New KOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCI · 2019. 9. 11. · Eksperymentowanie - czyli droga do sukcesu pro-totypami stoi. Eksperymenty są najczęściej kojarzo-ne z laboratoriami. I mimo że

KOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCIJAK JE KSZTAŁTOWAĆ W ELASTYCZNYM EKOSYSTEMIE EDUKACYJNYM?

DLA

WARSZAWA 2016

INTERNETOWE REWOLUCJEEWALUACJA PROGRAMU

Logotyp główny– symbolika znaku

Przygotowując logotyp Polskiego Funduszu Rozwoju poszukiwaliśmy uproszczonych form geometrycznych, które będą utrzymane w stylistyce nowoczesnej i minimalistycznej, zarazem jednak w odpowiednim ułożeniu i „polskim” kodzie kolorystycznym będą przywodzić na myśl:

• rozpostarte skrzydło orła białego, • dynamicznie łopoczące pióra

w pióropuszach husarii,• fale wynoszące gospodarkę/

polskie firmy na szerokie wody międzynarodowych rynków,

• wznoszące i pomyślne wiatry napełniające żagle rozwoju.

Z szerokiego spektrum rozważanych form, zdecydowaliśmy się znak oprzeć na planie kwadratu, o dwóch zaokrąglonych rogach. W niego wpisaliśmy trzy elementy – „pióra”.

„Pióra” – rosnące, białe fale, pojedyńczo nie stanowią same w sobie komunikatu wizualnego. Jednak łącznie, po zakotwiczeniu ich względem lewego boku czerwnego tła, nie tylko rozpościera się przed nami szkrzydło orła, ale także ideogram rozwoju, przez coraz to wyżej wznoszący się oraz powiększający się obiekt. W tym wymiarze znak otrzymuje wyraźnie dostrzegalną dynamikę wzrostu. Zakończenia „piór” zadarte w górę wykreślają diagonalę do prawego górnego rogu tła. A ponieważ

w kulturze łacińskiej, podczas czytaniai przyjmowania informacji, obserwację prowadzimy od lewej do prawej, znak prezentuje w pełni czytelną formułę wzrastania.

Poprzez zaokrąglenie naprzeciwległych wierzchołków w kwadracie, lewego górnego oraz prawego dolnego, uzyskujemy dodatkowe wzmocnienie, wspomnianej już, diagonalnej dynamiki znaku. Zmodyfikowany logotyp uzyskuje również symbolikę roślinną – rozwijającego się liścia.

Kolorystyka została oparta o narodową kompozycję barw. Ten kod jest nienaruszalny, bez niego opracowanie jakichkolwiek form zawsze pozostawiać będzie niepewność skojarzeń. Dlatego to biel i czerwień są jedynym wypełniającym temat walorem narodowym w zakresie kolorystycznym.Godło znaku graficznego zestawiliśmy z klasyczną, szarą, szeryfową typografią nazw instytucji, przez co uzyskaliśmy szlachetny, ale i nowoczesny logotyp dla wszystkich marek Polskiego Funduszu Rozwoju.

54

Polski Fundusz RozwojuKsięga identyfikacji wizualnej

Symbolika znakuLogotyp

Kluczowe wnioski 10

Zawrotne tempo zmian 12

Kompetencje przyszłości 16

Jak kształtować kompetencje przyszłości? 19

Metodologia badań 22

Co dają nam studia – a czego nie dają 24

Czy studia uczą kompetencji przyszłości? 26Kompetencje cyfrowe: ledwo dostatecznie 26Kompetencje poznawcze: dobrze, ale mogłoby być lepiej 27Kompetencje społeczne i emocjonalne: dostateczny z minusem 28

Długa lista wyzwań 30Za dużo wykładów, za mało warsztatów 30Brak tolerancji dla błędów i eksperymentowania 32Pasjonat poszukiwany 32

Rekomendacje 33Kompetencje przyszłości są kształtowane w elastycznym ekosystemie edukacyjnym 33Istotną rolę w ekosystemie edukacyjnym odgrywają uczelnie wyższe, usieciowione i aktywnie współpracujące z innymi podmiotami 34Jakość kształcenia kompetencji przyszłości na uczelniach zależy od inwestycji w dydaktykę i dydaktyków 40Sprawny ekosystem edukacyjny determinuje szanse polskiej gospodarki 40

Bibliografia 42

SPIS TREŚCI

AUTORKI dr. hab. Renata Włoch dr. hab. Katarzyna Śledziewska

WSPÓŁPRACAJoanna MazurSatia RożynekŁukasz Nawaro

OPRACOWANIE GRAFICZNEMaja Rynkowska

Numer ISBN: 978-83-946196-7-1

DELab UWul. Dobra 56/6600-312 Warszawatel. 22 552 70 01

[email protected]

RAPORT KOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCI KOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCI RAPORT

4 5

popularność bezpłatnych warsztatów prowadzonych w kilkunastu polskich miastach, na których wykwa-lifikowani trenerzy nauczali kreatywnego myślenia i tworzenia innowacyjnych pomysłów metodą desi-gn thinking pokazała, jak duży mamy w Polsce po-pyt na pozyskiwanie kompetencji przyszłości.

Poniższe badanie potwierdza, że studenci i absol-wenci są przekonani, że w dzisiejszych czasach ko-nieczne jest ciągłe dokształcanie się, a studia są je-dynie jednym z etapów w mającym trwać całe życie procesie zdobywania nowej wiedzy i doświadczeń. Powinniśmy wzmacniać postawy wspierające zacho-wania przedsiębiorcze, takie jak gotowość do podej-mowania rozsądnego ryzyka, odporność na kryzysy i umiejętność tolerowania niepewności. Takie otwar-te podejście do procesu uczenia się jest niezbędne w kontekście przygotowania młodych do funkcjono-wania w świecie, w którym ciągła zmiana warunków jest normą. Jeśli chcemy wychować nowe pokolenie innowatorów powinniśmy zachęcać ich do aktywne-go udziału w kreowaniu, a następnie w rozwiązywa-niu problemów pojawiających się nieuchronnie na styku starego i nowego porządku społecznego oraz gospodarczego.

Zachęcam do lektury!

Równy dostęp do dobrej jakości systemu edukacji decyduje zarówno o sukcesie indywidualnym, jak i poszczególnych krajów. Szereg badań wskazuje, że wiedza jest głównym czynnikiem rozwoju gospo-darczego od czasów pierwszej rewolucji przemysło-wej. Zdolność do mobilności wewnętrznej, umoż-liwiającej dzieciom z rodzin o niższych dochodach i wykształceniu osiąganie wyższych dochodów i po-ziomu wykształcenia, w połączeniu z nowoczesnym sposobem nauczania nie tylko „twardej” wiedzy, ale przede wszystkim „miękkich” kompetencji to rów-nież klucz do sukcesu polskiego społeczeństwa.

Funkcjonowanie systemu edukacji, kształtowanie kompetencji jego uczestników oraz przyszłości nauczania i uczenia się, szczególnie w kontekście koncepcji uczenia się przez całe życie – to najbar-dziej aktualne dziś tematy poruszane podczas debat o zmieniającym się rynku pracy i różnych etapów w mającym trwać całe życie procesie zdobywania nowej wiedzy i doświadczeń zawodowych. Zmiany te będą dotyczyły wszystkich sfer życia. Można je prognozować na podstawie analiz dynamiki roz-woju wybranych kierunków techniki i technologii, obserwowanych np. w ostatnim dziesięcioleciu. To właśnie technologia i wynikające z niej przewarto-ściowania w dziedzinie produkcji i usług skłaniają do rozważań na temat niezbędnych kompetencji

pracowników – rozpatrywanych w perspektywie kilkunastu lat. Technologie to szanse, ale też za-grożenia, jeżeli nie będą właściwie wykorzystane. Nie uświadamiamy sobie jak bardzo rynek pracy i społeczeństwo może zmienić się pod wpływem ak-tualnej rewolucji przemysłowej opartej o sztuczną inteligencję, robotyzację, internet rzeczy, czy eko-nomię współdzielenia. W takim otoczeniu rozwój i edukacja powinny być oparte o nowy zestaw „kompetencji przyszłości”.

Światowe Forum Ekonomiczne nazwało umie-jętności nieszablonowego, krytycznego myślenia, kreatywności i rozwiązywania problemów kluczo-wymi kwalifikacjami pracowników w 2020 roku. W Polsce wciąż jest jeszcze niewiele działań, które w sposób systemowy wspierają indywidualną ścieżkę rozwoju młodych osób, stojących na progu podej-mowania decyzji ważnych pod względem zawodo-wym i osobistym.

W Polskim Funduszu Rozwoju, który prócz inwe-stycji finansowych zapewnia szereg inicjatyw edu-kacyjnych, wierzymy, że kreatywność jest jak jaz-da na rowerze – można się jej nauczyć. Podobnie jest z jedzeniem pałeczkami czy gotowaniem. Pod tymi hasłami uruchomiliśmy ogólnopolski projekt edukacyjny Projektanci Innowacji PFR. Ogromna

Paweł BORYS Prezes Polskiego Funduszu Rozwoju

Powinniśmy wzmacniać postawy wspierające zachowa-nia przedsiębiorcze, takie jak gotowość do podejmowania rozsądnego ryzyka, odporność na kryzysy i umiejętność tolerowania niepewności.


6 7

By sprostać aktualnemu tempu przemian, które jest efektem digitalizacji, musimy posiąść nowe umie-jętności oraz zmienić nasz dotychczasowy sposób myślenia. Jak to zrobić, tak by nasi studenci, pra-cownicy, politycy, przedsiębiorcy czy nauczyciele byli gotowi na to, co przyniesie przyszłość? Jak wy-posażyć ich w nowe kompetencje i zmienić sposób myślenia, by pomóc w dotrzymaniu kroku zmienia-jącemu się światu? Zacznijmy od sposobów rozumo-wania, tak by byli w tym myśleniu szybcy i spraw-ni. Zacznijmy od pokazania im, jak wprowadzać innowacje, by już dziś budować przyszłość, jakiej pragniemy. Zacznijmy dzisiaj. Pierwszym krokiem niech będzie program Projektanci Innowacji, które-go zadaniem jest pomaganie ludziom w stawaniu się innowatorami w codziennym życiu. Chcemy pomóc ludziom w budowaniu w nich twórczej odwagi, by mogli rozwiązywać problemy w nowy, dynamiczny i kreatywny sposób.

Zatem jak zamierzamy to zrobić?

Przed rozpoczęciem programu rozesłaliśmy ankietę do wszystkich uczestników. 81% z nich uznało, że najważniejszymi zdolnościami, których im brakuje, jest kreatywność i krytyczne myślenie. Umiejętność rozwiązywania problemów zaznaczyło aż 72% ankie-towanych. Liczby te pokrywają się z wnioskami ze Światowego Forum Ekonomicznego, według których umiejętność rozwiązywania złożonych problemów, krytyczne myślenie i kreatywność to trzy najważniej-sze kompetencje w 2020 r.

Rzeczywistość wygląda jednak niestety inaczej: 36% uczestników ankiety uważa, że studia wyższe w ogóle nie uczą kreatywności. W przypadku krytycznego my-ślenia i umiejętności rozwiązywania problemów wynik jest tylko nieco lepszy i wynosi odpowiednio 23% i 27%.

Jedną z interpretacji takiej rozbieżności może być fakt, że tradycyjna edukacja przyzwyczaja studentów do zadań, które są dobrze zdefiniowane i posiadają jedno poprawne rozwiązanie. W prawdziwym świe-cie natykamy się jednak na bardziej złożone, niejed-noznaczne problemy, często o wielu niewiadomych i kilku rozwiązaniach.

