ÀNH HaONG TRIÉT HOC PHUCNG TAY TRONG QUAN NIEM CÙA PHAN BOI C H A U VE

CON NGUÒI QUA TAC PHAM NHÀNSINH TRIÉTHOC

TS. DÒ THI HÒA HÒI

Dai hoc KHXH&NV Ha Nói

Phan Bòi Cbàu nhà yéu nude, nhà càcb mang, nhà tu tudng va nhà vàn boa ed mot vai trd quan trgng trong lich su Viét Nam dàu thè ky XX. Ngbièn cùu ve dng luòn là mot su thu bùt, vi vày co rat nhiéu còng trinh bé the tiép càn tu nhiéu góc dò: Vàn hgc, su bgc, chình tri hgc, dao due bgc, quàn su hgc... Ngbièn cùu ve tu tudng triét hgc dà ed nhiéu sàch, càc luàn àn tién sì, thac si... Tuy nhién, chùng ta nén quan tàm dén vi tri dac biét cùa dng là "chiéc càu nói" giùa truyéri thd'ng va bién dai. Òng là mot trong nhùng dai dién dà tiép bién mot càcb dac sic nhiéu tu tudng triét hgc phuong Tày vào Viét Nam trong thdi Càn dai. Viéc ngbièn cùu nói dung, dac diém, càcb tbùc tiép nhàn ành hudng tu tudng triét hgc phuong Tày cùa dng de làm giàu tu duy dàn toc, vi vày là mdt viéc làm cdn ed y nghla gdp pbàn làm sàng tò nhùng vàn de ly luàn va thuc tién ebo su nghiép ddi mdi bién nay. Tu suy nghl dd, chùng tdi di sàu tim hiéu ành hudng tu tudng triét hgc phuong Tày trong quan niém cùa Phan Bòi Cbàu ve con ngudi biéu bién qua tàc pbàm Nhàn sinh Triét hgc. Cùng càn phài thày ring, day là mdt tàc pbàm rat quan trgng duge Phan Bòi Cbàu viét vào thdi ky bi giam long tai Hué, sau nàm 1925 (trong khoàng tu 1928 - 1938) va làn dàu tién dugc nhà ngbièn cùu Chuong Tbàu còng bd day dù trong Phan Boi Chàu, Toàn tqp, Tàp 7"\

<" Xem Phan Bòi Chàu. Toàn tàp, Tàp 7. Nxb. Thuàn Hóa ké't hop vói Trung tàm Vàn hóa va Ngòn ngù Dòng - Tày, Ha Nói, 2000 (tr. 173-212)

682

DOC ky cac cong irinn cua ngùdi trudc di vào tiép tue tim hiéu tu tudng ve con ngudi cùa Phan Bòi Chàu trong Nhàn sinh Triét hgc, chùng tdi thày cdn ed mdt sd vàn de phài tiép tue làm rd: Trudc hét, là phài xàc dinh rò thém càc nguòn góc tu tudng, co sd ly luàn, co sd thuc tién cùa quan niém ve con ngudi trong tàc pbàm này cùa Phan Bòi Cbàu. Càn di sàu hon nùa de ehi ra càc nói dung, cùng nhu dac diém, càcb tbùc cu the dng tiép bién càc tu tudng triét bgc phuong Tày biéu bién qua tàc pbàm này de rùt ra bài hgc tu càch tiép bién cài tu tudng d Phan Bòi Cbàu ddi vdi duong thdi va bién nay.

Trudc tién, càn phài thày ring, triét hgc ve con ngudi luòn là mdt bd phan quan trgng cùa triét hgc Phuong Ddng truyén thd'ng. Hon thè day là bd pbàn ed nhiéu kién giài phong phù, sàu sic ma tàp trung nhàt là d ba hgc thuyé't noi tiéng: Nho - Phàt - Lào. Ddi vdi tu tudng truyén thd'ng ngudi Viét cùng vày; Hon thè, ddi vdi ngudi Viét Nam, vàn de con ngudi khdng chi dugc ly giài tu viéc tdng hgp cà ba thuyé't Nho - Phàt - Lào ma dugc dal trén co sd cùa vàn de dàn toc va gin bd vdi y tbùc dàn toc. Dac biét trong càc thdi ky dà't nude bi hiém nguy tbi càc yéu td ed già tri cùa ba thuyé't déu dugc lira chgn ed ké't lai trén nén tàng tu tudng yéu nude, de làm nén sue sdng tinb thàn cùa con ngudi Viét, giùp hg vugt qua thù thàeh, ebo dén trudc the ky XIX.

