130

New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म

पगइनब स

दवलोकदवद पटनायककसगदवद पटनायकप चीससभीअिधकिकताबऔर500सभीअिधकलखचकहपौरािणककाथाओकीआजकसमयमपरासिगकताकबारमपशसडॉ टर(आपनगराटमिडकलकॉलजमबईयिनविसटीसएमबीबीएसिकयाह)आपनपदरहसालह थकयरऔरफामासिटकलइड टरीजमकामिकयाहहालािकनौकरीकसाथभीउ ह नअपनालखनजारीरखालिकनउसकबादसआपनसारासमयअपनगहरशौकिविभ नस यताओकीनई-परानीमा यताओकी या याकरनमलगािदयाहअिधकजानकरीकिलएdevduttcomपरजाए

पगइन ारापरकािशतलखककीऔरिकताबजयािमथक

दवलोक

दवद पटनायक

कसग

पगइनब स

अनकरमलखककीओरसकछिट पिणया

पिरभाषाए

1धािमकगरथ

2रामायणऔरमहाभारत

3ितरमित

4रग

5िशव

6जीवऔरज त

7इदर

8वरदानऔरशराप

9 वगऔरनक

10शि त

11गणश

12अ तर-श तर

13पिवतरजानवर

14गगा

15गीता

16तीथयातरा

17भगवानऔरभोजन

18यग

19सि ट

20िदशाऐ

21िववाह

22िविभ न प

23िव णकअवतार

24गरहन तर

25वन पितऔरभगवान

26पजा

लखककीओरसकछिट पिणया

यहएकसगरहहपौरािणककथाओकबारमबातचीतकाइसनामकटिलिवज़नशोपरआधािरत

यहाकीगईचचात यहोयहज़ रीनहीndashआपअपनग ससलाहलसकतहइसबहतरसमझनकिलए

यहापौरािणककहािनय कोसरलतासबतायागयाहजोहमारशा तरऔरलोककथाओमिमलतीह

कोिशशकीगईहिककहािनय काममनबदलऔरइ हपढ़करपाठकइनमछपत व ानिफलॉसफ़ीकोसमझनकीकोिशशकर

जोमनयहािदयाहवोएकआ मपरकस जि टवसचहमरासचजोकईपरकारकस यमएकह य िक-

अनतपराणोमिछपाहसनातनस यइसपणतःिकसनदखाहव णकहनयनहज़ारइदरकसौआपकमरकवलदो

पिरभाषाएपि चमीिचतनपरिकरयाकआदीलोग किलएिहदिव वदि टच कानवालीहोसकतीहndashअगरहमअगरज़ीश दिमथ(िजसकिलएिहदीमlsquoिमथकrsquoश दचलनमह)कीपरानीपिरभाषाओ(lsquoअतािककअिववकपणअस यrsquo)कोचनौतीनादऔरइसकिलएनईपिरभाषा(lsquoकथाओपरतीक औरअन ठान म य तआ मपरकस यजोभारतीययापि चमीपराचीनयाआधिनकधिमकयाधमिनरप सभीस कितय कोगढ़ताहrsquo)नापशकरआ मपरकस यकिलएस कतश दlsquoिम याrsquoहndashजोव तगतस यकािवपरीतनहीबि कस यकी(जोअसीमह)एकसीिमतअिभ यि तह

िहदीअनवादमइनसीमाओकोदि टमरखतहएअगरज़ीकlsquoिमथrsquoश दकिलएम यतःlsquoआ यानrsquoकाउपयोगिकयाजारहाह

1

धािमकगरथभारतीयपौरािणकस कितकअनसारबहतसारगरथहजसवदपराणमहाभारतऔररामायणतोसबसपहलकौनसागरथआयाथा

lsquoगरथrsquoश दकाहमसभालकरइ तमालकरनाचािहए य िकगरथकवल2000सालपहलआयथउससपहलमौिखकपर पराचलनमथी

जोपहलावदआयावहथाऋ वदकछसमयबादआयसामवदऔरिफरयजवदकीरचनाहईइसकथोड़बादअथववदकीरचनाहईतोवदसबसपहलमौिखकगरथहिज ह4000सालसनानाश िकयागयाथा

3000सालपहलउपिनष कीरचनाहईउपिनषद या यानह2000सालपहलरामायणमहाभारतऔरबादमपराणआतहजोस कतमथ

क़रीब1000सालपहलकिवय नइ ह थानीयभाषामिलखनाश िकयाजसकबनरामायणहतिमलमबलरामदासरामायणहउिड़याममराठीमएकनाथरामायणहम यालममएज़थचनरामायणह

अबहममॉडनऐजमआतहतलसीरामायणअवधीमलगभग500सालपहलहीिलखीगई

उपिनषद याह

उपिनषदकासहीमतलबहमरसाथबठकबातकरोतोिकसीएकिवषयकउपरपिरचचाकरनाndashिममासािजसहमकहतहयहाख़ासफोकसहआ मापरndashअ तःमनचतनाममइ यािद

वद मबहतमतरहबहतसरीित-िरवाज़हउपिनषदमवद करह य परचचाएहराजाओकबीचमऋिषय कबीचमब च प ष औरि तरय कबीचमपित-पि नय कबीचमवद काअथजाननकिलए

औरइसकबादआतहरामायणऔरमहाभारतजहायजोरह यहउनकोकहािनय कमा यमस य तिकयाजारहाह

तोपहलावद(4000सालपरान)जहायिवचारज मथउसकबादउपिनषद(3000सालपरान)वद कामतलबसमझातहएपराणऔरमहाका य(2000सालपरान)जोइनिवचार कोकहािनय कमा यमसबतातह

पौरािणककथाएसिदयोसहहमकईकहािनयागीतोक पमसननकोिमलती

थीकईकहािनयाहमनाटकक पमदखनकोिमलतीथीतोपहल याआयापहल यानाटकोऔरगीतोमकहािनयासनाईजातीथीयादोनोपहलसहीथ

पहलगीतआया य िकहमपताहिकपहलवद ममतरकाजापहोताथाजापऐसहोताथाndashउ चारणतालऔरलयकाबहत यानरखाजाताथातोगीतबहतज़ रीहसामवदअसलमलयऔरसगीतपरकिदरतह

तोधीर-धीरजबयजवदआयायजोगीतथजोमौिखकपर पराथीवोय कअन ठान सजड़नलगीइसकामतलबहिकलोगपरदशनकरनलगऔरयअपनआपमएकिव ततपरदशनबनगएउसमपातरथऔरकौनसीलाईनकबबोलनीहयहतयथािफरय कबीचमलोग कामनोरजनकरनकिलएकहािनयासनाईजानलगीऔरयहासनाटककीश आतहईऔरनाटकइतनालोकिपरयहआिकपतानहीचलताथािकवहय कािह साहयाय कबीचवालािह साहिफरऐसाहआिकनाट शा तरजोनाटककबारमहवोपचमवदबनगया

हालािकवद मइदरसयऔरदसरदवताहलिकनउनकीकोईकहािनयानहीहएक-आधबारइधर-उधरकोईकहानीकाकोईवणनआताहलिकनजबपौरािणककालश होजाताहमतलब2000सालपहलतबबड़-बड़का यिलखगएजसरामायणमहाभारतऔरतबनाटककीपर परासहीमश हईकहतहयवनयपर पराभारतमलकआयथिसकदरकसगकछकहतहहमारपासभीनाटककीपर पराथीऔरहमनदोन कोिमलाकरनएतरीकसनाटकबनाएहमऐसाइसिलएसमझतहिककछश दहस कतमजसयविनकाndashजोश दयवनसआताहऔरउसकामतलबहमचकापदाअगरआपशरीनाथजीकमि दरमजायगतोशरीनाथजीजोराज थानमऔरगजरातमबहतलोकिपरयमिदरहतोवहाएकिपछवाईपिटगिचतरहोताहजोअसलममचकीप ठभिमह

तोजब1000सालपहलमिदरबननलगतोमिदर कअदरनाट शालाएभीबननलगीजहारामायणऔरमहाभारतकापरदशनहोताथातोभगवानकसामननाच-गानाऔरउसकसाथनाटकहोताथाक णकज मकानाटकयारामायणकीकहानीतोजोपहलदरबारमहोताथाराजाओकसामनवहमिदर महोनलगाजसआजकलकथककलीहमगरजबमगलशासनआयामिदर सवहवापसराजाओकदरबार मपहचगयागीत औरनाटक किवकासकीकहानीएकबड़ाहीिदलच पइितहासह

यजोकथाकारथ यायउनकीअपनीयामलकहािनयाथीयावोकहीससनकरहमसनातथयकहािनयाकहासआ

यहमलश दयहाख़तरनाकहदिखएसनातनधममकछमलनहीहोतािवचारआतहिवचारजातहचकरवातमलहरजसिगरतीऔरउबरतीहऔरकछभीमलनहीरहताकहतहबर ाकसरसजबचारवदिनकलथतोअसर नचोरीकरउ हपानीकअदरछपािदयािफरिव णनहिगरवक पमउससमदरसिनकालाहिगरवकामतलबहघोड़ाहिगरवकामन यकाशरीरहोताहलिकन

घोड़कासरअसर कोमारकववद कोवापसलकआएतोकहानीहकछखोनपानऔरिफरसनानकबारमतोवद काअसलीसरोतयामल याहवबर ाकसरसिनकलतोवसरोतहोसकतहपरहिगरवददीतोवोभीसरोतहोसकतह

तोयहपहलीहरकहानीसनानवालकसामनआतीहजसरामायणवा मीिककीकहानीथीयानारदकीिजससवा मीिकनसनीथीयाकाकभसडीकीिजसनिशवससनाऔरनारदकोसनायायह य कहतहिकिकसीकोपतानही य िकमलभाविकसकाहसरोतकौनहिकसीकोनहीमालम

महाभारतमभीयहीहसहीमहाभारतिकसकोपताह या यासकोपताहएककहानीहिजसमजािमनीकोकछसवाल कजवाबचािहएहोतहमहाभारतससबिधततोव यासकपासजातहउनकनािमलनपरव यासकिश यवश पयानकपासजातहवश पयानबतातहिकमनमौनवरतिलयाहतोमकहनहीसकतातोजािमनीकहाजाऐतोकोईचारप ीहोतहजोउ हजवाबदतहndashइससएकऔररा तािनकलामलकिलएतो यासनगणशकोबतायीथीवोमलमहाभारतहयावश पयाननजन याकोबताईयारोमहशननउगरसरवकोसनाईवश पयानससननकबाद

मलपाठकहासआयाइसबारमकहािनयाहयहिदखानकिलएिकमलयाअसलभावकछनहीहोतासबकहीनाकहीसआताहयहजोओिरजनलमलकीधारणाहबहतहीपा चा यिवचारहयहाफ़कहयहगोलाकारमकोनाढढ़नजसाहndashआपढढतरहगकभीनहीिमलगा

हमनवद यासकबारमसनाहिकवहबहतहीबदिधमानथऔरबहतहीअ छयव थापकथउनकबारमआप याबतासकतह

वद यासनमहाभारतकीरचनाकीथीतोउनकानामउससजड़ाहआहलिकनजोनामहवद यासउसकामतलबहही यव थाकरनातोवद यासवोहिजसनवदको यवि थतिकयाऔरपराण कोभीकहानीयहहिकएकसमयअकालआयाबारहसालकाअकालकोईकहताहचौदहसालकाअकालकोईकहताह100सालकाअकालआयाथाजबवदखोगएतबवद यासनउनकोसमटाऔरयवि थतिकयाएकतरहसndashजसअबहमउ हचारवद कीतरहजानतहवएकमछआिरनकबटथहमसोचतहवबरा णथ य िकऐसादशायागयाहजाितयािपछल2000सालपहलहीइतनीबड़ीहईह

अगरआपवद कोदख यानसअगरआपपढ़सम यायहिकमहमशालोग सकहताहिकआपवद कोlsquoपढ़rsquoनहीसकतआपकोlsquoसननाrsquoचािहएवदकोजसबीट सकासगीतआपपढ़नहीसकतndashसननाहीपड़गासोइटइसलाइकयका टरीडदबीट सndashयहवटिहयरदम

वद मदसिकताबहिजनकोमडलकहतहndashमडलएकगोलाकारहचकराकारहऔरहरमडलमस तहोतहऔरहरस तमछदहोतहिज हऋगयाऋचाकहतहछदिमलकरस तबनातहजोअ याययामडलबनतहइनमडल क

एकसगरहकोसमिहताकहतहतोआपकपासहऋगसिहतायजरसिहता ानसिहताअथवसिहतातोयहवद यासनिकयाथाndashजसक यटरमए सलशीटहोतीहतोपहलीसिहताकपहलमडलकपहलस तकपहलऋगको111कहग

वद यासकोलगािककोईसाधारणआदमीवद कोसमझनहीपाएगावबहतभावा मकहका यहमहावर और पक सभरहतोउ ह नपराण कीरचनाकी यासपराण सभीजड़हतोकहािनय कमा यमसउ ह नसबलोग कोसमझनकामौकािदयावमहानआदमीथ

इितहासकिहसाबस यास4000सालपरानथऔरमहाभारतऔरपराणकरीब2000सालपरानतो यासिकतनसालिजय2000स यादासालयायकहािनयासािह यकइनदोमहाका य कोजोड़तीहवद यासकज़िरयहमइनकहािनय कोसीध-सीधपढ़नका यानरखनाचािहए

अगरआपइितहासकार कोपछगतोवहकहगिकवदएकआदमीनहीथपरएकपर पराथआजभीएकमचहोताहजहासआपल चर या यानदतहउसको यासपीठकहतहमोटतौरपहोसकताह यासिव ान कायाप तकालयअ य कागटरहाहोगािज ह नबरस क ानको यवि थतिकयामयनहीकहसकतािकवहआदमीथयाऔरतल बयाछोटकालयागोरहमयकहािनयाअ छीलगतीहपरशायदयहएकपर पराथी

ऋिषवा मीिकनरामायणिलखीऐसासबकहतहपरआपनजसबोलाथाशायदउ होननहीिलखानारदनिलखाथातोइसमसच याहndash याऋिषवा मीिकनिलखाथायानारदन

रामायणसनातनहअसीमहndashइसकानआरभहनाअतऋिषवा मीिकआिदकिवथसबसपरथमकिवताकरचियता

परवऋिषकसबनयहएकिदलच पकहानीहउ ह ननारदमिनसरामकीकथासनीथीऔरवउसकबारमवनमिवचारकररहथएकिदनवएकपि यकजोड़कोउड़तहएदखरहथिकअचानकएकबहिलएकातीरआकरमादाप ीकोलगाऔरउसकीवहीम यहोगईजबउ ह ननरप ीकीवदनादखीजोअपनीसािथनकचार ओरिवयोगमच करकाटरहाथातोवा मीिकनबहिलएकोशरापिदयाlsquoतमभीइसीनरप ीकीतरहतड़पोत हारद कमत हजीननदrsquo

उनकयवा यपदकीतरहिनकलऔरवकिवताकीतरहसनाईिदएउनकशोकमिनकलश द लोकबनगयइसतरहकिवताकाज महआ

इसबातसपरस नहोकरअपनीकिवताओकोअपनिवचार कोऔररामकबारमअपनिवचार कोगथकरउ ह नरामपरएकस पणकिवतािलखीजोथीरामायण

आमतौरपरमानाजाताहिकऋिषवा मीिकएकचोरथदरअसलऋिष

वा मािकभगवशसहऔरऋिष यवनसउनकासबधहवहीलगमग500सालपरानीलोककथाओमर नाकरनामकएकसाधारणचोरकीकहानीहएकबारएकसाधनउससचोरीकरनकाकारणपछाऔरउसनउ रिदयािकवहयसबअपनपिरवारकिलएकरताहसाधनउससलाहदीिकवहअपनपिरवारसपछिकिजसतरहउ ह नउसकसाथलटकामालबाटाथा यावोउसीतरहउसकबरकमोकोभीबाटगजबउसयहसमझमआयािकवऐसाकछनहीकरगतोउसनसाधकीसलाहपरचोरीछोड़कररामनामकाजापअपनायाजबसाधचलगएतोर नाकरभलसlsquoमरामरामराrsquoजपनलगाजोधीर-धीरlsquoरामरामरामrsquoबनगयाऔरअतमउसपरब तापरा तहई

क दपराणमकितवासरामायणऔरएकम यालमस करणमशायदरचना मककारण सइनदोन कहािनय कोिमलािदयागयाहऔरर नाकरकोवा मीिकसजोड़िदयागयाहलिकनइसकाउ लखवा मीिकरामायणमनहीहयहएकआधिनक पातरहऔरयहआव यकनहीिकहमइसमान

जोवदहपराणहऔरउपिनषदहउनकामलपाठट टहमकहासिमलसकताह

यहबहतहीिसपलहndashफोनहआपकपासइटरनटहआपकपासइसमगगलहगगलमसचकरलीिजएआजकलसबइटरनटपरहआपlsquoसकरडट टरसऑफ़इिडयाrsquoगगलपरडालकरसचकरसकतहहमजानतनहीहिकअनवादमलपाठप तकालय कीसामगरीइ यािदसबइटरनटकज़िरएिमलसकताह

ऋ वदथव4000सालपहलिलखगयजोपहल2000सालपहलतकमौिखकपर परामथउसकबादिकसीनउसिलखाहोगापहलीबारबरा ीिलिपमशायदपि य परिलखागयाराजाअशोककसमयमप ख़राबहोजातहतोधीर-धीरएकपदसराप ाकरकइनकोदोबारािलखागयायहकामआशरम मयािव विव ालय मयाबरा ण कघर मिकयागयाबादमशारदािलिपमऔरउसकबाददवनागरीिलिपमिलखगयपपरम500-600सालपहलहीिलखगए

हमिबरिटशलोग कोबरामानतहलिकनयहउनकीवजहसहीइनगरथ कोप तकालय मरखागयाजहासअनवादसमी ाएछपहएस करणिमलनलगतोआजकलवहहरप तकालयनभारतमअमरीकामयरोपमइटरनटपरडालाहइसकीवजहसहमारकईमलशा तरअबआरामसिमलतह

2

रामायणऔरमहाभारत1980मदोबड़-बड़टीवीशोज़बनथरामायणऔरमहामारतऔरभारतमशायदहीकोईपिरवारहोगािजसनयशोज़नहीदखयहदोनोऐिप सइतनमह वपणकसबनगय

यहदोएिपकमहाका यफिमलीलाइफ़कबारमहइनकामह वसमझनकिलएहमिह टरीमजानापड़गा2500सालपहलजबबौ धमभारतआयाथा

गौतमब नबौ धमकापरचारिकयाउनकाकहनाथािकजीवनमदखइ छाओककारणहअगरइ छाएनहीह गीतोदखभीनहीहोगाइसकीवजहसस यासलनकीपर पराबहतपरचिलतहोगईऔरलोगस यासलनलगउससमयकईबदिधमान नसोचािकऐसजीवनतोनहीचलसकताअगरसबस यासीबनजाएगतोसासािरकजीवनकाम यकमहोनलगगाऔरसमाजमअसतलनहोजायगा

तबउससमयककिवय ऋिषय औरबरा ण नआ याि मकम य कोआमजीवनमजोड़नकतरीकढढ़तबउ ह नरामायणऔरमहाभारतकीरचनाकीजोपािरवािरकम य कबारमहऔरआपदखतोयपरोपटीिड यटसस पितकिववाद परहरामायणमइसकऊपरय होताहिकिकसकाबटाराजाबनगाऔरमहाभारतमभाईय मलड़ाईहोतीहक तरमयघर-घरकीकहािनयाहतोरामायणमरामकमा यमसऔरमहाभारतमक णकमा यमसवपािरवािरकसम याओकऊपरबहसकररहहmdashिकयहिकतनामराऔरिकतनात हाराअपनाऔरपरायाकामतलब याहइ यािदइनकहािनय कमा यमसवद कानको य तिकयाजारहाहऔरइसिलएयइतनलोकिपरयहोगए

2000सालपहलयकथाएआईऔर400-500साललगइ हिवकिसतहोनमतोमौयकाल(2300सालपहल)औरग तकाल(1700सालपहल)इसअविधकबीचमरामायणऔरमहाभारतकीरचनास कतमहईयकहािनयाशायदऔरपरानीरहीह गीहमनहीपता

तोपहल याआयारामायणयामहाभारत

यहथोड़ामि कलपर नहपौरािणकदि टकोणसहमारचारयगmdashपहलासतयगउसकबादतरतायग ापरयगऔरआिख़रमकिलयगआताह

रामायणकीघटनाएतरतायगकीसमि तऔर ापरयगकीश आतमहोती

हमहाभारतकीकहानीतबआतीहजब ापरयगसमा तहोताहऔरकिलयगकीश आतहोतीहतोपौरािणकिहसाबसअगरदखतोरामायणपहलआतीहवद यासकीमहाभारतमयिधि ठरकोरामायणकीकथासनाईजातीहजसवोअतीतमहइसकामतलबरामक णसपहलआएथ

लिकनअगरिलटरचरकिहसाबसदखतोलगताहजसमहाभारतपहलआईथीऔररामायणबादम य िकजोस कतइ तमालकीगईहमहाभारतमवोथोड़ीअश लगतीहयकहािनया600सालमधीर-धीरिलखीगईथीयहनहीिकएकआदमीनएकमहीनमपराका यिलखिदयाइसकपहल400सालपहलकीमौिखकपर पराभीथीतोयसब1000सालमिवकिसतहआयहसमझानाआसाननहीह

अगरए थरोपोलोिज टसपछोयासोिशयॉिलिज टसमाजशा तरीसपछोतोवोकहगिकमहाभारतमएक तरीकपाचपितहबहपित वसमाजहतोयहयादापराचीनहरामायणमएकप नीकसमाजहयािनमॉनोगमीइससलगताहिकमहाभारतपहलआई

अगरआपइितहासकार सपछोगतोएकऔरउ रआएगावोकहगिकमहाभारतकीकहानीउ रभारतकबारमहmdashजोपजाबका तरहऔरअबहिरयाणािद लीऔरउ रपरदशहलिकनरामायणकीकहानीसाऊथदि णभारतजातीहतोयहशायदबादमआई

इनसबकबीचमक णकीरासलीलािकधरहmdashरामायणमहयामहाभारतम

इसकाभीएकउ रनहीहक णकीजोबचपनकीकहानीहजबवो वालथवदावनऔरगोकलकीकहािनयामहाभारतमनहीआतीकही-कहीकछश दजसगोिव दगोपालएकआधबारआजातहमहाभारतमलिकनयशोदादवकीऔरलोगनहीआतयहिरवशपराणमआतीहहिरवशपराण1600सालपहलिलखागयाथाऔरिव णपराणजो1500सालपहलिलखागयाथाउसमइसकबारमिज़करआताहभागवतपराणजो1000सालपहलिलखीगईथीउसमक णकबचपनकीपरीकथाहिदलच पयहिकइसमराधाकावणननहीहरास-लीलाकावणनहलिकनराधानहीहवोजयदवकीगीतगोिवदमजो800सालपहलिलखीगईथीउसमआतीहलोगकहतथिकपराकतका यमराधाकानामकहीिछपाहआहमगरइसकाकोईपरमाणनहीहअगरदखतोक णकीरासलीलारामायणऔरमहाभारतकबादिलखीगईहलिकनकहानीकिहसाबसवहरामायणकबादऔरमहाभारतकपहलकीह

इनसबकबीचहमार यारिशवकबआतहऔरउनकीकहािनयाकबआनाशहोतीह

रामायणमहाभारतभगवदयहसबिव णकीकहािनयाहऔरिव णपराणकािह सामानीजातीहिव णककईअवतारइसानहोतहउनमरामऔरक णसबसपरिस हयमहाका यउनकऊपरव णवपर परामिलखगएइसकसग-सगशवपर पराभीिवकिसतहोरहीथीभारतम

िह दधमएकपड़कीतरहहएकशाखाव णवपर पराहदसरीशाखाशवपर पराहव णवपर परागह थजीवनमभागलनकबारमहइसमएकरामायणकीकहानीहजहापरामएकपि नतरवकापालनकरतहमहाभारतमहमदखतहिकदरौपदीकपाचपितहऔरएकक णकीरास-लीलाहजबक णशादीकरतहतोउनकीकईपि नयाहोतीहतोकईअलग-अलगपर परायिनकलरहीहयहापअलग-अलगस यताओकबारमबातहोरहीहलिकनगरह थजीवनसजड़रहतहएशवपर पराससारसिवमखहोनकबारमहिशवकीकहािनयािशवपराणसआतीहजो1500-2000सालपहलिलखीगईथीमहाभारतऔररामायणकसमय

शि तकहाहइससबमउनकीकहािनयाकहाह

तोजबदोशाखाएिनकलीलोग नशवपराणसयहीपर नपछाहिकदवीकहाहरामायणऔरमहाभारतदोन मदवीकावणनहिक तथोड़ावोबकगराउडमहिशवपराणमभीयहीहदवीउभरकरसामनआईकरीब200सालपहलभागवतपराणसपहलयसबगरथस कतमथइनकाराजकीयभाषाओमटरा सलशनअनवाद1000सालबादश हआ100-200सालपहलअगरजीमटरा लशनहोनाश हआऐसाकरनकीपरिकरया1000सालपहलश हई

रामायणऔरमहाभारतकोहमइितहासबलातह यायहकहनासहीहोगािकयसहीमऐितहािसकह

यहश दइितहासदोपरकारसदखाजासकताहएकतोआ याि मक पसदसराव ािनकतरीकसदखसकतहजसआपव ािनकतरीकसदखतोहमपराताि वकसबतचािहएह गइसत यमाननकिलएउसिहसाबसरामायणऔरमहाभारतकाकोईसबतनहीहतोव ािनकतरीकसहमइ हइितहासनहीकहगका यकहग

लिकनअगरआ या मकिहसाबसदखोतोइितहासकामतलबहलोग कीयादजोलोग काबतायागयाहिकयहत हाराइितहासहतोयादऔरइितहासमबहतफ़कहोताहिफलोसोिफ़कलीअगरदखोतोइितहासश दकामतलबहिकऐसीहीिजदगीहोतीहरामायणमहाभारतएकपरकारकामा यमहिफलौसफ़ीसमझानका

राममयादाप षो महजोिनयमऔरधमकापालनकरतहअगरआपमहाभारतदखतोवहाक णलीलाप षो महजोिनयम कापालननहीकरतपरतधमकाकरतहतोहरतरहकलोगहmdashजोिनयमकोमानतहऔरजोनहीमानतmdashऔरदोन कससाथमजीतहऔरउनकािर ता याहोताहवोरामायणऔरमहाभारतसमझातीह

इितहासकामतलबहlsquoऐसाहीहोताथाऐसाहीहोताहऔरऐसाहीहोतारहगाrsquomdashइसिलएइितहाससनातनहजबतकमन यहतबतकपरापटीइशसज़मीनकीसम याएहतबतकयसारीपरॉ ल सभीरहगीतोइितहासकोव ािनकआ याि मकयािव वासकज़िरयदखाजासकताहmdashयआपपरिनभर

हकसजोमीिनगआपकोलनाहवोआपलसकतहो

हमारपराणिकतनह

कहतहिक108पराणहिजसममहापराणहोतहउपपराणहोतहगावयामिदरक थलपराणहजो108पराणहउनमसमनपराणिशवपराणिव णपराणबर पराणऔरदवीपराणहबर पराणअसलमिशवपराणऔरिव णपराणकोिमलाकरहऔरदवीपराणबहतमह वपणह

जसाआपनकहाथािकिव णपराणगह थजीवनकबारमहऔरिशवपराणस यासकबारमहदवीपराणकािवषय याह

अगरआपकोएकस यासीकोगह थबनानाहतोउसकीशादीकरादनीचािहएयाजोगह थहऔरउसस यासीबनानाहतोवहिकसका यागकरगाmdash तरीका यागकरगातोदवीपराणसासािरकजीवनकबारमबातकरताहmdashपरकितऔरस कितकबीचकफ़ककबारमकबजीवनकाअनभवलनाचािहएयाकबजीवन यागकस यासलनाचािहएयहमनथीमहिह दधमकीऔरइसिलएदवीकसाथउनकािर ता याहयहआव यकहिव णकहतहिकउनकािरलशनिशपदवीकसाथबहतअनोखाहोताहकछकहािनय मवहउनकीमाताह(रणका)कछमउनकीप नीहोतीह(सीता)याकछमउनकीदो तहोतीह(दरौपदी)

िशवकादवीसिर ताबहतिसपलहोताहिशवबरागीहदवीउनकोगह थबनादतीहजबउनकीदवीसशादीहोतीहतोविशवशकरबनजातहऔरजबवदवीसदररहतहतबगौरीशकरबनजातहपरमकरनवालपितक पमवउमामह वरबनजातहएकगह थ

तोरामायणऔरमहाभारतकीकहािनयाहवपहलीबारकबसनाईग औरिकसपम

िह टॉिरकलीतोहमपतानहीलिकनपराण मकहतहिकपहलीबाररामायणरामकोहीसनाईगईथीउनकब च लवऔरकश ाराववा मीिककआशरममबड़हएऔरवा मीिकउ हरामायणसनातहजोउ हीनिलखीहोतीहलवऔरकशिफरअपनिपताकोसनातहकहतहिकरामनजबपहलीबाररामायणसनीउ ह नपछािकवोिकसकीकहानीहतोलवऔरकशनकहाlsquoहमआपकीकहानीसनारहहrsquoतोरामनकहाlsquoजोतमकहानीसनारहहोवोमरीकहानीसबहतरहrsquo

महाभारतकीकहानीदो-तीनबारसनाईजातीहनौिमषाजगलमऋिषरहतहवहाएकस यासीआताहिजसकानामउगरशरवासतहोताहसतकामतलबहटोरीटलरकहानीकारऔरसनानवाल काजोसरदारहोताहउसकहतहशॉनकसाउतीशॉनककोमहाभारतकीकहानीसनाताहऔरवहकहताहlsquoमनयहकहानीअपनिपतारोमहषणससनीहरोमहषणकाअथहर गटखड़होनाndashमतलबकीवहइतनीअ छीकहानीसनातहिकर गटखड़होजातहउगरशरवामतलबबलदआवाज़वालातोउगरशरवामहाभारतपहलीबारसनाताहउसनअपन

िपताससनीहऔरउ ह नवश पायनससनीिज ह न यासससनी

भागवदपराणकीकहानीिदलच पहअजनकबटकानामथाअिभम यऔरअिभम यकबटकानामथापरीि तऔरपरीि तकोएकत कनामकसापनडसिलयावजबमररहथतोउनकोबहतदखहोरहाथािकम यमररहाहमनयाग़लतीकीहइसिज़दगीका यामतलबहवोमानवकअि त वकबारमपरशानथतबसकमिणउनकपासआएजो यासमिनकबटथसककामतलबहतोतासकमिणतोतकीतरहजोउनकिपतानकहाथापिरि तकोबतादतहवभागवदपराणकीकथाबतातहक णकबचपनकीकहािनयारास-लीलाकीकहािनयाउनकाजीवनीइ यादीयकहािनयासननकबादपिरि तशातहोजातहऔरउ हम यसडरनहीलगता

गीतामहाभारतकाअशहइसकबारमकछबताइए

िजसगीताकीआपबातकररहहवोभगवतगीताहजोक णनअजनकोसनाईक तरकय सपहललिकनमहाभारतमकईगीताएहएक यासगीताहोतीहजोयिधि ठरकोमाक डयऋिषसनातहिफरकामगीताहजोक णयिधि ठरकोसनातहिफरअनगीताहजोय कबादअजनकोक णसनातहऔरउसकबादभगवतगीतादोबारासनातहतोगीताएबहतहपरजोपरचिलतहवोभगवतगीताहिजसहमकवलlsquoगीताrsquoकहतहयहभी मपवकउसअ यायसश होतीहजोमहाभारतकाबीचकािह साहऔरजहासचीज़बदलनलगतीह

तो यायहकहनासहीहोगािकरामायणऔरमहाभारतस कतमिलखीगयीह

हािलखीगईहलिकनजोहमारमनमहऔरजोस कतमिलखीगईहउसमबहतफ़कहजसहमरामायणमल मण-रखाकीबातकरतहपरल मण-रखास कतरामायणमनहीहतोजोरामायणहमारमनमहवहहलोकरामायणजोरीजनलभाषामिलखीगईथीहमारदशमकईभाषाएहदि णभारतमmdashतिमलतलगम यालमक नडपराथिमकिफरतलक कड़ीमराठीगजरातीराज थानीबगालीउिड़याआसामीइ यािदतोइनसभीभाषाओमकिवय ारारामायणिलखीग उ ह नअपनीज़ रतकिहसाबसरामायणकीपनरचनाकीस कतकासीधाअनवादनहीिकयातोरामायणएकगरथनहीहmdashएकपर पराह

अलग-अलगभाषाओमरामायणहहरभाषामबीस-प चीसया100तकरामायणह गीतोअगरआपकहिकतनीरामायणहभारतमतोकहग300500या1000माजबभीअपनब चकोरामायणसनातीहतोवहअपनीरामायणअपना पातरसनतीहऔरयह पातरवा मीिकरामायणसऔर यादामह वपणहवा मीिकरामायणकोमलरामायणकहगतलसीरामायणया यासरामायणकोनही यादातरलोग कोयहभीपतानहीिक यासकीभीएकरामायणनहीहमहाभारतकअदरएकअ यायहजहायिधि ठरकोमाक डयरामकीकथासनातह य िकयिधि ठरकातरहसालकाबनवासथाजोउनकजएमहारनकीवजहसहआऔरवइसबातकोलकररोतरहतहतबमाक डयकहतहिकरामनतोकछ

ग़लतीनहीकीथीतबभीउ हचौदहसालवहवनवासहआवतोकभीरोएनहीइसकोरामोप यानकहतहजहामहाभारतकअदररामायणआतीह

तोस कतमभीकईरामायणहभावभितकीिलखीभासाकीिलखीऔरिव यातकिवकािलदासकीिलखी(रघवश)तोजबआपस कतरामायणकीबातकरतहोतोमि कलहकहनािककौनसीरामायणकीबातहोरहीहजसल मण-रखामनकहािकस कतरामायणमनहीहवहकितवासीरामायणयानीबगलारामायणमआतीहपदरहवीशता दीमअवधीरामायणबादमआईजोतलसीदासनिलखीयहिह दीकीरामायणनहीकहलाएगी य िकिह दीभाषाअभीआईहतोअगरआपरामायणकाइितहासपढ़ोगतोपरभारतकाइितहासआपकोपताचलगाकबनरामायणदसवीशता दीमिलखीगईदाडीरामायणजोउिड़यामहवहसोलहवीशता दीमिलखीगईिफरकितवासीरामायणपदरहवीशता दीमिलखीगईकहानीतोवहीहलिकनअदरिववरणअलग-अलगहजसल मण-रखािकसीनडालिदयाजोपहलनहीथायावा मीिककीरामायणमरावणसीताकोउठालजाताहसीताकातबिव तत वयवरवा मीिकरामायणमनहीहरामआतहधनषउठातहकमानतोड़दतहऔरसीतासशादीकरलतह

रामलीलाकीपर परालगभग400-500सालपरानीहइसकपहलअलग-अलगनाटकहोतथबौ धममभीएकरामायणहजहाब वयरावणकोिश ादतहिकतमबहतहीबराकामकररहहोइसछोड़दोइनइ छाओको यागदोजनधममभीएकरामायणहजहारामकोपदमकहागयाहरामकोपदमइसिलएकहतह य िकवबहतसदरह

3

ितरमितहमितरमितककॉ स टकबारमबताइए

ितरमितमतीनदवताहmdashबर ािव णऔरिशवबर ाबर ा डकरचियताहिव णबर ा डकापालनकरतहऔरिशवजीबर ा डकिड टरॉयरहmdashतोएकजनरटरहएकओरगनाइज़रहऔरएकिड टरॉयरहlsquoGODrsquoकालॉिजकबहतअ छालगताहलिकनअगरयथाथमदखतोजबभीआपगावमजाएगआपिरसचकरगतोआपदखगिकितरमितकाकोईमिदरनहीहशवपर पराकमिदरमिशवकीमितयाह गीव णवपर पराकमिदरमिव णकीमितयाह गीऔरतीसराहोताहदवीकामिदरमतलबशा तपर परातोजबहमअसलमितरमितकहतहवहापरबर ानहीहोतवहापरदवीहोतीह

तोबर ाकीकोईपजानहीकरताउनकाकोईमिदरनहीहऐसाकसहोसकताह

ऐसमिदरहएक-आधप करमएकब ाकामिदरहसाउथमक भकोणममबर ाकाएकछोटामिदरहलिकनबर ाकीकोईपर परानहीहइसकाकारणबतानकिलएकईकहािनयाहकछिह टोिरकलरीज़ ससभीहकछऐ थरोपोलोिजकलरीज़ ससभीहिह दधम4000सालपरानाहऔरइसकदोभागहएकविदककालहोताहजोपहल2000सालहऔरजोन ट2000सालहउ हपौरािणककालमकाउ टिकयाजाताहविदककालम यादातरदवताहोतहपरकितकmdashजससयचदरमाइदरअि नइनकापजन यादाहोताथावहापरभगवानकाकॉ स ट यादानहीथाजोहमबर ािव णऔरिशवकहतहयहकॉ स टतबनहीथायहपौरािणककालमआताह

विदककालमय होतथmdashपरमिदरनहीहोतथमितपजानहीहोतीथीवहापरकहािनयाभीनहीहोतीथीबिसकलीएकय होताथाएकिरचअ सहोताथाकॉ पलीकिटडजोबरा णकरतथइसमकोईनहीजासकताथाबहतहीग तहोताथामिदरभीबहतहीअलगथवहानाट -मडपहोतथयाभोगमडपहोताथाजहाखानालगताथािरचअ सहोतथदवी-दवताहोतथऔरउ सवहोतथजोमितयाहोतीथीवहिशवकीहोतीथीयािव णकीहोतीथीऔरउनकअवतारयादवीकीहोतीथीबर ाकीमितयानहीहोतीथीइसकाकारणहोसकताहिकबर ाकासबधविदककालमय सजड़ाहआथापौरािणककालमविदकपर पराकोहमन यागाऔरअगमपर परायामिदरपर पराकोहमनवीकारातोइसिश टककारणबर ाकीपजानहीहोतीयहइसकाऐ थरोपोिलिजकलिह टोिरकलरीज़नहोसकताहलिकनअगर टोरीज़दखतो

बहतसीकहािनयाहइसिवषयपर

एककहानीकिहसाबसजोव णवपर परासआतीहिकबर ा डकीश वातकसहईथीकहतहिकिव णजबसोरहथतबपरलयथीजबवजागतोसि टकी थापनाहईऔरउनकीनाभीमसकमलकाएकफलिनकलाउसकअदरबर ाबठहएथजबबर ानपहलीबारदिनयाकोदखातोवडरगएिव णनउ हस भालातोबर ाकीपजानहीकरसकत य िकभगवानकभीभयभीतनहीहोसकतभगवानतोवोहजोभयकोिनकालतहतोइसिलएिव णकीपजाकरतहहमऔरबर ाकीनहीकरत

शवपर परामएकऔरकहानीहकहतहएकबारबर ाऔरिव णकबीचमबहतलड़ाईहोतीहबर ाकहतहिकमनदिनयाकीरचनाकीहतोमरीपजाहोनीचािहएऔरिव णकहतहिकपालनहारमह तोमरीपजाहोनीचािहएएकबारसि टकीयातराकरत-करतबर ािव णकआवासपरपहचतोिव णउनकवागतकिलएखड़भीनहीहएmdashइसबातपरबर ाबहतहीकरोिधतहोगएऔरउनदोन कबीचलड़ाईहोगईयहतयकरनकिलएिकदोन मसबसमहानकौनहबातयहातकपहचगईिकदोन कबीचय आर भहोगयातबिशवपरकटहएऔरउ ह नदोन कबीचमएकिवशालकायअि न- त भका पलिलयाजोइतनाऊचाथािकउसकानकोईआिदथानअतथाऔरयहिनणयहआिकजो त भकअितम-कोनकापतालगाएगावहही यादामहानमानाजाएगातरतहीिव णनख़दकोएकवराहामपिरविततकरिलयाऔर त भकअतकापतालगानकिलएपातालकीओरिनकलपड़बर ानखदकोएकराजहसमपिरविततकरक त भकीऊचाईखोजनकिलएआकाशमउड़ानभरीिफरएकमोड़परबर ाकीएककतकीप पसमलाक़ातहईजोधरतीकीओरबढ़रहाथाकतकीप पनबतायािकवहअि न त भकऊपरीछोरसिगराहबर ायहसमझगएिकउसिशखरतकपहचनमयगबीतजाएगतोकटनीितसबर ानउसकतकीप पसझठासा यदनकिलएमनािलयासा यएसािकिव णसप पकहिकबर ा त भकऊपरीछोरतकपहचनमक़ामयाबरहऔरपरमाणमवहीकतकीप पकोलाएहदभा यवशिशवकोउनकझठकापताचलगयाऔरउ ह नबर ाकानाशकरनाचाहाबर ाकी मायाचनासवकछहदतकशातहोगएपर तिशवनबर ाकोशरापिदयाlsquoतमन वयकोपजनीयबनानकिलएझठकासहारािलयाऔरइसीकारणतमिकसीक ारापजनहीजाओगrsquo

तीसरीकहानीशा तपर परासआतीहबर ाय कररहथऔरबग़लमउनकीप नीसािवतरीबठीथीसािवतरीनकहाlsquoमनहाकआतीहऔरआपतबतकय श नाकरrsquoबर ा कगयऔरउनकाइ तज़ारिकयापर तमहरतिनकलाजारहाथावपरशानहोगएउ ह नगायसएक तरीकोज मिदयािजसकानामपड़ागायतरीउनकोबग़लमलकरउ ह नय श करिदयाजबसािवतरीवापसआ उनकोबहतग साआयाउ ह नकहाlsquoआपथोड़ीदर कनहीसकतथइतनअधीरदवताकीकोईपजानहीकरगाrsquo

िशवकोिड टरोयरिवनाशककहाजाताहअगरवोिड टरोयरहतोहमउनकी

पजा योकरतहबर ाकीपजा योनहीकरतजोरचियताह

यादातर याहोताहिकहमिड टरॉयरवडसनतहतोहमारिदमागमएकनगिटवत वीरआतीहपरवद टताकनाशकहइसिलएहमउनकीपजाकरतहलिकनयहसहीइसिलएनहीलगता य िकउसीसोचसिफरबर ाऔरिव णद टताकरचियताऔरपालनहारबनजातहयहलॉिजकठीकनहीह य िकहमपछनाचािहएिकऐसा यािकरएटिकयािकसीनऔर यािड टरोएकररहहिजससिकरएटरकीपजानहीहोरहीमगरिड टरोयरकीहोरहीहअगरआपऋ वदपढ़तोवहाहमशाकहगिकिकरएशनिनमाणहमशाइ छासनहीहोताभारतम2500सालपहलबौ धमआयाथािजसमएकअ याव यकबातकहीगईथीिकदखकाकारणहइ छाएमतलबबर ाकासबधदखसहोगयाऔरइ छासभीिशवइ छाओकोख़ मकरनवालऔरक ट कनाशकह

कहानीकछऐसहिकबर ानबर ा डकीरचनाएकआकषकऔरतकीतरहकीिजसपवमोिहतहोगएउनकीआसि तइतनीबढ़गईिकिशवकोउ हयोगसरोकनापड़ाभोगयािनइ छापितऔरयोगयानीइ छाओकोदबानकीशि तकबीचकासतलनहिव णिव णकामइ छाकोिनकालदतहऔरदसर कोदतहmdashइ सानकोअपनीइ छाएनहीबि कदसर कीइ छाएपरीकरनीचािहएवइ छाकोमारतनहीपरउसकीजगहबदलदतहइसवजहसभिमकाएबदलजातीहतोरचनायहाहोरहीहइ छाओऔरक ट कीसर णयहाहदसर कीइ छाओकीऔरउनकक ट कािनवारणहोरहाहऔरनाशहोरहाहउनकक टकीवजहकािशवकामदवकानाशकरतहऔरयमदवकाभीवकामातकभीहऔरयमातकभीmdashकामऔरम यदोन कानाशकरनवाल

इनतीनोदवताओकीअपनीिवशषताएहहमबर ािव णऔरिशवकीछिवयोकबारमबताए

बर ाएकव िश कयाऋिषकीतरहनज़रआतहउनकहाथ मय करनकसाधनिदखाईदतहएककम डलएकच मचघीडालनकिलएएकवदसिहतायागरथवबरा णवणससबिधतहदसरीओरिव णका पहमशाराजकीयहोताहmdashिसरपमकटर मीकपड़चदनकाटीकाऔरफल कीमालािजसवनमालीकहतहउनकहाथ मशखचकरऔरगदाहोताहअपनरामअवतारमिव णधनषिलएहोतहऔरक णअवतारमबासरीिशविब कलअलगहउनकसारशरीरपराखलगीहईहोतीहऔरविदग बरकनामसजानजातह य िकवकपड़नहीपहनतपरत वीर मउ हगजचमहाथीकीचमया यागचमबाघकीचमऔरजटाओकसाथिदखातहिशवकासबधपराकितकचीज सहमगरिव णबनावटीऔरबनाईहईचीज़पहनतहआपकोइनचीज़ कोपानकिलएिकसान सतकातनवाल बनकर रगरज़ कीपलटनचािहएइनसबसामानकोपानकिलएस यतासजड़हतोहमारपासबर ाहिज ह नय सस यताकािनमाणिकयाइसस यताकोचलानऔरपालनकिलएहराजािव णऔरनाशकरनवालवरागीहऔरवउसीतरीक़ककपड़पहनतहिजसतरहयतीनदवतािदखतहऔरउनसिजतनिच हजड़हवोपरकितऔरसमाजकादपणह

आपनपहलशा तपर पराकबारमबातकीथीऔरहमितरदवकबारमबातकररहथयसारमलगॉडसहहमारीदवीइनसबमकहाह

िह दधममएकफडामटलिपरिसपलमौिलकिस ातहिकपरकितअचलहऔरपरकितदवीहयहकनवसहिजसममन यआताहतोजबहममलगॉडसकबारमबातकरतहतोबिसकलीहमअपनमनकबारमबातकररहहमन यकिदमाग़कादवीकसाथिर तािदखानकिलएकईकहािनयाहदवी-दवताओकीतोशा तपर परामबर ाकसाथदवीकािरलशनिशपदोहराहोताहएकतोवबर ाकीमाहकालीक पमऔरगौरीक पमबटीहकालीआर ययाजगलकापरतीकहबटीजोहवहस कितहवोगरामहयानीिवलजजोडोमि टकिटडलडहस यताहमन यआताहजगलसस कितकीओरिजसकावहिनमाणकरताहmdashतोिनमाणकािपताहऔरजगलकापतरहबर ापरवइसिरलशनिशपकोिर प टआदरनहीकरततोबर ाकोपजानहीजातािशवकसाथदवीकािरलशनिशपबहतअलगहmdashप नीकाशि तजोपरकितकीदवीहवपहलसतीक पमऔरदसरीबारपावतीक पमिशवकपासजातीहविशवकोमोिहतकरतीहवउ हगह थमखीचतीहऔरभागलनकोपरिरतकरतीह