Wierzymy, że spośród wielu różnych umiejętności i postaw w przyszłości najważniejsze okażą się te trzy:

Odkrywanie problemów. Musimy być badaczami, którzy pytają i odkrywają problemy. Innowacyjność i design thinking to przede wszystkim wyszukiwanie problemów, a nie tylko ich rozwiązywanie. Poczucie realnego wpływu na otaczającą nas rzeczywistość daje nam odwagę do podważania status quo, a co z tego wynika: do stawiania śmiałych pytań otwierających wielkie możliwości. Zdobycie umiejętności radzenia sobie ze złożonymi problemami wymaga cierpliwo-ści i doświadczenia. Pracując nad rozbudowanymi projektami, uczymy się patrzenia na nie z różnych perspektyw i szukania zupełnie nowych rozwiązań. I najczęściej – bo to praktyka czyni mistrza – z czasem coraz większe wyzwania przestają nas ograniczać, a stają się źródłem nowych możliwości.

Dr Frederik G. PFERDT Chief Innovation Evangelist, Google Wykładowca na Uniwersytecie Stanforda

Empatia czyli zmiana perspektywy. Wyłącznie wchodząc w czyjąś skórę jesteśmy w stanie najlepiej pojąć czyjąś perspektywę. Umiejętność dostrzega-nia potrzeb i motywacji innych ludzi to podstawa do tworzenia rozwiązań, które będą na te potrze-by odpowiadać. Empatia i spojrzenie na problemy z perspektywy innych zawsze były, są i będą kluczowe w budowie innowacyjnych rozwiązań.

Eksperymentowanie - czyli droga do sukcesu pro-totypami stoi. Eksperymenty są najczęściej kojarzo-ne z laboratoriami. I mimo że metodologia badań jest ściśle powiązana z daną dziedziną, sposób my-ślenia wszystkich naukowców jest taki sam. Kluczem jest stawianie hipotez, testowanie różnych rozwiązań i wyciąganie wniosków. Zadaniem naukowca jest zrozumienie i wyjaśnienie rzeczywistości. Celem projektanta jest sprawdzenie natomiast, jak rzeczy-wistość mogłaby wyglądać. Projektant innowacji skupia się zaś na tym, aby w krótkim czasie powsta-ło jak najwięcej różnych rozwiązań, które następnie można szybko skonfrontować z rzeczywistością, przetestować i zebrać opinie wśród użytkowników.

Dwie inne bardzo ważne we współczesnym świecie kompetencje wiążą się z koncepcją współpracy i róż-norodności. Różnorodność stanowi siłę napędową innowacji, dlatego wśród uczestników programu Projektanci Innowacji znajdują się cztery, tak samo liczne, grupy osób związanych ze sztuką, techno-logią, biznesem i naukami społecznymi. Tak róż-norodny dobór dziedzin wiedzy gwarantuje lepsze pomysły i rozwiązania. Przyszłość możemy tworzyć

tylko razem – dlatego współpraca jest na równym poziomie z różnorodnością.

Skąd wiemy, że osiągamy nasz cel? Że pomagamy studentom w kształtowaniu tych nowych sposo-bów myślenia i zdobywaniu nowych umiejętności? Zdecydowana większość uczestników programu za-uważyła u siebie poprawę konkretnych kompetencji: 81% uznało, że wzrosła ich kreatywność, 79%, że po-prawiła się ich zdolność współpracy i tyle samo, że wzrosły ich umiejętności rozwiązywania problemów.

„Żeby zmienić styl pracy w Polsce, musimy zmienić nasz sposób myślenia, a takie warsztaty pomagają kształtować nowe podejście do tworzenia nowator-skich koncepcji i rozwiązywania problemów” – to najlepsze świadectwo sukcesu naszego projektu wy-stawione nam przez jednego z uczestników.

Moje stanowisko w Google nosi nazwę Chief In-novation Evangelist. Jestem też zapalonym peda-gogiem. Razem z moim zespołem mam jeden cel: przygotować ludzi na przyszłość. Dać im odwagę twórczą, by potrafili stawiać czoła nowym wyzwa-niom. Dać im praktyczne umiejętności, które pomo-gą im kreatywnie rozwiązywać problemy, w sposób daleki od sztampy i szablonów. Współpracujmy, gdyż przyszłość budować możemy tylko razem i tyl-ko w oparciu o nowe kompetencje, w które wyposa-żymy ludzkość.

Zacznijmy tu i teraz.

Współpracujmy, gdyż przyszłość budować możemy tylko razem i tylko w oparciu o nowe kompetencje, w które wyposażymy ludzkość.


8 9

prof. UW dr hab. Anna GIZA-POLESZCZUK prorektor ds. rozwoju Uniwersytet Warszawski

Rola i zadania wyższych uczelni od kilku już lat – i na całym świecie – są przedmiotem ożywionych dyskusji. Pytanie dotyczy specyfiki kształcenia na poziomie wyższym: co, oprócz bardziej zaawanso-wanej wiedzy w wybranej dziedzinie nauki, wynosi z uczelni absolwent?

Studiowanie – co sugeruje sam ten termin – powin-no czymś się różnić od „szkolnego” uczenia się, za-pewniając tym, który poświęcili mu kilka lat życia jakieś szczególne kompetencje i umiejętności.

Na studiach nie „wkuwa się” gotowych formułek, ale samodzielnie zgłębia problemy, trenuje umysł, po-szukuje nowych – własnych – rozwiązań; na studiach ma się mentora lub nawet mistrza, który pomaga zro-zumieć błędy i znaleźć luki w rozumowaniu. Studia są z natury twórcze i z natury powinny kształtować te właśnie kompetencje, które w Raporcie opisywa-ne są jako kompetencje przyszłości. Paradoksalnie, tak właśnie kiedyś definiowano misję uniwersyte-tów: „ćwiczenie sztuki rozumowania od początku do końca. Opanowanie tej umiejętności przyniesie znacznie więcej pożytku niż konkretna wiedza, która jest materią studiowania” (Ch. S. Peirce).

Trudno jednak praktykować ze studentami sztukę stawiania pytań i eksperymentowania z możliwymi rozwiązaniami, kiedy studia stają się masowe, a sys-tem edukacji szkolnej premiuje szablonową wiedzę. Musimy poważnie zastanowić się nad kształceniem, i to całościowo – od żłobka po uczelnie wyższe; uwzględniając zarówno wiedzę, jak umiejętności i kompetencje; pamiętając również o niewidzial-nym curriculum – doświadczeniach społecznych, estetycznych czy zmysłowych stanowiących kon-tekst uczenia się.

Przestawione w Raporcie wyniki badań są dobrą okazją do dyskusji nad niezbędnymi zmianami. Dzięki nowym technologiom uczelnie mogą reali-zować swoją rolę w innowacyjny sposób, wpisu-jąc kompetencje przyszłości w podstawy swojego funkcjonowania. Niestety jeszcze tego nie potrafią. Wnioski z przeprowadzonego badania pokazują, że polskie uczelnie stoją przed wielkim wyzwaniem. Są miejscem, gdzie studenci mogą poszerzać ho-ryzonty, rozwijać się intelektualnie i zawierać cie-kawe znajomości, zgodnie ze swoją podstawową misją wpajają studentom kompetencje poznawcze, ale słabiej sobie radzą z uczeniem takich kompe-

tencji poznawczych, jak kreatywność, kompetencji społecznych, takich jak zdolność do współpracy czy odporność na kryzys i zmianę, oraz istotnych kompetencji cyfrowych. Ten stan rzeczy wynika głównie z niedostosowania formy zajęć do potrzeb studentów, przerostu teorii nad praktyką, niedo-wartościowania dydaktyki oraz niewystarczają-cych kompetencji społecznych i cyfrowych wśród samych dydaktyków. W rezultacie absolwenci pol-skich uczelni są słabiej przygotowani do radzenia sobie z wyzwaniami rynku pracy.

Rozwiązaniem jest większe zaangażowanie uczelni we współpracę z innymi podmiotami tworzącego się ekosystemu edukacyjnego, zwłaszcza z praco-dawcami, instytucjami publicznymi i organiza-cjami pozarządowymi i włączenie ich w proces tworzenia treści, formy i celu misji dydaktycznej uczelni. Jest to o tyle istotne, że w kontekście gwał-townej zmiany technologicznej sprawne funkcjo-nowanie ekosystemu edukacyjnego, umożliwiają-ce pracownikom szybkie i efektywne nabywanie nowych kompetencji i umiejętności, staje się wy-znacznikiem sukcesu polskiej gospodarki.

Rozwiązaniem jest większe zaangażowanie uczelni we współpracę z innymi podmiotami tworzącego się ekosystemu edukacyjnego.


10 11

Kluczowego znaczenia nabierają kompetencje, które odróż-niają pracę człowieka od pracy systemów informatycznych, robotów czy sztucznej inteligencji. Ponieważ w tych obsza-rach człowiek będzie wciąż trudny do zastąpienia, zostały one nazywane kompetencjami przyszłości.

Zalicza się do nich się:

KOMPETENCJE POZNAWCZE – potocznie nazywane kompetencjami myślenia. Jest to pojęcie bardzo szerokie, obejmujące zarówno kreatywność, jak i logiczne rozumowa-nie i rozwiązywanie złożonych problemów. KOMPETENCJE SPOŁECZNE – są niezbędne w środo-wisku pracy, które wymaga kontaktu z drugim człowiekiem, pracy zespołowej lub zarządzania ludźmi. Należą do nich: efektywna współpraca w grupie, przywództwo i przedsiębior-czość oraz inteligencja emocjonalna. KOMPETENCJE CYFROWE I TECHNICZNE – to umie-jętności tzw. twarde. Szczególnie ważne są kompetencje cy-frowe, które nabierają podstawowego znaczenia. Nie ograni-czają się jedynie do programowania czy analizy danych, ale obejmują szeroki zakres umiejętności od cyfrowego rozwią-zywania problemów po wiedzę z zakresu prywatności czy cyberbezpieczeństwa.

Kompetencje przyszłości mogą być skutecznie kształtowane tylko w ramach szerokiego i elastycznego ekosystemu edu-kacyjnego nastawionego na kształcenie ustawiczne. Centrum tego ekosystemu stanowi jednostka, która rozumie potrze-bę stałego dokształcania i nabywania nowych umiejętności. Podstawową strukturę tego ekosystemu tworzą instytucje zapewniające edukację formalną, rozumianą jako naukę w szkole i na uczelni, ale niezbędną rolę odgrywają w nim wszelkie organizacje dostarczające możliwości edukacji po-zaformalnej i nieformalnej: pracodawcy, organizacje po-zarządowe, dostawcy kursów offline i online, społeczności lokalne itp. Instytucje edukacji formalnej rozwijają wiedzę i umiejętności, ale przede wszystkim kompetencje poznaw-cze i społeczne pozwalające czerpać z możliwości tkwiących w kształceniu dostarczanym w ramach otwartego ekosyste-mu edukacyjnego.

Wnioski z badania ilościowego i jakościowego przeprowa-dzonego na zlecenie Polskiego Funduszu Rozwoju oraz Go-ogle przez DELab UW pokazują, że studenci i absolwenci polskich uczelni zdają sobie sprawę ze znaczenia kompeten-cji przyszłości w kontekście sprawnego funkcjonowania na zmieniającym się rynku pracy. W ich odczuciu studia po-szerzają horyzonty i rozwijają intelektualnie (81% badanych zgodziło się z tym stwierdzeniem), ale słabiej wyposażają w takie kompetencje poznawcze jak kreatywność oraz kom-petencje społeczne, takie jak zdolność do współpracy czy nastawienie na zmianę i przedsiębiorczość. Wśród uczestni-ków warsztatów, w olbrzymiej większości osób już pracują-cych, tylko co czwarty (26%) zgodził się ze stwierdzeniem, że studia dobrze przygotowują do pracy zawodowej. Sześciu na dziesięciu badanych zgodziło się też ze stwierdzeniem, że na studiach uczą się rzeczy z ich perspektywy nieprzydatnych. Jednocześnie zdecydowana większość przebadanych przez nas studentów i absolwentów akceptuje fakt, że w dzisiej-szych czasach konieczne jest ciągłe dokształcanie się, a studia są jedynie jednym z etapów w mającym trwać całe życie pro-cesie zdobywania nowej wiedzy i doświadczeń.