Tuy nhién, sang dàu the ky XX, tinb hình ed su thay ddi, nude Viét Nam mà't ddc làp chù quyén vào tay thuc dàn Phàp, trd thành thudc dia nùa phong kién. Trudc yéu càu cùa thuc tién dà't nude, he tu tudng truyén thd'ng phài thay ddi. Ké tue va phàt huy truyén thd'ng dàn toc, Phan Bòi Chàu, vi anh hùng, nhà tu tudng dai dién tiéu biéu cho dàn toc, dng nim vùng tinb hoa vàn hda phuong Ddng, dà sdm nhàn thày dugc gidi han cùa vàn hda truyén thd'ng trong vàn de này, dà biét huóng tói tiép bién nhùng tu tudng vàn hda ben ngoài de nàng cao nói lue cùa dàn toc. Toàn bd cuòe ddi dng nhàm vào mot muc tiéu duy nhà't là tim dudng giài phdng dà't nude khdi àeb nd dich cùa thuc dàn Phàp. Tu tudng ve con ngudi cùa dng là mdt bd phan tu tudng dac sic nhàm dua lai càn eù cho viéc dào tao, td ehùc con ngudi hudng vào su nghiép giài phdng dàn toc, giài phdng con ngudi dàm bào là ngudn lue con ngudi, dàp ùng yéu càu cùa thdi dai.

Vi vày, khdng dùng lai vdi quan niém truyén thdng, tu tudng ve con

^ 683

ngudi cùa Phan Bòi Chàu ed càn cu ly luàn tu trong ba bd phan ngudn góc: Dd là tu tudng eoi ngudn phuong Ddng truyén thd'ng: Nho - Phàt -Lào; tu tudng tiép bién tu triét hgc phuong Tày va tu tudng yéu nude dàn toc. d day, chùng tdi dac biét chù y de làm rd bd phan "tiép bién tu tudng triét hgc phuong Tày" the hién cu thè trong tàc pbàm Nhàn sinh Triét hgc qua làng kinh chù nghla yéu nude cùa Phan Boi Chàu.

Se là khdng day dù nèu bd qua diéu kién, co sd thuc tién cùa thdi ky lich su Phan Bòi Cbàu sàng tao tàc pbàm Nhàn sinh Triét hgc. Lue này, Phan Bòi Chàu khdng cdn diéu kién boat ddng càch mang sdi noi ma phài chiù cành "cà chàu, chim Idng", bi o ép dù mgi bé. Thàm ddc hon, chùng dùng thù doan càch ly tàch dng khdi phong trào càch mang, su dung bgn tay sai tao ra nhùng thdng tin sai lac ddi tra ve tinb hinh càcb mang trong nude va trén thè gidi de lung lac y chi cùa dng. Òng khdng chiù bd tay, dành hét tàm tri va nghi lue de boat ddng trén ITnh vue tu tudng tdng kèt nhùng bài hgc kinh ngbiém cùa thè bé càch mang dàu thè ky XX, khéo léo tim càch ddng vién, giào due nhàn dàn dùng lén dàu tranh giài phdng dàn toc. Lue này, dng ed thdi gian dào sàu nghién cùu ve nén tàng triét hgc Ddng phuong, lua chgn tim thày trong dd nhùng yéu td cdn co già tri dem dung hgp vói yéu td triét hoc phuong Tày, phue vu cho su bào tdn va phàt trién dàn toc. Thdi ky song d Hué là Cd dd cùa triéu Nguyén, là noi biéu bién tàp trung nhàt màu thuàn xà bòi Viét Nam, Phan Bòi Cbàu chùng kién hai xu trào tu tudng ddi ngbich: Mdt dai dién cho lue lugng càch mang con non tré, mdt dai dién cho pbàn ddng, bào thù. Loai thù nhà't bao gdm: Tu tudng phong kién ed bù, bào thù ed kéo dai ngày tàn, ed tinb hudng nhàn dàn khudc tu cài mdi, xa la vdi càcb mang, no lai càu kèt vdi loai tu tudng "Tày hda nd dich", nhàn danh cài mdi nhung thuc chat là pbàn nhàn dao, pbàn tién bd, làm lac hudng càcb mang. Phan Bòi Chàu nhàn tbùc duge cà hai thù tu tudng này, déu là nhùng lue càn chudng ngai cùa su vàn dóng tién lén cùa dàn toc Viét Nam. Tuy Phan Bòi Cbàu khóng con dugc truc tiép dùng bang dàu, tham già vào phong trào yéu nuóc tién bò nhàt lue bay gid là phong trào càch mang dudi ành sàng chù nghla Màc-Lénin, tu tudng Ho Chi Minh là tu tudng tién bó nhà't lue dò dang lón manh sau 1930, nhung òng dà dành trgn càm

684

tinb cùa minh cho nò. Co gang tàn dung mgi diéu kién va khà nàng co thè, Phan Bòi Cbàu tàp trung tinh lue de phà dd hai chuóng ngai vàt trén làm hàu thuàn tao diéu kién dgn dudng de nhàn dàn mau chdng vuon lén dén vdi bé tu tudng Màc-Lénin tién bd càch mang. Ve vàn de con ngudi, dng khdng chi làm cdng viéc kè thùa ed chgn Igc bòi quan niém truyén thd'ng ma ed gang vuon lén tiép bién nhùng tu tudng tién bd triét bgc phuong Tày làm giàu thém tu duy dàn toc de ebuàn bi cho su thing Igi cùa chù nghia Màc-Lènin.