िव णकसाथभीउनकासबसअनोखािरलशनिशपहअगरआपिव णकीपरानीमितयादखतोउनकबगलमल मीऔरसर वतीहोतीथीmdashदोन हीइनकीपि नयाहजबिव णरामकाअवतारलतहतोदवीसीताका पलतीहजबपरशरामका पलतहतोशीिबकमसरणकायािनउनकीमातािव णकाएकिफ डरोलनहीहोताmdashयदिवय कीज़ रतकिहसाबसबदलतारहताहतोअगरदवीनदरौपदीका पिलयाहतोवक णबनजातहउनकदो तऔरउसिहसाबसह पकरतहजसहीदवीराधाबनतीहतोक णबनजातहउनकपरमी

बर ाकािरलशनिशपहिकदवीमझ यादसकतीहवहमशाउ हवशमकरनाचाहतहअपनफ़ायदभोगकिलएउ हबदलनाचाहतहइसिलएउनकीपजानहीहोतीिशवकोयहसबभोगनहीचािहएमगरदवीकहतीहउ हिकलीज़भोगलीिजएलाइफ़मपािटिसपटकीिजएिव णकसाथवधमकीस थाहोतीहजहापदोन हीलाभािवतहोतहजहािव णभोगदतहऔरभोगलतभीहऔरदोन हीयोगभीिदखातहअनोखीबातयहहिकिव णकोप षो मयािनसवो चप षभीकहतहपरउनका पहमशाऔरत-समानफिमिननहजसकहरहह िकसवो चप ष तरीनमाह

मनएककहानीसनीहजहापिशवबर ाकासरकाटदतहतोयहकसपॉिसबलहिकएकभगवानदसरभगवानकासरकाटद

पौरािणककथाकोकभीभीिलटरलीसीधा-सीधानहीलतवहाहमशा पकहोतहआइिडयाज़समझनचािहएजसभगवानकतीनसरहोतहअबिरयललाइफ़मऐसातोनहीहोताहmdashपाचहाथतीनसरदसहाथपराण मबर ाकपाचसरहोतहतोकहतहिकबर ानजबसि टकोदखातोवह तरीक पमथीऔर

वहइतनमोिहतहोगएथिकउनकादसरासरतीसरासरचौथासरऔरपाचवाअसरिनकलआयाउनकीसदरताकोदखनकिलएपाचवासरघमडकापरतीकहघमडहोगयाथाउनकोिकउ ह नसि टकािनमाणिकयाहसभीदवी-दवताऔरजीव-ज तउ हदखकघबरागययहमारिपताहिकरएटरहयहऐसा य कररहहऔरसभीदवीदवतारोनलगउनक दनस दरआतहिशवकाभयकरव पआताहवबर ाकापाचवासरकाटदतहइसिलएिशवकोकपािलकाकहतहmdashवोिजनकहाथमकपालसरहोताहयहअनोखीबातहिकबर ािव णकीनाभीमकमलमबठतहऔरउनकापाचवासरिशवकहाथमह

ितरमितकीकहानीसहममाडनलाइफ़म यासीखिमलतीह

हमारीिज़दगीमभीहमबनातहचीज़ कोस भालतहऔरख़ मकरतहजसपस कोहमिकरऐटकरतहस भालतहऔरिड टरोएभीकरतहबर ािकरएटसिव णइनव टसतािकबाज़ारचलिशववोहजोपसमइटर टनहीरखतवरा यमागहउनकादसरीओरबर ाकब च कोपसमइतनाइटर टहिकवपसनहीदतिकसीकोऔरउसपरलड़तहतोकोईउनकीपजानहीकरतलिकनजोपसकोइ व टकरकमाकटमभजतहवहिव णहजोव डकसाथयापारबाज़ारहप सचजहवहउनकसाथइनवौ वडहmdashतोहमिव णकीपजाकरतहजबहमबढ़होजाएजबहमाराकायसमा तहोजाएऔरहममवरा यभावआजाएतोिशवकजसहमपस को यागसकतहतीन गणहमारभीतरहmdash यादातरबर ाहपरइनकीपजानहीकरनीचािहएिव णकीकरनीचािहएतािकअ तमिशवकीतरहभौितकताको यागकरआगबढ़सक

4

रगहमअपनक चरमदखतोकलररगहमसबजगहिदखताहमिदरोमजाएदवीदवताओकोजोकपड़हमपहनातहवोबहतकलरफलहोतहउनकजोि कनकारगहोताहवोभीबहतपरॉिमन टरहोताहइसकीिह टरी याहकलरहमारिलएबहतमह वरखताहऐसा योहहमारक चरम

अगरआपयरोपजाएतोसबजगहआपकोगरिदखाईदगाmdashगरिबि ड ज़दिवयर हाइट लोदसवसफ़दकपड़पहनतह लकया हाइटरग यादायज़नहीहोताहइिडयामरगगह थजीवनकसाथजड़ाहआहभारतमदोपर पराएिनकलीmdashएकहोतीथीवरा यकीपर परािजसमहमशाग एव तरपहनतथऔरदसरीथीगह थपर पराmdashसासािरकजीवनकीजहारग कोबहतमह विदयाजाताथातोजोस यासीहोताथावोबहतहीिस पलकपड़पहनताथाजोगह थहशादी-शदाहिजसकब चहवहारगकीबहतइ पोट सहरगकामतलबहोताथािकवहाखशहालीहसमदिधहशायदहमबोलसकतहिकजोइ दरधनषहमनदखातोहमनकहावहादवतारहतहतोरगवहासआतहशायदइसिलएहमनरगकोबहतइ पोट सदीहभगवानिव णकोकहतहिकवोरगनाथहयावक ठकोकहगिकवोरगभिमहदिनयाकोकहतहिकवोरगभिमहजोबिसकलीरगमचह टजहलाइफ़इज़अ टजिज़दगीरगमचहजहाभगवानकीलीलाचलरहीहयहापररगिबक सवरीइ पोट टइनजॉयमटकाभीएकरगहोताहजसफडक लवज़होतहअलग-अलगवसहीरगकाएक प टरमहोताहपरइदरधनषका प टरमवण-पट

लिकनइसकाएकपरि टकलरीज़नभीहभारतअपनीट टाइलइड टरीकिलएयानीकपड़ क यापारकिलएबहतहीफमसहोताथापरातनकालसलिकनिबरिटशआएऔरउ ह नइसकोतोड़िदयािड टरॉयकरिदयाइसिलएखादीकोइतनीइ पोट सदीगईह य िकहमारयहाकपड़हमबनातथऔरपशलयहथािकहमारपासएकरह यथाजोऔरकहीदिनयामनहीथावोथारगकजोड़नकाहमइसिफ सरकहतहmdashजबआपरगलगातहोकपड़परिजससरगजड़ताहकपड़परवोकवलभारतमहोताथाऔरकहीनहीयरोपकदश मभीनहीतोहमारीयख़बीहइिडयाकीयख़बीहिकरग-िबरगकपड़दतथदिनयाकोऔरअगरदिनयाकोदतहतोदवी-दवताओकोभीदगऔरइसिलएकहीपभीजाओइवनसाऊथई टएिशयामरिशयामभीजाओतोवहाहमशाकहगिकहमइिडयनट सटॉइलचािहएतोइिडयनट सटाय ससोनकीतरहह

इिडयाकोहमसोनाचािहएथाऔरहमट सटाइ सबचतथतोपराजो यापारहोताथािबफोरिबरिटशतोवहापकपड़ का यापारऔरउसमभीरगीनकपड़ कायापारबहतहीमह वपणहोताथाऔरशायदयहीकारणहिकपरातनकालमपौरािणककहािनय मदवी-दवताओकीकहािनय महमरगकोबहतमह वदतहतोएकिफ़लोसोिफ़कलरीज़नहऔरएकपरि टकलरीज़नह

हमारक वरम हाइटऔरफयरि कनकोबहतइपाट सदतहहमारमािकटमभीकईपरोड टरसहलड़कोकिलएलड़िकयोकिलएिजससगोरापनआजाताहलिकनदसरीओरहमक णकोपजतहउनकोमानतहउनकारगतोडाकहतोयाक णऐ चलीडाकथ याउनकारग लथाऔरउसकामह व याहउनककालरगकोहम योइतनाइपोट सदतह

यहफयरऔरडाककीकहानीहरएगरीक चरलक यिनटीकिष-परधानसमाजमहोतीहचाइनामभी लक- हाइटकाबहतबड़ािडवाइडहोताह य िकयहमानाजाताहिकजोअमीरहवोघरकबाहरनहीजाततोउनकोसनबननहीहोताइसिलएउनकाकौ पल शन हाइटहोताहऔरजोफी डमखत मकामकरतहवोडाकहोतहरगसआपको लासपताचलजातीहएकश दहअसय पशाफोरअ यटीफलगलएकलड़कीिजसनकभीसयनहीदखाहोमतलबहरि कनवडबीवरीलाइटउसकी वचाह करगकीहोगीतोयहिडवाइडएगरीक चरलक यिनटीमहोताहकवलभारतमहीनहीदसरीबातहइिडयामनाथसकईइ वडसआकरमणकारीआएथजोबहतताकतवरथऔरगोररगकथतोगोरारगहमपॉवरसएसोिसएटकरतहयाअमीरीसकरतह

पराण सइनकाकोईता लक़नहीहपराण मतोयहएकआ याि मकिवषयहऔरयहागोरऔरकालकाबहतहीअलगमतलबहोताहभारतीयउपमहा ीपमसबसख़शनमासमय याहोताहबािरशकामौसमऔरउसकठीकपहलजबबािरशकबादलआतहलोगबहतऐकसाइिटडहोजातहहमारखतीहरएकसाइिटडहोजातहऔरवोडाक लाउडसघन-कालबादलघन यामहmdashतोवोजोखशीआतीहवोसखआताहउसकोहमनक णकसाथजोड़ाहउनकाडाककौ ल शनडाकगहररगकीभिमसइमलीकगहरजगल सजड़ाहोताहmdashजोउपजाऊहोनकापरतीकहोताह

कालकसाथहमशासफ़दकोजोड़ाजाताहजसिशविहमालयमरहतहऔरिहमालय वतहसफ़दहतोिशवकोकहागयाहकपरगौरकफ़रकपरकजसाहाइटकलरहउनकातोअगरक णकालहतोिशवगोरहिव णकालहोगतोिशवगोरक टरा टहमशारहगा

आपपछसकतहिकिशवकारगकाला य नहीहजसकईफोटोमिदखतहतोजबभीआटमपपलयाबगनीकलरिदखातहउसकामतलबहभभतकारगराखकारग य िकिशववरागीहतोराखमिल तहलिकनअगरपोएटरीमदखयािलटरचरमदखतोउनकोकपरगौरबतायागयाहिव णडाकहिशवहाइटहबलराम हाइटहक ण लकहगौरीसफ़दरगकीहऔरकालीदवीलकरगकीहयमनाजोनदीहवो लकरगकीहकािलदीिजसकोकहगऔर

गगा हाइटकलरकीहोगीयहिवरोधबार-बारआताहयहिदखानकिलएिकयएकदसरकपयायहजसबौलकथाबगालमजोकथाहोतीहजबिशवपावतीकसाथहोतहतबपावतीनकालीका पधारणिकयाहोताहऔरिशव वतरगकहोतहकछसमयबादकालीकहतीहlsquoमएकनया पलगीमक णबनजाऊगीrsquoऔरिशवकहतहlsquoमराधाबनजाताहऔरम वतरगलकआऊगाrsquoअचानकिलगभीचजहोगयालिकनरगवहीरहा

िनवितमागऔरपरवि मागदोमागहोतहपौरािणककथाओमिनवि मागहजोदिनयासवरागकाहऔरगह थजीवनकोजगमलीनजीवनपरवि मागकहगक णपरवि मागकहऔरिशविनवि मागकहिफिज़ सभौितकिव ानकीदि टसकहसकतहmdashकालारोशनीसोखलताहऔरसफ़दउसपरितिविबतकरताहmdashयहािफरवहीउलटपनहरगएक पकहिजसकमा यमसवोयहिफलोसौफ़ीिदखानाचाहतहदोन दवताएकदसरकोक लीमटकररहह

क णकीजोपिटगसहउसमभीवो लरगमिदखतहइसका याअथह

जसिशवकाकलरपपलिदखानकिलएराखिदखानकिलएजबपटकररहथलककलरकीजगहवइिडगोरगकरतहिजसनीलकहतहइिडगोकोअगरपपरपडालतोवो लकिदखताहलिकनअगरथोड़ालाइटकरदोतोवह लहोजाताहधीर-धीरहमनक णको लकरनाश करिदया य िकहमपराकितककालरगस यादाअपराकितकनीलापसदहहमइसकीवजहयदतहिकवआकाशकरगकया योमकरगकहइस ल लककहगपरपरा लकनहीवहापयरगकाभदभावतोहहीवोतोपतानहीकबजाएगा

हमकोपताहल मीऔरदगाचटकलालसािड़यापहनतीहपरतजोसर वतीहवोहमशा हाइटपहनतीहइनकपीछकोईकहानीहजोआपबतासकतह

रग कपीछहमशाएककहानीहोतीहएकआईिडयाहोताहजोइसिफ़लोसोफ़ीकबारमबतातीहसर वतीहमशा ानकसाथसादगीकसाथजड़ीहोतीहिजसरगकऊपरकभीडाईनहीहोता

कभी-कभीसर वतीकोपीलाकपड़ाभीपहनातहबसतऋतमजबउनकीपजाहोतीहयहइसिलए य िकबसतमजोसरस कफलहोतहवपीलकलरकहोतहल मीकारगहमशाअथभिमकसाथजोड़ाजाताहऔरबािरशकपहलअगरआपखत कीिमटटीदखतोवहलालरगकीहोतीह य िकउसजोताजाताहऔरबािरशकबादवोहराहोजाताहइसकामतलबपहलवकमारीहऔरउसकबादवोमाताहतोकमारी पमजोदवीहोतीहवोदगामाकाकमारी पहतबलालकपड़होतहजबवमाताबनजातीहगौरीपजनकसमयmdashवगणशकीमाताहबबईमइसपजाकोबहतमनायाजाताहवहाहररगकीसाड़ीपहनातहलालरगकमारीकसाथपावरकसाथजड़ाहलालरगर तकारगहशि तकारगहतोइनसबअलग-अलगरग सअलग-अलगआइिडयाज़आरहहकहानीकमा यमसकपड़ कमा यमसहमारसबकॉिशयसमा डअचतनमन

सअलग-अलगपहलआतहऔरहमारजीवनऔरसोचमघल-िमलजातह

अगररगोकीबातहोरहीहतोऐसानहीहोसकतािकहमहोलीकीबातनकरयहकसश हई

उसकीएककहानीहक णजबब चथतोवअपनीमातायशोदाकपासजातहऔरकहतहिकउ ह नउनकोकाला य बनायाजबिकराधागोरीथीmdashऐसाअ याय य यशोदाह दीकाप टउनकगालपलगादतीहऔरकहतीहअबउनकारगबदलगयाहक णउसकबादराधाकिलएकालाजामनलातहऔरउनकोआखबदकरनकोकहतहतािकवउ हजामनिखलासकलिकनशरारतकरतहएवोजामनकारसउनकगालपरलगादतहऔरकहतहअबवहभीकालीहोग

एकऔररगहजोबहतइपोटटहहमारकलचरमवहहसफ़रनिजसहमकसरीकहतहजोहमारपिडतहवोभीकसरीपहनतहहनमानजीकाकलरभीकसरीहऔरकसरहरशभकायमइ तमालहोतीहइसका यामह वह

कसरीकोभगवारगभीकहतहऔरयहहमारनशनल लगमहतोआजकलिहदधमकोकसरीरगसजोड़ागयाहलिकनअगरआपिह टरीमदखतोऐसानहीथािह द वको यादातरलालरगकसाथजोड़ाजाताथाउसर त-चदनकहतथअगरआपगणशजीकीमितयाहनमानजीकीमितयावाराणसीमदखगतोवलालहवोधीर-धीरसमयकसाथऑरजकीतरफजारहाहइितहासकारऔरकिवयहजाननकीकोिशशकररहहिकयहसडनलीऑरजकहासआया यादातरयहभगवारगमोजि टकआडरसजड़ाहआहलिकनिहदधमकीजोपर पराहमदोहराऊगाmdashउसमएकवरािगय कीदिनयाहोतीहऔरएकगह थ कीदिनयाहोतीहऔरवरागीभगवारगपहनताहलिकनजोगह थहोतहवोहररगकाकपड़ापहनतहऔरउसमलालरगबहतमह वपणहोताहपीलानीलासफ़दभीतोअचानकसफ़रनकीइपोटसकसबढ़ीशायदइसिलए य िकजोस यािसय औरमहत कीदिनयाहवोबहतशि तशालीबनगयीिपछल1000साल महमयभीमाननलगहिकवहीहमारग हजबिकऐसानहीहहमारीपर परामशादी-शदाग भीहस यासीभीहहरपरकारकग ह तरीग हप षग हहरजाितकग हलिकनकहीनकहीस यासकसाथिह द वजड़नलगाशायदबौ धमस यागजड़नलगाइनकग आव तर कोमह विदयागयाग आव तरधीर-धीरभगवाहोगयाभगवारगकसरीरगकाहोगया

कसरीरगटाइगरबाघकारगभीहटाइगरइज़एसोिसएिटडिवदपावरजबफरीडम टरगलश हआथातबलोकमा यितलकनकसरीरगकोबहतमह विदयाकसरीकामतलबभीहटाइगरऔरयबलऔरपौ षसजड़ाहतोयहमस यिलिनटीप ष वसजड़ाहवरा यसजड़ाहएकऔरकारणहोसकताहह दीऔरकमकमयपजामबहतइ तमालहोतहअगरआपह दीऔरकमकमकोिमलातहतोऑरजकलरिनकलताहशायदलालरगबहत टरागथाउसकोमाइ डकरनकिलएआपह दीिमलातहऔरउससकसरीरगिनकला

यादातरकसरीरगबर चारीदवतापहनतहजसहनमानपरक णकभीनहीपहनगक णहमशापीता बरयापीलारगपहनगतोयहभगवारगहमशावरा ययाबर चयस यादाजड़ाहआहऔरयहमॉडनज़मानमयहिह द वसभीजड़गयाह

कालारगहमारक वरमअशभमानाजाताहलिकनसाउथमअय पाकभ तकालापहनतहऔरहमकालीदवीकीपजाभीकरतह

िहदधममकोईभीचीजिफ सडनहीहोतीहमशाबदलावआत-जातहिह टरीसचीज़बदलतीह योगरफ़ीसबदलतीहजोनॉथमहोताहवोसाउथमनहीहोताजोई टमहोताहवोव टमनहीहोतातोजबहमकहगिकहमारधममयहरगअशभहतोवोकवलएकपरातमहोगायाएकसपरदायमहोगाभारतबहतबड़ादशहऔरिहदधमबहतहीिवशालह ाननहोनककारणलगताहमरघरमयाबग़लमजोहोरहाहवोपरभारतमहोरहाहऐसानहीह

अबजसकालरगकिलएहमनकहाहिकपरो लमह य िककालारगजाद-टोनसजड़ाहलिकनकालारगपजामभीइ तमालहोताहऐसीख़ासपजाहजहाकालारगइ तमालहोताहजसअगरिकसीकीआकि मकम यहोजायतोकालारगइ तमालकरगअगरआपकोअगमिलटरचरकबारमपताहतोयहशभ-अशभजगहकसाथबदलजाताहऔरअगरआपदखतोअय पासपरदायकलोगजोकरलमरहतहवकालारगपहनतहअगरइसकाकारणढढगतोभीआसानीसनहीिमलगाआपकवलअदाज़ालगासकतह य िककरलममि लमबहतहिहदभीबहतहतोजोहजजातथवसफदरगपहनतथतोशायदअय पालोग नकहािकवसफ़दनहीकालारगपहनगदसराकारणयहहोसकताहिकअय पाकमिदर मकवलबरा णहीनहीहरजाितकलोगजातथबरा णसफ़दपहनतथतोभ त नकहािकहमकालापहनग

कोईरगशभयाअशभनहीहोतावोि थितय किहसाबसबदलजाताहजसआयवदमकहगिककोईदोषअ छायाबरानहीहोताउसकअनपातमगड़बड़ीहोसकतीहिह दधममभीकछअ छायाबरानहीहनहीतोहमअपनबालसफ़दकरवानपड़गगीतगोिव दमएकफमसलाइनहजहाराधाक णकऊपरग साहऔरकहतीहlsquoमझकालादखनाभीनहीrsquoवअपनबालऔरभव कोसफ़दडाईकरनाचाहतीहऔररातकोघरसबाहरनहीजानाचाहतीउनकीजोसखीहोतीहवोबोलतीहlsquoअ छातोअगरआखबदकरोगीतोकालारगहीिदखगातोकालसकहाभागकजाओगीrsquo

5

िशविशवितरमितकअिभ नअगहउनकाजो पहवहभड़कीलाहआपिशवकइितहासकबारम याबतासकतह

िशवकाइितहासबहतपरानाहवद मभीउनकािज़करहऔरइदरसयअि नवायकािजक़रहलिकनिशविव णकानाम यादानहीआताहवद मिशवकानामआताहऔरउनकाजोपरानानामह दरवहआताहबहतसार तोतरिह सह दरकजस दर तितया दर तरोतऔरवहाऐसालगताहिककिवभयस दरकबारमिलखरहाहउ हवन पितय सजोड़ाहआहपशओसजोड़ाहआहकहतहिकइडसवलीिसिवलाइज़शनिसधघाटीस यतामभीशायदिशवकीपजाहोतीथी य िकवहाकीमोहर मयोगीबठहएिदखायागयाहितरशलकसाथवद म दरकानामआताहलिकनिशवयाशि तकाजसश दहवसानहीहउनकासदभवन पितकसाथजगलकसाथजड़ी-बिटयऔररातकसाथडरयािव मयकसगआताहmdashजसिकउनकानामनहीलसकतऐतरयबरा णभीकहतहिकइनकानामभीनहीलनाचािहएय कश आतमलिकनय कप चातउनकानामलसकतहवबहतपावरफलदवताहलिकनउनकबारमकोईकहानीनहीिमलतीिसवायपराण कजोबौ कालकबादआएह

यजोकहािनयाहयहािशवकीशादीकऊपरबहत-सीकहािनयाहयहबातआ चयचिकतकरनवालीह य िकपौरािणककालकपहलब कालआयाथाऔरब कालमवरा यकामह वथापौरािणककहािनयाmdashरामायणमहाभारतिशवपराणकीकहािनयाआ जहापगह थजीवनकोऊपरबहतमह विदयागयाहमदखतहिकपौरािणककथाओमवदकजोपातरहवोनईभिमकाललतहगह थजीवनऔरवरागयजीवनकबीचि लयरटशनह

िशवकमिदरबननश हए2000सालपहलmdashजसकलाशऐलोरामबरीहद वरमिदरतनजावरमिफर1000सालपहलबहतबड़-बड़िशवमिदरबनजोयदशातहिकिशवएकबहदचहतदवताबनगएशवमठश होजाताहजोव णवमठऔरशा तमठकीबराबरीकरतहजससाउथमअयरऔरअयगारकाकिपटशनहोताहवसाहीशवऔरव णवकापरभारतमएकदसरकीपरित पधामरहतहिशवकाइपोटसिपछल2000सालमबढ़ाहतोइडसवलीसिशवकबारमउ लखशायदश हआउसकबादवदमशायदकछश दआतहआजकलजोहमउनकीफोटोज़दखतहmdashभभतलगाएहएहाथीयाबाघकाचमपहन

औरसापलपटहएहmdashयहसबपराण कसमयहआ

कईकहािनयोमिशवयोगीहऔरकई टोरीज़मवगह थहआपकहरहहिकवोदोनोहलिकनअसली प याहउनका

इससमझनकिलएहमबौ धमकऊपर यानदनापड़गाकहानीइसपरकारहिकजोिस ाथगौतमथवकिपलव तकयवराजथऔरशादीशदाथऔरउनकाएकब चाथासबकछथामगरवोख़शनहीथmdashउनकोलगािकबीमारीआनवालीहबढ़ापाआनवालाहम यआनवालीहतोजीवनमबहतदखहवदखसमि तचाहतथतोउ ह नस यासिलयाघर-बारसबछोड़कउ ह नतप याकीिजससउनकोसमझआयाइ छाऔरकामदखकाकारणह

लिकनिशवपराणमइसकीिब कलऑपोिज़टकहानीहिहमालयपवतकऊपरिशवएकयोगीरहतहिज हदवीयानीगौडसआककलाशपवतसनीचलआतीहऔरउनकसाथवशादीकरतीहतोजोस यासीथावहगह थबनजाताहतोदोन कहािनय मयहदोन एकदसरसउलटचीज़ होरहीहऔरदोनबहतइपोटटह

तोबिसकलीयहाएकटशनहवयोगयावरा यकीतरफजारहहऔरदवीउनकोभोगकीतरफलजारहीहऔरशादीकबादउनका पपराबदलजाताहतोसडनलीहीइज़अ यिज़िशयनववीणापकड़तहहाथमऔरवीणापानीबनजातहवीनाचतहतोनटराजबनगएरामायणमहाभारतमिशव-शि तकीकहानीसनातहजबहमततर-शा तरकबारमबातकरतहतोहमशायकहानीबताएगिकपावतीनिशवसएकपर नपछाऔरउ ह नउ रिदयाअबटोरीटलरकहानीकारबनगए कॉलर ानीबनगएmdashइसकपहलतोवहिब कलगभीरथआखबदथीवोिकसीकसाथबातनहीकरतथअबबातकरतहऔरबहसभीदवीनउनकोदिनयाकसाथएगजकरिदयािशववहहजोदिनयाको यागचकहऔरशकरवोहजोदिनयाकहतोयदोफॉमिनकलकआतहपराण म

िव णककईअवतारहजसिकरामऔरक णलिकनिशवकअवतारनहीह पहऐसा यो

िशवकफॉमजहलिकनवथोड़अलगपरकारकहिशववरागसससारकीतरफआतहऔरिव णससारमरहकभलोककीतरफआतहऔरयहापवोज मऔरम यअनभवकरतहतबउसअवतारकहाजाताहवकठसवोऊपरसनीचआयतोअवतरणिकयाह

िशवकी टोरीज़मउनकासमयसज मऔरम यसकोईलना-दनानहीहवपरहइससबसऔरइसिलएउनकअलग-अलग पहोतहनॉथइिडयामफमसजो पहवहहभोलनाथका पिजसकोकछदिनयादारीसमझमनहीआतीएककहानीहिजसमरावणउनकपासआताहऔरएकबहतअ छागानागाताहऔरिशवबहतख़शहोतहऔरउनसपछतहिक याचाहतहोऔररावणकहताहlsquoमचाहताहिकआपकीप नीमरीप नीबनजाएrsquoिशवकहतहहाठीकहललो

य िकभोलनाथहउनकोसमझमनहीआतािकप नीकामतलब याहतोपावतीजानजातीहिकउ हहीपरोबलमहडलकरनापड़गा

दसरा पहोताहभरव पबहतहीग सबालाछोटी-छोटीबात मइतनाग साआजाताहउनकनाख़नबढ़जातहआखलालहोजातीहबहतहीभयानक पहोताहभरवभरव पमउनकसाथक होतहभतहोतहभयसआताहभरवऔरवोभयकर पधारणकरलतह

औरएक पहोताहआशतोषयानीिजसग साभीज दीआजाताहऔरज दीठडाभीहोजाताहअगरआपमाफ़ीमागलतोआसानीस माकरगआपकोएकऔर पहअधनारी वरजोआधाप षऔरआधा तरीहवअपनीप नीसइतना यारकरतहिकअपनशरीरकाआधाभागउनकोददतहतािकवदोन हमशासगरह

कछत वीर मिशवकोवरागीिदखातहपरउनकसगशि तऔरउनकब चहजोिदखातहिकवस यासीऔरगह थदोन हजसहमारमडसअलग-अलगहोतहइमोशनअलगहोतहऔरहमिसचएशनकिहसाबसबदलतहतोभगवानकभीकई पहोतहलिकनवहयोगीिजनकोदवीनभोगीबनायािदयाह

मिदरोमरामकीक णकीऔरअ यभगवानोकीमितयाहोतीहलिकनिशवकमिदरोमउनकीमितनहीहोतीहऐसा योह

वदमतर ाराऔरय क ाराकछबातबतानाचाहतथउपिनष नवद समीिनगिनकालनकीकोिशशकीइससवदातकाज महआयानीवद काअतउपिनषदमआ माश दबहतइपोटटहोजातीहऔरपछाजाताहआ माका पयाहआ मातोिनराकारहऔरमझआ माकीपजाकरनीहतोमकसक तोहमनउसकोएक पिदयाहिशविलगकामतलबवोआ माकाएक पहयएकपहलीहिकिजसकाकोईनहीहोताजोिनगणहउसआपकससगणबनारहहोmdashइसिलएिशविलगिशवमिदर म थािपतकरतह

यकहानीबताइएिजसमगगािशवकीजटाओसबहतीह

गगाकोदखतोनदीहजोअि थरहिशवपहाड़कऊपरबठतहि थरपहाड़आ माहऔरनदीपरकितयदोन उलटहतोआ माऔरपरकितकबीचकीबात-चीतिशवऔरशि तकासवादहजोि थरह

कहानीयहिकएकराजाहसागरिजनकसबबटमरगएहऔरवसोचरहहिकमरबट कापनज महोगायानहीकिपलामिनभगीरथसागरकपोतकोबतातहिकअगर वगसगगाभलोकपआजाएऔरउसनदीमआपअपनिपताऔरचाचाओकीराखिवसिजतकरदोतोउनकापनज मज़ रहोगातोभगीरथनामकाजोयवकहवहबहततप याकरताहऔरइदरकोपरस नकरताहऔरकहताहिकआपगगाकोबोिलए वगलोकसभलोकआनकिलएगगाकहतीहमआजाऊगीलिकनमराजोफोसहबहावहवहदिनयाकोतहस-नहसकरसकताहबर ाकहतहतमिशवकपासजाओजोि थरहवअि थरचीज कोपकड़सकतहिशवकहतहlsquoमएकजगहबठजाऊगाऔरगगामरसरकऊपरिगर

सकतीहrsquoगगाहसतीहlsquoअगरमिकसीकसरकऊपरिग गीतोवहफटजाएगाrsquoिशवकहतहlsquoदखतहrsquoगगाउनकिसरकऊपरिगरतीहऔरजटाओमफसजातीहउनकीताक़तकमहोजातीहऔरवसाधारणवगसबहनलगतीह

जोपानीहिगगपॉटसिशविलगपिगरताहमिदर मवहगगाकोिसबलाइज़करताहिशवजोहवोवरागीहवदिनयादारीसपरहलिकनजबतकवोदिनयामइ टर टनहीलगतबतकपरॉ लमसौ वनहीहोगाहमारीदिनयाममतलबआ माकोजागतकरनाबहतमह वपणहजसमनकहािकिशवपराणमदवीहोतीहिशवसशादीकिलएतोशादीएकतरीकाहउनकोदिनयाकसाथएगजकरनकािशवबठकतपकरतहयाभागपीकबठरहतहतोवदिनयासअनिभ यहतोउनकोजगानकिलएयसबपरयासहिशवमिदर मभ ततालीबजातहतािकवउठजाएऔरहमारीबातसनिशविलगकचार ओरजोयोिनहवहदवीका पहदवीउनकोकसकपकड़करखतीहतािकवहभागनजाएउनकीप नीगौरीउनकोपकड़करखतीहगगाउनपरपानीफकतीहऔरभ ततालीबजातहतािकवहउठऔरउनकीबातसन

िशवकामिदरकहीभीहोसकताहmdashपड़ कनीचशमशानभिममबड़ामिदरबनानकीआव यकतानहीहजसक णकमिदरबड़-बड़भ यहोतहिव णकमिदररामकमिदरभ यहोतहिशवकीमितएकिसपलप थरकीहोतीहएकसाधारणिशविलगहोताहऔरउसकऊपरगगाबहरहीहऔरनीचयोनीक पमदवीहयहकाफ़ीहmdashआपवहाबलकाप ाफकसकतहोक ाभीवहानाचसकताहकछभीकरसकतहोवभोलबाबाह यादाकछिडमाडनहीकरतयहापहमक चादधभीचढ़ासकतहदसरमिदर कीतरहनहीजहाम खनचढ़ानापड़ताहआजकलवसकछलोग नइनसबचीज़ का यवसायबनािलयाहलिकनिशवभोलहउनकोिसपलचीजपसदहडायर टहअगरग साआताहतोबहतग साआताहऔरअगरशातहतोएकदमशातहोजातहभागपीकरम तरहतहबहतहीअलगपरकारकदवताहवदवयाअसरमफकनहीदखतहवसबकोबहत यारकरतहरावणउनकािपरयभ तहरामभीऔरहनमानभीकोईतोकहतहहनमानिशवक व पह

िशवअपनीतीसरीआखकबइ तमालकरतह

यहफमसवाक़याहजबपावतीजातीहिशवकपासऔरचाहतीहिकिशवउनकीतरफ़दखलिकनिशव यानमहऔरउ हफ़कनहीपड़तावएकिहलादनवालवाक़यसगज़रहसतीउनकीप नीनआ मदाहकरिलयाहग समिशवनदकाय बरबादकरिदयाऔरिफरदिनयासअपनआपकोअलगकरिलयाअपनीगफ़ामपावतीउ हअपनीओरखीचतीहपरवनहीिहलतइदरसोचतहिकवबीचमआयगऔरचीज़ कोमज़दारबनादगवकामदवकपासजातहजोइ छाओकदवहऔरकहतहआपिशवजीकीतरफएकबाणचलादोकामदवबसतऋतकसाथआतहअ सराओकसाथभीऔरकलाशपवतकीओरएकतीरचलातह

िशवअपनीआखबदरखतहलिकनअपनीतीसरीआखखोललतहऔरकाम

कोभ मकरदतहऔरवहराखअपनऊपरलगालतहतोयहउनकाबहतभयानक पहोताहथडआईतीसरीआखकामतलबहआपअपनीिडज़ायरकोइ छाओकोिड टरॉयकरतहो य िकदिनयािडज़ायरसिनकलीहइसिलएहमिशवकोिड टरायरकहतहउ ह नदिनयाकोिड टरॉयनहीिकयाहउ ह नकामकोिड टरॉयिकयाह

लिकनशा तपर परामदसरीकहानीहजोकहतीहिकिशवकीतीसरीआखदवीकीवजहसआई य िकजबपावतीउनकसामनआ उ ह नकहािकइतनीसदर तरीहऔरउनकस दयकोदोआख सहीकसदखगइसिलएतीसरीआखआगईतािकवउनकापराअनभवकरसक

पहली टोरीस कतमपराणसआतीहऔरदसरीमौिखकहबगालकबॉललोगिशवकीतीसरीआखदतहजोअसलमएकश तरहऔरएकरोमि टकनज़िरयादतहइसशा तपर पराकीकहानीस

6

जीवऔरज तबर ा डमकईपरकारकजीव-ज तहमन यहदवहअसरहनागहयसबकहासआएह

यसबबर ाकपोतहकहतहिकपरकितहमशासथीलिकनजोजीवज तहयसबबर ासआयहबर ाककईमानसपतरथकछकहािनय मवस तऋिषथऔरकछकहािनय मवदसपरजापितथऔरिफरबर ानभीअपनिदमाग़सएक तरीकोज मिदयापरकछकहािनय मकहतहिकउ ह नअपनशरीरसतरीकोज मिदयाऔरअपनिदमागसऋिषय कोज मिदयािफरइनऋिषयकोएकप नीदीिजनसअलग-अलगपरकारकजीव-ज तपदाहएजसक यपऋिषकीदोपि नयाथीएककानामथािदितऔरदसरीकाअिदितअिदितसआिद यआएिजनकोहमदवकहतहऔरदीितसद यआयिजनकोहमअसरकहतहक यपऋिषकीअ यपि नयाभीथीजसिकिवनीतािजसनग ड़प ीकोज मिदयाऔरदसरीप नीहकद िजसननागब च कोज मिदयाऔरएकहसरासािजसनरगनवालजानवर कोज मिदयातोयजानवरप ीय सबबर ाकपतरक यपकब चह

इसपरकारवशबनतहndashिपताएकहीहोताहक यपमिनऔरकईकहािनयमबर ा वयलिकनअलग-अलगमाताएहोतीहइसिलयउनकाचिरतरअलगहोताह य िकदहमासआतीहऔरिदमाग़िपतासआताह

बर ा डकअलग-अलगजीवज तकीिवशषताए याह

जोदवहोतह वगमवोिवलासपणजीवनजीतहअमीर कीतरहउनकपाससबसखहोताहवअ सराओकाडासदखतहग धवोकगीतसनतहऔरकछनहीकरतअगरआपउनकोय किलएबलाओगतोजबतकआपउनकोभटनदोवोतबतकनहीआएगऔरजबआएगतोकछदकरजाएग

असर कबारमसोचअलगहअगरआपदवताओकदि टकोणसदखतोअसरउनकिलएएकशरटख़तराहोतहउनकिहसाबसवजलसईषालहोतहजोदवताओकाधनचाहतहउनकद मनहलिकनउनअसर कदि टकोणसदखतोवोकहगिकदवताओनहमाराधनछीनाहऔरअसर कोदबायागयाहरा सवोहजोदसर कीचीज़ कोछीनलताहजसरावणनकबरकारा यछीनाऔररामससीताछीनीय ाशआरएसोिसयटडिवदहोरिडगयानीयधनजमाकरतरहतहऔरिकसीकोनहीदतउनकोहमशाछोटकदकािदखाया

जाताहिवकतहोतहलिकनउनकअलग-बगलहमशास दरि तरय ह गीिज ह नमहगगहनपहनहएह गndashउनि तरय कोभीउ ह नइकटठािकयाह

दवताकोहमशाह डसमिदखायाजाएगाऔरअसर कोअगलीबदसरतिदखायाजाएगारा सकोपावरफलिदखायाजाएगाऔरय कोिवकतिदखायाजाएगासबसस दरग धवकोिदखायाजाएगासग धसज मिलयाहिज ह नअ सरायभीबहतस दरहोतीहअ सराकामतलबहपानीतोवहवॉटरकीतरहहोतीहदटसदयरएससयउनकामलत वहनागाज़आरएसोिसयटडिवदफरिटिलटीऔरमिजकलपावसहोतहउनकपासलोगस सीहोतहडरातहऔरमोहतभीहनािगनिवषक याजसीहोतीहमतलबवहआपकोअटर टकरगीऔरअगरपकड़िलयातोआपकोमारभीसकतीह

अगरदवता वगसआतहतोअसरऔररा सकहासआतह

बर ा डएकम टी टोरीडिबि डगबहमिजलाइमारतकीतरहहजोधरतीकऊपरहउसकोलोककहतहऔरजोधरतीकनीचहउसकोतलकहतहतोदवधरतीकऊपरलोकमरहतहऔरअसरपातालमधरतीकनीचरहतहपातालश दपाndashतालमसआताहमतलबपरकनीचकईलोगकहतहिकअसरय नागावद सनहीआएहयनोनविदकटरिडशनसआएहजसजाितय औरजनजाितय सिह दइ ममएक टरीमऑफथॉटवद सआयाहअसरश दकाइ तमालवद महोताहलिकनवभगवानकबराबरहोतहलिकनपराण मअसरिवलनबनजातहऔरउनकोधरतीकनीचरहनापड़ताहगीतामवनकमरहतहतोआपदखगिकउनका टटसिश टहोनलगताहतोइसिलयदवदवीअसरनागाय ससबअलग-अलगपीिरयडसऔरअलग-अलगक यिनटीसआएऔरइनकीकहािनयापराण मसि मिलतहोगई

अमतमथनकीकहानीहमनसनीहइसकारह यबताइय

मरनकाडरहरजीव-ज तकोहोताहलिकनदवताओकपासएकऐसीचीज़हिजससवहमरतनहीहयानीवअमररहतहतोवद सपराण तकयहकॉ स टबहतइ पोटसपाताहएकसागरहजोदधकासागरह ीरसागरिजसकोकहतहमानतहिकअमतउसीमिछपाहआहलिकनजोसबसपरानीकहानीहअमतमथनकीवहअमतकबारमहहीनहीइसकहानीकिहसाबस ीरसागरमल मीिछपीहईथीएकबारऋिषदवासाआएऔरइ दरनउनकीइ स टकीउनकोइ नोरकरकदवासाकोबहतग साआयाऔरउ ह नइ दरकोशरापिदयािकउनकीसारीधन-दौलतचलीजाएगीवअपनाशरीयानीलकभीगवादगऔरयहशरापस यहोजाताहल मी वगछोड़क ीरसागरमिछपजातीहदवताबहतअपसटदखीहोतहऔरल मीकोवहासिनकालनाचाहतहलिकनउनमइतनापॉवरनहीहोतावअसर कीमददलतहनामलीकहािनय मदवऔरअसरहमशाझगड़ाकरतहलिकनइसबारविमलकमथनकरतहऐसालगसकताहिकवहर साकशीकररहहजहापकवलएकपाटीहीजीतसकतीहलिकनमथनमऐसानहीहोताफोसऔरकाउ टरफोसिरज़ टलातह य िकजबएकखीचताहदसराछोड़दताहमथनमचिनगहोताहयािनजसदधस

म खनिनकलताहइसीपरकारल मीयाअमतभीिनकलसकताहलिकनबहसकरककछनहीिमलसकताउसीपरकारजबदोदशबहसकरतहतोम खननहीिनकलगायानील मीनहीआएगी

यहाएकिफलोसोफ़ीहमथनसकईचीज़औरपराणीिनकलतहऔरसबकाअपनामह वहजसहमसनतहप षाथमधमअथऔरकामहोतहधमकिच हहहाथीऔरघोड़ाअथकिच हहपिरजातकापड़कामधनगायऔरिच तामणीकामकिच हहरोमािटकमनलाइटअ सराएऔरबा नीतोअमतमथनमयहसारीचीजिनकलीजोसासािरकजीवनndashगह थीकिलएचािहएइसिलएअमतमथनकाउ चारणशािदय मभीहोताहतािकघरमधमअथऔरकामह अमतमथनममो कीबातनहीहोती य िकवहस यासकबारमहयिस ब सिच हगह थजीवनकबारमहजोदव औरअसर ककॉऑपरशनतालमलसआताह

फाइनलीअमतिनकलताहऔरजबअमतिनकलताहतोपॉयजनज़हरभीिनकलताहतोयहयिदखाताहिकआपनचरसजबभीकछलतहतोटॉि स सभीिनकलतहआईिडयायहहिकनचरससबकछिमलताहलिकनउसकयरयानसहडलकरनापड़ताहइसएककहानीसबहतसआईिडयासिनकलतह

लोगनागोको योपजतह

नागइजअवरीइटरि टगका स टइनपराणाज़नागहमशालड़तहग ड़सनागज़मीनपररगतहजबिकग ड़आकाशमउड़तहयहाएककाि फ टिवरोधिदखताहndashिकरचरजोगराउ डमरहतहऔरजोिकरचर काईमरहतहउनकबीचमनागहमशाधरतीकनीचरहतहिजसकोकहतहरसातलदल डऑफरसावहामिणऔरखज़ानहोतहनागलोककारसातलहमशाधनसजड़ाहोताहमहाभारतमउ लपीकपासनागमिणहोतीहजोसबकछठीककरसकतीहिदसल डइजऑलसीएसोिसयिटडिवदफरटीिलटीलोगयहमानतथिकनाग कपासरीजिवनिटगपॉवरसहिजससवहअपनाि कनबदलसकतहऔरकभीबढ़नहीहोतनागकीपजाहमफरटीलीटीउवरताकिलएकरतहतािकहमारब चह धनआएअ छीफसलहोयहसबकछगह थजीवनसजड़ाहआह

रा सय औरअसर याएकहोतह

अगरआपकॉिम समदखोतोसबकोकालारगददतहपर तयसबअलग-अलगहअसरवोहजोदवताओकसाथलड़ाईकरतहदवता वगमरहतहऔरअसरपातालमरहतहरा सइ सानकसाथलड़ाईकरतहजसरामऔररावणकीलड़ाईराममन य कराजाथऔररावणरा स कायहलड़ाईभ-लोकमहोतीहरा सहमशाजगलमपाएजातहउ हहमबारबिरय सजगलीकहतहरामायणमकहतहिकरावणऔरकबरभाईथकबरय काराजाथाऔररावणरा स काऔरदोन िवशरवाकब चथक यपकीतरहिवशरवाभीबर ाकपतरथउनकीदोपि नयाथीएकप नीसरा स काज महआऔरदसरीप नी

सय काजसदवासरहमशालड़ाईकरतरहतहनागऔरग ड़हमशालड़ाईकरतहउसीतरहरा सऔरय भीलड़ाईकरतहय निजतनाधनएकितरतिकयाथालकामजमाकरकरखाथालिकनरा स नयहधनछीनिलयाऔरसाउथसनाथभजिदयाअलकायाअलाकाउ रमहकलाशपवतय काघरहजबिकलकारा स का

इसकाकोई योितषीमह वहोसकताहयापौरािणकभगोलसकछसबधयहयदशाताहिकहरफोसकाकाउ टरफोसहोताहजसदव-असरग ड़-नागारा स-य यहएकथीमबार-बारपराण मआतीहयहटशनइसिलयहतािकबल सआएबड़ीबातयहिकअगरर साकशीहोतोिफरिहसाहोगीलिकनअगरमथनहतोतालमलहोगाउ पादकताबढ़गी

राहऔरकतअसरहिफरभीहमउनकोपजतहऐसा यो

एककहानीहअमतमथनमिकएकअसरनजबअमतिपयाथातबिव णनउसकासरकाटिदयाथातोजोसरहवोराहबनताहऔरजोबॉडीहवहकतबनताहराहिम सडीमनऑफ़एकिल सगरहणकारा सऔरकतकामतलबहिदशाहीनधमकतजोअशातउजाहतोहमइसनगिटवएनजीकीपजा य करतहय मदोन दवताओऔरअसर काआ ानिकयाजाताहयहनईसोचहिकदवतापरअ छहऔरअसरकवलख़राबहटरिडशनलीदोन कीपजाकरतह य िकदोनफोसऔरकाउ टरफोसहअमतम थनमदिनयामअलगपरकारकफोससहजोआपकोअ छनालगलिकनवदिनयाकिलएआवय कहपोज़िटवफोससकीव यनगिटवसहीबनतीहइसिलएिह दइ ममदोन कीपजाकरतह