Niezbędne jest większe zaangażowanie uczelni we współpra-cę z innymi podmiotami tworzącego się ekosystemu eduka-cyjnego, zwłaszcza z pracodawcami, instytucjami publiczny-mi i organizacjami pozarządowymi poprzez włączenie ich w proces tworzenia treści, formy i celu misji dydaktycznej uczelni. Jest to o tyle istotne, że w kontekście postępującej zmiany technologicznej sprawne funkcjonowanie ekosyste-mu edukacyjnego, umożliwiające pracownikom szybkie i efektywne nabywanie nowych kompetencji i umiejętności, staje się wyznacznikiem sukcesu polskich pracodawców, a za-tem również całej gospodarki.

ZAAWANSOWANE KOMPETENCJE

CYFROWE

ELASTYCZNOŚĆ POZNAWCZA

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

PODSTAWOWE KOMPETENCJE

CYFROWE

KOMPETENCJE INŻYNIERSKIE

WSPÓŁPRACA Z INNYMI

INTELIGENCJA EMOCJONALNA

ZARZĄDZANIE LUDŹMI

KRYTYCZNE MYŚLENIE

KREATYWNOŚĆ

ROZWIĄZYWANIE ZŁOŻONYCH

PROBLEMÓW

SPOŁECZNE TE

CH

NICZNE PO

ZNAW

CZE

KLUCZOWE WNIOSKI

W warunkach transformacji cyfrowej kluczowym zasobem staje się wiedza, a kluczową kompetencją ludzi i organizacji – sposób i szyb-kość jej pozyskiwania i wykorzystywania. Na rynku pracy kształ-towanym przez procesy automatyzacji i platformizacji odnajdą się tacy pracownicy, którzy bazując na zaawansowanych kompeten-cjach poznawczych, społecznych i technicznych (w tym cyfrowych) będą potrafili dostosowywać profil swoich umiejętności do szybko zmieniających się oczekiwań pracodawców.

Kompetencje przyszłości w podziale na trzy grupy umiejętności: poznawcze, społeczne i techniczne


12 13

ZAWROTNE TEMPO ZMIAN

Czwarta rewolucja technologiczna – następująca po rewolucji pary, elektryczności i komputeryzacji – przekształca gospodarkę i społe-czeństwo. Innowacyjne technologie przenikają życie codzienne i zmie-niają sposób funkcjonowania firm i instytucji publicznych.

Coraz więcej urządzeń – zarówno tych codziennego użytku, jak i tych wykorzystywanych w procesach produkcyjnych – zawiera inteligentne czujniki do zbierania danych w czasie rzeczywistym. Realizuje się futurystyczna wizja inteligentnych fabryk, pro-dukcji, domów i miast. Szybsza łączność (już nie-długo z wykorzystaniem standardu 5G) oraz rozwią-zania chmurowe wspierają analitykę danych, która umożliwia personalizację produkcji towarów i usług oraz marketingu. Wdrażanie złożonych systemów opartych na algorytmach, robotyzacja i automatyza-cja wykorzystująca uczenie maszynowe przekładają się na większą wydajność produkcji i lepszą kontro-lę jakości. O przewadze konkurencyjnej na rynku w coraz większym stopniu decyduje umiejętność wy-korzystania danych, a model biznesowy oparty na platformie łączącej strony rynku za pośrednictwem nowych technologii jest przyjmowany przez kolejne sektory gospodarki. Dotyczy to także edukacji na wielu poziomach.

Wykorzystanie nowych technologii wpływa rów-nież na formę i charakter pracy. Rynek pracy zmie-nia się pod wpływem dwóch powiązanych ze sobą procesów: platformizacji oraz automatyzacji opartej na sztucznej inteligencji. Powstanie platform po-średniczących między osobami szukającymi pracy i tymi, którzy ją oferują, nasila procesy odchodze-nia od zatrudnienia na etacie na rzecz angażowania

zadaniowego, projektowego czy dorywczego. Tzw. crowdsourcing pozwala na pozyskiwanie pracow-ników poza fizycznymi biurami i decentralizację działań; umożliwia podział procesu przygotowania produktu czy usługi na mniejsze czynności (np. platforma Amazon Mechanical Turk), a później na ich integrację. Ułatwia też prowadzenie złożo-nych projektów międzynarodowych z udziałem pracowników dysponujących zróżnicowanymi kompetencjami, rekrutowanych na całym świe-cie. Z kolei automatyzacja umożliwia zastępowa-nie niektórych zadań wykonywanych przez ludzi pracą maszyn i algorytmów: łatwo się jej poddają zwłaszcza czynności powtarzalne i rutynowe, za-równo fizyczne, jak i umysłowe. W 2013 r. dwaj oksfordzcy ekonomiści, C. Osborne i M. Frey, wy-korzystując dane z rynku amerykańskiego, oszaco-wali, że automatyzacja może dotknąć blisko poło-wy obecnie istniejących zawodów (konkretnie 47%). Na fali nieco kasandrycznego zainteresowania BBC uruchomiło nawet specjalną stronę, na której moż-na było sprawdzić, czy roboty zajmą nasze konkret-ne miejsce pracy. Największe ryzyko automatyzacji dotyczyło zawodów biurowych (np. recepcjonistka) i w obszarze obsługi klienta (pracownik call center). W podobnym duchu amerykański ekonomista Mar-tin Ford w swojej książce The Rise of the Machines (Bunt maszyn) wieszczył nadejście bezrobocia tech-nologicznego.

Źródło: World Economic Forum (2018) The Future of Jobs Report 2018, s. 9. Zawody oznaczone * występują w więcej niż jednej kolumnie tabeli, co spowodowane jest różnicami między poszczególnymi sektorami.

Zawody – prognoza na 2020 r.

Stabilne zawody

Dyrektor zarządzający i prezes

Główny menadżer i kierownik operacyjny*

Programista i analityk oprogra-mowania*

Specjalista działu sprzedaży i marketingu*

Przedstawiciel handlowy

Specjalista ds. zarządzania zaso-bami ludzkimi

Doradca finansowy i inwesty-cyjny

Specjalista ds. baz danych i sieci

Specjalista ds. logistyki i łańcu-cha dostaw

Specjalista ds. zarządzania ryzykiem

Analityk bezpieczeństwa da-nych*

Analityk zarządzania i organi-zacji

Inżynier elektrotechniki

Specjalista ds. rozwoju organi-zacji*

Operator zakładu przetwórstwa chemicznego

Nauczyciel uniwersytecki i szkolnictwa wyższego

Urzędnik ds. zgodności

Inżynier energetyki i naftowy

Specjalista i inżynier robotyki

Operator i pracownik rafinerii ropy naftowej i gazu ziemnego

Nowe zawody

Analityk danych i data scientist*

Specjalista AI i ML


Specjalista Big Data

Specjalista ds. transformacji technologicznej

Specjalista działu sprzedaży i marketingu*

Specjalista ds. nowych techno-logii

Specjalista ds. rozwoju organi-zacji*

Programista i analityk oprogra-mowania*

Specjalista ds. automatyzacji procesów

Specjalista ds. innowacji

Analityk bezpieczeństwa da-nych*

Specjalista działu e-commerce i mediów społecznościowych

Projektant UX i interakcji ma-szyna-człowiek

Specjalista ds. szkoleń i rozwoju

Specjalista i inżynier robotyki

Specjalista ds. ludzi i kultury

Pracownik działu informacji i obsługi klienta*

Projektant usług i rozwiązań

Specjalista ds. marketingu i strategii online

Zbędne zawody

Pracownik wprowadzający dane

Pracownik księgowości i listy płac

Sekretarz administracyjny i wykonawczy

Pracownik montażu i produkcji

Pracownik działu informacji i obsługi klienta*

Menadżer administracji i usług biznesowych

Księgowy i rewident

Magazynier


Urzędnik pocztowy

Analityk finansowy

Kasjer i kontroler biletów

Mechanik

Telemarketer

Elektronik i instalator telekomu-nikacyjny

Bankier

Kierowca

Broker i agent sprzedaży

Obwoźny sprzedawca i akwi-zytor

Pracownik ubezpieczeń, działu statystycznego i finansowego

Prawnik


14 15

Obecnie ten alarmistyczny ton został nieco złagodzo-ny. Eksperci podkreślają, że proces automatyzacji w najbliższych latach nie zagrozi większości zawodów: analizy OECD wskazują, że ryzyko to dotyczy co dzie-siątego zawodu. Zmieni się jednak sposób wykonywa-nia czynności wchodzących w skład poszczególnych zawodów na rzecz większego udziału zautomatyzowa-nych systemów lub maszyn.

Pojawią się również nowe miejsca pracy. W raporcie World Economic Forum (2018) oszacowano, że 75 mln miejsc pracy może zniknąć, gdy ludzka praca zostanie zastąpiona przez zautomatyzowane systemy oparte na algorytmach lub maszyny, ale jednocześnie blisko dwa razy tyle – 133 mln – miejsc pracy zapewnią nowe zawody2. Co ważniejsze, eksperci WEF oceniają, że w

najbliższym czasie zmieni się profil umiejętności, ja-kich pracodawcy będą wymagać od obecnych pracow-ników. Transformacja cyfrowa przedsiębiorstw i orga-nizacji zwiększy popyt na wszelkie zawody związane z analizą danych i obsługą technologii cyfrowych. Osza-łamiające tempo rozwoju nowych technologii, zwłasz-cza postęp w obszarze sztucznej inteligencji, utrudnia prognozowanie zmian na rynku pracy. Pewne kwestie nie budzą jednak wątpliwości: rynek pracy będzie co-raz bardziej elastyczny, zatrudnienie na etacie u jed-nego pracodawcy coraz rzadsze, a sama praca będzie w coraz większym stopniu obejmowała współpracę z maszynami i systemami opartymi na algorytmach. W takich warunkach poradzi sobie tylko pracownik wy-posażony w specyficzne kompetencje – kompetencje przyszłości.

Człowiek kontra maszynaW niektórych zadaniach nadal lepiej będą się sprawdzać kompetencje czysto ludzkie, zwłaszcza tam, gdzie ko-nieczne będzie wyznaczanie kierunków działania, podejmowanie decyzji i wydawanie osądów, kreowanie i em-patia. W innych znacznie lepiej poradzą sobie maszyny; dotyczy to wykonywania zadań powtarzalnych, wyma-gających prognozowania lub adaptacji. Coraz częściej zadania będą miały jednak charakter hybrydowy, łączący kompetencje ludzi i maszyn. W przypadku niektórych czynności to ludzie będą wspierali maszyny: dotyczy to ich trenowania (np. uczenia sztucznej inteligencji), objaśniania i interpretowania efektów ich pracy oraz ich kon-serwacji; a w innych to maszyny będą potęgowały potencjał ludzi, zwiększając ich możliwości poznawcze, komu-nikacyjne i fizyczne1.

75 mln miejsc pracy może zniknąć w wyniku automatyzacji...

...ale133 mln miejsc pracy zapewnią nowe zawody.

1 P. R. Daugherty, H. J, Wilson, Human + Machine: Reimagining Work in the Age of AI, Harvard Business Review Press, Boston, Massachusetts 2018.

2 World Economic Forum, The Future of Jobs Report 2018, Insight report (World Economic Forum), Genewa 2018, http://www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_Jobs_2018.pdf, dostęp: luty 2019.

3 E. Brynjolfsson, A. McAfee, Race Against The Machine: How the Digital Revolution is Accelerating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and the Economy, Digital Frontier Press, Laxington, Massachusetts 2011. i E. Brynjolfsson, A. McAfee, The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in Time of Brilliant Technologies, W. W. Norton, New York – London 2014.

Nigdy dotąd nie było lepszego momentu dla pracowni-ków z właściwymi kompetencjami lub wykształceniem,

takich, którzy potrafią używać technologii do kreowa-nia wartości. I nigdy też nie było gorszego czasu dla

pracowników mających tylko „zwyczajne” umiejętności i zdolności, ponieważ komputery, roboty i inne techno-

logie cyfrowe zyskują je w nadzwyczajnym tempie3.