Tàm vde Phan Bòi Cbàu dà vugt hon ngudi duong thdi khi dng dành hàn mdt tàp sàch de bàn ve triét hgc nhàn sinh. O vàn de con ngudi, diéu quan trgng dng dà khài quàt nhàn chàn dugc Idi càcb tu duy chinh hgp, chinh thè trong triét hgc nhàn sinh phuong Ddng truyén thd'ng. Diéu dac biét dng mudn ehuyén tài dén ddc già do khdng chi là dién giài mdi nhùng noi dung tu tudng ve con ngudi ed ké't hgp Ddng Tày kim ed ma d chd này theo chùng tdi dng ed y tudng dat tdi tàm sàu sic, thàm vién hon là y tudng mudn bd khuyé't thém cho Idi càch tu duy truyén thd'ng d tàm phuong phàp. Mdt vàn de cdt tu ma thdi dai mdi ngày càng chùng td "su bàt càp" cùa triét hgc phuong Ddng, dd là vàn de phuong phàp. Bude dàu, dng vàn dung phuong phàp dién dich, phuong phàp pbàn tich, phuong phàp he thdng, phuong phàp càu trùc - chùe nàng cùa triét hgc phuong Tày càn ma dng dà tiép nhàn dugc de xem xét va trinh bay vàn de con ngudi"*.

"* De thày duoc khi'a canh "dói mói" nhò viéc tiép nhàn vàii de phuong phàp này ò Phan Bòi Chàu, chùng ta xem càch óng làp y va trinh bay vàn de triét hoc con nguòi trong 3 chuong.

Chuong thù nhàt: Giài thi'ch y nghla hai chù "nhàn sinh". Nhàn nguyén chQ Hàn doc là Nhàn, theo quó'c vàn ta thòi Nhàn là ngUòi, theo Phàp vàn thì "Nhàn" là "Homme". Giài thich y nghla chù' Nhàn, truóc tién phài tra lòi mày càu hòi:

1. Vi sao ma co nguòi? 2. Nguòi là gióng gì? 3. Nguòi so vói van vàt thì the nào? 4. Nguòi so vói tròi dà't thì the nào? 5. Loài nguòi co ngày tiéu diét khòng?

Chicang thù hai: Càc bó phàn thuóc ve nhàn loai so hùu: 1. Nhàn thè (Coprs Humain): Co the con nguòi 2. Nhàn tinh (Caractères Humain): Tinh tìnJi con nguòi 3. Nhàn due (Désir Humain): Uóc muón, nhu càu 4. Nhàn càch (Personnalité) 5. Nhàn su (quan he ling xijf cija con nguòi dói vói tir nhién xà hói, dói vói nhau).

Chifcmg thùba: Bàn ve thién chiic cùa con nguòi (chua suu tàm duoc).

685

Day là mdt ddng gdp rat quan trgng ma Phan Bòi Chàu in dàu dàu àn cà nhàn dac sic cùa riéng dng vào thdi ky sau 1925 ma trudc day chua dugc chù y. Theo chùng tdi, diéu này dành dàu su nò lue khdng ngìTng tu boàn thién trong tu tudng nhàn tbùc cùa Phan Bòi Cbàu.

Vdi phuong phàp pbàn tich tiép nhàn duge, dng dà xuàt phàt tu quan niém Nho - Phàt - Lào truyén thd'ng de nhin nhàn vàn de ngudn gdc, bàn chat, càc dac trung cùa con ngudi nhung khdng boàn toàn dàp theo càcb nghl cùa ngudi xua. ly giài ngudn gdc con ngudi dng khdng rdi xa nguyén ly triét bgc phuong Ddng ve bàn nguyén, bàn chat cùa thè gidi nói chung, con ngudi ndi riéng là do hai khi àm -duong ké't hgp, do trdi - dà't giao hda, do ké't hgp càc nhàn duyén... ma sinh ra"*. Tuy nhién, di vào bàn chat con ngudi càn dua vào co sd ly luàn phuong Tày, dng ndi: "Ngudi ehi là trong vqn vàt, thi thòi nén ggi nguòi bang gióng gi? Tra Idi càu hói ày phài tham khào luàn ly hgc cùa Ddng phuong va xà lidi hgc d Tày phuong... Bay gid mudn cho dùng su thàt xin timo khào vdi thuyé't xà lidi hgc cùa Tày phuong.