िशवकमिदरमरावणकीभीमितरखीजाएगीभलहीवहरा स य नहोहमलोगसबकीपजाकरसकतहचाहवहअसरह रा सह नागह य ह पड़ह याप थरह इटसअबाउटहाउमचयकनहिडलआपकािदलिकतनाबड़ाहआइिडयायहहिकसबकोइ लडकरनाहहमिशतलामाकीभीपजाकरतहजो मॉल-पॉ सचचकसएसोिसयटडहजरीमरीकीभीपजाकरतहजोकोलरासएसोिसयटडहहमउनकोर प टदतहऔरहमकहतहिकहमारघरमतआइय

अबहमजयऔरिवजयकीकहानीबताइएिजनकोशरापिदयागयाथािकवहप वीमज मल

यहकहानीहचारबरा णमानसपतर कीजोएकबारिव णसिमलनजातहलिकनउनकोगटपरोकिदयाजाताहिकविव णसनहीिमलसकत य िकिव णसोरहथउनमानसपतर नउनगटकीपसकोशरापिदयािकउनकोभलोकमतीनबारज मलनाहोगापहलअसरक पमिफररा सक पमऔरफ़ाइनलीइ सानक पमवगटकीपसिजनकानामजयऔरिवजयथािव णकपासजातहऔरकहतहिकहमशरापम तकर य िकहमअपनीडरयटीकररहथिव णकहतहिकवहयनहीकरसकतऔरउनकोप वीपरज मलनाहीहोगालिकनववादाकरतहिकवउनकासाथकभीनहीछोड़गऔरभलोकमउनकीम यहमशा

िव णकअवतार कहाथ हीहोगीरीबथककॉ स टमआपकप ययापापकमकिहसाबसआपदवयाअसरयाय याकोईजीव-ज तयािपशाचबनसकतहयहकहानीयबतातीहिकहमसबएकदसरसजड़ह

िजसकोआपएकजानवरहोनककारणनीचादखतहोइसजनममवोशायदिपछलज ममआपकाभाईयामाहोसकतीहlsquoवसधवकट बकमrsquoएकफ़मसफरज़हिकपरीदिनयाएकफमलीएकपिरवारहयआजकलटरवलशोजमकाफ़ीइ तमालहोतीहपरइसमहसबससगहोनऔरसबकजड़होनकाभाव

7

इदरइदरकोदवताओकाराजामानतहलिकनजसहमितरमितकीपजाकरतहवसहमइदरकीपजानहीकरतऐसा यो

िहदधमसनातनमानाजाताहलिकनइितहासकिहसाबसिसफ़4000सालपरानाहजबवद कीरचनाहईवद मइदरकावणनहऔरअि नऔरसयदवकीतरहउनकाभीआ नहोताथाइदरश दइिदरय सआताहतोकहसकतहइदरशरीरकदवताह

पौरािणककथाओमजो2000सालपहलआ एकनयाश दिनकलताहndashभगवानndashजोआ माकोकहतह

दवताओकीदिनयाबाहरीदिनयाहपरकितकीदिनयाहस कितकीदिनयाहलिकनभगवानकीदिनयाआतिरकहिदमाग़ीहमनकबारमआ माकबारमहसनातनहयहाएकबदलावहविदकपर पराकीबाहरीदिनयासपौरािणकदिनयाकीओरजोआतिरकहतोइदरजोबाहरीदिनयाकदवताहिजनकोवद मइतनीमह विदयागयावोपौरािणककालममह वपणनहीरहइसिलएउनकिलएमिदरकीरचनानहीकरीगयीय मआ वनहोतथलिकनमिदरनहीबन

इदरकबारमयभीकहाजाताहिकवोबहतहीआरामदायकिवलासपणजीवनजीतथउनकपाससबकछथािफरभीवोअसरोकसाथहमशाझगड़ा योकरतथ

इदरकवलिहदधममहीनहीबौ धममभीहऔरजनपर परामभीहविवलािसताकदवहऔरिजसलोकमवोरहतहइदर-लोकउस वगकहतहवहाएकबागहिजसकानामहनदनकाननवहाक पत हवहएकऐसापड़हिजसकनीचखड़होकरआपजोभीमागलोिमलजायगाउनकपासगायहकामधनवहभीइ छाएपरीकरतीहउनकपासएकर नहिचतामिणउसहाथमपकड़लोइ छाकरोऔरवहइ छापरीकरदगामतलबइदरकपाससबकछहवपरिदनअ सराओकानाचदखतहगधवोकागानासनतहndashबिसकलीहिवगएपाटीऑलदटाइमसारासमयउनकाऐशकरनमबीतताह

लिकनअसरहमशा वगकऊपरआकरमणकरतहइससयहपताचलताहिकएकराजाहजोअमीरहिजसकपासधनधा यऔरसपि सबकछहलिकनशाि तनहीहवोहमशाभोगचाहतहभोगउसइिदरय कासखदताहमटीिरयलभौितकदिनयाकाराजाहवहलिकनयहनहीसोचताहिकअगरमर

पासधनहतोदसर कपासधननहीहिजसकोअगरज़ीमहमकहतहlsquoहवएडहवनॉटrsquoतोिजसकपासनहीहोताहवोतोज़ रआपकऊपरआकरमणकरगय िकजोआपकपासहवोउनकपासनहीहआपकपासभोगहउनकपासनहीहतोएकपरकारकाउ हदखहदवऔरअसरभाईहसौतलभाईndashलिकनवबर ाकपतरहदवताअमीरहऔरअसरग़रीबहएककपाससबकछहएकवगमहऔरदसराएकपातालमहयहपिरवारमझगड़कीतरहहीहजहासबधनकबटवारपरलड़तहआपकहसकतहिकयसमझायाजारहाहलोग कोजबराजाओकपाससबकछहवएकिवलासपणसखमयजीवनिबतारहहतोजोराजमहलकबाहररहतहवोआपजससखमनहीहआपअपनदरबारमजाकरनाच-गानाकररहहोलिकनबाहरलोग कादखनहीसनरहहोतोज़ रट शनहोगाहीतोवोशायदइसबातकोबतानकिलएउसकोकहानीकमा यमससमझानकिलएउ ह नदवासरसगरामकीरचनाकीह

एककहानीमक णव दावनकलोगोकोइदरककोपसबचातहआपकोनहीलगतािकइदरनइसकहानीमदवताहोनकबावजदअपनीशि तयोकानाजायज़फायदाउठायाह

यहभगवदपराणकीकहानीहजो2000सालपहलिलखीगईयहवहसमयथाजबदवताओऔरभगवानकबीचमतनावथाआजहमदोन कोभगवानकहतहलिकनदवताऔरभगवानदोअलगश दहवजिनयरमनजरऔरसीिनयरमनजरकीतरहहदवतायादवजिनयरहऔरभगवानसीिनयरदवताओकािर ताकवलबाहरीचीज़ सहोताहndashजससयचदरमातारइिदरयाशरीरधन-दौलतलिकनभगवानकाहमशामनआ मासजोआतिरकहक णअपनगोकलवािसयकोकहतहिकदरवालदवताकीपजाकरनसकोईफ़ायदानहीहअपनअदरवालभगवानकीपजाकरोतोवोदरकीदिनयासअदरकीतरफआरहहिजसवषासइदरगाववाल कोसज़ादरहहवोआयनआयअगरवोबहत यादाहयावहबहतकमहतोवहदखकाकारणबनतीहवषाबदलतभाव कासचकहगोवधनपवतठहरावकासचकहजसआ मातोआतिरकससारभौितकससारसमह वपणहोजाताहइदरपरानदवताबनजातहभोगकभौितकदिनयाककहािनय कज़िरयक णकीओरभि तकीओरबदलावहइसबदलावको1000साललग

यहभीकहानीहिकइदरअपनीसबसख़बसरतअ सरामनकाकोऋिषिव वािमतरकीतप याभगकरनकिलएभजतहउनकोइतनीइिस योिरटीघबराहटिकसबातकीहवअसरोसलड़तहऋिषयोसडरजातहhellip

2000सालपहलपौरािणककथाएिलखीगईथीतबउनमएकिवभाजनहआएकतरहकीकहािनयाह वगकीऔरदसरीहवकठकीजोिव णकीदिनयाह वगऔरवक ठमएकफ़कह वगमसमदिधहलिकनसखनहीहवकठमदोनचीजहसम ीभीहऔरसखभीह वगम यादातरभौितकचीज़ पर यानिदयागयाहndashइिदरय कऊपरभोगकऊपरndashतोइदरउसदिनयाकाराजाहजहापरकछपरमान टनहीहतोउसहमशालगताहिकउसकीजोपोिजशनहवो

परमान टनहीहकहतहिक1000य करनकबादआदमीइदरबनताहतोउसहमशालगताहिककोईऔरआकउसकिसहासनकोछीनसकताहतोयकहािनयाइसघबराहटकीमानिसकताकोदशातीहजोसफ़लताऔरधनसआतीहिजतनभीदिनयाकस ससफललोगहजसिफ मइड टरीकलोगयाइडि टरयिल टअगरआपउनकोठीकतरहसदखगतोआपकोउनकीइिस यौिरटीिदखाईदगीउनकीजिलसीई यािदखाईदगीमतलबआपकोइदर विदखाईदगा य िकआ म ाननहीहजबतकआ म ाननहीहोगातबतकसखनहीरहगावोबतानकिलएयहकहानीिलखीगईहइदरकपाससबकछहndashक पत कामधनिचतामणीहऔरअ सराएहतोयहकहानीसमझातीहिकऐसीिजदगीबहतखोखलीहदसरीओरिव णवक ठमआरामसलटहएहऔरउनकसाथल मीभीहndashउनकपासआ म ानहआपकोदोन कीआव यकताहndashल मीकीऔरसर वतीकीभी

यहजोनामहनर दरसर दरिवरदरइननामोमइदरश दका यामतलबह

पराण मइदरस ाहलिकनइदरकाअसलीमतलबहलीडरनताजससर दरदव कलीडरह(सर+इ दर)औरनरदरलोग कालीडरह(नर+इ दर)धम दरधमकालीडरह(धम+इ दर)तोइदरलीडरिशपऔररॉयलटीसजड़ह

असरोऔरइदरकीय कीकहानीसनाइय

इदरकीअसर कसगकीलड़ाइय कीकहािनयाएकजसीहोतीहअलग-अलगअसरहजसअधकाहयामिहषाहिहर य िहर यक यपहपरकहानीएकसीहोगीजसिह दीिफ म कीएकअसरहोगाजोतपकरगाऔरतपकावरदानिमलगाउसबर ासऔरइसवरदानसवो वगपहमलाकरगाइदरकमज़ोरह गय िकविवलासपणजीवनजीरहहउनमकोईशि तनहीहउनकबीचलड़ाईहोतीहऔरइदरहारतहइदरबर ाकपासजातहऔरउनकोउसबचानकिलएकहतहबर ाउ हिव णिशवयादवीकपासभजतहउनमसएकउनकीमददकरतहऔरअसर कोहरातहऔरिफरवािपसइदर वगपहचजातहआपकोलगगािकइसकसाथकहानीख़ महोजायगीलिकनयकभीनहीहोगा य िकवापसएकअसरकाज महोगाऔरयहीकहानीदोबाराघटगी

हमारीकहािनयाचकरीयहोतीहकोईपणिवरामनहीहोतािसफिवरामहोताहइदरसफलताहािसलकरतहआलसीहोजाताहअपनाराज-पाटखोदतहउसपानकिलएमहनतकरतहिफरआलसीहोजातहयहीहोतारहताहशरतचकरयाजीवनचकरचलतारहताह

8

वरदानऔरशरापपराणोमिलखीगईसारीकहािनयोमपातरोकजीवनमबहदबदलावआजाताहिसफएकशरापयाएकवरदानसतोयहशरापऔरवरदान याहऔरहरकहानीमइनकाइतनाउपयोग योहोताह

अपनीिज़दगीमकोईघटनाघटतीहतोहमसोचतहिकयहिकसकारणहआइसकीवजह याहतोयहिसफमन यकीपरकितहपश-प ीनहीपछतयहपर नलिकनमन यकपासिदमाग़हऔरहमशाहमसवालकरतऔरसोचतरहतहहरस यतामअलग-अलगउ रहोतहकछमकहतहिकयहदवताओकीवजहसयहहआहकछकहतहयहशतानकीवजहसहआहकोईकहताहयहभत-परतकीवजहसहोताहवद मयहमाननाहिकजोभीहमारीिजदगीमहोताहहरघटनाहमारीवजहसहोतीहजोभीकायहमकरतहवहएकबीजकीतरहहोताहहरबीजकाएकफलहोताहजसहमनए शनिकयाहउसकाएकिरए शनहोताहइसिरए शनकीवजहसहमारीिज़दगीमघटनाएघटतीहइसिलएअगरकोईअ छीघटनाहोतीहतोकहाजाताहिकतमनअतीतमदसघटयादससालयादसज मपहलकछअ छाकामिकयाहोगाकछप यिकयाहोगाअगरकछबराहोताहतोकहाजाताहिकज़ रतमनकछपापिकयाहोगा

पराण मकईकहािनयाबनाईग तािकआमआदमीकमपापप यकोसमझसकप यसमझानकिलएउ ह नवरदानश दकाइ तमालिकयाऔरपापसमझानकिलएउ ह नशरापश दकाइ तमालिकयावरदानतबिमलताहजबकोईिकसीकिलएअ छकामकरndashउसप यिमलताहअगरआपनिकसीकोचोटपहचाईहतोवोआपकोशरापदगाndashयहापापआताहयहकहानीकहनकातरीक़ाहिहदइ मजिन मऔरबदिध ममकमकऊपरबहतिव वासिकयागयाहिकसीस यतामकमकऊपरइतनािव वासनहीहअगरआपगरीकमाईथोलॉजीयाबाईिबलपढ़गतोवहाशरापऔरवरदानकाइ तमालनहीिकयागयाहअगरआताभीहतोभगवानयादवतासआताहहमारीकहािनय मजसरामायणऔरमहाभारतशरापऔरवरदानमन यभीदतहजसउवशीअजनकोऋिषगौतमअह याकोइ यािद

ऋिषभगकबारमएकिदलच पकहानीहअसर औरदवताओकीलड़ाईकसमयहारतहएअसरभगकआशरममशरणलतहजबदवताउ हभगकआशरममनाहोनपरअसर पहमलाकरतहतोउनकीप नीदवताओकमिखयाइ दरकोडरादतीहबादमजबिव णदवताओकीमददकरनाचाहतहतोव

उनकोचतावनीदतीहतोिव णउनकासरकाटदतहउसीसमयभगआशरमलौटतहऔरयहभयकरद यदखतहदखऔरग सस यिथतहोकरविव णकोशरापदतहिकउ हधरतीपरज मलनापड़गाऔरतीनबारम यकासामनाकरनापड़गा

भगऋिषनभगवानिव णकोशरापिदयाहरकहानीमऋिषदसरोकोशरापदतहndashऐसा यो

ऋिषश दसहमारमनम ानीयािव ानकीत वीरउभरतीहलिकनपौरािणककथाओमऋिषय कीएकिवशषभिमकाहोतीहवो यादातरतप वीहोतहतप वीअपनीशि तयातप(उ मा)कोबचातहजोसमयकसाथबढ़तीजातीहजसबकमपजीऔरउनकीशि तबनजातीहऋिषतप याकरतहतोइसधनकोख़चनहीकरतउनकीसारीइि दरयाक टरोलमहोतीहउनकपाससारीशि तइकटठीहोतीहऔरिफरउससपावरआतीहधीर-धीरउनमओजसआ याि मकऊजाआजातीहऔरउसकबादिसदिधपरा तहोतीहndashपणतापराि तइ यािदउनकीिसदिधमइतनीशि तहोतीहिकदिनयाकोबदलसकतीहऋिषकोयहशि त य चािहएउ हसासािरकजीवनसमि तचािहएमो चािहएलिकनससारउ हमोिहतकरताहसकारा मकयानकारा मकतरीकसअगरउ हकोईखशीदताहतोउ हवउसवरदानदतहएकबारजबउ ह नवरदानदिदयातोवब धनमआजातहकमसवसहीिकसीनअगरउ हदखिदयाहोताहतोउ हग साआजाताहजबग साआताहतोवशरापददतहndashवापसबधनमआजातहसीखयहहिकअगरआपतपकररहहोतोआपकपासशि ततोज़ रहलिकनइसकासहीइ तमालज़ रीहयहआपकोबाधसकतीहऔरमि तसदरकरसकतीहससारपरकितमायावीहवोजो णभगरहndashवोआपकोम तनहीहोनदगीआपकोकछकरनकिलएउकसातीरहगी

याऋिषयोमइतनीशि तहिकवभगवानकोभीशरापदसक

परकितकभीजोिनयमहउनकोसबकोमाननाहीचािहएभगवानपरकितकिनयमकबाहरनहीहवभीपरकितकिनयमकभीतरहमन यदवअसरगधवरा सय िजतनपरकारकभीपराणीहपश-प ीndashसबकोशरापलगसकताहसबकमोकइदरजालमबधहएहजसहमकोईकामकरतहअगरवहअ छानहीलगातोहमशरापलगसकताहअगरवोअ छालगातोवरदानिमलसकताहभगवानभीअ छऔरबरसपरनहीहभगवानऔरमन यमकोईभीिकसीकोशरापयावरदानदसकताहहमारीपौरािणककहािनय मइसबारमिकसीसकोईफ़कनहीहयहहमारिमथक कीअनठीबातहिशविव णबर ासबकोशरापिमलचकाह

यहकौनतयकरताहिक यापापहऔर याप यह

यहएकमि कलसवालहकहानीससमझाताहक णहमशाहीरोहोतहऔरउनककसमामािवलनक णमथराआतहऔरउनकोम लय ममारतहयअ छाहयाबराहअपनिर तदारकोमारनाबराहलिकनलोगकहगिकउ ह न

कसकोमाराजोअ याचारीथाजोबहतअ छाहआप यहीकहलायाजाएगालिकन यायसचमचमअ छाहभगवदपराणमयकहानीआगबढ़तीह

कसकससरजरासधमगधकराजाथउनकीदोन बिटय कीशादीकससहईथीउ हबहतग साआताहिकउनकदामादकोक णनमारावोमथरापरधावाबोलदतहअतममथराकोपराजलाकर व तकरदतहऔरक णऔरयादववशको ारकाजानापड़ताहशरणािथय कीतरह

तोकसकामारनाअ छाथायाबराशॉट-टममअ छाथा य िकएकअ याचारीसमि तिमलगईलिकनल गटममबहतबराथा य िकउनकोमथराछोड़नापड़ातोकमकोआपपापकहगयाप यकहगवरदानकहगयाशरापकहगइसकबारमआपकभीप कीतौरपरनहीकहसकत

ऐसाहोसकताहिकवरदानबराहोऔरशरापअ छाहो

हमसोचनाचािहएिककबअ छाहोताहऔरिकसकिलएअ छाहजसिच सखातसमयबहतमज़ाआताहतोथोड़समयकिलएअ छाहआबादमबीमारपड़सकतहहमारिलएअ छाहोगा य िकहममज़ाआयालिकनजबहमबीमारपड़तहतोजोहमारीदखभालकरतहउनकिलएअ छानहीहोतावसहीपाप-प यकीकहािनय कोअलग-अलगलोग कदि टकोणसदखाजाताहयहजाननकिलएिकसकोफ़ायदाहोताह

जसभी मिपतामहथउनकोअपनिपतासइ छाम यकावरदानिमलताहयहअ छाहयाबराहयहबहतहीमि कलपर नहभी मकहतहिकजबतकक वशकीसारीसम याएसलझनहीजातीवोमरगनहीसम याएकभीख मनहीहोतीवअपनभतीज काज मदखतहिफरउनकभतीज कब च औरउनकब च कोभीदखतहपरमरनकानामनहीलतवबरगदकपड़कजसबनजातहजोिकसीकोबढ़ननहीदताऔर य िकवसारफसलखदहीलतहहरझगड़मबीचमआतहवोनएराजाबननसरोकतहतोउनकावरदानसबकिलएशरापबनजाताहआिख़रकारक णबोलतहबीचमआतहऔरअजनउ हतीर किब तरपरिलटातह य िकहरचीजकाlsquoए सपायरीडटrsquoहोताह

जबिकसीकोवरदानयाशरापिमलताहतोदोचरमसीमापरहोताह यावहकभीबदलताहवरदानऔरशरापकाकोईम यमागह

जबहमग साहोतहतोहमारमहसकछनाकछिनकलजाताहउसकबादहममामागतोभीजोपहलकीचोटहवोनहीजातीवोधागाजोटटगयाहउसको

हमगाठसजोड़सकतहलिकनवापसएकनहीकरसकतहपराण महमशाशरापभीबादमबदलजाताहजसक भकणकीकहानीहक भकणअपनीतप यासबर ाकोखशकरतहबर ाउनकोवरदानदतहक भकणइदरआसनचाहतहलिकनमहसिनकलताहिनदरआसनयािनसोनकीजगहजबरावणयसनताहतोवोबीचमआताहऔरबर ाकोकहताहवहग़लतवरदानमागगयाउसमाफ़करदीिजएबर ाकहतहिकवोवरदानकोबदलसकतहलिकनपराहटानहीसकतकभकणसोएगालिकनछमहीन मएकबारउठगाऔरउस

िदनउसकोईमारनहीसकगापरअगरउसकोग़लतसमयपरउठाओगतोवोमरजाएगातोजोवरदानहोनाचािहएथावोशरापबनगयाऔरिफरउसथोड़ाबदलिदयागया

सबसजानी-मानीशकतलाकीकहानीमग ससभरऋिषदवासाउ हशरापदतहिकिजसपरमीककारणदवासाकीतरफ़अपनधमकोभलग वहउ हभलजाएगाजबऔरऋिषउनसपराथनाकरतहतबवउसबदलदतहndashजबतकउसकीदीहईचीज़शकतलाकपासरहगीउनकापरमीउनकोयादरखगापरिफरकहानीकछऐसपलटीहिकवअलगहोजातहऔरअ तमिमलजातहयहाशरापवहिह साहकहानीकािजसकीवजहसकहानीआगबढ़तीह

हालािकअमरहोनकावरदानसबकोनहीिमलताअसरउसअ सरमागतहय िकदवताओनअमतिपयाहोताहपरवभीअमरनहीहोत य िकपरलयहोनपरसबकछिमटजाताहिककछभीहमशानहीरहतायहसीखह

जबअसरहमशाअमरहोनकीइ छाकरताहतोयवरदानकभीनहीिदयाजाताजसमिहषासरचालाकीसमागताहिकवोदवअसरयागधवकहाथनमरलिकन तरीकिख़लाफवरदाननहीमागतादवताइसीबातकाफ़ायदाउठातहऔरदगाउसमारदतीहिहर यकिशपकोवरदानिदयाजाताहिकनउसकोईऊपरमारसकताहऔरनाहीनीचनाकोईउसिदनममारसकताहऔरनारातमनरभीनहीमारसकताऔरपशभीनहीतोभगवाननरिसहका पलकरउससाझमघरकीचौखटपरमारतहवहनाअदरहोताहनबाहरनापशहोताहनानरनािदनहोताहनारातऔरउसअपनीजाघपररखकरमारतह

हरचीजकाएकतोड़होताहयहतोड़भारितय किलएबहतलाभकारीहजसजबलोगपिडतकपासजातहऔरविसतार मगड़बड़बतातहतोलोगउनसउपायपछतहतोदवताअसरमन यऔरख़ासकरहमशाउपायढढ़तह

सबससमझदारीकाशरापकौनसाह

शरापसमझदारीकनहीहोतहलिकनशरापऔरवरदानकमा यमसकहानीमबहतबड़बदलावआसकतहजसरामायणमहमलगताहिकदशरथइतनबचारह य िकउनकबटरामचौदहसालकिलएबनवासजारहहिफरएककहानीबताईजातीहिककछसाल पहलदशरथनशरवणकमारकोग़लतीसमारिदयाथाउसकअधमाता-िपतानउनकोशरापिदयाथािकदशरथराजाहलिकनपतरिवयोगममरगयहापरहमदशरथकिलएबरालगताहलिकनइसकहानीकबादहमलगताहिकवोउनकपाप काफलहनज़िरयाबदलजाताहिवलनिवि टमबनजाताहऔरिवि टमिवलनयहएकlsquoसमझदारीrsquoकाशरापकहलायाजासकताह

यामअपनपितकोशरापदसकतीह

अगरमन यवरदानदसकताहतोशरापभीदसकताहतोआपदसकतीहलिकनवहपराहोगािकनहीयहज़ रीनहीइसकाकोईसबतनहीह

9

वगऔरनकहम वगऔरनककबारमबताइए

यहापबहतक फयज़नह य िकहरस यतामइसकऊपरअलग-अलगिवचारहऔरभारतमकईस यताएहहमारयहाईसाईधमहइ लामहिहदधमहबौधमहजनधमहसबकअलग-अलगिवचारहोतहतोलोगइनकॉ स टकीिखचड़ीबनाचकहकछस यताएहजोमानतीहिकहमकवलिज़दगीएकबारजीतहएकबारज मऔरएकबारम यविदकपर परामयहमानतहिकहमपनःज मलतहतोएकज मनहीकईज महोतहऔरकईम यहोतीहजहापयहमाननाहिकआपकवलएकबारजीतहोवहायहभीमानतहिकभगवाननकछिनयमबनायहअगरआपउनिनयम कापालनकरोगतोआप वगयाज नतजाओगऔरअगरआपनिनयम कोतोड़ातोआपनकजाओगयाजह नमजाओगजहापपनज मपरिव वासहवहाऐसानहीहभगवाननकोईिनयमनहीबनाएहआपककमोसऔरआपकीअभीकीिज़ दगीसतयहोगािकआपिकसज ममकहारहोगअ छकमकरनपर वगमजाओगअगरबरकमकरोगतोनकमजाओगपरयहा वगऔरनकज नतऔरजह नमजसानहीहndashयथोड़समयकिलएह वगयहाइदर-लोकहइदरकाआकाशमघरऔरनकयहाहलनहीहबि कयमलोकहपातालमयमकाघर

यहाऔरभीजिटलताएहजसपराण मवरतनीनदीहिजसकोमरनकबादआ मापारकरतीहिपतलोकजानकिलएवहाआ मातबतकरोकतीहजबतकपनज मकासमयनहीआतापनज मअगरअ छीजगहहआहतोउसको वगकहतहऔरअगरबहतहीदखीजीवनहोतोउसनककहतहतोयहाएक पकहोगया

यकौनतयकरताहिकआपककमअ छहयाबरह

िहदधममभगवान यायधीशनहीहोतयकॉ स टआताहईसाईधमसयाइ लामसउ ह निनयमबनायहऔरआपकोउनकापालनकरनाहोताहयहाहरस परदायनअपनिनयमबनाएहजसकछकामाननाहिकअगरआपअिहसाकमागपरचलोगतोआप वगजाओगिहसाकरनसआपनकजाओगपररामायणऔरमहाभारतमबहतिहसाहोतीहऔरजोराजपतरहजोयवराजहवोसबतरीयहजसअजनहभीमहयिधि ठरहवसबय करतह

महाभारतसयादआयायजोकहानीहउसमपाडवोको वगमजगहनहीिमली

लिकनजोकौरवथउ हिमलगईइसका यामतलबह

महाभारतकाअ तबहतहीका टरवशलिववादा पदहोताहवहाकमोकीजिटलताकोसमझायाजारहाहऔरयहिकअ छाऔरबरासमझनािकतनामि कलहय कबाद याहोताहपाडवजीततहऔरकौरवहारतहपाडवराजकरतहक तरकऊपरइदरपरऔरहि तनापरकऊपरछ ीससाल किलएउसकबादवोवानपर थलतहऔरकहतहिकव वगकीओरजाएगउनकोलगताहिकउ ह नसहीराजिकयाधमिनभायातोवो वगकीओरचलतहवोमरिबनाही वगकीपराि तकरनाचाहतहवोपहाड़कऊपरचढ़तरहतहलिकनसारभाईएक-एककरकमरनलगतहयिधि ठरउनकीतरफदखतभीनहीदरौपदीकीतरफभीनहीजबवोमरतीहवोसोचतहिजसकोमरनाहउनकायागकरनकासमयआगयाहअगरमरभा यमिलखाहतोम वगजाऊगानहीतोमभीमरजाऊगा

जबवोिहमालयकिब कलऊपरपहचतहतोउ हइदरिमलतहजोउ ह वगमबलातहवोउसकहतहिकसबमवोहीधमराजहतोउ ह वगिमलगायिधि ठरकाएकक ाजोराजमहलसउसकसाथआयाथावोउसभी वगलजानाचाहतहपरइदरमनाकरदतहयिधि ठरकहतहिकवोअपनहमसफरकिबना वगनहीजाएगइदरबहतखशहोतहऔरकहतहlsquoत ह वगमरहनाहीचािहएrsquoयिधि ठरशखनादऔर वागतकबीचअदरजातहतोदखतहिककौरववगमबठहउनकोयक़ीननहीहोतािककौरववहाकसबठहवोभीउनकाभाईकीतरह वागतकरतहयिधि ठरआ चयचिकतहोजातहऔरपछतहिककौरवयहा याकररहहजबिकवअधमीथिजनकीवजहसय हआथाइ दरबतातहिकिनयमकअनसारजोभीक तरमय कररहाथावो ितरयधमिनभारहाथाइसिलएवसब वगमहअगरआपनप यभिममअपनाधमिनभायाहतोआपको वगकीपराि तहोगीआपकिहसाबसवोिवलनहलिकनवोप यभिमममराहतोउसन वगकीपराि तकरलीह

यहसीध-सीधअ छयाबरकमोस यादाजिटलबातहयिधि ठरिफरअपनभाईय कबारमपछतहतोइदरकहतहिकवोकहीऔरहतबइदरउ हलकजातहndashिहमालयकनीचबहतहीभयानकजगहndashवहापबहतहीबदबभरीथीऔरदखभरीआवाजआरहीथीतोवोनकथानककअदरसारपाडवबठहएथऔरतड़परहथवअपनकमोकाफलभगतरहथभीमबहतखानाखाताथातोवोउसपापकिलएअजनबहतइि स योरथादरौपदीभीवहीथी य िकवोपाडवमअजनकोसबस यादा यारकरतीथीनकलभीथा य िकउसअपनस दयकाघमडथासहदवअपन ानकघमडककारणवहाथायिधि ठरकहतहिकउनकभाईय नधमकापालनकराथालिकनउनकीछोटी-सीग़लितय ककारणवोनकमहऔरवोपाखडीकौरव वगमकसपहचगएइदरिफरबतातहिकवक तरकीपावनधरतीपरअपनाधमिनभातहएमरगए

यिधि ठरकोबहतग साआताहवो वगजानसइ कारकरदतहतभीइदरयाक णहमठीकसपतानहीहकौनकहतहlsquoतमनतोसबकछ यागिदयाथाndash

घररा यभाईजबवमरतमनउनकीओरदखातकनहीपरऐसालगताहतमनग सकोनही यागाहrsquoवोकहतहिकउनकिदलमअभीतक लशहऔरग साहlsquoतमनकौरव कोहरायाऔरमारडालाओरउनकककमोकीसज़ाउ हददीछतीससालतमनउनकरा यमराजिकयाndash यावहउनकीसज़ानहीथीपरइसकबादभीतमनउनकोमाफ़नहीिकयाहतमअभीभीभतकाभारिलएहएहोत हवगकीपराि तकसहोसकतीहrsquoजबतकत हारमनमग साहदयानहीहतबतकतम वगकीपराि तनहीकरसकततमपरानीबात कोअपनसाथलकआरहथ

अबयिफ़लोसौिफ़कलकहानीबनगई वगऔरनकहमारीमनःि थितहवगमभोगऔरनकमदखिमलताहपरअगरआपग सा षलालचइ यािदयागनहीसकततो वगनहीिमलगातो वगऔरनकबाहरनहीहमारअदरह

कहतहसबएकही वगयानकमनहीजातndashयहाकोईवीआईपीजगहहोतीहिजसहमबककरासकतहक याइसपररोशनीडाल

ग ड़पराणमकहतहिकअलग-अलगनकहोतहअलग-अलगककमोकिलएndashकोड़गमतलइ यािदयसबजसब च कोडरानकिलएकहािनयाहिककभीबराकामनहीकरनाहजसअलग-अलगपरकारकनकहवसहीअलग-अलगपरकारक वगहएकिबि डगकीतरहकमकिहसाबसआप लोरचढ़ोगअ छकमोससबसऊपरऔरबरकमोससबसनीचयहऊपर-नीचकीसाइिकलचलतीरहगीइसससारकहतहअगरआपकोमि तचािहएतोआपकोकमोसम तहोनाहोगारागऔर षसमि तपाकरआपिबि डगछोड़सकतहोकौरवऔरपा डवभीहमशावहानहीरहगकछसनातननहीयहइसकादाशिनकपहलह

वगमदवीऔरदवतारहतहऔरनकमशतानरहताहलिकनयमराजभीनकमरहतह यायमराजशतानह

शतानपौरािणककथाओमपातरनहीहशतानइसाईऔरइ लामधमसआताहय िकभारतमहमसबिम सहोगएहतोश दइधर-उधरचलजातहअसरपाताललोकमरहतहनकमनहीरहतहउनकिलएअलगजगहबनाईगईहयमराजनकमनहीरहतवोिपतलोककदवताहिपतलोकजहाकमोकािहसाबरहताहवोजजनहीमानजातहलिकनजबआपमरतहोऔरवरतनीकोपारकरतहोयमराजअपनाखाताखोलतहऔरऋणबतातहइसिनयमकिहसाबसवबतातहिकअगलज ममआप वगयानकजाओगपशयाप ीक पमज मलोगअमीरयाग़रीबबनोगबरा ण ितरययाशदरबनोगऔरतयाआदमीबनोगइ यािदयहउनकीइ छासनहीलिकनआपककमोसपताचलगायमराजकीमददउनकाएकाउ ट टिचतरग तकरताहयहदोन फसलालतहिकआपिकसयोिनमज मलोग84लाखयोिनय कबादआपकामन यज महोताहमन यज मबहतमह वपणह य िकमन यकशरीर ाराआपकोमि तपरा तहोसकतीहअगरआपयमौक़ाखोदतहोतोिफर84लाखज म कचकरमफसजाओगतोतप याकरनाअव यकहndashयहएकल बीपरिकरयाह

यमराजकोबहतमज़दारतरीकसिदखायागयाहउनकोकोईसीिरयसलीनहीलतायमराजकीकोईकहानीसनासकतह

यमराजअसलमएकबहतहीटरिजककर टरका िणकपातरहऔरम यबहतनगिटवकॉ स टहहमउसकोजोककिहसाबसिपरज़टकरतहतािकलोग कोदखनहोलिकनयमराजकीकहानीविदककालकीसबसपरानीकहानीहवद मचाहआपकोकछदवीदवताओकानामनािमलपरयमराजकानामज़ रिमलगा

कहतहिकजोपहलाप षथावोदोजड़वाथndashयमऔरयमीऔरकोईनहीथादिनयामयमीयमकोकहतीहlsquoमत हारीबहनह लिकनशायदमझत हारीप नीबननापड़गानहीतोब चनहीपदाह गrsquoयमकहतहlsquoयहठीकनहीहोगा य िकहमभाई-बहनहतोयहनहीहोसकताrsquoयमीमानजातीहउसकबादम यआतीहऔरयमराजमरजातहऔरिपतरलोककपहलवासीयमराजबनजातहवहावोअटकगएह य िकउनकब चनहीहतोउनकापनज मनहीहोसकतापतरश दआताहlsquoपतrsquoसndashमतलबवहनकजहाहमजातहअगरहमनपत-रबटयापत-रीबटीकोज मनहीिदयाहइसिलएहमारीपर परामल ब-चौड़अन ठानहिबनाब च कद पितय किलएजसगयािबहारमएकअलगशरा होताहइ यािद

यमीअपनभाईकिलएरोतीह य िकउ हपताहिकवलौटगनहीउनकआसयमनाबनजातहवहउनकाएकअशहदसरािह साहराितरयारातयािमनीकामतलबहरातकासमयअगरयमिदनहतोयािमनीरातऔरदोनकभीनहीिमलसकतयहपहलदोइ सान कीकहानीहिफरभाई-बहनकीजोकभीनहीिमलसकतनितकवजह सयह पकहोसकताहिकसीपरकारकायहकहानीविदककालससनाईजारहीहइसबार-बारनहीसनायाजासकता य िकयहअटपटीऔरदखददोन हयमिपतलोकमफसरहतहऔरभलोकपरतभीआतहजबम यहोतीहतोम यउनकिलएमहामागजसह

पवजोकीआ माकीशाि तकिलएशरा कदौरानहमकौओकोखाना योिखलातह

यमनौतीनहीहोतीहऐसामाननाहिकजबकोईमरजाताहतोउसकीआ मावरतनीपारकरकिपतरलोकजातीहऔरउसपारजानकबादवोवहाइ तज़ारकरतीहिककबमरापनज महोगािजनकब चहयहापउनकाफज़हआगब चपदाकरनातािकजोपवजहवोपनज मलसकतबतकिपतलोकमउनकोखानानहीिमलताहिपतप कसमयशरा कसमयहमिपतर किलएिपडदानकरतहजहाचावलकगोलदानिदयजातहतीनिपडएकइ सानकतीनभाग कसचकहndashिदमागशरीरऔरआ मायाकछकहतहndashिदमागऔरशरीरऔरकमचावलकोपीसाजाताहदनसपहल य िकिपतर कदातनहीहोतयहमानाजाताहिकयमकसदशवाहककौओक पमआतह

हमजानतहिककौएlsquoकाकाकाrsquoकहतहयहवद मएकमह वपणअ रहहमारीअ रमालाभीlsquoकrsquoसश होतीहसारसवालndash य कबकसndashभीlsquoकrsquoस

श होतहतोकौएकीकावऐसहजसिकहमारिपतपछरहह lsquo याrsquondashlsquoतमअपनीिज़दगीकसाथ याकररहहोrsquo

म यकसमयआपकोजीवनऔरइसकमह वकबारमयादिदलायाजाताहयहाअ नदानमह वपणहआपअ नकबनहोndashस कतमएकश दहमासयाशरीरकिलएअ नकोशआपअ नकीवजहसिज़दाहोपरउसकसाथआप याकररहहोइसिपतप कअन ठानकोइसिलएबनायागयाहतािकआपअपनिपत कोयादकरोऔरअपनजीवनकबारमसोचो

10

शि तशि त याह यायिद यबर ाडीयशि तकािस ातहयािफरशि तएकदवीह

पौरािणककथाएएकिवचारको य तकररहीहअलगअलगतरीकसवो पककाइ तमालकररहीहमहावर काइ तमालकररहीहफॉमकाउपयोगकररहीहकथाएयज़कररहीहदिनयामदोपरकारकीचीजदोपरललफोसचलरहीहएकहमटीिरयलफोसभौितकपरभावजोचीज़ कीदिनयाहयहएकअजीबदिनयाहउसमपराणनहीहोताजोपराण-शि तहवोइनटि जबलिनगणहएकसगणकीदिनयाहऔरएकिनगणकीदिनयाहसगणकीदिनयाहमदखसकतहजोिफिज़ सकिम टरीबाइलॉजीहमिसखातीहलिकनजोपराण-शि तहवोदखनहीसकतमापनहीकरसकतयजोसगणदिनयाहइसको तरी पिदयागयाहऔरिनगणकोप ष पहमारशरीरकदोभागहोतहएकिदखाईदनवालासगणजसहाथऔरपरदसराहहमारामाइ डमनहमहाथपरकोदखसकतहलिकनमनकोनहीदखसकतहाथपरसगणहएऔरमनिनगणहआहाथपरपरकितहोगीऔरशि तहोगीलिकनमनकोकहगआ माजबआ माचलीजातीहतोशरीरिनजीवहोजाताहहालािकआपउसदखसकतहपरकितहमशारहगीयफिमिननसाइडहस कतमकहगनामऔर पकीदिनयानामपकआगहिनगणकीदिनया

सर वतीऔरपावतीऔरल मीयसबदिवयाहउनकीकहािनयोमउनकाजोमह वपणरोलहवोउनकमलकाउ टपाटसमक प षस यादाहकपयाइसकबारमबताए

फिमिन ट पसदखतोएकमल-फीमलिडवाइडहलिकनअगरआ याि मक पसदखतोजोदवताहोतहितरमितndashबर ारचनाकरतहिव णपालनकरतहऔरिशवनाशकरतहअगरदखाजाएतोइनसबश द मिकरयाहजबदिवयकोदखतहतोसर वती ानसजड़ीहईहल मीधनसजड़ीहईहऔरदगायाकालीशि तसजड़ीहईहयसबस ाहऔर याकरणमस ाभीचािहएऔरिकरयाभीचािहएजोमलफॉमसहोतहवोिकरयासजड़हएहऔरफीमलफामस ासजड़हएहदोन जबिमलतहतभीभाषािनकलतीहऐसवोसमझातहिकदिनयामपरकितमधनह ानहशि तह

तीनदवहबर ािव णऔरिशवउनकीतीनदिवयाहजोशि तका पहndashपावतीसर वतीऔरल मी याितरदिवयाितरमितसबढ़करनहीह

दवताऔरदवीकोआपअलगनहीकरसकतहअलग-अलगपर पराएहोतीहजसश तापर पराममानतहिकदवीहीसबसबढ़करहजबिकव णवमानतहिकिव णसबसबढ़करहहरसपरदायमउनकाफविरटभगवानहोताहआ या ममदखाजाएतोिकसीकोअपयाडाऊनपोिजशननहीदीगईहदवीऔरदवताहमशासाथमरहगयहिशवकअधनारी वर व पमभीिदखताहजहावआधनरहऔरआधमादाकईमिदर मदा प यशादी-शदाद पितकज़िरएइसबारमबतायागयाहजसआपशरीरऔरमनकोअलगनहीकरसकतवसहीदवभीचािहएऔरदिवयाभी

कहतहिकिशविबनशि तशवहइसकबारमबताए

यहउससमयकीकहानीहजबिशवकीअपनीओरिवरि तसदखीहोपावतीउ हछोड़दतीहयकहकरिकउ हपावतीकी यादाज़ रतह य िकवउनकभ तका यानरखतीहकछसमयबादिशवएकआकालदखतहिजसमलोगकाशीजारहहोतह य िकवहाकीभिमऊपजाऊहवपावतीकोलोग कोखानािखलातहएपातहऔरउनसखानामागतहयकहतहएिकउ हउनकीज़ रतह

यिवर तीकहानीहलिकनउसकपीछएकिफलोसौफ़ीहजोअजीवहऔरजोजीिवतहउसमफ़क याहजोजीिवतपराणीहिजसमजीवनहिजसमआ माहउसहमशाभखलगगीयहकहानीभखकीकहानीहिशवजीमहानतप वीहभगवानहई वरहतोउ ह नभखकऊपरिवजयपरा तकरलीहयािनिकउ हभखनहीलगतीयहायदवीकहरहीहlsquoआपमहानहोलिकनबाकीसबआपकजोगणहवोआपजसमहाननहीहउ ह नभखकऊपरकाबनहीिकयाहजोआपकभ तभखहउनकिलएआप याकरग याआपउनकोतपकरनकोकहगयािफरउ हखानादगrsquo

म यकालमहमबड़-बड़स यासीिमलऔरउ ह नकहालोग कोिकइ छाएकरनाछोड़दोऔरमि तऔरमो परा तकरलोऔरत नकहािकयहअ छािवचारहलिकनब च कोतोभखलगतीहऔरवरोतहआदिमय नसोचिलयाथािकविकसीधामजाएगऔरवहावरागीऔरस यासीबनजाएगपरशामकोउ हभीभखलगतीथीऔरत नकहािकजबतकआपखती-बाड़ीया यापारनहीकरोगघरनहीचलपायगाइसबातकोपावतीिशवकोबड़ीसादगीसबतातीह

अ नपणािशवकोसमझातीहिककलाशपवतपरशायदभखनिमललिकनकाशीमआमलोग कोभखज़ रलगतीहतोिजनकोभखलगतीहउनकीसवानहीकरगिशवतोिशवजीकलासपवतसकाशीआकरशकरभगवानबनगएशकरजोलोग कोवरदानदतहऔरखानादतहअ नपणािकचनकीदवीजोखानाबनातीहउनकपितिशवहिजनकोभखनहीलगतीवोखानािकसकिलएबनारहीहिशविभ ातनहजोभीखमागतहलिकनअगरउ हभखनहीलगतीतोवोभीख य मागतहवोअपनभ त किलएमागरहह

एकतरफसवोखानाभीदरहहऔरयभीबतारहहिकभखसबचोिजतनाखानालतरहोगउतनीभखभीबढ़तीरहगीयहलालचकोज मदताहइसम

लालचऔरसतोषकबीचमतालमलकीबातभीहिशवसतोषिकबातकरतहऔरशि तखानऔरदसरीज़ रत कीहमलालचऔरवरा यकबीचकासतलनपानाह

अिधकपरिस हदवीमह याकीकहानीदि णभारतमवहाधािमकउ सवमइसपरनाटकहोतहदवीकइस व पकबारमकछबताइए

दवीमहा मयादगाकीबहतहीपरिस कहानीहदगािजनकीपजाबगालमहोतीहदशहरकसमयदगािजनकीपजागजरातमहोतीहजबगरबानाचहोताहउनकिलएनाथमजगराताहोताहबसतकाउ सवहोताहबसतनवरातराहोताहशरदनवरातराहोताहयहकहानीबहतदरसआईहहमारीकहािनय मअगरआपदखतोिव णपराणलगभग1500सालपहलऔरइसकबाददवीमहा मयाकीकहानीआतीहलिकनयदवीबहतहीशि तशालीहशायदलोककथाओमसिनकलीहईह

कहानीयहिकअसरराजार भाऔरराजकमारीमिहशीकीशादीहईऔरउनकएकपतरहआमहीष-असरजोअपनीइ छासिकसीभीजानवरका पलसकताथामहीष-असरकोबहतसालकड़ीतप याकरनकबादयहबर ाकावरदानिमलताहिककोईदवताअसरजानवरया वयितरदवभीउसनहीमारपायगमहीषअ यिधकशि तपालताहऔरइ दर-लोककसारदवताओकोभीआसानीसहरादताहपरशानइ दरितरमितकीमददमागतहववरदानसिनकलनकाउपायढढ़लतहऔरएकऔरतकीरचनाकरतहिशवअपनाितरशलदतहइ दरअपनावजरअि नएकभालाऔरसयउसदसहज़ारसयोकीशि तदतहराजािहमावनउसशरवाहनक पमदतहऔरिव णदगाकानामइनसबसलसदगाज़बरद तलड़ाईकरतीहऔरमरनवालअसररा स औरहिथय कीस याबढ़तीहीजातीहजगकमदानमपरवशकरनवालाअितमअसरहमहीषलड़ाईऔरभीसगीनहोजातीहमहीषदगापरवारकरनकिलए पबदलतारहताहपरवोहर पकानाशकरदतीहऔरअतमिशवकितरशलसउसकावध

