ cè g¾ng lµm gi¶m tû lÖ xãi mßn. Thêi gian bá hoang kho¶ng 10 ®Õn 12 n¨m cã vÎ lµ ®ñ ®Ó rõng cã thÓ phôc håi, ®Ó ®ît canh t¸c sau ®Êt l¹i ®ñ mµu. 20 n¨m ®ñ ®Ó rõng phôc håi l¹i thµnh rõng "tèt", "giµ", ®Ó cã l¹i ®îc cÊu t¹o v÷ng ch¾c nh rõng thø sinh (12).

Cã thÓ ph¸n ®o¸n r»ng kho¶ng 100 n¨m vÒ tríc, khi mËt ®é vµ ¸p lùc d©n sè cßn thÊp h¬n, chu kú tuÇn hoµn vµ thêi gian bá hoang dµi h¬n ngµy nay. Víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã ngêi Mnong Gar cã thÓ canh t¸c liªn tôc trªn ®Êt rõng t¸i sinh mµ hä dï sao còng thÝch h¬n. Theo ngêi d©n cho biÕt, canh t¸c trªn ®Êt rõng giµ cho hä s¶n lîng lín h¬n vµ hä cÇn tèn Ýt lao ®éng h¬n ®Ó lµm cá trong thêi gian t¨ng trëng cña c©y lóa.

Çc gia ®×nh trong mét bu«n tËp trung n¬ng rÉy ë mét chç lµm t¨ng hiÖu qu¶ cña hÖ thèng. Nã lµm gi¶m diÖn tÝch rõng bÞ chÆt ph¸, ®¬n gi¶n ho¸ sù ch¨m sãc ®èi víi c©y trång vµ gióp cho viÖc b¶o vÖ khái thó rõng dÔ dµng h¬n. Do phÇn lín çc n¬ng rÉy kh«ng cã rõng bao bäc trùc tiÕp, ¸p lùc cña cá d¹i thÊp h¬n vµ cã Ýt thó rõng h¬n. Ngêi d©n cã thÓ lµm viÖc cïng nhau trªn nh÷ng n¬ng rÉy c¹nh nhau, do ®ã hä cã thÓ tæ chøc c«ng viÖc hiÖu qu¶ h¬n vµ gióp ®ì nhau khi cÇn thiÕt.

3.2.1 Çc ®iÒu kiÖn vµ chiÕn lîc canh t¸c

Ngêi Mnong Gar trong çc bu«n nghiªn cøu chØ coi chÊt lîng ®Êt nh mét th«ng tin tríc nhÊt cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi thµnh c«ng cña çc nç lùc canh t¸c cña hä. Hä ph©n lo¹i ®Êt cña hä ra nhiÒu lo¹i vµ chÊt lîng. ViÖc ph©n lo¹i nµy chñ yÕu dùa trªn mµu s¾c vµ cÊu phÇn cña ®Êt. ChØ cã thªm nh÷ng ph©n lo¹i bæ sung dùa vµo líp c©y phñ (çc c©y trång trªn ®Êt ®ã cã xanh vµ m¹nh khoÎ hay kh«ng, chóng ph¸t triÓn cã nhanh kh«ng?) vµ dùa vµo chÊt lîng cña giun díi lßng ®Êt. Trªn çc vïng thÝ ®iÓm, cÊu t¹o ®Êt cña çc bu«n ®Òu kh¸c nhau. Bu«n Tlong cã 5 lo¹i ®Êt ®· ®îc x¸c ®Þnh:

Brii Ngol Tieng lar

Brii Nong Tla

Brii Bok Dieng Dung

Brii Pang Tang

Brii Dak Bon Krong

Brii Lieng Gungjut

Brii Dak Lau

Brii Dak Plang

Brii Chor Kang Bai

Brii Dieng Koong

Brii Deng Naik

Brii Deng Rgii

Brii Lieng Biit

TÊt c¶ nh÷ng çi tªn nµy ®Òu g¾n víi çc ®Þa ®iÓm, vÝ dô víi nh÷ng t¶ng ®¸ dÔ nhËn hoÆc çc con s«ng, hoÆc chØ lµ tªn ®Ó ghi nhí çc ®Þa ®iÓm ®Æc biÖt.

� Teh Bruung ®Êt ®á

� Teh Dzu ®Êt ®en, Èm ít vµ mµu mì

Page 18 of 42

Trong sè nµy, chØ cã 3 lo¹i ®Çu lµ cã thÓ sö dông cho canh t¸c. ë n¬i cò, chñ yÕu lµ ®Êt çt, ë n¬i míi cã ®Êt ®á vµ ®Êt ®en.

ë Lac Dong, cã 5 lo¹i ®Êt ®· ®îc x¸c ®Þnh lµ thÝch hîp cho canh t¸c:

Bu«n Lieng Ke cã vÎ nh chØ cã 1 lo¹i ®Êt, ®Êt ®en lÉn víi çt, thÝch hîp trång lóa, ng« vµ çc c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy. Theo ngêi d©n cho biÕt, trong 8 gièng lóa, chØ cã Bar (lóa nÕp) vµ Cay (t¬ng tù lóa nÕp) lµ cÇn lo¹i ®Êt nµy, cßn 6 gièng kh¸c cã thÓ trång trªn ®Êt kh¸c còng ®îc.

§Ó chuÈn bÞ lµm rÉy, tÊt c¶ çc c©y mäc trªn m¶nh ®Êt ®ã ®Òu bÞ chÆt ®i, trõ nh÷ng c©y qu¸ to hoÆc nh÷ng c©y ngêi d©n muèn gi÷ ®Ó lµm gç sö dông sau nµy. ViÖc nµy thêng ®îc lµm cuèi th¸ng Giªng, ®Çu th¸ng Hai, thêi gian nãng nhÊt trong n¨m. §©y ®îc coi lµ giai ®o¹n bËn nhÊt, thêi gian lµm viÖc nÆng nhäc nhÊt ®èi víi mäi ngêi. Phô n÷ còng chÆt nh÷ng c©y bÐ vµ tre nøa, trong khi nam giíi ®èn nh÷ng c©y to h¬n. Mçi gia ®×nh chÆt rõng ë phÇn ®Êt cña hä, n¬i hä ®Þnh canh t¸c trong n¨m. (13) Sau khi chÆt c©y, hä ph¬i çc c©y gç vµ c©y bôi trong kho¶ng vµi tuÇn, sau ®ã ®èt hÕt tÊt c¶.

Ngêi Mnong Gar lu«n lo ng¹i ch¸y rõng vµ chó ý nhiÒu ®Õn viÖc phßng chèng. Tríc khi gieo h¹t, çc c©y bÞ chÆt xuèng ph¶i ®îc ®èt hÕt. §èt löa lµm quang kh«ng gian cho n¬ng rÉy, vµ tµn tro båi ®¾p chÊt mµu cho ®Êt. Mét kh©u rÊt quan träng trong c«ng viÖc nµy lµ b¶o vÖ rõng xung quanh, do ®èt trong thêi gian kh« nhÊt trong n¨m, khinªn kh«ng thÓ mong chê ma ®Ó cã thÓ dËp t¾t nh÷ng ®¸m ho¶ ho¹n. Kho¶ng 5 ®Õn 10 ngµy tríc ngµy ®· ®Þnh cho viÖc ®èt c©y, Uhraing bontriÖu tËp mäi ngêi trong bu«n ®i chÆt c©y thµnh 1 ®êng quanh n¬ng rÉy, réng kho¶ng 3m. Çc c©y to vµ çc lo¹i c©y kh¸c ®Òu bÞ chÆt ®i vµ thËm chÝ l¸ còng bÞ lo¹i bá ®Ó phßng t¸n löa lan sang çc rõng xung quanh. Trong mét sè trêng hîp, löa ®èi ®Çu cã thÓ sö dông ®Ó dËp t¾t löa.

Mét que gç gäi lµ Rnut ®îc sö dông ®Ó ch©m måi löa. §Ó lµm viÖc nµy, ngêi Mnong Gar sö dông mét que gç cøng, xung quanh bÖn tre vµ chÎ so le ë hai phÝa ®Ó t¹o h¬i. Sau mét l¸t, sîi tre nãng rùc vµ b¾t ®Çu ch¸y. Kü thuËt cæ truyÒn nµy vÉn ®îc sö dông ngµy nay ®Ó ®èt n¬ngrÉy lµm rÉy. Tem Teh Tem Brii chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c«ng viÖc nµy, tríc ®ã ph¶i cóng trªn rÉy. LÔ cóng nµy ®Ó cÇu chèng ho¶ ho¹n vµ xin chÊt mµu cho ®Êt. Löa sÏ ch¸y ®îm vµ ®i vÒ híng cÇn ®i, ®Ó l¹i Ýt cét ph¶i ®èt sau ®ã vµ kh«ng lan ra vïng rõng xung quanh. Sau khi Rnut bèc ch¸y, ngän löa thêng ®îc ®èt trªn vµi m¶nh ®Êt cïng mét lóc. Löa ®îc ®èt tõ ch©n ®åi, leo dÇn lªn ®Ønh vµ lan theo híng giã. Sau khi ®èt löa, mét sè ngêi tiÕp tôc tr«ng coi híng ®i cña nã, trong khi ®ã nh÷ng ngêi kh¸c canh chøng kh«ng cho löa lan sang çc khu rõng gÇn ®ã. Sau khi löa ®· tµn, çc khu rõng bªn c¹nh ®îc kiÓm tra l¹i mét lÇn n÷a xem cã bÞ lan tµn löa sang kh«ng. Vµi ngµy sau, khi mÆt ®Êt ®· nguéi, nh÷ng c©y, cµnh cha ®èt hÕt ®îc ch©m löa lÇn n÷a. Nh÷ng khóc gç cßn l¹i xung quanh ®îc ®em vÒ nhµ sau ®ã dïng lµm cñi, hoÆc ®Ó ®¸nh dÊu ranh giíi gi÷a çc m¶nh ®Êt cña çc gia ®×nh. Sau khi hoµn thµnh viÖc ®èt n¬ngrÉy, mét lÔ cóng b¸i kh¸c ®îc tiÕn hµnh, ®Ó mõng viÖc ®èt n¬ngrÉy thµnh c«ng vµ ®Ó çm ¬n viÖc çc lêi cÇu nguyÖn cña hä tríc khi ®èt n-¬ngrÉy ®· ®îc ®¸p øng. §©y lµ dÞp ®Ó d©n lµng uèng rîu sau c«ng viÖc ®èt n¬ngrÉy nãng nùc vµ bôi bÆm, thêi gian ®i kÌm víi nhiÒu ®iÒu cÊm kÞ.

Mäi ngêi ®Òu c¶m thÊy cã tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc phßng chèng ch¸y rõng. Tõ thêi th¬ Êu mäi ngêi ®· ®îc nghe vÒ sù cÇn thiÕt cña çc c«ng viÖc nµy vµ nh÷ng tai ho¹ cã thÓ ®em ®Õn do l¬ lµ, cÈu th¶ ®èi víi chóng. Nh÷ng ngêi g©y ch¸y do cÈu th¶ bÞ trõng ph¹t nÆng nÒ bëi çc quy t¾c truyÒn thèng. Sù chó ý ®Ò phßng ho¶ ho¹n trong mïa kh« kh«ng nh÷ng chØ

� Teh Chai ®Êt lÉn víi çt

� Teh Ndreh ®Êt lÉn víi sái, kh« c»n

� Teh Tlir ®Êt sÐt vµ ®¸

� Teh Pet Dzil ®Êt ®á, Èm

� Teh Gal ®Êt ®en, tèt

� Teh Mah The Deng ®Êt båi trªn bê s«ng

� Teh Sre ®Êt lÇy, lÉn víi sái, bÞ ®äng níc sau khi ma

� Teh Bok ®Êt mµu, lÇy trong mïa ma

Page 19 of 42

®îc nh¾c nhë thêng xuyªn trong bu«n mµ cßn ë trong tõng hé n÷a. Çc quy ®Þnh liªn quan ®Õn viÖc ®èt n¬ngrÉy lµm rÉy ®îc coi lµ rÊt quan träng ®èi víi x· héi ngêi Mnong. Tríc kia, kh«ng ai d¸m ®ïa víi löa trong rõng, vµ nh÷ng ngêi giµ kÓ l¹i r»ng tríc ®©y hä kh«ng thÊy trêng hîp ho¶ ho¹n nµo do v« t×nh hay cè ý. ë mét sè bu«n hiÖn tîng nµy x¶y ra kho¶ng 35-40 n¨m tríc, ë mét sè bu«n kh¸c ®iÒu ®ã cha hÒ x¶y ra cho ®Õn ngµy nay.

TÊt c¶ mäi c«ng viÖc liªn quan ®Õn ®èt n¬ngrÉy lµm rÉy ®Òu do Tem Teh Tem Brii vµ Uhraing bon chØ ®¹o. Hä th«ng b¸o cho d©n lµng thêi ®iÓm theo hä cÇn thiÕt ph¶i b¾t ®Çu c«ng viÖc, vµ hä quyÕt ®Þnh ngµy ch©m löa. Hä gi¶i thÝch nh÷ng cÊm kÞ ("taboos") nµo cã hiÖu lùc trong thêi ®iÓm nµy. Sù b¾t ®Çu "chÝnh thøc" cña mïa canh t¸c ®îc nh÷ng ngêi l·nh ®¹o truyÒn thèng th«ng b¸o trong mét lÔ cóng b¸i. PhÇn c«ng viÖc cßn l¹i, ¬m h¹t, gieo h¹t, lµm cá, thu ho¹ch ®Òu do mçi gia ®×nh tù ®¶m nhiÖm theo kh¶ n¨ng lao ®éng vµ t×nh h×nh ph¸t triÓn cña mïa mµng. Tuy nhiªn, çc gia ®×nh vÉn ph¶i Ýt nhiÒu ®i s¸t víi c«ng thøc th«ng dông. Çc bu«n lËp lÞch tr×nh c«ng viÖc canh t¸c cña hä dùa theo mét thêi gian biÓu cè ®Þnh:

B¶ng 5: Thêi gian biÓu canh t¸c

Çc bu«n Mnong Gar ®Òu sö dông ph¬ng ph¸p trång lóa nh nhau. Nam giíi dïng 2 çi que chäc lç trªn mÆt ®Êt, trong khi ®ã phô n÷ gieo h¹t. Que dµi kho¶ng 2.5m, mét ®Çu nhän (14). Mçi tay ngêi ®µn «ng cÇm mét que ®i tríc, chäc lç thµnh 2 hµng, ®é s©u kho¶ng 3-4 cm, tríc mòi ch©n cña «ng ta. Kho¶ng 2-3 ngêi phô n÷ theo sau gieo h¹t, ®Æt h¹t gièng vµo lç, ®¾p ®Êt lªn trªn vµ dÉm lªn ®Ó h¹t gièng kh«ng bÞ tr«i mÊt. Hä b¾t ®Çu lµm tõ trªn ®Ønh rÉy, theo sên dèc ®i xuèng ®Õn ch©n ®åi.

Sau khi chÆt rõng vµ ®èt c©y, bôi, ®Êt t¬ng ®èi xèp vµ mÒm. Cïng lóc ®ã, vµo ®Çu mïa ma, cã ma rµo liªn tôc vµ ®Êt do vËy rÊt dÔ bÞ tr«i ®i. Sö dông que ®Ó gieo h¹t lµm gi¶m xãi mßn, do nÕu sö dông cµy hoÆc cuèc cßn lµm cho ®Êt t¬i xèp h¬n nhiÒu. Trong thêi kú ma lín trong chu kú canh t¸c, tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 10, lóa ®· trëng thµnh vµ ra hoa, bao phñ vµ b¶o vÖ 10-13% mÆt ®Êt. Do ®ã ¶nh hëng cña ma vµ xãi mßn bÞ gi¶m ®i.

3.2.2 Trång rõng

MÆc dï gç cã nhiÒu trong rõng, ngêi Mnong Gar vÉn ¬m c©y cho viÖc sö dông gç sau nµy. Khi hä ph¸ rõng lµm n¬ngrÉy,

Th¸ng Ho¹t ®éng Ghi chó

Mét C«ng viÖc cña thî rÌn, tu söa trong bu«n, ph¸t quang

Hai tiÕp tôc ph¸t quang ChÆt rõng non b¾t ®Çu vµo th¸ng 2

Ba §èt n¬ngrÉy cuèi th¸ng

T Thu dän nh÷ng c©y ch¸y dë, gieo h¹t ng« vµ b¾t ®Çu gieo h¹t lóa

NÕu ma muén, viÖc nµy lïi l¹i ®Õn ®Çu th¸ng 5

N¨m Trång lóa, da, bÝ, ®Ëu, v.v... ph¶i hoµn tÊt vµo ®Çu th¸ng 6

S¸u lµm cá, trång cµ, ít

B¶y Thu ho¹ch ng«, lµm cá trªn ®Êt tèt kh«ng cÇn ph¶i lµm cá ®ît 2, chØ cÇn phßng cá mäc l¹i

T¸m lµm cá, nÕu cha hoµn tÊt

ChÝn B¶o vÖ c©y trång, chuÈn bÞ kho chøa, ®an gïi ®Ó thu ho¹ch. B¾t ®Çu thu ho¹ch lóa chÝn sím

Mêi B¾t ®Çu thu ho¹ch lóa vµo cuèi th¸ng

Mêi mét Thu ho¹ch lóa

Mêi hai Thu ho¹ch lóa. Khi hoµn tÊt, çc gia ®×nh ®Òu cóng b¸i

ThØnh tho¶ng kÐo dµi ®Õn th¸ng 1

Page 20 of 42

nh÷ng c©y chÊt lîng tèt vµ gç cøng ®îc ®Ó dµnh, thËm chÝ khi chóng cßn non. §ã lµ nh÷ng lo¹i Dalbergia, Pterocarpus, Hopea, Diptherocarpus, v.v... Ngµnh rõngTr¾c, CÈm lai, D¸ng h¬ng, Sao, DÇu, v.v... Ngµnh l©m nghiÖp ViÖt nam hiÖn nay ph©n lo¹i nh÷ng c©y gç nµy vµo nhãm 1 vµ 2 (15). Ngêi Mnong Gar sö dông nh÷ng lo¹i gç nµy chñ yÕu lµ ®Ó x©y nhµ vµ ®Ó b¸n.

Ngoµi çc c©y r¶i r¸c, toµn bé çnh rõng ®îc ®Ó l¹i mäc trªn rÉy. Mét sè gia ®×nh chØ sö dông mét phÇn ®Êt canh t¸c vµ dµnh mét phÇn kh«ng ®éng ®Õn cho sö dông trong t¬ng lai. Nh÷ng çnh rõng ®îc chän dùa theo sè lîng c©y cã tiÒm n¨ng cho gç gi¸ trÞ cao trong t¬ng lai. Khi lµm rÉy, çc gia ®×nh chÆt çc lo¹i rõng thø sinh vµ tre nøa xung quanh çnh rõng lÊy gç nµy. Mét sè ngêi b¾t ®Çu trång c©y tõ bÐ nhng vÉn kh«ng chÆt chóng ®i; nh÷ng c©y ®ã nay cã ®êng kÝnh kho¶ng h¬n 1m. ë Yie Yuk, nhiÒu gia ®×nh nu«i dìng rõng th«ng mäc tù nhiªn tõ l©u ®êi. Nhùa nh÷ng c©y th«ng nµy dïng ®èt ®uèc trong nhµ vµ trao ®æi víi çc bu«n kh¸c.

Çc c©y trong çnh rõng nµy cã ngêi tr«ng gi÷ vµ ngêi chñchñ së h÷u: ®ã lµ gia ®×nh së h÷u m¶nh ®Êt canh t¸c trªn ®ã cã çnh rõng nµy. Nh÷ng c©y trong rõng kh«ng n»m trªn ®Êt canh t¸c thuéc vÒ chñ së h÷u bu«n lµng, mäi ngêi d©n ®Òu cã thÓ chÆt xuèng. Nh÷ng c©y rÊt to, ®Æc biÖt trªn bê s«ng, ®îc ®Ó dµnh ®Ó ®ãng quan tµi cho nh÷ng ngêi cã kh¶ n¨ng cho phÐpmua. Ngµy nay, ngêi d©n ë çc bu«n kh¸c nhau cã thÓ chÆt tre nøa vµ nh÷ng c©y nhá trong rõng cña mét bu«n. Nh÷ng c©y lín h¬n "b¾p ch©n ®µn «ng" ®îc quan t©m, chóng ®îc b¸n hoÆc ®em cho, tuú theo mèi quan hÖ gi÷a çc bu«n vµ vÞ trÝ cña ngêi quan t©m. Ngµy nay, phÇn lín gç quý vµ c©y to ®· hÕt. Theo d©n lµng, chóng ®· bÞ chÆt trong 20 n¨m cuèi bëi çc c«ng ty l©m nghiÖp.