Triét hgc Tày phuong, dng A ly Ty Da Dite (Aristote) ed ndi: Loài ngudi khi mdi bàt dàu sinh ra là mdt thù ddng vàt ma cà xd hói (Nhàn loqi sinh lai thi xd lìdi ddng vàt).

Nhà triét hgc Ao là dng Da Ld Tàn Ldnh (William Jérulen) cùng ndi: Nguòi là mdt gióng sinh vài ed xd ligi, mot loài dóng vàt hay quàn cu? Óng Iqi nói thém ràng: "Loài ngUdi à trong vii tru tàt phài nhàn xd hói hodn cành làm cài kho tàng rat trgng yéu, bòi vi nhùng gióng ma cung càp tinh thàn, sinh hoqt, chi dqo nói dung cho loài nguòi, tàt thày d noi xd hói"^^\

Khi dua trén co sd ly luàn phuong Ddng de tiép bién tu tudng phuong Tày de tra Idi vàn de bàn chat "ngudi là gidng gi", Phan Bòi Chàu dà tién gàn sàt quan diém bién dai ve con ngudi khi dng viét: "Chùng ta dàm quyè't dinh ràng: NgUdi là mot gióng dòng vàt ma ed xa hdi"'-^\

Con ngudi ed ngudn gdc tu tu nhièn nhung khi dà hinh thành sinh ra con ngudi rdi tbi nd ed mdt dac trung dac biét khi so sành vdi tu nhién, van vàt. Ò diém này Phan Bdi Chàu ed su phàt trién hon nhùng nhà tu tudng Viét Nam duong thdi khi dng dua vào kboa hgc phuong

<" Phan Bòi Chàu. Sdd, tr. 180-182. <''•*" Sdd,tr.l83.

686

'lay ai sau pnan uen moi quan ne giùa con ngudi vdi tròi dà't, van vàt. Nàm chic co sd ly luàn Nho - Phàt - Lào, Phan Bdi Chàu dà tiép bién tu tudng tién hda xà bòi cùa phuong Tày, ve tuong tàc qua lai giua ngudi va tu nhién trai qua bao thdi ky phàn ành ba trinh dd ly tri cùa con ngudi: Giai doan 1 - Bit chude, phu thudc vào tu nhién boàn toàn; Giai doan 2 - Dàn dàn tàch ra khdi tu nhién thè bién d trinh dd nhàn tbùc va nàng lue cài tao van vàt; Giai doan 3 - Dat dén su khdng che, chinh phue, tu chù, cài tao tu nhién do ly tri ngày mdt manh.

Chùng tdi nhàn thày ring, làp y cùa Phan Boi Chàu ludn tuàn theo mdt trinh tu Idgic nói tai, dd là bàm chàc vào co sd ly luàn Tam giào Phuong Ddng dat trén nén tàng tinh thàn dàn toc de Ige bd càc yéu td bàt Igi cho yéu càu phàt trién dàn toc, tài càu trùc càc yéu td dugc chgn Igc lai vdi su tham già cùa càc yéu td tu tudng triét hgc phuong Tày dugc òng chgn lua giài thich cho phù hgp vói yéu càu thuc tién càp bàch cùu nuóc, cùu dàn. Vi vày, ma khi tiép tue kè thùa càc yéu td tu tudng Nho - Phàt - Lào - Thién ebùa giào de ky giài ve ngudn gdc tu nhièn cùa con nguòi, Phan Bòi Chàu dà vugt qua truyén thd'ng khi dng chù dinh ha thàp vai trd cùa Trdi - Phàt - Thành - Thàn - Thugng de nhàm de cao con ngudi, nàng cao nhàn tbùc ve vai trd chù ddng tich cuc cùa con ngudi: "Con ngudi là mdt gióng thiéng lièng hon vqn vàt md Iqi là mot bàc tàn truàng d trong vqn vàt... Sau khi dd so dupe tinh xàc thdi biét ràng ngudi ta ed mdt bd de khdn, mdt man nàng lue md nhùng vàt khàc khdng cà. Nguòi cao hon vqn vàt dén gap nghin gap vqn... bào ràng nguòi chinh là mdt dqi cuòng quyén à trong vqn vàt cùng dùng làm"^^\ Ngudi là tinh hoa cùa trdi dà't, van vàt, con ngudi co thè thay ddi duge sd ménh, diéu ly dugc ménh tròi: "Nguòi chinh là site chap nói chd thiéu cho tròi nùa kia"^^\

Òng manh dan tiép bién tu tudng triét hgc phuong Tày de bd sung làm ró y này: "Ly ày chang nhùng lipc thuyé't Ddng phuong nhiéu nhà chù truong md hpc thuyé't Tày phuong càng chù truang mqnh làm. Nhùng sàch Tày phuong dùng chù "Thién nhién" vói chù "Thupng de" dqi biéu cho tròi dà't, chùng ta nhàn ró thdi biét dupe hp cùng bào ngudi ta phài so vdi tròi dà't.