अगरआपदगाकीमितठीकसदखगतोआपपाएगिकवद हनकजसलालकपड़औरगहनपहनहएहलिकनहाथमहिथयारहवोएकभसकोमाररहीहयहएकबहतहीवॉयलटइमजिहसकद यहकॉ स टयहिकजबभोगकिलएभखकिलएहमशाबिलचढ़तीहजसअगरआपजगलकोजलातहऔरखतबनानाचाहतहतोवहवॉयलसहोताहखतीकरतहोतोसारचह कोमारडालतहोसाप कोमारतहोयहवायलसिहसाहीहतोिजतनाभीबोलविजटिरयनयानॉन-विजटिरयनवायलसतोहोगाहीहोगाउससमझानकिलएदवीनयह पिलयाहगह थजीवनजहाखानापरोसाजारहाहजहाधन-धा यस पि हवहािहसाहोगीहीिकतनीिहसाहोगीवोआपकऊपरहआपकिववकऔरआ म ानकऊपरहयहपरकितकािनयमह

जोदवीहवहीदवीपावतीहऔरवहीदगामाहकस

वोबिसकलीइसान कीतरहहहमारभीिकतन पह गब च कसाथअलग पहमाता-िपताकसाथअलग पबॉसजबहमबनतहतोहमारा पबदलजाताहजबहमसवकहोतहतोहमारा पबदलजाताहतोदवी-दवताओकभी पबदलतरहतहइस टोरीकोइसान कऊपरबसिकयागयाहवकोईदसरीदिनयाकीबातनहीकररहहवहमारीिज़दगीकबारमबातकररहहकभीहमग साआजाताहतोहम दर पललतहकभीहमिशवकसमानशात पभीललतह

दवीभगवानसपहलआईथीयाबादम

यहबहतहीपोिलिटकलिववादा पदसवालहयहआ याि मकिवषयहजहापहलकौनआयाndashप षया तरीकभीभीआसरनहीकरपाएगसबइ वलयाबराबरहजोपहलआयाइसकामतलबनहीिकवोबड़ाहयाछोटाहशा तपर परामकहगिकदवीपहलआईथीव णवपर परामकहतहिकिव णपहलआएनचरलिह टोिरय ज़सपछोगतोवोकहगिकमन यकपहलभीपरकितथीऔरमन यकबादभीपरकितरहगीअगरहमपरकितकोिस पमदखतोदवीका व पहउसकापरकितएककनवसकजसीहिजसकऊपरपिटगबनतीहउसपिटगकीिकरयाकोहमनप षका पिदयाहपराण मशि तमाताभीहऔरबटीभीहमातापरकितहतोबटीस कितह

पकहइसिलटरलीनहीलनाचािहएजबलोगिलटरलीलतहतोउसममज़ानहीआताभावभीनहीआताअगरहमइसको पकक पसदखिकवोयासमझानाचाहतहतबमज़ाआताहबर ा डइतनािवशालहऔरयहासबकारोलहिजसमनरहमादाहिशवहऔरशि तह

11

गणशिह दपराणोमसबसपरिस चारहाथोवालहाथीकसरवालहमारगणशहइनकीलोकिपरयताकीवजह याह

गणशएकरह यमयभगवानहकोईयहनहीबतासकतिककबऔरकसवइतनलोकिपरयहोगएगणपितऔरगणशश दवद मिमलतहलिकनहमजानतनहीिकिजसगजाननकीहमबातकरतहहाथीकिसरवालदवताकीिजसकोहमपजतह याउ हीकावणनवद महजबहमकहतहगणपितइसकामतलबहlsquoलीडरrsquoगण काराजागण कालीडरगणजसगणततरिरपि लकगणकामतलबहगगसमहलोग कागटएकजनजाितकाराजावद कपहलिसधघाटीस यताथीऔरवहाहाथीकीमोहरिमलतीथीतोहाथीलोग कोपताथािज हहमगणशमानतहउनकीमितया1500सालपहलहीश हईहऔरवदतो4000सालपरानहतोयपौरािणककालमआतहवोभीलटपौरािणककालम

यहापरहमदखतहिकगणशबहतमह वपणहोजातहइतनमह वपणिक1000सालपहलआिदशकरअपनीिकताबिलखतहिकजसाशवव णवऔरशा तपर पराहोतीहवसहीगणप यपर पराहमतलबलोग कापराएकसमहकवलगणशकोहीपजताहऔरगणशकमा यमसवभगवानकानामलतह

उनकीलोकिपरयताकाएककारणहिकमहारा टरमजोमराठास परदायथासतरहवीशता दीऔरअटठारहवीसदीमिशवाजीमहाराजकबादजबप वाईआईउससमयगायकवाड़हो करndashजोमराठासरदारथइनकइ टदवतागणशथऔरवजहाभीगएगणशकीपजालकगएअबतककवलबरा ण कम तर मगणशथलिकनमराठासघकीवजहसचार तरफगणशकीकहानीउनकिचतरऔरउनकीमितयाबहतपरिस होनलगी

तोगणशकािसफ़नामआताहविदकसलकरपौरािणकिकताब तकपौरािणकसमयकआिखरीिह समउनकामह वबढ़जाताहख़ासकरपशवाओकीवजहसऔरआिख़रमतोबॉलीवडहही

कहतहिकगणशिशवऔरशि तकपतरहपरयभराितदरकीिजएिकवपावतीकपतरहयािशवकपतरह

गणशकोअयोिनजाबोलतहअयोिनजाकामतलबहिजनकागभसज मनहीहआहकहानीयहहिकशि तिशवकपासजातीहऔरकहतीहिकउ हएकब चाचािहएतोिशवकहतहिकमझब चकीइ छानहीहऔरमतोअन तह

मकभीनहीम गातोमझपतरनहीचािहएऔरिशववहासचलजातहशि ततबकहतीहिकिबनािशविबनानायकमएकब चकोपदाक गीिबनानायक-िवनायकवअपनशरीरपरह दीलगातीहऔरिफरसाफ़करतीहतोजोह दीकीउतरनजमाहोतीहउसएकितरतकरकवएकस दरगिड़याबनातीहउसकीवपराण-परित ठाकरतीहऔरिवनायककाज महोताहशि तिवनायककोकहतीहतममरीगफ़ाकीर ाकरोिशवजबवापसआतहतोवकहतहिकमझशि तसिमलनाहवअपनीप नीसिमलनाचाहतहऔरविवनायककोपहचानतनहीहवसोचतहिकयहब चाकौनहिवनायककहतहlsquoख़बरदारकोईअ दरनहीजासकताrsquoदोन कबीचमतभदहोजाताहलड़ाईहोजातीहऔरिशवअपनाितरशलिनकालकरउनकासरकाटदतह य िकवबहतशि तशालीहशि तजबवहाआतीहतोरोनलगतीहयहकहतहएिकआपनमरपतरकोमारिदयािशवउनसपछतहिकउनकायहपतरकहासआयातोशि तउ हकहतीहिकमझआपकीज़ रतनहीब चापदाकरनकिलएम वयकरसकतीहपरकितअपनीशि तिदखातीहिकमझदवताओकीआव यकतानहीहिज़दगीबनानकिलएवकरोिधतहोकरएकबहतउगर पललतीहउ हमनानकिलएिशवकहतहिकविवनायककपराणवािपसकरदगपर तउसकिलएउ हएकनयासरचािहएहोगावअपनगण सकहतहिकजोपहलापराणीउ रकीओरमहकरहएदखउसकासरलआऐउ हिमलताहएकहाथीिफरिशवउसकीपराणपरित ठाकरतहऔरिफरजीिवतकरदतहगणशजीकाशरीरउनकीमासआयाऔरजोसरहवोिपतासआयाहइसिलएविशवकभीबटहऔरशि तकभीयहकहानीबहतिदलच पह य िकइसकहानीमशवपर पराऔरशा तपर पराकािमलनहोताहयहागणशकीवजहसदोचीजहोरहीहजोउगरकालीहवोगौरीका पललतीहघरलबनजातीहऔरिशवजोस यासीहविपताबनजातहगह थबनजातहपिरवतनिह दधममबहतमह वपणधारणाहगणशइसतरहसगह थजीवनकदवताबनजातह

वद मगणपितकवललोग कलीडरहपराण मिशवउ हअपनभ त कलीडरकहतहिज हसबसपहलपजाजायगाजोिशवननामिदयाहऔरजोवदकगणपितहयहदोन श दहतोएकजसलिकनअथशायदअलगहपौरािणकगणपितिशवशि तकबटहऔरवद मिसफलीडरहलोग कलोगइनदोन कोएकमानतहपरहमयक़ीनसकछनहीकहसकत

गणशक पकबारमबातकरतहउनकासरहाथीकाहऔरचहावाहनहतोइसकापरतीकवाद याहऔरबाकीदवताओसवइतनअलगकसह

गणशकाकामहअलग-अलगिवचार कोजोड़नावएकतरफल मीसजड़हएहदौलतकसाथऔरदसरीतरफ ानऔर मरणशि तकसाथभीजड़हएहसर वतीकसाथगणशकीपि नयाऋदिधऔरिसदिधधनऔर ानसजड़ीहईहउनकिच हजोहवइनसबचीज कापरतीकहहाथीजोहवएकतरफधनकापरतीकहवहएकमहगाजानवरहवहशि तसजड़ाहआहलिकनहमयहभीकहतहिकहाथीकीया ा तबहततज़होतीहतोवहसर वतीकसाथभीजड़ाहआहउनकीजोत दहवोएकसाहकारसजड़ीहजोिदनभरबठकरअपनाधन

सभालतारहताहऔरबरा णसभीजड़ीह य िकवभीबठरहतह( ान)उनकहाथमअकशहोताहजोएकबड़औरशि तशालीजानवरजसहाथीकोध कादनऔरखीचनकिलएइ तमालहोताहदसरहाथमपरशक हाड़ीहोतीहजोपरतीकहसम याकोछोटाकरकउससलझानकीएकऔरहाथमउनकपासधागाहोताहजोस लषणकापरतीकहमतलबिवचार कोजोड़नकातोगणशतोड़तहऔरजोड़तभीहजोएकबदिधजीवीिस ातहयहबहतिदलच पहिकहमारदशमजहाइतनीखतीहोतीहवहाउनकावाहनहचहाजोिकिकसानकासबसबड़ाद मनहचहासम याओकापरतीकहिजसकोदबाकरगणशवशमरखतहउनकपटपरनागकावासहोताहजोिकचहकाशत हपर तदोनिशकारीऔरिशकारगणशकपाससखसरहतहस पचहकोनहीखाएगाऔरचहभीिकसानकगहकपीछनहीजाएगा

यसबिवचारगणशसजड़हिकसीिफ ममअगरबहतसारिवचारएकद यमहऔरबहतकछहोरहाहपरतीका मकतरहसndashद यकआगऔरपीछndashतोवहद यबहतपरभावशालीबनजाताहवसहीकलािवचार कोपरभािवतकरतीहसारदवी-दवताओमसबस यादापरतीक ससबिधतहगणशइसकीवजहसउनककई पहऔरभ तउ हकसभीिदखासकतहिशवयािव णकीतरहभीndashआजकलवस फ़ीलतभीिदखतहगणशकायहआकारहीनगणबहतमह वपणहयहीउ हइतनालोकिपरयबनाताहआजकलउनकीत दकोभीिस स-पकऐ ज़सबदलिदयागयाहजोसहीनहीह य िकत दधनकोआकिषतकरतीह

गणशिजनकोिव नहताऔरिव नकतादोनोकहतहजोकएकदसरकिब कलिवपरीतगणहयहकसाहआ

गणशकीपौरािणककालमपरिसदिधबढ़ीउससपहलशायदलोगहािथय सडरतथ य िकखतीमएकम तहाथीबहतहीख़तरनाकजानवरहोताहऔरइसवजहसआमआदमीकोजगलीहाथीसडरलगताहलिकनजोघरलहाथीहोताहवोबहत यारालगताहऔरवहकामकाहोताहवहराजाकापरतीकभीहय िकराजाहाथीपालतथइसिलएहाथीकसाथलोग काबहतदोहरािर ताहोताह य उससडरभीलगताहऔर यारभीआताहयहभावगणशकीमितकसाथभीजड़ाहगणशपहलऐसगरामदवताथिजनसलोग कोभयलगताथाउ हहािथय कोदररखनकिलएपजाजाताथाधीर-धीरजबविशवशि तल मीसर वतीकसाथजड़गयतोवसौभा यऔरलाभकदवताबनगएविव नहरताबनगएिज हसबअपनघरलानाचाहतहहमइसीिलएआजकलगणशकीपजाकरतहतािकहरजगहसमदिधहोसफलतािमलऔरधनपरा तहो

वभवपणलकाकराजाकबरकोगणशनिवनमरताकापाठपढ़ायाइसकहानीकाअथ याह

कहानीकअनसारलकाकराजाकबरअपनीधन-स पि कापरदशनकरनकिलएगणशकोउ चतमभोजनपरोसाकछही ण मगणशसाराभोजनसमा तकरगयऔरभोजनआयोिजतिकयागयापरगणशवोभीसमा तकरगयतथाऔर

भोजनकािनवदनिकयाराजाकबरअपनरसोईघरसभोजनमगवातगयगणशइतनभखथिकभोजनकसामनआतहीसमा तकरदतथकछहीसमयकप चातराजभवनकीरसोईख़ालीहोगईऔरआस-पासकनगर सऔरभोजनकापरबधिकयागयापरशीघरहीवहसाराभोजनभीख़ महोगयाअतःराजाकबरनगणशकसामनहाथजोड़औरकहािकउनकपासऔरअ ननहीहयहसनकरगणशबहतदखीहएउ हबहतभखलगीथीथक-हरराजाकबरिशवकपासगयउ ह निशवस मामागीऔरइसघोरसम याकासमाधानपछाम कराकिशवनकबरसकहािकयिदउ ह नस चीशर ासभोजनपरोसाहोतातोगणशकबकसत टहोगएहोतपर तराजाकबरनकवलअपनधनकिदखावकिलएभोजनकाआयोजनकरवायाथाऔरिजसपरकारराजाकबरकीधनकीभखनहीिमटतीउसीपरकारगणशकीखानकीभखभीनहीिमटतीपरयिदवो दयसगणशजीकोकछभीअपणकरगतोगणशकीभखतर तिमटजाऐगीराजाकबरकीरसोईघरमकवलकछचावलकदानबचहएथइ हपकाकरजबगणशकोपरोसातोएकही णमगणशकीभखिमटगईपरस नहोकरगणशनराजाकबरकसामनअपनाआभारपरकटिकयाऔरइसपरकारलकाकराजाकबरनएकअम यसबकसीखा

यहकहानीसमझनकिलएपहलयहदखनाचािहएिककबरऔरगणशदोनमोटहयहदोन य मितहजसलािफ़गब ाहोताहय मितपारपिरक पसधनसमदिधएवसतोषसस बि धतहसमदिधऔरसतोषअलग-अलगभावहसमदिधधनऔरसामगरीआरामसऔरसतोषसखऔरशाि तसजड़ाहआहएकहोतोज़ रीनहीिकदसराभीहोगाइसकहानीकायहीमतहिककवलभोगयाभौितकआरामससतोषनहीहोताजानवरऔरमन यमयहीफकहिकजानवरकाजबएकबारपटभरजाएवोसत टहोजाताहलिकनमन यकलकीभखकबारमसोचसकताहउसकअगलिदनकीदसज म कीभखकबारमसोचसकताहndashमन यकीभखकाकोईअतनहीहकहानीमगणशकीतरहमन यकोिजतनािमलगावोसबलताहीरहगालालचकरगागणशयहीबतानाचाहतहिकिशवकपासखानायापसानहीहपर तसति टकारह यहइसिलएिशवकानामहकामतकाजोभखऔरइ छािमटाताह

गणशकीपजाकोईभीकायश होनकपहलकरतहवोइतनपरिस औरमह वपणहमगरपरदशमभगवानिशवयाभगवानिव णका थानउनसऊपरहऐसा यो

िह दधमिकसीएक तरोतसनहीआताअलग-अलगरा तहऔरवोएकदसरसिमलभीरहहएकमितरमितकीसक पनाहndashबर ािव णऔरिशवएकमगणपतयपर पराचलतीहऔरएकगणपितकोशवऔरशा तजोड़तीहयहसचहिकगणशकानामहरपजामपहललतहपरपरीतरहसस यनहीहिशवपराणयािशवकथाओमदखतोकहतहिकिशवनगणशकोवरदानिदयाथािकहरपजासपहलत हारानामिलयाजाएगाशवपर पराकलोगयकरतहपरव णवपर पराकलोगयहनहीमानतवहमशािव वकसनाकानामलतहजोउनकगणकनताह

िनयमहरजगहअलग-अलगहोतहपर तआजकललोगसबचीज़ कोसम पकरनाचाहतहएककरनाचाहतहहमिविवधताअसिवधाजनकलगतीहहमहरसवालकाएकजवाबचािहएहरदवताकाएकिनि चत थानचािहएजोिकममिकननहीहसमयमबदलावआतारहताहगणशकीभिमकाक ाराऔरउसमहएबदलावसयहिदखताहिकहमारभारतीयसमाजमिकतनापिरवतनआयाहजसिकसाऊथई टएिशयामभीगणशकीमितहपर तवमगलमितनहीहोतीवहाकईबारयहदखनकोिमलगािकगणशकीमितकसाथमानवखोपिड़यारखीहईह य िकवततरकदवताहजो1000सालपहलभारतसवहागएथयहउनकाएकभयानक व पहिशवकाएकिचतरहिजसकानामगजानतकाहndashहाथीमारनवालागजासरजोउसकाचमड़ालकरनाचतहगजासरऔरगणपितमकोईस ब धहयहनहीमालमपर तऐसाममिकनहिकवहाकोईकहानीहोएकऔरिचतरहजहािशवगणशकोअपनीगोदमिलएबठहशायददोन कबीचकभीद मनीयालड़ाईरहीहोगीिकसीसमयमऔरधीर-धीरआपसमसहनशीलताआगईऔरनकारा मकस ब धसकारा मकबनगया

पराणकइितहासकोदखकरभारतकलोग कामनोिव ानसमझमआताहयहभीिदखताहिकिह दधमबाकीधमोसअलगह य िकवहऔरगािनकलीिश टहोरहाहनसिगक पसबदलरहाहमबईमअबगणपितकाएकनयाहीपहऐसा पजो100सालपहलनहीथाndashकहासआया

यहसब वयभहपर पराकाअगहमतलबभ त कीइ छासजागरतहईपर पराऔरजसभ त कीइ छाबदलीउनकअनभवबदलवसहीपर पराबदलीउनक पबदलनलगकहािनयाबदलनलगीिवचारभीबदलनलगइसिलएितरमितआजगणशिजतनीपरिस नहीह

12

अ तर-श तरकहतहहमअपनीिज दगीशाि तपवककाटनीचािहएअिहसाकमागपरचलनाचािहएपरजोदवीऔरदवताहहमशाय किलएतयाररहतहउनकहाथोमहमशाअ तररहतहतोइसपर परिवरोधका यामतलबह

जबदवीदवताओकीमितयाबनाईग हज़ार सालपहलतोश तर कामतलबअलगहोताथायिदआपआिदमानवकोदखगवोजगलमरहताथापड़-पौधऔरजानवर कबीचअ तरकिबनावोजीनहीसकताथा य िकअ तर कोवहिशकारऔरखानाएकितरतकरनकिलएइ तमालकरताथाऐसदखतोअ तरअसलमसाधनथिज़दारहनकिलयखरउससमयकछथानहीकवलउसकहाथमअि नथीइनकिबनाहमजीनहीसकतहमखतबनानाहतोहमअ तरचािहएहलचलानाभीएकअ तरइ तमालकरनाहअगरआपकोएकखतबनानाहतोपड़ कोकाटनापड़गाउसकिलएभीअ तरतोचािहएअगरआपखानापकारहहतोअगरआपदखहमारखानाबनानकाजोतरीकाहउससभीअ तर काउपयोगहोताहकाटत-पीटतहयापीसतहयसबकायिहसकहोतहउपकरणतोिजदगीमज़ रीहोतहइनकिबनाहमजीनहीसकत

हमधीर-धीरआिदमस यतासकिष-परधानस यताकीओरबढ़हमनखतीकीघरबनाएधानऔरपसाइकटठािकयाऔरअपनखानकीबोरीकोबचानकिलएअ नागारबनायऔरिकलबनायऔरअपनकोबचानकिलएश तररखनश िकयाअ तरऔरश तरहमारीस यताकिलएज़ रीहइसिलएदवीदवताओकपासभीकोईनाकोईअ तरहोतहिशवकाितरशलहनमानकीगदाऔरिव णककईअ तर

ितरशलकहासआयाइसिकसनबनायाऔरयहिशवकाअिभ नअगकसबनगया

यहएकिम टरीहरह यह य िकितरशलकोिकसीनबनायानहीिशवअन तकालसहव वयभहऔरितरशलकसाथपदाहएndashवहहमशासहतोयहएकपकह य िकिशवकसाथजोतीनचीजजड़ीहndashउनकीतीनआखउनकबलक

तीनप औरभभतकीमाथपरतीनरखाएndashतोउनकअ तरमभीतीन लडवालाशलहितरशलकहतहिकशायदयहसारीचीजितरलोकदशातीहndashवगलोकभलोकपाताललोकभगवदगीतामयहतीनगण ससबिधतहndashरजसगणतमसगणऔरस वगण

पौरािणककथाओमकवलिशवनिसफ़एकबारअपनाितरशलइ तमालिकयाहअधक-असरकोमारनकिलएजोर त-बीजजसाअसरथाउसकर तकहरबदकिगरतहीएकऔरअधककाज महोताथािशवनउसअपनितरशलसभदरखाथाजबतकउसकासाराखननहीिनकलगयाअधकनिशवकीआराधनाकीऔरएकऐसाऋिषबनायािजसकशरीरमएकभीबदखननहीझाउसकासाराग दाख़निनकलगयािशवकितरशलकस पकमआनकबादवहिशवभ तबनगया

लिकनिदलच पबातयहहिकिशवऔर यादातरदवीदवताओकासबधधनषकसाथहइसआपिलटरलीभीलसकतहोिकधनषऔरबाणथयाउसमटाफ़र पककीतरहसधनिव ाकािर तायोगशा तरसहिजसममानिसकएवशारीिरकअनशासनकीआव यकताहोतीहधनषमपर यचाचढ़तीहndashजसारामनरामायणमकहाहndashअगरि टरग यादाटाइटहोगीतोवहटटजाएगीऔरअगरढीलीहोगीतोउसकाकोईफ़ायदानहीहतोवसहीहमारामनहोनाचािहए यादाटाइटनही यादालज़भीनहीतोअगरबल डमाइडसतिलतिदमाग़होगातभीआपबाणचढ़ासकतहोऔरउसखचकरिनशानाभीलगासकतहोतोवहिस बलऑफफोकसबनताहयह यानकायाधारणाकापरतीकबनजाताहयहाधनषकमा यमसयोगकिनयमसमझाएजारहहशायदइसिलएधनषबहतपरिस ह

िशवकाएकनामहlsquoिपनाकीrsquoिपनाकउनकधनषकानामह य िकिशवहतोसबकछबहतबड़ाहndashउनकधनषकाजोशा टहवहम पवतऔरजोि टरगहवोशषनागनाग कराजाहवोशा टबर ा डकीधरीकापरतीकहऔरसापकाि टरगसमयससबिधतह य िकवहहमशाआगबढ़तारहताहndashभतसवतमानमऔरभिव यमndashऔरअपनी वचासमयकसाथबदलतारहताहइसिलएिशवकहाथ मदोन समयऔरबर ा ड( पस)ह

तीनअसरहिव नमालीताराकाक औरवीरयवनएकसगउ हतरीपरा-असरबलातहवएकहीतीरसमारजासकतहअगरवएककपीछएकखड़ह िशवितरपरा-असरकोअपनजादईधनषिपनाकसमारदतहऔरअसर कतीनलोकसमा तकरदतहउनकातीर वयिव णहउनकारथभलोकहऔरउसकपिहयसरजऔरचादचारवदघोड़हऔरबर ासारथीहपरअसर कोमारनकबादउ हइतनादखहोताहिकवमाथपउनकीराखतीनरखाओमलगातहयहएकज़बरद तकहानीहएकजादईरथऔरधनषकीपरयहाितरशलनहीह

िव णिशवकतीरबनतहइसकहानीमपरउनकपासबहतसअ तरहतोपर नहिकउनकइतनसारअ तर योह

जसहमकहतहिकबर ािकरयटरहरचयतािशविड टरॉयरहन टकरनवालऔरिव णिपरसरवरहपालनवाला

जोपालनकरतहजोसर ाकरतहजोसोसाइटीकोमनजकरतहवहहिव णउनकपासइसिलए यादाअ तरहऔरइनसबअ तर कनामहndashजस

सदशनचकरयहबहतपरिस हवहउनकीउगलीमतज़ीसघमताहवारकरताहऔरवािपसआजाताहउनकहाथमगदाहकौमोदकीएकतलवारहिजसकानामहन दकऔरएकधनषहिजसकानामहसारगएकिव णकानामहसारगपानीजोहाथमसारगधनषपकड़ताहजसिव णकअलग-अलगअवतारहवसअलग-अलगअ तरह गजसपरशरामकहाथमक हाड़ीहोतीहिजसकोपरशकहतहरामकजान-मानधनष-बाणहइसिलएउनकानामएक-बाणीभीहइसकामतलबहिकवोिजनकपासएकबाणहफोकसहक णकसाथहमदखतहिकउनकपाससदशनचकरहलिकनबािकसारअ तरभीहक णकोपणावतारकहतह य िकविव णकपरअवतारहकि ककअवतारमनदकतलवारहोतीह

हरदवीऔरदवताकाअपनहिथयारकसाथएकखासिर ताहोताहइदरकवजरकबारमबताय

कहानीयहिकएकवतानामकाअसरथािजसनइ दरकािसहासनछीनिलयावताकोवरदानथािकवोिकसीलकड़ीयाधातकबनअ तरसपरािजतनहीहोगाइ दरिव णकपासजातहजोउ हएकतप वीदधीचीऋिषकपासलजातहऋिषबहतसमयसतप याकररहहोतहऔरउनमएकशि तहोतीहिव णककहनपरवअपनशरीरका यागकरदतहऔरवजरउनकीहडिडय सबनताहजोिकसीभीअ तरसअिधकशि तशालीहऔरजोअ तमवताकानाशकरगा

शायदयउसकालकीकहानीहजबहडिडय सऔरप थर सअ तरबनातथशायदयकहानीआयवदकबारमह य िकआयवदमयहिकऐसऋिषथजोतप याकरतथऔरउनकपासअपनीिस ीहोतीथीउसकीवजहसउनकशरीरख़ासहोतथndashउनकीमासपिशयाऔरहडिडयाबहतशि तशालीहोतीथीउनकीहडिडयाइतनीताकतवरथीिकवोलोहसभी यादाशि तशालीथी

गयाशहरिबहारमगयाndashअसरकनामपहिजसनतप याकरकअपनाशरीरइतनाशि तशालीबनािलयाथािकिभ न-िभ नपरकारकअ तरउसकीहडिडयऔरमासपिशय सबनजोिफरदवीदवताअपनसाथलगएयकहािनयाएकतरहसयोगआयवदतपऔरअ तरकोआपसमजोड़तीह

यहकहानीवरा यभावऔरआ म-बिलदानकोभीदशातीहदवतादधीचीकीहडिडयामागतहऔरवददतहतोऋिषय कोइतनामोहहीनहोनाचािहएिकवअपनीहडिडयाभीदसकइसतरहवजरइदरकोदानमिदयागयाथा

याइनवजरोकाकोईम यफ चिरगयिनटकोईकारखानाथाइ हकौनबनाताथा

िव वकमािश पकार कदवतासारअ तर-श तरबनातथएककहानीहिकउ ह नसरजकाएकअशिनकालकरसदशनचकरबनायाथाअलग-अलगपराणमअ तर-श तर क तरोतअलगहोतहमहाभारतमजबखाडवपर थकोजलाकरराखकरदतहतोअि नदवइतनखशहोजातहिकवसबपाडव कोउनकसारअ तरददतहएकऔरकहानीमअजनिशवसपराथनाकरतहिकवउ ह

पशप तरदद

धनष-बाणदवीऔरदवताओकबीचइतनपरिस योह

उसज़मानमशायदयएकबड़ाइनव शनआिव कारथाप थरयाभालतलवारसआपदसयाबीसफटहीपहचसकतथपरधनष-बाणसआपकीपहचबढ़जातीहलोग कोलगािकशायददवीऔरदवताइसकपीछथइसअ तरकाअसरबहतरहाहोगाजसहमारज़मानममोबाइलफ़ोनपरयहएक पकथाजसकामदवकाधनषबहतफमसथाकामदवकधनषग नसबनाथाऔरउसकीतारिततिलय औरमधमि खय सबनीथीबाणउसकफल सबनथवोभीय करतथऔरहमनउनकोभीवायलटउगर पिदयाहिशवरामिव णऔरदवीndashसबकपासधनष-बाणह

भगवानबर ानबर ा तरबनायाथाइसहमपौरािणकभारतका यि लयरवपनपरमाणअ तरकहतह यायसचमइतनाशि तशालीथा

ऐ चलीहमपतानहीहपराणतोहज़ार सालपहलिलखगएऔरइनकहािनयमकहतहिकदवीदवताअ तर मशि तफकसकतथमतर कमा यमसमतरकोबहतशि तशालीऔरमह वपणसमझाजाताथाजसरामनअि नवायजलसबकीशि तयाअपनश तर मडालदीथीरावणकसगय मउ ह नअलग-अलगपरकारकअ तर कापरयोगिकयाहकहतहिकदव कीशि तयाभीअ तर मडालीजासकतीथीजसबर ा तरनरायणा तरव णवा तरशवा तरप पा तरऔरबहतसइनकबारमिव तारसिलखागयाहख़ासकरमहाभारतम

महाभारतमएकऐिपसोडहजबय ख़ महोजाताहतोअ व थामाबचाहोताहअ व थामादरोणाचायकाबटाहऔरकौरव कीतरफसवहीएकयो ाबचाहवोबर ा तरकाइ तमालकरकउ राअिभम यकीप नीकगभमजोब चाहउसमारनाचाहताहउसरोकनकिलएअजनभीबर ा तरछोड़तहअबतककवलएकहीबर ा तरकाएकबारमइ तमालहोताआयाथादोबर ा तरछोड़नसदिनयाकािवनाशहोसकताथापहाड़िपघलसकतथवालामखीफटसकतथndashधरतीख़ महोजाती यासकहतहिकतमअपनअ तरकोवापसललोवापसलनकीशि तयो ाओमहोतीथीअजनबर ा तरवापसबलालतहलिकनअ व थामानहीकरसकततोक णउसकोरोकतहऔरअ व थामाकोशरापदतहिकवोकभीनहीमरगऔरउनकसारघावकभीनहीभरगअ व थामाकोअ तरिज़ मदारीसनहीइ तमालकरनकिलयशरापिदयागयायहापरसदशयहहयहनहीिकपरमाणहिथयारथबि कयिकहमिज़ मदारथयानही

13

पिवतरजानवरमिदरोमहमदवीदवताओकमितयोकसगजानवरोऔरिचिड़योकीमितयादखतह यायसारजानवरउनकवाहनह

इसककईकारणहपरानज़मानमअलग-अलगलोगअलग-अलगचीज़ कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथयापशओकीपजाकरतथपि य कीपजाकरतथकोईपानीकीपजाकरताथाधीर-धीरजसधमऔरस परदायकािवकासहोनलगामिदरऔरगावबननलगसभीपशप ीदवपड़पौध-सबमिदर मआनलगएक-एकदवताकसाथएकपशयाएकप ीकोजोड़ागयाहकहािनय महमइनकोवाहनकहतह य िकइनपरयातराकीजातीह

यासबदवीदवताओकवाहनहोतह

हाहरदवीदवताकावाहनहोताह य िकवटरवलकरनापसदकरतहपरचलनानहीकर णकाप ीहग डव णकपासमगरम छहइ दरकाऐरावतहाथीहदगाकाबाघहईशानकासफ़दबलहआिद

िशवकीगदनपहमशानागिदखातह यानागउनकावाहनह

नहीनागउनकावाहननहीहवहएकिच हहजोउनकसाथजड़ाहआहजसकईदवीदवताओकसगहउनकावाहननदीबलहिशवकमिदरकसामनआपहमशाबलदखगकछआभीदखगलिकनकछआउनकावाहननहीहवन दीकऊपरबठककाशीसकलाशपवतयाकहीऔरभीजातहउ हवषभनाथकहतहवषभकामतलबहबलतोबलकऊपरनाथबठहएह

अगरआपदखतोवाहनकवलवाहननहीहातावहदवीदवताकीपरकितकासचकभीहोताहजसिशवबहतहीइिडपड टभगवानहवोतप वीहवरागीहवोअपनीदिनयामरहतहआपउनकोपरीतरहसगह थनहीकरसकतवसहीबलकोपरीतरहपालतनहीकरसकतउसकिलएउसकोनपसकबनानापड़ताहउसकबादउसकोबलगाड़ीयाहलकिलएइ तमालकरसकतहपरगायकसगनहीजोड़सकतउसकिलएजगलीबलचािहएतोजगलीबलिशवसजड़ाहोताह

िशवकावाहनकछआनहीहतोकछआिकसकावाहनह

नदीकसामनहमशाकछआरखाजाताहऔरवहायहयोगकािच हहजसकछआअपनचार परअदरकरलताहवसहीयोगीअपनइिदरय कऊपरकाब

रखताहकछआवाहनहदवीयमनानदीकाऔरगगाकावाहनमकरहोताहndashआधामछलीऔरआधाहाथी

बर ाकावाहन याह

हसहोताहकलडर मराजहसिदखताहहसअलगहोताहहसहमारिमथक मबहतमह वपणिच हहोताहहसऊपरसहमशाशातिदखताहलिकनअगरआपपानीकीनीचउसकोदखगतोउसकपरलगातारचलतरहतहतोअसलमवोबहतमहनतकररहाहलिकनवोलगताशातहवहपानीकीएकबदअपनपखपरिगरननहीदतावसहीजोतप वीहोताहउनकामनिवचिलतहोताहलिकनहमिदखतशातहउनकोअपनीओरकछनहीखीचतासफलतादभा यसखदखसबमवोशातरहतहहमशाकामकरतरहतहइसिलएहसकोहमशाऋिषय कसाथजोड़ाजाताहशायदइसिलएबर ाकसाथभीजड़हएहहालािककहािनय मवहसजसनहीहोतबहतहीपरशानरहतहतोशायदबािकभगवाननकहािकआपहसरिखएतािकआपकछसीखसको

िव णकावाहनग ड़हलिकनवोजबआरामकररहहोतहतोहमशाशषनागकऊपरलटहएिदखाईदगग ड़कोचीलसमझाजाताहपरवो यादातरबाज़होताह4000सालपहलविदककालमजबकाफ़ीजिटलय होतथउससमयकहािनया यादानहीथीपररीित-िरवाज़ यादाहोतथएकअन ठानहोताथािजसकानामहअि न-चयनndashउसममडपहोताथाएकप ीकआकारकायहअि नक वगजाकरअमतलानकिलएहोताथायहअन ठानहमविदककालसिमलताहऔरधीर-धीरपराण मभीयहकहानीआजातीह

एककहानीहिजसमक यपमिनकीदोपि नयाथीएककद औरएकिवनताकद सनाग काज महआऔरिविनतासग ड़काज महआयदोबहनहमशालड़तीरहतीथीएकबारउ ह नएकशतलगाईउ चाशरवनामकएकघोड़परजोसफदरगकाथाकद नकहावहपरासफ़दनहीहऔरउसकीपछकालीहिवनतानकहावहपरासफ़दहउ ह नशतरखीिकजोभीहारगावोदसरकीदासीबनजाएगीकद अपनकालनागब च सकहतीहिकतमउसकपछपलटकजाओदरसलगगािकएकसफदरगकघोड़कीकालीपछहवोछलसजीतजातीहइसकीवजहसिवनताकद कीदासीबनजातीहउसबहतबरालगताहऔरवोइसबधनसमि तचाहतीहतोकद कहतीहिकअगरतममरब च किलएअमतलकआओगीतोमत हम तकरदगीिवनताअपनबटग ड़सकहतीहिकवोअमतलकरआएग ड़ वगजातहइदरकसाथयकरतहऔरअमतलकआतहनाग किलएवोजानतथिकअगरनाग कोअमतिमलगयातोबहतताकतवरहोजाएगतोवोनाग कोकहतहिकवनहाकआएlsquoमअमतलकरआयाह उसकबादमआपकिलएपरोसताहrsquoनागनहानजातहतबवोइ दरकोअमतवािपसलौटादतहजबनागअमतकबारमपछतहतोवोकहतहिकइदरउसवािपसलगएउ ह नउनसपछािकतमनरोका य नहीउ ह नजवाबिदयािकतमनबतायानहीमझरोकनकिलएमनकहाथािकमअमतलकआऊगातोमलआयातोअबआपकोहमछोड़नापड़गातबउनकी

माताकोमि तिमलतीह

िव णयदखरहहोतहऔरकहतहिकतमअमतकोधरतीपरलाएअपनीच चपररखइतनपरशानीझलकरलिकनतमनएकबारभीउसनहीचखाग ड़नकहािकमझउसकीइ छानहीथीमझतोकवलअपनीमाकोमि तिदलानीथीमनवोकरिदयािव णनकहाlsquoत हारमबहतशि तहतममोहमायाकजालमनहीफसततममहानतप वीहो यातममरसाथरहोगrsquoग ड़कहतहिकएकशतहमवाहनबनगाndashमआपकनीचरहगालिकनआपकोमझऊपरभीरखनापड़गािव णसोचतहिकमयहकसक िफरअपनरथपरएक वजलगातहिजसपरग ड़कािच हहोताह

सर वतीकावाहनhellip

वोभीहसहबर ाऔरसर वतीदोन हसपहोतहअगरआपिमिनएचरलघपिटग यानसदखगतोकभी-कभीवबगलपरभीबठतीहबगलाएकागरताकीिनशानीहअलग-अलगपरािणय सअलग-अलगधारणाएिनकलतीह

व णोदवीकावाहनशरहपरदगामाकाकौनसाहndashशरयाबाघ

बगालमहमदगाकावाहनशरिदखाईदताहपजाबकीतरफउ हशरावालीकहतहपरउनदोन दिवय कोएकहीमानाजाताहभारतमशरऔरटाइगरकबीचमबहतक यजनहअिफ़रकाकशरबहतबड़होतहगीरजगलमशरइतनशानदारनहीहोतबड़ीिब लीजसहोतहऐिशयिटकलायनइतनाताकतवरनहीहोताथालिकनपरीदिनयामशररॉय टीकापरतीकहचायनामलायननहीहलिकनउनकयहाभीराजाकापरतीकहिसगापरकामतलबहिसहकाशहरलकाकझडपरलायनकापरतीकहदगाराजाओकीदवीहराजाकीग ीकोहमिसहकाआसनndashिसहासनइसिलएकहतह

दसरीओरबाघपरभारतमआदरणीयहस कतमउस यागरहकहतहवोअपनब च कीबहतदखभालकरताहइनबड़ीिबि लय कोअपनब च कायानरखतहएदखनाबहतसदरद यहोताहतभीदवीकोहमशािब लीकपिरवारकसाथजोड़ाजाताहशरयाबाघरा यपरिनभरकरताह

आपनिब लीकबारमबताया याक भीिकसीकसाथजड़हएह

िशवकदो पहोतहएकशात पहोताहएकउगरग सल पहोताहशातपनदीबलकसाथजड़ाहआहऔरउगर पभरवक कसाथजड़ाहआह

भरवहमशाक कसाथिदखाईदतहमिदर ममहाकाल वरकीमितकसाथभ कताहआक ाहोताह

ल मीकीछिवकसाथउ लकीफोटोदखीह यावोउनकवाहनह

उ लकसगल मीबगालउड़ीसाऔरदसरपरबीरा य मिदखाईदतीहपरयहसाफ़नहीहकछलोग कामाननाहिकउ लअल मीकािच हहअल मील मीकीबहनहजोिहसाऔरलड़ाईसजड़ीहईहदसराहिकउ लचहपकड़ताहचहकीवजहसधन-धा यन टहोताहइसिलएउ लकोरखागयाह

य िकल मीधनकीदवीहपरवहउनकावाहननहीह यादातरलोगल मीकोगजवािहनीकहतहजोगजहाथीकऊपरबठीहईहयादोसफ़दहाथीकसगजोउनकादधसअिभषककररहहोतहऔरउनकीसडउठीहोतीहतोउनकावाहनहाथीहोसकताहकछलोगकहतहिकजबवउ लपरआतीहतोअशभहोताहऔरहाथीपशभहोताह

हािथय कोकिवबादल क पककीतरहइ तमालकरतहऔरगजवाहनिवशषमह वरखताह य िकराजाओकावाहनहोताथाइदरभी वयहाथीऐरावतपरयातराकरतहउसकछदातहोतहऔरसातसडहोतीहइ यािदसयकारथहिजसमसाथघोड़होतहचदरकारथिहरण सखचाजाताहndashस ताकलॉज़कीतरहकामबहतमज़दारहवतोतपरबठतहऔरउनकीप नीमनापरतोता-मनाहमारीकहािनय मफमसहयदोन काम-शा तरकदवी-दवताह

कहाजाताहिकदवीदवताकपशप ीजोहोतहवोअसरहोतह यायहसचह

कछकहािनय मऐसाकहागयाहजसिकतिमलनाडकीतरफम गनकीकहानीफमसहम गनकाितकयकाएक पहndashजोिशवकबटहकहतहिकउ ह नताड़का-असरकोमारनकबादउनकछोटभाईसरपदमनपरहमलािकयाथामरतसमयउसनम गनसमाफ़ीमागीम गननउनकोमाफ़ीददीऔरकहािकतममोरका पललोतममरवाहनबनोगइसकहानीममोरएकअसरह

कछकहािनय मिदखातहिककाितकयशरपरबठह य िकवोमगलरािशकसाथजड़हऔरमगलहमशाय कसाथजड़ाहोताहकाितकयभीकमाडरथइसिलएउनकसाथकभी-कभीशरभीहोताहऔरशरभीअसरमानाजाताहिजसकोकाितकयनहरायाथा

गणशकाचहाभीअसरमानाजाताहिजसगणशनपकड़रखाहतािकवोधानकोनाखाएऔरिकसान कोतकलीफ़नाहोऔरकहािनय मखासकरमहारा टरमगणशकोमोरकसाथजोड़ाजाताहइसिलएlsquoगणपतीब पामोरयाrsquoकहतहयामोर वरभीकहतहिजसकामतलबमोरकभगवानहमोरभारतमबहतपरिस हय िकबहतसदरहोताहसारदवीदवताउसकसाथजड़नाचाहतहकलाकितयमसर वतीकसाथभीनज़रआताहगौरीपजामगौरीकोमोरपखिदयाजाताहक णभीअपनमकटममोरकापखलगातहउनकोमोरमानागयाहरासलीलामगोिपयामोरनीहोतीहमोरप ष वकापरतीकहइसिलएइतनाजानाजाताह

क णकसाथगायकीछिविदखतीहवोउनकावाहननहीह

नहीवाहनहमशानरहोगामादाकभीनहीहोगीबिलकाजानवरभीकभीमादानहीहोताशरभीटाइगरसनहीहोताभसायमराजकसाथजड़ाहआहक णकसाथनहीभसाम यकीतरहबहतहीिज़ ीऔरस तजानवरहोताहसीधीलाइनमचलताहयमराजभीभसकीतरहसीधीलाइनमआपकीतरफआरहहिजससमयसआपकाज महोताहएकिदनवआपतकज़ रपहचजायग

रामकावाहनकौनसाह

िव णकवाहनग ड़हपरजबवअवतारलतहतबउनकाकोईवाहननहीहोताक णकाभीवाहननहीहलिकनउनकीकहािनय मकभी-कभीवग ड़कसाथिदखाईदतहकहतहक णिव णहीहजबइदरक णकीमददमागतहतोग ड़उनकावाहनबनताह

मज़दारबातयहहिकिजसग ड़परक णबठतहवोतोतकीतरहहराहोताहजोकामदवकावाहनहक णरोमिटकभगवानहइसिलएयसबधह

हनमानरामकवाहननहीह

हनमानउनकभ तहउनकिमतरहउनकभाईहलिकनउनकवाहननहीहवाहनऔरदवताकासबधअलगहोताहलिकनरामायणमजबरामरावणकसाथयकरतहतोकभीइदरकरथपरकभीहनमानककधपरहोतहऔरल मणअगदककधपरहोतहकईिचतर मरामऔरल मणदोन उनकक ध पबठहएहऔरवउड़रहहलिकनहमहनमानकोवाहननहीमानगवो वयभगवानका पिशवका व पमानजातह

यािकसीदवीदवताकाअजीबवाहनह

हकबरकाजोधनकदवताहऔरय कराजाहउनकानरवाहनहndashनरमतलबइसानवाहनकीतरहहवोइसान परटरवलकरतहबाकीसबदवतापशओपरचलतहयहमज़दारबातह

दसरीहचामडािजनकाबहतहीभयानक पहउनकपरशरीरपहमशािब छहोतहऔरउ हपरतवािहनीकहतहवभत परयातराकरतीहरातमवोबहतडरावना पह

14

गगालोगगगामनहातहअपनपापधोनकिलएगगाकोइतनामह व योिदयाजाताह

िहदओमयहमाननाहिकगगापहल वगमबहतीथी वगमहमपताहिकअमतहोताहतोगगाअपनसाथअमतलकआईहअमतअबभ-लोकमहगगाक पमतोयहएकधारणाहिकअगरउसमनहाओगतोआपकपापधलजाएगयाआपकोमो िकपराि तहोगीऔरएकधारणहिकजबतकआपमतक कीअि थय कोगगानदीमनहीबहाओगतबतकववरतनीनदीक ारिपतलोकमपनज मकिलएनहीजापायगवरतनीभलोकजहाजीिवतरहतहकोिपत-लोकजहामतरहतहजोड़तीहइसिलएमतभलोकमभत कीतरहअटकरहगऔरदखपायगऔरउ हनापनज मनसीबहोताहनमो

यागगाकावणनवदोमह

वद मदोनिदय कावणनहndashसर वतीऔरजहावीसर वतीका यादानामआताहतोशायदवह यादामह वपणथीकछइितहासकार कामाननाहिकवदमिजसकानामिलखाहवहहसर वतीस यताभारतकउ र-पि चममजहासधीर-धीरलोगगगाकीतरफउ रमआएऔरयहापौरािणकिह दधमकीश आतहईयहवद सपराण तककासफ़रिदखाताह