ViÖc "nu«i rõng" cho thÊy ngêi Mnong lËp kÕ ho¹ch khai th¸c rõng l©u dµi, vµ hä tiÕt kiÖm vµ nu«i dìng tµi nguyªn thiªn nhiªn cho t¬ng lai. T tëng nµy cã thÓ lµ tµi s¶n quan träng ®èi víi dù ¸n trong viÖc thùc hiÖn môc ®Ých qu¶n lý tµi nguyªn vµ cÇn ®îc khuyÕn khÝch.

3.2.3 TÝn ngìng th«ng dông - mét nh©n tè cña viÖc b¶o vÖ

TÝn ngìng truyÒn thèng r»ng tÊt c¶ mäi thø ®Òu do t¹o ho¸ sinh ra vµ cã t©m hån ®· ®ãng gãp cho viÖc qu¶n lý tµi nguyªn hiÖu qu¶ cao cña x· héi ngêi Mnong. Trong ®Êt, ®¸, níc, rõng, c©y ®Òu cã Yang, çc lo¹i thÇn. Mét sè n¬i trong rõng bÞ cÊm (Rbak) v× cã Yang sèng ë ®ã. §iÒu nµy mäi ngêi ®Òu biÕt. Do con ngêi kh«ng thÓ kh«ng t«n träng çc thÕ lùc siªu tù nhiªn, nh÷ng n¬i nµy lµ n¬i cÊm cho mäi ho¹t ®éng ®èt n¬ngrÉy lµm rÉy, canh t¸c hoÆc çc sö dông kh¸c, kÓ c¶ nÕu con ngêi cã thÓ ®i qua ®îc. Trong thêi gian ®èt n¬ngrÉy lµm rÉy, nh÷ng çnh rõng nµy ®îc giø riªng biÖt vµ trong ®ã tæ chøc cóng b¸i ®Ó b¶o vÖ chóng. NÕu ch¼ng may çc çnh rõng ®ã bÞ ch¸y, ngêi ta cã thÓ bÞ èm hoÆc thËm chÝ chÕt. §iÒu ®ã còng ®óng víi bÊt kú mét vi ph¹m nµo, dï cè ý hay kh«ng, vµo nh÷ng n¬i cã Yang sèng. Sù cóng b¸i ph¶i ®îc thùc hiÖn ë ngay n¬i vi ph¹m ®Ó lµm dÞu c¬n giËn cña Yang vµ ®Ó xin lçi (16), nÕu cã ai bÞ èm. ViÖc nµy còng ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng hËu qu¶ cña sù vi ph¹m ®ã. Ngêi Mnong Gar rÊt cÈn thËn ®Ó kh«ng xóc ph¹m ®Õn Yang cña rõng, cña níc hoÆc ë bÊt cø ®©u vµ tr¸nh tÊt c¶ nh÷ng g× cã thÓ lµm Yang næi giËn.

Nh÷ng m¶nh ®Êt cã Yang sèng vµ ®îc coi lµ bÊt kh¶ x©m ph¹m ®èi víi ngêi Mnong Gar nãi chung ®îc bao phñ bëi rõng rËm víi çc c©y cao lín. §iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ "rõng thiªng" bao phñ diÖn tÝch réng. Rõng ®îc b¶o vÖ trong kho¶ng 20m çch n¬i ë cña Yang, vµ chØ ®Õn ®ã. Kh«ng cã sù x¸c ®Þnh râ rÖt cña n¬i cÊm kþ: mét çi c©y to cã thÓ ®îc b¶o vÖ, cßn mét c©y kh¸c, çch c©y kia kho¶ng 50m, cã thÓ bÞ chÆt kh«ng chót hèi hËn. §Ønh ®åi còng kh«ng ®îc b¶o vÖ, miir cã thÓ bao trïm c¶ qu¶ ®åi vÒ tÊt c¶ çc bªn.

Tem Teh Tem Brii kh«ng ph¶i lµ ngêi duy nhÊt qu¶n lý ®Êt vµ rõng ®îc sö dông, nhng hä cã thÓ liªn l¹c víi Yang cña ®Êt, chñ yÕu trong tæ chøc viÖc canh t¸c. Hä ch©m löa ®èt n¬ngrÉy vµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ h¹t gièng vµ sù thu ho¹ch thµnh c«ng cña c¶ bu«n. Do ®ã, hä ®ßi hái d©n lµng ph¶i t«n träng nh÷ng cÊm kþ nµo trong thêi gian nµo trong n¨m (kh«ng ¨n ch¸o nÊu b»ng g¹o vôn vµ rau, kh«ng cho tay vµo trong hò rîu). Nh÷ng hµnh vi x· héi kh«ng thÓ chÊp nhËn ®îc bÞ trõng ph¹t nÆng nÒ vµ ph¶i xin Yang tha téi. Çc kiÕn thøc vÒ nh÷ng luËt lÖ nµy vµ sù liªn l¹c ®îc víi Yang lµm cho vÞ trÝ cña Tem Teh Tem Brii rÊt v÷ng ch¾c vµ quyÒn lùc cao. §iÒu ®ã còng gi÷ vai trß rÊt quan träng ®èi víi çc qu¸ tr×nh canh t¸c vµ nh÷ng ho¹t ®éng liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn. ChÞu ¶nh hëng cña tÝn ngìng vµ sù kiÓm so¸t x· héi g¾t gao, ng-êi Mnong Gar nãi chung kh«ng hµnh ®éng ç thÓ vµ kh«ng lµm tr¸i nh÷ng luËt lÖ liªn quan ®Õn viÖc b¶o vÖ m«i trêng tù nhiªn cña hä. Tem Teh Tem Brii vµ Uhraing bon còng nh nh÷ng tÝn ngìng truyÒn thèng mµ hä ®¹i diÖn t¹o nªn mét rµo ch¾n v« h×nh bao quanh cuéc sèng x· héi vµ hµnh vi trong bu«n lµng vµ trong rõng. Mèi quan hÖ tæng hîp gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm nµy ®· cã kÕt qu¶ trong viÖc qu¶n lý tµi nguyªn vµ ®ãng gãp vµo viÖc b¶o vÖ rõng vµ ®Êt rõng.

Page 21 of 42

4 Sù tho¸i ho¸ cña çc tµi nguyªn thiªn nhiªn

Ngêi d©n trong bu«n ®· ®¸nh mÊt nh÷ng c©y gç to vµ quý, nhng hä cho r»ng ®ã chñ yÕu lµ t¸c ®éng cña çc c«ng ty ®èn gç ViÖt nam hoÆc viÖc ®èn gç tr¸i phÐp. HËu qu¶ cña mÊt m¸t nµy ®îc ®o b»ng thÊt thu vÒ thu nhËp vµ bít kh¶ n¨ng t×m gç x©y nhµ. Nã kh«ng ®îc nghÜ ®Õn vÒ vÊn ®Ò tho¸i ho¸ ®Êt hoÆc mÊt lîng níc lu tr÷. Trong thÕ kû tríc, m«i trêng tù nhiªn, thËm chÝ c¶ thêi gian ®Òu ®îc coi lµ bÒn v÷ng. Rõng ®· lµ nguån sinh ho¹t, vµ n¬ng rÉy vÉn cßn nguyªn sau chu kú canh t¸c, chóng lu«n t¸i sinh theo mét çch cè ®Þnh. Ph¬ng thøc khai th¸c rõng cña hä bÒn v÷ng, rõng kh«ng bÞ tho¸i ho¸. Nh÷ng thay ®æi chñ yÕu lµ çi chÕt vµ bÖnh dÞch, buéc çc bu«n ph¶i di chuyÓn n¬i ë. Tuy nhiªn, ngêi d©n lu«n gi÷ kho¶ng çch víi çc bu«n l¸ng giÒng trªn vïng ®Êt míi (xem Condominas (?), Kho¶ng çch vÒ X· héi ë §«ng Nam ¸).

Sù bÒn v÷ng nµy ®îc cñng cè vÒ mÆt chÝnh trÞ bëi bé m¸y ®« hé cña Ph¸p, muèn ghi l¹i nh÷ng luËt lÖ ®Þa ph¬ng vµ trËt tù t«n ti cña tõng céng ®ång. Do ®ã kinh nghiÖm t¸i ®Þnh c lµ mét bíc chuyÓn chÝnh trong lÞch sö çc bu«n, v× hä bÞ mÊt gia sóc vµ kh«ng thÓ trë l¹i n¬ng rÉy tríc kia. Tõ ®ã, cã qu¸ Ýt thêi gian ®Ó tiÕp nhËn nh÷ng thay ®æi nµy vµ ®a chóng vµo t tëng.

Sù tho¸i ho¸ cña m«i trêng ®îc nhËn thøc qua kinh nghiÖm hµng ngµy. Nh÷ng t¸c ®éng xa h¬n cña viÖc ph¸ rõng vµ nh÷ng thay ®æi kinh tÕ-x· héi kh¸c trªn quy m« lín kh«ng ®îc biÕt ®Õn. ViÖc lý gi¶i nh÷ng mèi quan hÖ nh©n qu¶ nµy, vµ lµm cho ngêi d©n nhËn biÕt vÒ ®iÒu kiÖn sèng cña hä ph¶i lµ nhiÖm vô cña dù ¸n. Sù tho¸i ho¸ cña m«i trêng chñ yÕu ®îc hiÓu nh mét vÊn ®Ò mét mÆt, x¶y ra do ph¸ rõng, do ®ã ¶nh hëng ®Õn rõng vµ hËu qu¶ theo ®ã lµ ¶nh hëng ®Õn ®Êt, mïa mµng, ®Êt rçi vµ toµn bé cuéc sèng. Do ®ã gi¶i ph¸p duy nhÊt ®îc ®Ò ra - cã lÏ phÇn nhiÒu do ¶nh hëng cña chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ - lµ gi¶m sö dông n¬ng rÉy trong rõng, dngõng chÆt rõng vµ chuyÓn sang n«ng nghiÖp cè ®Þnh trong thung lòng. Ngoµi ra, hä ®Æt ra nhiÖm vô ph¶i b¶o vÖ rõng khái sù khai th¸c cña ngêi ngoµi.

4.1 Kinh nghiÖm vÇ nh÷ng nguyªn nh©n nhËn thÊy

Trong c¶ 9 bu«n, ngêi d©n chÞu t¸c ®éng cña sù tho¸i ho¸ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ ph¶i chÞu ®ùng vÊn ®Ò sinh ho¹t do sù tho¸i ho¸ cña çc nguån tµi nguyªn. Mét çi nh×n kh¸i qu¸t vÒ sù kh¸c nhau gi÷a t×nh tr¹ng tríc kia vµ ngµy nay:

B¶ng 6: NhËn thøc vÒ sù suy tho¸i cña çc tµi nguyªn

Ngêi Mnong trong vïng dù ¸n nhËn thÊy mét sè nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù tho¸i ho¸ cña çc tµi nguyªn thiªn nhiªn trong bu«n cña hä:

� d©n sè ngµy cµng t¨ng trong vïng ®Þnh c, ®Æc biÖt lµ tõ sau n¨m 1975, � thiÕu ®Êt lµm n¬ng rÉy, cho nªn hä kh«ng thÓ lµm du canh nh hä vÉn lµm, hä ph¶i sö dông rõng non vµ rót ng¾n

chu kú canh t¸c, thØnh tho¶ng chu kú nµy chØ cßn cã 5 n¨m, � ch¸y rõng do thiÕu cÈn thËn, � khai th¸c rõng cã hÖ thèng do ngêi ngoµi sau n¨m 1975, � ®¸nh ç b»ng ®iÖn vµ chÊt næ.

Nh÷ng thay ®æi nµy ®· ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng cña ngêi d©n. §Ó cã ®îc kÕt qu¶ nh çc vô thu ho¹ch tríc hoÆc khi thu lîm trong rõng, hä cÇn thªm lao ®éng, thªm thêi gian, hä ph¶i ®i xa h¬n thËm chÝ chØ ®Ó lÊy nh÷ng s¶n phÈm rõng th«ng thêng. Ngêi d©n çc bu«n Lieng Ke, Tlong, Nam vµ Yie Yuk thêng trë l¹i ®Þa ®iÓm bu«n cò cña hä ®Ó thu lîm l©m

Tríc kia Ngµy nay

Rõng NhiÒu rõng giµ Kh«ng cã rõng giµ, chØ cã rõng non, cßn sím ®Ó khai th¸c

§Êt rõng §Êt cña rõng giµ, mµu mì, nhiÒu diÖn tÝch §Êt cña rõng non, thiÕu chÊt mµu, qu¸ Ýt

L©m s¶n Dåi dµo, dÔ kiÕm Suy kiÖt, Ýt, khã kiÕm

Chim thó NhiÒu chñng lo¹i, nhiÒu thó Ýt h¬n, nhiÒu loµi bÞ tuyÖt chñng (voi, hæ, v.v...)

Ç NhiÒu, dÔ b¾t Ýt, khã b¾t

Page 22 of 42

s¶n. Mét sè bu«n ph¶i ®i kho¶ng 1-2 tiÕng, mét sè kh¸c ph¶i ®i ®Õn 6-7 tiÕng.

GÇn çc khu ®Þnh c hiÖn nay kh«ng cßn thÊy mét sè çc s¶n phÈm rõng. §iÒu nµy trùc tiÕp lµm cho ngêi d©n nghÌo kiÖt ®i vµ cã t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn møc sèng cña hä, v× l©m s¶n chiÕm phÇn lín thùc phÈm hµng ngµy cña hä (17). Gç ngµy cµng khan hiÕm vµ gi¸ ngµy cµng t¨ng. ë Lac Dong, mét tÊm v¸n gç Sao 250 cm x 25 cm x 1,5 cm n¨m 1996 gi¸ 6 ngµn ®ång, n¨m 1997 ®· t¨ng lªn 10 ngµn. Ngêi d©n Lac Dong ph¶i nu«i dìng vµ b¶o vÖ çc çnh rõng ®Ó cã gç sö dông trong nh÷ng n¨m tíi.

Tr©u bß bÞ mÊt nhiÒu trong thêi gian chiÕn tranh, ngµy nay ngêi d©n cè g¾ng ph¸t triÓn ch¨n nu«i b»ng çch nu«i bß. Bß thÝch hîp víi çc ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i h¬n c¶, cho nªn ë nhiÒu bu«n kh«ng cã mét con tr©u nµo. Tríc kia, con tr©u kh«ng h¼n lµ nguån cung cÊp thÞt hoÆc søc lao ®éng, v× chóng chØ ®îc sö dông ®Ó cóng tÕ trong nh÷ng lÔ héi quan träng. Trõ nh÷ng vïng quanh L¨k, ngêi Mnong kh«ng bao giê sö dông tr©u ®Ó cµy hoÆc lµm nh÷ng viÖc lao ®éng kh¸c. Con tr©u lµ mét tµi s¶n quan träng cña gia ®×nh vµ dÊu hiÖu cña sù giµu cã vµ tÇm quan träng cña gia ®×nh ®ã. Nh÷ng ®iÒu kiÖn nu«i tr©u ®· tåi ®i nhiÒu. Nh÷ng diÖn tÝch thÝch hîp cho ch¨n th¶ thu nhá ®i, do tríc ®©y gia sóc ®îc th¶ tù do vµo rõng ¨n cá.

Ç c©u díi suèi lµ mét phÇn cña thøc ¨n hµng ngµy. §©y lµ nguån cung cÊp chÊt ®¹m chÝnh, v× gia sóc trong bu«n chØ ®-îc mæ thÞt ®Ó cóng tÕ. Ngµy nay, ç ®· khan hiÕm, ngêi d©n Ýt ¨n ç do hä tù b¾t, vµ hä ph¶i ¨n ç biÓn kh« ®îc ngêi Kinh ®æi cho (18).

N¬ng rÉy trong rõng cung cÊp cho ngêi Mnong Gar g¹o vµ nh÷ng lo¹i thùc phÈm kh¸c, nh rau (cµ, bÇu, bÝ ng«...), ít, hµnh, døa, ®u ®ñ, mÝa vµ çc lo¹i kh¸c (19). Ngµy nay miir ë xa h¬n vµ cã Ýt ®Êt canh t¸c h¬n. Do ®ã ngêi Mnong Gar kh«ng thÓ tiÕp tôc cung çch sinh ho¹t truyÒn thèng, v× hä ph¶i canh t¸c trªn ®Êt rõng non víi chu kú bá hoang ng¾n h¬n, hoÆc canh t¸c nhiÒu vô liªn tiÕp trªn cïng mét m¶nh ®Êt.

§Êt ®· bÞ suy kiÖt, cã nhiÒu cá h¬n, ®Çu vµonhu cÇu lao ®éng cho viÖc nhæ cá ph¶i gÊp ®«i gÊp ba, vµ s¶n lîng lóa thÊp ®i. Nh÷ng ph¬ng thøc n«ng nghiÖp truyÒn thèng víi ®Çu t thÊp ®îc ¸p dông cè h÷u trªn ®Êt b»ng t¹o nªn nh÷ng vÊn ®Ò t¬ng tù: ngêi d©n phµn nµn r»ng sau mét hoÆc hai vô, hä kh«ng thÓ qu¶n lý viÖc nhæ cá n÷a, do ®ã hä thÊt väng vµ muèn ®i t×m nh÷ng n¬ng rÉy mµu mì h¬n trong rõng.