"'Sdd,tr.l84. '2'Sdd, tr. 185.

687

Triét hpc Tày thudc ve phài tién bd (Progrès) cà dng Dich Tqp Nhi (Descarte), dng Bòi Cdn (Bacon), dng Thién Hy Due (Fichte), hg nói: Sue làm cùa ngudi ed thè chién thàng dupe thién nhién dén vò hqn lupng, va tri thùc cùa ngudi ta dói veri thién nhién, quyén lue cùa nguòi ta thò'ng tri dupe thién nhién, là vi gióng ngUòi ta co khoa hpc.

Theo ly tudng cùa càc nhà Tày triét, thdi lodi ngudi dd à vào giùa thè' gidi, tàt nhièn phài làp mot cành gidi nhàn vi de dói làp vói cành gidi thién nhièn. Hp nghì ràng, ngUòi vói thién nhién nguyén lai dói làp vói nhau, ngUòi ed thèlà'y tri thùc ma chiè'n thàng thién nhién"^^\

Phan Bòi Chàu dà kè tue truyén thdng Nho - Phàt - Lào khi nhàn manh, de cao dén yéu td tinh thàn, tu tudng tri tue cùa con ngudi va biét tdng hgp nàng cao lén nhd tiép nhàn ành hudng cùa triét hgc khai sàng, duy ly phuong Tày, nhà't là tu tudng tién hóa luàn xà bòi cùa Spenxò. Phan Bòi Chàu khòng chi nhàn manh de cao dac diém co khdi de, ed tri khdn cùa con ngudi so vdi ddng vàt, ma dng cdn de cao so sành con ngudi ed thè vuon cao de làm dùa con "kbda tao sung lu", bd khuyé't cho trdi dà't, ành hudng tu tudng cùa triét hgc khai sàng, duy ly dà dugc dng tiép bién phù hgp vdi yéu càu xà bòi. Òng cho ring, sue manh cùa ly tri, tri tue dem lai sue manh van nàng de con ngudi khdng che, chinh phue trdi dà't, phue vu cho Igi ieh cùa minh, ma hon thè nò cdn mang lai sue sdng, sue canh tranh cho tùng dàn tdc, tùng chùng tdc. Vi thè, trong lich su dà dién ra luàt canh tranh ve sue sdng giùa càc dàn tdc. Chién thing vinh du sé thudc ve dàn tdc nào, chùng toc nào co sue canh tranh, tri nào linh boat. Òng td cào manh me ràng, chinh sàch cai tri nò dich ngu dàn cùa thuc dàn Phàp dà làm tdn hai dén toàn bò Nhàn tinh tòt dep cùa ngudi Viét. Dàn tdc Viét Nam mudn khdng bi tuyét ndi, tuyét chùng phài ed y thùc tu ve, tu trgng, tu tdn, de tdn tai phài hgc tàp "luàt tu ve" cùa tu nhién, "con chim cùng thi nd md, con thù cùng thi nd càn", phài doàn kèt vùng lén giành lai quyén sdng. Dàn tdc Viét Nam phài lua chgn là'y con dudng de tdn tai, phàt trién chù khdng thè tròng cày d ben ngoài, d Tròi, Phàt, Thàn, Thành, Thugng de... va khòng dugc khiè'p nhuge truóc cudng quyén. Dd mdi là muc tiéu dng hudng nhàn dàn vuon tdi.

*" Sdd, tr. 186.

68«

Ong dà tién dàn sàt vdi triét hgc Màc-xìt khi nhàn dinh con ngudi khi thuc hành khàc con vàt là nhd tu tudng, càng tu tudng càng vàn minh, càng vàn minh nhd ed thuc hành, nhd thuc hành càng tu tudng"*. Vdi càc càn eù ly luàn dd va thuc tién Viét Nam, dng rùt ra bài hgc: Trong cude dàu tranh giành lai quyén sdng, ngudi Viét Nam nèu eù giù nhu cu thi sdm hay mudn sé thàt bai. Nhung nèu ngudi Viét Nam biét thay ddi, dàm canh tranh, biét bgc lày cài hay cùa ngudi ngoài de tàng sue de kbàng, tàng sue canh tranh, tbi chic chin chién thing sé thudc ve dàn tdc ta, bdi vi bàm thu "ngUòi Viét Nam nhò dupe chinh khi cùa ly hda san tliàng minh, de dqy"^^\