गगािदखतीकसीह

गगाकोपौरािणककालमबहतमह विमलाआपउनकीमितहरमिदरक ारापरऔरशहरकफाटक परदखोगउ हएकबहदसदर तरीकीतरहिदखायागयाहकामकऔरपरजनन मपानीकाघड़ाउठायएकहाथमउ हमकररािशकिच हमभीिदखायागयाहमकरएकसमदरीजीवमछलीकीपछवालाऔरहाथीकसरवालाउनकावाहनहतकवादीकहतहिकयहजीवशायदगगामपाईजानवालीडॉलिफ़नहजोअबल तहोजानकख़तरमहलोग कबीचममकरऔरमगरकोलकरभराितहतोकछलोककितय मगगाकोमगरपरबठिदखायाजाताह

िशवऔरगगाकािदलच पिर ताहिशवकोगगाधरभीकहतहऔरकहतहिकगगाउनकीजटाओसबहतीह यागगािशवकीनदीह

यहएकिववादा पदबातहशवमानतहिकगगाउनकीनदीहऔरव णवय

मानतहिकवोउनकीह य िकउ हिव णपदीजोिव णकचरण सिनकलीहोभीकहतहएककहानीहिजसमिव णअपनवामनअवतारमबलीअसर कराजाकपासजातहऔरएकवरदानमागतहिकवएकबारमतीनकदम मिजतनीधरतीनापपायगवोज़मीनउनकीहोजायगीवरदानिमलतहीवामनमहाकायहोजाताहवहएककदममभ-लोकऔरअगलम वग-लोकनापलताहतबउसकापरआकाशमआकाशगगापरपड़जाताहऔरगगाधरतीपरउसकपरकसगआजातीहइसीकहानीकोएकऔरतरहसकहतहजबिव णअपनपरकोआसमानमउठातहतोबर ाभाविवभोरहोजातहवअपनकम डलसिव णकचरण मपानीडालतहजोगगाबनकरबहतीहिशवगगाधरह य िकगगाउनकसरसऔरजटाओसबहतीहऔरगगािव णपदीह य िकविव णकचरण सिनकलतीहअलग-अलगपर पराओमयअलग-अलगकहािनयाहम यकालमजोराजनीितखलीगईउसकअशयहािदखतह

एकऔरबहतिदलच पकहानीहगगाकबारमिशवगानकिलएमानजातहहालािकववरागीहऔरमहकमहीखोलतहएकबारिशवगातहऔरवइतनामधरगातहिकिव णिपघलकरपानीमबदलजातहबर ाइसपानीकोअपनकम डलमडाललतहजोगगाह

मनयहभीसनाहकहािनयोमिकगगाकपितिशवह यायहसचह

कछकहािनय मकहतहिकिशवकीदोपि नयाहएकहगौरीमतलबपावतीजोिकपवतकीबटीहऔरदसरीगगाजोभीपवतकीबटीहतोगगाऔरगौरीदोपि नयाहऔरऐसाकहतहिकगगाऔरगौरीमहमशालड़ाईरहतीह य िकएकिशवकसरपरबठतीहऔरएकगोदमएककहानीहिजसमपावतीकोबहतग साआताहवकहतीहिकndashतममझस यारनहीकरततमनगगाकोसरपरचढ़ारखाहमझअलगरखहोतोिशवनउ हइतनाकसकरआिलगनकरतहिकवदोशरीरसएकशरीरहोजातहऔरअधनारी वरआधाप षआधानारीबनजातहऐसीकईरोमिटककहािनयाहिशवगगाऔरपावतीकी

आपनकहागगाकोजाहवीभीकहतहयहनामकहासआया

जबगगाभलोकआरहीथीजोबहतम तीमथीबहतशोरकररहीथीऋिषजहानकोबहतग साआयाइतनाग सािकउ ह नपरीनदीकोपीिलयाकछलोगकहतहिकजहानिशवकाही पथिफरगगानमाफ़ीमागीइतनाशोरकरनकिलएतोउ ह नअपनकानसगगाकोिनकालाकानसजहानकीपतरीजा वीगगाकायहदसरानामह

गगाकीएकसहायकनदीहभगीरथीआपनकभीसनाहोगाndashlsquoभगीरथपरयासrsquoयाlsquoभगीरथपरय नrsquoमतलबबहतकिठनकामकरनाभगीरथएकसयवशीराजाथऔरउनकजोपवजथउनकोएकशरापलगाथाकिपलमिनका य िकउ ह नउनकीतप याभगकीथीकिपलमिननउ हजलाकराखकरिदयाथाउनकभा यसदखीहोभगीरथसोचनलगिक याकोईतरीक़ाहिजससवदोबाराजीसकउनकापनज महोऔरमो िमलइ यािदकिपलामिननउ हकहािकव

दोबाराज मलसकतहअगरउनकीराखगगामडालदीजाएइसकिलएगगाकोधरतीपरआनाहोगाभगीरथनतप याकीऔरगगासिनवदनिकयािकवनीचआएआिख़रकारगगामानग परउ ह नकहािकउनकिगरनकवगसधरतीकानाशहोजायगाभगीरथनिफरिशवसपराथनाकीिकवउ हअपनसरसपकड़िशवनअपनीजटाओमगगाकावगस हालाभगीरथनिफरअपनपवज कीराखनदीमडालीऔरउ ह नदोबाराज मिलयापवज मकािस ातदोबारामौकादनकिलएह य िकहमएकज ममअपनीअिभलाषाएपरीनहीकरसकपनज मदसरामौकादताह

गगाकीकोईबहनयाभाईकोईफमली

बहनहबहनकानामहयमनातोlsquoगगा-यमनाrsquoजबहमकहतहतोयहबहतिदलच पह य िकमिदर मजबभीआपमितदखगतोlsquoगगा-यमनाrsquoहमशासाइडपरखीजातीहगगाहमशाडॉलिफनकऊपरहोतीहऔरयमनाहमशाकछएकउपरयाकमकऊपरहोतीहिदलच पह य िकएकतरफडालिफनहऔरदसरीतरफकछआहडॉलिफनज पकरतीहइटइजवरीफा टतज़उछलती-कदतीहऔरकछआबहतधीर-धीरचलताहयमनाकारगभीअलगहोताहगगाबहतसफ़दहजोरिपडसहोतहवहवाइटकलरकहोतहयमनाकोकािल दीकहतह

यहीफ़कउनकीपसनलीटीमभीहोताहगगाबहतहीचलबलीहअशातहचपलहथोड़ीचालाकभीहयमनाबहतहीबचारीहमतलबहमशाथकीहईरहतीहहमशापीछखड़ीरहतीहअगरगगाकोिशवसजोड़ाजाताहतोयमनाकोिव णयाक णकसाथएसोिसएटिकयागयाहक णकीआठपि नय मसएकहकािल दी

यमनाकीसबजगहपजाहोतीहअगरआपशरीनाथजीकमिदरजाएतोयमनाकापरतीकहोताहवहापndashएकघड़ारखाजाएगाऔरकहगयमनाहगगाअगरिशवकीतरफचलीग तोयमनाकोव णवकीतरफलायागयाहउनकाकभीमलनहीहोतासगमहोताहपरयागमजहापवोिमलतीहएकतीसरीनदीसजोअद यहndashसर वतीतोसगमहजहाक भमलाहोताह

दि णगगा याह

भारतकोज ब ीपकहागयाहजोहीरकीतरहबनाहऔरज बफलकीतरहिदखताहिव याचलपवतइसदोिह समबाटतहउ रीिह सकोहमकहतहउ रपथऔरदि णकोदि णपथयहमानाजाताहिकविदकपर पराउ रसदि णगईहऔरउसकसाथ-साथबहतधारणाएऔरअन ठानभीऋिषजबदि णगएतोउ ह नकहािकदि णमहमयहाभीगगाचािहएतोदि णगगाकीसक पनाकीगई

कावरीनदीकोदि णगगाकहतहकहतहिकअग तमिनजबदि णजारहथतोएककमडलमउ ह नगगाकापानीिलयावहावकमडलकोप थरपररखकरतपकररहथतबगणशएककौएका पलकआएऔरउसकमडलकोिगरािदयातोवहासकावरीनदीकीश आतहई

एकऔरकहानीहिजसमगोदावरीदि णगगाहयहकहानीगोदावरीमहा मयामहजसमनकहािकगौरीयापावतीकोबहतबरालगताथािकहमशािशवगगाकोअपनसरप य रखतहवउनसपीछाछड़ानाचाहतीहएकऋिषथिजनकानामथागौतमऋिषिजनकाआशरमदि णमथागणशउनकआशरममजातहगायक पमऔरउनकचावलकखतमचरनलगतहतोउनकोभगानकिलएवएकप थरफकतहउनकीतरफगणशिदखातहिकवमरगयगायमरजातीहतोगौ-ह याहोगईऋिषकहतहिकमझइसपापकाप चातापकरनापड़गागणशवापसवहाआककहतहिकअ छािशवसमागोिकगगायहाआजाएकलाशछोड़करतािकमरीमाकोऔरपरशानीनहोगौतमऋिषिशवसमागतहिकगगाकोदि णमलकआइएिशवगगाकोकहतहिकतमदि णचलीजाओऔरवगोदावरीक पमदि णमबहतीह

कछकहािनयोमगगाकपितिशवहकछकहािनयोमिव णऔरकछकहािनयोमउ हकवारीबतायागयाहतो याआपइसक यज़नकोदरकरसकतह

यहबहतहीमि कलपर नह य िकगगाकोएकअ सरामानाजाताहlsquoअ सराrsquoश दबहतहीइटरि टगह य िकअपकामतलबहपानीतोवपानीकीबटीहगगाहोतीकोईनाथनहीहोतापितनहीहोता य िकएकनदीकोआपक टरोलनहीकरसकतवोहमशाअपनतरीकसबहगीndashयहएकमह वपणदशनशा तरकािस ातह

लिकनकहािनय मकभी-कभीउनकोिशवकसाथजोड़ाजाताहऔरमहाभारतमउनकपितहशा तनजोभरतकलकथशा तननएकिदनगगातटमगगादवीकोदखावइतनीस दरथीउ ह नकहािकमझआपकसाथिववाहकरनाहगगानकहाठीकहमगरमरीएकशतहिकआपमरी वततरताकोरोकोगनहीमजोक गीआपकोमाननापड़गाशा तनइतनपरममथिकउ ह नकहािकजोभीतमकरोगीममानगािववाहकबादजबभीउनकाब चापदाहोताथातोवउसब चकोडबादतीहऐसवअगलछब च कसगकरतीहजबवआठवाब चाडबानाचाहतीहतोशा तनरोकतहवउ हकहतीहिकउनकीशादीसमा तहोजायगीअगरवअपनावादापरानहीकरगऔरउनसपछ-ताछकरगपरशा तननहीमानततबवउ हबतातीहिकउनकपतरजोथवअपनिपछलज मम वगमरहतथउ ह नऋिषविश ठकीगायचरालीऔरउ ह नउ हशरापिदयािजससउनकीजगह वगमनहीरहीयहउनकाप चातापथािकवधरतीपरज मलगऔरम यलोकभजजायग

गगासमझातीहिकवउनकीमि तकिलएउ हडबादतीथीपरशा तनउ हउसब चकोडबाननहीदतगगाउ हबतातीहिकवउसब चकोज मऔरम यकीददनाकचकरमफकदगपरिफरभीजबशा तननहीमानततबवब चकोिज़ दारखनकिलएमानजातीहऔरकहतीहिकवउसउसकिपताकपासबादमलआयगीिफरवब चकसाथअद यहोजातीह

इसदभा यपणकहानीमजोब चाबचताहवहहभी मिजसकाजीवनअतमकाफ़ीदखदहोताहउसकीशादीनहीहोतीब चनहीहोतवहराजाभीनहीबनता

औरउसकीबहतददनाकमौतहोतीहअपनआिख़री ण मजबभी मतीर किब तरपरलटहोतहतोगगाकािदलदखीहोजाताहजबिकउ हमालमहिकयहीउनकीिक मतमथावज मऔरम यकत य कोजानतीहिफरभीमाकािदलभरआताहऔरवअजनकोशरापदतीहिकउनकाबटाउ हवसहीमारगाजसउसनभी मउसकोपालन-वालिपताकोमाराहअजनवोअकलजनहिजसगगानशरापिदयाndashएकआवशपणदवीन

15

गीताकहतहगीतािह दधमकासबसमह वपणगरथह यायहकहनासहीहोगा

जबहमगीताकीबातकरतहतोहमारमनमआताहभगवतगीताजोक णनअजनकोसनाईथीलिकनपराण मऔरमहाभारतमहीकईगीताएहजसमहाभारतकय कपहलएक यादगीताहजबएक यादएककसाईनएकऋिषकोगीतासनाईिफरशाि तपवमएकिपगलागीताहिजसमएकव या ानदरहीहऔरएकिवचक णगीतहजहाएकराजा ानदरहाहतोअलग-अलगपरकारकीगीताहगीताकासीधामतलबहएकबात-चीतजहा ानकीबातहोरहीहयहएकछदमिलखीगईहिजसकानामअन तभछदहजोपढ़तसमयसगीतकीतरहलगताहगीतागीतसआतीह

तोगीताइतनीमह वपणकसहोगईसमयकसाथ

गीताकोमह विबरिटशनिदलायाह य िकई टइिडयाकपनीनगीताकापहलीबारअगरजीमअनवादिकयाथा200सालपहलइसकपहलगीताकाअनवादकभीनहीहआथाइसस कतम2000सालपहलिलखागयाथालगभग1000सालपहलजोस कतकआचायथजसआिदशकराचायरामानजनमाधवाचायव लभाचायndashइ ह नगीताकऊपर या या मक-िनबधिज हभा यकहतहिलखयभीस कतमथीजोकवलबरा ण कीभाषाथी

चौदहवीऔरपदरहवीशता दीकजोभि तआदोलनकसतथउ ह नगीताकानकोसरलकरकलोकभाषामलोकसगीतकमा यमसलोग तकपहचाया

जस यान वरमराठीमिलखतथबलरामदासउिड़यामिलखतथअ नामाचायतलगमिलखतथइ यािदलिकनचा सिवि कनसनामकएकलखकनपराअनवादिकयाउ हयहबहतपसदआईऔरकारणबहतहीिदलच पहवद मकईदवी-दवताएहतोउनकोलगािकिह द-धमबहदववादीऔरपराचीनहगीतामकवलएकभगवानकानामिलयाजाताहतोउ हयहअ वादीलगाndashतोउ ह नकहाशायदगीताबाईबलजसीहशायदिहदओकिलएयहीगरथठीकहतोउ ह नइसकाअनवादिकया

मगरउसकबादभारतजबआजादीकीलड़ाईलड़रहाथातोहमारनताओनगीतापढ़ीपहलीबारउ हलगािकइतनास दरगरथहमारदशकोजोड़सकताहगाधीकोलगािकइसमअिहसाका ानहलोकमा यितलकनकहािकहमधमय का ानइससिमलताहअ बडकरऔरडीडीकौसा बीजोएक कॉलर

थndashउ ह नदखाकीगीतामजाित-परथाकबारमसिव तारिलखाहतोउ ह नउसिकरटसाइजिकयागीताकाकईऐसलोग निव लषणिकयासमी ाएिलखीऔरइनसबवजह सहमलगताहिकगीताइतनीमह वपणहिपछल300-400साल मगीताकोबहतमह विदयागयाहजसिकर चिनटीमबाईबलहइ लाममक़रानहवसहीिह दओकगरथकिलएलोगकहतहिकगीताह

गीताकीसरचनाकबारमबताइए

गीताम700छदहऔरअटठारहअ यायहअटठारहकाअकयहािदलच पहय िकमहाभारतमभीअटठारहअ यायहगीतामभीहमहाभारतकायअटठारहिदन मलड़ागयािजसमअटठारहफ़ौजशािमलथीndashसातपाडव कीऔरयारहकौरव कीअटठारहबार-बार य आताहयहहमजानतनहीपरिवचारकरसकतहइसपरएकवजहहोसकतीहिकगीतामक णहमारशरीरकोनव ारपरकहतहनौ ार कीजगहndashदोआखनाकदोकानमहग तागऔरमल ारयागदाकोईभीिर ताअगरहोताहदोलोग कबीचतोनव ारसअटठारह ारबनजातहअगरआपगीतापढ़रहहोतोआपकोइसिर तकबारमसोचनाचािहए

गीताकावदोकसाथकछस ब धह

कहतहिकवदजोहवहघासजसहऔरउपिनषदगायहजोघासकोचरतीहक ण वालहवदधिनकालतहयहदधहगीताजोवअजनकोदतहतोऐसाकहसकतहिकभगवतगीतावद कासारह

गीताकासार याह

मआपकोएकयातरामलजाताह इससवालकजवाबकिलएधतरा टरपर नपछरहहिकक तरम याहोरहाहlsquoधम तरमइसधमकीधरतीम याहोरहाहवपछतहमरब च औरपाडकबट कबीच याहोरहाहयहबहतिदलच पह य िकवअपनबट कोअपनाकहतहऔरअपनभाईकजोबटहउनकोवअपनानहीकहतवोकहतहndashlsquoपाडकबटrsquoतोअपनऔरपराएकासीमाकनवहीसश होगयासजयउ रदताहndashसजयजोउनकासाथीहनौकरहऔरउसकोिद यदि टदीगईहिजससवहय कासाराद यदखसकताहndashवोबताताहिकदयोधन याकहरहाहदयोधनकीभाषासननसलगताहिकवहवचनहउसकपास यारहफौजहउसकपासदरोणाचायहजोउसकबगलमखड़हभी महकणहndashिफरभीवहबचनहपाडव कोऔरउनकीतयारीकोदखकमतलब टरथकहोतहएभीआपइि स योरहोपरशानहोउसकबादअजनकीबातआतीहजबअजनकौरव कोदखताहतोउसकमनमएकभावआताहिकसबउसकपिरवारकसद यह

वहकौरव औरपा डव कबीचमखड़होकदखताहिकlsquoइसतरफभीमरापिरवारहऔरउसतरफभीमरापिरवारहrsquoयभीअपनहऔरवभीपराएतोकोईनहीऔरहमलड़रहहधतरा टरकोलगताहlsquoअपन-पराएrsquoऔरअजनकोलगताहlsquoअपन-अपनrsquoइसिलएउसगीताका ानिमलताह य िकवहपर नकरताहिकयहदायरायहसीमाकनकहासआयावहकहताहिकमपिरवारको

हीमा तोिफरधमकहारहाऐसलड़ाईहमकसलड़सकतहउसिवचारआताहिककछतोग़लतहयहसमझनकिलएवक णकपासजातह

क णपहलउसबहतसाधारणतरीक़सबतातहndashकौरव नत हारीज़मीनललीत हारीपहलप नीपरउ ह नअ याचारिकयातमसठीकस यवहारनहीिकयाशा तरकीकोईबातनहीमानरहहइ यािदअजननहीमानतावहकहताहछोड़दोलोगवसहीमरनवालहndashमनहीमारसकताइनलोग कोयहसहीनहीहइसकबादक णकाबतानकातरीकाबदलजाताहवअजनकोमनानाशकरतहपरउनकसबतकगहारऔरयहातकिकअजनकोनपसककहनाभीउसनहीिहलातािफरदसरअ यायसक णकीवाणीबदलजातीहवकहतहकोईयहामरनवालानहीहरजनाअमरहअजनसमझनहीपातक णकहतहजीवनऔरम यमायाहिफरविव तारसबतातहआ माकोकभीिकसीहिथयार ाराकाटानहीजासकतानाउसजलायाजासकताहनापानीसगीलािकयाजासकताहनाहवामउड़ायाजासकताहहमजोदखतहउससचमानलतहपरस यबहतिवशालहवहि ितजिजसहमदखसकतहउसकभीआगहndashऐसीदिनयािजसकबारमहमकछमालमनहीहमजानतहिकयहजीवनहमारायहजीवनहीएकहजसिकहमदावाकरतहिकहमदिनयाकोबदलदगअपनजीवनमक णकहतहिकवहकभीनहीहोपायगािज़ दगीएकबहतीहईनदीकीतरहहिजसमआपभीबहरहहोइसबातसक णकहानीका व पबदलदतह

िफरवकमपरआजातहदोश दजोयहाज़ रीहndashय औरयोगय कामतलबहलन-दनकािर ताजीवनमआपकोलनाऔरदनापड़ताहऔरअगरआपजान-बझकरनहीकररहहतबभीलन-दनचलरहाहयोगसबधहऔरिवयोगसबधकाटटनाहतरह-तरहकसबधहअलग-अलगचीज कबीचndashएकयि तकादसरसएक यि तकाउसकिदलिदमागशरीरसइ यािदतोअदरकीआ माकाबाहरकसाथसबधहजीवा माअदरहऔरपरमा माबाहरजीववयहऔरपरदसरहयहकहानीअपनऔरपराय कबारमहअगरतमभागतहोतोतमपरमा मासभागरहहोअजनअबबचनहोजातहऔरकहतहिकमनपरिकसीकावशनहीअगरमकोिशशभीक तोवोकहतहकछसमयबादवहिफरसछटजायगा

उनकोबचनदखकक णअपनीवाणीिफरबदललतहndashअचानकिपताकजसजोअपनडरहएब चसबातकररहहभावकहोजातहऔरभगवानकबारमबतानलगतहिकजबत हाराकोईसहारानहीहोगातोभगवानत हारासहाराहतोअजनजोभयभीतहऔरिकनारादखरहहउनकिलएवोनावबनकआतहभगवानकहतहlsquoडरोमतजोभीहोमह त हारसाथrsquoअजनपछतहlsquoमत हारसाथहकामतलबउससमयक णअपनािवराट व पिदखातहयहागीतामपहलीबारबीचमभगवानकबारमहयहािववरणसिव तारऔरबहदखबसरतहndashक णकहतहlsquoमपहाड़हभतहत वहचरहअचरहदवअसरराजारक-मसबकछह

गीताकाजोबीचकािह साहवहख़ासतौरपघबराएहएआदमीकोसाहस

दनकिलएह ानतोकोईभीदसकताहndashयहकरोवहकरोमगरजोडराहोताहजबतकउससाहसनहीदोगवहकोईकमनहीकरसकताबातकरत-करतक णकोयहसमझआजाताहिकअजनबहतघबरागयाहऔरिफरवउसआ मिव वासिदलातहिकमखड़ाहतरसगतकछभीकरसकताहयहआजकलकीतरहनहीहजहापहलसहीिसखनाश करदतहअजनशातहोजाताहतभीव ानदतहऔरउनकावातालापबहतगढ़होताह

िकसीभीऔरपराणीसअलगहमन य य िकजानवरअ नकिलएदौड़ताहलिकनमन यअथकिलएदौड़ताहक णकहतहहमएकगलतीकरदतहहमबाहरसिकसीकीमा यताकीज़ रतनहीहहमारअदरहीअथह य िकहमारअदरआ माहमगरहमइसकोभलजातहऔरहमदसर कनज़िरयसख़दकोदखनलगजातहिफरlsquoअहrsquoकाज महोताह य िकआपदसरसतारीफ़चाहतहोआदरचाहतहोहमइसइदरजालमफसजातह

क णअजनसकहतहlsquoजबतकतमबाहरीदिनयासमा यताचाहोगिकबाहरीदिनयाकहndashldquoअजनवाहवाहrdquoऔरयहिकतमउसकिलएलड़रहहोतोसब यथहमगरअगरतममनकीशाि तकिलएयहसबकररहहोिफरकरलीजोभीकामकरनाहतोतमयहय य नहीकरनाचाहतिकलोगकहगिकतमनपिरवारकोमाराइसिलएमगरजोहोनाहवहहोगात हमरनाहतोतममरोगऔरअगरउनकोमरनाहतोवमरगजीत-हारकीभीगारटीनहीहतमपरशान य होतमपरीतरहससहीहोहीनहीसकतकोईभीनहीहोसकतामभीनहीिकसीकीवाह-वाहकपीछमतभागीकमकरोrsquo

याक णनअजनकोसीधाकहािककौरवोकोमारदो

नहीक णनयहकभीनहीकहाएक लोकहlsquoयथ छिसतथाक rsquoजसातमचाहोवसातमकरोिह दधममकभीअनदशनहीिदयाजाएगािकयहकरोकमत हाराहइसकामतलबयहहिकिकरयाभीत हारीहऔरउसकीपरितिकरयाभीत हारीहndashत हहीभगतानापड़गात हारीहीिज़ दगीहदसरकीसलाहमाननहीरखनीचािहएमहाभारतमहमदखतहिकक णएकराजनीित कीतरहहजोदसर कोचालाकीसमनातहपरलोगनहीदखतिकअ त याहआndashक वशकापरीतरहस वसहोताहपाडव कसभीपतरमारजातहऔरयदवशकाभीनाशहोताजाताहइससक णको यािमलताहयहतोहोनाहीथा

गीताइसबारमहिकअजनकोसमझायाजासकिकय य लड़रहहोजसदोक हडडीकिलएलड़तहवसहीकौरवऔरपाडवभीलड़रहहज़मीनकिलएअगरपाडवनहीलड़गतोखाएग यायहय जानबचानकिलएहइसिलएउनकिलएयहधमय हकौरव किलएयहअधमय ह य िकविसफ़घम डऔरताकतकिलएलड़रहहयहउनकीघबराहटहिजसकीवजहसवयसबकररहहपरक णयहसबनहीबतातहवअजनकोइसबारमसोचनदतहिह दधममकभीसीधअनदशनहीहोतवद मयहबार-बारकहाजाताहिकसारीिज़ मदारीआपकीहndashआपिकसीकोनहीकहसकतआपइसदिनयामअकलआएहोआपअकलिजओगऔरअकलमरोगऔरअमरभीअकलहीहोग

गीताकीकोईऐसीकहानीबताइएजोकमहीलोगोकोपताहोगा

अ वमधपवहमहाभारतकायिधि ठरअ वमघय करतहऔररा यमअपनाअिधकार थािपतकरलतहक णसबको ानदतहऔरउनकजानकसमयअजनआककहतहिकआपनजोमझय कपहलबतायाथावहमझयादनहीयहएकतरहसमज़दारह य िकयहिदखाताहिकसबमन यहक णभीअजनस यादाआशानहीरखत य िकउनकिलएवहबछड़जसाहइसिलएक णकोकभी-कभीगायभीकहतहऔरदयान वरगीतामउ हिवटठाईकहतहमराठीमपरभिवटठलकहतहतोिवटठाईकामतलबहमाक णवमाकजसबार-बारसमझातहऔरसमझातरहगअजनकोभीजसइसदहकजानकबाददसरीदहज मलगीवसहीक णगीताकाउपदशदतरहगशायदिकसीसमयमसमझआएगीयामो िमलगाज दीनहीहसमयसनातन

गीतास कतमिलखीगईमगरिबनास कतक ानकिबना याहमगीताका ानपरा तकरसकतह

ानकीकोईभाषानहीहोती ानिनगणहोताहभाषासगणहोतीहभाषाएकपातरकीतरहहिजसमपानीडालतहएकअ छापातरआपकोपानीपअ छीपकड़दताहपरआपकोतोअ तमपानीचािहएपातरनही ानपर यानदोभाषापरनही

गीतामसबसिदलच पिस ात याह

मझलगताहयोगकािस ा तयोगकामतलबहसबधकसमन यएक-दसरसजड़तहमहाभारतमकोईनायकनहीहनाकोईखलनायकवसबमन यहअपनीघबराहटकीवजहसऐसकरतहएकछअ छकमहकछबहतरपरजबआपयोगकिस ातऔरउनकसबधकबारमसोचतहोतोआपउनकीआलोचनानहीकरतउनकीकिमय कबावजदउ हपहचानतहोयह ानआपकाह

16

तीथयातराभारतमलोगतीथयातराओप योजातहइसकामह व याह

भारतमहीनहीसबजगहलोगतीथयातराओपजातहहरधममतीथयातराकािस ातहोताहऔरइसकीशायदएकसाईकोलॉिजकलरीज़नमानिसकवजहहहमारीकिषपरधानस यताहतोलोगएकहीगावमरहतहपरीिज़ दगीउसगावमिबतातहतोशायदतीथयातराकमा यमसजोऋिषमिनहवोबढ़ावादनाचाहतथलोग कोिकवदिनयादखऔरअपनीसोचबढ़ाए य िकजबहमयातराकरतहतोनए-नएअनभवहोतहऔरसमझबढ़तीहहरधममयातराहोतीहजसमसलमान महजहोताह

जसबर चयएकयातराहोतीहिजसमब चग कलजातहग ससीखनकिलएयहबोिडग कलकीतरहहोताहजहावतबतकरहतहजबतकउनकािदमागनाखलजायवानपर थआशरममबढ़लोगअपनाघरछोड़करवनमजाकरहतहयािफरस यासलकरतीथयातरापजातह य िकवापसघरनहीआएगवोवहाजाएगगह थजीवनकोिब कलछोड़ यागकजारहहोतोयातराएअलग-अलगपरकारकीहोतीहशादीकसमयएकयातराहोतीहलड़कीकिलए य िकवहडोलीमजातीहकहतहउसकीदसरीयातराहोगीशमशानभिमतकतोयह यवि थतससारहिजससबचनकिलएतीथयातराबनीस कतमएकश दहकपमडक=कएकामढ़कहमसबकएकमढ़कहोतहहमसबकोलगताहहमारीदिनयाहीदिनयाहलिकनजबआपयातराकरतहतोआपकोलगताहिकनहीदिनयाबहतअलगह

सामवदकोदोभाग मबाटागयाहदोपरकारकगानहोतहndashएकगरामकगानऔरएकहअर यकगानमतलबजगलकगानगरामकगानहमशाकहतहिकगरामसजगलकोजाओऔरवापसआजाओयहाजगलमजानकामतलबहऐसीजगहजानाजहापकछभीकटरोलमनहीहकछभी यवि थतनहीहकोईनीितनहीहिनयमकानननहीहमतलबऐसीदिनयामजाओजहाआपकोएकनयाअनभवहोऔरआपकोपताचलिकपरकित याहऔरआपवापसआजाओबौ चिरतरमब जीवनकसवाल किलएयातरापरजातहिस ाथगौतमएकराजकमारजाताहऔरब लौटताहवसहीरामायणमभीयातराहोतीहरामजगलजातहबनवासकिलएलिकनयहभीएकपरकारकीयातराहमहाभारतमभीयातराहतोयातराकीकहानीसबजगहपरहोतीह

हमारशा तरोमतीथयातराकािज़कह

हाबहतहजबमहाभारतमपाडव कोबनवासिदयागयाथातरहसाल कातोवसोचतहिकव याकरगजगलमविचिततहिकबोरहोजायगतोक णकहतहिकतीथयातरापजाओऔरयहापहलीबारतीथयातराकावणनहजबमहाभारतिलखीगई2000सालपहलहमारशा तरकहतहपहाड़ पजाओयानिदय क ड कपासजाओndashबसयातराकरतरहोतोपाडवशायदसबसपहलतीथयातरीथ

तीथकामतलब याहोताह

आजकलजबतीथश दकाइ तमालकरतहतोमतलबहपानीिजससभगवानकाअिभषककरतहतोअिभषकसबचापानीजोभ त कोदतहउसतीथकहतहमगरतीथकाएकऔरगहरामतलबहनदीकदोतटहोतहएकतटसदसरतटतकजानकिलएआपकोनावलनीपड़तीहलिकनकभी-कभारनदीबहतउथलीहोतीहतबआपचलकजासकतहोइसकोतीथकहतहइगिलशमआपइसlsquoफोडrsquoकरनाकहतहतीथकािफरमतलबहndashइसपारसउसपारतकजानािबनािकसीमददकतोयहएकिफिजकलकॉ स टपिरशरमकािस ातहशायदजोऋिष-मिनहोतथवोतीथढढतथतािकवउसपारजासकमगरिदमागीतौरपरइसकामतलबहndashिनगणकीि थितमजानाजहापनामनहीहआ माकीदिनयाहजहा पनहीहपरमा माकीदिनयाहजनमतमउनकभगवानिज हवमानतहउनकोतीथकरकहतहतीथकरकामतलबहवोजोतीथढढलताहऔरइससासािरकजीवनसपनज मवालजीवनसमि तपरा तकरताहवहरा ताभीिदखाताहआजकलहमजबतीथकहतहतोतीथएकजगहहउसकामतलबकोईमिदरकोईपहाड़जहापलोगपजाकरनजातहअपनीआ थाकिलएउसय तकरनकिलएतोहमउसतीथकहतहमगरजोसहीमतलबहवोयहह

िव णकचारधामोकबारमबताइए

1000सालसचारधामकाजोकॉ स टहवहबहतहीलोकिपरयहोगयाहआिदशकराचायजोवदा तकबहतबड़ग थउनकािह दधमको थािपतकरनमबहतबड़ायोगदानथाउ ह नहीचारधाममठबनवाएथभारतकचारकोन मएकहबदरीकापरीजोिहमालयमहऔरवहापकहतहिकिव णनर-नारायणक पमतप याकरतहlsquoबदरीrsquoकामतलबहबरकापड़तोबरकनीचउ ह ननर-नारायणक पमतप याकीथीदसराधामहप षो म तरिजसहमआजकलजग नाथपरीकहतहयहउड़ीसामहजहाजग नाथपरीकाबहतबड़ामि दरहवहािव णभोगलतहवहापदिनयाकासबसबड़ापरशरककरहवहारोज़हज़ार मटक कसआनदबाजारमबचाजाताहसाउथमिफरतिमलनाडमराम वरमहजहािव णनहातहचौथाहपि चमम ारकागजरातमजहािव णराजाहतोयहचार धामिव णक

िशवकबारह योितिलगोकबारमबताइए

हरगावमिशविलगहोताहगावकबाहरशमशानकबगलमकोईमि दरज़ रीनहीहोतािशवतोबरागीहलिकनभारतमऐसबारह थानआिदशकराचायन

पहचानहजहािशवकlsquo वयभ पrsquoिदखाईिदयपराण मकहतहिकिशवएकअि न त भक पमपरकटहएथपहलीबारअपनभ त कसामनउ राख डमहकदारनाथबदरीनाथकाशीिव वनाथउ रपरदशमउ जनकपासमहाकाल वरमहारा टरमतरी बकशवरऔरभीमशकरआ धरपरदशमशरीसलमहजहामिलकाजनक पमिशवकोमानाजाताहऔरतिमलनाडमराम वरमयतोहमगरऔरभीबड़-बड़मि दरहम बईमबाबलनाथहिद लीमभरवमिदरहतोऐसिशवककईमिदरहलिकनयबारह योितिलगआिदशकराचायनिनधािरतिकयिशवकमह वपणपाई टसजसचारधामव णवमतकलोग किलएह

दवीमाकभ तोकिलएिफरशि त-पीठह

हाएककहानीयहहिकद परजापितकीएकबटीथीिजसकानामथासतीऔरउसकािववाहिशवकसाथहआथाद परजापितऔरिशवमबहतअनबनथीय िकद परजापितबहतकड़िनयमऔरअन ठानवालथऔरिशवयसबनहीमानत य िकववरागीथद परजापितउनकोपस दनहीकरतथएकसमयउ ह नय िकयापरिशवकोनहीबलायासतीकोबहतबरालगािकउनकिपताय कररहहसभीदवी-दवताओकोबलारहहमगरमरपितकोनहीबलारहसतीइतनीदखीहोगईिकउ ह नअि नकोबलायाऔरअपनआपकोभ मकरिलयािशवकोजबयहपताचलातोउनकोबहतग साआयाऔरवय शालाकोिव वसकरदतहऔरद परजापितकासरकाटदतहपरिफरवजबशातहोजातहतोद कोवहएकनयासरदतहउसकबादवसतीकमतशरीरकोकधपरउठाकचार ओरबर ा डमघमतरहतहरोतहएयहपहलीबारहजबिशवददमहससकरतह

धरतीपरजीवन कजाताहिव णकहतहिकऐसानहीचलगाजोभीआताहवहजाताभीहतोउ ह नकहािकिशवसतीकाशरीरलकरघमरहहवदखीहndashतोमयहशरीरहीख मकरदताहिफरउ ह नसदशनचकरछोड़ाऔरसतीकशरीरकोकईखड मकाटिदयावखडभारतकअलग-अलगजगह मिगरऔरजहािगरउसशि तपीठकहाजाताहजसकोलकतामउनकापरिगरावालामखीिहमाचलपरदशमजीभतारातािरणीमिदरपवदि णऔरपि चममहndashकहीहाथहकहीपरहndashननादवीमउनकीआखहशायदयहमाननाहिकभारतसतीकाखिडतशरीरहऔरउनकाकछनकछहरजगहह

यहएकिदलच पथीओरीहिकिबरिटशलोग नइिडयाकामपबनािदयाऔरएकरा टरबनायामगरयहिब कलसहीनहीतीथयाितरय नभारतकोज मिदयाइसमचल-चलकरहमारादशतीथोसजड़ाहआहजहातीथहोतथजसमि दरक डपहाड़सगमहोगा(जसाकाशी)कपासवहापरनगरबसगएधीर-धीरइनशहर मबाज़ारखलगयजहा यापारीआयिजनकामनोरजनकरनकिलएनटआय टरीटपरफौरमसव याएआईइ यािदयजगहसा परदाियकक दरबनग जहासमय-समयपरलोगइकटठहोतथअलग-अलगजगह सइननगर क थाईरहनवालहोतथपिडतऔरव याएतोहमारादशइनयातराओस

बनाह

गणशकिलएकोईतीथयातराह

गणशकीयातरामहारा टरमबहतफमसहिजसकोअ टिवनायककहतहआठगणपितहयहासतरहवीऔरअठारहवीशता दीमप वासामरा यथापशवाईिजसकोकहतहऔरउनकजोइ टदवताथवगणशथपनाउनकीराजधानीथीिजसकआस-पासयआठगणपितहजोबहतहीपरिस हऔरकहतहिकयहाजानसआपकीम नतपरीहोजातीह

जसचारधाम योितिलगयाशि तपीठहऔरबहतजान-मानहवसहीndashहरपरातमबहतफमसहोतीहकछयातराएजसअ टिवनायकमहारा टरमएकऔरयातराबहतफमसहजोव णवजसदयान वरऔरतकारामनश कीवमहारा टरधमकथऔरउ ह नवरकरीस परदायकीश आतकीथीहज़ार कीस यामहरसाललोगपदरपरजातहजहापक णकोिवटठलक पमपजाजाताहवहालोगजातहहरसालचौमासाकसमयबािरश म

ऐसीकोईतीथयातराहजोलोकिपरयनहीहिजसकबारमलोग यादाजानतनही

नॉथउ रकलोग कोसाउथदि णकबारमपतानहीहोताऔरसाउथकोनाथकसाउथमतिमलनाडमम गनकीयातराहोतीहम गनकाितकयहिशवकबटपलनापहािड़य मउनकसात-आठमिदरहअगरआपमलिशयाजाएगतोवहातिमलचटीयार नबाटकव(गफ़ाओ)मम गनकिलएतीथ थानबनायाहमलिशयाइ लािमकदशहपरस यलरहवहाहरसालतिमलजातहथाईपसमकयौहारकसमयभगवानकदशनकिलएकभी-कभीयातरीभीतीथकािनमाणकरतह

जबलोगव णोदवीकीयातरापरजातहतोआतसमयभरवमिदरपरभी कनाज़ रीहऐसा यो

व ण दवीकामि दरज ममहऔरआमतौरपदिवय कोर तकीबिलचढ़ाईजातीहव ण दवीशाकाहारीदवीहयहरामायणसजड़ीहईकहानीहवदवतीनामकएक तरीथीजोरामसशादीकरनाचाहतीथीरामनकहािकमएक पिलवरताहतोइसयगमआपसिववाहनहीकरसकतािकसीदसरयगमिववाहक गातोववहापतपकरनलगीिकयगबदलगाऔररामनया पलकआएगतोिववाहकरगजबवहतपकररहीथीउनकोट टकरनकिलएभरवनामकएकताितरकसाधआयाऔरकहािकमझभोजनदोमभखाहजबउ ह नखानापरोसातोभरवनकहािकमझताितरकभोजनदीिजएवदवतीनकहािकमशरीिरकभोजननहीदसकती य िकमरामकीहभरवजबज़बरद तीकरनलगतोदवीउनसभागनलगीवकईगफाओमसभागतीहपरएकसमयआताहिकदवीकोग साआताहऔरवमड़तीहऔरभरवकासरकाटदतीहसरकटतसमयवह मामागलताहउसकोपताचलजाताहिकउसनग़लतिकयाहतोदवीउस माकरदतीहऔरकहतीहिकजबभीकोईमरपासआएगामरदशन

किलएवोत हारभीदशनकरगा

लगभगसभीतीथयातराओमकहतहिकआपकीयातरातबतकसफलनहीहोगीजबतकआपदसरमि दरनहीजाओगतोहरमिदरदसरमिदरसजड़ाहोताहजसित पित(व णवपर परा)जाएगतोकहगिककालाहि त(शवपर परा)मजानाज़ रीहवसहीव णवदवीकामिदरशा तमतकाहऔरभरवशवमतकायहाअलग-अलगमतअपन-आपकोदसरमतसजोड़रहह

साईबाबाकीतीथयातराकबसलोकिपरयह

िशरडीकसाईबाबा100सालपहलथउनकीफोटोगराफ़भीिमलतीहभारतमहमिसफ़दवी-दवताओकीहीपजानहीकरतग ओऔरसत कीभीपजाकरतहसाईबाबाकोसबधमकलोगमानतहइसिलएिशरडीकसाईबाबाबहतलोकिपरयहोगयहलोगकहगिकअमरअकबरएथोिनिफ मकीवजहसवबहतफमसहोगएहमकहनहीसकतिजसकसाथभ तकालगावहोजाताहवहभगवानबनजाताहभगवानभ तकोबनातहऔरभ तकभी-कभीभगवानको

साउथकीसबरीमालायातराकी यामह ाह

सबरीएकजनजाितहऔरमलएएकपहाड़हतोपहाड़कउपरजानकीयातराहयहाकवलप षजातहबर चयकावरतलकरऔरकालकपड़पहनकरndashयकड़िनयमहपहाड़कउपरअटठारहसीिढ़याहजोबहतसीधीहिजनकउपरचढ़करजानापड़ताहयहापरअ यपाकामिदरहअ यपाकादसरानामहहरीहरसतकरल(चरापरदश)मएकराजाथाराजशखरपडीयनिजसकब चनहीथतोउ ह निव णऔरिशवकीपजाकीिशवनउ हअपनापतरदिदयाहरीहरसतराजानउसब चकोदोनामिदयndashअय पनऔरमनोकदनऔरजबवहब चाघरमआताहतोउसकबादरानीकोभीब चाहोजाताहरानीअपनब चको यादापस दकरतीहवयोजनाबनातीहअय पनकोमारदनकीवहकहतीहमझबख़ारहऔरमझदधशरनीकाचािहएबटाकहताहठीकहमलकआताहऔरजबवहजगलजाताहतोवहासशरपरबठदधलकरआताहजगलमवहमहीषीरा सीकोभीमारदताहपरजाकहतीहिकउसराजाबनाओमगरउसपताहिकउसकीमाऐसानहीचाहतीतोवहकहताहिकमराजानहीयोगीबनगामझरा यपसा तरीमसकछभीनहीचािहएऔरइसपहाड़कऊपरमयोगीक पमबटगासबरीमालावहपहाड़हऔरवहापहरसाललोगतीथकिलएजातह

कावड़यातराकबारमबतायग

कावड़यातराशरावणकमहीनमहोतीहजबगावकलड़कगगातटपजातहगगाकापानीलातहघड़मऔरकावड़मऔरअपनघर मिशविलगकउपरवगगाकापानीचढ़ातहघड़ कोएकबासकदोन ओरबाधाजाताहऔरकधपररखाजाताहआपनशरवणकमारकीककहानीसनीहोगीजहावहअपनमा-बापकोबा कटटोकिरय मरखताहऔरएकबाससबाधकरक धपररखताहउसकावड़कहतहयहमानाजाताहिकमटकजमीनपरनहीछनचािहएजबतकव

मि दरनहीपहचगतबतककावड़कोऊपरलटकािदयाजाताहबहत-सीतयािरयाहोतीहउनकिलएजहापरवहकावड़लगासकतहकावड़कोबहतस दरतरीकससजायाभीजाताहझडलगातहधागलगातहऔरचमकभीलगातहसाउथइिडयामभीकावड़यातराबहतफमसहम गनकिलएवहापरवमोरकापखलगातहकावड़पर

कावड़गह थीकािच हहऔरयहमानतहिकिशवकोयहकहाजारहाहिकआपकोदिनयाकाबोझउठानाहीपड़गा

17

भगवानऔरभोजनहमारीस कितमअ नकोइतनामह व योिदयाजाताह

योग-शा तरमहमारशरीरकोअ नकोशकहतहिजसकामतलबहिकमासअ नसबनताहहमारामासदसरजानवर किलएखानाबनजाताहसबजीिवतपरािणय कोअपनअ नकोशकिलएअ नचािहएहोताहपौधत व कोखातहखासकरपाचबड़पचमहाभत कोऔरसयकीरोशनीऔरपानीकोपौध कोजानवरखातहिज हिफरदसरपशखातहइ सानदोन पशओऔरपौध कोखातहइसअ नऔरखानकीपरिकरयासजीवनचलताहजीवनजीवनकोखाताह

उपिनषदोमखानकोकाफ़ीमह विदयागयाहिबनाभोजनदिनयानहीरहसकतीहमआ माकबारमबातकरसकतहबड़ी-बड़ीबौदिधकऔरआ याि मकबातकरसकतहपरसबस यावहािरकसतहपरlsquoअ नहीस यहrsquoइसबातकोइतनामह वहमजीवनकबारमसमझानकिलएिदयागयाहअ नकोबरा णकहतहउसीतरहिजसतरहभाषाकोबरा णकहतहभगवानभोजनमरहतहऔरजोखाताहवहभगवानहिजसखातहवहभीभगवानहlsquoभगवानजीवनहऔरजीवनभोजनहrsquoमतरकीतरहइसिलएबोलाजाताहतािकहमभोजनअ नकमह वकोनभल

भगवानकोजबभोगचढ़ातहतोहमहमशाफलयादधहीदतह याफलऔरदधगॉडसकाफ़वरटफडपसदीदाखानाहयाकोईऔरबातहइसकपीछ

इसबातकोहमऐसहीलसकतहया पककीतरहधरतीकोवस धराकहतहवस धराकामतलबहजोवसकोअपहो डकरतीहउठाकरखतीहतोlsquoवसrsquoकामतलबह ला टसवन पिततोअगरधरतीगायहतोवन पितदधहवद मदधकोबहतमह वदतहय मदवताओकाआहानहोताहतोहमदधसिनकलाहआघीअि नदवकोडालतहमानाजाताहिकयहदवताओकीभखकािच हपचामतमपाचतरहकदधहोतहndashक चाउबलाहआम खनघीऔरदहीगौ-रसगौमतरभीडालतहमधऔरगड़डालतहऔरयहसबिम सकरकदवताओकोचढ़ातहपराण मकहतहिकभगवानिव ण ीरसागरकऊपरलटहएहतोआपनचरपरकितकोदधकसागरकीतरहदखतहजोभीआपकोपरकितसिमलताहवोदधकीतरहहोताहइसिलएभगवान कोहमशादधचढ़ातह