16 17

KOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCI

Kompetencje przyszłości to konkretne umiejętności umożliwiające po-dejmowanie i realizowanie zadań w środowisku pracy, które jest z gruntu elastyczne, rozproszone geograficznie, podatne na częste i szybkie zmia-ny, zakłada konieczność operowania technologiami cyfrowymi i współ-pracę ze zautomatyzowanymi systemami i maszynami wykorzystujący-mi sztuczną inteligencję.

W tym kontekście celowo warto mówić o kompe-tencjach, które są rozumiane szerzej i wiążą się z wy-kształceniem określonych postaw, sposobów myślenia, uczenia się i działania, niż o konkretnych, wyuczonych umiejętnościach, których zestaw w obliczu wspomnia-nych zmian będzie ulegał ciągłej modyfikacji.

Niegdyś pieczołowicie wpisywane do CV umiejętności obsługi programów biurowych nie dają już dziś przewa-gi konkurencyjnej na rynku pracy. Wprawdzie na ryn-ku nadal brakuje programistów i informatyków, jednak umiejętności programowania stają się coraz powszech-niejsze. W 2018 r. Komisja Europejska zredukowała o połowę prognozy dotyczące blisko 1 mln wakatów na stanowiskach programistycznych w UE.

Jakie to kompetencje? Według analityków firmy McKin-sey kompetencje o rosnącym znaczeniu na rynku pracy można zaliczyć do trzech grup4:

KOMPETENCJE TECHNICZNE I CYFROWE: * zaawansowane (rozumienie zaawansowanych tech-nologii cyfrowych, umiejętność ich rozwijania i dosto-

sowywania) – do 2030 r. pracownicy w Europie będą przeznaczać ponad 40% czasu więcej na czynności wy-korzystujące takie właśnie kompetencje. Będą je posia-dać nieliczni, a popyt na zaawansowane umiejętności programistyczne i informatyczne wzrośnie o 90%,

* podstawowe (umiejętność posługiwania się tech-nologiami cyfrowymi w codziennej pracy, zwłaszcza w dziedzinie rozwiązywania problemów i wyszukiwania informacji): w Europie do 2030 r. popyt na nie wzrośnie o 65%.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE: do 2030 r. na eu-ropejskim rynku pracy popyt na nie wzrośnie o 22%. Najszybciej, bo o 1/3, będzie rósł popyt na przedsiębior-czość i zdolność do podejmowania inicjatywy.

WYŻSZE KOMPETENCJE POZNAWCZE: zapotrze-bowanie na nie wzrośnie o 14% do 2030 r. Jednocześnie będzie spadać znaczenie podstawowych umiejętności poznawczych (w tym również podstawowe umiejęt-ności przetwarzania danych) – w Europie aż o 23% do 2030 r.

Z kolei Eksperci World Economic Forum8 wskazują, że w najbliższych latach najważniejsze będą kompetencje, takie jak:

ZARZĄDZANIE LUDŹMI – motywowanie, rozwija-nie i kierowanie ludźmi podczas pracy, identyfikowanie najlepszych osób do wykonywania konkretnych zadań;

ZDOLNOŚCI NEGOCJACYJNE – łączenie ludzi i go-dzenie różnic, zdolność przekonywania ludzi do zmia-ny nastawienia lub zachowania;

INTELIGENCJA EMOCJONALNA – umiejętność rozpoznawania emocji własnych i innych ludzi, zarzą-dzania nimi i wykorzystywania w procesie dokonywa-nia oceny i podejmowania decyzji, orientacja na po-trzeby (społeczna) – dążenie do zaspokajania potrzeb ludzi (klientów);

WSPÓŁPRACA Z INNYMI – dostosowywanie dzia-łań w odniesieniu do działań innych;

ELASTYCZNOŚĆ POZNAWCZA – zdolność do ela-stycznego przełączania myślenia między różnymi pro-blemami lub zestawami reguł;

ROZWIĄZYWANIE ZŁOŻONYCH PROBLEMÓW – rozwinięte zdolności wykorzystywane do rozwiązy-wania nieoczywistych problemów w złożonych, rzeczy-wistych kontekstach;

KRYTYCZNE MYŚLENIE – wykorzystanie logiki i rozumowania do zidentyfikowania mocnych i słabych stron alternatywnych rozwiązań, wniosków lub podejść do problemów;

KREATYWNOŚĆ – zdolność do wymyślania niezwy-kłych lub nieoczywistych pomysłów na dany temat lub w odpowiedzi na daną sytuację, lub też rozwijania kre-atywnych sposobów rozwiązania problemu.

Co to właściwie jest kreatywność?Pojęcie kreatywności można rozumieć jako zdolność tworzenia nowego przedmiotu lub innowacyjnych koncepcji i po-dejmowania nowatorskich działań. Podstawą takiego procesu jest wiedza, która pozwala wykorzystywać znajome kon-cepcje i przeformułowywać je w nowe rozwiązanie. Kreatywność bazuje na nowym spojrzeniu na dany problem czy zagadnienie, a dopiero kombinacja wiedzy i innowacyjności pozwala zaproponować nowe ujęcie danej sprawy. Co ważne – kreatywność należy do tych kluczowych kompetencji przyszłości, które można i należy kształtować i trenować5.

Wyróżnia się 4 typy kreatywności: 1) wysoka – cechuje osoby, które swoimi wynalazkami, inwencją i przełomowy-mi innowacjami całkowicie zmieniają obszar swojej dyscypliny; 2) profesjonalna – to kreatywność nabyta, wymaga-jąca nakładu czasu i wysiłku. Cechują się nią np. muzycy i badacze akademiccy prowadzący własne badania naukowe; 3) codzienna – przejawia się nowatorstwem, inteligencją oraz elastycznym myśleniem i działaniem. Cechują się nią np. pracownicy rozwiązujący rozbudowane i złożone problemy; 4) minimalna – to umiejętność osobistej i nowatorskiej interpretacji wydarzeń, działań czy doświadczeń; opiera się na elastyczności i inteligencji w procesach myślenia6. Ten typ kreatywności odnajdowany jest w rozwiązywaniu zadań matematycznych na różne sposoby, czy łączeniu wiedzy z nowymi dostarczanymi informacjami pozwalającymi lepiej zrozumieć dane zjawisko7.

4 J. Bughin et al. Skill Shift. Automation and the Future of the Workforce, Discussion Paper (McKinsey Global Institute) 2018, https://www.mckinsey.com/~/media/McKinsey/Featured%20Insights/Future%20of%20Organizations/Skill%20shift%20Automation%20and%20the%20future%20of%20the%20workforce/MGI-Skill-Shift-Automation-and-future-of-the-workforce-May-2018.ashx, dostęp: luty 2019.

5 A. Powers. Creativity Is The Skill Of The Future, “Forbes“ 2018, https://www.forbes.com/sites/annapowers/2018/04/30/creativity-is-the-skill-of-the-futu-re/#3d81ff8c4fd4, dostęp: luty 2019.

6 A. Craft. Creativity in Schools: Tensions and Dilemmas, Routledge, London 2005, https://www.researchgate.net/publication/47365026_Creativity_in_Schools_Tensions_and_Dilemmas, dostęp: luty 2019, s. 19., R. A. Beghetto, J. C. Kaufman. Toward a Broader Conception of Creativity: A Case for Mini-C Creativity. “Psy-chology of Aesthetics, Creativity, and the Arts” 2007, t. 1, nr 2, https://pdfs.semanticscholar.org/26aa/096578798a27c093bae0a66ceb701a543931.pdf, dostęp: luty 2019, s. 73., R. Richards, Everyday creativity and new views of human nature: Psychological, social, and spiritual perspectives, DC: American Psychological Association, Washington 2007, p. 95.

7 A. Gray. The 10 skills you need to thrive in the Fourth Industrial Revolution, “World Economic Forum” 19.01.2016, https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-10-skills-you-need-to-thrive-in-the-fourth-industrial-revolution/, dostęp: luty 2019.

8 World Economic Forum, op. cit., s.29.


18 19

Współpraca z maszynami i systemami algorytmicz-nymi będzie wymagała kompetencji technicznych i cyfrowych; umiejętność bazowego programowania stopniowo nabiera charakteru równie podstawowe-go jak umiejętność obsługi programów biurowych. Kluczowe kompetencje to jednak te, których w naj-bliższym czasie nie posiądą algorytmy i roboty. Au-tomatyzacji trudno poddają się zadania wymagające zdolności do dokładnej i elastycznej percepcji, kre-atywności oraz inteligencji społecznej i emocjonal-nej9. Te same kompetencje będą niezbędne do wy-konywania zadań komplementarnych wobec pracy maszyn i zautomatyzowanych systemów. Inteligencja emocjonalna połączona z przedsiębiorczością i kry-tycznym myśleniem będą też potrzebne do radzenia sobie z wyzwaniami radykalnie elastycznego rynku pracy i niestabilnością zatrudnienia. Praca w zespo-łach projektowych, często rozproszonych geograficz-nie i obejmujących pracowników „nie-ludzkich”, bę-dzie wymagała umiejętności sprawnego zarządzania, koordynacji i podejmowania decyzji. Tak zdefinio-wany zestaw kompetencji często określa się też mia-nem metakompetencji lub kompetencji przenośnych (transferowalnych – transferable skills), niezmiennie istotnych z perspektywy pracodawcy, bez względu na rodzaj pracy faktycznie wykonywanej w danym momencie. Tworzą one stabilną bazę dla okresowej zmiany kwalifikacji, której będą wymagać pracownicy w cyfrowej gospodarce10.

Analizy WEF (2018) wskazują, że ponad po-łowa pracowników będzie musiała podnieść kwalifikacje. Co dziesiąty zatrudniony będzie potrzebował radykalnego przeszkolenia, trwającego ponad rok.

W raporcie OECD The Future of Education and Skills: Education 2030 wyodrębniono dodatkowo trzy „kom-petencje transformatywne”, które dają młodym lu-dziom poczucie bycia innowacyjnym, odpowiedzial-nym i świadomym: kompetencję tworzenia nowych wartości (opartą na innowacyjności, umiejętności adaptacji, kreatywności, ciekawości i otwartości umy-słu); kompetencję godzenia napięć i rozwiązywania dylematów (wymagającą uwzględniania interesów i wartości innych) oraz kompetencję brania odpowie-dzialności (opartą na dojrzałości intelektualnej i mo-ralnej). Jak stwierdzili eksperci raportu, „aby poradzić sobie z nowością, zmianą, różnorodnością i niepew-nością, jednostki myśleć muszą umieć samodzielnie, a pracować – grupowo”11.

JAK KSZTAŁTOWAĆ KOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCI?

„Metody nauczania i rzeczy, których uczymy, pochodzą sprzed 200 lat” – takie stwierdzenie zaryzykował w 2018 r. podczas Światowego Forum Ekonomicznego Jack Ma, twórca serwisu Alibaba wycenianego na 430 mld dol.12

Mimo pewnej przesady, tę intuicję potwierdzają bada-nia edukacyjne: w XIX i XX w. szkoła miała za zadanie wpajać dyscyplinę i podporządkowanie regułom – pod-stawowe cnoty na rynku pracy podporządkowanym po-trzebom wielkiego przemysłu, a następnie globalnych korporacji i automatyzujących się fabryk13. W epoce transformacji cyfrowej potrzebujemy jednak innych kompetencji, szytych na miarę zmieniającego się rynku.

Dążenie do odchodzenia od zhierarchizowanego mode-lu edukacji, zakładającego dyscyplinę i konformizm ze strony ucznia są widoczne na poziomie edukacji pod-stawowej i średniej: za wzór stawiana jest tu Finlandia, gdzie już etap edukacji wczesnoszkolnej jest traktowany jako integralny element edukacji trwającej całe życie, a nacisk kładziony jest na kształtowanie palety kompe-tencji miękkich, komunikacyjnych i społecznych.

9 K. Fleming et al., The digital future of work: What skills will be needed?, McKinsey Global Institute, 2017, https://www.mckinsey.com/featured-insights/future-of-work/the-digital-future-of-work-what-skills-will-be-needed, dostęp: luty 2019.

10 M. Yate, The 7 Transferable Skills To Help You Change Careers, “Forbes” 09.02.2018, https://www.forbes.com/sites/nextavenue/2018/02/09/the-7-transfe-rable-skills-to-help-you-change-careers/#386f8a634c04, dostęp: luty 2019.