Mét kÕt qu¶ kh¸c cña viÖc khan hiÕm ®Êt rõng cho canh t¸c lµ viÖc n¬ng rÉy cña çc gia ®×nh bÞ n»m r¶i r¸c. Do ®ã, lao ®éng cÇn thiÕt cho viÖc ®i l¹i thËm chÝ cßn h¬n, vµ viÖc b¶o vÖ c©y trång chèng cá vµ thó rõng trë nªn kÐm hiÖu qu¶. S¶n lîng suy gi¶m vµ trë nªn kh«ng æn ®Þnh, viÖc thiÕu l¬ng thùc x¶y ra thêng xuyªn h¬n vµ nghiªm träng h¬n. Sù kh¸c nhau gi÷a lao ®éng bá v¶o rõng giµ vµ rõng non ®îc thÓ hiÖn díi ®©y (çc sè liÖu chØ lµ íc tÝnh, tÝnh b»ng ngµy c«ng trªn mét nh©n c«ng):

B¶ng 7: §Çu t lao ®éng vµo çc lo¹i ®Êt rõng

TÊt c¶ nh÷ng thay ®æi lµm cho cuéc sèng nghÌo h¬n, møc sèng gi¶m sót, vµ t¹o nªn nhu cÇu tiÒn mÆt mµ tríc ®ã kh«ng hÒ (hoÆc hÇu nh kh«ng) tån t¹i (20). TÊt c¶ nh÷ng sù suy tho¸i cña çc tµi nguyªn x¶y ra liªn tiÕp trong vïng, ngêi Mnong Gar ®Òu biÕt vÒ nã vµ nh÷ng hËu qu¶ cña nã. Hä ®· cã kinh nghiÖm vÒ viÖc ®iÒu nµy ¶nh hëng ®Õn ®iÒu kiÖn sèng cña hä. Tríc kia rõng lµ nguån nu«i dìng hä: hä cã miir, cã thÓ thu lîm l©m s¶n ®Ó lµm l¬ng thùc, cã thÓ s¨n b¾n, lÊy tre nøa m©y song ®Ó ®an gïi, lÊy gç ®Ó x©y dùng (21). HÇu hÕt çc thø kh¸c dïng cho cuéc sèng hµng ngµy cña hä còng ®Òu lÊy tõ rõng. Nh÷ng lo¹i c©y cã thÓ sö dông lµm thøc ¨n rÊt dåi dµo trong rõng. Danh s¸ch çc lo¹i ®îc x¸c ®Þnh cã thÓ ¨n ®îc ë Ba Yang ®îc cung cÊp trong phô lôc B. Díi ®©y lµ sè lîng nh÷ng lo¹i c©y ¨n ®îc trong 2 bu«n, thÓ hiÖn tÇm quan träng cña çc s¶n phÈm rõng trong cuéc sèng thêng ngµy:

B¶ng 8: Sè lîng c©y rõng cã thÓ ¨n ®îc trong 2 bu«n

§Êt ChÆt, ph¸ §èt, dän dÑp

Gieo h¹t Lµm cá Thu ho¹ch Tæng lao ®éng Lîng lóa s¶n xuÊt

Rõng giµ 30 ngµy 5 ngµy 8 ngµy 10 ngµy 40 ngµy 95 ngµy 100 gïi

Rõng non 10 ngµy 5 ngµy 8 ngµy 70 ngµy 20 ngµy 113 ngµy 30-40 gïi

Page 23 of 42

Tõ rÊt l©u ®êi, ngêi Mnong Gar sèng b»ng ph¬ng thøc tù cung tù cÊp, gióp ®ì lÉn nhau trong çc trêng hîp gÆp thiªn tai. NhiÒu ngêi ngµy nay nuèi tiÕc qu¸ khø khi ®Êt rõng cßn mµu mì vµ tµi nguyªn rõng cßn dåi dµo (23). Hä lo ng¹i vÒ sù kiÖt quÖ cña çc tµi nguyªn, v× ®iÒu ®ã liªn quan trùc tiÕp tíi møc sèng cña hä. D©n lµng ®Òu cã chung mét ý kiÕn lµ nh÷ng thay ®æi hiÖn t¹i lµm cho cuéc sèng ngµy cµng khã kh¨n. Hä ph¶i ®Êu tranh ngµy cµng quyÕt liÖt ®Ó ®èi chäi víi ®iÒu kiÖn sèng ngµy cµng thÊp h¬n. Do ®ã, hä ®ang ë trong mét t×nh tr¹ng xuèng dèc mµ hä nhËn thøc ®îc rÊt râ: mét mÆt hä lo l¾ng vÒ sù tho¸i ho¸ cña tµi nguyªn vµ m«i trêng, vµ hËu qu¶ mµ ®iÒu nµy ®em ®Õn cho cuéc sèng cña hä. MÆt kh¸c, hä ph¶i tiÕp tôc khai th¸c nh÷ng tµi nguyªn nµy ®Ó duy tr× cuéc sèng cña hä (24). Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hä ®îc bªn ngoµi b¾t ®Çu quan t©m vÒ tµi nguyªn, sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o vÖ m«i trêng vµ sinh th¸i, hËu qu¶ cña viÖc chÆt ph¸ rõng ®èi víi nguån cung cÊp níc vµ ¶nh hëng cña nã ®Õn chÊt lîng ®Êt ®ai vµ viÖc xãi mßn (25). Ngoµi kiÕn thøc míi cã nµy, kh«ng cã quan ®iÓm truyÒn thèng nµo vÒ hËu qu¶ cña viÖc b¶o vÖ hoÆc huû diÖt m«i trêng. ThËm chÝ kh«ng cã ý thøc râ rµng vÒ çc mèi quan hÖ tæng hîp gi÷a nh÷ng nh©n tè kh¸c nhau, bao gåm c¶ nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan, Çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng vÒ Qu¶n lý Tµi nguyªn ®· dÉn ®Õn sù qu¶n lý m«i trêng tù nhiªn cã hiÖu qu¶.

4.2 Nh÷ng hµnh ®éng ®Ò xuÊt

Ngêi Mnong Gar ®ang ®èi mÆt víi nhiÒu vÊn ®Ò nghiªm träng, nh sù tho¸i ho¸ cña rõng, ®Êt rõng vµ çc tµi nguyªn rõng. Hä muèn r»ng rõng vµ çc tµi nguyªn kh¸c ph¶i ®îc b¶o vÖ, nh÷ng chóng t«i kh«ng thÓ ®a ra mét ®Ò xuÊt hoÆc ý kiÕn cô thÓ nµo vÒ çc chiÕn lîc qu¶n lý míi, do hÖ thèng truyÒn thèng ®îc coi lµ bÒn v÷ng vµ do ®ã kh«ng cÇn thiÕt ph¶i thay ®æi g×. ý tëng chung nhÊt lµ ph¶i tiÕp tôc b¶o vÖ rõng nh hä thêng vÉn lµm, b»ng çch ng¨n chÆn sù khai th¸c cña nh÷ng ngêi ngoµi. Dù ¸n cÇn khuyÕn khÝch xu híng nµy vµ sö dông nã cho nh÷ng môc ®Ých cña dù ¸n. §iÒu ®ã cã thÓ æn ®Þnh rõng vµ cho phÐp rõng håi sinh hoµn toµn sau mét thêi gian. Mét ý kiÕn ®îc chÊp nhËn réng r·i lµ tõ bá canh t¸c trong rõng trong mét thêi gian dµi ®Ó b¶o vÖ nã, vµ nh÷ng ®Ò xuÊt tËp trung vµo sù hç trî ®Ó æn ®Þnh ho¸ cuéc sèng kh«ng cã n¬ng rÉy trong rõng. Mét luËn chøng chung cho viÖc tiÕp tôc sö dông miir lµ "®ã lµ mét phÇn cña di s¶n v¨n ho¸". Tuy nhiªn, phÇn lín cã thÓ chÊp nhËn sö dông n¬ng rÉy ë xung quanh khu ®Þnh c vµ khai th¸c rõng lÊy nh÷ng s¶n phÈm bæ sung cho sinh ho¹t díi sù kiÓm so¸t cña chÝnh hä nÕu møc sèng ®îc c¶i thiÖn. Nh÷ng hµnh ®éng ®îc coi lµ khÈn thiÕt cña ngêi d©n lµ:

� ý kiÕn phæ biÕn nhÊt lµ tiÕp tôc canh t¸c miir (hÇu nh tÊt c¶ mäi ngêi ë Yie Yuk, Lac Dong vµ Ba Yang, mét sè ng-êi cña çc bu«n kh¸c)

� kÕt hîp miir víi n¬ngrÉy lóa tíi tiªu, ruéng ë ®Êt b»ng vµ canh t¸c vên tîc, kh«ng chØ cã miir lµm nguån thu nhËp chÝnh (mét sè ë tÊt c¶ çc bu«n)

� canh t¸c lóa tíi tiªu, ruéng ë ®Êt b»ng, trång vên, kh«ng sö dông miir n÷a (sè ®«ng d©n ë Nam vµ Tlong, mét sè ë Lieng Ke vµ Du Ma).

Theo thèng kª do çn bé th«n cung cÊp, mçi bu«n ®Òu cã mét sè n¬ng rÉy trong rõng, nhng còng cßn nhiÒu n¬ng rÉy ®a d¹ng: lóa tíi tiªuníc, cµ phª, ®iÒu, ng« v.v...

B¶ng 9: DiÖn tÝch (ha) ®Êt canh t¸c vµ trång trät cña mçi bu«n.

Rau (22) NÊm RÔ vµ cñ Qu¶ d¹i

Tlong 28 16 8 17

Ba Yang 46 16 7 30

Bu«n RÉy trong rõng

Lóa níc vô 1 Lóa níc vô 2 Lóa c¹n Lo¹i kh¸c Cµ phª §iÒu

Dung ? 4,5 1 6

Nam 15 5 1,9 5

Tlong 2,9 3,5 11,5 1,8 6

Lieng Ke 4 1 0,7 5 4 4 0,5

Page 24 of 42

Cã tiÒm n¨ng vµ nguyÖn väng tiÕp tôc ph¸t triÓn lóa níc vµ çc c©y trång kh¸c. §iÒu ®ã cã thÓ gióp h¹n chÕ sö dông miir, còng nh cung cÊp cho ngêi d©n nh÷ng c©y trång cã thÓ cho hä thªm thu nhËp b»ng tiÒn mÆt.

Tuy nhiªn, viÖc chuyÓn ®æi tõ du canh sang n«ng nghiÖp cè ®Þnh tÊt nhiªn sÏ lµ mét thö th¸ch cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi tham gia. ChØ nãi riªng viÖc canh t¸c c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy ®· t¹o nªn mét bËc canh t¸c n«ng nghiÖp cao h¬n. ViÖc s¶n xuÊt l¬ng thùc cè ®Þnh cã u tiªn cao nhÊt trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nµy.

5 T¸c ®éng tõ bªn ngoµi

PhÇn lín ngêi d©n ®Òu hiÓu r»ng, díi nh÷ng ®iÒu kiÖn hiÖn nay, hä sÏ ph¶i thay ®æi çch sèng trong t¬ng lai: hä sÏ ph¶i thay ®æi çc lo¹i c©y trång, tõ bá du canh, tõ bá c¶ chu kú s¶n xuÊt vµ çch sèng dùa trªn nã. Nh÷ng thay ®æi nµy cÇn thiÕt ®Ó bæ sung vµo nh÷ng thay ®æi trong toµn bé m«i trêng tù nhiªn vµ x· héi hä ®ang sèng. Do hä chñ yÕu ®i theo sù ph¸t triÓn bªn ngoµi, hä kh«ng hiÓu hä lµ ngêi trong cuéc, mµ lµ ®èi tîng cña sù t¸c ®éng bªn ngoµi.

Sù can thiÖp tõ bªn ngoµi ®Ó b¶o vÖ vµ æn ®Þnh m«i trêng tù nhiªn cña hä cïng víi hä lµ mét ®iÒu míi. Trong kho¶ng 150 n¨m cuèi, sù can thiÖp tõ bªn ngoµi kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã lîi cho hä. B¾t ®Çu tõ thêi Ph¸p thuéc, hä ph¶i ®ãng thuÕ, ®îc ®Þnh c, ®a vµo "Êp chiÕn lîc", bÞ bá bom vµ bÞ cÊm sö dông rõng. Ngêi Mnong cã mét t tëng nghi ngê s©u s¾c ®èi víi çc ho¹t ®éng cña ngêi ngoµi do nh÷ng kinh nghiÖmtr¶i qua nh÷ng n¨m th¸ng lÞch sö nµy. Trong suèt 30 n¨m gÇn ®©y, gç bÞ khai th¸c bëi ngêi ngoµi. Sau ®ã, çc c¬ quan chÝnh phñ b¾t ®Çu b¶o vÖ rõng. §èi víi d©n ®Þa ph¬ng, chÝnh nh÷ng ngêi ®· chÆt rõng nay l¹i muèn b¶o vÖ nã b»ng çch ng¨n chÆn hä sö dông ®Êt rõng cña hä, kh«ng cho hä mét sù lùa chän nµo. Dù ¸n ph¶i nh×n thÊy mèi quan hÖ cña m×nh víi ngêi Mnong trong bèi c¶nh lÞch sö vµ t©m lý ®ã: dù ¸n ph¶i vît qua ®îc t tëng nghi kþ vµ chøng tá r»ng nã kh«ng chØ tiÕp tôc nãi vÒ nh÷ng çi tèt h¬n, mµ çc ho¹t ®éng cña nã còng t¹o ra nh÷ng thay ®æi tÝch cùc.

NhiÖm vô chÝnh cña hä vÉn lµ gi¶m tíi møc tèi thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña nh÷ng sù ph¸t triÓn nµy vµ tiÕp tôc sèng trong m«i trêng xung quanh ®ang thay ®æi. Khã kh¨n lín nhÊt hä cho lµ viÖc æn ®Þnh cuéc sèng h«m nay vµ cho t-¬ng lai. §iÒu quan träng nhÊt lµ sù ®¶m b¶o an toµn cung cÊp l¬ng thùc liªn tôc. §Ó cã thÓ qu¶n lý nh÷ng thay ®æi cÇn thiÕt, mçi bu«n lµng ®Òu cã nhu cÇu riªng ®èi víi sù trî gióp bªn ngoµi. Hä cho r»ng cÇn mét sè gióp ®ì ®Ó vît qua nh÷ng thiÕu sãt thùc tÕ, v× hä kh«ng cho r»ng hä cã thÓ tù ®¹t ®îc nh÷ng thay ®æi nµy:

Du Mah 5 4 6 24

Yie Yuk 20 6 5,7 5 28

Bu Yuk 10 2,2 0,5 2,6 4,2 20

Lac Dong 8 1 10 2,5 4 31

Ba Yang 32 7,7 8,3 6,6 2,5 3

Dung: Më réng diÖn tÝch lóa ruéng níc, ®¶m b¶o cung cÊp níc cho lóa tíi tiªu vµ lµm ®Êt cho çc lo¹i c©y hµng ho¸.

Nam: Më réng diÖn tÝch lóaruéng níc, c¶i tiÕn hÖ thèng thuû lîi. Chia ®Êt cho mäi ngêi d©n, x¸c ®Þnh çc lo¹i c©y trång thÝch hîp.

Tlong: Lµm ®Êt ®ñ cho s¶n xuÊt.

Lieng Ke: Lµm ®Êt cho çc n¬ng lóaruéng níc, x©y dùng ®Ëp cho hÖ thèng thuû lîi

Du Ma: T¨ng diÖn tÝch lóa níc

Bu Yuk: Ph¸t triÓn cµ phª vµ ng« lai

Yie Yuk: Më réng vµ n©ng cÊp trång cµ phª

Lac Dong: X¸c ®Þnh nh÷ng c©y trång thÝch hîp. Hç trî viÖc canh t¸c ®Êt b»ng.

Page 25 of 42

Ngoµi nh÷ng yªu cÇu ®Æc biÖt nµy, nh÷ng yªu cÇu kh¸c lµ cung cÊp níc s¹ch tèt h¬n (giÕng, do ë nhiÒu bu«n 100% d©n lµng phô thuéc vµo níc s«ng), hç trî ch¨n nu«i tr©u bß vµ hç trî viÖc t×m thÞ trêng cho çc s¶n phÈm ®Ó gi¶m thiÓu ¶nh h-ëng tiªu cùc cña nh÷ng ngêi bu«n b¸n ®Þa ph¬ng.

Nh÷ng nguyÖn väng nµy cña ngêi d©n cÇn sù hç trî thêng xuyªn cña chÝnh phñ vµ çc tæ chøc, ch¬ng tr×nh vµ dù ¸n liªn quan. Hä kh«ng thÓ tù thùc hiÖn çc thay ®æi, v× cã qu¸ nhiÒu thiÕu sãt vµ hä thiÕu qu¸ nhiÒu ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt. §Ó t¹o ra mét sù qu¶n lý tµi nguyªn bÒn v÷ng theo víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ang thay ®æi, ®iÒu kiÖn sèng cña ngêi d©n ®Þa ph-¬ng cÇn ®îc æn ®Þnh.

5.1 Qu¶n lý bÒn v÷ng Tµi nguyªn vïng h¹ lu s«ng Mªk«ng

Ngêi d©n thÊy Dù ¸n Qu¶n lý BÒn v÷ng Tµi nguyªn vïng h¹ lu s«ng Mªk«ng hoµn toµn cã kh¶ n¨ng cung cÊp trî gióp vµ gióp ®ì hä. Dù ¸n vÉn cßn t¬ng ®èi míi ®èi víi ngêi d©n, ®Æc biÖt lµ ë Krong No. L·nh ®¹o bu«n ®îc biÕt râ vÒ sù tån t¹i vµ çc ph¬ng ph¸p cña dù ¸n, nhng nhiÒu ngêi d©n vÉn kh«ng biÕt nhiÒu vÒ dù ¸n.

Ngêi d©n biÕt râ vÒ çc ho¹t ®éng cña dù ¸n, nh÷ng nh÷ng øng dông tiÕp theo vµ c¬ së cña çc ph¬ng ph¸p cha ®îc hiÓu ®Çy ®ñ. Dù ¸n ®îc hiÓu lµ chñ yÕu ho¹t ®éng vÒ c¶i thiÖn t×nh h×nh kinh tÕ vµ ®iÒu kiÖn sèng cña ngêi d©n, ®iÒu mµ ng-êi d©n trùc tiÕp mong ®îi. RÊt Ýt ngêi ý thøc ®îc môc ®Ých cña dù ¸n lµ qu¶n lý bÒn v÷ng tµi nguyªn trong vïng thuéc çc x· tØnh §¨k L¨k, r»ng qu¶n lý tµi nguyªn trong vïng rõng cña hä lµ mét phÇn cña cuéc sèng cña hä; tuy nhiªn kh«ng ai hiÓu vÒ "nh÷ng t¸c ®éng vïng ®Çu nguån".

ë §¨k Ph¬i, dù ¸n ®îc biÕt ®Õn nhiÒu h¬n. Mét sè biÖn ph¸p x©y dùng lßng tin ®ang ®îc thùc hiÖn (mçi bu«n cã mét sè hé tham gia):

� bÕp cñi c¶i tiÕn ®îc cung cÊp nh»m lµm gi¶m nhu cÇu cñi ®un, � ng« lai ®îc giíi thiÖu trong çc bu«n, � çc kho¶n tÝn dông ®îc cung cÊp, � canh t¸c lóa níc ®îc ñng héhç trî (khuyÕn n«ng, cung cÊp ®Çu vµo), � qu¸ tr×nh giao ®Êt giao rõng ®îc ñng héhç trî.

Nh÷ng biÖn ph¸p nµy ®îc ®ãn nhËn tèt vµ t¹o nªn cho dù ¸n mét chç ®øng tèt trong t tëng cña nhãm môc tiªu. Tuy nhiªn, sù hiÓu biÕt vÒ dù ¸n cña ®¹i ®a sè ngêi d©n vÉn cßn lê mê. HÇu hÕt mäi ngêi ®Òu biÕt vÒ sù hiÖn diÖn cña dù ¸n, nhng nhiÒu ngêi kh«ng biÕt tªn cña dù ¸n hoÆc môc tiªu cña nã. Nh÷ng bÕp cñi c¶i tiÕn, ng« lai hoÆc çc çn bé dù ¸n thêng cã mÆt ë çc bu«n ®îc mäi ngêi biÕt ®Õn vµ ghi nhËn. Mäi ngêi cã thÓ x¸c ®Þnh çc cÊu phÇn cña dù ¸n, vµ nh×n thÊy ®îc sù liªn hÖ gi÷a chóng víi nhau.

ë Krong No, çc ho¹t ®éng thùc tÕ lµ çc ®ît PRA vµ sù liªn hÖ thêng xuyªn cña çc çn bé dù ¸n víi ngêi d©n. Do ngêi d©n ë ®©y vÉn gÆp nh÷ng khã kh¨n ®Ó hiÓu vÒ môc ®Ých cña dù ¸n, hä xem nh÷ng ho¹t ®éng cã ngêi d©n tham gia lµ "th¶o luËn tiÕt kiÖm thêi gian". Dù ¸n cÇn lµm râ chiÕn lîc l©u dµi cña nã: Ngêi d©n mong ®îi sù hiÖn diÖn l©u dµi cña dù ¸n trong vïng cña hä.

§Ó ngêi d©n cã thÓ hiÓu ®îc çc chiÕn lîc dµi h¹n vµ sù quan t©m cña dù ¸n ®èi víi ngêi d©n, dù ¸n cÇn lµm viÖc ë c¶ hai mÆt, lµm trung gian gi÷a chÝnh phñ vµ çc tæ chøc chÝnh thøc, vµ ngêi d©n. §iÒu ®ã cã thÓ trùc tiÕp cñng cè vÞ trÝ cña ngêi d©n trong sù liªn hÖ víi çc ch¬ng tr×nh ®ang thùc hiÖn, nh ¶nh hëng qu¸ tr×nh kho¸n rõng trong khu«n khæ ch¬ng tr×nh 327, qu¸ tr×nh kh¶o s¸t giao ®Êt. ViÖc thóc ®Èy nh÷ng mèi liªn hÖ cÇn thiÕt gi÷a ngêi d©n vµ çc tæ chøc sÏ cñng cè vÞ trÝ cña dù ¸n ®èi víi nhãm môc tiªu cña nã vµ cñng cè vÞ trÝ cña ngêi d©n ®èi víi thÕ giíi bªn ngoµi.§iÒu ®ã sÏ c¶i tiÕn sù hîp t¸c cña ngêi d©n víi dù ¸n, dÉn ®Õn uy tÝn cña dù ¸n t¨ng lªn vµ còng lµm t¨ng ý thøc "së h÷u" cña dù ¸n.