Nhu dà ndi d trén, nhin toàn thè tàc pbàm ndi bàt ddng gdp rat quan trgng cùa Phan Bòi Cbàu dd là bude dàu su dung phuong phàp bé thdng - càu trùc va càu trùc - chùe nàng de trinh bay vàn de con ngudi. Vi thè phàn thù hai cùa tàc pbàm Nhàn sinh Triét hpc, dng di vào pbàn tich càc yéu td tao nén chinh thè con ngudi va phàn thù ba cùa tàc pbàm dành bàn ve chù nàng cùa con ngudi. Càch trinh bay dd làm cho nói dung cùa khài niém con ngudi duge phong phù hon so vdi quan niém con ngudi trong triét hgc phuong Ddng truyén thdng.

Sau day chùng tdi se di vào càc luàn chùng cu thè:

Miic thù: nhàt, dng dà su dung khài niém "Nhàn thè" (Coprs Humain) de ehi màt càu tao cùa co thè con ngudi, mdt khia canh quan trgng triét hgc phuong Ddng trudc day dà ed chù y song trinh bay dudi dang nhùng tri thùc tdng hgp. Dèn lue này, Phan Bdi Chàu dà dua vào tu duy pbàn tich cùa phuong Tày, dng viét: "Nhàn thè nghla là thàn thè cùa loài ngudi, nhà't tìiié't càc co quan d trong thàn thè ngUòi ta ma thudc phàn xàc, thày déu ggi là nhàn thè.

Theo hgc thuyé't dng Bà Lqp Dò (Platon) thòi toàn vù tru chia làm hai thè gidi: mot là thè gidi càm giàc, hai là thè gidi ly tri. Hai thè gidi ày ggi bang Dqi vù tru. Riéng phàn Nhàn loqi cùng co hai thè gidi: mot là thégiói linh hon, hai là thègiói nhue thè. Hai thégiói ày ggi bang Tiéu vu tru. Nhitng vi linh hon tàt phài gùi vào xàc thit. Khi loài ngudi ehita dén chét thdi xàc thit chinh là "thành", là "phù" cùa linh hon. Vày nén muc trudc phài giài ve phàn xàc thit, con phàn linh hon sé giài sau.

'" Phan Bòi Chàu, Toàn tàp, Tàp I, tr.l02 - 107. *'' Sdd, Tàp n, tr.63

689

Toàn bd xàc thit phài chia làm hai phàn: Ngù quan hình hién ra d ben ngoài, ggi bang ngoqi thè; Ngù tqng lue phù giàu kì à ben trong ggi bang nói thé"^^\

Mac dàu dén khi dò han che cùa Phan Bòi Cbàu ve kién tbùc khoa hgc co bàn, ve càu tao - co thè con ngudi là khdng thè trành khdi, song d day dng dà co gang vuon lén tiép càn càc hiéu biét ve càu tao y sinh hgc co the ngudi cùa khoa hgc thdi Càn dai de làm càn eù luàn giài ve Nhàn the.

Tiép theo d muc 2, dng dà su dung phuong phàp pbàn tich de thày dugc mdt yéu tò quan trgng trong ddi song tinh thàn cùa con ngudi, dd là Nhàn tinh (Caractères Humain), mdt cài nhin vùa gidng truyén thd'ng vùa ddi mdi truyén thd'ng. Phan Bòi Cbàu dà ed su khài quàt tu Nho - Phàt - Lào càc già tri tu tudng cdn phù hgp vdi thdi dai, dac biét dng nhàn manh màt dao due, tinh thién, nhàn, ài, yéu tbuong con ngudi là già tri chung tdt dep cùa triét bgc Nhàn sinh Ddng phuong. Òng cdn tiép nhàn tu tudng triét hgc phuong Tày nhu òng Sòcrat, Platon, Thrasymachus, Carlyers... Òng tdng hgp lai va pbàn biét trong triét hgc Tày phuong co hai phài quan niém Nhàn tinb: duy vàt luàn va duy tàm luàn. Khi bàn ve tinh nguòi, óng vugt qua nguòi truóc d chò, dng nhin thày màt thdng nhà't xuyén sudt trong càc triét thuyé't Ddng -Tày là déu chù truong con ngudi phài hudng theo Nhàn dao, bang con dudng bgc tàp, tu dudng, rèn luyén, dàu tranh de khdng ngùng cài luong boàn thién minh.