11 OECD, The Future of Education and Skills. Education 2030, OECD 2018, https://www.oecd.org/education/2030/E2030%20Position%20Paper%20(05.04.2018).pdf, dostęp: luty 2019

12 Dane na luty 2019 r.

13 P. Bourdieu, J-C. Passeron. Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Wyd. Naukowe PWN, 1990.

14 SkillsFuture, http://www.skillsfuture.sg/AboutSkillsFuture#

Singapur zmienia priorytetyZmiana podejścia do nauczania dzieci i młodzieży zaznacza się również w systemach edukacyjnych uważanych za kon-serwatywne i kładące nacisk na dyscyplinę. Singapurskie Ministerstwo Edukacji zrezygnowało z nacisku na wybitne osiągnięcia uczniów w standaryzowanych egzaminach (w czym Singapur przodował również w ramach międzynaro-dowych rankingów) na rzecz skupienia się na rozwoju jednostki, obniżenia stresu i zmniejszenia wyścigu szczurów między dziećmi. Edukacja ma rozwijać umiejętności konieczne do rozwiązywania rzeczywistych problemów, a także umiejętności miękkie, krytyczne myślenie i przywództwo. Zaniechano także klasycznego oceniania, skupiając się na dyskusji, zadaniach domowych i quizach, a raporty na koniec roku mają nie porównywać osiągnięć ucznia z osiągnie-ciami jego kolegów. Rząd Singapuru stworzył również ambitny program rozwoju kompetencji SkillsFuture, oferujący nie tylko doradztwo i szkolenia, ale również bony edukacyjne. W 2018 r. skorzystało z nich 285 tys. Singapurczyków. Jak można przeczytać na stronie programu: „Nieważne, na jakim jesteś etapie – uczysz się, zaczynasz karierę, rozwijasz ją czy wkraczasz w »srebrne lata« – znajdziesz wiele możliwości, dzięki którym osiągniesz mistrzowski poziom kompe-tencji. Mistrzowskie kompetencje to coś więcej niż dyplomy i certyfikaty i bycie dobrym w tym, co robisz obecnie. To postawa nakazująca dążyć do doskonałości poprzez zdobywanie wiedzy, praktykę i doświadczenie”14.


20 21

Do lamusa odchodzi również koncepcja liniowego przechodzenia przez kolejne etapy systemu edukacyj-nego w celu wejścia na rynek pracy, gdzie pracuje się przez całe życie w jednym zawodzie. Edukacja przesta-je być postrzegana w kontekście „zdobycia dyplomu”, a zaczyna się o niej myśleć jako o stałym procesie uczenia się przez całe życie (life-long learning), ściśle powiąza-nym z wymogami rynku pracy. W ekosystemie wspie-rającym uczenie się przez całe życie ważną rolę odgry-wają nie tylko tradycyjne instytucje wypełniające misję edukacyjną, ale też pracodawcy, w których interesie leży podnoszenie kompetencji pracowników. Istotnym wsparciem dla kształcenia ustawicznego jest również model otwartej nauki. Materiały dostępne w internecie oraz platformy edukacyjne online zwiększają możliwo-ści samokształcenia niewielkim kosztem finansowym, a przy tym pozwalają na szybki i dostosowany do indy-widualnych potrzeb sposób nabycia wiedzy i umiejęt-ności poszukiwanych przez pracodawców. Rośnie też komercyjny rynek edukacyjny oferujący mikrokursy zawodowe wraz z certyfikacją umiejętności alternatyw-ną wobec tradycyjnej, opartej na stopniach akademic-kich (tzw. mikrokwalifikacje lub nanowykształcenie).

Nauka online nie stanowi jednak kompleksowego rozwiązania problemu przekwalifikowania pracowni-ków, ponieważ nie umożliwia nabywania kompeten-cji przenośnych – ich kształtowanie nadal leży w gestii instytucji edukacyjnych lub zawodowych.

W raporcie przyglądamy się jednemu z elementów ekosystemu edukacyjnego, akademickim uczelniom wyższym. Skupiając uwagę na uczelniach nie negu-jemy bynajmniej znaczenia kształcenia zawodowego dla rozwoju gospodarki cyfrowej. Bierzemy jednak pod uwagę fakt, że w przypadku Polski waga jakości edukacji akademickiej w kontekście kształtowania kompetencji przyszłości jest szczególnie duża: co pią-ty Polak w wieku 25-64 lat ma wyższe wykształcenie (dla porównania – dotyczy to tylko co dziesiątego Brytyjczyka czy Niemca). Mimo nacisków na rzecz ograniczania bańki edukacyjnej w 2017 r. na I rok stu-diów przyjęto prawie 310 tys. osób (dla porównania, maturę zdawało 202 tys.)16. Polskie uczelnie odgry-wają ogromną rolę w tworzeniu wykwalifikowanego kapitału ludzkiego, który jest kluczowym elementem transformacji cyfrowej.

Mały kurs, duża wiedzaPopularność mikrokwalifikacji (microcredentials) jest szczególnie duża w Stanach Zjednoczonych, gdzie studia są bardzo kosztowne. Platformy takie jak edX czy Udacity oferują kilkumiesięczne szkolenia e-learningowe z konkret-nych umiejętności i kompetencji poszukiwanych na rynku pracy15. W wielu wypadkach kurs można zrobić za darmo, płaci się dopiero za certyfikat. Największe platformy rutynowo współpracują z uniwersytetami, jednak coraz czę-ściej oferują też kursy we współpracy z wielkimi korporacjami. Zachętą do udziału w kursie „Become a Data Scien-tist” prowadzonym przez Udacity i IBM ma być jego praktyczny wymiar i możliwość nabycia nowych kompetencji w czasie wolnym od pracy. Twórcy kursu tak o nim piszą: „Tradycyjne nauczanie w sali wykładowej jest oparte na teorii, prowadzone w stylu seminaryjnym przez profesora z zawodu, który uczy z prezentacji i podręczników. Na-tomiast nanoprogram opiera się na wykorzystaniu prawdziwych projektów z zakresu data science i modeli uczenia maszynowego”.

Dlaczego nadal potrzebujemy uniwersytetówZmiana oczekiwań edukacyjnych oraz dynamika popytu na rynku pracy mogą istotnie zmienić pozycję uniwersy-tetów w systemie edukacyjnym. Jak zauważają autorzy raportu The Future of Work: Jobs and skills in 2030 (2018), prywatni dostawcy usług edukacyjnych mogą łatwiej i szybciej dostosowywać się do nowych uwarunkowań dzięki innemu modelowi biznesowemu, niższym kosztom bazowym oraz programowi nauczania nastawionemu na konkret-ne umiejętności18. Komercyjna oferta tańszych i zorientowanych na umiejętności praktyczne kursów może wygrać z szerszą, ale bardziej rozciągniętą w czasie ofertą uczelni wyższych. Elitarne i kosztowne wykształcenie będzie dostęp-ne dla nielicznych; większość będzie uczyć się jedynie tych umiejętności, które będą uznawane za ściśle niezbędne do pracy zawodowej. Czy jednak wąskie, specjalistyczne wykształcenie rzeczywiście pozwoli sprostać wyzwaniom rynku pracy w przyszłości? Nie można też zapomnieć o klasycznych liberalnych argumentach, że edukacja wyższa służy kondycji demokracji, ponieważ tworzy oświeconych obywateli, rozumiejących zasady funkcjonowania polityki, go-spodarki i społeczeństwa19.

Uczelniom warto się przyjrzeć również z innego powodu: ich historyczną misją było kształtowanie wyższych kompetencji poznawczych, w tym umie-jętności analizy, stawiania pytań, prowadzenia badań i stosowania wiedzy do rozwiązania rozmaitych pro-blemów w różnych okolicznościach, oraz kompe-tencji społecznych, w tym umiejętności współpracy i komunikacji. Jak podkreślono w brytyjskim rapor-cie Solving Future Skills (2018), kompetencje te są nabywane nie tylko podczas zajęć, ale też w ramach całościowego doświadczenia studiowania, opartego na bogatych interakcjach z innymi ludźmi17. A zatem, teoretycznie, kompetencje nabywane w ramach edu-kacji uniwersyteckiej są dokładnie tymi, które będą wymagane na nieprzewidywalnym rynku pracy. Czy

polskie uczelnie umożliwiają studentom zdobycie kompetencji przyszłości, uznawanych za kluczowe na zmieniającym się rynku pracy?

Pytanie to warto zadać mając na uwadze bardziej ogólne zagadnienie, jakim jest rola uczelni wyż-szych w cyfryzującej się gospodarce. Rozwój tech-nologiczny skutkujący ekspansją danych i infor-macji oraz wiedzy dostępnej na kliknięcie zmienia społeczne podejście do autorytetu naukowego i eksperckości, a w rezultacie – w pewnym stopniu kwestionuje tradycyjną rolę uniwersytetów jako instytucji funkcjonujących po to, żeby wytwarzać i upowszechniać wiedzę wysokiej jakości.

15 C. Kazin, Microcredentials. MicroMasters, and Nanodegrees: What’s the Big Idea?, “The Evolllution. A destiny solutions illumination.” 15.08.2015, https://evol-llution.com/programming/credentials/microcredentials-micromasters-and-nanodegrees-whats-the-big-idea/, dostęp: luty 2019.; CCAP, Nano-Degrees as a New Model to Integrate into Higher Education, “Forbes” 19.01.2015, https://www.forbes.com/sites/ccap/2015/01/19/nano-degrees-as-a-new-model-to-model-to-inte-grate-into-higher-education/#5ad6233e170d, dostęp: luty 2019.

16 Kozak W., Grabowska A. Sprawozdanie ogólne z egzaminu maturalnego 2017, Centralna Komisja Edukacyjna, Warszawa 2017, https://www.cke.edu.pl/ima-ges/_EGZAMIN_MATURALNY_OD_2015/Informacje_o_wynikach/2017/sprawozdanie/Sprawozdanie%202017%20-%20Og%C3%B3lne.pdf, dostęp: luty 2019.

17 Universities UK. Solving future skills challenges, Universities UK, London 2018, https://www.universitiesuk.ac.uk/policy-and-analysis/reports/Documents/2018/solving-future-skills-challenges.pdf, dostęp: luty 2019.

18 E. Störmer et al. The Future of Work. Jobs and Skills in 2030, UKCES 2014, https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attach-ment_data/file/303334/er84-the-future-of-work-evidence-report.pdf, dostęp: luty 2019.

19 R. Florida. How Universities Foster Economic Growth—and Democracy, “Citylab” 07.11.2017, https://www.citylab.com/equity/2017/11/how-universities-foster-e-conomic-growthand-democracy/545051/, dostęp: luty 2019.


22 23

METODOLOGIA BADAŃ

Na przełomie 2018 i 2019 r. w siedmiu polskich miastach (Warszawa, Poznań, Kraków, Gdańsk, Wrocław, Lublin i Rze-szów) odbyły się warsztaty Design Thinking organizowane przez firmę Google we współpracy z Polskim Funduszem Rozwoju. DELab UW wykorzystał tę okazję do zbadania opi-nii uczestników – studentów i niedawnych absolwentów – na temat sposobu, w jaki uczono ich kompetencji przyszłości. Zakwalifikowanych uczestników prosiliśmy o wypełnie-nie ankiety elektronicznej zawierającej kilkanaście pytań, w większości o charakterze zamkniętym; wypełniali oni też ankietę ewaluacyjną na zakończenie warsztatów. W ten spo-sób zebraliśmy 1128 ankiet, z których po usunięciu niekom-pletnych wyników w analizie uwzględniliśmy łącznie 1062.