अभीफलकोदखगतोकछक चवकछप कफलहोतहऔरहरफलकाअलग-अलगट ट वादहोताहतोिफरट टकिहसाबसअलग-अलगदवी-

दवताओकोचढ़ातहजसदिवय कोखटटायातीखाफलदगल मीकोआमलानीबऔरिमचीिदयाजाएगालिकनजोमीठाफलहोताहवहिव णकोिदयाजाएगािशववरागीहतप याकरतहतोउनकोडराई-फ टमवादीजातीहऔरशायदमवाइसिलएदतह य िकवपहाड़ मरहतहऔरऋिषयिदयातराकरतथतोवमवालजातथ

िशवऔरिव णकफवरटपसदीदाभोजन याह

अभीइससमझनकिलएयहदखनाज़ रीहिकिशवसासािरकनहीहवगह थआशरममनहीजानाचाहतऔरिव णराम-क णक पमगह थ पमरहतहतोिशवकमिदरमहमशाक चादधचढ़ातहऔरिव णकमिदरमपरौस डिम कदतहजसबटरऔरघीइसकामतलबहिकिशवकिलएजसीयदिनयाहवसीठीकहमगरजोिव णहजोगह थजीवनमरहतहउ हपरौससकरकमनफ चरकरकबनाकउसकउ पादचािहएतोवहाशरमकोबहतमह विदयागयाह य िकदधसम खनिनकालनकिलएआपकोबहतम थनकरनापड़गाकामकरनापड़गाजबतककामनहीकरोगतोम खननहीिनकलगािव णकोपकाखानािदयाजाताहअ नकटकसमयजोिदवालीकआस-पासआताहक णकोछ पनभोगचढ़ायाजाताह य िकगह थजीवनमइसकामह वहउनकाभोजनउनकलाइफ़- टाइलसमचकरताह

यहभोगसिसफदवोकोलगावहदिवयोकोनहीह

दिवय कोजोभोगचढ़ातहपार पिरक पसवहबिलहोताहndashबकरीभसप ीआजकलऐिनमलराइटसकीवज़हसयहअबइतनालोकिपरयनहीहपरआमतौरपदिवय कमि दरमर तचढ़ायाजाताह य िकदवीकानामहर तिवलािसनीndashिजसर तपसदहयहएक पकहपरआपइसऐसहीलसकतहभ-दवीहउ हगायका पमानतहिजनकादधहमिज़ दारखताहदधदरहीहलिकनउनकोहम यादरहहकालीक पमवोखनपीतीहऔरगौरीक पमदधदतीहतोिदसइज़असाइिकलऑफलाइफजसजीवनकीपरिकरयाहयहिदखानकिलएिकजबभीआपकछखानाखारहह आपनिकसीकीह याकीहिकसीकीबिलचढ़ाईह

जसहमस ज़ीखाएगतोविजटब सकहासआतहफामससआतहफामबनानकिलएजगलपहाड़औरनिदय कोिड टरीयिकयाहोगातोवहािकतनजीव-ज तओकीह याहईहोगीतोदवीहमशायादिदलातीहिकस कितकािनमाणकरनकिलएआपनपरकितकानाशिकयाहतोख़नमागतीहनरबिलभीमागतीहभागवतपराणमकहानीहिकभदवीिव णसकहतीहिकलोगउ हबहततकलीफ़दरहहऔरवउनकाख़नपीनाचाहतीहजबरामायणमय होताहमहाभारतमय होताहndashतोइसकामतलबयहहिकधरती यासीहइतनाअधमहआहिकअबउ हर तचािहएरामऔरक णक पमिव णय करतहतोसचमरामायण-महाभारतकाय एकपरकारकीनरबिलहएककहानीहएकिदनमहाभारतमअजनऔरभीमलड़रहथिकमहाभारतकय मसबसगरट टवािरयरमहानयो ाकौनहतोउनकोकहाजाताहिकएकपहाड़कऊपरएकसर

हिजसनसबकछदखाथाक तरमय मउससपछोकौनहकछकहतहउसकानामबरबिरकहोताहकछकहतहिकउसकानामअवीनहndashअलग-अलगनामिदएगएहउसकोसरकहताहिकlsquoयो ातोमझकोईनहीिदखाईिदयाकौरव-पाडवकछनहीिदखाईिदयाअजनndashभीमकछनहीिदखाईिदयाndashमझकवलएकचीज़िदखाईदीयहिकिव णकासदशनचकरघमरहाथाराजामररहथउनकाख़निगररहाशाऔरभ-दवीकालीक पमर तपीरहीथीrsquo

दवील मीकीएकबहनहअल मीजीकलहकीदवीहहमारघरमजसवपसाआताहलड़ाईभीहोतीहतोकहतहिकदोन बहनआग अल मीकोघरकबाहररखनकिलएम बईमकॉमनक टमहिकनीबऔरसातिमिचयाबाधनकातािकवोघरकबाहररहऔरघरकअ दरमीठाभोगचढ़ायाजाताहल मीकअदररहनकिलए

रामायणकयािफरमहाभारतमभोगकोलकरकोईकहानीह

अगरआपअयो यामजाएतोएकजगहहिजससीताकीरसोईकहतहसीताअ छीककथीबहतअ छाखानाबनातीथीदरौपदीभीअपनीमहमानवाज़ीकिलएजानीजातीथीजोभीआतथउनकिकचनमवउनकोखानािखलातीथीजबदरौपदीकाबनवासहआथाउनकपासकछहोतानहीथावरानीथीउनकपासतोपरािकचनथापहलउ हबहतबरालगताहिकलोगआएगउनकघरलिकनकछखानकोनहीिमलगाएकिदनउनकोिचढ़ानकिलएदयोधनवहापदवासाऋिषऔरस तऋिषकोभजतहखाना-खानकिलएजबवोआतहतोदरौपदीकहतीहिकमकछबनातीह आपनहाआईएिफरजबवजातहतोउनकोरोनाआजाताहिकउनकघरमकछनहीहपकानकिलए

उससमयक णआजातहवकहतहिककछतोहोगाघरमवहकहतीहिकनहीबतनतोख़ालीहजोभीथामनअपनपितय कोदिदयाहऔरजोथोड़ाबचाथामनखािलयातोक णजोएकदानाचावलबचाहोताहउसखालतहऔरउनकापटभरजाताहऔरइसिलएऋिषय काभीपटभरजाताहऋिषसोचतहिकहमारापटतोभरगयातोअगरहमदरौपदीकघरजाकरनहीखायगतोउनकािनरादरहोगातोववहीघाटसहीचलजातहऐसक णनदरौपदीकीलाजरखी

क णदरौपदीकीसम यादरकरनकिलएकहतहिकआपसयभगवानसपराथनाकीिजएसयदवनउनकोएकथालीदीlsquoदरौपदीकीथालीrsquoवहीसआयाहयहमाताजीकभडारकीतरहहमतलबिकचनमहमशाखानाहोगाकहतहिकजबतकदरौपदीखानानहीखालतीथीतबतकउसथालीमखानारहताथावबहत कोखानािखलाकरहीखातीथीएकबारउनकखानकबादअगलिदनतककोईखानानहीहोताथा

आपनअभीसीताकीबातकीदरौपदीकीबातकीयहापरतोकोईप षनहीहसबफीमलहndashऐसाकस

महाभारतममलक सकरफ़रसिमलतहनलकीकहानीहनलएकताक़तवरहडसमऔरअमीरराजाहिजनकीशादीसदरदमयतीसहईहउनकाजीवनबहत

अ छाचलरहाहउसकबादकछऐसाहोताहिकवबहतग़रीबहोजातहइतनग़रीबहोजातहिकनलकोनौकरबननापड़ताहएकराजाकयहाऔरवोखानाबनातहयहकहानीकरलामबहतफमसहमलयालीमहाभारतमकहतहिकव डकगरट टककlsquoनलrsquoथअबभीकोईअ छामलककहोगातोकहतहिकयहतोनलकजसाखानाबनाताह

मनयहनोिटसिकयाहिकबहतलोगभगवानकोपानकाप ाचढ़ातहइसकपीछ याकहानीह

पानऔरसपारीभारतीयस यतासजड़हखानकबादपानऔरसपारीखानायगह थजीवनकािच हहऔरइनकामतलबहिकआपखशहालऔरत तहयहसबहमशाउनभगवानकोजोगह थहजोशादी-शदादवहउनकोिदयाजाताहिशवकोकभीनहीत वीर मिदखायाजाताहिकल मीपानकाबीड़ािव णकोदरहीहपानकाबीड़ाअ याशीकापरतीकहहसन-खलनकाऔरसफलताऔरखशीकापरतीकहऔरयहसबहमअपनीिज़दगीमचािहए

याआपlsquoशरीफलrsquoश दकाअथसमझासकतह

शरीकामतलबहल मीऔरफलमतलबफ टतोल मीकाफ टउसफलकोशरीफलकहतहजोसारसालिमलताहऔरजोआसानीसिमलजाताहमतलबयादाकामनहीकरनापड़ताजसनािरयलकाफलयाकलाइसिलएइ हपजापाठमहमशारखाजाताहयनाकवलपौि टकहोतहपरनाख महोनवालीदौलतऔरसमदिधकसचकह

चावलकोभीकभी-कभीशरीफलकहतहजबघरमकलशलगातहपजाकिलएतोआपदखगनीचचावलिबछातहऔरऊपरनािरयलरखतहयसबल मीकिच हहसबजगहमिमलतहऔरजहाह गवहाहमशाखशहालीहोगी

18

यगआजकलजबभीहमसनतहतोबराहीसननकोिमलताहआपकोलगताहिकहमकिलयगमजीरहह

हरयगमलोग कोलगताहिकहमबरसमयमजीरहहतोआपकीदादीमाभीयहीकहतीह गीिकहमारसमयमसबिकतनाअ छाथाऔरअबकससबख़राबहोगयाहउनकीदादीमाभीयहीकहतीह गीतोयहएकबोलनकातरीकाहदोतरहकिवचारहndashएककहतहिकदिनयामअ छाहोरहाहऔरहमआगबढ़रहहऔरदसरायहिकसबख़राबहोरहाहबबादहोरहाह

जोयहश दहोताहlsquoकिलयगrsquoवोहम पककीतरहदखनाचािहएयहसोचनकीबजायिकघोरकिलयगआनवालाहएकिफलोसौिफकलका स टहिदखानकिलएिकदिनयाबदलतीरहतीहकवलभगवाननहीपरमा मािन यहबािकसबअिन यसबन वरहसबबदलरहाहतोसमयकाहमाराजोकॉ स टहवहयहहिकसमयसाइकिलकलहचकरीयहसमयआताहऔरजाताहइसिलएिह दीमlsquoकलrsquoश दभतवभिव यदोन किलएइ तमालिकयाजाताहजनधममभीयहकॉ स टहndashजहासमयसपकीतरहचलताहअ छसमयकोकहतहlsquoउ रसपनीrsquoबरसमयकोlsquoअवसपनीrsquoइसकऔरभीिह सहोतहसमयएकलहरकीतरहहोताहndashउपरीिह सकोशषमशषम(अ छा)कहतहिफरउतरावकोशषमदषमनीचकिह सकोदषमदषम(बरा)औरचढ़ावकोदषमशषमऔरिफरशषशमशषशमयहिह दधममभीह य िकसमयहमशाबदलतारहताहकछभीपरमान ट थायीनहीहकिलयगभीनही

हमारिकतनयगहऔरय याहबताइए

यगसमयकोबाटनकातरीकाहसमयतोअनतहउसकीकोईश आतनहीहऔरकोईअतनहीहव ािनकयनहीमानगकहगिकसमयश हआिबगबगसलिकनशा तर मकहागयाहिकसमयअनतहऔरसमयहमशासरहाहलिकनमन यइसबाधनकिलएसमयकोबाटतह

आमतौरपजोिदनहोताहसयोदयससया ततकउसकचारपरहरहोतहऔररातकचारपरहरहोतहतोचारकािस ातआव यकह य िकयहरखगिणतकाठोसअकहजसघरकचारकोनहोतहचारिदशाएहोतीहndashउ रदि णपवपि चमऐसहीआपदखोगिकशा तर मचारवणहोतहndashबरा ण ितरयव य दरचारआशरमहोतहजीवनकndashबर चय( टडटलाईफ)गह थाशरम

(मिरडलाईफ)वानपर थाशरम(िरटायडलाईफ)औरिफरस यासआशरम(हिमटलाईफ)जबआपसबकछ यागदवसहीसमयकोजोपरबर ा डकाकॉि मकटाईमहउसचारभाग मबाटागयाहndashपहलासतयगयाकतयगदसरातरतायगतीसराह ापरयगऔरचौथाहकिलयगिजसकबादपरलयऔरिजसकबादसमयवािपसश होजाताहसतयगसचार यग कोजोड़तहतोउनकोमनवतारकहतहऔरक पभीकहसकतहहालािकपरकितयगकिहसाबसनहीचलतीइसमऋतएहोतीहजोआती-जातीहस कितमयगहोतह

जसहमारीिज़दगीसाल मबटीहवसहीस कितमसमाजमस थाओमहमारीक पनीकबढ़नमचारअव थाएहोतीहश आतमबचपनसरलताहोतीहिफरठहरावबढ़नाऔरिफरख़ महोनामझलगताहयहस कितकबारमयादाहनािकससारकबारम

हमकसपताचलगािकयगबदलगयाह

एकतरीकायहिकधमकोचारटाग वालीगायकीतरहसमझजबएकपरगल(नितकपतन)जाताहतोवहलगड़ीहोजातीहतरतायगश होजाताहिफरापरयगमएकऔरपरटटजाताहndashवहदोपर परखड़ीहोतीहकिलयगमवह

एकपरपरखड़ीहोतीहऔरजबचौथापरचलाजाताहतोपरलयआजातीह

कहतहिकजबिव णसोतरहतहतोपरलयहोतीहजबवहउठतहधीर-धीरजबउनकीआखखलतीहतोकतयगश होताहवअवतारलतहndashतरतायगमरामऔर ापरयगमक णकलयगमवथकजातहऔरसोजातहजबसोजातहतोवापसपरलयहोजातीहसि टकामतलबहजबिव णजागउठऔरपरलयकामतलबहिकवसोरहह

आपनकहािकिव णसोतहतबबर ा डकीर ाकौनकरताह

यहभीपर नशायदपराण मभीलोग नपछाहोगाकभीतोउसकिलएजवाबहिककलयगकाजोिस ातहवहहमारस कितकसाथजड़ाहपरकितकसाथनहीजोअन तहपरकितमकोईश आतयाअ तनहीहोतातोजबस कितनहीथीतबभीपरकितथीऔरस कितकबादभीपरकितरहगीपरकितकोहमनदवीका पिदयाहऔरशि तका पिदयाहजबिव णउठतहतबस कितकाज महोताहपराण मकहतहिकजबिव णसोतहतोयोगिनदरादिनयाकोस हालतीहर ाकरतीहदवीहमशारहतीहउनकिलएlsquoयोगिनदराrsquoश दइ तमालिकयागयाहकोईकहताहयोगमायाभीएकदवीहयोगिनदराऔरयोगमायायदोन दिवयाहमगरवएकहीदवीकदो पहतोजबिव णसोरहहोतहतोयोगिनदरा यानरखतीहऔरजबवहजागउठतहतोयोगमायाउनकीजगहललतीह

क णऔररामनकौनसयगमज मिलया

रामतरतायगसजड़हएहऔरक ण ापरयगसजड़हएहरामायणऔरमहाभारतndashवदोयग कीकहािनयाहndashतरताऔर ापरवोयगिजसहमतरतायगकहतहवहापररामहउनकाज म-मरणवहाहोताहऔरक णको ापरयग

सजोड़ाहआहकहतहिककतयगमसबठीकथाजबपरशरामआतहतोइसकामतलबहिककतयगसमा तहोगयाहजबरामआतहतोइसकामतलबहिकतरतायगसमा तहोगयाजबक णआतहतोउसकामतलबहिक ापरयगसमा तहोगयाऔरशायदकि ककआनसकलयगसमा तहोजाएगाइसआपिलटरलीलसकतहोया पककीतरहलसकतहकतयगमिनयमनीित-रीितनहीथलोगदानदतथकोईचोरीनहीकरताथाजबपरशरामआतहतोपहलीबारचोरीहोतीहएकराजाएकगायदतहजमदीि नकोऔरउसकीचोरीहोजातीहयहासिनयम कीश आतहोतीह सकीआव यकताहोतीह सआगएतोमयादाप षोतमजो सकोफोलोकरतहवोआजातहउससमयकीकहानीहजहापरलोगिनयम कोबहत यादामानतथइसिलएकहतहlsquoरघकलरीतसदाचलीआईपराणजाएपरवचननजाईयफमसलाइ ससहतलसीरामायणकीयहरघकलनीितकबारमबतातीहndashजबराम(रघ)कासमाजिनयममानताथावहिन कपटताकायगथा

लिकनजब ापरयगआताहतोगड़बड़श होजातीहिनयम परचलनकबादभीअधमहोसकताहसचमतोिनयमअधमकाहिथयारबनजातहजसभी मऔरदरोणिनयम कापालनकरतहलिकनिफरभीउनकीवजहसपाडव कोबहततकलीफ़सहनीपड़तीहकोईपरमनहीकरताकोईदाननहीकरताकलयगमननीितकोमानिदयाजाताहऔरनहीरीितकोधम-अधम याहयहिकसीकोमालमनहीइसपरवाद-िववादचलतरहगतोइसअनोखीदिनयाकोजहाकछसही-ग़लतनहीहउसहमकलयगकहतहिकसमालमहमइसमहयायहअभीआनवालाह

िशवकाज मकौनसयगमहआहऔरउनकी याकहानीह

िफलॉसफ़ीकदोभागहोतहndashसमयकभीतरजोबदलावहआहऔरदसराजोसमयकबाहरहोताहसमयकािनय तरणिजसकउपरहऔरसमयकािनय तरणिजसपनहीहिनय तरणकामतलबयहहिकआपकाज मऔरम यहोगीएकश दहयोिनजािजसकाज मयोिनसहआहरामकाज मकौश यासहआउनकीयोिनसndashमन ययोिनमज महआक णकाज मदवकीकीयोिनसहआरामसरायकअदरचलजातहऔरइसतरहमरतहक णकोजरानामकएकधनधारीकाबाणलगजाताहतोउनकोम यकाअनभवहोताहतोयहएकदिनयाहजहाज मम यकाअनभवहोताहइसकबाहरएकदसरीदिनयाहअयोनीजाया वयभndashजहापराणीअपनआपकोज मदतहवहाबढ़ापायाम यनहीहोतीयहिन यदिनयाहभगवानकीदिनयािजसजनिस लोक-यािनजहािस आ माएरहतीहकहतहतोिशवयहापिवराजमानहिव णभीयहाहयहावहमशाजवानहऔरकोईपतझड़यासिदयानहीहहमशाबसतहखशीहयहाम यनहीहोतीभखनहीलगती

दोतरहकीदिनयाहndashिन यऔरबदलनवालीजहासमयचकरीयहऔरयगमबदलतारहताहवा मीिकरामायणमसमयकीचकरीयहोनकबारमएकिदलच पबातहजबरामसीताकोअपनसाथजानकीबजाय कनकिलएकहत

हतोवमनाकरदतीहवहापसीताकासटीकतकहोताहिकlsquoहररामायणमआपकसाथगईह तोअब य रोकरहहोrsquoमतलबरामायणपहलहोनका ानहउनकोऔरयहीिस ातलोक-कथाओमहनमानकीमिदरकाकीकहानीक ाराबतायागयाह

समयकदवतारामसकहतहिकधरतीपरउनकाकामपराहोगयाहऔरउ हम यको वीकारकरवक ठलौटजानाचािहएरामयमदवताकोबलानाचाहतहपरउ हमालमहिकउनकपरमभ तहनमानउ हरामकपासआनभीनहीदगहनमानका यानबटानकिलएरामअपनीअगठीएकप थरकीदरारमडालदतहऔरिफरउनसलानकिलएकहतहहनमानफ़ौरनस म पमआजातहऔरदरारमछलागलगादतहवबहतदरतकभगभमिनकलजातहऔरनागलोकपहचजातहवहापरउ हनागराजावसकीिमलतहवउनसअगठीढढ़नममददमागतहवसकीउ हएकपहाड़कीओरजानकिलएकहतहजसहीहनमानउसपहाड़कपासपहचतहउ हसमझमआताहिकवहअगिठय कापहाड़हवसोचतहिकअबशरीरामकीअगठीकसढढगवसकीउ हबतातहिकवसबरामकीअगिठयाहिकयएकअन तकहानीहिजसमधरतीपररामकीम यसपहलएकवानरउनकीअगठीढढ़नआतारहाहतभीतरतायगसमा तहोताहयहचकरअन तकालसचलाआरहाहहनमानकोतबसमझमआताहिकज मम यऔरिफरज मकीपरिकरयाअन तहइसरोकानहीजासकता

इसकहानीमहनमानकज़िरयबतातहहनमानकीऔरिफरहमारीअपनीकिमयाहनमानइतनशि तशालीहलिकनम यसडरतहवनहीचाहतिकरामउनसकहीदरचलजाएहनमानकोसीखदनकिलएयहपरीकहानीगढ़ीगईहिकहनमानकोयहसमझमआयिकहरचीज़जोपदाहईहमरगीभीऔरिजसकामरणहआहउसकापनज मभीहोगाअन तकालतकयहीचकरचलतारहगादशनानसारयबतानाचाहतहिकयजोहमिज़दगीजीरहहयहहमपहलभीजीचकहऔरउसकपहलभीजीचकहऔरबादमभीयहीिजदगीहमजीतरहगदिनयाबदलतीहऔरनहीभीबदलतीहमारसोचनकातरीकाबदलजाताहदिनयाकोनहीबदलसकतलिकनदिनयाकसोचन-समझनकतरीककोबदलसकतहोइि डयनिफलोसफ़ीकासबसज़ रीपाठहअपनमनकऊपरकाबरखनाजसहनमानरामकोनहीबचापाएरामकोयमलोकयावक ठजानाहीपड़ावसहीआपदिनयाकोिनयितरतनहीकरसकतसमयकीजोधाराहआपउसरोकनहीसकतिक तअगरआपइसबातकोमानलोगिकजोआताहवहजाताहतोदखकमहोगाक टकमहोगाऔरएकभरपरजीवनजीसकोग

कलयगकीश आतकबहईइसकीकोईसहीितिथबतासकतहआप

यहजोपौरािणकगर थहोतहइनकोसीधा-सीधाकभीनहीलनाचािहएजसिकबाइिबलमकहतहिक5000हज़ारसालपहलदिनयाश हईहमकोइनकज़ रीत वकोसमझनाचािहएत वयहहिककोईभीचीज थाईनहीहोतीहरचीजकाएकसहीयाग़लतसमयहोताहहरचीजबदलरहीहजसहमाराबचपनहमशानहीरहतावसाकतयगहमशानहीरहगाइ यािदतोअगरहमरामज म

कीिबलकलसहीतारीखिनकालनाचाहगतोकहानीकाअसलीममखोदगमजोहआहउसकमम यानदताह श द कीकारीगरीपरनही

19

सि टपराणोकिहसाबससि टकीरचनाकसहई

वदजो4000सालपहलआयऔरपराणजो2000सालपहलआयउनकबीचहबरा णऔरअि यकइनसभीमबहतसीकहािनयाहिकसि टकीरचनाकसहईवद मएकसजन तरोतहिजसकहतहndashनासिदयास तायहबहतजिटलकिवताहऔरविदकसोचकीपराका ठाकोदशातीहइसमकिवकहरहहिकपहल याआयाथाndashजलया थलरौशनीयाअधरागरी मऋतयासदऋतपहलसासिकसनलीइ यािदिफरवकहतहिकशायददवताओनसबकछबनायाहोगालिकनिफरदवताओकोिकसनबनाया य िकदवताबादमआएशायददवताओकोपताहोगायाशायदउ हभीनहीपताहोगासबसोचनकीबातहसहीबातएकभीनही

लिकनवोकहतहिकसीभीचीज़कीरचनाकिलएदिनयामइ छाकीज़ रतहोतीहतोपहलइ छाआईहोगीऔरइ छाकबादहीदिनयाकीरचनाहईहोगीतोअगरइ छाबीजहतोयहबरा डउसकाफलहअथववदमकहतहिककामपहलआयाकामदवनहीपर वयकामइ छायजवदमप षमघयकीबातहोतीहऔरयहिकदिनयापरजापितहसमाजपरजापितहऔरइसपरजापितकीबिलहोनकप चातहीसि टकािनमाणहआतोपरजापितकसरसबर ा डआएहाथ स ितरयआएपटसवािनकऔरपर सशदरआएएकपराणीकोतोड़करकसि टकोबनायागयासमाजकािनमाणहआहवद मसिहताऐहोतीहिजनममतरहोतहबरा णमय कबारमिलखाहोताहिफरअर यकजोिफलोसोिफ़कलथॉटकऊपरहऔरउसकबादउपिनषदआतहजहावदपरचचाहजबहमवद कीबातकरतहतोयसबगरथउनमआतहनासिदयास ताएकसिहतामआतीह

अर य(जगल)मपरजापित(परजाकापितइ सान किपता)उ ह नएक तरीकोदखाशत पा(िजसककई पह)शत पकोदखकवउसपरमोिहतहोजातहउनकपीछभागतहवहअलग-अलगपरकारकमादाका पलतीहऔरपरजापितवहीनरक पलतहजबवहगायका पलतीहतबवहबलबनजातहजबवहघोड़ीबनतीहतोवहघोड़ाबनजातहइ यािदतोसबजानवर काज मऐसहआहाथीसलकरचीटीतकतोयहएकऔरकहानीह

िफरधीर-धीरमनकानामआनलगाहमारीिकताब मऔरयहिकउ ह नदिनयाकीश आतकीउ ह नशत पाकसाथिववाहिकयाऔरमानवजाितको

ज मिदयातोऐसीकईकहािनयाहवद मबरा ण मउपिनष मअर यकमलिकनकोईएककहानीनही

बर ाकोसि टकताकहतहतोबर ानसि टकीरचनाकसकी

बर ानबर ा डकािनमाणिकयाबर ा डिजसकोबर ाकाअडाकहतहबर ाकमनसमानसपतर काज महआपहलचारसनत-कमारपदाहएउ ह नकहाथािकहमसि टमकोईिदलच पीनहीहतोवोस यासीबनजाएगउनकबादउ ह नस तऋिषय कोज मिदयास तऋिषय नकहािकजबतकतरीनहीहोगीतबतकहमिकसीकोज मनहीदसकततोबर ान तरीकीरचनाकीऔरसातऋिषय कोसातपि नयादीइसतरहससबजीवज तओकाज महआसबसजान-मानमिनहक यपमिनक यपकामतलबहकछआउनकीकईपि नयाहोतीहऔरउनकीअलग-अलगपि नय सअलगअलगपरकारकजीव-ज तओकाज महोताहजसअिदतीसआिद य दव काज महोताहिदतीसद य काज महोताहदनसदानव काज मकद सनाग कािवनातासपि य काितमीसमछिलय काज महोताहतोबर ासजड़ीसबसजानी-मानीकहानीह

शवपर पराम याकहानीह

श आतमिहर यगभ(सनहरीयोिन)थायहश दवद मभीिमलताहlsquoिहर यrsquoकामतलबहसनहरीिहर यगभकमलक पमथाऔरजबवहिखलातोउसमसबर ािनकलऔरिफरबर ानअधनारी वरका पदखाउसकोदखकबर ानसि टकीरचनाकीअधनारी वरमप षकोदखकरउ ह नमनकोज मिदयाऔरऔरतकोदखकरशत पाकोज मिदयाएकऔरकहानीहिकिशवनअपनआपकोिशवऔरशि तमबाटिलयािशवसनरआतहऔरशि तसमादाआतीह

व णवपर पराम याकहतह

व णवपर परामलबीकहािनयाहकछकहािनयाबरा णमिमलतहऔरआगचलकबढ़तीहजोसबसजानी-मानीहवहयहिकदिनयामसबकछिनदरामथािफरिव णजागतहसासलतहऔरमनमइ छाएजागतहोतीहतोइ छासउनकीनाभीमकमलउगताहऔरउसकमलमबर ाबठहोतहजबकमलिखलताहबर ाआखखोलतहतोडरजातहउनकोकोईऔरिदखाईनहीदताअकलपनसवइतनाडरजातहिककहतहिकमझएकऔरकोज मदनापड़गायहजोभयहयहबहदअर यकउपिनषदमभीबतायागयाहndashिकभयसरचनाहईजोपहलाजीवहवहअकलपनसडरजाताहऔरकहताहिकमझसाथीचािहएइसिलएवह तरीकीरचनाकरताहऔरउसकऊपरमोिहतहोजाताहऔरबर ा डकीश आतहोतीह

लिकनउपकथाएभीहोतीहकहतहिकएकअसरनधरतीकोपानीकअदरदबािदयाथापरलयकबादतोबर ाकनाकसएकवराहिनकलताहिव णअपनवराहअवतारमजोसमदरकअदरजाताहऔरप वीकोऊपरलकआताहऔरजबलकआताहतोप वीमवन पितउगनीश होतीहऔरऐसप वीकािनमाण

हआएकऔरकहानीहिजसमकहतहिकअमतमथनसदिनयाकीश आतहईिव णमदारपवतकोलातह ीरसागरकामथनकरनकिलएदवऔरअसरिमलकमथनकरतहिव णअपनाकमाअवतारलतहऔरपवतकोअपनीपीठपरउठातहइसमथनससि टकीरचनाहोतीहयतीनकहािनयाहिजनमिव णसोतहएनारायणहवराहयाकमाह

अबसवालहिकसि टपरकितकबारमहयास कितकबारमकहतहिकिव णनएकछोटी-सीमछलीका पिलयाथाऔरउसबड़ीमछिलय सजबमननबचायातोस कितकािनमाणहआ

एकऔरकहानीहिजसमविव णहयगरीव(घोड़कसरवालिव ण)बनजातहऔरवद कोबचातहपरलयकपानीसतबसि टकािनमाणहोताहएककहानीहजहापरलयकपहलएकमछलीमनकोकहतीहिकआपएकनौकामसभीजीिवतपरािणय कोलजाएपौध कबीजऔरवदकोभीयहकहानीनोआसआककहानीकीतरहहमछलीउसनावकोपरलयकपानीसबचातीहऔरजबपरलयख़ महोजातीहतोमननईदिनयाकीरचनाकरतहवद मइनकहािनयकआधारह

शा तपर परा याकहतीह

शा तऔरततरपर परामबहत-सीकहािनयाहजोलोक-कथाओसआतीहयहमानाजाताहिकिशवतप याकररहथजबपरलयआईयहापरलयकामतलबज़ीवन-हीनताहजबसबकछजमाहआथावफमकहीपरजनननहीहोरहाथातबदवीआतीहपावतीक पमपवत सिनकलकरऔरिशवकोमोिहतकरतीहऔरउनसिववाहकरलतीहउसकबादिशवकातपजोउनकअदरहवोबाहरिनकलताहऔरबफिपघलनलगतीहनिदयाबनजातीहधरतीउपजाऊहोजातीहऔरपड़-पौधिनकलतहजीव-ज तिनकलतहतोततरपर परामप षमतलबआ माहिजसदवीजागतकरतीहतोदवीकीवजहससि टकीरचनाहोतीहशि तिशवकपासहलिकनउसकोजागतकरनकिलएदवीकीआव यकताह

लोककथाओमएककहानीहिजसमकहतहिकपहलकोईदवतानहीथपहलापराणीएकऔरतथीऔरउनकानामथाआदीमायाशि तउ ह नएकप ीक पमतीनअडिदयिजसमसबर ािव णऔरिशविनकलआिदमायाशि तबर ाकपासजाककहतीहिकमझतमसशादीकरनीहपरबर ाकहतहlsquoमशादीकसकरसकताह आपतोमरीमाहrsquoइसबातसउनकोबहतग साआताहतोवहकहतीहिकबर ात हारीकभीपजानहीहोगीउसकबादवहिव णकपासजातीहऔरिव णसकहतीहिकतममझसशादीकरलोमगरिव णभीनाकरतहिफरिशवकपासजातीहतोिशवउनसकहतहlsquoआपकपासतीनआखहआपतीसरीआखमझददोतोमशादीकरनकिलएतयारहrsquoजबिशवकोदवीकीतीसरीआखिमलतीहतोउससआगिनकलतीहऔरदवीकोभ मकरदतीहबर ािव णिशवतीन कोरोनाआताहिकउनकीमानहीरहीतबवउनकीराखसऔरतपसदिवय कोज मदनलगतहndashसर वतीजोबर ाकीप नीबनतीह

ल मीजोिव णसिववाहकरतीहऔरिफरपावतीकाज महोताहजोिशवकपासजातीहबाकीकीराखसगरामदिवय काज महोताहयजोकहािनयाहवलोककथाएहजोवद मसनहीहइनकहािनय म तरीकयोगदानकोज़ रीमानागयाह

ततरम तरीत वपहलआताहऔरवद मप षत वपहलआताहयाकहगिकदोन साथमआएहपरएकपहलजागरतहआव णवपर परामहिकदिनयाहलिकनउसकाअनभवतबतकनहीहजबतकिव णजागतनहीशवपर परामहिकदिनयाकीश आततबतकनहीहोतीजबतकअधनारी वरअलगनहीहोतशा तापर परामदिनयातबतकनहीबनतीजबतकशि तिशवकोजागतनहीकरतीयहसचमएकमि कलपरिकरयाहऔरशायदवद कपहल तोतरमसहीकहाहndashिकसीको यापताकीसि टकसश हई

िफरसहीकहानी याहहमयहनहीजानत

व ािनकभीनहीकहसकतिकसहीकहानी याहकछकहतहिकिबगबगथाकछकहतहकोईबगथाउससभीपहलमलबातयहहिकसि टकीरचनाकबारमिजतनभीपर नहवयहमानतहिकसि टसपहलयाबादमकछनहीथािह दधमममानतहिकससारअनािदहइसकीकोईनश आतहनाअ तहयहअन तहइसकश होनसपहलकहानीहोगीऔरख़ महोनकबादभीतोकोईएकपलनहीहरचनाश होनका

यहापरयहसवालपछनाचािहएिकिकसकीरचनाकीबातहमकररहह-परकितस कितमहाभतकीवन पितयाजीव-ज तओकीरचनाकीयायमनकबारमह-दिनयाकबारमजागतहोनवालीि थितजसयहसवालहिकिकसनएकइ सानकादिनयाकसाथअपनासब धबनायाहमअपनीहीदिनयाबनासकतहिकसीऔरकीनही-हमसबबर ाहऔरअपना-अपनाबर ा डबनातहयहहमाराअपनाअडहहमनइसबनायाऔरिफरइसमहीफसजातहहमहीमगीहऔरहमहीइसअडकअ दरफसचज़यहएकदाशिनकपर नहरचना याह-यहएकिवषय-िन ठससारहिक यि त-िन ठएकदसरकिबनानहीरहसकतातोिह दकीधमभौितकरचनामइतनीिदलच पीनहीहिजतनादाशिनकदि टकोणम

बाईबलमकहाजाताहिकदिनयाकािनमाणसातिदनोमहआऔरउसकबादऐडमऔरईवआदमऔरह वाआएतो याहमारीिह दिमथकमभीऐसाह

यहजोबाईबलकीकहानीहयहलीिनयर टोरीरखाकारकहानीहमतलबएकभगवानहएकिकताबहएकिस ातहिकदिनयासातिदनमबनीऔरजीनकाएकहीतरीकाबतायागयाहिज हदसकमाडम टसकहतहदिनयाश एकिदनमहईथीऔरएकहीिदनमख़ महोजाएगीिजसवहएपोकिल सकहतह

िह दधमजनधमबौधधमएकनहीबि कअनककीबातकरतह-जहाअनकसि टयादवी-दवताएहतोश आतभीएकनहीहमनआदमकीतरहहलिकनमनकिपतासयहऔरसयभगवानकिपताबर ाहिजनससनतकमार

परजापितइ यािदआएएककहानीकभीनहीहोगीयहहिह दधमकीखािसयतऔरआपतयकरोिकआपको याचािहए-दवीसोनवालनारायणतप वीिशविवचिलतबर ाऔरअगरिनराकारभगवानचािहएतोवद उपिनषद कोमानोकहतह84लाखयोिनय कबादइ सानकाज महोताहइसिवचारपरमननकीिजए-यहदशाताहिकहमअन तकिस ातमिव वासरखतहएककनहीशायदइसीवजहसहमअनकतामिव वासहजसफलफलप ष तरीिभ न-िभ नपरकारकहोतहवसहीदवीऔरदवताऔरसि टरचनाकीकहािनया

20

िदशाऐवा त-शा तर याह

वा त-शा तरएकभारतीयप ितहजहापरमानाजाताहिकअगरआपअपनघरकािडज़ाइनएकतरहसबनायगndashिजसवा त-कलायाआतिरकस जाकहतहndashतोआपकघरमसखऔरसमदिधकावासहोगाहमसमययािनकालऔरजगहयािनवा तमरहतह योितष-शा तरसमयकबारमहऔरवा त-शा तरहमारआस-पासकीजगहकबारमअपनआपकोबदलनकीबजायहमइनचीज़ कोबदलसकतह

वा त-शा तरकावदोस यास ब धह

वद मऔरवा त-शा तरमिद ग कोयािदशाओकोबहतमह विदयागयाहऔरभीसमानताएहदोन मविदकय मआगपि चममदि णऔरपवमजलतीहदि णिपतर किलएहपरबदवताओकिलएहऔरसभीपि चमसबजीिवतपरािणय किलएवा त-शा तरमपि चममव णसमदरकदवताकिलएहऔरवहाससभीजीवनआताहपवमइ दरिवराजमानहदवताओकराजाऔरदि णमयमराजबठतहम यकदवता

यावा त-शा तरकासबधपराणोसभीह

हरिदशाकअपनर कहोतहिद गपालिजनकबारमपराण मबतायागयाहआठिदशाएहndashइनमचारपरमखह(परबपि चमउ रदि ण)औरचारकरमसचक(उ र-परबउ र-दि णदि ण-परबदि ण-पि चम)औरदोऊपरऔरनीचहतोदसिद गपालहोतहमिदर मआपिद गपाल कीमितयादखोगउ रकबरकाहय कराजाकादि णयमकाहपरबमइ दरऔरपि चममव णउ र-परबमइशानहिजसिशवयाचादमानतहदि ण-परबमिनतीम यकीदवीहऔरदि ण-परबमअि नहऔरपरब-पि चममवायहसबआठमितय कीदोन ओरएकहाथीऔरहिथनीहोतहजोआसमानकोउठायरहतहऊपरबर ाबठतहऔरतलपरिव णकछस करण मिव णशषनागपरधरातलमबठतहऔरहमिव णकअदरहवा तप षयािजसजगहमहमरहतहवहिव ण पहिव णकासरउ र-पवमहऔरउनकपरदि ण-पि चममतोजगहकोहमइ सानयादवकसमानमानतह

इनिद गपालोकीहमारजीवनम याभिमकाह

अगरआपिद गपाल कोग़ौरसदखगतोपाएगिकवजगहकसतलनकसचकहजसपवमकबरबठहजोबढ़ोतरीकसचकहऔरदि णमयमराजबठहतोऊपरऔरनीचएकसगसचालनहपि चममव णबठहएहजोनमककपानीससबिधतहऔरपवमइ दरबठहएहजोसाफ़पानीबािरशकपानीससबिधतहजसटटकोबलसकरनकिलएख बलगातहरि सयाबाधतहवसही पसजगहकोबलसिकयाजाताहहमारशरीरकोभीसतलनकीआव यकतारहतीह

कहतहिकउ र-पविदशाकाबहतमह वहहमारमिदरभीइसीिदशामरखजातहऐसा योह

उ रमध वताराहऔरवह थाइ वकासचकहिशवकावासकलाशपवतहजोपवमहसयोदयपवसहोताहजोसमदिधकापरतीकहतोउ र-पव थाई वऔरसमदिधकापरतीकहndashया थाईसमदिधकाहमसबकछचािहएतोयहिदशाअ छभा यसजड़ीह

एकपरचिलतकहानीहिकध वताराकसबनाध वएकराजकमारथाजोअपनिपताका यारपानाचाहताथामगरउसकीसौतलीमाय यानरखतीहिकउसकाबटाउ मअपनिपताकसगसारासमयिबताएनािकध वछोटा-साध वजगलमजाकरतप याकरनलगताहकाफ़ीसमयकबादिव णउसकसामनआतहउसकीइ छासननकबादवउसअपनीगोदमिबठातहऔरआ वासनदतहिकआकाशमउसकी थाईजगहहोगीndashध वताराबनकरयहकहानीइसबातका पकहिकिकसीभ तकाअिडगपरमभगवानकसलौटातह

उ रिदशाआ माकसाथजड़ीहइस थािपतकरनकिलएएकत वीरदीगईहध वतारकीवसहीजसिशवजोउ रमकलासपरिवराजमानहजहाम भीहवध वतारकनीचएकअचलपवतपरबठतहदि णकीओरमहिकयदि णभारतमएकपरिस िशवकीमितहिजसमिशवदि णकीओरमहिकयबठहऔरवद का ानदरहहवबरगदकपड़कनीचबठहजो थाइ वकापरतीकहयसारिच हयबतातहिकवदअन तऔरअखि डतह

इसकउलटदि णमयमहऔरवतनीनदीभ-लोकऔरिपत-लोककोअलगकरतीहम यकसमयपािथवशरीरकासरदि णकीओरऔरपरउ रकीओररखतहतोसरिशवकीओरहोताहमानाजाताहिकदाह-स कारकसमयजबखोपड़ीकोतोड़तहतोआ मािपत-लोककीओरदि णिदशामजातीहयहिस ातिह दरीित-िरवाज़ ममिदर औरशा तर मबहतमह वपणह

मिदरवा त-शा तरसकसजड़ह

सारमिदरपरबकीओरहोतहतािकसयकीपहलीिकरणभगवानकीमितपरपड़भगवानकामहपरबकीओरहोताहऔरभ तकापि चमतोसयकीिकरणदवतापरपड़तीहऔरभ तपरपरितिबि बतहोतीहमिदर कोएक तरीकशरीरकीतरहसोचाजाताहजोअपनघटनमोड़करबठीहिजसजगहदवताकीमितकोरखाजाताहउसगभागहकहतहजसिकजग नाथपरीकामिदरमानवशरीरकीतरहहसरहाथपरइ यािदकसग

याकोईऐसामिदरभीहिजसममितपरबकीतरफनहीह

ऐसकईमिदरह य िकदवताकहानीकिहसाबसिदशाबदलतरहतहजसिकको हापरकामहाल मीमिदरपि चमिदशामह य िकल मीव णसपदाहईथी

एकऔरकहानीमिवभीषणरावणकछोटभाईरामकराजितलकमआतहउ हिव णकापरमभ तमानाजाताहजानसपहलवरामसकहतहिकवउ हअपनीमितदिजससवउ हयादकरसकरामउ हअधिनि दरामिव णकीमितनारायणमितदतहवहइतनीभारीहोतीहिकिवभीषणवापसीमउसशरीरगमतिमलनाडमछोड़दतह य िकवउसलकानहीलजापातवहाकमिदरममितदि णिदशाममहिकयह

ऐसीकोईकहानीमहाभारतमह

रामायणमउ रऔरदि णिदशाएहपरमहाभारतमसबिदशाएकामआतीहहालािकक णपरबममथरासपि चमम ारकातकजातह ारकाएक ीपहतोसमदरकाल बाबखानह

पराचीनभारतमदोमहामागथndashउ र-पथऔरदि ण-पथअसलमउ रकामहामागपि चमसपरबकीओरजाताहऔरदि णमहामागउ रसदि णतकहमसोचसकतहिकशायददि ण-पथरामायणसजड़ाहऔरउ र-पथमहाभारतस

लोगसोचतहिकमहाका य मदि णकाअथहदि णभारतऔरयहबातग़लतहहमकभीभीिमथककीकहािनय कोसीधा-सीधानहीलनाचािहएवसचक यादाहोतीहमानवि थितकोबतानकिलए पककतौरपउ रआपकसरिदमागमनकासचकहऔरदि णआपकीनीचीआदत काआपकीमलधाराकाजहाआपकीगदगीऔरबरीशि तयाहोतीहआपकोहमशाउ रकीिदशामचलनाचािहएजसकमलहमशाउ रकीओरिखलताहउ र-दि णकोमानिसकउतार-चढ़ावकासचकभीमानाजासकताह

यहदखकीबातहिकिबरिटश कािस ातकदवताउ रमरहतहऔररा सदि णमअबभीचलाआरहाहयहएकराजनीितकसम याबनगयाह य िकइनिकताब काममखोगयाहमझऐसालगताहिकपराण औरवा त-शा तरमआ याि मकबातहोतीह

21

िववाहहमार यादातरदवी-दवतािववािहतहऔरउनकपिरवारहऐसा योह

िह दधममदोज रीिस ातहपरकितndashजोसगणहऔरभौितकससारकीसचकहऔरप षयाआ माndashजोिनगणहऔरआ याि मकससारकीसचकहप षकोसीधा-सीधानहीलनाचािहएप षआदमीनहीहयहएक पकहतोसगणऔरिनगणकिमलनकोिववाहकहतहमिदर मजबभगवानकीशादीहोतीहहमकहतहिकआजिशवकीशादीहोरहीहयािव णकीशादीहोरहीहयारामकीशादीहोरहीहइसकामतलबशरीरऔरआ माकिमलनकीबातहोरहीह

हमजानतहिकरामकीएकप नीहसीतापरजबवक णका पलतहतोउनकीआठपि नयाहोजातीहतोिव णकीिकतनीपि नयाह

अभीअगरआपपरकितमदखएनीमलिकगडमजानवर कोदखतोवहाशादीनहीहोतीशादीस कितकाकॉ स टिस ातहपरकितकानहीहऔरपरकितमअगरहमदखतोअलग-अलगपरकारकपशप ीहकछजानवरजसराजहसऔरचीलपराजीवनएकहीसाथीरखतहलिकनअगरआपहाथीकोशर कोचीतकोदखगतोवोऐसानहीकरतअगरआपमधमि खय कोदखगतोवहाकवलएकही वीनबी(रानीम खी)होतीहऔरवोसबकोकटरोलकरतीहतोपरकितमअलग-अलगपरकारकी यव थाहअलग-अलगजाितय मइसीबातकोपराण मकहाहिकहरसमाजहरकालहरयगमअलग-अलगपरकारकीयव थाएहरामायणमरामएक प नीवरताहलिकनउनकिपताकीतीनप नीयाथी(ककयीकौश याऔरसिमतरा)भगवदपराणमक णकोअ टमदयाकहतहउनकीआठपि नयाहोतीहअगरहमदरौपदीकोदखतोउनकपाचपितहमहाभारतमतोयबहपित वमानतीहसही-ग़लतकछनहीहोतािसफ़अलग-अलग यव थाएहोतीहअलग-अलगसमाजकीकोई यव थापरीतरहससहीनहीहोतीअसलमरामकीतरहएकपि नववरतदलभहोताहमोनोगमीपोलीगमीपौलीएडरीndashआपकोओपनमाइिडड(खलािदमागका)होनाचािहएदोहस काजोड़ाकहतहइसिलएिसया-रामकीजोड़ीको