Ò muc thù 3, khdng càu chàp né ed va cùng khdng giào diéu, sùng bài tu tudng ben ngoài. Vdi càch kè thùa ed chgn Igc càc tinh hoa cùa triét hgc phuong Ddng, dng dua ra mdt nói dung tdng hgp tu tudng ve con ngudi dugc càch tàn làm mdi nhd tiép bién triét hgc phuong Tày, dò là càch Phan Bòi Chàu hiéu ve Nhàn due (Desir Humain).

Su dung phuong phàp pbàn tich, dng phàn chia trong triét hgc Ddng phuong va Tày phuong ed hai loai nhàn due: ed loai nhàn due bep, ich ky, xàu càn loai bd va ed loai nhàn due rdng Idn, vi nhàn loai, tdt dep, chàn chinh càn duge phàt trién, phàt huy, chù khdng thè mày móc theo chù truong càm due, diét due, tièt due, qua due trong qua khù.

'" Phan Bòi Chàu. Sdd, Tàp 7, tr.l91.

690

'Tinh due cùa chùng ta ma tluét dupe nhu dite Khdng thòi bào rdng tinh due là kho tàng cùa mudn viéc lành cùng chang phài qua dàng.

Nhu trén ày kè là tinh due thuóc ve loqi làn va róng. Trai Iqi co tinh due xàu nhu trong sàch Td truyén ndi: "Dì nhàn tùng due tién tè'", ed nghia là bàt bude mgi ngudi theo long due riéng cùa minh, it viéc gì nén..."

"Hgc thuyé't chàu Àu nói dén nhàn due cùng chù tritong cà hai phuong dién: mdt phuong dién thdi ehi trdng mong vào hqnh phùe Ipi Idn cùa minh, thuóng gpi bang Ipi ky chù ngliìa, md cùng ggi bang di ky chù nghìa. Mot phuong dién Iqi trdng mong elio tdng tién hqnh phùc cùa tàt cà mgi ngudi, dà là Ipi tha chù nghia, hay ài tha chù nghìa.

Thuyé't ài ky chù nghìa (Egoùsme) ngudi sàng thùy là dng A Ly Ty Pha (Aristippus) ngUdi nifóc Hy Lqp, thuyé't này cùng nhU thuyé't vi ngd cùa Duong Chu d Ddng phuong.

Thuyé't ài tha chù nghìa (Altruisme) ngudi sàng thùy là dng Khóng Dite (Auguste Comte) ngUdi nude Phàp, thuyé't này cùng nhu thuyé't kiém ài cùa Mac Dich.

Gap xem hét càc thuyé't trén ày thdi chùng ta phài nhàn ràng: Nhàn due cà xàu ed tot, ed rdng ed hep..."^'\

Phan Bdi Chàu cho ràng nhà càm quyén phài de cho ngudi dàn Viét dugc song, chinh sàch cai tri cùa chinh phù làm cho ngudi Viét khdng cdn dudng sdng, dudng nhàn due. Vdi nhàn dàn dng kéu ggi, ngudi minh phài ludn tu bdi bd nhiét huyé't ài qud'c, ài chùng, ài nhàn, san sàng hy sinh tàt cà cho dàn tdc, dà't nude, ngugc lai càn phài dep bd nhùng suy nghl vi Igi ich cà nhàn nhd mgn hudng tdi ly tudng cao cà vi dàn, vi nude.

Phan Bòi Chàu nhàn ra y nghla làm dòng lue thùc day tién bò xà hói cùa nhùng due vgng cao dep vi nghìa cà dàn toc, nhàn loai ò nhùng ngudi lao ddng, nhùng anh hùng xà thàn vi nghla.

Muc thit 4, Phan Bdi Cbàu cdn dua thém mot nói dung mói me trong quan niém ve con ngudi, dd là càch quan niém ve Nhàn càch con ngudi (Personness Humain): "Y nghìa hai chù cùa Nhàn càch gdm

"* Sdd, Tàp 7, tr. 203-204.

691

ed ba nglna: mdt là phà'm càch cùa con ngUòi, vàn cao trdi hon vqn vàt; hai là, tu càch cùa con nguòi, (nhàn càch ed nghìa), là màt ngudi cà tu càch, giài thich elio ky thdi là màt nguòi kia ehiéu theo phàp luàt cùa nghìa vu va quyén Ipi, dupe tu chù ddc làp; ba là, càch thùc làm cho nén mot con ngudi"''^\