5.2 Çc ch¬ng tr×nh cña ChÝnh phñ

HiÖn ®ang cã mét sè çc ch¬ng tr×nh ®ang thùc hiÖn trong vïng nghiªn cøu. PhÇn lín çc ch¬ng tr×nh nµy ®Òu ®îc ngêi

Page 26 of 42

d©n coi lµ tÝch cùc. VÊn ®Ò chÝnh cña hä lµ tiÕp cËn nh÷ng ch¬ng tr×nh nµy, thiÕu kiÕn thøc sö dông chóng nh thÕ nµo vµ mét vµi sù hiÓu sai vÒ c¬ cÊu vµ môc ®Ých. Dù ¸n cã thÓ cung cÊp th«ng tin cho hä vµ hç trî hä trong nh÷ng sù liªn hÖ cÇn thiÕt víi çc tæ chøc vµ chÝnh quyÒn. Dù ¸n cã thÓ kÕt hîp víi mét sè ho¹t ®éng cña çc ch¬ng tr×nh, vÝ dô nh chuyÓn giao qu¶n lý kiÓm so¸t viÖc chÆt ph¸ rõng. §ång thêi, dù ¸n cã thÓ lµm "gi¸o viªn" gi¶i thÝch çcvÒ` ho¹t ®éng cña çc ch¬ng tr×nh kh¸c cho ngêi d©n.

ChØ sau khi trë vÒ Bu«n Ma Thuét chóng t«i míi hiÓu ®Çy ®ñ r»ng ngoµi Ch¬ng tr×nh Ng« lai cña dù ¸n, cßn cã mét ch-¬ng tr×nh kh¸c ®ang thùc hiÖn bëi çc c¬ quan cña ChÝnh phñ. ChØ cã trong Bu«n N¨m ngêi d©n nh¾c ®Õn sù tån t¹i

cña ch¬ng tr×nh chÝnh phñ: cã 5000m2 ®îc trång víi gièng LVN 10. Chóng t«i kh«ng nhËn ®îc bÊt cø th«ng tin nµo vÒ sù nhËn thøc vÒ nh÷ng çi kh¸c nhau gi÷a hai ch¬ng tr×nh.

5.2.1 Ch¬ng tr×nh trång rõng 327

Qu¸ tr×nh giao rõng dµi h¹n trong khu«n khæ Ch¬ng tr×nh 327 ®îc thùc hiÖn ë nhiÒu bu«n trong vïng thÝ ®iÓm. Trong hÇu hÕt çc bu«n, nhiÒu gia ®×nh tham gia vµo çc nhãm tæ chøc b¶o vÖ rõng. Trong çc bu«n kh¸c, ph¶n øng cña ngêi d©n kÐm nhiÖt t×nh h¬n: ë Lac Dong, Ba Yang vµ Yie Yuk chØ cã 2 hé tham gia, ë Bu Yuk cã 4 hé. ý kiÕn cña çc hé tham gia nãi chung lµ tÝch cùc, do çc gia ®×nh tham gia hµng n¨m nhËn ®îc mét kho¶n tiÒn vµ ®îc duy tr× mét m¶nh rõng. Trong hÇu hÕt çc trêng hîp, çc gia ®×nh trong çc bu«n chia thµnh nhiÒu nhãm, mçi nhãm cã kho¶ng 10 hé. Hä nhËn ®îc mét m¶nh rõng vµ cïng chia xÎ tr¸ch nhiÖm vµ lîi nhuËn. ë Bu«n Dung, ®iÒu nµy bao gåm c¶ çc c©y trång l¹i trªn ®Êt miir tríc ®©y. §iÒu nµy b¾t ®Çu tõ n¨m 1996 vµ tiÕp tôc trong n¨m 1997. Bu«n lµng ®îc phÐp sö dông 50 ha, nhng chØ ®îc chia 39,8 vµ 40 ha do thiÕu ®Êt rõng thÝch hîp. Ch¬ng tr×nh cho phÐp ngêi d©n sö dông miir trong 1 n¨m. Ngoµi ra, ch¬ng tr×nh tr¶ kho¶ng 1200000 ®ång VN/ha trong n¨m ®Çu 1996 vµ cung cÊp c©y ®Ó trång rõng. Víi kho¶n tiÒn nµy, ngêi d©n ph¶i trång c©y do ch¬ng tr×nh cung cÊp vµ b¶o vÖ chóng trong 2 n¨m kÕ tiÕp. Chóng t«i cha râ hä nhËn ®îc bao nhiªu sau n¨m ®Çu tiªn. Do kh«ng cã c¬ chÕ ph©n chia ®Êt rõng nµo kh¸c, mçi gia ®×nh duy tr× mét m¶nh ®Êt ®ñ cho çc nhu cÇu cña hä. KÕt qu¶ lµ mét sè gia ®×nh kh«ng tiÕp cËn ®îc tíi çc miir nµy vµ bÞ lo¹i khái nguån ®Êt bæ sung nµy.

B¶ng 10: Rõng ®îc kho¸n cho mçi bu«n trong khu«n khæ Ch¬ng tr×nh 327

ViÖc giao rõng cho çc nhãm qu¶n lý lµ hoµn toµn ®óng vµ cho nh÷ng hiÖu qu¶ mong ®îi. Tuy nhiªn, viÖc giao cho ®èi t-îng kh¸c ngoµi nhãm cã thÓ kh¶ thi, sö dông nh÷ng ®¬n vÞ ®a ra quyÕt ®Þnh theo kiÓu truyÒn thèng cña x· héi Mnong: toµn bé bu«n vµ gia ®×nh. ViÖc giao quyÒn qu¶n lý rõng cho bu«n lµng, chia nhiÖm vô cho tõng gia ®×nh cã thÓ b¶o vÖ çc nguån tµi nguyªn rõng ë 2 cÊp: céng ®ång vµ ç nh©n. B»ng çch ®ã, çc tæ chøc truyÒn thèng cã thÓ ®îc cñng cè vµ lßng tin cña ngêi d©n trong bu«n trong x· héi cña hä ®îc n©ng cao. §iÒu ®ã sÏ gióp x©y dùng lßng tin vµo çc biÖn ph¸p can thiÖp cña bªn ngoµi, do ngêi d©n cã thÓ g¾n liÒn víi rõng vµ ®Êt cña hä, vµ qu¶n lý theo ph¬ng thøc thÝch hîp víi çc c¬ cÊu x· héi ®Þa ph¬ng.

5.2.2 Ch¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo

Sau khi trë vÒ Hµ néi, chóng t«i ®îc th«ng b¸o r»ng Ch¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo cha thùc hiÖn ë vïng dù ¸n. Tuy nhiªn, trong chuyÕn nghiªn cøu chóng t«i ®· hái vÒ ch¬ng tr×nh nµy b»ng tªn tiÕng ViÖt vµ cã nh÷ng kÕt qu¶ sau. C©u tr¶ lêi quan t©m ®Õn vÊn ®Ò tÝn dông nãi chung hay çc kho¶n tÝn dông do mét ch¬ng tr×nh ®Æc biÖt cung cÊp, kh¸i niÖm ngêi ®Þa ph¬ng hiÓu "Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo" cã réng h¬n kh¸i niÖm dù ¸n sö dông hay kh«ng, ®iÒu nµy cÇn ph¶i ®îc kiÓm tra l¹i trong çc ®ît kh¶o s¸t tiÕp theo.

Ngêi d©n xem çc kho¶n tÝn dông ®· ®îc cÊp cho ®Õn nay kh«ng ph¶i lµ gi¶i ph¸p kh¶ thi cho çc vÊn ®Ò chÝnh cña hä, cô thÓ lµ thiÕu l¬ng thùc trong mét vµi thêi kú vµ thiÕu ®Êt. Trong tÊt c¶ çc bu«n, tÝn dông víi kú h¹n dµi h¬n s¸u th¸ng ®îc nh¾c ®Õn. Kú h¹n thanh to¸n nµy ®îc xem lµ qu¸ ng¾n ®Ó ®Çu t ®ång tiÒn mét çch hîp lý: thØnh tho¶ng ngêi d©n nh¾c ®Õn nguyÖn väng mua bß, m¸y b¬m hoÆc çc lo¹i m¸y kh¸c. Nh÷ng kho¶n ®Çu t nµy cÇn thêi gian l©u h¬n ®Ó ra s¶n phÈm b»ng tiÒn mÆt ®Ó tr¶ l¹i mãn nîhoµn tr¶ vèn vay.

Mét sè kinh nghiÖm chung víi tÝn dông vµ hËu qu¶ cña nã lµ:

Dung Nam Tlong Du Ma Lieng Ke Yie Yuk Bu Yuk

492,1 ha 308 ha 328 ha 547 ha 273 ha 82,5 ha 131 ha

Page 27 of 42

� Kú h¹n tÝn dông ®îc coi lµ qu¸ ng¾n. � KÝch cìQuy m« kho¶n tÝn dông ®îc xem lµ qu¸ nhá ®Ó cã thÓ ho¹t ®éng. � Ngêi d©n lo ng¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng thanh to¸n çc kho¶n tÝn dông (do tiÒn ®îc sö dông vµo çc môc ®Ých kh¸c

môc ®Ých ®Æt ra hoÆc mïa mµng thÊt b¸t). � Tån t¹i mét sù b¾t buéc chung sö dông tÝn dông hoÆc çc kho¶n vay, do kh«ng quen víi l·i suÊt ng©n hµng: mãn

nî ngµy cµng t¨ng mÆc dï b¹n kh«ng lµm g× c¶.

Khi tÝn dông ®îc cung cÊp trong thêi kú thiÕu l¬ng thùc, mét sè ngêi sö dông tiÒn ®Ó thu xÕpgi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc nhÊt, cô thÓ lµ mua g¹o cho nh÷ng gia ®×nh bÞ ®ãi, do ®ã hä kh«ng thÓ dïng tiÒn ®Ó ®Çu t hoÆc tr¶ l¹i nî cò(26). VÝ dô, 21 gia ®×nh ë bu«n N¨m mîn tiÒn (kho¶ng tõ 600.000 ®ång ®Õn 1.000.000 ®ång) nhng l¹i sö dông ®Ó mua l¬ng thùc, do vËy gÆp khã kh¨n trong viÖc hoµn nî. Hä thu lîm c©y d¹i trong rõng vµ b¸n cho ngêi Kinh lµm thuèc ®Ó kiÕm ®îc kho¶n tiÒn cÇn thiÕt. Do cã nhiÒu kinh nghiÖm nh vËy, ngêi d©n kh«ng muèn mîn tiÒn. Sù thay ®æi trong ý nghÜ cã thÓ x¶y ra nÕu thêi h¹n tr¶ nî dµi h¬n vµ linh ho¹t h¬n.

5.2.3 Giao ®Êt giao rõng

§Êt hiÖn ®ang trong giai ®o¹n giao cho çc bu«n, nhng ngoµi l·nh ®¹o bu«n th× hÇu nh mäi ngêi d©n ®Òu biÕt rÊt Ýt vÒ qu¸ tr×nh nµy. §Êt ®îc chia trong çc khu ®Þnh c lµ ®Êt ®îc kho¸n trong khu«n khæ ch¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c. Tõ ®ã, quyÒn së h÷u ®· thay ®æi ®¸ng kÓ do ngêi d©n thay ®æi, trao ®æi vµ b¸n ®Êt thêng xuyªn. Ngêi Mnong cã t tëng m¹nh mÏ vÒ quyÒn së h÷u ®Êt, cho nªn kh«ng ph¶i ai còng hiÓu hËu qu¶ vµ tÇm quan träng cña quyÒn së h÷u ®Êt chÝnh thøc. Tõ thêi xa xa, quyÒn së h÷u ®Êt do céng ®ång n¾m gi÷, trao ®æi gi÷a çc ç nh©n, do ®ã quyÒn së h÷u ®Êt ®îc mäi ngêi ®Òu biÕt, viÖc cã n¾m gi÷ quyÒn së h÷u theo ph¸p lý hay kh«ng kh«ng thay ®æi ®îc vÊn ®Ò g×.

Chíng ng¹i vËt trong tÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng liªn quan ®Õn qu¶n lý ®Êt ®ai vµ tµi nguyªn lµ sù thiÕu hiÓu biÕt vÒ së h÷u cña nhµ níc ®èi víi ®Êt rõng. Theo nhËn thøc cña d©n lµng, rõng hiÖn nay thuéc vÒ chÝnh phñ vµ do ngµnh l©m nghiÖp qu¶n lý. Do vËy hä nghÜ hä ®· mÊt quyÒn hoÆc nhiÖm vô b¶o vÖ rõng nh hä ®· lµm tríc kia, vµ hä c¶m thÊy kh«ng cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ rõng n÷a. ViÖc giao rõng trong khu«n khæ ch¬ng tr×nh 327 kh«ng ®îc coi lµ mét h×nh thøc së h÷u ®Êt hoÆc giao ®Êt. §èi víi hä, ®Êt s¶n xuÊt vµ ®Êt rõng theo truyÒn thèng lµ cña hä, nhng hä nghÜ hä kh«ng cßn quyÒn së h÷u vÒ mÆt ph¸p lý ®èi víi rõng. Çc ph¬ng ph¸p b¶o vÖ rõng cña b¶n xøtruyÒn thèng ®· tån t¹i vµ ®îc t«n träng trong suèt bao nhiªu thÕ hÖ do ®ã ®ang dÇn dÇn bÞ mai mét.

Qu¸ tr×nh giao ®Êt giao rõng cÇn ph¶i ®îc hç trî vµ tÇm quan träng cña nã ph¶i ®îc lµm râ cho ngêi d©n biÕt. Do ®Êt ®îc giao cho çc hé gia ®×nh, qu¸ tr×nh giao ®Êt thùc tÕ sÏ lµm gi¶m ¶nh hëng cña phô n÷ trong çc c«ng viÖc cña hé gia ®×nh nÕu ®Êt ®îc giao cho chÝnh çc chñ hé lµ nam giíi. QuyÒn së h÷u ®Êt vÒ mÆt ph¸p lý ph¶i ®îc gi¶i thÝch râ víi ngêi d©n. Do kh«ng cßn çc trêng hîp ç biÖt trong bu«n theo truyÒn thèng vÒ ph©n chia ®Êt ®ai, qu¸ tr×nh chÝnh thøc ph¶i ®îc ®iÒu tra ®Ó lµm gi¶m sù bÊt ®ång ®Òu. TÊt c¶ nh÷ng c«ng viÖc nµy cã thÓ do dù ¸n qu¶n lý.

6 KhuyÕn nghÞ

Dù ¸n ®ang ®èi mÆt víi t tëng "nghi kþhoµi nghi" cè h÷u ®èi víi mäi sù can thiÖp tõ bªn ngoµi cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng. Nh÷ng sù gi¸n ®o¹n nhiÒu mÆt trong thÕ kû nµy, b¾t ®Çu tõ "sù b×nh ®Þnh" vµ thuéc ®Þa, chiÕn tranh kÐo dµi trong nhiÒu n¨m víi nh÷ng di chuyÓn vµo Êp chiÕn lîc råi vµo rõng, ®· dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi réng kh¾p ®èi víi ngêi Mnong Gar trong vïng: Hä mÊt chç ë vµ ®Êt canh t¸c, m« h×nh canh t¸c, hä bÞ mÊt tµi s¶n cña hä. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy, ®Æc biÖt lµ viÖc t¸i ®Þnh c diÔn ra nhiÒu lÇn, dÉn ®Õn sù mai mét cña cÊu tróc v¨n ho¸ cña hä, cña çc kh¸i niÖm ®Þnh híng vÒ kh«ng gian vµ thêi gian.

Nh÷ng thay ®æi ®· tr¶i qua, x¶y ra do sù ph¸t triÓn ¶nh hëng cña hä vµ do ngêi ngoµi ®em l¹i, ®· dÉn ®Õn çi gäi lµ t tëng ®Þnh mÖnh. §Ó cã ®îc sù tham gia cã hiÖu qu¶ cña nhãm môc tiªu, t tëng ®Þnh mÖnh nµy ph¶i ®îc gi¶m ®i vµ lßng tin cña nhãm môc tiªu vµo chÝnh b¶n th©n hä vµ vµo dù ¸n ph¶i ®îc t¹o nªn. §iÒu nµy ®ßi hái nhiÒu thêi gian, nhng ph¶i lµ mét phÇn kh«ng t¸ch rêi trong çc chiÕn lîc cña dù ¸n.

Sau chiÕn tranh, nhiÒu bu«n lµng ®îc chÝnh phñ trî gióp rÊt nhiÒu nhê nh÷ng ñng hé cña hä trong thêi gian chiÕn tranh, hä ®îc gäi lµ çc bu«n "anh hïng". HiÖn nay, nh÷ng trî gióp nµy ®· dõng l¹i, vµ ngêi d©n mong ®îi chÝnh phñ vµ çc ch-

Page 28 of 42

¬ng tr×nh kh¸c cung cÊp trî gióp vÒ vËt chÊt kh«ng ®iÒu kiÖn. Hä cã Ýt kinh nghiÖm víi çc ch¬ng tr×nh ph¸t huy tiÒm n¨ng tù hç trî cña hä hoÆc ph¸t huy sù tham gia tÝch cùc cña hä trong çc qu¸ tr×nh ®a ra quyÕt ®Þnh trong çc ho¹t ®éng dù ¸n. Do ®ã cÇn ph¶i lµm râ vÊn ®Ò dù ¸n chó träng vµo çc ph¬ng thøc tham gia vµ tù hç trî cña ngêi d©n. CÇn ph¶i lµm gi¶m t tëng "chê ¨n s½n".

Chóng t«i hiÓu râ r»ng nh÷ng ®Ò nghÞ sau ®©y, dùa trªn "danh s¸ch nguyÖn väng" do ngêi d©n trong çc bu«n cung cÊp, cßn xa so víi sù ph¸t huy tinh thÇn tù hç trî. Sù trî gióp "theo nhu cÇu" kh«ng thÓ chØ tõ dù ¸n cung cÊp, tuy nhiªn, nh÷ng biÖn ph¸p tiÒm n¨ng lµ:

� cung cÊp th«ng tin cÇn thiÕt cho ngêi d©n ®Ó t¨ng tèi ®a sù tù hç trî cña hä, � khuyÕn khÝch sù céng t¸c gi÷a ngêi d©n víi çc tæ chøc vµ ch¬ng tr×nh cña chÝnh phñ, vÝ dô nh trong

qu¸ tr×nh giao ®Êt giao rõng, � thóc ®Èy sù tiÕp cËn çc c¬ quan chÝnh phñ vµ çc ch¬ng tr×nh kh¸c, hoÆc liªn kÕt chóng vµo çc ho¹t

®éng cña dù ¸n.

Cã mét sè thiÕu sãt c¬ b¶n ngêi d©n ®Æt ra mµ hä muèn kh¾c phôc tríc khi tõ bá du canh. NÕu hä ph¶i tiÕp tôc chÞu ®ùng thiÕu l¬ng thùc, hä sÏ tiÕp tôc cÈu th¶th× hä sÏ vÉn cø bÊt cÈn trong viÖc b¶o vÖ m«i trêng: Hä sÏ tiÕp tôc chÆt ph¸ rõng ®Ó tån t¹i, mÆc dï hä ý thøc ®îc sù kh¸c nhau gi÷a gi¸ trÞ çc vô thu ho¹ch, vµ çc khu rõng kh«ng bÞ tµn ph¸. KÕt qu¶ dÉn ®Õn nh÷ng nhu cÇu sau:

� Çc diÖn tÝch ®Êt trèng cho canh t¸c cÇn ®îc ph¸t quang vµ lµm ®Êt, cµy, san b»ng, ng¨n chÆn c©y d¹i mäc l¹i. Cã thÓ ¸p dông ph¬ng ph¸p du canh vµ hÖ thèng chia ®Êt sö dông cho çc n¬ng rÉy trong rõng vµo ®Êt b»ng. Kh«ng ®ñ níc ®Ó tíi tiªu nh»m më réng çc n¬ngrÉy lóa níc. ViÖc giao ®Êt vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt bíc ®Çu cÇn ®îc tiÕn hµnh víi sù tham gia cña ngêi d©n vµ do dù ¸n gi¸m s¸t, phèi hîp víi çc qu¸ tr×nh ®a ra quyÕt ®Þnh trªn c¬ së céng ®ång.