हमनिशवकिववाहकबारमबहतसनाहलिकनिव णकीशादीकबारमकभीनहीसनाउसकबारमहमबताइए

अकसरयकहानीदसरीकहािनय कबीचमआजातीहिव णकोहमशाशादी-

शदामानतहइसिलएउनकीकहानीजानी-मानीनहीहपरऐसानहीहदोकहािनयाहअगरसाउथइिडयामजाएतोिव णकबगलमदोपि नयाहोतीहएकहोतीहशरीदवीयाऐ वयाऔरदसरीहोतीहभदवीजोधरतीहदोन ल मीक पहोतहनाथइिडयामिसफ़ल मीहोतीह

जबिहर य नामकाएकअसरभदवीकाअपहरणकरकसमदरकनीचलजाताहतोिव णवराह पलकउ हबचाकरलातहतबभदवीकहतीहिकमआपकोअपनापितमानतीहतोिव णकानामहोगयाभपितऔरजबअमतमथनहोताहतब ीरसागरसशरीदवीिनकलीहतोसबदवताऔरअसरलड़ाईकरतहउनकिलएपरवोकहतीहिकनहीमअपनापितख़दचनगीतबविव णकोचनतीहइसिलएउनकानामहोगयाशरीिनवासयाशरीपितदोन प कसाऊथइिडयननामहनॉथमउ हल मीव लभकहतहल मीकिपरय

जहातकमझमालमहहमारदवोमसकछबर चारीहऐसा यो

दोधाराएहसोचनकीएकहिकदिनयाकोठीकरखनकिलएशादीकरनीचािहएऔरदसरीहिकशादीनहीकरकबर चयरखकओजसयातपआजाताहजसहनमानहपरमबर चारीवज़रअगीबजरगिजसकाशरीरफौलादकाहभगवानककईऐस पहोतहजसिशवकाजोभरव पहउसकोबर चारीमानाजाएगाम गनकाभीडडापानी पइ यािदगणपितकदो पहजहाऋ ीिस ीउनकीदोप नीयाहदसरा पहजहापवोबर चारीहयहइसबातपरिनभरहिकआपिकसधाराकोमानतहजसिशवबर चारीहयाशादीशदाहउसपबहतवाद-िववादहोताह य िकएकतरफवोवरागीहऔरदसरीतरफउनकदोब चह(काितकयऔरगणश)अगरआपकहानीदखोगतोगणशकायाकाितकयकाज मसाधारण पसनहीहआहोगाभारतमऐसामाननाहिकअगरआपशादीकरकब चपदाकरलतहतोआपकीशि तकमहोजातीहव ािनकतरीकसकछसािबतनहीिकयाजासकतालिकनततरशा तरमइसकोबहतमह विदयाजाताह

हमदिवयोकोकमारीबोलतहतो याइसकामतलबहिकवोबर चारीह

दवीकबारमजोमा यताहउसमिववादह य िकदवीकमारी(कआरीस)हऔरमाताभीहतोशायदयएक पकहतोजोखतहोताहहलचलानकपहलवहकमारीहोताहऔरजबफ़सलआतीहबािरशकबादतबउसमाताकहतहतोदवीकोकमारीमाताकहतहकमारी पमवलालकपड़पहनतीहऔरमाताकपमहरदवीअपनवीरयाउगर पमकवारीमानीजातीहउनकाकोईनर

पहलनहीहवोपरीतरहसमादाहदि णकीएकबहतिदलच पकहानीहभारतकसबसदि णीिब दकोक याकमारीकहतहक यामतलबवोलड़कीिजसकीशादीनहीहईहवोएकगरामदवीहजोिशवसशादीकरनाचाहतीथीऔरदवतानहीचाहतिकउनकीशादीहो य िकअगरवोशादीकरलगीअगरतोवोप नीबनजायगीवोमाताबनजायगीतोउनकीशि तकमहोजाएगीइसिलएवोउनकीशादीरोकनाचाहतह

वउ हबतातहिककवलवहीबाण-असरकोमारसकतीहिजसकीशि तयाबढ़तीजारहीहदवीकहतीहिकउ हपताहिकवकमारीकीतरहहीउसमारसकतीहऔरवनहीतोकोईऔरमारदगाविववाहपरज़ोरदतीहदवतानारदकीमददमागतहजोकहतहिकवोिशवकसीधपनकाफ़ायदाउठायगविशवकोपकड़तहऔरकहतहिकशभमहरतजोआधीरातकाथावहिनकलगयाहऔरसबहहोनलगीहिशवउनकीबातमानलतहऔरकलाशकीओरचलदतहदवीइ तज़ारकरतीहजोख़ मनहीहोताऔरइसिलएरोतीरहतीहउनकासारामकअपउनकआसओकसाथिनकलजाताहइसिलएकहतहिकितरवणीसगमजोक याकमारीमहउसकमानोकईरगहइससबकबादवउगर पमआजातीहऔरबाणकोमारदतीह

हमारसबभगवानपॉिलगमसबहिववाहीहिसवायरामकलिकनहमाराजोसमाजहवोनहीहhellip

सोसाइटीबदलतीरहतीहसौसालपहलतकभारतमऐसा लिनयमनहीथाndashप ष कोकईबीिवयारखनकीअनमितथीहालािकऔरत कोएकस यादापितरखनकीअनमितनहीथीमहाभारतमएकवातालापहपाडऔरकतीकबीचिजससपताचलताहिकआदमीऔरऔरतअपनसाथीचनसकतथिववाहकअन ठान औररीित-िरवाज़ जसाकछनहीथा

यहसबकसबदलगयाउसपरएककहानीहएकयवकिजसकानामहवतकतअपनिपताउ ालकासकहताहमअपनीमाकोदखरहाह अ यप ष कसाथऔरमझयहपसदनहीआरहाहतोउसबतायाजाताहिकस यताहीऐसीहउनकोफरीडमहिकवजहाजानाचाहतीहवोजासकतीहतो वतकतकोबहतबरालगताहवोकहताहlsquoिफरमझकसपतािकआपमरिपताहोrsquoउ लकाकहताहlsquoिपतापरमसबनताहबीजसनहीrsquoयबहतहीसोिफ टीकिटकउ चिवचारहजोअ सरसनानहीजातातो वतकतनिनयमबनायािकप नीकोकवलएकपितकोपरम वरमाननाचािहएउसकपासपितचननकी वततरतानहीहपहलज़मानम वयवरहोताथाऔरत वयअपनापितचनतीथीधीरधीरवोफरीडमभीचलीगईधीर-धीरप षपरधानसमाजहोगयामनकडहवमनीवाइवज़बटिवमनकडनॉटहवमनीह बडसndashआदमीकीबहत-सीपि नयाहोसकतीथीपरऔरतकबहतसपितनहीकछलोगकहगिकइसमसोसाइटीकाउ ारहआऔरकछलोगकहगइससपतनहआमझलगताहिकलोग कोफरीडमदनीचािहएयहमरापसनलओिपिनयनअपनािवचारह

हमारीजोलोककथाएहऔरपराणोमभीकईरोमिटक टोरीज़हदवी-दवताकिववाहकोलकरतोउसकपीछ यारह यह

शा तर मिववाहकअलग-अलगतरीकहअलग-अलगपरकारकिववाहहजसएकहोताहअसरिववाहजहालड़कीकोखरीदतहएकदविववाहहोताहवहाअगरएकआदमीनबहतअ छीसवाकीहदसरआदमीकीतोवहउसअपनीबटीददतहयाहोताहऋिषिववाहजबऋिषकहतहिकमरय किलएमझप नीचािहएतोराजायािपताअपनीबटीददतहिपशाचिववाहवोहोताहजो

ज़बरद तीसहोताहबर िववाहमलड़कािपतासअनमितलताहउनकीबटीसिववाहकरनकिलएसबसलोकिपरयहगधविववाहगधविववाहयालवमिरजपरमिववाहउसमिनयमनहीहोतपरमसयहाशरगारआताहतोऐसअलग-अलगपरकारकिववाहहयकहािनयाबहत-सीलोककथाओमिमलतीहइसकाउदाहरणहोगािकहरगराममदिवयाहोतीथीआपदखगिकभगवानकीअ सरदोपि नयाहोतीहलोकप नी(जोगरामकसाथजड़ीहईह)औरदसरीअलौिककप नी(जोदवताओकसाथजड़ीहोतीह)याभोगप नी(जोिदनचयाकिलएहोतीह)औरएकमो प नीहोतीह(जोअ या मसजड़ीहोतीह)तोयहसबस ाितकहऔरशरगाररसकीतरहयारोमिटककहानीक पमहोगा

जसम गनकीकहानीहिकम गनएकआिदवासीराजकमारीव लीसबहतयारकरनलगतहवगणशसमददमागतहिकआपहाथीका पलीिजएतोवोडरजायगीऔरमरीबाह मआजायगीऔरहाथीकोमदरभगादगाइससरोमास टाटहोगायहाभगवानइ सानबनजातहरोमासकोइतनामह व यिदयागयाह य िकभारतमएकसमयथाजबयातोऋिषबहतय कररहथवोबहतिसिरयसहोतथिसफबरा ण कोसमझआताथा याकररहहवोलोगसाधारणजन कासमझनहीआताथाऔरदसरीओरयोगीथवरागीथजोकहतथिकयसबमायाहइसछोड़ोवऔरत यापिरवारमकोईिदलच पीनहीलतथकवलबठक यानकरतथअपनासरमडालतथऔरकहतथिकससारमकछनहीरखातोआमआदमीसोचनलगािकजीवनमसखीरहनमऔरभगवानमकोईसबधनहीह यातोकहािनय कमा यमसयबतानाचाहतहिकभगवानकोिवलासपणजीवनरसभराजीवनभीपसदहिव णिशवक णहवोसासािरकजीवनमभीभागलतहप षऔरपरकितकिमलनकबारम ानदतीहयकथाएएकमज़दारतरीकसएकउ सवकमडम(शरगारउ सविववाह)

यामन यभीदवोकसाथिववाहकरसकतह

हमारदशमकछभीहोसकताहलिकनअगरआपपौरािणककथाएदखतोऐसलोगहिज ह नदवताओकसाथिववाहिकयाहपरानज़मानमगिणकाएहोतीथीिज हतवायफ़कहतहवो वततरथीवदवताओसिववाहकरतीथीऔरदवदासीकहलातीथीव वततरथीदवदासीसदासहागनहोतीथीउनकपितभगवानहमशािज़ दारहतथndashऔरवअपनापरमीचनसकतीथीधीर-धीरलोगनदवदािसय काशोषणिकयाऔरयहपर पराबदहोगईभ तभीकभी-कभीदवताओकसाथशादीकरतहकहतहिकहमभगवानकोअपनापितमानतहजसमीराबाईकहतीथीिकमराएकपितहजोक णहप षभ तभीकहसकतहिकहमभगवानकीदासीहप नीह

22

िविभ न पपौरािणककथाओमभगवानऔरदवताअपन पबदलतरहतहइसिस ातकोथोड़ासमझाए

भगवानका प याहोनाचािहएअगरहमइसपर नकऊपरिवचारकरतोभगवानतोअनतहअखिडतहऔरसब पउनमसि मिलतहndashजसिव व- पहोताहndashतो या पहोनाचािहएउनका याव तरीहयाप षजवानयाबढ़कछकहतहिकवसगणहकईलोगकहतहिकवोिनगणहपौरािणककथाओमइसपरबहतिवचारहआहऔरइसिलएभगवानकोअलग-अलग पिदयगयहकभीवोबर चारीहकभीप षकभी तरीकभीदवीहकभीदवहकभीपड़होतहकभीपशहोतहइ यािद

हजार सालपहलपराचीनिह दधममलोकधममलोगप थर कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथउनकािव वासथािकइनकअदरकोईदवी-दवताहवमानतथिकप थर मय बठहएहपानीमअ सराएहपड़ मगधवहभागवतपराणमकहतहक णएकिदनजबगोकलमथतबउ ह नएकपड़कोउखाड़ाथाउसमसदोगधविनकलतोऐसअलग-अलग पकदवीदवताहोतहपौरािणककथाओमपशओमजसगायगोमाताहगायकीपजाकीजातीहपरबहतलोगउसिलटरलीललतहलिकनउस पककतरहदखनाज़ रीहपरकितकोगायमानाजाताह य िकउनसदध- व पजीवनिमलताह

दोपराणीजड़कएकनयापराणी योबनजातह

क पनाओकोिजतनाखीचाजासकताहखीचतहगणशहहाथीकासरप षशरीरहउनकपासहायगरीवहजोिव णका पहऔरघोड़कासरहनरिसहआधप षआधशरहइ यािदयहजानी-मानीकहानीहएकअसरकीिहर यकि यपिजसएकवरदानिमलताहिकउसकोईनहीमारसकऔरजोमारसकवोऐसाहोनाचािहएजोनहीप षहोनपशहोतोवहएकबटवाराकरताहतोभगवानकहतहlsquoमतोअखिडतहमराबटवारानहीहोसकतातोमएकऐसापलगाजोपशभीहऔरप षभीहrsquoनरिसहकाअवतारइसिलएआताह

यहीबातकईऔरकहािनय मभीहओिड़सामसरलादासमहाभारतहोतीहजहापनबागजरकीकहानीहिजसमक णनौजानवर का पलतहऔरअजनकपासजातहअजनउनकोदखतहऔरडरजातहबहतहीअजीबजानवरहजोमगाहमोरहबलहिसहहहाथीहसापहयहक पनासपरचीज़हतो

भगवाननऐसा पिलयाहिजसइि लशमहममॉन टरकहगलिकनपौरािणककथाओमवहभगवानका पहोजाताहशवपर परामिशवशरभका पलतहशरभएकशरहिजसकीआठटागहोतीहअपराकितकश दनकारा मकमानाजाताहपरयहासकारा मकहइसिलएल मीकीचारबाहहोतीहिव णकदससरहोतहपचमखीहनमानयादशमखीहनमानजसकॉ स टहोतहयाजबभगवतगीतामक णिव व पलतहतोउनकदवगधवअसरपड़-पौधसभीपरकारकपराणीक पिदखाईदतह

याकथाओम तरीप षका पलसकतीहयािफरप ष तरीका पलसकतह

हाकथाओमप ष- तरीअलग-अलगनहीहोतजसमोिहनी पिव णकाजाना-माना पहमोिहनीअसर कोभीमोहलतीहऔरिशवकोभीयोगविश ठपढ़तोउसमएकराजामानताहिकि तरय कोकछ ाननहीहोताजबिकउसकीरानीबहतबड़ी ानीहोतीहअपनपितकोयहिसखानकिलएिकि तरिलग-पि लगस ानकाकोईसबधनहीहोताकभीप षका पलकअपनपितकपासजातीहकभी तरीका पलकहमबाहरी पसअलगसोचनपरमजबरकरदतहभगवानक प

याउसीकोमायाकहतह

वद ममायाश दककईमतलबहोतहकभी-कभीिसफ़शि तहोताहजादईशि तजसमायाजालिव णकोमायावीकहतहलिकनमायावीअसरभीहोतहमझलगताहयहइरादपरिनभरहयिदआपमजादईशि तआजातीहतोआपिस हिस मतलबतपसआपकोजोशि तिमलतीहइससआप पबदलसकतहभगवानतोिस हहीलिकनमन यभीिसदिधपरा तकरसकतहपरआप पय बदलगयहसोचनाज़ रीहजबआपअपन वाथकिलए पबदलतहोतबवोजाद-टोनाहोजाताहऔरचालाकीह

इदरकीएककहानीहिजसमवगौतमऋिषका पललतहतािकवगौतमऋिषकीप नीअह याकसाथशारीिरकसबधजोड़सकवप नीधमकोतोड़दतहग समगौतमउ हशरापदतहऔरउनकाशरीरफोड़-फि सय सभरजाताहअसरभी पबदलसकतहजसमिहष-असरndashभसहाथीशरऔरइ सानका पभीलसकतहएककहानीमएकअसरहोताहिजसकानामहआिदवोिशवकापलताहतािकवोपावतीकोपासकलिकनपावतीउसपहचानजातीहिकय

तोिशवनहीह य िकउनकपासिद यदि टह

दसरीकहानीहजहािव णशखचड़नामकएकअसरका पललतहकहतहिकवदाजबतकपितवरतारहगीतबतकशखचड़कोकोईमारनहीसकगािव णशखचड़का पलकवदाकपासजातहऔरवदाकोलगताहिकयतोमरपितहएकपलकिलएवोपराएप षकबारमसोचतीहतोपितवरताकीजोशि तहवोचलीजातीहऔरय मशखचड़माराजाताहजबशखचड़वदाकोकहताहिकतमनमझधोखािदयाहतोवदाकोपताचलताहिकयछल-कपटिव णनिकया

हइससदमसवदाएकतलसीकापौधाबनजातीहिव णकोबहतबरालगताहवकहतहिकजबतकतलसीकाप ामझनहीचढ़ायाजाएगामरीपजास पणनहीहोगीतोवोएकपितवरता तरीकामानरखरहहयकहानीभारतमहरपरातमनहीहयकहानीआतीहपराण म

य पबदलनकीकहािनयामि कलखड़ीकरदतीहिककबसहीहकबग़लतहजसजबपावतीतपकरतीहतबिशवउनकीपरी ालनकिलएअलग-अलगपलकरआतहndashकभीसदरप षक पमआकरकहतहिकिशवस य शादी

कररहीहोवोतोवरागीहिजनकशरीरपरराखमलीहईहिफरवोव आदमीकपमआतहकईलोककथाएह पबदलनकबारमसतोषीमाकीवरत

कहािनयाबहतजानी-मानीहइनमवएकबिढ़याका पललतीहजोरा तपररहतीहिभखारनक पमऔरपरी ालतीहभ त कीिक यावोउसकपरितसहानभितिदखातहयानहीवोउनकाआदरकररहहयानहीतोभगवानकोईभीपलकआसकतहिकसीभीसमय

एकमखौटाहोताहऔरएकचहराहोताहऔररामकामखौटारावणपहननाचाहताहलिकनयहइतनाआसाननहीह य िकजबआपभगवानकामखौटापहनतहतोउनकगणभीआपमहोनचािहएवहआपकोअदरसबदलदताहइसिलएरावणमबदलावआजाताहउसकाअहकारचलाजाताहऔरवहअपननौकरकोमारनहीपाता

एककथाहिजसमएकआदमीमोरकामकटपहनकरकहताहिकमक णहतोक णकहतहlsquoहा-हातमक णहोलोयसदशनचकरrsquoजबवोचकरपकड़ताहतोवहउसकवज़नसदबजाताह

याऐसीकोईकहानीहजहािशवअपना पबदलतह

सभीदवता पबदलतहतोिशवक पबदलनकीभीकईकहािनयाहएककहानीसाउथइिडयासआतीहजहापएकबढ़ीऔरतिशवभ तहजोअपनीबटीकघरजानाचाहतीह य िकवहमाबननवालीहपरनदीमबाढ़आआतीहतोवोिशवसपराथनाकरतीहndashlsquoम याक िशवमरीमददकीिजएrsquoतोिशवदाईमाबनकरजातहऔरब चकपदाहोनममददकरतहतोिशवन पबदलावोभीतरीकाऔरव ाका

एककहानीहजोमथराकीहमथरामकहतहिकक णवदावनमरासलीलाकररहथरासममा यताहिककवलएकप षहोताहndashजसक णपणप षहऔरबाकीसबगोिपकाएहोतीहसभीदवतारासलीलादखनाचाहतहलिकनवोनहीजासकततोवोयमनाकपासजातहजोउनसकहतीहिकमआपको तरीपददतीहआपमझमडबकीलगाइयतोनारदमिननडबकीलगाईऔर तरी

का पलकररासलीलाकाअनभविकयाअजननभीइसीतरहरासिकयािशवनभीयहीिकयाएकबारराधारासकसमयक णकोिमलनआतीहऔरदखतीहिकक णिकसीऔरकसाथनाचरहहतोउनकोबहतबरालगताहतबक णउनकपासजाकरकहतहयजोहवोमरग हमनटवरहऔरयनटराजहलिकन

तमनजोिनयमबनायाहिकरासलीलामकवल तरीहीआसकतीहतोउ ह नतरी पलिलयाहतािकवोरासमभागलसकतोयह तरी-प षकाबदलावआमबातहहमममकऊपर यानदनाचािहएशरीरकऊपरनही

23

िव णकअवतारअवतारका यामतलबह

अवतारश दअवतरणसआताहअवतरणकामतलबहऊपरसनीचआनाऊपरयाहऊपरवकठहिव णजहारहतहऔरवहापम यनहीहोतीजबपरमा माधरतीपअवतिरतहोतहतबवनाशवानहोजातहमतलबवोम यलोकमआतहndashउनकाज मयोिनसहोताहऔरवम यकाअनभवकरतहअनिगनतसवोिगिनतबनजातहअन वरसन वरवउ ारकिलएअवतारलतहइ सानकोआगबढ़ानकिलए

भगवानिव णकिकतनअवतारह

अगरआपजनरलीपि लकसबातकरतोवोकहगिकदसअवतारहलिकनयदशावतारकीबात1000सालकपहलजयदवकीगीतगोिव दसआईहइसकपहलअगरआपपराण कोदखतोनबरऐसिफ़ सडनहीहकहीपदसहकहीबीसहकहीतीससभी यादाअवतारहभागवतपराणमकईअवतारहउनममोिहनीअवतारभीहमतलब तरी पहराजहसअवतारहऋिष( यास)काअवतारहआपपराण कोदखजसभागवतपराणहऔरिव णपराणहतोइनमअवतारबहतअलग-अलगहकोईप कीसचीनहीहलिकनआजकलहमारमनमआताहिकदसअवतारहजोतयहोगयाह

तोसबसलोकपरीयदसअवतारकौनसह

दसअवतारहndashपहलाहमट य(मछली)दसराहकरमा(टिटल)तीसराहवराह(जगलीसअर)चौथाहनरिसह(आधामानवआधाशर)पाचवाहवामनअवतार(बौना)परशरामराम(रघकलकराम)क णब औरदसवाहकि ककाअवतारलिकनयसचीभीप कीनहीहजयदवकगीतगोिव दजहासदशवतारकाकॉ स टआताहवहाक णकोइससचीमनहीडालागयाह य िकक णपणअवतारहतोजोआठवअवतारहवहहबलरामऔरगौतमब नौवहपहलीबारब कावणनयहापआताहऔरकछसिचयाहजहापरआठवअवतारक णहऔरनौवअवतारबलरामहालािकिव ानबहसकरतहएकlsquoसहीrsquoसचीकऊपरकोईसहीयाग़लतसचीनहीहिसफलोकिपरयसचीह

तोभगवानब भीिव णकअवतारह

यएकबहतहीिववादा पदसवालहअगरआपबौ धमकलोग कोपछोगतो

वोकहगिब कलनहीहऔरिहदधमकलोग सपछोतोवोकहगहाहएकसमयथाहमारइितहासमजबबौ धमऔरिहदधममबहतहीवाद-िववादहोताथािककौनबहतरहतोसबनअपनी-अपनीबातकीहोगीतोिहदधमकलोग नकहािकब तोिव णकअवतारहीहतोअगरआपिव णकीपजाकरोतोब कीभीपजाकररहहोयबशकबौ धमकलोग कोपसदनहीथाऔरआजभीवयहनहीमानत

कहतहिकब नबोिधस वका पलकरधरतीपरज मिलयामानवजाितकक याणकिलएऔरभगवानिव णनभीअवतारिलएथधरतीपरआनकिलएhellip

बौ धमकीश आतहईथी2500सालपहलतबब नकहाथािकजहाइ छाहवहादखहोगाऔरजहादखहोगावहापीड़ाहअगरअपकोसबदख समि तचािहएतोआपकोदिनयाको यागकरिनवाणलनाहोगाधीर-धीरबदिध ममबदलावआयालोग नकहािकयबहतहीकटटरलगरहाहndashदिनयाको यागनादिनयाकोिरज टकरनाहयहदिनयासिवरि त यावहािरकनहीहउ हम यममागचािहएथाबौ धमका पभीबहतमदनालगरहाथाndashब कीमितहोतीथीकवलवहाफीमलएनजीशि तनहीहोतीथीतोधीर-धीरबौ धममएकबदलावआनलगा

थरवादकीपरानीपरथाएकनयबौ धममदोहजारपहलबदलगईिजसमहायाणबदिध मकहतहयबोिधस वकाकॉ स टहयहाब कहतहमझिनवाणनहीचािहएमिनवाणनहीलगामधरतीपररहगालोग कक याणकिलएऔरइसीसमयजातककथाएआ जोिकब किपछलज म कबारमथीजबउ ह नबहतहीअ छकामिकएथबोिधस वक पमउनककमइतनअ छहोगएिकउ ह नब क पमज मिलयातोयहकॉ स टउससमयआताहजबिह दधमविदकपर परासबदलकरपौरािणकपर परामढलरहाथाय कीपर परासबदलकरकथापर परामबदलरहाथाजबकथाओमिव णकीिशवकीदवीकीकहािनयाआरहीथीयहाअवतारकाकॉ स टज मलनलगाndashभगवानअनतहसबजगहहलिकनवोधरतीपरआतहलोग कोमददकरनकिलएबोिधस वअभीभीपरचिलतहचाईनाजापानसाउथइ टएिशयामयहाबोिधस वककईहाथहोतहकईसरहोतहतािकवोलोग कदख-ददसनसकउनकीमददकरसकिव णकभीकईहाथहचतभजऔरकईसरलिकनजबवमन यअवतारलतहतोउनककवलदोहाथहोतहऔरएकसर

कहतहकलयगकअतमिव णअवतारकि कआएगा यावआचकहयाआनवालहआपको यालगताह

पराणमजबकि ककीकहानीआतीहतोयएकऐसादौरथाइिडयामजबहणगजरयवणndashअलग-अलगपरकारकीजनजाितयाउ र-पि चमसआरहीथीजसअफग़ािन तानउज़बिक तानसटरलएिशयावहमपरबार-बारहमलाकररहथ य िकहमारपासधनऔरसपितबहतथीतोशायदइससमयकि ककीकहानीनज मिलयािकशायदऐसाकोईर कआएगाघोड़परसवारऔरआकरमणकािरय सबचाएगावहिदखनमकछ-कछआकरमणकािरय जसाही

थाकहतहिकइसकहानीकाज मइसिलएभीहआिकउससमयिकर चिनटीआरहीथीयहिदय सहमिमलरहथउनकसाथिबजनसकरतथउनकयहामसीहाहोताहजोपरानीदिनयाकानाशकरकनईदिनयानई यव थाकािनमाणकरताहइसीसशायदकि कककॉ स टकािनमाणहआिकजबहरजगहभर टाचारफलाहोगाहरजगहअधमहोरहाहोगािव णयो ाका पलगऔरसबकछतोड़करएकनएिव वकािनमाणकरगयहकॉ स टतोहरसमाजहरस कितमह य िकअबहमकोहमशालगताहिकदिनयाइतनीबरीहतोकोईआकहमबचाल

िव णकअवतारोसहमकोईसीखिमलतीह

हमारीपराचीनकथाओमहमशाएकसवालहोताहिकदिनयामभागलनाहयानहीलनाहजसिशववरागीहतोभागनहीलनाचाहततोउनककोईअवतारनहीहिव णहवोपालनहारहवोअपनअवतार ारािदखातहिकससारमरहकरभीआपआ या मकसपासकतहजसम यअवतारहजबबड़ीमछलीछोटीमछलीकोिनगलजातीहउसमपापनहीहउसम य यायकहतहएकबारएकछोटीमछलीndashिव णअपनम यअवतारमndashमनसपराथनाकरतीहिकवउ हबड़ीमछलीसबचायजबमनउ हबचातहतोअलगिनयम परिनभरस कितश होतीहिव णकाकरमाअवतारसकलनकबारमहअमतम थनमएकसहाराएकधरीचािहएहोतीहिजसकऊपरमथनहोसकयहसहारादताहिव णकाकरमाअवतारवसहीजीवनमआपकोमानिसकि थरताचािहएवरहशि तकामह विदखाताहनरिसहबदिधऔरचतराईकाइ यािदहरअवतारबदिधमानीकाएकगणदताह

यहअवतारकाकॉ स टहमशाधम थापनासजड़ाहोताहभगवतगीतामएकफमस लोकहजहािव णकहतहिकजबभीअधमहोताहदिनयामतोlsquoमअवतिरतहोताहतािकधमकी थापनाहोसकrsquoयकॉ स टकवलव णवधमसजड़ाहशवयाश तासनहीलिकनअगरआपलोकलट टदखगतोलोगकहतहिकिशवकभीअवतारहकहतहहनमानिशवकअवतारयाअशहशा तपर पराममहािव ामाितरकायोिगनीसबदवीकअवतारह

लिकनव णवमतमएकबहतइटरि टगकॉस टहिकिव णहमशाधरतीपरआतहजबदवीकोतकलीफ़होतीहजबरणकापरशानहोतीहजबिव णपरशरामका पलतहतोरणमाताहऔरपरशरामउनकपतरजबदवीसीताकापलतीहतबिव णरामका पलतहएकऔरउदाहरणहभगवदपराणमएक

कहानीहिजसमभ-दवीिव णकसामनएकगायक पमआतीहऔरमानवजाितमफलभर टाचारऔर वाथकबारमबतातीहवरोतहएकहतीहिकउ हऐसालगताहिकउनकाशोषणिकयाजारहाहऔरउ हसहीआदरनहीिमलरहािव णउ हवचनदतहिकवधरतीपर वाल(क ण)काज मलगउ हबचानकिलएएकऔरमा यताहिकजबभीिव णअवतारलतहदवीभीज मलतीहशवऔरशा तपर पराकबीचकािर ताहमशापित-प नीकाहोताहपरशा तऔरव णविर तबदलतरहतहदवीमाप नीदो तबहनभीहोसकतीह

दरौपदीकोभीदवीका व पमानागयाहख़ासकरसाऊथमऔरयहभीकहाजाताहिकयोगमायािव णकीबहनहतोिव णउस पमआतहिजस पमदवीकोउनकीआव यकताहोतीह

िव णकदोअवतारहndashरामऔरपरशरामndashदोनोहीधरतीपरएकसाथथयकससभवह

सबसपहलपौरािणककथाओमलौिजकतकनहीलगानाचािहएहमहमशातकलगातहवोभगवानहभगवानकछभीकरसकतहएकबारमदोअवतारभीहोसकतह

दसराजबपहलयकहानीिलखीगईथीउससमयअवतारकाकॉ स टनहीथाजबअवतारकाकॉ स टइनकहािनय कऊपरलगायागयातबकछलोग नकहारामिव णकअवतारहकछलोग नकहापरशरामिव णकअवतारहकछलोग नकहादोन िव णकअवतारहतोऐसयकहािनयाश हईकछिनधािरतनहीहअलग-अलगगरथ सअलग-अलगसमयऔरपरदश सिमलकरकहािनयाबनीतोरामऔरपरशरामदोन हीिव णकअवतारहपरशरामकाज महआिकरतवीयndashअजनजोबहतहीअधमीराजाथाउसकासहारकरनकिलएवकईऐसराजाओकोबददीसमारतहकहतहउ ह नएकभी ितरयजीिवतनहीछोड़ाथािफरऔरभगवान नउनसपराथनाकीिकदिनयाचलानकिलए ितरय कीभीआव यकताहपरशरामनकहािकजबमझएकअ छाितरयिमलगातोम कजाऊगाजबरामकाउनसिमलनहआउ ह नरामस

बातचीतकीतोउ हलगाहायअ छा ितरयहऔरव कगयतोयहपरशरामकीकहानीजहापरशरामकीभिमकाख महईऔररामकीश हई

यािव णकअवतारोऔरचा सडारिवनकी योरीऑफ़इवो यशनमकोईसबधह

चा सडारिवनकी योरीऑफइवो यशनिकरि चयनमतिजसमकहतहिकसातिदनमपरीदिनयाबनीउसकोचलजकरतीहउनकिहसाबसदखाजाएतोपहलमाइकरोऔरगिन मज़स म-जीवथिजसकबादधीर-धीरपानीकजानवरजसमछलीआएउसकबादज़मीनकऊपरचौपायाजानवरऔरिफरमन यआएतोयइवो यशन(करमागतउ नित)काकॉ स टहइिडयामजबयह ानआयातोलोग नइसिव णकदसअवतार सजोड़ापहलम यअवतारउसकबादकमाअवतारउसकबादवराहअवतारउसकबादनरिसहअवतारआताहउसकबादवामनअवतारऔरिफरपरशरामतोयहापरइव यशनिदखाईदरहाहपर यायहडारिवनकिस ातसजड़ाहयहिववादा पदसवालह

लिकनआगअगरहमदखतोपहलचारअवतारपशहोतहमन यजबआतहतोउसकबादहमवण- यव थादखनलगतह य िकवामनअवतारऔरपरशरामअवतारबरा णहराम ितरयहक णअवतारकोईकहताह ितरयहकोईकहताह वालभीहndashसारथीभीब वण- यव थाकोनहीमानतउसकबादकि कअवतारहजोबाहरसआताहघोड़पसवारयो ािजसकाकोईवणनहीह

लिकनकछकहानीमकहतहिकवोबरा णहतोअलग-अलगकहािनयाहजानवरसमन यतककीऔरिफरवण- यव थातककासफ़रिदलच पहहालािकइसकासहीमतलब याहयहिव ान मिववादकािवषयह

24

गरहन तरहमारवदोमन तरोऔरगरहोकोइतनामह व योिदयाजाताह

वद मतीनमडल कोबहतमह विदयाजाताहमडलकामतलबहसकलगोलाकार-अडऔरमनकोजबजोड़गतोमडलबनगाभमडलजहापहमरहतहऔरउसकऊपरपरभामडलहजहामानाजाताहिकदवतारहतहऔरजोतीसरामडलहवोहिपतलोकमतिपतर कीधरतीआपपरभामडलकोदखकरबतासकतहिककबगिमयासिदयायाबरसातआएगीयहसबएकतरीकसचलरहाहजबयगरहचदरमातारिहलतहतोआपबतासकतहिक यातापमानहोगाइ यािदएकिस टमहदिनयामतोलगताहिकशायददवतावहारहतहऔरवोमौसमकोसभालरहह

वद मदखतो यादातरजोवदकअन ठानहवोहमशाआकाशकीतरफहोतहअि नकीपजाहोतीह य िकवोऊपरकीतरफजातीहऔरयमाननाहिकहमघीडालगतोवहभगवानकपासइ दरदवताकपासपहचगाइसीतरहसयकीपजाहोतीहचदरकीभीपड़कीपजाहोतीहउसकोभीसोमकहाजाताहय िकवोभीपरभामडलकीतरफजारहहतोसारविदक लोकजोहवोआकाशकोसमिपतहलिकनपराण मधरतीकोभीमह विदयाजाताहजोगरामदिवयाहवोधरतीपरहतोआसमानकोनरिस ातमानागयाहऔरधरतीकोमादािस ातमानागयाहनीचशि तहऔरऊपरिशवह

न तर याहोतहऔर यान तरऔररािशएकनहीह

परभामडलिजसकोकहतहयहापतारहोतहलिकनहरस कितमहरसमदायकलोग नजसचाईनाइिडयाबबीलोननतार कझडकोदखाऔरउ ह नउ हजोड़करककहायएककॉ सटीलशनतारामडलहऔरइसकोउ ह नअलग-अलग पिदएतािकवोपरभामडलकोबाटसकऐसहीएकझडकोिजसमबारहिह सहरािशकहतहजसमकरमषइ यािदभारतमइसस यादासताईसिह सहिजनकोकहतहन तरजसरोिहणीिवशाखाफा गनीइ यािदयसहीमछ बीसह य िकएकअभीजीतिदखाईनहीदतातोआकाशकोबारहरािशयऔरस ाइसन तर मबाटागयाह

यसबन तरमादाह

सभीन तर कोद परजापितकीबिटयामानागयाहद अपनीस ाइसबिटयकीशादीचदरसकरवादतहिकतचदरकीसबसफविरटथीरोिहणीएकबार

इसीबातकोलकद औरचदरमिववादहोताह य िकचदरअपनीबाकीपि नयकीओर याननहीदतिफरचदरग समकहतहिकवोरोिहणीकसाथवहासचलजाएगइसपरराजाद उ हशरापदतहिकजसउ ह नउनकीबिटय कोछोड़ावसहीउनकाशरीरभीधीर-धीरउ हछोड़दगाऔरवोल तहोजाएगतबचदरिशवकपासमददकिलएजातहउ ह नअपनासबकसीखिलयाहोताहिशवउ हबोलतहिकवल तह गपरिफरधीर-धीरवोअपनशरीरमआएगिफरल तहोनकिलएतोकहतहिकचदरएक-एकन तरकपासजातहहररोज़(अलग-अलगप नीकपास)जबवोरोिहणीकपासजातहतोकहतहवोश लप महndashफलमनऔरिफरवहधीर-धीरकमहोनलगतहजबअमावसकीरातहोतीहतबवअभीजीतकसाथहोतह

गरह याहोतह

गरहआकाशीयिप डहिसफ़गरहहीनहीसयभीएकगरहहऔर य िकवअपनीजगहसिहलतरहतहवनरहऔर य िकतारअपनीजगहप थािपतहवमादाह

इनपरकोईकहािनयाहसयकबारमबताए

सयकसाथपरमजड़ाहकहतहजोरातकीरानीकाफलहवोसयक यारमथीपरसयकोउसमिदलच पीनहीथीरातकीरानीकोइतनादखहोताहवोकहतीहिकमतभीिखलगीजबसयआकाशमनहीहोगासरजमखीहालािकसयकोहीदखतीरहतीहजबिकसयउसकीओरदखताभीनही

तोसयदवऔरचदरदविदलतोड़नवालहमगलऔरबधकबारमबताइए

मगलरािशलड़ाईिहसाऔरउगरतासजड़ीहऔरकाितकयलड़ाईकदवसजड़ाहकछकहािनय मवहगणशकउगर पसजड़ाहमगलगरहशभऔरमगलसभीजड़ाहइसकालालरगदवीसजड़ाहिजनकपतरकोभीमगलकहतह

बधगरहसचारबदिधऔरसाफ़बोलनसजड़ाहयहिदलच पबातहिकमितय औरकलाकितय मइसकभी-कभी तरीकीतरहभीिदखायाजाताह य िकसारगरह यादातरनरहोतहयहइसिलए य िकबधदिविलगीयहअपनिपताकशरापकबाद

बधकासाथीइलाहएकराजाहोताहिजसकानामइलाथावोचदरवशीथावोएकऐसवनमजाताहजहािशवशि तसभोगकररहहोतहउसजगलमएकजादहोताहिकजोभीउसमजाएगावो तरीबनजायगातोइलाराजा तरीबनजाताहदखीहोकरवहिशवकपासजाताहजोउसकशरापकोबदलदतहतोश लप कसमयमवहप षहोताहऔरजबभीक णप होताहतोवह तरीबनजाताहतोवहभीआधाप षआधा तरीहऔरब भीआधाप षआधातरीहइनदोन किमलनसचदरवशकीश आतहोतीहिदलच पमझयहायालगताहिकहमआजकलगऔरलि बयन वीयरश द काइ तमालकरतहजोशा तर मभीहलिकनहमकोलगताहशा तर मयसबनहीह

ग परकोईकहानीह

हमग बोलतहइनकानामबह पितहग कहतह य िकवोसारदवताओकग हग वारउनकिलएहशकरवारशकरजोहवोभीग हलिकनवोअसर कग हइनदोन महमशाझगड़ाहोताहकहतहशकराचायजोहजोउनकीएकहीआखहऔरवोरचना मकहऔरबरह पितकीदोआखहवोरशनलहसमझकर यानसकामकरनवालतोआपदखोगिककोईभीिबजनसआपकरोगजोएकजनाटीममऐसाहोगाजोपस किहसाब-िकताबमसबसआगहोगाऔरउसकाबहतगिणतीयिदमाग़होगाउसीतरहएकऔरसद यहोगाजोकोईिनयमनहीमानताहोगाऔरिदनकीजगहरातमकामकरताहोगापरबहतरचना मकहोगाआपकोदोन दव औरअसर कीखिबय कीआव यकताहोगीतभीसमदरमथनहोपायगाऔर ीरसागरसम खनिनकलपायगा

शिनकबारमकथा

शिनवारकजोदवताहवोशिनदवहवोसयकपतरहसयककईपतरहवहमशादखीरहतहधीरचलतहऔरठीकसचलभीनहीपाततोवोहरचीज़कोधीरकरदतहअगरवोआपकीिजदगीमआगएहतोआपकोिमलगालिकनधीर-धीरबहतिदन कबादिमलगाजोजबहमसनतहसाढ़सातीहतोइसकामतलबहहरचीज़दरसिमलगीयदवआपकोसबरिसखानकिलएह

आपनकहान तरसबमादाहतो यासबतारमादाहोतह

नॉटिरयलीजसधवतारानरहस तऋिषमडलआपनसनाहोगावहभीनरहउनकीएकमजदारकहानीहजोस तऋिषथउनकीद परजापितकीसातबिटयकसाथशादीहईतोसातऋिषय किलएअपनीपि नय कसगअि नकडकपासगएअि नदवउनकीपि नय कस दयकोदखकमोिहतहोगएऔरअनजानमउ ह नसबकोछिलयाकवलएकरहगईअ धतीजोविश ठऋिषकीप नीथीवोकछदरखड़ीथीउनकोअि नननहीछआजबयपि नयाअपनपितय कपासजातीहतोवकहतहlsquoपराएप षनतमकोछआहहमतमकोय शालामआननहीदगrsquoतोि तरयाकहतीहहमनकछनहीिकयापरइसइ ज़ामसउनकोग साआताहऔरवघरछोड़कचलीजातीहयजोछतारहइनकोकितकाकहतहऔरयअपनाएकन तरबनातीहसातवीअ धतीहजोस तऋिषमडलकबगलमहीखड़ीहोतीहतोशादीकसमयजबनईद हनकोपछाजायिकतमकसीप नीबनोगीतोजवाबहोनाचािहएlsquoअ धतीजसीrsquoिफरउसतारकीतरफ़इशाराकरनाचािहएअगरउसनहीमालमवोकहाहतोपितकोउसकाहाथपकड़करतारकीतरफ़इशाराकरनाहोताहयहिरवाज़बहतरोमानीहोताहय िकपहलीबारपित-प नीएकदसरकोछतह

रािशपरकोईकहािनयाबताइए

रािशय मसबसमह वपणहमकरऔरककमकरसकराितकिदनसयमकरकघरमपरवशकरताहऔरउ रायणकीश आतहोतीहमतलबसरजउ रीिदशामजानलगताहगमीबढ़नलगतीहऔरउसिदनसबसतश होजातीहलिकन

जबवोकककपासजाताहतोदि णायनश होताहककआपकोपकड़करखताहतोिदनछोटहोजातहऔररातल बीठडपड़नलगतीहऔरबािरशआतीहकहतहइससमयमअसरबहतशि तशालीहोजातहइसिलएदशहरािदवालीजस यौहारहोतहइससमय य िकआपभगवानकोजागतकरनाचाहतहोतािकवअसर कीमारयदोिदशाओमचलनामथनजसाहजबदवताखचतहतोिदनल बहोजातहऔरजबअसरखचतहतोछोटहमारपरभामडलमअमतमथनपरसालचलतारहताहआधासालदवताशि तशालीहोतहआधासालअसरइसिलएहमसरअसरदोन कीपजाकरतह

िव णमकरकक डलपहनतहतो याउनकामकररािशकसाथकछसबधह

िव णकोमकरक डलकहतहिजनकक डलमकरकजसहमकरसकराितकबादबसतकीश आतहोतीहमतलबजीवनफलन-फलनलगताहिव णहमशापरकितकीसकारा मकओरसजड़हश लप कसाथउ रायणकसाथइ यािदउनकासयकसाथभीसबधहइसिलएउनकोआिद यभीकहागयाह

मकरसकराितमसयकीपजाहोतीहजोिशवहवोच दरमाकसाथजड़हइसिलएउनकसरकऊपरअध-चदरमाहोताहऔरउ हसोमशखरकहाजाताहवोदि णायानकसाथजड़हक णप कसाथइ यािदतोिशवऔरिव णदोनजसमनकहापरभामडलकदोभागहऔरमौसमकाचकरउनदोन मबटाहआह

25

वन पितऔरभगवानयाहमवन पितकोभगवानकीतरहइसिलएपजतह योिकहमउनसअ नऔरऔषिधिमलतीह

हाहममानतहविदककालमहमनयदखािकहरपड़हरपौधमकछनाकछिवशषताहोतीहवहमअ नऔषिधलकड़ीवोसबचीज़दतहजोजीवनकोचलानकिलएहहमारपवज कोलगाकीपड़ मभगवानबसतहवद मएकदवीहिजनकानामहअरणयानीजोजगलकीदवीहधीर-धीरपराण मएकऔरदवीिमलतीहशाक बरीशाख कीदवीहमतलबवन पितकीदवी

जगलमहीहमहमारीस कितिमलीयहीसहीहमारीस यताकीश आतहईहपड़ -पौध सतोइसिलएहमइनकोबहतमह वदतहयहमानाजाताथािकअगरसबपड़ कोजोड़दतोउनमसअमतिनकलगातोपराण मअमतमथनकीकहानीमजब ीरसागरकामथनहोरहाथातबजोपहाड़इ तमालहआथाउसकऊपरबहतसपड़थबार-बारआपसमरगड़खानकबादउ ह नआगपकड़लीऔरपड़ कारसिनकलकर ीरसागरकसाथिमलगयामथनसपािरजातपड़भीिनकलताहकईकथाओमकहतहयहक पव थािजसइदर वगलगए

एकबार वगमनरकासरनामकाएकरा सहोताहजो वगपरहमलाकरताहउसय मक णइदरकीमददकरतहऔरअसर कोहरादतहस यभामाक णकीप नीजोउनकसग वगगईहोतीहवकहतीहिकआपनइतनाकामिकयाहतोकछतोिग टलनाचािहएतोआपपािरजातमािगएइदरपािरजातदनकोतयारनहीहोतऔरइसकऊपरदोन मय होजाताहजबपािरजातभलोकआताहतोक णस यभामासकहतहिकइसबाकीरािनय कोभीिदखादोस यभामाबहतपोजिसवहोजातीहकहतीहनहीयमरापड़हउसकबादवोजाकउस मणीकोदतीहतािकवउसअपनबागमलगालऔरउ हउसकीदखभालनकरनीपड़स यभामापड़कोऐसलगातीहिकजबफलआतहतोउनकबागकीतरफ़आतहजबक णकोयपताचलताहतोवोकहतहयतोछलहिफरवकहतहिकजब-जबम मणीकसगहोऊगातब-तबपािरजातिखलगास यभामाकिलएयहउनकीख़शीमखटसवालीबातहोजातीहयलोककथायहकछहलक-फलक णभगवान कजीवनमलानकिलएभगवानकीकहािनय मलीलाओमकछशतानीलानकिलए