Theo dng, d nghia thù nhàt, nhàn càch là nhùng pbàm càch cao quy khié'n con ngudi khàc van vàt, vdn do tao hóa bàm sinh d con ngudi, thdi ngudi Viét Nam vdn tiém tàng vàn chua san. Trong dà phàm chat bang dàu là biét Nhàn, Nghìa, phài trai, yéu nude yéu ngudi, trong trudng ky lich su vdn là truyén thd'ng cùa ngudi Viét. Thè nhung, nay ngudi Viét bi màt chù quyén, thuc dàn Phàp mang danh khai hda vàn minh nhung ky thuc dem mdt dai tai hga cho ndi gidng Viét, khièn hg màt hét cà nhàn càch theo nghìa thù hai. Hg màt ddc làp tu chù, bi phàp luàt cùa thuc dàn bà khàc dà kim trdi, tude màt quyén con ngudi tdi thiéu cùa hg. Òng khéo léo su dung vù khi tu tudng Tu do - Binh dang - Bàc ài cùa triét hgc Khai sàng de lén àn àeb thd'ng tri cùa thuc dàn Phàp là di ngugc lai quyén nàng tao hda ban cho tàt cà con ngudi. Ò nghìa thù ba cùa nhàn càcb, dng khuyèn kbich ddng vién nhàn dàn bay tin d phàm càch trdi phù cùa minh, d nàng lue cài tao boàn cành, bay hgc y ehi tu ve cùa ddng vàt, sue canh tranh cùa tu nhièn de tu bdi dip dù sue giành lai nghìa thù hai, thù ba cùa nhàn càch, khié'n cho ngudi Viét minh xùng dàng vdi tu càch mdt con ngudi. Dò là chd dac sic trong quan niém Phan Bòi Chàu ve con nguòi.

Kè thùa quan niém phuong Dóng, Phan Bòi Chàu giài thich ky màt quan he cùa con nguòi, dò là muc thù nàm: Nhàn su. Nhung ò day khàc vói quan diém truyén thò'ng, óng su dung phuong phàp phàn tich de ly giài ba phuong dién quan bé cùa con ngudi là: Quan he ddi vdi tu nhién; quan bé cùa con ngudi ddi vdi nhau trong xà bdi; va quan bé cùa con ngudi ddi vdi cà nhàn minh. Càch md rdng nói bàm khài niém con ngudi dén diém này dà tién rat gàn vdi càcb hiéu hién dai cùa chù nghìa Màc-Lénin. Tuy nhién, là mdt ngudi dào luyén tu nén hgc eù, dng chua thè vuon tdi Idi dién dat rd ràng, mach lac, chat che theo Id-gic khàch quan hién dai. Phan Bòi Cbàu vàn con vuong vàn vói

'" Sdd, tr.207.

692

cài nhin dao ly va thién ve viée bién minh làm sàng nghìa cùa kinh dién Nho - Phàt - Lào de chùng co thè thich ùng vói thdi dai, ma chùa ed su dùt khoàt nhin nhàn su trai thdi cùa chùng. Tu tudng cùa dng ve càn bàn vàn duong dùng d làp trudng ed tinh chat dàn chù tu san càn dai de nàng càp càc già tri cùa Nho - Phàt - Lào ve vàn de con ngudi, tuy ring ddi lue dng dà tién sàt dén tu tudng Màc-xit.

Qua day chùng ta thày ràng, màc dù trong diéu kién khd khan va khdng thè trành khdi nhùng han che lich su, Phan Boi Chàu da thuc hién dùng tinh thàn "tu cudng bàt tue" de khdng ngùng chgn lira tiép nhàn nhùng tu tudng triét hgc phuong Tày càn dai (qua Tàn thu, tàn vàn va qua sàch bào qud'c ngù, sàch chù Phàp) làm giàu thém quan niém truyén thd'ng ve vàn de con ngudi, làm cho ndi bàm khài niém con ngudi so vdi trudc dugc md rdng thèm rat nhiéu. Dùng vùng trén làp trudng dàn toc de chgn lua trong eòi ngudn phuong Dòng va phuong Tày nhùng yéu td con phù hgp phue vu cho yèu càu giài phóng dàn toc, Phan Bòi Chàu dà làm nhiém vu giùp ehuyén hóa tiép nói tu truyén thò'ng dén vói hién dai. Nhùng tu tudng cùa óng trong tàc phàm Nhàn sinh Triét hpc dà góp phàn làm sàng tò nhùng vàn de: Nguòn gdc, bàn chat, chùe nàng, càu trùc cùa con ngudi là nhùng vàn de góp vào càn eù ly luàn càn bàn, góp phàn xày dung con dudng giài phdng dàn tdc, giài phóng con ngudi, là su ddng thuàn cùng ehiéu vói càch mang. Trong su nghiép ddi mói ngày nay nghién cùu thdi ky này, chùng ta ed thè rùt ra nhùng bài hgc quy bau tu trong tu tudng cùa Phan Boi Chàu ve con ngudi trong tàc phàm Nhàn sinh Triét hoc.

693