� CÇn ph¶i x¸c ®Þnh çc lo¹i c©y thÝch hîp cho canh t¸c: chóng ph¶i thÝch hîp víi çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®Þa ph-¬ng, cho s¶n lîng cao, vµ cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Do dù ¸n ®· thö nghiÖm ng« lai, dù ¸n cÇn tiÕp tôc ®Ò xuÊt nh÷ng gièng c©y míi cho ngêi d©n. CÇn ®¹t ®îc sù chuyÓn biÕn khÐo lÐo tõ çc lo¹i c©y trång ®· biÕt sang çc lo¹i "hiÖn ®¹i". Ngoµi ra, cÇn híng dÉn vÒ kü thuËt vµ çc ph¬ng ph¸p canh t¸c.

� Ngêi d©n kh«ng nh÷ng chØ cÇn ®îc cung cÊp kiÕn thøc, mµ cßn cÇn ®îc t¹o ®iÒu kiÖn vÒ vËt chÊt. HiÖn cßn thiÕu tiÒn mÆt ®Ó ®Çu t vµo nh÷ng vËt cÇn thiÕt. ViÖc x¸c ®Þnh kü lìng çc ®iÒu kiÖn tÝn dông ®Ó ®¸p øng kh¶ n¨ng cña nhãm môc tiªu lµ rÊt cÇn thiÕt. LuËn cø chñ yÕu cñaý do chÝnh ®Ò xuÊt thêi h¹n tÝn dông dµi h¹n h¬n lµ mong muèn ®Çu t vµo ch¨n nu«i nh tr©u bß, hoÆc vµo c¬ khÝ ho¸ nh viÖc mua m¸y b¬m hay m¸y cµy, nh÷ng c«ng viÖc lµmnµy cÇn nhiÒu thêi gian ®Ó chothu ®îc kÕt qu¶ b»ng tiÒn mÆt. §Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc thanh to¸n çc kho¶n vay vµ t¨ng thªm thu nhËp, dù ¸n cÇn cung cÊp cho ngêi d©n kiÕn thøc vÒ tiÕp cËn thÞ trêng ®èi víi çc s¶n phÈm hoÆc gióp ®ì hä x©y dùng nh÷ng mèi quan hÖ víi thÞ trêng. Mét sè giíi thiÖu c¬ b¶n vÒ çc ph¬ng ph¸p ®¹t ®îc nh÷ng gi¸ c¶ hîp lý cho çc s¶n phÈm còng cÇn ®îc cung cÊp.

6.1 Phôc håi çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng trong Qu¶n lý Tµi nguyªn trong khu«n khæ Dù ¸n

Çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng trong Qu¶n lý Tµi nguyªn dùa trªn c¬ së qu¶n lý rõng ®Ó b¶o vÖ vµ ®Ó rõng phôc håi. Nh÷ng nguyªn t¾c vµ chiÕn lîc hiÖn nay cña çc bu«n trong viÖc b¶o vÖ çc nguån tµi nguyªn cña hä cÇn ®îc t«n träng vµ khuyÕn khÝch. Sù æn ®Þnh cña mèi quan hÖ gi÷a hä víi rõng vµ nhËn thøc cña hä vÒ rõng lµ mét phÇn c¬ së v¨n ho¸ cña nhãm môc tiªu. Çc quan ®iÓm b¶o vÖ cña çc ChiÕn lîc TruyÒn thèng vÒ Qu¶n lý Tµi nguyªn cã thÓ ®îc phôc håi, v× chóng gi÷ vÞ trÝ trung t©m trong t©m hån x· héi ngêi Mnong Gar.

Dù ¸n cÇn b¶o ®¶m r»ng ngêi d©n ®îc giao quyÒn b¶o vÖ rõng nh hä ®· lµm tríc ®©y. §Ó ®¹t ®îc ®iÒu nµy, hä ph¶i ý thøc ®îc quyÒn qu¶n lý çc s¶n phÈm rõng cña hä vµ lµm gi¶m sù khai th¸c cña ngêi kh¸c, vµ ý thøc ®îc tÇm quan träng cña çc hµnh ®éng cña hä. Sù ý thøc nµy cÇn ®îc ph¸t triÓn: kinh nghiÖm 50 n¨m qua cho hä thÊy çc chiÕn lîc b¶o vÖ rõng cña hä lu«n bÞ lÊn ¸t bëi çc ho¹t ®éng hîp ph¸p vµ tr¸i phÐp cña ngêi ngoµi. Do ®ã ¶nh hëng cña nh÷ng chÝnh s¸ch hiÖn t¹i b¶o vÖ çc diÖn tÝch rõng vµ cña çc ho¹t ®éng cña ngêi ngoµi trong vïng dù ¸n cÇn ®îc ph©n tÝch, v× ng-êi d©n muèn tiÕp tôc b¶o vÖ rõng, ng¨n chÆn sù khai th¸c. Dù ¸n cÇn khuyÕn khÝch xu híng nµy vµ sö dông nã cho çc môc ®Ých cña m×nh. Ph¶n øng tÝch cùc cña hÇu hÕt ngêi d©n trong bu«n ®èi víi ch¬ng tr×nh 327 cho thÊy hä tin tëng ch¾c ch¾n hä cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc b¶o vÖ rõng, thËm chÝ c¶ khi hä kh«ng sö dông rõng lµm n¬ng rÉy n÷a, v× hä

Page 29 of 42

cã çc ph¬ng thøc kh¸c ®Ó duy tr× sinh ho¹t cña m×nh.

Nh÷ng chiÕn lîc truyÒn thèng nh "nu«i rõng lÊy gç" ®· nãi tíi ë trªn cÇn ®îc dù ¸n khuyÕn khÝch, vÝ dô nh b»ng çch gióp ®ì b¶o vÖ rõng. QuyÒn sö dông nh÷ng c©y gç nµy cÇn ®îc x¸c ®Þnh râ, ®Ó thêi gian vµ søc lao ®éng bá ra cña ngêi nu«i rõng kh«ng bÞ l·ng phÝ.

Do hËu qu¶ cña viÖc chÆt ph¸ rõng vµ ¶nh hëng cña nã ®èi víi m«i trêng tù nhiªn chØ ®îc biÕt ®Õn vµ nhËn thÊy do kinh nghiÖm hµng ngµy ë quy m« ®Þa ph¬ng, dù ¸n cÇn giíi thiÖu cho ngêi d©n biÕt nh÷ng ¶nh hëng cña sù suy tho¸i m«i trêng vµ nh÷ng hËu qu¶ cña nã ®èi víi nhãm môc tiªu vµ m«i trêng xu«i theo dßng ch¶y. Dù ¸n cÇn gi¶i thÝch sù quan t©m vµ môc ®Ých cña m×nh ®èi víi viÖc Qu¶n lý Tµi nguyªn.

HÖ thèng du canh truyÒn thèng hoµn toµn kh¸c so víi hÖ thèng canh t¸c cè ®Þnh trong thung lòng. Mét sù chuyÓn ®æi toµn bé tõ du canh truyÒn thèng theo chu kú víi ®Çu vµo thÊp sang ph¬ng thøc ®Þnh canh míi víi ®Çu vµo cao, tõ qu¶ng canh sang th©m canh sÏ diÔn ra do sù gia t¨ng cña ¸p lùc vÒ d©n sè, sù thiÕu ®Êt rõng ë nh÷ng n¬i ®îc phÐp du canh, vµ çc chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ kh«ng cho phÐp trë l¹i hÖ thèng canh t¸c truyÒn thèng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ®Ó giíi thiÖu víi ngêi d©n çch sö dông ph©n bãn, thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá, còng nh giíi thiÖu nh÷ng gièng c©y trång n¨ng suÊt cao. Çc c«ng cô sÏ thay ®æi: nh÷ng c«ng cô míi sÏ thay thÕ viÖc chØ sö dông mçi çi cuèc vµ ®«i ch©n.

Sù chuyÓn ®æi sang th©m canh trªn ®Êt trong thung lòng cã vÎ m©u thuÉn víi çc chiÕn lîc truyÒn thèng (27). Nh÷ng ph-¬ng thøc nµy tËp trung vµo viÖc gi¶m ®Çu vµo lao ®éng vµ ®Çu t ë møc ®é thÊp h¬n cã thÓ cho vô thu ho¹ch vµ thu vÒ l-¬ng thùc cÇn thiÕt vµ çc s¶n phÈm kh¸c. Nh÷ng chiÕn lîc ®ã, nh ®îc thÊy ë nhiÒu n¬i vïng nhiÖt ®íi, ®îc Marshall Sahlins gäi lµ "kinh tÕ thêi kú ®å ®¸". ¤ng ®· cho thÊy hiÖu qu¶ cña chóng vµ møc sèng t¬ng ®èi cao cã ®îc nhê nh÷ng chiÕn lîc nµy, so s¸nh víi s¶n lîng thu ®îc víi ®Çu vµo lao ®éng thÊp. ViÖc níi láng møc sèng nµy b»ng çch lµm viÖc nhiÒu h¬n lµ mét çi ngìng t©m lý trªn con ®êng chuyÓn sang th©m canh.

S¶n xuÊt lóa vµ rau mµu trªn n¬ng rÉy trong rõng vÉn lµ mét ph¬ng ph¸p canh t¸c h÷u hiÖu nhÊt ngêi Mnong Gar biÕt ®Õn. Nh÷ng n¬ng rÉy du canh cho s¶n lîng cao h¬n vµ tèn Ýt lao ®éng h¬n so víi nh÷ng n¬ng rÉy trªn ®Êt b»ng. Condominas ®· so s¸nh trong bu«n cña ngêi Mnong Gar ë Sar Luk n¨m 1948: s¶n lîng thu ho¹ch n¨m ®ã n»m trong kho¶ng tõ 1625 kg thãc/ha cña nh÷ng ngêi nghÌo nhÊt cho ®Õn 3080 kg/ha cña nh÷ng ngêi giµu nhÊt. Nh÷ng kÕt qu¶ nµy ®îc coi lµ con sè trung b×nh. Nh÷ng con sè vÒ s¶n lîng ngêi d©n nh¾c ®Õn trong vïng dù ¸n ngµy nay còng t¬ng tù. Ngêi Mnong sèng quanh hå L¨k s¶n xuÊt ®îc tõ 700 ®Õn 1500kg/ha lóa níc mét n¨m. Ngoµi ra, n¬ng rÉy du canh s¶n xuÊt ra çc lo¹i rau qu¶, trong khi n¬ng rÉy lóa níc chØ ®Ó s¶n xuÊt lóa (Condominas, (?), 240-245). §Ó khuyÕn khÝch ngêi d©n thay ®æi tæng thÓ çc ph¬ng thøc s¶n xuÊt truyÒn thèng cña hä, dù ¸n cÇn cho ngêi d©n thÊy r»ng th©m canh víi ®Çy ®ñ ®Çu vµo cÇn thiÕt nh gièng c©y trång, çc c«ng cô, vµ ph©n bãn, cã thÓ cho çc kÕt qu¶ tèt h¬n. §iÒu ®ã cã thÓ lµm cho nh÷ng thay ®æi cÇn thiÕt hÊp dÉn h¬n vµ cho thÊy chóng phï hîp víi nh÷ng chiÕn lîc truyÒn thèng.

6.2 Nh÷ng chiÕn lîc quyÕt ®Þnh cÇn ®a vµo Quy ho¹ch Sö dông §Êt vµ Dù ¸n

Quy ho¹ch Sö dông §Êt cÇn ph¶i xem xÐt nhu cÇu cña çc céng ®ång ®Þa ph¬ng, còng nh tÊt c¶ çc nh©n tè kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸. Ngêi d©n ý thøc ®îc r»ng chÆt ph¸ bÊt kú lo¹i rõng nµo còng ®Òu lµ tr¸i phÐp, nh÷ng vÉn tiÕp tôc ph¸ rõng lµm n¬ngrÉy. §Ó thay ®æi th¸i ®é cña hä ®èi víi n«ng nghiÖp trong thung lòng vµ ®Ó ®¶m b¶o hä sÏ tham gia vµo viÖc b¶o vÖ rõng, mét sè chiÕn lîc truyÒn thèng cña hä, c¶ trong qu¶n lý ®Êt còng nh qu¶n lý tµi nguyªn, cã thÓ ®îc dù ¸n dÔ dµng "tiÕp nhËn".

Qu¸ tr×nh giao ®Êt cÇn ®îc b¾t ®Çu vµ tÇm quan träng cña nã ph¶i ®îc lµm râ víi ngêi d©n. §©y lµ mét thö th¸ch quan träng ®èi víi dù ¸n khi ®· tham gia vµo qu¸ tr×nh vµ cung cÊp trî gióp cho nh÷ng çn bé qu¶n lý viÖc nµy. Trong vÊn ®Ò nµy, dù ¸n ph¶i lµm viÖc cho c¶ hai phÝa, hç trî c¶ çn bé lÉn ngêi d©n ®Þa ph¬ng. VÒ mÆt giíi, do ®Êt ®îc giao cho çc hé vµ çc chñ hé lµ nam giíi, ®iÒu ®ã sÏ lµm gi¶m ¶nh hëng cña phô n÷ trong bu«n vµ trong çc vÊn ®Ò trong gia ®×nh.

X· héi Mnong cha bao giê qu©n b×nh vÒ kinh tÕ, nhng quyÒn lùc chÝnh trÞ truyÒn thèng bÞ h¹n chÕ chÆt chÏ trong néi bé bu«n. Do nh÷ng quy ®Þnh truyÒn thèng trong néi bé bu«n nµy kh«ng cßn tån t¹i trong x· héi, nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n míi kh«ng cßn lµ ®èi tîng cña bÊt cø sù kiÓm so¸t nµo. Tõ khi chÕ ®é Ph¸p thuéc giíi thiÖucã nh÷ng ngêi l·nh ®¹o míi theo hÖ thèng qu¶n lý hµnh chÝnh cña Ph¸p, kh«ng cã c¬ chÕ nµo quy ®Þnh vÒ sù l¹m dông quyÒn lùc chÝnh trÞ.

Page 30 of 42

§iÒu nµy ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh giao ®Êt, do nã cho phÐp l¹m dông ®Êt qu¸ ®¸ng cña nh÷ng ngêi kiÓm so¸t qu¸ tr×nh nµy trong bu«n. Ngêi d©n sÏ ®¸nh gi¸ cao nÕu dù ¸n t×m thÊy mét kh¶ n¨ng nµo cã thÓ kiÓm so¸t nh÷ng qu¸ tr×nh nµy, vÝ dô nh çc biÖn ph¸p gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ cã sù tham gia cña ngêi d©n.

Dù ¸n cã thÓ ®ãng gãp vµo viÖc chuyÓn ®æi tr¸ch nhiÖm ®èi víi rõng trong khu«n khæ ch¬ng tr×nh 327 tõ çc nhãm sang çc gia ®×nh, bu«n lµng trong céng ®ång v× ®iÒu nµy cã vÎ thuyÕt phôc vµ tiÖn lîi h¬n ®èi víi ngêi d©n. Mét sè céng ®ång sÏ coi nã nh lµ mét lîi thÕ, v× hä cã thÓ b¶o vÖ rõng theo nh÷ng quy t¾c riªng cña hä. §iÒu nµy cã thÓ lµm gi¶m hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh vµ ®ßi hái thªm nhiÒu ®Çu t lao ®éng. Nhng c¬ chÕ quy ®Þnh néi bé trong bu«n sÏ ®îc sö dông vµ cñng cè, do ®ã n©ng cao sù tù tin vµ cã thÓ ph¸t huy kh¶ n¨ng tù hç trî. Trªn hÕt, çc c¬ chÕ truyÒn thèng sÏ ®îc kÕt hîp vµo mét ch¬ng tr×nh cña chÝnh phñ, nh vËy t¹o nªn mét ®êng nèi gi÷a truyÒn thèng vµ çi míi, gi÷a bu«n lµng vµ nh÷ng c¬ cÊu bªn ngoµi. §iÒu nµy cã thÓ c¶i thiÖn sù tin tëng lÉn nhau, ®Æc biÖt lµ sù tin tëng cña ngêi d©n ®èi víi çc ho¹t ®éng can thiÖp cña bªn ngoµi. ViÖc thóc ®Èy sù kÕt hîp nh vËy trong tÊt c¶ çc lÜnh vùc, lµm chÊt xóc t¸c gi÷a hai bªn ph¶i lµ c«ng viÖc u tiªn hµng ®Çu cña dù ¸n.

Dù ¸n cÇn nghiªn cøu ®Ó kÕt hîp hÖ thèng ph©n chia n¬ng rÉy truyÒn thèng vµ lu©n canh vµo n«ng nghiÖp ®Êt thÊp. ViÖc nµy cã thÓ cung cÊp nh÷ng diÖn tÝch lín mµ ngêi d©n cã thÓ ph©n chia dùa theo nh÷ng quy t¾c néi bé cña hä. Trong tr-êng hîp nµy, dù ¸n ph¶i b¶o ®¶m ch¾c ch¾n r»ng tÊt c¶ çc gia ®×nh ®Òu tham gia vµo qu¸ tr×nh nµy: nh ®Êt miir ®îc chia ë bu«n Dung n¨m 1996, kh«ng cã mét ®Þnh møc chÝnh thøc nµo ®îc giao cho çc gia ®×nh, mçi gia ®×nh lÊy lîng ®Êt hä cho lµ cÇn thiÕt, cßn mét sè hé l¹i hoµn toµn kh«ng ®îc tiÕp cËn tíi mét miÕng ®Êt nµo. Sù ph©n chia ®Êt trong thung lòng theo truyÒn thèng cã thÓ ®a canh t¸c vµ ®Þnh c trë l¹i c¬ b¶n v¨n ho¸ truyÒn thèng. §iÒu nµy cã thÓ gióp nhãm môc tiªu dÔ chÊp nhËn ph¬ng thøc canh t¸c míi h¬n.

Do l·nh thæ cña bu«n lµng thay ®æi, mét sè bu«n ph¶i sinh sèng trªn ®Êt cña bu«n kh¸c, cßn ë mét sè bu«n kh¸c thµnh viªn cña çc céng ®ång kh¸c nhau sèng tËp trung cïng nhau. §iÒu nµy g©y nªn tranh chÊp gi÷a çc bu«n cho ®Õn nay vÉn cha hoµ gi¶i ®îc. Mét vÝ dô: ngêi d©n bu«n N¨m cho r»ng sù thiÕu l¬ng thùc thêng xuyªn cña hä chñ yÕu lµ do thiÕu ®Êt. Sù thiÕu ®Êt nµy g©y nªn do sù tån t¹i cña rõng cµ phª cña ngêi Kinh qu¶n lý trªn ®Êt nguyªn thuû thuéc vÒ çc bu«n Nam, Dung vµ Tlong. VÊn ®Ò n¶y sinh do 3 bu«n nµy ®îc phÐp sö dông ®Êt ®ã nhng kh«ng thÓ t×m thÊy tiÕng nãi chung. ý kiÕn chung lµ ®Êt nµy ®ñ cho mét bu«n, nhng nÕu ph©n chia cho 3 bu«n th× ®Êt ®ã sÏ bÞ chia thµnh nh÷ng m¶nh qu¸ nhá ®Ó qu¶n lý. Do bu«n nµo còng muèn ®éc quyÒn sö dông ®Êt ®ã, nªn hiÖn nay kh«ng ai cã thÓ sö dông c¶. V× tõ phÝa x· còng kh«ng cã mét quyÕt ®Þnh nµo, l©m trêng quèc gia ®· giao ®Êt ®ã cho ngêi Kinh tõ Liªn S¬n. Ngêi d©n nghÜ r»ng hËu qu¶ nµy cã thÓ ng¨n chÆn nÕu nh÷ng ngêi giµ cña 3 bu«n cïng häp vµ t×m ra gi¶i ph¸p chung. Do ®ã nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n cã thÓ quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò giao ®Êt trong thung lòng vµ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò gi÷a hä víi nhau. Nh÷ng vÊn ®Ò nh tranh chÊp l·nh thæ cÇn ®îc gi¶i quyÕt tríc hÕt b»ng th¬ng lîng, vµ cÇn ®îc çc cÊp l·nh ®¹o cao h¬n x¸c nhËn. §iÒu nµy cã thÓ lµm gi¶m tranh chÊp gi÷a çc bu«n, vµ lµm t¨ng bÒ mÆt canh t¸c trong thung lòng.