Badania nie miały charakteru reprezentatywnego. Sam fakt wzięcia udziału w warsztatach na temat myślenia projektowe-go czyni grupę badaną szczególną na skutek autoselekcji: są to studenci i świeży absolwenci cechujący się większą rzutko-ścią i chęcią uczenia się umiejętności, które z ich perspekty-

wy mogą się przydać na rynku pracy. To osoby dbające o roz-wijanie swoich kompetencji i dlatego warto przyjrzeć się ich opiniom ze szczególną uwagą. Ponadto, na szkolenia przyszły osoby, które już funkcjonują na rynku pracy: zdecydowana większość zadeklarowała, że w ciągu ostatniego półrocza pracowała zarobkowo (84% studentów i 98% absolwentów). W grupie szkolących się była też spora grupa osób, które za-łożyły startupy (ogółem co czwarty uczestnik); blisko połowa z nich (48%) zgodziła się ze stwierdzeniem, że brakuje im pomysłów, czasu i umiejętności, by rozwijać młodą firmę, co może wyjaśniać chęć udziału tej grupy w szkoleniu.

Wśród uczestników – zarówno wśród studentów, jak i ab-solwentów – dominowały kobiety (62%), co wiernie od-zwierciedla odsetek kobiet w ogólnej liczbie studiujących i absolwentów. Większość badanych (64%) skończyła już stu-dia, nadal studiujący stanowili 36% grupy. Uczestnicy mieli dobre mniemanie o swoich akademickich umiejętnościach: co czwarty zadeklarował, że należał do grupy najlepszych

Charakterystyka badanych

WARSZAWA

GDAŃSK

RZESZÓW

LUBLIN

KRAKÓW

POZNAŃ

WROCŁAW

1128 uczestników warsztatów Design Thinking z 7 miast wypełniło ankietę

20

z nich udzieliło wywiadów jakościowych

ABSOLWENCI 64%

STUDENCI

36%

84% z nich pracowało

zarobkowo

13% z nich podjęło próbę

założenia startupu

98% z nich pracowało zarobkowo

33% z nich podjęło próbę założenia startupu

studentów, kolejne 52% określiło się jako dobrzy studenci, nieco lepsi niż ogół studiujących. Największą grupę uczest-ników stanowiły osoby, które studiowały (teraz lub w prze-szłości) nauki społeczne (29%), w dalszej kolejności huma-nistyczne (23%), techniczne (22%), ścisłe (11%) i kierunki artystyczne (9%); pomniejsze grupy stanowili adepci nauk o zdrowiu i przyrodniczych (po 3%), a 2 osoby studiowały na kierunkach rolniczych. Zaznaczyła się wyraźna różnica między uczestnikami a uczestniczkami: co trzeci uczestnik studiował nauki techniczne, a co trzecia uczestniczka – na-uki społeczne. Ramę koncepcyjną analizy stanowi przywo-łana powyżej koncepcja „kompetencji przyszłości”, rozwi-jana w licznych raportach przez OECD, World Economic Forum i firmy konsultingowe, takie jak McKinsey, zbliżona do lepiej ugruntowanej w badaniach edukacyjnych koncep-cji „kompetencji przenośnych”. Przyjrzeliśmy się również badaniom akademickim na temat przyszłości pracy i doku-mentom programowym dotyczącym rekonstrukcji polityki edukacyjnej w kontekście zmian na rynku pracy. Pod ką-

tem rekomendacji staraliśmy się wyodrębnić dobre prakty-ki w obszarze zmian zachodzących na uczelniach, mając na uwadze fakt, że inne kraje również stoją przed wyzwaniem zmiany polityki edukacyjnej, obejmującej konieczność re-definicji roli uniwersytetów w gospodarce opartej na wie-dzy, informacji i danych.

Kwestionariusz zawierał pytania dotyczące kompetencji identyfikowanych w analizach WEF i McKinseya jako kom-petencje kluczowe dla pracowników na zmieniającym się rynku pracy. Pytaliśmy więc zarówno o kompetencje cyfrowe (zarówno podstawowe kompetencje cyfrowe polegające na umiejętności posługiwania się programami komputerowymi, jak i zaawansowane, takie jak programowanie oraz analiza i wizualizacja danych), wyższe kompetencje poznawcze (kre-atywność, rozwiązywanie złożonych problemów, krytyczne myślenie) oraz kompetencje społeczne (zarządzanie ludźmi, umiejętność współpracy oraz inteligencja emocjonalna, jak również przedsiębiorczość).

38% MĘŻCZYZN

62% KOBIET

HUMANISTYCZNE27%

15%11%

9%6%

32%

TECHNICZNE

ŚCISŁE

O SZTUCE

INNE

SPOŁECZNE

HUMANISTYCZNE

24%16%

34%TECHNICZNE

ŚCISŁE

O SZTUCE

15%6%

5%INNE

SPOŁECZNE


24 25

CO DAJĄ NAM STUDIA – A CZEGO NIE DAJĄ

Studia poszerzają horyzonty, inspirują i budują kapitał społeczny. Zde-cydowana większość przebadanych przez nas studentów i absolwentów (81%) zgodziła się ze stwierdzeniem, że studia zapewniają rozwój inte-lektualny.

Najchętniej podpisywali się pod nim studenci i absol-wenci kierunków społecznych i humanistycznych (83%). Ponad połowa (56%) czuje, że studia inspirują do no-wych działań i pomysłów, a przede wszystkim – ułatwia-ją poznawanie nowych i ciekawych ludzi i budowanie sieci znajomości (79%).

Dzieje się to jednak niejako przy okazji przebywania w środowisku akademickim; ponad połowa badanych uważa, że uczelnie nie kładą specjalnego nacisku na bu-dowanie kapitału społecznego studentów i nie wspiera-ją tworzenia przez nich sieci ciekawych i przydatnych znajomości; nie poczuwają się też do tego sami wykła-dowcy (83% badanych stwierdziło, że tylko niewielka część wykładowców, o ile w ogóle, ułatwiała im nawią-

zywanie cennych znajomości zawodowych z osobami spoza uczelni). Być może przyczyną tego stanu rzeczy jest widoczne zdystansowanie uczelni do wchodzenia we współpracę z praktykami i światem biznesu: zdecy-dowana większość uczestników (87%) uznała, że mie-li za mało zajęć z zaproszonymi gośćmi, praktykami i przedsiębiorcami. Co ciekawe, takich zajęć najbardziej brakowało adeptom nauk technicznych (95%).

Wśród uczestników warsztatów – przypomnijmy, w olbrzymiej większości osób już pracujących – tylko co czwarty (26%) zgodził się ze stwierdzeniem, że studia dobrze przygotowują do pracy zawodowej. Największe wątpliwości co do tej funkcji studiów mają studenci i absolwenci nauk technicznych i humanistycznych: tyl-

Studia rozwijają mnie intelektualnie

81%

Studia ułatwiają poznawanie nowych i ciekawych ludzi

79%Studia inspirują mnie do no-wych działań i pomysłów

56%

ko co piąty jest przekonany, że studiowanie przygotowuje ich do pracy zawodowej. Bardziej zadowoleni są adepci nauk ścisłych i społecznych (odpowiednio 25% i 28%), a najbardziej – osoby z uczelni artystycznych (39%). Sze-ściu na dziesięciu badanych zgodziło się też ze stwierdze-niem, że na studiach uczą się rzeczy z ich perspektywy nieprzydatnych.

W obecnej sytuacji, gdy nie wiadomo, jakie konkretne umiejętności zapewnią długofalowy sukces na rynku pracy, fakt, że uczelnie nie przygotowują do wykonywa-nia konkretnego zawodu nie musi być zarzutem.

Instytucje muszą teraz edukować i przygoto-wywać studentów do przetrwania i odnoszenia sukcesów w świecie, gdzie zmiana technologicz-na tworzy i w tym samym czasie niszczy miejsca pracy. Trudno „przygotowywać zawodowo” studentów, gdy nie mamy pojęcia, jak będzie wyglądać praca w przyszłości20.

Studenci i absolwenci gremialnie (97%) akceptują fakt, że w dzisiejszych czasach konieczne jest ciągłe dokształ-canie się, a studia są jedynie jednym z etapów w mają-cym trwać całe życie procesie zdobywania nowej wiedzy i doświadczeń. Oczekują jednak, że studia wyposażą ich w kluczowe kompetencje przyszłości. Uczestnikom warsztatów najbardziej zależało, by w procesie studio-wania nabyć wyższe kompetencje poznawcze, takie jak: umiejętność krytycznego myślenia i rozwiązywania zło-żonych problemów oraz kreatywność. Wysoko ocenili też znaczenie przedsiębiorczości oraz kompetencji cy-frowych. Co ciekawe, stosunkowo najmniejszą wagę w kształceniu akademickim przywiązywali do kompetencji zarządzania ludźmi (czyli do kompetencji określanych jako management i leadership).

Odsetek osób, dla których jest bardzo ważne, by studia uczyły kompetencji z zakresu:

26%

Studia dobrze przygotowują mnie do pracy zawodowej

81%81%

72%68%67%

65%59%

53%

KRYTYCZNE MYŚLENIE

KREATYWNOŚĆ

ROZWIĄZYWANIE ZŁOŻONYCH PROBLEMÓW

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

WYKORZYSTYWANIE NOWYCH PROGRAMÓW I NARZĘDZI CYFROWYCH

WSPÓŁPRACA Z INNYMI

INTELIGENCJA EMOCJONALNA

ZARZĄDZANIE LUDŹMI

20 Cisco, https://alln-extcloud-storage.cisco.com/ciscoblogs/ANZPost2-550x275.png


26 27

CZY STUDIA UCZĄ KOMPETENCJI PRZYSZŁOŚCI?

KOMPETENCJE CYFROWE: LEDWO DOSTATECZNIEBlisko połowa badanych (48%) stwierdziła, że studia uczą umiejętności wykorzystywania programów i na-rzędzi cyfrowych jedynie na podstawowym poziomie, a co trzeci uczestnik warsztatów uznał, że nie uczą tego w ogóle. Warto dodać, że jednocześnie dwóch na trzech uczestników oceniło te umiejętności jako bardzo ważne z perspektywy ich kariery zawodowej. Najgorzej pod tym względem sytuację oceniali studen-ci i absolwenci nauk humanistycznych: blisko połowa (46%) stwierdziła, że na ich studiach w ogóle tego nie uczono. Bardziej szczegółowo, 79% badanych uznało, że na studiach jest za mało zajęć z programowania, 82% brakowało większej ilości zajęć z wizualizacji da-nych, zaś 73% – zajęć z wyszukiwania i analizy danych.

Odsetek odpowiedzi na pytanie „Jak na twojej uczelni uczy się następujących kompetencji poznawczych”

KOMPETENCJE POZNAWCZE: DOBRZE, ALE MOGŁOBY BYĆ LEPIEJNiewątpliwie lepiej uczelnie wyższe radzą sobie z naucza-niem studentów wyższych kompetencji poznawczych. Co piąta osoba uznała, że na jej uczelni świetnie nauczano rozwiązywania złożonych problemów i kreatywności, a co czwarta – że doskonale nauczano krytycznego myślenia. Co ciekawe, to adepci nauk humanistycznych najczęściej de-klarowali, że na studiach nie uczą się rozwiązywania złożo-nych problemów (36%). Z kolei studenci i absolwenci kierun-ków ścisłych częściej (46%) byli przekonani, że na studiach w ogóle nie uczono ich kreatywności. Kompetencje takie jak

krytyczne myślenie czy kreatywność mogą być rozumiane dość szeroko. Dlatego też zadaliśmy uczestnikom warsztatów kilka pytań precyzujących, starając się dowiedzieć, w jakim stopniu uczelnie rozwijają konkretne umiejętności. Dwóch na trzech badanych (67%) stwierdziło, że na ich uczelni wca-le lub jedynie w niewielkim stopniu uczono ich krytyczne-go podważania zastanych rozwiązań i zadawania pytań, czy nie dałoby się zrobić danego zadania lepiej; analogicznie negatywne zdanie sześciu na dziesięciu badanych miało w odniesieniu do rozwijania przez uczelnie umiejętności roz-poznawania różnych (kreatywnych) możliwości rozwiązania problemu.