VÝ trÝ cña nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n theo truyÒn thèng Uhraing bon vµ Tem Teh Tem Brii ®ang dÇn suy yÕu ®i. Tuy nhiªn, ngêi Mnong trong vïng vÉn gi÷ mét tinh thÇn cè kÕt m¹nh mÏ víi bu«n lµng, hä tu©n thñ mäi quy t¾c cña bu«n, gi÷ v÷ng v¨n ho¸ cña bu«n m×nh, vµ hä ®ång nhÊt víi bu«n lµng vµ lÞch sö cña nã. Nh÷ng ngêi l·nh ®¹o truyÒn thèng vÉn cßn ®îc kÝnh träng vµ cã tiÕng nãi trong çc vÊn ®Ò cña céng ®ång. Nh÷ng ngêi l·nh ®¹o míi ë cÊp bu«n vµ x· ph¶i lµm viÖc cïng víi Uhraing bon. Uhraing bon chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ çc ho¹t ®éng liªn quan ®Õn rõng vµ canh t¸c, vµ viÖc hoµ gi¶i tranh chÊp trong lÜnh vùc nµy, trong khi trëng bu«n míi lµ ®iÓm nèi gi÷a bu«n lµng vµ bé m¸y chÝnh phñ. §îc ng-êi d©n trong bu«n kÝnh träng, Uhraing bon cã tiÕng nãi quyÕt ®Þnh trong çc c«ng viÖc cña bu«n. Xa kia vµ c¶ ngµy nay, ngêi nµy ®Æc biÖt quan träng khi vÊn ®Ò ®éng ch¹m tíi viÖc sö dông ®Êt vµ çc tµi nguyªn kh¸c. Sù ®oµn kÕt néi bé çc bu«n ®¶m b¶o sù hîp t¸c cña l·nh ®¹o çc bu«n, cho nªn nÕu dù ¸n ho¹t ®éng theo c¬ cÊu quyÒn lùc hiÖn nay, ®a hä vµo çc ph¬ng thøc tham gia, dù ¸n sÏ c¶i thiÖn ®îc chç ®øng cña nã víi nhãm môc tiªu.

6.3 KhuyÕn nghÞ vÒ çc biÖn ph¸p x©y dùng lßng tin vµ çc chiÕn lîc cña dù ¸n

§iÓm quan träng nhÊt ®èi víi dù ¸n lµ ®Ó ngêi d©n thÊy ®îc nh÷ng çi kh¸c cña nã so víi nh÷ng can thiÖp bªn ngoµi kh¸c. §iÒu ®ã cã thÓ lµm gi¶m sù ngê vùc cè h÷u cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng ®èi víi dù ¸n. §Ó lµm ®îc viÖc nµy, dù ¸n cÇn hç trî ng-êi d©n trong viÖc liªn hÖ víi çc c¬ quan chÝnh phñ. Dù ¸n sÏ ®îc ®¸nh gi¸ theo kh¶ n¨ng lµm viÖc cïng víi ngêi d©n, vµ lµm viÖc v× lîi Ých cña ngêi d©n, vÝ dô nh b»ng çch t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng mèi liªn hÖ cÇn thiÕt gi÷a ngêi d©n vµ çc tæ chøc bªn ngoµi. §iÒu nµy sÏ cho ngêi d©n thÊy ý ®Þnh tèt cña dù ¸n vµ t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn sù hîp t¸c cña ngêi d©n, v× hä lµm viÖc cho chÝnh hä. §iÒu ®ã sÏ dÉn ®Õn t tëng "së h÷u" ®èi víi dù ¸n vÒ phÝa ngêi d©n.

Page 31 of 42

§Ó tù giíi thiÖu, dù ¸n cÇn chøng tá sù hiÓu biÕt cña m×nh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò khã kh¨n cña ngêi d©n, nhng còng cÇn b¶o ®¶m r»ng ngêi d©n hiÓu râ ®îc nh÷ng môc ®Ých cña dù ¸n. ViÖc b¶o vÖ rõng vµ m«i trêng còng nh sù bÒn v÷ng cña qu¶n lý tµi nguyªn lµ mét phÇn phong çch sinh ho¹t cña ngêi Mnong Gar. Sù tù hç trî vµ ®oµn kÕt trong bu«n lµ c¬ së cuéc sèng x· héi cña hä. §Ó nhËn ®îc sù ph¶n øng tÝch cùc vµ sù hç trî cña hä lµ ®iÒu hoµn toµn kh«ng khã. §Ó ®¶m b¶o ngêi d©n sÏ hîp t¸c trong viÖc t×m kiÕm nh÷ng chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn míi vµ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn çc ho¹t ®éng cña dù ¸n, dù ¸n cÇn ®¶m b¶o ngêi d©n hiÓu râ ®îc dù ¸n ®ang lµm g× trong bu«n cña hä. §iÒu nµy còng sÏ cho thÊy sù kh¸c biÖt so víi nh÷ng can thiÖp tõ bªn ngoµi kh¸c. Cho ®Õn nay dù ¸n ®· cã mét khëi ®Çu tèt víi 2 biÖn ph¸p thö nghiÖm.

Dù ¸n cÇn chøng tá sù hiÓu biÕt cña m×nh vÒ sù kh¸c biÖt vÒ v¨n ho¸ vµ x· héi gi÷a ngêi Mnong vµ ngêi Kinh. §iÒu nµy cã thÓ bao gåm c¶ viÖc sö dông tiÕng Mnong cµng nhiÒu cµng tèt (28). Nh ®· nãi ®Õn nhiÒu lÇn ë trªn, vÞ trÝ cña ngêi d©n ®èi víi thÕ giíi bªn ngoµi cÇn ph¶i ®îc cñng cè. Sù yÕu thÕ cña hä thêng chØ do viÖc hä thiÕu kiÕn thøc vÒ cÊu tróc chÝnh trÞ vµ ph¸p luËt xung quanh hä. Dù ¸n cÇn cung cÊp cho hä th«ng tin vÒ çc ho¹t ®éng bªn ngoµi liªn quan ®Õn ®êi sèng cña hä.

Cã thÓ t¹o nªn mét qu¸ tr×nh trong ®ã ngêi d©n ®îc phÐp lµm ®Êt ë nh÷ng vïng ®Êt tæ tiªn ®Ó l¹i trong mét vµi n¨m, dÇn dÇn thu hÑp bÒ mÆt diÖn tÝch. §ång thêi, hä ph¶i ®îc khuyÕn khÝch lµm viÖc nhiÒu h¬n trong thung lòng. Do bÒn v÷ng vÒ mÆt sinh th¸i, ph¬ng thøc du canh theo chu kú cña ngêi Mnong Gar cÇn ®îc tiÕp tôc vµ ®Þnh híng, v× hiÖn t¹i ®©y lµ ph¬ng thøc sinh sèng duy nhÊt cña hä. Do ¶nh hëng cña bªn ngoµi vµ ¸p lùc t¬ng ®èi cao cña d©n sè, ph¬ng thøc du canh kh«ng l©u n÷a sÏ kh«ng cßn bÒn v÷ng n÷a. Do ®ã dù ¸n cÇn ph¸t triÓn mét qu¸ tr×nh kh¶ thi vÒ kinh tÕ ®Ó ®a ngêi Mnong Gar ra khái rõng ®Ó b¶o vÖ rõng vµ thi hµnh nh÷ng chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ.

Nh Gebert (1997) ®· nh¾c ®Õn, dù ¸n cÇn chó ý nhiÒu ®Õn viÖc çc ch¬ng tr×nh cña chÝnh phñ cã xu híng ph©n biÖt vÒ giíi. Ch÷ ký cña ngêi chång tù ®éng ®îc chê ®îi choMét çch mÆc nhiªn lµ khi cÊp bÊt cø kho¶n vay chÝnh thøc hoÆc tr«ng chê bÊt kú sù tham gia nµo vµo çc ch¬ng tr×nh, ngêi ta chØ cÇn cã ch÷ ký cña ngêi chång, cßn cña ngêi vî th× kh«ng ®îc hái ®Õn. Phô n÷ kh«ng ®îc chê ®îi tham gia vµo çc buæi häp, mµÕn hoÆc ngêi ta còng ch¼ng cÇn quan t©m ®Õn sù nhÊt trÝ cña ngêi vî. Ngêi ta kh«ng trï tÝnh sù tham gia cña phô n÷ vµo çc buæi häp, nh÷ng cuéc häp nµy thêng kh«ng tæ chøc trong bu«n mµ lµ ë xa. §iÒu nµy m©u thuÉn víi truyÒn thèng ®a ra quyÕt ®Þnh cña çc hé Mnong, trong ®ã tr«ng ®îi sù thèng nhÊt gi÷a c¶ hai bªn, Ýt nhÊt lµ trong nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh. ViÖc lùa chän c©y trång vµ h¹t gièng chñ yÕu do phô n÷ quyÕt ®Þnh, cho nªn dù ¸n nªn yªu cÇu phô n÷ tham gia vµo viÖc nµy vµ vµo çc qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh kh¸c. Dï sao hä còng sÏ cã tiÕng nãi trong gia ®×nh, nhng ®Ó ®Õn lóc ®ã th× rÊt tèn thêi gian vµ cã thÓ g©y nªn nh÷ng va ch¹m trong bu«n.

Dù ¸n cÇn cè g¾ng khuyÕn khÝch phô n÷ tham gia nhiÒu h¬n vµo nh÷ng vÊn ®Ò trªn ph¹m vi gia ®×nh vµ th¼ng th¾n yªu cÇu sù hç trî cña hä trong çc qu¸ tr×nh ®a ra quyÕt ®Þnh.

7 Nghiªn cøu trong nh÷ng m«i trêng v¨n ho¸ - x· héi t¬ng tù

7.1 Ghi l¹i qu¸ tr×nh

ViÖc nghiªn cøu ®îc thùc hiÖn trong mét sè buæi häp ng¾n víi çn bé dù ¸n Hµ néi. ChiÕn lîc kÕt hîp çc nhµ khoa häc §øc vµ ViÖt nam còng nh vai trß cña hä ®îc lµm râ. Trong buæi th¶o luËn ®Çu tiªn cña hai nhµ d©n téc häc chóng t«i, chóng t«i ®· thèng nhÊt vÒ nh÷ng nÐt chÝnh cña ®ît nghiªn cøu vµ nh÷ng c©u hái cÇn tr¶ lêi. Mét ®èi t¸c ngêi ViÖt nam ®· ®îc lùa chän. Lý do lùa chän «ng Lu Hïng lµ kinh nghiÖm cña «ng trong lÜnh vùc nghiªn cøu.

T¹i Hµ néi, chóng t«i ®· gÆp nhau hai lÇn ë v¨n phßng dù ¸n vµ th¶o luËn vÒ ®ît nghiªn cøu theo kÕ ho¹ch vµ ph¬ng ph¸p sÏ sö dông t¹i thùc ®Þa. VÒ ph¬ng ph¸p, chóng t«i hoµn toµn nhÊt trÝ víi nhau, v× ®ît nghiªn cøu ®· ®îc dù kiÕn lµ mét ®ît nghiªn cøu d©n téc häc ng¾n h¹n tiªu biÓu. Nã dùa vµo nh÷ng cuéc pháng vÊn çc nh©n vËt chñ chèt vµ çc nhãm träng t©m, çc chuyÕn ®i th¨m çc hé gia ®×nh vµ n¬ng rÉy, céng víi sù quan s¸t cã sù tham gia cña ngêi d©n. Chóng t«i ®· x©y dùng mét sè c©u hái ®Ó sö dông nh mét chØ dÉn trong c«ng viÖc thùc ®Þa, chia nh÷ng vÊn ®Ò lín ra thµnh nhiÒu c©u hái ng¾n gän ®Ó gi¶i thÝch. §©y kh«ng ph¶i lµ phiÕu ®iÒu tra, mµ lµ nh÷ng gîi ý cho çc c©u hái sö dông ®Ó pháng vÊn. Danh s¸ch nh÷ng c©u hái nµy kh«ng ph¶i lµ cè ®Þnh, vµ ®· thay ®æi trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu.

Chóng t«i b¾t ®Çu ë Bu«n Dung vµ gÆp gì víi trëng bu«n. Nh÷ng ngµy tiÕp theo chóng t«i pháng vÊn trëng bu«n míi vµ giµ

Page 32 of 42

lµng vµ çc thµnh viªn cña çc nhãm träng t©m kh¸c thuéc vïng thÝ ®iÓm mét. Sau 3 ngµy, chóng t«i ®· ngñ ®ªm l¹i trong bu«n. Sau ®ã chóng t«i chuyÓn sang vïng hai, tiÕp tôc ®ît nghiªn cøu cña chóng t«i. Hai tuÇn sau, «ng Hïng ®Õn Krong No, cßn t«i ®Õn ®ã sau mét vµi ngµy.

Trong thêi gian ë x· chóng t«i ®· lµm viÖc víi chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng. §îc çn bé dù ¸n giíi thiÖu víi chÝnh quyÒn cÊp huyÖn, chóng t«i ®îc giíi thiÖu ®µng hoµng víicòng chÝnh thøc tr×nh diÖn víi çc ®¹i diÖn cña x· vµ l·nh ®¹o cña bu«n. Sù hîp t¸c vµ thiÖn chÝ cña çc çn bé ë nh÷ng cÊp nµy rÊt cÇn thiÕt cho ®ît nghiªn cøu, mÆc dï chóng t«i chØ lµm viÖc víi l·nh ®¹o bu«n. Chóng t«i ®îc giíi thiÖu cÈn thËn vµ kh«ng gÆp mét víng m¾c nµo do sù chuÈn bÞ tèt cña çn bé dù ¸n vµ «ng Hïng cã kh¶ n¨nginh nghiÖm lµm viÖc víi chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng. Chóng t«i gi¶i thÝch vai trß, môc ®Ých vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu cña chóng t«i, nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña ®ît nghiªn cøu ®èi víi bu«n vµ sù hîp t¸c gi÷a bu«n vµ dù ¸n. Hä ®ång ý víi kü thuËt pháng vÊn nhãm träng t©m vµ nh÷ng nh©n vËt quan träng kh¸c trong bu«n.

Çc cuéc pháng vÊn nãi chung diÔn ra rÊt tr¬n tru«i ch¶y. Nh÷ng cuéc pháng vÊn chiÒu s©u cÇn nhiÒu thêi gian. Ngêi d©n trong bu«n nãi chung rÊt bËn vµo thêi gian nµy trong n¨m. ViÖc cè g¾ng pháng vÊn trong khi hä bËn lµm viÖc rÊt nhanh chãng lµm cho hä ch¸n n¶n. Hä muèn pháng vÊn vµo nh÷ng lóc hä biÕt lµ hä cã thêi gian ®Ó cã thÓ ngåi nãi chuyÖn. Nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bu«n, c¶ giµ lµng vµ trëng bu«n míi, ®Òu thÝch nãi vÒ céng ®ång cña hä, lÞch sö còng nh nh÷ng vÊn ®Ò cña nã, vµ quan ®iÓm cña hä vÒ nh÷ng sù viÖc xung quanh.

Céng t¸c ngêi ViÖt nam, «ng Lu Hïng, chuyªn nghiªn cøu vÒ d©n du canh vïng T©y Nguyªn, ®· biÕt mét trong sè çc x· tõ nh÷ng ®ît nghiªn cøu tríc. §iÒu ®ã cho «ng ta mét lîi thÕ trong viÖc ®Æt c©u hái: viÖc phiªn dÞch nh÷ng quan ®iÓm tõ mét hÖ t tëng nµy sang mét hÖ t tëng kh¸c cÇn cã kinh nghiÖm nhê thö th¸ch vµ nh÷ng thiÕu sãt qua thêi gian. NÕu thiÕu kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm nh vËy cã lÏ chóng t«i ®· ph¶i mÊt nhiÒu thêi gian h¬n. ¤ng Hïng ®· häc ë níc ngoµi, cho nªn kh«ng cã sù kh¸c biÖt lín gi÷a ®µo t¹o vµ hiÓu biÕt nh÷ng ph¬ng ph¸p khoa häc gi÷a hai nhµ d©n téc häc. Çc ph¬ng ph¸p thùc ®Þa nãi chung lµ gièng nhau, vµ ®ît nghiªn cøu kh«ng cÇn nh÷ng c«ng cô ph©n tÝch ®Æc biÖt lµ yÕu tè cÇn nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó thu thËp th«ng tin.

Mét sè nhËn xÐt vÒ nh÷ng kinh nghiÖm chóng t«i ®· thu ®îc trong ®ît nghiªn cøu cã thÓ quan träng cho nh÷ng ®ît c«ng t¸c t¬ng tù trong t¬ng lai:

� Chóng t«i kh«ng thu ®îc thªm th«ng tin bæ sung vÒ t×nh tr¹ng cña çc bu«n vµ nh÷ng ho¹t ®éng cô thÓ cña dù ¸n trong vïng tríc khi chóng t«i ®Õn Bu«n Ma Thuét. §iÒu nµy ®· cho thÊy kh«ng nghiªm träng trong c«ng viÖc thùc ®Þachøng tá r»ng c«ng viÖc thùc ®Þa kh«ng cã vÊn ®Ò g× nghiªm träng. Tuy nhiªn, çn bé dù ¸n cã nhiÒu kiÕn thøc vÒ çc ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ vµ x· héi trong vïng dù ¸n cã thÓ gióp cho viÖc chuÈn bÞ ®ît nghiªn cøu thùc ®Þa. KiÕn thøc nµy cÇn ®îc sö dông trong çc ®ît nghiªn cøu trong t¬ng lai.

� ChÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· chÊp nhËn c«ng viÖc vµ kÕ ho¹ch lµm viÖc cña chóng t«i. Chóng t«i ®îc hoan nghªnh trong vïng vµ trong çc bu«n, vµ chóng t«i ®· ®îc cung cÊp nh÷ng hç trî cÇn thiÕt. L·nh ®¹o bu«n rÊt s½n sµng hîp t¸c vµ quan t©m ®Õn c«ng viÖc cña chóng t«i. §iÒu nµy cÇn ®îc ph¸t huy trong çc ®ît nghiªn cøu tíi.

� ViÖc chóng t«i nghØ ®ªm t¹i bu«n t¹o nªn 2 vÊn ®Ò cho ngêi d©n trong bu«n: tèn thêi gian vµ thøc ¨n. VÊn ®Ò chÝnh lµ g¹o, v× nh÷ng thøc ¨n phô kh¸c hä tr«ng cËy chñ yÕu vµo çc s¶n phÈm rõng. Chóng t«i mang ®Õn mét sè thùc phÈm vµ tr¶ tiÒn cho hä ®Ó bï tiÒn g¹o. ViÖc sö dông mét sè tµi nguyªn cña ngêi d©n rÊt khã thay ®æi, v× c«ng viÖc nghiªn cøu d©n téc häc ®ßi hái cã sù tham gia.

� Çn bé dù ¸n ®· hç trî chóng t«i vÒ ph¬ng tiÖn ®i l¹i vµ nh÷ng vÊn ®Ò hËu cÇn kh¸c. Tuy nhiªn, chóng t«i vÉn gÆp ph¶i mét sè vÊn ®Ò kh«ng ®¸ng kÓ víi ph¬ng tiÖn giao th«ngkhã kh¨n nhá trong viÖc ®i l¹i. ThØnh tho¶ng chóng t«i l¹i ph¶i quay vÒ huyÖn ®Ó t¾m röa. Mét lÇn chóng t«i kh«ng thÓ quay l¹i bu«n ngµy h«m sau do ai ®ã ®· sö dông xe m¸y. Dù ¸n cÇn b¶o ®¶m nh÷ng vÊn ®Ò nµy tuy nhá nhng cÇn thiÕt ph¶i ®îc cung cÊp.

� RÊt khã x¸c ®Þnh çc kh¸i niÖm nh ®ßi hái trong b¶n §iÒu kho¶n Tham chiÕu. C«ng viÖc nghiªn cøu d©n téc häc nãi chung bao gåm viÖc x¸c ®Þnh, ph©n tÝch vµ cã thÓ ph¶i gi¶i thÝch çc kh¸i niÖm vµ lÜnh vùc "emic", nghÜa lµ sö dông kh¸i niÖm cña ngêi d©n ®îc nghiªn cøu vµ x¸c ®Þnh çch thøc tæ chøc mäi thø cña hä. Do chóng t«i ®· lµm râ lµ kh«ng cã ý tëng vÒ qu¶n lý tµi nguyªn, tho¸i ho¸ hay bÒn v÷ng, çc nhµ d©n téc häc ®· ph¶i chuyÓn sang ph-¬ng ph¸p cæ ®iÓn h¬n vµ x¸c ®Þnh nh÷ng kh¸i niÖm, nhËn thøc vÒ m«i trêng vµ sù liªn hÖ víi nã.