Świetnie Na podstawowym poziomie W ogóleNie jestem

pewien/pewna

WYKORZYSTYWANIE NOWYCH PROGRA-MÓW I NARZĘDZI CYFROWYCH 14% 48% 31% 7%

ROZWIĄZYWANIE ZŁOŻONYCH PROBLEMÓW

KREATYWNOŚĆ

KRYTYCZNE MYŚLENIE

22%

TECHNICZNE

20%

O SZTUCE

28%

SPOŁECZNE

25%

ŚCISŁE

36%

HUMANISTYCZNE

28% 19%20% 19%26%

40% 7%36% 46%40%

Odsetek odpowiedzi „w ogóle nie uczą”, z podziałem na odpowiedzi studentów z różnych kierunków studiów

Kompetencje cyfrowe

Poziom nauczania


pewien/pewna

ROZWIĄZYWANIE ZŁOŻONYCH PROBLEMÓW 19% 48% 27% 6%

KREATYWNOŚĆ 21% 38% 36% 5%

KRYTYCZNE MYŚLENIE 26% 47% 23% 4%

Kompetencje poznawcze

Poziom nauczania

Odsetek odpowiedzi na pytanie „Jak na twojej uczelni uczy się następujących kompetencji cyfrowych”

* Respondenci otrzymali krótkie definicje pojęć, których dotyczyło pytanie.


28 29

KOMPETENCJE SPOŁECZNE I EMOCJONALNE: DOSTATECZNY Z MINUSEMSpośród kompetencji społecznych i emocjonalnych uczelnie stosunkowo najlepiej uczą studentów kompe-tencji współpracy z innymi ludźmi: o tym, że robią to świetnie, przekonany był co czwarty uczestnik warszta-tów (26%); nieco ponad połowa (53%) uznała, że uczą tego na podstawowym poziomie. Bardziej niepokojące

są wskazania dotyczące umiejętności zarządzania ludź-mi: ponad połowa badanych uznała, że uczelnie w ogóle tego nie uczą (innymi słowy, nie rozwijają kompetencji potrzebnych liderom), blisko połowa (45%) – że nie promują aktywnych postaw leżących u podłoża przed-siębiorczości. Pod tym ostatnim względem najgorzej jest na uczelniach technicznych (60% odpowiedzi „w ogóle tego nie uczą”).

Powyższe odpowiedzi były spójne w negatywnym wy-dźwięku z odpowiedziami na nieco inaczej sformuło-wane pytania kontrolne dotyczące stopnia, w jakim studia pomagają rozwijać konkretne umiejętności społeczne i emocjonalne. Zdecydowana większość ba-danych (76%) uznała, że studia jedynie w niewielkim stopniu uczą przewodzenia zespołowi lub też nie uczą tego wcale; to samo dotyczyło samego budowania ze-społów (69%). Nie kreują również postaw wspierają-cych zachowania przedsiębiorcze, takich jak gotowość do podejmowania rozsądnego ryzyka, odporność na kryzysy i umiejętność tolerowania niepewności oraz umiejętność „dowożenia efektu”.

Wyniki badania pokazują, że uczestnicy warsztatów przykładają dużą wagę do kompe-tencji przyszłości. Jednocześnie jednak zgod-nie podzielają poczucie, że polskie uczelnie nie są najlepszym miejscem, by je rozwijać.

Odsetek studentów, którym studia w niewielkim stopniu lub wcale pomagają rozwijać umiejętności:

76%przewodzenie zespołowi (leadership)

73% gotowość do podjęcia rozsądnego ryzyka lub wyjścia ze strefy komfortu w swojej pracy

71% planowanie i operacjonalizacja działań (tzw. dowożenie efektu)

69%budowanie zespołów

69% odporność na kryzysy i umiejętność tolerowania niepewności

WSPÓŁPRACY Z INNYMI

PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

ZARZĄDZANIA LUDŹMI

INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ


pewien/pewna

INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ 21% 28% 44% 7%

WSPÓŁPRACY Z INNYMI 26% 53% 17% 4%

ZARZĄDZANIA LUDŹMI 10% 32% 52% 7%

PRZEDSIĘBIORCZOŚCI 10% 37% 45% 8%

Kompetencje społeczne

Poziom nauczania

Odsetek odpowiedzi na pytanie „Jak na twojej uczelni uczy się następujących kompetencji społecznych”

* Respondenci otrzymali krótkie definicje pojęć, których dotyczyło pytanie.

36%

26%

55%

46%

63%

17%

43%

41%

23%

17%

67%

42%

64%

17%

70%

60%

35%

11%

34%

34%

Odsetek odpowiedzi „w ogóle nie uczą”, z podziałem na odpowiedzi studentów z różnych kierunków studiów

TECHNICZNE O SZTUCESPOŁECZNE ŚCISŁEHUMANISTYCZNE


30 31

z udziałem gości(ekspertów czy przedsiębiorców)

57% uczących programowania

54%

z udziałem publiczności (wystąpienia publiczne, debaty, pitching)

49%

uczących wizualizacji danych

44%

skoncentrowanych na rozwiązywaniu konkretnego problemu

42%

uczących wyszukiwania i analizy danych

33%

uczących obsługi programów komputerowych

32%gdzie prowadzący włączają ich w dyskusję

27%gdzie prowadzi się prace zespołowe

22% wymagających zaangażowania i aktywności

DŁUGA LISTA WYZWAŃ

Dlaczego uczelnie nie najlepiej radzą sobie z rozwijaniem kompetencji, które już są uważane za kluczowe na rynku pracy? Odpowiedzi uczest-ników naszego badania zdają się wskazywać na sposób organizacji dy-daktyki oraz formę przekazywania wiedzy.

Dla niemal połowy badanych (47%) studia są po prostu nudne. Najbardziej nudzą się studiujący nauki tech-niczne: tylko co trzeci z nich uznał, że większość zajęć na studiach jest ciekawa. Na drugim końcu skali loko-wali się studenci kierunków artystycznych, gdzie sied-miu na dziesięciu zgodziło się z tym stwierdzeniem.

ZA DUŻO WYKŁADÓW, ZA MAŁO WARSZTATÓWStudenci nudzą się przede wszystkim na wykładach: aż 61% uczestników warsztatów uznało, że jest ich w czasie studiów za dużo, zwłaszcza że wykładowcy na ogół nie potrafią kreatywnie wykorzystywać nowych technologii do ożywienia przekazu (40% uczestników stwierdziło, że nie potrafił tego prawie żaden z ich wy-kładowców).

Z drugiej strony, uczestnicy wskazywali, że zdecydo-wanie za mało było zajęć praktycznych, skoncentro-

wanych na rozwiązaniu konkretnego problemu lub wykonaniu projektu (42%); to zapotrzebowanie na przykłady praktycznej aplikacji zdobywanej wiedzy uwidacznia się również w przekonaniu, że o wiele za mało było zajęć z udziałem gości (ekspertów czy przedsiębiorców) (57%); najbardziej brakowało ich studiującym nauki techniczne (72%).

Nie dziwi też fakt, że uczestnicy warsztatów uważa-ją, że na uczelni trudno nabyć kompetencje cyfrowe: badani wskazywali na deficyt zajęć uczących progra-mowania (54%), wizualizacji danych (44%), wyszu-kiwania i analizy danych (33%) oraz ogólnie obsługi programów komputerowych (32%). Pod tym kątem szczególnie niezadowoleni byli adepci nauk społecz-nych i humanistycznych.

62%TECHNICZNE

21%O SZTUCE44%SPOŁECZNE

53%ŚCISŁE

46%HUMANISTYCZNE

Odsetek odpowiedzi „nie zgadzam się” na pytanie „Czy większość zajęć na studiach jest ciekawa”, z podziałem na odpowiedzi studentów z różnych kierunków studiów

61% uczestników warsztatów uznało, że w czasie studiów jest za dużo wykładów

z Z Z

21%

Odsetek studentów, którzy uważają, że na ich studiach jest za mało zajęć:


32 33

BRAK TOLERANCJI DLA BŁĘDÓW I EKSPERYMENTOWANIAUczestnicy warsztatów uważają też, że uczelnie zbyt za-sadniczo podchodzą do procesu oceniania. Zdecydowana większość badanych (77%) stwierdziła, że ich wykładow-cy nie dopuszczają popełniania błędów, co odzwierciedla się również w systemach oceniania: blisko połowa uczest-ników stwierdziła, że nie trafiła na wykładowców, którzy stosowaliby system oceny pozwalający na popełnianie błędów i eksperymentowanie z nowymi pomysłami na zajęciach. Co gorsza, ponad połowa uczestników przy-znała, że tylko niewielka część wykładowców udzielała im informacji zwrotnej co do jakości ich pracy – aż co piąty uczestnik stwierdził, że nie czynił tego prawie żaden z jego prowadzących.

W rezultacie system oceniania nastawiony na „wypro-dukowanie” jedynie słusznej odpowiedzi i tylko w nie-wielkim stopniu umożliwia uczenie się w praktyce na własnych błędach i eksperymentowanie, nie kształtuje postawy, która pozwala na otwarte podejście do proce-su uczenia się, niezbędne w kontekście wymogu ciągłej zmiany kompetencji; zgadza się z tym wnioskiem aż dwóch na trzech badanych.

Problem tkwi jednakże nie tylko w formie zajęć czy za-liczenia, ale przede wszystkim – w podejściu wykładow-ców do procesu nauczania.

PASJONAT POSZUKIWANYStudenci i absolwenci twierdzą, że ogólnie rzecz biorąc prowadzący zajęcia lubią z nimi dyskutować, w najwięk-szym stopniu w obszarze nauk humanistycznych, o sztu-ce i społecznych. Mniej chętni do dialogu są wykładowcy z obszaru nauk ścisłych i technicznych. Niepokojące jest natomiast to, że niemal 60% badanych stwierdziło, że tylko niewielka część wykładowców entuzjastycznie pod-chodzi do zajęć i potrafi zarazić pasją. W dodatku dwóch na trzech uczestników uznało, że na ogół wykładowcy nie zwracają uwagi na to, czy studenci są zainteresowani tre-ścią i formą zajęć.

Wygląda na to, że najtrudniej pasjonata-wykładowcę można spotkać na uczelniach technicznych: trzy czwarte (74%) studentów lub absolwentów kierunków technicz-nych stwierdziło, że prowadzący nie potrafią zarazić ich pasją, a 74% – że nie zwracają uwagi na to, czy studenci są zainteresowani formą i treścią zajęć.

Co więcej, na ogół wykładowcy nie są otwarci na krytykę lub nawet informację zwrotną ze strony studentów: po-twierdziło to siedmiu na dziesięciu uczestników.

Studenci rozpoczynający studia będą pracować w zawodach, które jeszcze nie powstały, więc trzeba im umożliwiać praktykowanie krytycz-nych kompetencji uczenia się21.

REKOMENDACJEKOMPETENCJE PRZYSZŁOŚCI SĄ KSZTAŁTOWANE W ELASTYCZNYM EKOSYSTEMIE EDUKACYJNYM

Czwarta rewolucja technologiczna wywraca uznane paradygmaty rynku, produkcji, pracy i konsumpcji. Zmienia również paradygmat edukacji: rozumie-nie jej celu oraz sposobów jej zdobywania. Szybciej zmieniające się warunki na rynku pracy wymagają większej elastyczności od całego systemu edukacji i lepszego powiązania między instytucjami eduka-cyjnymi a pracodawcami, organizacjami pozarządo-wymi i instytucjami publicznymi w ramach wielo-elementowego ekosystemu edukacyjnego. Centrum tego ekosystemu stanowi jednostka, która dysponuje kompetencjami poznawczymi i społecznymi umoż-liwiającymi jej poruszanie się po ciągle zmieniają-cym się rynku pracy, a przy tym rozumie potrzebę stałego dokształcania i nabywania nowych umie-jętności, zaś przede wszystkim – potrafi to zrobić. W tym ujęciu formalne instytucje edukacyjne – w tym uczelnie wyższe, na których skupiliśmy się w tym raporcie – powinny przede wszystkim kształ-

tować kompetencje poznawcze i społeczne oraz two-rzyć bazę wiedzy i umiejętności, którą absolwenci będą potrafili poszerzać i rozbudowywać o kolejne, wymagane na rynku pracy, zarówno za pośrednic-twem dalszych etapów edukacji formalnej (np. kursy MBA czy studia podyplomowe), jak też pozaformal-nej lub nieformalnej (mikrokursów zawodowych, szkoleń oraz samokształcenia za pośrednictwem platform e-learningowych, oferowanej zarówno w celu kształcenia lub w sposób nieintencjonalny – w życiu codziennym). Innymi słowy, podstawowym zadaniem instytucji edukacyjnych jest wykształce-nie fundamentalnych kompetencji umożliwiających samodzielne, niekoniecznie zaplanowane w ramach kursu, sięganie po kolejne formy edukacyjne. Celem ostatecznym jest maksymalna personalizacja edu-kacji, to znaczy dostosowanie kształcenia zarówno do potrzeb jednostki, wymogów funkcjonowania w społeczeństwie oraz wymogów rynku pracy22.