7.2 Kh¶ n¨ng sao chÐp

Kinh nghiÖm ®ît nghiªn cøu cho thÊy mét qu¸ tr×nh t×m hiÓu lÉn nhau cña c¶ ngêi nghiªn cøu vµ dù ¸n.

Chóng t«i ®· cã c¬ héi t×m hiÓu vÒ çc ho¹t ®éng cña dù ¸n vµ t¸c ®éng cña chóng ®èi víi ngêi d©n. §ång thêi, chóng t«i lµm viÖc trong khung thêi gian h¹n ®Þnh cña dù ¸n vµ chóng t«i ph¶i lµm viÖc víi n¨ng suÊt tèi ®a. Kinh nghiÖm lµm

Page 33 of 42

c«ng t¸c khoa häc trong thêi gian h¹n chÕ rÊt thó vÞ, gi¶m th«ng tin thu ®îc ë møc tèi thiÓu ®¸p øng nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt ®îc ®a ra trong §iÒu kho¶n Tham chiÕu.

§èi víi dù ¸n, ®ît nghiªn cøu lµ mét sù ®èi ®Çu víi çc vÊn ®Ò víi nh÷ng ph¬ng ph¸p phi kü thuËt "mÒm máng" vµ çch tiÕp cËn khoa häc. §ît nghiªn cøu chøng tá r»ng khoa häc chÊt lîng cã thÓ cung cÊp th«ng tin cho dù ¸n vµ kiÕn thøc ®Þa ph-¬ng cã thÓ ®îc kÕt hîp thµnh c«ng víi çc chiÕn lîc cña dù ¸n. ViÖc x¸c ®Þnh çc quan ®iÓm cña v¨n ho¸ ®Þa ph¬ng liªn quan tíi dù ¸n vµ sö dông chóng vµo kÕ ho¹ch ho¹t ®éng trong t¬ng lai lµ kh¶ thi. §Ó lµm ®îc viÖc ®ã, dù ¸n ph¶i cëi më víi tiÕng nãi vµ çc quan ®iÓm nhãm môc tiªu sö dông - viÖc çc çn bé dù ¸n b¾t ®Çu häc tiÕng Mnong cho thÊy hä rÊt quan t©m ®Õn v¨n ho¸ cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng.

Nh÷ng kinh nghiÖm thu ®îc qua ®ît nghiªn cøu lµ rÊt tèt. Sù hîp t¸c gi÷a chuyªn gia ViÖt nam vµ chuyªn gia níc ngoµi diÔn ra tèt ®Ñp. Kh«ng ph¸t sinh mét vÊn ®Ò nµo tõ c¶ hai phÝa, vµ c¶ hai bªn ®Òu quan t©m ®Õn kinh nghiÖm cña sù hîp t¸c nµy. "Gi¸ trÞ bæ sung" cña kinh nghiÖm nµy vÒ mÆt kiÕn thøc vÒ ph¬ng ph¸p vµ ý tëng cña c¶ hai bªn ®· vît qua nh÷ng khã kh¨n vÒ bÊt ®ång ng«n ng÷. MÆc dï kinh nghiÖm nµy kh«ng thÓ sao chÐp l¹i, do ®iÒu kiÖn cña çc vïng kh¸c sÏ kh«ng gièng nh vËy, tuy nhiªn kinh nghiÖm ®ã cã thÓ hoµn toµn sö dông nh mét híng dÉn.

Sù hiÖn diÖn cña hai nhµ d©n téc häc ë thùc ®Þa ®· cho nh÷ng kÕt qu¶ rÊt tèt, ®iÒu nµy cÇn ®îc lÆp l¹i trong nh÷ng ®ît nghiªn cøu s¾p tíi. §Ó thu thËp th«ng tin mét çch thuÇn tuý th× cã thÓ kh«ng cÇn ®Õn mét ngêi níc ngoµi, nh÷ng theo kinh nghiÖm cña chóng t«i th× hai ngêi dï sao còng thÊy nhiÒu h¬n mét, vµ hä cã thÓ gióp ®ì nhau khi mét ngêi tôt l¹i. Trong nghiªn cøu con ngêi, lµm viÖc mét m×nh cã thÓ cho kÕt qu¶ tµi liÖu tèt h¬n, nhng nã lµm gi¶m ®¸ng kÓ sù chÝnh x¸c cña viÖc nghiªn cøu do kh«ng cã sù kiÓm so¸t vµ nh÷ng hiÓu lÇm sÏ khã tr¸nh khái. C¬ së kiÕn thøc cña c¶ hai nhµ nghiªn cøu cho phÐp tiÕp tôc chó träng vµo nghiªn cøu.

§èi víi nh÷ng nhµ nh©n chñng häc níc ngoµi, vÊn ®Ò chÝnh lµ sù thiÕu kiÕn thøc vÒ çc ®iÒu kiÖn trong vïng nghiªn cøu. §iÒu nµy ®îc gi¶m nhÑ rÊt nhiÒu do ngêi céng t¸c b¶n ®Þa cã chuyªn m«n vÒ d©n du canh trong vïng. §èi víi çc ®ît nghiªn cøu trong t¬ng lai trªn c¬ së t¬ng tù th× ®iÒu nµy n»m ®Çu danh s¸ch mong muèn: mét trong sè nh÷ng ngêi nghiªn cøu ph¶i hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm vÒ vïng nghiªn cøu. ThËt khã t×m ®îc mét ngêi cã nhiÒu kinh nghiÖm vÒ mäi ph¬ng diÖn nh «ng Hïng, nhng nÕu nh÷ng ngêi nghiªn cøu cha quen víi vïng nghiªn cøu, Ýt nhÊt hä cÇn:

� Mét tãm t¾t chi tiÕt vÒ hoµn c¶nh v¨n ho¸ riªng cña ®Þa ph¬ng n¬i hä sÏ lµm viÖc. §iÒu nµy cã thÓ ®îc thùc hiÖn 2 hoÆc 3 ngµy tríc giai ®o¹n thùc ®Þa, b»ng çch pháng vÊn çn bé dù ¸n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh lÞch sö ®Þa ph¬ng, m«i trêng chÝnh trÞ, çc mèi quan hÖ néi bé trong bu«n, v.v.... Còng cÇn nh÷ng th«ng tin kh¸i quÊ¸t vÒ çc dù ¸n vµ ho¹t ®éng cña çc tæ chøc kh¸c trong vïng.

� Phiªn dÞch tèt, kh«ng nh÷ng cã thÓ lµm viÖc nh phiªn dÞch vÒ ng«n ng÷, mµ còng ph¶i cã hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ t tëng ph¬ng T©y vµ lµm viÖc theo ph¬ng ph¸p khoa häc.

Thêi gian viÕt b¸o ço l©u h¬n dù kiÕn, do ph¶i viÕt 3 b¸o ço: Lu Hïng viÕt mét b¸o ço, Markus Vorpahl viÕt mét, vµ mét b¸o ço tæng kÕt tõ hai b¶n b¸o ço kia. MÆc dï chóng t«i cã thÓ tin ch¾c r»ng b¸o ço cña chóng t«i thÓ hiÖn chÝnh x¸c çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i, ph¬ng ph¸p nµy cã vÎ nh kh«ng hîp lý. Nh÷ng ngêi nghiªn cøu ph¶i t×m ra biÖn ph¸p s¾p xÕp l¹i, vÝ dô nh trao ®æi vÒ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trong mét vµi ngµy nh mét d¹ng "b¸o ço tiÕn ®é", cã lÏ nªn cïng víi mét phiªn dÞch.

ViÖc nµy cã thÓ gi¶m nh÷ng bíc thõa trong c«ng viÖc vµ nh÷ng hiÓu lÇm hoÆc nh÷ng sai lÇm, do hÇu hÕt çc vïng trªn thÕ giíi tríc ®ã ®Òu ®· ®îc nghiªn cøu qua. §Ó gi¶m thêi gian lµm viÖc thùc ®Þa nh»m cè g¾ng t×m hiÓu vÒ c¬ b¶n, thêi gian t×m tµi liÖu vµ ®äc tµi liÖu cÇn thùc hiÖn tríc khi göi chuyªn gia ®Õn thùc ®Þa. Thêi gian nµy cã thÓ bao gåm c¶ viÖc pháng vÊn çn bé dù ¸n ®Þa ph¬ng vÒ nh÷ng kiÕn thøc cña hä. Nhng viÖc rót ng¾n thêi gian ë thùc ®Þa h¹n chÕ kÕt qu¶ thu ®îc. NÕu cÇn thiÕt, cÇn gi¶m bít sè vïng nghiªn cøu.

Thêi gian h¹n chÕ ®èi víi c«ng viÖc nghiªn cøu nh©n chñng häc ë thùc ®Þa, vµ trong nh÷ng ®ît nghiªn cøu sau, dù ¸n vµ nh÷ng ngêi nghiªn cøu ph¶i cè g¾ng s¾p xÕp ®Ó nh÷ng ngêi nghiªn cøu ë cïng mét chç. ViÖc nµy cÇn ph¶i ®îc thu xÕp víi ngêi d©n, trong trêng hîp hä thiÕu l¬ng thøc vµ qu¸ bËn trong thêi gian diÔn ra nghiªn cøu. Tèt nhÊt lµ nªn lùa chän mét bu«n cïng víi ngêi ®Þa ph¬ng; bu«n ®ã sÏ ®îc nghiªn cøu kü cµng. Tõ ®ã, çc nhµ nghiªn cøu cã thÓ th¨m çc n¬i kh¸c, nÕu thÊy cÇn thiÕt. Nh÷ng ngêi nghiªn cøu cÇn sö dông mét sè thêi gian lóc ®Çu ®Ó thu thËp th«ng tin vÒ vïng nghiªn cøu vµ thu xÕp kÕ ho¹ch lµm viÖc vµ ¨n ë cïng víi ngêi d©n.

ViÖc rót ng¾n thêi gian cã thÓ dÉn ®Õn viÖc lµm gi¶m ®é s©u cña ®ît nghiªn cøu, v× sÏ lµm gi¶m sè lîng nh÷ng ngêi cè vÊn. ViÖc xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò trªn, cô thÓ lµ bá søc voµµo viÖc chuÈn bÞ kü cµng vµ thu hÑp diÖn nghiªn cøu, h¹n

Page 34 of 42

chÕ lÞch tr×nh lµm viÖc cã vÎ cã kh¶ n¨ng. ViÖc kÐo dµi trªn thùc tÕ cã thÓ ®¹t ®îc b»ng çch kh«ng ®i cïng nhau toµn bé thêi gian, hoÆc b»ng çch chia ra lµm nhiÒu ®ît ng¾n ngµy - ®iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ t¨ng chi phÝ ®i l¹i, nhng còng cho phÐp quan s¸t nhiÒu giai ®o¹n trong chu kú canh t¸c. ViÖc gi¶m chi phÝ vµ nguån lùc kh«ng cã kh¶ n¨ng b»ng viÖc gi¶m sè lîng chuyªn gia hoÆc rót ng¾n thêi gian lµm viÖc, nhng, nh ®· nãi ë trªn, cã thÓ cã nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng ®Õn chÊt lîng nghiªn cøu. Trong chuyÕn nghiªn cøu cña chóng t«i, kh«ng ph¶i thªm chi phÝ nµo kh¸c, v× hÇu nh kh«ng ph¶i chi vµo ®i l¹i trõ mét chiÕc xe m¸y nhá, vµ viÖc nghØ l¹i trong bu«n kh«ng ®ßi hái çc nguån chi cña dù ¸n.

Tãm l¹i cã thÓ nãi ®ît nghiªn cøu ®· ®îc chuÈn bÞ vµ lªn lÞch tèt: ë thùc ®Þa, çc çn bé dù ¸n vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· hç trî khi cÇn thiÕt, çc ph¬ng tiÖn ®i l¹i vµ phiªn dÞch nh cÇn thiÕt ®· ®îc cung cÊp hÇu hÕt thêi gian. NÕu trong t¬ng lai víi ®iÒu kiÖn t¬ng tù, sÏ cã mét ®ît nghiªn cøu thµnh c«ng kh¸c. Do ®ã, çc ®ît nghiªn cøu trong t¬ng lai cïng mét thÓ lo¹i cÇn cè g¾ng tËn dông hÕt kh¶ n¨ng cña nh÷ng kinh nghiÖm tÝch cùc cña ®ît nghiªn cøu nµy.

Phô lôc

A. ThuËt ng÷ vµ ViÕt t¾t

Trong b¸o ço cã mét sè tõ chóng t«i dïng b»ng tiÕng ViÖt hoÆc tiÕng Mnong, do ý nghÜa cña chóng cã thÓ bÞ sai l¹c qua phiªn dÞch. ViÖc ®ã nh»m gi÷ b¸o ço gÇn víi hÖ t tëng cña ngêi d©n. Nãi chung, chóng mang nh÷ng kh¸i niÖm quan träng ®èi víi ®ît nghiªn cøu, vµ ®îc gi¶i thÝch trong b¸o ço. Chóng t«i nh¾c l¹i nh÷ng tõ ®ã ë ®©y víi gi¶i nghÜa ng¾n gän.

Êp Tr¹i tËp trung ngêi d©n miÒn nói trong chiÕn tranh chèng Mü, gäi lµ Êp chiÕn lîc

Brii Rõng theo tiÕng Mnong: rõng rËm,

kh«ng h¹n chÕb¹t ngµn, kh«ng cã ngêi sinh sèng nhng cã thÓ dïng ®Ó canh t¸c. Cã mét sè lo¹i brii. Tõ tr¸i nghÜa lµ teh.

Boon (Bon) Bu«n theo tiÕng Mnong.

§Þnh canh §Þnh c sinh sèng vµ canh t¸c cè ®Þnh, ch¬ng tr×nh cña ChÝnh phñ ®Ó thuyÕt phôc "çc bé l¹c du c" vµ d©n du canh ®Þnh c vµ canh t¸c lóa níc. B¾t ®Çu tõ n¨m 1968 vµ vÉn tiÕp tôc ®Õn ngµy nay.

Giµ lµng "Ngêi giµ trong lµng" theo tiÕng ViÖt, ngêi trëng bu«n theo truyÒn thèng

Hä Dßng hä tiÕng ViÖt, nèi tiÕp dßng dâi cña tæ tiªn tõ xa xa. Mäi ngêi lu«n mang cïng mét hä, hä cña "bè".

Kinh PhÇn lín d©n sè ViÖt nam, kho¶ng 85%, thuéc nhãm d©n téc Kinh. Nãi chung, khi nãi ®Õn v¨n ho¸ ViÖt nam thêng lµ nãi ®Õn v¨n ho¸ Kinh.

L©m nghiÖp Ngµnh l©m nghiÖp theo tiÕng ViÖt. Xem L©m trêng

L©m trêng C¬ së, tr¹ixÝ nghiÖp l©m nghiÖp. Khi ngêi d©n nãi ®Õn L©m trêng, ý hä nãi ®Õn tr¹ixÝ nghiÖp l©m nghiÖp ë huyÖn hoÆc nh÷ng l©m trêng kh¸c trong vïng cña hä.

Lµng Lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh ®¬n, kh«ng cã ®¬n vÞ nhá. §øng ®Çu lµ trëng bu«n míi vµ phã trëng bu«n.

Miir N¬ngRÉy du canh theo tiÕng Mnong. Miir lµ nh÷ng n¬ng rÉy trong rõng gi÷a lóc ®· ®èt vµ lóc thu ho¹ch, trong thêi kú canh t¸c. Tríc vµ sau thêi kú nµy chóng lµ brii.

Pul Hä tiÕng Mnong, dßng dâi nèi tiÕp cña tæ tiªn tõ xa xa. Nh÷ng ngêi trong hä ®Òu cã cïng mét hä, theo hä mÑ. Hä ®îc coi lµ hä hµng ruét thÞt, thËm chÝ khi kh«ng biÕt cã chung tæ tiªn kh«ng, vµ kh«ng ®îc phÐp lËp gia ®×nh víi ngêi trong dßng hä.

RÉy N¬ngRÉy du canh, tiÕng ViÖt.

Sa brii "¡n rõng", tiÕng Mnong, nghÜa lµ sö dông ®Êt rõng ®Ó du canh, b»ng çch chÆt c©y, ®èt rõng vµ

Page 35 of 42

B. Danh s¸ch çc s¶n phÈm rõng thu ®îc ë Ba Yang

trång trät trªn ®Êt ®ã.

SMRLMB Dù ¸n Qu¶n lý BÒn v÷ng Tµi nguyªn vïng H¹ lu s«ng Mªk«ng.

Teh tiÕng Mnong, nghÜa lµ ®Êt canh t¸c. H¹n chÕ hÑp, cã ngêi sinh sèng, ®Þa ®iÓm dµnh cho bu«n vµ vên tîc. §èi nghÜa lµ brii.

Tem Teh Tem Brii "chñ sì h÷u ®Êt", ngêi cã nhiÒu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc ph©n chia ®Êt vµ canh t¸c.

Uhraing bon tiÕng Mnong, nghÜa lµ giµ lµng, ngêi trëng bu«n truyÒn thèng. Uhraing nghÜa lµ giµ, bon (hoÆc bu«n) nghÜa lµ bu«n lµng.

Vaik saa brii tiÕng Mnong, nghÜa lµ "¨n rõng theo chu kú", viÖc di chuyÓn quay vßng n¨m nµy qua n¨m kh¸c tõ mét vïng canh t¸c cña bu«n sang vïng kh¸c.

Yang ThÇn cña ngêi Mnong, sèng ë çc n¬i trong rõng hoÆc trong ®¸. Chç ë cña hä kh«ng ®îc sö dông ®Ó khai th¸c.

X· §îc t¹o thµnh bëi nhiÒu lµng. X· lµ cÊp hµnh chÝnh thÊp nhÊt ë ViÖt nam.

Rau (Pai) M¨ng tre (Mang)

NÊm (sit) RÔ, cñ (Bum) Qu¶ (Ple)

Pai sai (gnetum gnemon)

rtep

tro (khoai m«n)

um doh

um tii

rkiing

rtoong (fern)

rkot

sar

ier ut

nrum peh

mal

aar

rjong

rsat sau

Bang tlei (le)

rlea

nam

ngar (lå «)

la sap

kar (nøa)

Sit suur

teng

long mar

kaik

tap braak

tap leng

dzil

trlah

tlem rlau

tloong

trang

mer kah

prang mho

tlet

biep

Bum brii (mai)

ran

lau

pong

rsang

kar

tle

Ple ok (mango)

rba (mango)

nay (mango)

teh

nung

srooin

zrang

lok

ken

mbuon

to ser

to dem

rmuoi

rhieu

ling

Page 36 of 42

gol tang

gol rsoi

gol rbut

gol dzel

gol dzu

gol tria

gol ding sung

(gol = rattan)

tur nay (rau m¸)

tur kaa

dzur bup

ndret

prin dzuon (cµ)

klap dzuon

dzu rbak

dzu tran

dzu mbo (dzu = hoa chuèi)

pruh tang

pruh dzeng dzo

bal

ndzuk

treng

dzre

rlep, main

bruitch

ntier

riah tlai

(§èi víi çc lo¹i nÊm, chóng t«i chØ cã danh s¸ch çc ®Þa ®iÓm mäc cña tõng lo¹i, ngoµi ra kh«ng cã g× n÷a)

oong

reh (rattan)

sieng (rattan)

srueik

dzik

tluot

tlot

sar

sii

ndu iir

guih

niar

ndzang

sa

rguh

krieng

nder

daang

Page 37 of 42

C. Tµi liÖu tham kh¶o

Condominas, George, 1957. Nous avons mangÐ la forªt de la pierre-gÐnie G«o. Paris: Mercure de France.

---, (?). Sinh th¸i n«ng nghiÖp ë vïng Savanna §«ng Nam ¸: ngêi Mnong Gar ë ViÖt nam vµ c¬ së x· héi cña hä. (T¸c gi¶ chÝnh x¸c sÏ ®îc ®iÒn sau).

Deturck, Pol, 1997. §¸nh gi¸ S¬ bé Nh÷ng hÖ thèng Sö dông §Êt ®ai hiÖn t¹i vµ tiÒm n¨ng ë x· §¨k Ph¬i, tØnh §¨k L¨k. B¸o ço cha xuÊt b¶n, GTZ/MRC.

Gebert, Rita, 1997. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ giíi trong Dù ¸n MRC/GTZ Qu¶n lý BÒn v÷ng Tµi nguyªn vïng H¹ lu s«ng Mªk«ng - tØnh §¨k L¨k, ViÖt nam. B¸o ço cha xuÊt b¶n, GTZ/MRC.

Lu Hïng, 1996. V¨n ho¸ Cæ truyÒn T©y Nguyªn (vïng cao nguyªn trung bé ViÖt nam). Hµ néi: Nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸ d©n téc.

Maurice, Albert, 1996. Les Mnong des Hauts-Plateaux (miÒn Trung ViÖt nam). Paris: Edition L’Harmatan.

§ç §×nh S©m, 1994. Du canh ë ViÖt nam: nh÷ng gi¸ trÞ x· héi, kinh tÕ vµ m«i trêng liªn quan ®Õn sö dông ®Êt. Hµ néi: Nhãm C«ng t¸c Sö dông §Êt, Bé L©m nghiÖp.

D. LÞch lµm viÖc

Hïng Markus Ngµy §Þa ®iÓm Ghi chó

Nh÷ng tªn díi ®©y lµ nh÷ng ngêi cung cÊp th«ng tin chÝnh. Ngoµi ra cßn nhiÒu ngêi thØnh tho¶ng cung cÊp nh÷ng th«ng tin gi¸ trÞ.

X X 2.6.97 Bu«n Ma Thuét S¸ng: bay tõ Hµ néi vµo Bu«n Ma Thuét.

ChiÒu: gÆp çn bé dù ¸n

X X 3.6.97 Liªn S¬n S¸ng: tõ BMT ®i Liªn S¬n

ChiÒu: chuÈn bÞ c©u hái híng dÉn

X X 4.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Dung

S¸ng: gÆp UBND x·. Th¨m çc hé ë bu«n Dung

ChiÒu: Y Nghe Luk, phã trëng bu«n; Y Tap Cil, bÝ th ®¶ng.


Y Par Che, giµ lµng; Y Nghe Luk, phã trëng bu«n; Y Tap Cil, bÝ th ®¶ng.

X X 6.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n N¨m

Y Hui Mbon, trëng bu«n; Y Chu Lienhot, phã trëng bu«n; Y Mang Lieng, giµ lµng; Y Bang Lieng, héi cùu chiÕn binh; Y Truong Lieng; Y Chong Bon

X X 7.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n N¨m

S¸ng: Y Bang Lieng, Y Mang Lieng

ChiÒu: Y Bang Lieng, Y Mang Lieng, Y Hui Mbon, Y Chu Lienhot, Y Truong Lieng. th¨m çc hé vµ n¬ng rÉy

X X 8.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Tlong

S¸ng: Y Trong Sruk, giµ lµng; Y Trung Tor, trëng bu«n; Y Sieng Triek, phã trëng bu«n

Page 38 of 42

ChiÒu: Y Trong Sruk, Y Trung Tor

X X 9.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Tlong

Htrang Buon Krong, HSrong Buon Krong, HMang Buon Krong, HBrung Buon Krong, HIn Buon Krong, sinh viªn.


S¸ng: th¨m rÉy

ChiÒu: Y Par Che, Y Nghe Luk, Y Tap Cil

X X 11.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Lieng Keh

S¸ng: Y Bang Cil, giµ lµng; Y Krang Cil, phã trëng bu«n. th¨m rÉy, ng« lai

ChiÒu: Y Bang Cil

X X 12.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Lieng Keh

Markus ®i cïng phô n÷ ®i kiÕm rau rõng vµ quan s¸t lµm bÉy ç, Hïng th¨m çc hé

X X 13.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Du Mah

Y Chong Triek, phã trëng bu«n; Y Tieng Dak Chat, giµ lµng (chñ yÕu th«ng tin lÊy tõ vî «ng ta ngåi ë phÝa sau)

X X 14.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Bu Yuk

Y Nhang Pang Ting, phã giµ lµng. Quay vÒ Liªn S¬n

X X 15.6.97 Liªn S¬n (kh«ng ®i l¹i) Th¶o luËn vÒ kÕt qu¶, chuyÓn biÕn cña çc nÒn t¶ng v¨n ho¸. ViÕt l¹i nhËn xÐt.

X X 16.6.97 §¨k Ph¬i/bu«n Ye Yuk

S¸ng: Y Krang Ye, phã giµ lµng

ChiÒu: Y Krang Ye, Y Tung Du, phã trëng bu«n

X X 17.6.97 Liªn S¬n/BMT S¸ng: X©y dùng kÕ ho¹ch lµm viÖc tiÕp theo

ChiÒu: xem l¹i tµi liÖu ë BMT

X 18.6.97 Krong No §Õn Krong No, giíi thiÖu víi UBND x·

X 19.6.97 Krong No/Lac Dong Y Sun Pang Ting, trëng bu«n; Y Bong Dak Chat, phã trëng bu«n; Y Sar Pang Ting, Y Bang Rluk, Y Nieng Pang Ting, giµ lµng

X 20.6.97 Krong No/Lac Dong Y Sung Pang Ting, Y Bong Dak Chat, Y Sar Pang Ting, Y Bang Rluk, Y Nieng Pang Ting

X 21.6.97 Krong No/Lac Dong Y Sung Pang Ting, Y Bong Dak Chat, Y Sar Pang Ting, Y Bang Rluk, Y Nieng Pang Ting

X 22.6.97 Krong No/LAc Dong

th¨m rõng vµ n¬ng rÉy

X 22.6.97 Da Nang nghiªn cøu tµi liÖu vµ b¸o ço vÒ du canh

X X 23.6.97 Krong No/Ba Yang S¸ng: ®Õn Ba Yang

ChiÒu: Y Chong Buon Ya, trëng bu«n

X X 24.6.97 Krong No/Ba Yang S¸ng: Y Chong Buon Ya, trëng bu«n; Y Sieng Trei, Y Phoi Ndu, Y Ndrung Nja giµ lµng

ChiÒu: HMang Pang Ting, HMong Nong

X X 25.6.97 Krong No/Ba Yang S¸ng: th¨m UBND x· vµ Sar Luk

ChiÒu: HPong Pang Ting

Page 39 of 42

chó thÝch

1 ViÖc trao ®æi tr©u tÕ thÇn kh«ng tån t¹i n÷a, hoÆc v× kh«ng cßn tr©u n÷a, hoÆc v× viÖc nµy bÞ cÊm do tµi s¶n bÞ gi¶m sót. Nh÷ng h×nh thøc kh¸c ®Ó kÕt nghÜa gi÷a mäi ngêi vµ çc thÞ téc ch¾c ch¾n lµ tån t¹i, nh÷ng ®iÒu nµy cÇn ®îc nghiªn cøu thªm.

2 Chi tiÕt ®îc miªu t¶ trong phÇn 3.1 vµ nh÷ng tiÓu kho¶n cña phÇn nµy

3 Sù trõng ph¹t trong x· héi Mnong lu«n lµ viÖc hy sinh mét con vËt, tïy theo tÇm quan träng cña sù vi ph¹m mµ ph¶i tÕ gµ, gµ trèng, lîn to nhá çc cì, hoÆc mét con tr©u, céng víi mét sè vß rîu, hoÆc vß hoÆc rîu hoÆc c¶ hai, v× vß rîu còng ®îc coi lµ tµi s¶n. Trong trêng hîp vi ph¹m quyÒn ç nh©n hoÆc gia ®×nh, ph¶i tr¶ cho gia ®×nh, trong trêng hîp vi ph¹m tËp tôc, ®å ph¹t sÏ ®îc sö dông ®Ó c¶ bu«n ¨n uèng.

4 LÇn cuèi cïng mét bu«n trõng ph¹t mét bu«n kh¸c do x©m ph¹m l·nh thæ lµ vµo n¨m 1979, bu«n Dung ®îc mét con lîn con tõ bu«n N¨m: ngêi d©n bu«n nµy ph¶i lÊy 26 con ç tõ bÉy ç (mét sè ®Ëp ng¨n níc cöa s«ng , c«ng viÖc nµy lµ lao ®«ng cña hÇu nh c¶ bu«n). ViÖc xö ph¹t ®îc thu xÕp gi÷a hai giµ lµng, nhng thµnh viªn cña UBND x· còng ®¬ck mêi ®Õn chøng kiÕn.

5 Mét vÝ dô vÒ ¸p lùc x· héi nh vËy vµ hËu qu¶ cña nã lµ sù tù vÉn cña mét thanh niªn bÞ b¾t qu¶ tang quan hÖ víi "chÞ" cïng hä - hä cã chung tæ tiªn 15 thÕ hÖ tríc (Condominas, 1957, tr.97-134)

6 Theo tËp tôc, ph¶i cã mét sù b×nh bÇu ®Ó thay Uhraing bon khi ngêi nµy qu¸ giµ hoÆc ®· chªt. Cã vÎ nh viÖc nµy Ýt khi x¶y ra, hÇu hÕt ngêi øng cö duy nhÊt lµ con trai hoÆc thµnh viªn kh¸c cã kh¶ n¨ng trong gia ®×nh cña ng¬× gi÷ chøc vô thêi ®iÓm ®ã. Nhng sù kÕ vÞ ph¶i ®¬ck nh÷ng ngêi d©n kh¸c trong bu«n chÊp thuËn.

7 Con ch¸u lµ mét phÇn cña dßng hä nèi tiÕp tõ mét tæ tiªn chung. Trong trêng hîp ®Æc biÖt nµy, chóng ta chØ nãi vÒ dßng dâi chØ bao gåm 1 gia ®×nh trong mét thêi gian

8 ThØnh tho¶ng th¬ vÇn ®îc sö dông ®Ó ghi nhí tr¸ch nhiÖm ®èi víi mét viÖc nµo ®ã, nh " b¶n ®å" . Trong vïng nghiªn cøu, viÖc nµy ®îc thùc hiÖn ë Lac Dong trong thêi Ph¸p thuéc: do nguy c¬ bÞ chiÕm ®o¹t tµi s¶n do nh÷ng quy ®Þnh thuéc ®Þa, çc giµ lµng vïng x· Krong No hiÖn nay ®· häp l¹i ®Ó ph©n ®Þnh l¹i ranh giíi. ViÖc nµy ®· ®ßi hái ph¶i cã gi¸ trÞ ph¸p lý, vµ ngêi Ph¸p kh«ng thÓ ph©n ®Êt ®ã cho ngêi Kinh vµ nh÷ng ngêi kh¸c. §Ó lµm viÖc nµy, ngêi d©n vÏ b¶n ®å trong ®ã bao gåm 16 ®Þa phËn vµ vµo s©u ®Õn tËn L©m §ång. Çc bu«n hoµ gi¶i nh÷ng m©u thuÉn néi bé vµ bÇu l¹i l·nh ®¹o bu«n, vµ nh÷ng ngêi nµy Ên ®Þnh ranh giíi gi÷a çc l·nh thæ vµ giao mçi ®Þa phËn cho mét ngêi.

9 Condominas ®· miªu t¶ vÞ trÝ nµy ®îc chia lµm 3: mét ngêi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ ph©n chia ®Êt, mét ngêi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ ho¶ ho¹n, vµ mét ngêi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ çc vÊn ®Ò tÕ thÇn (cóng b¸i). ¤ng ta dÞch Tem Teh Tem Brii lµ ng-êi linh thiªng cña ®Êt vµ cña rõng (Condominas 1957)

10 Nh÷ng l·nh ®¹o bu«n truyÒn thèng cã thÓ lµ cïng mét ngêi, nhng ngêi l·nh ®¹o míi kh«ng bao giê ®ång thêi lµ l·nh ®¹o truyÒn thèng.

X X 26.6.97 Krong No/Ba Yang S¸ng: Y Sieng Pang Ting

ChiÒu: Y Chong Buon Ya. VÒ BMT

X X 27.6.97 BMT GÆp çn bé dù ¸n, chuÈn bÞ tr×nh bµy

X X 28.6.97 BMT Tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu

X X 29.6.97 BMT VÒ Hµ néi

X 30.6.97®Õn 6.7.97

Hµ néi ViÕt b¸o ço

X 30.6 ®Õn 11.7.97

Hµ néi Nghiªn cøu çc b¸o ço, tµi liÖu, viÕt b¸o ço, tæng hîp hai b¸o ço cña hai chuyªn gia

Page 40 of 42

11 Ba Yang lµ mét bu«n míi, t¹o thµnh tõ nhiÒu bu«n. Hä b¾t ®Çu chu kú míi sau khi ®Þnh c ë ®ã vµ vÉn cha trë l¹i n¬ng rÉy ®Çu tiªn.

12 Chóng t«i dïng kh¸i niÖm rõng giµ trong b¸o ço nµy dùa theo lèi nãi cña ngêi Mnong, chØ nh÷ng rõng thø sinh sau mçi chu kú 20 n¨m bá hoang.

13 Kh«ng nh Condominas ®· viÕt, chóng t«i kh«ng thÊy chøng cí cña nh÷ng " tæ lao ®éng", sù trao ®æi lao ®éng chÝnh thøc gi÷a çc gia ®×nh trong mét bu«n, lµ mét biÖn ph¸p truyÒn thèng ®Ó tiÕt kiÖm lao ®éng, bï ®¾p sù thiÕu lao ®éng, vµ lµ mét nguyªn nh©n quan träng gi÷ çc n¬ng rÉy gÇn nha. ViÖc nµy ®Æc biÖt quan träng trong khi chÆt vµ ®èt rõng lµm rÉy.

14 Trong kho¶ng 10 n¨m cuèi, ®Çu que ®îc bäc s¾t nhän. Tríc kia, que ®îc chÆt ngay t¹i chç vµ cßn cøng sau khi ®èt.

15 Theo Hoa th× ®iÒu nµy cã nghÜa lµ chóng ®îc coi lµ nh÷ng loµi gi¸ trÞ nhÊt

16 Ýt nhÊt hiÖn nay nh÷ng tËp tôc nµy chØ lµ t¬ng ®èi: mét ngêi ë bu«n N¨m cho chóng t«i biÕt «ng ®· h¸i rau ë n¬i ë cña Yang vµ ®a cho mét ngêi b¹n ¨n. ChØ ngêi b¹n bÞ èm vµ ph¶i cóng ë ngay châ ®ã, sau ®ã ngêi b¹n khái bÖnh. §iÒu nµy lµ do ngêi b¹n tin vµo thÕ lùc siªu tù nhiªn, chø ngêi nãi kh«ng tin.

17 Nh Gebert (1997) ®· nh¾c ®Õn trong b¸o ço cña bµ, ®iÒu nµy trùc tiÕp ¶nh hëng xÊn ®Õn phô n÷, nh÷ng ngêi phÇn lín chÞu tr¸ch nhiÖm thu lîm, lÊy níc vµ cñi.

18 Chóng t«i ®· cã c¬ héi chøng kiÕn viÖc sö dông vá c©y tÈm ®éc vµ ®Ëp ®ª b¾t ç. KÕt qu¶ lµ khi«ng ®¸ng kÓ, chóng t«i chøng kiÕn 5 ngêi tèn c¶ nöa ngµy ®Ó ®¾p vµi çi ®Ëp nhá vµ gom cµ, cuèi cïng hä chØ thu ®îc cã 1 hoÆc 2 kg ç rÊt bÐ. Tr-íc kia, kÕt qu¶ tèt h¬n nhiÒu.

19 Nh÷ng miir cña nh÷ng n¨m tríc vÉn tiÕp tôc ®ãng gãp vµo nguån dinh dìng, NhiÒu c©y trång vÉn cho qu¶ trªn nh÷ng n¬ng rÉy ®· bá hoang nhiÒu n¨m, vµ ngêi d©n vÉn quay l¹i ®ã ®Ó thu ho¹ch.

20 Nh÷ng thø theo truyÒn thèng cÇn mua duy nhÊt lµ kim lo¹i vµ muèi, ®æi b»ng l©m s¶n víi ngêi Chµm vµ l¸i bu«n Trung Quèc ®Õn tõ L©m §ång hay tõ h¹ lu d«ng Mªk«ng.

21 HÇu nh kh«ng cã b»ng chøng vÒ viÖc sö dông çc c©y lµm thuèc. Chóng t«i hái riªng nhiÒu phô n÷, vµ pháng vÊn nhiÒu thÇy mo lµ nam giíi vµ phô n÷. Kü thuËt duy nhÊt ®îc nh¾c ®Õn lµ viÖc ch÷a bÖnh må h«i b»ng nhiÒu lo¹i l¸ kh¸c nhau. Còng kh«ng râ lµ c©y thuèc ®· tõng bao giê ®îc dïng nhiÒu cha. ThÇy mo dïng ®¸ thÇn hoÆc nh÷ng xoa bãp ®¬n gi¶n ®Ó xua bÖnh ®i (yÓm bïa hoÆc tr¸t bïn lªn ngêi bÖnh) ®Ó trõ tµ ma, ma quû. Nh÷ng lÔ cóng b¸i ®¾t tiÒn ®îc thùc hiÖn ®Ó xoa dÞu c¬n giËn cña thÇn hoÆc ®Ó ®uæi tµ ma, do ®ã ngµy nay mäi ngêi a y häc hiÖn ®¹i h¬n, võa rÎ h¬n võa hiÖu qu¶ h¬n.

22 Trong ®ã bao gåm hoa chuèi, m¨ng tre vµ mét sè qu¶ vµ l¸ ¨n ®îc.

23 Ngêi giµ thÓ hiÖn sù hµi lßng víi nh÷ng kÕt qu¶ tríc ®©y: ë L¹c §ång n¨m 1980, bu«n lµng thu ho¹ch tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 2, vµ kh«ng ®ñ kho chøa ®Ó tr÷ vô thu ho¹ch trong nhµ.

24 Ngîc l¹i víi kh¸i niÖm "ngêi nghÌo g©y nªn m«i trêng nghÌo", cã thÓ nãi r»ng "rõng nghÌo g©y nªn sù nghÌo ®ãi" Michael Glueck (trao ®æi ç nh©n)

25 Trong nhiÒu nhµ cña çn bé bu«n, cã thÓ thÊy khÈu ng÷ cña UNDP "Nu«i dìng mét c©y..."

26 Ngoµi ra, cã vÎ ngêi Mnong Gar kh«ng coi viÖc s¶n xuÊt g¹o lµ mét viÖc ®Ó ®Çu t ®ång tiÒn. Lóa mäc trªn n¬ng rÉy hoÆc kh«ng mäc. NÕu kh«ng mäc, ph¶i mua hoÆc ®æi g¹o, nhng ý tëng ®Çu t vµo s¶n xuÊt g¹o cã vÎ nh qu¸ xa vêi. Khi nãi ®Õn tÝn dông, hä nghÜ ®Õn çc kho¶n ®Çu t dµi h¹n vµo tr©u bß, cµ phª hoÆc m¸y mãc c¬ khÝ. Hä kh«ng vay tiÒn v× nh÷ng môc ®Ých nµy, nhng râ rµng mét sè ngêi ®· sö dông tiªng theo çch ®ã vµ gÆp khã kh¨n víi viÖc hoµn tr¶.

27 Theo mét nguån tin cho biÕt, th× víi nh÷ng vô míi thËm chÝ kh«ng thÓ c¶i thiÖn ®îc thu ho¹ch b»ng çch cóng b¸i, viÖc nµy kh«ng cã linh nghiÖm.

Page 41 of 42

28 Çn bé dù ¸n ®· b¾t ®Çu häc tiÕng Mnong, cho thÊy th¸i ®é tÝch cùc ®èi víi sù hîp t¸c trong t¬ng lai

Page 42 of 42

ERROR: syntaxerrorOFFENDING COMMAND: --nostringval--

STACK:

/Title ()/Subject (D:20111017095954+07’00’)/ModDate ()/Keywords (PDFCreator Version 0.9.5)/Creator (D:20111017095954+07’00’)/CreationDate (mulyab01)/Author -mark-

Documents

Nh÷ng chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng cña ngêi ...êi d©n sèng ë 9 bu«n mµ chóng t«i ®· tíi th¨m, gäi lµ "Nhãm môc tiªu". NÕu chóng t«i muèn