Udział to nie wszystkoJak pokazują przekrojowe analizy badaczy z University of Warwick, otwarte kursy e-elearningowe (MOOCs, czyli Massive Open Online Courses) zazwyczaj kończy jedynie co dziesiąty zapisany uczestnik23. Początkowo uznawa-ne za rewolucję w edukacji, kwestionującą strukturę istniejących modeli edukacyjnych, obecnie są coraz częściej traktowane jako element edukacji uzupełniającej, wymagającej jednak aktywnej postawy od uczących się, w tym kompetencji samodyscypliny i „dowożenia efektu”.

21 J. Morgan, How The Largest University In The US Prepares Students For The Future Of Work, The Future of Work Organisation 12.03.2018, https://thefutureorganization.com/largest-university-us-prepares-students-future-work/, dostęp: luty 2019.

22 B. Kurshan, EdTech Innovation Ecosystems: A Working Definition, “Forbes” 08.06.2015, https://www.forbes.com/sites/barbarakurshan/2015/06/08/edtech-in-novation-ecosystems-a-working-definition/#68c778449476, dostęp: luty 2019.

23 D. F. O Onah, J. Sinclair, R. Boyatt, Dropout rates of massice open online courses: behavioural patterns, The University of Warwick, 2014, https://warwick.ac.uk/fac/sci/dcs/people/research/csrmaj/daniel_onah_edulearn14.pdf, dostęp: luty 2019.

Wykładowcy stosują system ocen pozwalający na popełnianie błędów i eksperymentowanie z nowymi pomysłami na zajęciach

77%Wykładowcy entuzjastycznie podchodzą do swoich zajęć i potrafi zarazić pasją

59%Wykładowcy zwracają uwagę na to, czy studenci są zainteresowani treścią i formą zajęć

67%Wykładowcy dają informację zwrotną na temat mojej pracy

56%

Odsetek odpowiedzi „niewielka część wykładowców” lub „prawie nikt” na następujące stwierdzenia:


34 35

ISTOTNĄ ROLĘ W EKOSYSTEMIE EDUKACYJNYM ODGRYWAJĄ UCZELNIE WYŻSZE, USIECIOWIONE I AKTYWNIE WSPÓŁPRACUJĄCE Z INNYMI PODMIOTAMIPrzepaść między oczekiwaniami studentów i potrzebami otoczenia w zakresie kompetencji przyszłości a faktycznymi efektami kształcenia jest niepokojąca. Dotyczy to nie tylko polskiego szkolnictwa wyższego, ale większości systemów edukacji trzeciego stopnia (tertiary education) na świecie. W gospodarkach opartych na wiedzy zmienia się tradycyjna rola uniwersytetu, który przestaje być przysłowiową „wieżą z kości słoniowej”, mającą monopol na wytwarzanie i upo-wszechnianie wiedzy, stając się jednym z wielu, choć nieod-miennie znaczącym elementem ekosystemu edukacyjnego nastawionego na ciągłe kształcenie. Stymulowana rewolu-cją technologiczną zmiana modelu pozyskiwania wiedzy i umiejętności oraz pojawianie się konkurencyjnych modeli edukacyjnych sprawia, że na całym świecie uczelnie wyższe stają przed nowymi wyzwaniami związanymi z koniecznością dostosowania się do zmieniających się oczekiwań studentów i pracodawców24.

Badania McKinseya pokazują, że istnieje potężna luka mię-dzy przekonaniami osób pracujących w sektorze edukacji wyższej co do poziomu kompetencji absolwentów, a opinią pracodawców na ten temat: 72% tych pierwszych i 39% dru-gich uważa te kompetencje za wystarczające25.

„Nigdy dotąd, w ich osiemsetletniej historii – w tym dwustuletniej historii najnowszej – uniwersytety nie były tak kluczowe dla gospodarki europejskich narodów, zarówno na poziomie retorycznym, jak i w znaczeniu praktycznym. Nigdy wcześniej ich sukcesy nie rodziły tak różnorodnych, tak namacalnych i mierzalnych korzyści dla społeczeństw i gospodarek – ale też nigdy wcześniej ich porażki nie przynosiły tak różnorodnych, namacalnych i mierzalnych strat dla społeczeństw i gospodarek26

Stawiamy tezę, że uczelnia wyższa chcąca kształcić kompe-tencje przyszłości, sama musi je przyswoić i wpisać w podsta-wy swojego działania.

Uniwersytet przyszłości aktywnie angażuje się w działania podejmowane w ramach szerszego ekosystemu edukacyjnego: oznacza to odejście od tradycyjnego modelu uczelni na rzecz modelu zaangażowanego, w ramach którego nauka i uczenie są zgodne ze standardami akademickimi, ale za-razem spełniają oczekiwania otoczenia uczelni27 i wspólnie z nim kreują nową wiedzę, umiejętności i postawy. Jak po-kazują nasze badania, podstawowym wyzwaniem dla uczelni jest zmiana sposobu kształcenia studentów, tak aby nabywali oni kompetencje kluczowe na rynku pracy, a jednocześnie byli przygotowani do funkcjonowania w świecie, w którym ciągła zmiana warunków jest normą28 .

Nowoczesne rozwiązania idą w kierunku zwiększenia ela-styczności programów i zmiany form nauczania studentów: odchodzenia od sztywnego podziału na semestry i lata stu-diów, uczenia i stosowania teorii w praktyce oraz większego nacisku na angażowanie studentów w praktyczne prace pro-jektowe.

Odpowiedzią uczelni na oczekiwania studentów jest również rozszerzanie oferty edukacyjnej poprzez współpracę z pod-miotami zewnętrznymi, np. organizowanie intensywnych kur-sów podnoszących konkretne umiejętności czy kompetencje we współpracy z konkretnymi firmami czy organizacjami po-zarządowymi, wiążących się przy tym z możliwością uzyska-nia certyfikatu. Potrzeby kompetencyjne zgłaszane przez firmy mogłyby szybciej znajdować odzwierciedlenie w programach studiów, gdyby uczelnie miały bliższe i częstsze relacje z oto-czeniem. Relacje te powinny obejmować: wymianę międzysek-torową (zatrudnianie naukowców w firmach, instytucjach czy fundacjach, a pracowników tych organizacji – na uczelniach); współpracę badawczą studentów z otoczeniem w ramach prac dyplomowych czy zajęciach; szerszy udział uniwersytetów w badaniach zamawianych, wspólnych publikacjach z bizne-sem czy w komercjalizacji wiedzy i technologii.

Jaki jest uniwersytet przyszłości?

KREATYWNY Niestrudzenie szuka nowych sposobów kształtowania w studentach kompetencji przyszłości; jest przy-wiązany do tradycji, ale nie boi się innowacji dydaktycznych i organizacyjnych. Odważnie wprowadza alternatywne modele nauczania oparte na nowych technologiach, włącza się w tworzenie nowych metod certyfikacji umiejętności (tzw. nanostopni), w wysokim stopniu personalizuje doświadczenie nauczania.

WSPÓŁPRACUJĄCY Rozumie swoją rolę w szerszym ekosystemie edukacyjnym i w kontekście wymogu uczenia się przez całe życie. Chętnie i aktywnie wchodzi w alianse z pracodawcami w celu rozszerzenia i nadania praktycznego wymiaru ofercie edukacyjnej. We współpracy z biznesem tworzy atrakcyjną i dostępną ofertę edukacyjną dla pracowników zmieniających swoje kwalifikacje, a tym samym jest kluczowym elementem kształcenia ustawicznego.

ZARZĄDZAJĄCY Motywuje i rozwija swoich pracowników, wykładowców i badaczy nie tylko merytorycznie, ale rów-nież pod kątem kompetencji przyszłości, aby potrafili je skutecznie wpajać studentom.

USPOŁECZNIAJĄCY Stanowi bogate i otwarte środowisko pozwalające rozwijać kompetencje społeczne i emocjonalne w bezpośrednich kontaktach z wykładowcami i innymi studentami.

UCYFROWIONY Wykorzystuje nowe technologie do: - zbierania i analizy danych dotyczących jakości działalności naukowo-badawczej i dydaktycznej za pośrednictwem zautomatyzowanych systemów informatycznych, co pozwala władzom szybko i elastycznie reagować na pojawiające się wyzwania oraz dostosowywać ofertę dydaktyczną do potrzeb zmieniającego się rynku pracy; - zmiany sposobu nauczania (np. zwiększenia roli e-learningu oraz platform komunikacyjnych); - zmiany doświadczenia studiowania: sprawna obsługa spraw studenckich i pracowniczych.

ROZWIĄZUJĄCY ZŁOŻONE PROBLEMY Przede wszystkim – jak połączyć tradycje kształcenia uniwersyteckiego z oczekiwaniami studentów i pracodawców co do oferty edukacyjnej; jak kształcić elastycznego pracownika, potrafiącego usta-wicznie podnosić swoje kwalifikacje i kompetencje, który jednocześnie będzie światłym i zadowolo-nym obywatelem?

KRYTYCZNY Wytwarza wiedzę kluczową dla rozwoju cyfrowego społeczeństwa i gospodarki; tworzy propozycje rozwiązań problemów wynikających ze zmian zachodzących np. na rynku pracy; aktywnie włącza się do dyskusji dotyczących kierunków rozwoju społecznego i gospodarczego. Uczy teorii w praktyce.

PRZEDSIĘBIORCZY Aktywnie współpracuje z otoczeniem (biznes, instytucje publiczne, trzeci sektor); we współpracy z otoczeniem rozwija kompetencje kluczowe dla postaw przedsiębiorczych u swoich studentów.

24 B. Göransson, C. Brundenius, Universities in Transition: The Changing Role and Challenges for Academic Institutions, Springer, Ottawa, Cairo, Dakar, Montevideo, Nairobi, New Delhi, Singapore 2011.

25 J. Bughin et al., Skill Shift. Automation and the Future of the Workforce, Discussion Paper (McKinsey Global Institute) 2018, https://www.mckinsey.com/~/media/McKinsey/Featured%20Insights/Future%20of%20Organizations/Skill%20shift%20Automation%20and%20the%20future%20of%20the%20workforce/MGI-Skill-Shift-Automation-and-fu-ture-of-the-workforce-May-2018.ashx, dostęp: luty 2019.

26 M. Kwiek, Introduction: European Universities and Their Changing Roles and Functions, "Człowiek i społeczeństwo" 2013, t. 35, http://cpp.amu.edu.pl/kwiek/pdf/Kwiek_Intro-duction_CZS.pdf, dostęp: luty 2019.

27 J. A. Ramaley, The Changing Role of Higher Education: Learning to Deal with Wicked Problems, “Journal of Higher Education Outreach and Engagement” 2014, t. 18, nr 3, s. 7.; Christensen C. M., Eyring H. J., The Innovative University: Changing the DNA of Higher Education from the Inside Out, Jossey-Bass, San Francisco 2011.

28 R. Cawood et al., Can the universities of today lead learning for tomorrow? The University of the Future, EY, 2018, https://cdn.ey.com/echannel/au/en/industries/government----public-sector/ey-university-of-the-future-2030/EY-university-of-the-future-2030.pdf, dostęp: luty 2019.


36 37

Uniwersytety w awangardzie: dobre praktyki

Odpowiedzią Uniwersytetu Stanforda na zachodzące zmiany jest projekt Stanford 2025, o