हमकौनसावन पितअलग-अलगदवीदवताओकोचढ़ातह

िशवकमिदरमबलकाप ाऔरधतरकाफलचढ़ातहकाशीिव वनाथमिदरमभागचढ़ातहहनमानकोअककफलचढ़ातहइसइि लशमकलोटरोिपसइिडकाकहतहवोएकज़हरीला लाटहोताहबगनीरगकाहनमानबर चारीहवरागीहतोउनकोऐसजगलीफलिदएजातहजोआसानीसिमलजायिव णकमिदरमसगिधतफलऔरपि याचढ़ातहजसndashतलसीच पाकफलकमलकाफलकहतहिकक णवनमालीहजोवनकफल कीमालापहनतहगणशकोघासचढ़ातहपान-सपारीचढ़ातहसपारीकफलऔरगदकफलचढ़ातहजोगदकाफलहोताहउसकीहरपखड़ीकअदरबीजहोताहवहवदिधकापरतीकहइसिलएजबभीघरमकोईपजाहोतीहतोहमगदकफलकसाथआमकपकीमालाएलगातहआमचढ़ताहिव णकोऔरगणशको य िकवगह थीकदवताहिशवकोकभीनहीदवीय कीपजामनीमकाप ाइमलीकप नीबिमचचढ़ातहndashसबतीख वादवालीचीज़

गणशकोदवादतहउसका यामह वह

जबआपदवायाघासकोउखाड़तहतोवोवापसउगजातीहघासकभीभीपरीतरहससमा तनहीहोतीकहीनाकहीउगहीआतीहऋिषकहतहिकशायदइसकऊपरअमतकाअसरहऔरपराण मअमतकलशघासकऊपररखागयाथाइसिलएइसशभमानतहइस थािय वकापरतीकमानतहऔरहमचाहतहिकखशहालीऔरसफ़लताहमशारहइसिलएघासकोय मऔरपजामबहतमह वदतहआपदखगजोबरा णपजाकरतहवोघासकीअगठीपहनतह

वन पितकोबरा डमकसबनायागया

इसकीकहािनया यादाजानी-मानीनहीहलिकनएककहानीहndashिजसमबर ाकबाल सवन पितकाज महआदसरीएक टोरीहजबिहर य भदवीकाअपहरणकरकउ हसमदरकनीचलजाताहतबवराहा पमिव णउ हवापसऊपरलकआतहउससमयउनकजोदातथवोज़मीनकअदरधसजातहऔरइसतरहवन पितकाज महआमरीएकफविरट टोरीहजबरामायणमसीताज़मीनकअदरचलीजातीहतोरामउनकोपकड़नाचाहतहपरउनकथोड़सबालऊपररहजातहिजससघासिनकलीह

हमपड़-पौधोक पकसदवी-दवताओकसौदयकावणनकरतहउनककोईउदाहरणबताइए

स कतसािह यम लाटसऔरएिनम सजोनसिगकहजोनचरलहउनसिसिमलीज़उपमाएमहावरअलकारबनातहसमझानकिलएजसिव णकोकहागयाहकमलनयनकमलकजसनयनहउनकएककहानीहबगालमकितवासरामायणमरामदगाकीपजाकररहथऔरउ ह नकहामएकसौआठकमलकफलचढ़ाऊगादगायहदखनकिलएिकवोसचमचकभ तहिकनहीएककमलकफलकोचरालतीहएकसौसातफलदखकररामसोचतहिकअबम याक एकसौआठकहासलाऊतोउ हयादआताहिकउनकीमाकहतीथीउनकीआखकमलकीजसहतोवअपनीआखिनकालकदवीदगाकोअिपतकरतह

ऐसी टोरीपराण मभीहिव णनिकयाथािशवकिलएऔरउससउ हसदशनचकरकीपराि तहईथीतोआख कोकमलकसाथजोड़ागयाह

जोअ सराएहउनकहाथ कोलताओसजोड़ागयाहलताकीजोसघड़ताहोतीहवोउनकहाथ महोतीहब िवहार मभीआपजाएतोबहतफमसइमजहलतानाियकाकीएकबहतसदर तरीजोगहन सढ़कीहऔरएकपड़कीशाखाकोपकड़हजसबॉलीवडकीहीरोइनहोतीहवसलटकरहीहयत वीरबहतहीशभमानीजातीहिकसीभीजगलमसदर तरीबहतहीखशहोकनाच-गारहीहोतोशभमानाजाताहआजकलहमि तरय कबारमवसनहीसोचतndashशायदहमिपछड़गयहलिकनपहलग तकालमवसतऋतमकहतथिकवसतऋततभीआएगीजबऔरतनाचगीगाएगीपड़ सिलपटगीिफरहीपड़जसकदमकफलअशोककफलिखलगि तरय काऔरपड़-पौध काएक लोजिरलशनिशपहअगर तरीदखीरहगीतोज़मीनभीबजररहगीपड़-पौध पफलनहीआएगतोहसती-िखलिखलातीऔरत कोमानाजाताथाऔर तरीऔरपरकितकबीचकिर तकोसदरतासउभाराजाताथा

औरतबरगदकपड़परधागा योबाधतीहऔरबदगदकपड़का यामह वह

वटव काभारतमबहतमह वह य िकउसकीछावबहतबड़ीहबरगदकोशभऔरअशभभीमानाजाताह य िकवटव कनीचकछउगतानहीलिकनजसस यासीकोआपिर प टकरतहलिकनघरकबाहररखतहउ हअदरनहीआनदतअदरकवलगह थयजमानबठताहबाहरस यासीबठताहवसहीबरगदकपड़कोदररखतहउसकोअगरघरकपासउगायगतोघरकोतोड़दगा

गावमहमशा मशानभिममबरगदउगातहकहतहउसपरभतपरतरहतहिशवकोतोभतपसदहवोउनकसाथरहतहपरबरगदकीपि य कोिव णऔरक णकसाथजोड़ाजाताहऔरकहतहजबपरलयहोगीतोउसमसमदरकीजोलहरह गीउनकऊपरवटव काएकप ातररहाहोगाप कऊपरब चाहोगाजोिव णका पहोगािजसकहतहव पतरसा

मारक डयकोपरलयकाद यिदखायाजाताहतोवोबहतडरजाताहndashचारतरफपानीहपहाड़गावजगलसबबहजातहतबउसव पतरसाईिदखतहएकब चाजोरसहसरहाहउसकहाथमम खनलगाहआहिबनाडरकबरगदकप परतररहाहतोव पतरसक णभीजड़हएह

वन पितकमा यमसहमभि तकबारमभीबातकरतहजसतलसीकाप ाजोहवोएकदवीहवदादवीघर-घरमहमतलसीरखतहउसकारोज़ यानरखनापड़ताहउसऔरतमानाजाताहकोईकहताहवोराधाहऔरउसकाप ाशरीक णकोचढ़ातह

एकबहतहीमज़दारकहानीहतलसीकबारमएकबारस यभामानारदकसाथशतमक णकोहारजातीहिजसमक णकोनारदकासवकबननाहोताहस यभामाइसकातोड़बतातीहिकवनारदकोक णस यादाकछदगीतराज़कीएकतरफक णकोबठातीहऔरदसरीतरफ़अपनसभीगहनरखदतीहिकतक ण

कापलड़ाभारीरहताहतभी मणीएकतलसीकाप ास यभामाकीतरफ़रखतीहऔरवजनदसरीतरफहोजाताहक णस यभामाकोबतातहऐसाइसिलएहआ य िकउसतलसीकप म मणीकीभि तहजबिकस यभामाकधन-ज़वर मकवलउनकाअहऔरअहकारह

तोहमनजसदखाकीफलप वनवन पितजोहवभोजनहऔषधीभीहलिकनवोएकिसबलभीहपरतीकहयहापतलसीभि तकािसबलहजसिशवकमिदरमबलकाप ाभि तकापरतीकहयहापतलसीकाप ा मणीकीभि तकापरतीकहक णस यादाभारीहतोइसकहानीस पकऔरपरतीक कमह वकोिदखायागयाह

हमलोगमिदरोमनािरयल योफोड़तह

नािरयलफोड़नाऔरफोड़नकाएकतरीकाहोताहएकहीबारमटटनाचािहएफोड़नकपहलकईलोगउसकऊपरिसदरचढ़ातहकईनहीचढ़ातहअबययोरीहकछलोग कोपसदहकछलोग कोनहीपसदपहलजमानमलोगबिलचढ़ातथndashपशओकीयानरबिलभीकरतथआजकलवोपरथानहीहलोग कोपसदनहीजानवर कअिधकारकीर ाकीजातीहऔर य िकहमअिहसाचाहतहतोनािरयलफोड़नाबिलकासचकहकछलोगकहतहयमहावराहयािसबलहहमारअहकारकोतोड़नकाकोईकहताहजबनािरयलफोड़तहोतोअदरसपानीिनकलताहनािरयलकपानीकोआ मासजोड़तहउसकऊपरफोकसकरनीचािहएमतलबश दाथकोमतदखीभावाथकोदखो

साउथइिडयामकवलनािरयलकोहीनहीफोड़तक कोभीकाटतहबिलकतौरपततरपजामनािरयलकोऊपरसतोड़करउसकअदरघीडालतहउसकोअि नमडालकबरा णकीबिलमानतह

26

पजायापजाकीिकरयाविदककालसचलीआरहीह

वद मजो4000सालपरानहय कबारमबातकीजातीहपरपजाकबारमनहीपजाश द2500सालपहलगहसतरमिमलाजोिविधय कबारमबताताहय मकोईमितनहीहोतीथीअि नकमा यमसदवताओकाआ ानकरतथइसिनगमपर पराकहतहऔरपजाकीपर पराकोअगमपर पराकहतहगहसतरमहमशापजनीयश दआताहपजाश दशायददि णभारतसआयाहोगा य िकतिमलभाषामप यऔरपसायकामतलबहफलयाफलचढ़ानाजोविदककालमनहीहोताथाधीर-धीरभारतमहमदखतहिकय कीपर पराधीर-धीरबदहोजातीहऔरपजाकीपर पराबढ़जातीहअबतोहमय करतभीनहीहमहवनकरतहजोय काछोटा पह

तोय औरपजामबिसकिडफरसफ़क याह

य मकोईमितनहीहोतीऔरयहखलमहोताहजबिकपजाममितहोतीहऔरमिदरमहोतीहय मिदरमनहीहोताकहीपभीजाकआपसामगरीइकटठीकीिजएऔरउसकाय करसकतहपजाहमशामिदर कसाथजड़ीहोतीहयमअि नकोबहतमह विदयाजाताहऔरपजामपानीऔरफल कोपानीसमितय काअिभषकहोताहलिकनअगरदखजोत वहपजाकाऔरय कावहिव कलएकसाह

पजाकीपरिकरया याह

पजाअलग-अलगपरकारसहोतीहिसपलहोतीहकौ लीकिटडहोतीहपरवही यवहारहोताहजसघरमकोईअितिथआताहय मभीयहीहोताहपहलआपदवताकाआ नकरतहऔरिफरउनकोभोगचढ़ातहndashघीकाndashतािकउनकीभखशातहोजाएहमlsquo वाहाrsquoबोलतहइससबकसगबादमउनकोकहतहिकआपजोचाहउसकापरसादहमदऔरिफरउनकोिवदाईदतहरीितकसगयहीपजामभीहोताहआ नकपहलआपनहाकरसाफ़कपड़पहनकरदवताका थानबनातहोउसकबादआपदवताकाआ नकरतहजबदवताआतहतोउनकोएकआसनिदयाजाताहआ नकामतलबहोताहपराणपरित ठाकरनामतलबिविधकबादउसकोआपमितनहीमानोगसा ातभगवानमानोगउ हआसनिदयाजाताहजहापवोआरामसबठसकिफरपानीदतहकभी-कभीअिभषकभीकरतहिफरकपड़दतहउनकोफरशकपड़गहनडालतहउनकाशरगार

करतहचदनलगातहखशबकिलएअगरब ीजलातहअगरदवीहतोउ हमगलसतरिदयाजाताहदवहोतहतोय पिवतिदयाजाताहउसकबादउनकोभोगलगायाजाताहिफरिदयकसाथआरतीगायीजातीहऔरभजनगायजातहिफरफल तितकरतहिजसममनोकामनाकरतहऔरभल-चककिलएमाफ़ीमागतहऔरजबसबहोजाताहतबहमउनकीिवदाईकरतहिवसजनकरतह

तोयपरिकरयाहोतीहपजाकीndashजहालन-दनहोताहकभी-कभीहमइगिलशमबोलतहपजाइज़परयरपजापराथनानहीहपजालन-दनहोतीहय कालमभीऐसहीहोताथाजबलोगय करतथतोएकबारजबय समा तहोताजाताथादवताचलजातथउसकबादपरय मडलकोजलादतथवसभीहमपजामदखगजसगणशकीमितहोतीहदगादवीकीमितहोतीहपानीमिवसजनकरदतहऔरजहापपजाकीहोगीउस थलकोपरीतरहससाफ़करदतहपरमिदर मजहादवता थािपतहोतहऔरएकतरहसजागतहोतहवहापपजाबहतअलगहोतीहवहापराणपरित ठाकरनकीयाआ नकरनकीआव यकतानहीहोतीसबकछअलगहोताह

अगरहमकछनामागभगवानसतो याउसपजानहीकहग

पजाकाकामहीमागनाहमन यस यताइ सचजलन-दनसश हईदवताओकसाथसबधकसबनाओगसबधतोतभीहोताहजबआपकछदतहोऔरवोकछदतहइसिलएहमबोलतहमनभगवानसम नतमागीहतोकछ-न-कछइ छाएहोतीहऐसकहनािकमरपासकछइ छाहीनहीहतोिफरआपतप वीबनगएवरागीबनगएिफरदवताओकीज़ रतहीनहीहतोजोगह थाशरममहोताहउसमइ छाएहोतीहऔरइ छाओकोबरानहीमानततोपजावोपरिकरयाहजहाआपअपनीइ छाओको य तकरतहवोपणह गीयानहीइसकीगरटीतोनहीहndashवहआपककमोकऊपरभीिडपडकरगा-परआपभगवानसह पमागतहndashथोड़ाएडज टकरनकिलए

भोगचढ़ानकामतलब याह

िकसीभीजीिवतपराणीकामलभतल णहिकउ हभखलगतीहहमारदशमकोईिकसीकघरमआताहतोहमपहलपानीदतहिफरखानादतहवसहीदवताओकोभीभखलगतीहलिकनभोगकवलखानकानहीहोतायहकईतरहकाहोताहndashकपड़ सलकरअ छीचीज तकndashख़शबरौशनीदीय कीइ यािदनाथ ाराराज थानमअ ठछापकिवहोतथजोभगवानकीतारीफ़मकिवताएिलखतथभगवानभीकिवताएऔरसगीतपसदकरतहजसहमपसदह यानभीभगवानकोअिपतकरतहवहभीभोगसमझाजासकताह

अ छाआपकहरहथपजामसगीतभीभोगमदतहतोपजाकसाथसगीतकबजड़ा

एकसमयथाम यकालमजबसटरलएिशयाम यएिशयासआकरमणकारीआरहथजोबार-बारमिदरतोड़तथउससमयबहतटशनथीलोगपरशानहोजातथतोऋिषय नकहामिदरमदवताओकाहोनाआव यकनहीमनकअदरभी

मिदरहोसकताहतोसगीतकमा यमसउ ह नमनकमिदरबनाएजसव लभाचायजीहजोनाथ ाराकहउ ह नकहाकिवताओक ारासगीतक ाराराग क ाराममिदर कािनमाणक गातोहरपरहरकीपजाहोतीहआठपरहरहतोपजाआठबारहोतीहतोवसहीहरपरहरमएकपजाहोगीसोतसमयजागतसमयखातसमयशामकसमयगिमय मसिदय मयहपरिकरयाचौदहवीऔरपदरहवीशता दीमश हई

तोसगीतसभजनऔरआरतीिनकलहएह

सगीतऔरभजनमथोड़ाफ़कहसगीतआमहोसकताहलिकनजबभजनयाआरतीहोतीहतबउसकीएकवजहहोतीहआरतीदीयकोभगवानकीतरफ़बढ़ानकीतरहहतािकआपभगवानकोठीकतरहसदखोउनकदशनकरोयहबहतज़ रीबातहजबिकय कीपर परामकछदखनलायकनहीहोताउसमज़ रीहोतीथीऋितमतरकोसननकीपरिकरयातोआपमतरकोसनतथतोकहतथऋितकरोमतरकोसनोलिकनजबमिदरबननलगपजा-पाठश हईतोभगवानकोदखनाज़ रीहोगयाआपदि णभारतकमिदर मजाएतोकालप थरकीमितयाहोतीहभगवानठीकसिदखाईनहीदततोजोपजारीहोताहवोिदयकोमितकआगथोड़ािखसकातहतािकआपदशनकरसकनाथ ारामिदरमएकपदाहोताहिजसथोड़ी-सीदरकिलएखोलतहतािकआपभगवानकोदखसकोइसझाकीकहतहयमानाजाताहिकअगरआपबहत यानसदखगतोआपमिदरसिनकलोगहीनही य िकआपमतर-म धहोजाओग

भजनभगवानकीतारीफ़मगायजातहवउनकीछिवऔरसदरताकबारमहोतहऔरइसबारमिकभ तनउ हिकतनाठीकसदखाहवउनकीमहानताकबारमबतातहऔरअसर परउनकीिवजयकबारमकहािनयाहोतीहकसउ ह नअपनभ त कोबचायाआिदकभी-कभीमझलगताहिकयहमदसर सकसबातकरनीचािहएयहिसखानकिलएहोताहअगरआपिकसीकघरजाएऔरकोईआपकबारमनापछयाआपकीतारीफ़नाकरआपकोलगगािकआपपरकोईयाननहीदरहाएककहानीहरामायणमजहाज बवनभालओकाराजाहनमानकीकोिट-कोिटतारीफ़कररहाहतािकवलकाजाकरसीताकोबचाएआरतीऔरभजनकछ-कछवसहीहोतहजसनईक पनीमकामश करनसपहलवआपकीह सलाअफज़ाईकरतह

भगवानकीपजाघरमकरनमऔरमिदरमजाकरकरनम याफ़कह

घर मपजा-घरमपजाहोतीहएककमरयाआलमभगवानकीमितरखतहतोकभी-कभीउससमयकिलएएकपजाघरबनायाजाताहजसस यनारायणकीपजायागणपितपजाकसमयजोपरमान टशाईनहोतीहजसमिदरवहारोजिविधहोतीहसबह-शामपरीपजाहोतीहअलग-अलगपरिकरयाएहोतीरहतीहघरमजबपजाघरहोताहतोवहाबरा णनहीहोत य िकघरमपजारीकीआव यकतानहीहघरकलोगहीपजाकरतह

कछलोग कामाननाहिकभगवानघरकमािलकहोतहऔरउसमरहनवाल

िकरायदारऔरजबदवताओकोबलायाजाताहवोमहमानकीतरहहयिरलशनिशपकीबातहआपकसभीमाननाचाहतहोभगवानकोमानसकतहो

वरतऔरपजाम याफ़कह

य आदिमय ारािकयाजाताहअलग-अलगपरकारकपजारीहोतहndashऋतिवकउदगातरइ यािदसबप षहवरतकीबातकरतहतोवहरीितऔरतकीहवरतममितय यामिदर कीआव यकतानहीहआपमनमदवताओकोपजसकतहजबआपवरतरखतहोतोआपपानीकिबनारखसकतहोखानमयाखानाहयहतयकरसकतहोndashजससतोषीमाकिलएिसफचनाऔरगड़जागरणकरसकतहोआिदयहसबआपकशरीरकजािरयसहजहाआपकाशरीरपरभतकपहचनकातरीकाहवरतिबनाताम-झामकीपजाहयहततरहजहातनकामतलबशरीरहमतरवहजहा यानहोताहजोमनसहोताहऔरयजहायतरकाइ तमालहोताह

THEBEGINNINGLettheconversationbeginhellip

FollowthePenguinTwittercompenguinIndia

Keepup-to-datewithallourstoriesYouTubecompenguinindia

PinlsquoPenguinBooksrsquotoyourPinterest

LikelsquoPenguinBooksrsquoonFacebookcomPenguinIndia

FindoutmoreabouttheauthoranddiscovermorestorieslikethisatPenguincoin

पगइनब सUKCanadaIrelandAustraliaNewZealandIndiaSouthAfrica

PenguinBooksispartofthePenguinRandomHousegroupofcompanieswhoseaddressescanbefoundatglobalpenguinrandomhousecom

PublishedinPenguinBooksbyPenguinRandomHouseIndia2018

Thiscollectionpublished2018

यहिह दीस करणपहलीबार2016मपरकािशत|दसरािह दीस करण2017मपरकािशत

कॉपीराइटcopyदवद पटनायक2016

Themoralrightoftheauthorhasbeenasserted

CoverDesignerEPICचनलकिलएइरशादअसारीऔरनीरजनाथ

ISBN978-0-143-42798-8

e-ISBN978-9-387-62510-5

Thisdigitaleditionpublishedin2018

यहप तकइसशतपरिवकरयकीजारहीहिकपरकाशककीिलिखतपवानमितकिबनाइसका यावसाियकअथवाअ यिकसीभी पमउपयोगनहीिकयाजासकताइ हपनःपरकािशतकरिविकरययािकराएपरनहीिदयाजासकताहतथािज दबदअथवािकसीभीअ य पमपाठक कमा यइसकापिरचालननहीिकयाजासकता|यसभीशतप तककख़रीदारपरभीलागह गी|इससदभमसभीपरकाशनािधकारसरि तह|

  • Brand Page
  • पगइन बकस
  • Title Page
  • अनकरम
  • 1 धारमिक गरथ
  • 2 रामायण और महाभारत
  • 3 तरिमरति
  • 4 रग
  • 5 शिव
  • 6 जीव और जनत
  • 7 इदर
  • 8 वरदान और शराप
  • 9 सवरग और नरक
  • 10 शकति
  • 11 गणश
  • 12 असतर-शसतर
  • 13 पवितर जानवर
  • 14 गगा
  • 15 गीता
  • 16 तीरथ यातरा
  • 17 भगवान और भोजन
  • 18 यग
  • 19 सषटि
  • 20 दिशाऐ
  • 21 विवाह
  • 22 विभिनन रप
  • 23 विषण क अवतार
  • 24 गरह नकषतर
  • 25 वनसपति और भगवान
  • 26 पजा
  • Follow Penguin
  • कॉपीराइट
Page 2: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म

पगइन ारापरकािशतलखककीऔरिकताबजयािमथक

दवलोक

दवद पटनायक

कसग

पगइनब स

अनकरमलखककीओरसकछिट पिणया

पिरभाषाए

1धािमकगरथ

2रामायणऔरमहाभारत

3ितरमित

4रग

5िशव

6जीवऔरज त

7इदर

8वरदानऔरशराप

9 वगऔरनक

10शि त

11गणश

12अ तर-श तर

13पिवतरजानवर

14गगा

15गीता

16तीथयातरा

17भगवानऔरभोजन

18यग

19सि ट

20िदशाऐ

21िववाह

22िविभ न प

23िव णकअवतार

24गरहन तर

25वन पितऔरभगवान

26पजा

लखककीओरसकछिट पिणया

यहएकसगरहहपौरािणककथाओकबारमबातचीतकाइसनामकटिलिवज़नशोपरआधािरत

यहाकीगईचचात यहोयहज़ रीनहीndashआपअपनग ससलाहलसकतहइसबहतरसमझनकिलए

यहापौरािणककहािनय कोसरलतासबतायागयाहजोहमारशा तरऔरलोककथाओमिमलतीह

कोिशशकीगईहिककहािनय काममनबदलऔरइ हपढ़करपाठकइनमछपत व ानिफलॉसफ़ीकोसमझनकीकोिशशकर

जोमनयहािदयाहवोएकआ मपरकस जि टवसचहमरासचजोकईपरकारकस यमएकह य िक-

अनतपराणोमिछपाहसनातनस यइसपणतःिकसनदखाहव णकहनयनहज़ारइदरकसौआपकमरकवलदो

पिरभाषाएपि चमीिचतनपरिकरयाकआदीलोग किलएिहदिव वदि टच कानवालीहोसकतीहndashअगरहमअगरज़ीश दिमथ(िजसकिलएिहदीमlsquoिमथकrsquoश दचलनमह)कीपरानीपिरभाषाओ(lsquoअतािककअिववकपणअस यrsquo)कोचनौतीनादऔरइसकिलएनईपिरभाषा(lsquoकथाओपरतीक औरअन ठान म य तआ मपरकस यजोभारतीययापि चमीपराचीनयाआधिनकधिमकयाधमिनरप सभीस कितय कोगढ़ताहrsquo)नापशकरआ मपरकस यकिलएस कतश दlsquoिम याrsquoहndashजोव तगतस यकािवपरीतनहीबि कस यकी(जोअसीमह)एकसीिमतअिभ यि तह

िहदीअनवादमइनसीमाओकोदि टमरखतहएअगरज़ीकlsquoिमथrsquoश दकिलएम यतःlsquoआ यानrsquoकाउपयोगिकयाजारहाह

1

धािमकगरथभारतीयपौरािणकस कितकअनसारबहतसारगरथहजसवदपराणमहाभारतऔररामायणतोसबसपहलकौनसागरथआयाथा

lsquoगरथrsquoश दकाहमसभालकरइ तमालकरनाचािहए य िकगरथकवल2000सालपहलआयथउससपहलमौिखकपर पराचलनमथी

जोपहलावदआयावहथाऋ वदकछसमयबादआयसामवदऔरिफरयजवदकीरचनाहईइसकथोड़बादअथववदकीरचनाहईतोवदसबसपहलमौिखकगरथहिज ह4000सालसनानाश िकयागयाथा

3000सालपहलउपिनष कीरचनाहईउपिनषद या यानह2000सालपहलरामायणमहाभारतऔरबादमपराणआतहजोस कतमथ

क़रीब1000सालपहलकिवय नइ ह थानीयभाषामिलखनाश िकयाजसकबनरामायणहतिमलमबलरामदासरामायणहउिड़याममराठीमएकनाथरामायणहम यालममएज़थचनरामायणह

अबहममॉडनऐजमआतहतलसीरामायणअवधीमलगभग500सालपहलहीिलखीगई

उपिनषद याह

उपिनषदकासहीमतलबहमरसाथबठकबातकरोतोिकसीएकिवषयकउपरपिरचचाकरनाndashिममासािजसहमकहतहयहाख़ासफोकसहआ मापरndashअ तःमनचतनाममइ यािद

वद मबहतमतरहबहतसरीित-िरवाज़हउपिनषदमवद करह य परचचाएहराजाओकबीचमऋिषय कबीचमब च प ष औरि तरय कबीचमपित-पि नय कबीचमवद काअथजाननकिलए

औरइसकबादआतहरामायणऔरमहाभारतजहायजोरह यहउनकोकहािनय कमा यमस य तिकयाजारहाह

तोपहलावद(4000सालपरान)जहायिवचारज मथउसकबादउपिनषद(3000सालपरान)वद कामतलबसमझातहएपराणऔरमहाका य(2000सालपरान)जोइनिवचार कोकहािनय कमा यमसबतातह

पौरािणककथाएसिदयोसहहमकईकहािनयागीतोक पमसननकोिमलती

थीकईकहािनयाहमनाटकक पमदखनकोिमलतीथीतोपहल याआयापहल यानाटकोऔरगीतोमकहािनयासनाईजातीथीयादोनोपहलसहीथ

पहलगीतआया य िकहमपताहिकपहलवद ममतरकाजापहोताथाजापऐसहोताथाndashउ चारणतालऔरलयकाबहत यानरखाजाताथातोगीतबहतज़ रीहसामवदअसलमलयऔरसगीतपरकिदरतह

तोधीर-धीरजबयजवदआयायजोगीतथजोमौिखकपर पराथीवोय कअन ठान सजड़नलगीइसकामतलबहिकलोगपरदशनकरनलगऔरयअपनआपमएकिव ततपरदशनबनगएउसमपातरथऔरकौनसीलाईनकबबोलनीहयहतयथािफरय कबीचमलोग कामनोरजनकरनकिलएकहािनयासनाईजानलगीऔरयहासनाटककीश आतहईऔरनाटकइतनालोकिपरयहआिकपतानहीचलताथािकवहय कािह साहयाय कबीचवालािह साहिफरऐसाहआिकनाट शा तरजोनाटककबारमहवोपचमवदबनगया

हालािकवद मइदरसयऔरदसरदवताहलिकनउनकीकोईकहािनयानहीहएक-आधबारइधर-उधरकोईकहानीकाकोईवणनआताहलिकनजबपौरािणककालश होजाताहमतलब2000सालपहलतबबड़-बड़का यिलखगएजसरामायणमहाभारतऔरतबनाटककीपर परासहीमश हईकहतहयवनयपर पराभारतमलकआयथिसकदरकसगकछकहतहहमारपासभीनाटककीपर पराथीऔरहमनदोन कोिमलाकरनएतरीकसनाटकबनाएहमऐसाइसिलएसमझतहिककछश दहस कतमजसयविनकाndashजोश दयवनसआताहऔरउसकामतलबहमचकापदाअगरआपशरीनाथजीकमि दरमजायगतोशरीनाथजीजोराज थानमऔरगजरातमबहतलोकिपरयमिदरहतोवहाएकिपछवाईपिटगिचतरहोताहजोअसलममचकीप ठभिमह

तोजब1000सालपहलमिदरबननलगतोमिदर कअदरनाट शालाएभीबननलगीजहारामायणऔरमहाभारतकापरदशनहोताथातोभगवानकसामननाच-गानाऔरउसकसाथनाटकहोताथाक णकज मकानाटकयारामायणकीकहानीतोजोपहलदरबारमहोताथाराजाओकसामनवहमिदर महोनलगाजसआजकलकथककलीहमगरजबमगलशासनआयामिदर सवहवापसराजाओकदरबार मपहचगयागीत औरनाटक किवकासकीकहानीएकबड़ाहीिदलच पइितहासह

यजोकथाकारथ यायउनकीअपनीयामलकहािनयाथीयावोकहीससनकरहमसनातथयकहािनयाकहासआ

यहमलश दयहाख़तरनाकहदिखएसनातनधममकछमलनहीहोतािवचारआतहिवचारजातहचकरवातमलहरजसिगरतीऔरउबरतीहऔरकछभीमलनहीरहताकहतहबर ाकसरसजबचारवदिनकलथतोअसर नचोरीकरउ हपानीकअदरछपािदयािफरिव णनहिगरवक पमउससमदरसिनकालाहिगरवकामतलबहघोड़ाहिगरवकामन यकाशरीरहोताहलिकन

घोड़कासरअसर कोमारकववद कोवापसलकआएतोकहानीहकछखोनपानऔरिफरसनानकबारमतोवद काअसलीसरोतयामल याहवबर ाकसरसिनकलतोवसरोतहोसकतहपरहिगरवददीतोवोभीसरोतहोसकतह

तोयहपहलीहरकहानीसनानवालकसामनआतीहजसरामायणवा मीिककीकहानीथीयानारदकीिजससवा मीिकनसनीथीयाकाकभसडीकीिजसनिशवससनाऔरनारदकोसनायायह य कहतहिकिकसीकोपतानही य िकमलभाविकसकाहसरोतकौनहिकसीकोनहीमालम

महाभारतमभीयहीहसहीमहाभारतिकसकोपताह या यासकोपताहएककहानीहिजसमजािमनीकोकछसवाल कजवाबचािहएहोतहमहाभारतससबिधततोव यासकपासजातहउनकनािमलनपरव यासकिश यवश पयानकपासजातहवश पयानबतातहिकमनमौनवरतिलयाहतोमकहनहीसकतातोजािमनीकहाजाऐतोकोईचारप ीहोतहजोउ हजवाबदतहndashइससएकऔररा तािनकलामलकिलएतो यासनगणशकोबतायीथीवोमलमहाभारतहयावश पयाननजन याकोबताईयारोमहशननउगरसरवकोसनाईवश पयानससननकबाद

मलपाठकहासआयाइसबारमकहािनयाहयहिदखानकिलएिकमलयाअसलभावकछनहीहोतासबकहीनाकहीसआताहयहजोओिरजनलमलकीधारणाहबहतहीपा चा यिवचारहयहाफ़कहयहगोलाकारमकोनाढढ़नजसाहndashआपढढतरहगकभीनहीिमलगा

हमनवद यासकबारमसनाहिकवहबहतहीबदिधमानथऔरबहतहीअ छयव थापकथउनकबारमआप याबतासकतह

वद यासनमहाभारतकीरचनाकीथीतोउनकानामउससजड़ाहआहलिकनजोनामहवद यासउसकामतलबहही यव थाकरनातोवद यासवोहिजसनवदको यवि थतिकयाऔरपराण कोभीकहानीयहहिकएकसमयअकालआयाबारहसालकाअकालकोईकहताहचौदहसालकाअकालकोईकहताह100सालकाअकालआयाथाजबवदखोगएतबवद यासनउनकोसमटाऔरयवि थतिकयाएकतरहसndashजसअबहमउ हचारवद कीतरहजानतहवएकमछआिरनकबटथहमसोचतहवबरा णथ य िकऐसादशायागयाहजाितयािपछल2000सालपहलहीइतनीबड़ीहईह

अगरआपवद कोदख यानसअगरआपपढ़सम यायहिकमहमशालोग सकहताहिकआपवद कोlsquoपढ़rsquoनहीसकतआपकोlsquoसननाrsquoचािहएवदकोजसबीट सकासगीतआपपढ़नहीसकतndashसननाहीपड़गासोइटइसलाइकयका टरीडदबीट सndashयहवटिहयरदम

वद मदसिकताबहिजनकोमडलकहतहndashमडलएकगोलाकारहचकराकारहऔरहरमडलमस तहोतहऔरहरस तमछदहोतहिज हऋगयाऋचाकहतहछदिमलकरस तबनातहजोअ याययामडलबनतहइनमडल क

एकसगरहकोसमिहताकहतहतोआपकपासहऋगसिहतायजरसिहता ानसिहताअथवसिहतातोयहवद यासनिकयाथाndashजसक यटरमए सलशीटहोतीहतोपहलीसिहताकपहलमडलकपहलस तकपहलऋगको111कहग

वद यासकोलगािककोईसाधारणआदमीवद कोसमझनहीपाएगावबहतभावा मकहका यहमहावर और पक सभरहतोउ ह नपराण कीरचनाकी यासपराण सभीजड़हतोकहािनय कमा यमसउ ह नसबलोग कोसमझनकामौकािदयावमहानआदमीथ

इितहासकिहसाबस यास4000सालपरानथऔरमहाभारतऔरपराणकरीब2000सालपरानतो यासिकतनसालिजय2000स यादासालयायकहािनयासािह यकइनदोमहाका य कोजोड़तीहवद यासकज़िरयहमइनकहािनय कोसीध-सीधपढ़नका यानरखनाचािहए

अगरआपइितहासकार कोपछगतोवहकहगिकवदएकआदमीनहीथपरएकपर पराथआजभीएकमचहोताहजहासआपल चर या यानदतहउसको यासपीठकहतहमोटतौरपहोसकताह यासिव ान कायाप तकालयअ य कागटरहाहोगािज ह नबरस क ानको यवि थतिकयामयनहीकहसकतािकवहआदमीथयाऔरतल बयाछोटकालयागोरहमयकहािनयाअ छीलगतीहपरशायदयहएकपर पराथी

ऋिषवा मीिकनरामायणिलखीऐसासबकहतहपरआपनजसबोलाथाशायदउ होननहीिलखानारदनिलखाथातोइसमसच याहndash याऋिषवा मीिकनिलखाथायानारदन

रामायणसनातनहअसीमहndashइसकानआरभहनाअतऋिषवा मीिकआिदकिवथसबसपरथमकिवताकरचियता

परवऋिषकसबनयहएकिदलच पकहानीहउ ह ननारदमिनसरामकीकथासनीथीऔरवउसकबारमवनमिवचारकररहथएकिदनवएकपि यकजोड़कोउड़तहएदखरहथिकअचानकएकबहिलएकातीरआकरमादाप ीकोलगाऔरउसकीवहीम यहोगईजबउ ह ननरप ीकीवदनादखीजोअपनीसािथनकचार ओरिवयोगमच करकाटरहाथातोवा मीिकनबहिलएकोशरापिदयाlsquoतमभीइसीनरप ीकीतरहतड़पोत हारद कमत हजीननदrsquo

उनकयवा यपदकीतरहिनकलऔरवकिवताकीतरहसनाईिदएउनकशोकमिनकलश द लोकबनगयइसतरहकिवताकाज महआ

इसबातसपरस नहोकरअपनीकिवताओकोअपनिवचार कोऔररामकबारमअपनिवचार कोगथकरउ ह नरामपरएकस पणकिवतािलखीजोथीरामायण

आमतौरपरमानाजाताहिकऋिषवा मीिकएकचोरथदरअसलऋिष

वा मािकभगवशसहऔरऋिष यवनसउनकासबधहवहीलगमग500सालपरानीलोककथाओमर नाकरनामकएकसाधारणचोरकीकहानीहएकबारएकसाधनउससचोरीकरनकाकारणपछाऔरउसनउ रिदयािकवहयसबअपनपिरवारकिलएकरताहसाधनउससलाहदीिकवहअपनपिरवारसपछिकिजसतरहउ ह नउसकसाथलटकामालबाटाथा यावोउसीतरहउसकबरकमोकोभीबाटगजबउसयहसमझमआयािकवऐसाकछनहीकरगतोउसनसाधकीसलाहपरचोरीछोड़कररामनामकाजापअपनायाजबसाधचलगएतोर नाकरभलसlsquoमरामरामराrsquoजपनलगाजोधीर-धीरlsquoरामरामरामrsquoबनगयाऔरअतमउसपरब तापरा तहई

क दपराणमकितवासरामायणऔरएकम यालमस करणमशायदरचना मककारण सइनदोन कहािनय कोिमलािदयागयाहऔरर नाकरकोवा मीिकसजोड़िदयागयाहलिकनइसकाउ लखवा मीिकरामायणमनहीहयहएकआधिनक पातरहऔरयहआव यकनहीिकहमइसमान

जोवदहपराणहऔरउपिनषदहउनकामलपाठट टहमकहासिमलसकताह

यहबहतहीिसपलहndashफोनहआपकपासइटरनटहआपकपासइसमगगलहगगलमसचकरलीिजएआजकलसबइटरनटपरहआपlsquoसकरडट टरसऑफ़इिडयाrsquoगगलपरडालकरसचकरसकतहहमजानतनहीहिकअनवादमलपाठप तकालय कीसामगरीइ यािदसबइटरनटकज़िरएिमलसकताह

ऋ वदथव4000सालपहलिलखगयजोपहल2000सालपहलतकमौिखकपर परामथउसकबादिकसीनउसिलखाहोगापहलीबारबरा ीिलिपमशायदपि य परिलखागयाराजाअशोककसमयमप ख़राबहोजातहतोधीर-धीरएकपदसराप ाकरकइनकोदोबारािलखागयायहकामआशरम मयािव विव ालय मयाबरा ण कघर मिकयागयाबादमशारदािलिपमऔरउसकबाददवनागरीिलिपमिलखगयपपरम500-600सालपहलहीिलखगए

हमिबरिटशलोग कोबरामानतहलिकनयहउनकीवजहसहीइनगरथ कोप तकालय मरखागयाजहासअनवादसमी ाएछपहएस करणिमलनलगतोआजकलवहहरप तकालयनभारतमअमरीकामयरोपमइटरनटपरडालाहइसकीवजहसहमारकईमलशा तरअबआरामसिमलतह

2

रामायणऔरमहाभारत1980मदोबड़-बड़टीवीशोज़बनथरामायणऔरमहामारतऔरभारतमशायदहीकोईपिरवारहोगािजसनयशोज़नहीदखयहदोनोऐिप सइतनमह वपणकसबनगय

यहदोएिपकमहाका यफिमलीलाइफ़कबारमहइनकामह वसमझनकिलएहमिह टरीमजानापड़गा2500सालपहलजबबौ धमभारतआयाथा

गौतमब नबौ धमकापरचारिकयाउनकाकहनाथािकजीवनमदखइ छाओककारणहअगरइ छाएनहीह गीतोदखभीनहीहोगाइसकीवजहसस यासलनकीपर पराबहतपरचिलतहोगईऔरलोगस यासलनलगउससमयकईबदिधमान नसोचािकऐसजीवनतोनहीचलसकताअगरसबस यासीबनजाएगतोसासािरकजीवनकाम यकमहोनलगगाऔरसमाजमअसतलनहोजायगा

तबउससमयककिवय ऋिषय औरबरा ण नआ याि मकम य कोआमजीवनमजोड़नकतरीकढढ़तबउ ह नरामायणऔरमहाभारतकीरचनाकीजोपािरवािरकम य कबारमहऔरआपदखतोयपरोपटीिड यटसस पितकिववाद परहरामायणमइसकऊपरय होताहिकिकसकाबटाराजाबनगाऔरमहाभारतमभाईय मलड़ाईहोतीहक तरमयघर-घरकीकहािनयाहतोरामायणमरामकमा यमसऔरमहाभारतमक णकमा यमसवपािरवािरकसम याओकऊपरबहसकररहहmdashिकयहिकतनामराऔरिकतनात हाराअपनाऔरपरायाकामतलब याहइ यािदइनकहािनय कमा यमसवद कानको य तिकयाजारहाहऔरइसिलएयइतनलोकिपरयहोगए

2000सालपहलयकथाएआईऔर400-500साललगइ हिवकिसतहोनमतोमौयकाल(2300सालपहल)औरग तकाल(1700सालपहल)इसअविधकबीचमरामायणऔरमहाभारतकीरचनास कतमहईयकहािनयाशायदऔरपरानीरहीह गीहमनहीपता

तोपहल याआयारामायणयामहाभारत

यहथोड़ामि कलपर नहपौरािणकदि टकोणसहमारचारयगmdashपहलासतयगउसकबादतरतायग ापरयगऔरआिख़रमकिलयगआताह

रामायणकीघटनाएतरतायगकीसमि तऔर ापरयगकीश आतमहोती

हमहाभारतकीकहानीतबआतीहजब ापरयगसमा तहोताहऔरकिलयगकीश आतहोतीहतोपौरािणकिहसाबसअगरदखतोरामायणपहलआतीहवद यासकीमहाभारतमयिधि ठरकोरामायणकीकथासनाईजातीहजसवोअतीतमहइसकामतलबरामक णसपहलआएथ

लिकनअगरिलटरचरकिहसाबसदखतोलगताहजसमहाभारतपहलआईथीऔररामायणबादम य िकजोस कतइ तमालकीगईहमहाभारतमवोथोड़ीअश लगतीहयकहािनया600सालमधीर-धीरिलखीगईथीयहनहीिकएकआदमीनएकमहीनमपराका यिलखिदयाइसकपहल400सालपहलकीमौिखकपर पराभीथीतोयसब1000सालमिवकिसतहआयहसमझानाआसाननहीह

अगरए थरोपोलोिज टसपछोयासोिशयॉिलिज टसमाजशा तरीसपछोतोवोकहगिकमहाभारतमएक तरीकपाचपितहबहपित वसमाजहतोयहयादापराचीनहरामायणमएकप नीकसमाजहयािनमॉनोगमीइससलगताहिकमहाभारतपहलआई

अगरआपइितहासकार सपछोगतोएकऔरउ रआएगावोकहगिकमहाभारतकीकहानीउ रभारतकबारमहmdashजोपजाबका तरहऔरअबहिरयाणािद लीऔरउ रपरदशहलिकनरामायणकीकहानीसाऊथदि णभारतजातीहतोयहशायदबादमआई

इनसबकबीचमक णकीरासलीलािकधरहmdashरामायणमहयामहाभारतम

इसकाभीएकउ रनहीहक णकीजोबचपनकीकहानीहजबवो वालथवदावनऔरगोकलकीकहािनयामहाभारतमनहीआतीकही-कहीकछश दजसगोिव दगोपालएकआधबारआजातहमहाभारतमलिकनयशोदादवकीऔरलोगनहीआतयहिरवशपराणमआतीहहिरवशपराण1600सालपहलिलखागयाथाऔरिव णपराणजो1500सालपहलिलखागयाथाउसमइसकबारमिज़करआताहभागवतपराणजो1000सालपहलिलखीगईथीउसमक णकबचपनकीपरीकथाहिदलच पयहिकइसमराधाकावणननहीहरास-लीलाकावणनहलिकनराधानहीहवोजयदवकीगीतगोिवदमजो800सालपहलिलखीगईथीउसमआतीहलोगकहतथिकपराकतका यमराधाकानामकहीिछपाहआहमगरइसकाकोईपरमाणनहीहअगरदखतोक णकीरासलीलारामायणऔरमहाभारतकबादिलखीगईहलिकनकहानीकिहसाबसवहरामायणकबादऔरमहाभारतकपहलकीह

इनसबकबीचहमार यारिशवकबआतहऔरउनकीकहािनयाकबआनाशहोतीह

रामायणमहाभारतभगवदयहसबिव णकीकहािनयाहऔरिव णपराणकािह सामानीजातीहिव णककईअवतारइसानहोतहउनमरामऔरक णसबसपरिस हयमहाका यउनकऊपरव णवपर परामिलखगएइसकसग-सगशवपर पराभीिवकिसतहोरहीथीभारतम

िह दधमएकपड़कीतरहहएकशाखाव णवपर पराहदसरीशाखाशवपर पराहव णवपर परागह थजीवनमभागलनकबारमहइसमएकरामायणकीकहानीहजहापरामएकपि नतरवकापालनकरतहमहाभारतमहमदखतहिकदरौपदीकपाचपितहऔरएकक णकीरास-लीलाहजबक णशादीकरतहतोउनकीकईपि नयाहोतीहतोकईअलग-अलगपर परायिनकलरहीहयहापअलग-अलगस यताओकबारमबातहोरहीहलिकनगरह थजीवनसजड़रहतहएशवपर पराससारसिवमखहोनकबारमहिशवकीकहािनयािशवपराणसआतीहजो1500-2000सालपहलिलखीगईथीमहाभारतऔररामायणकसमय

शि तकहाहइससबमउनकीकहािनयाकहाह

तोजबदोशाखाएिनकलीलोग नशवपराणसयहीपर नपछाहिकदवीकहाहरामायणऔरमहाभारतदोन मदवीकावणनहिक तथोड़ावोबकगराउडमहिशवपराणमभीयहीहदवीउभरकरसामनआईकरीब200सालपहलभागवतपराणसपहलयसबगरथस कतमथइनकाराजकीयभाषाओमटरा सलशनअनवाद1000सालबादश हआ100-200सालपहलअगरजीमटरा लशनहोनाश हआऐसाकरनकीपरिकरया1000सालपहलश हई

रामायणऔरमहाभारतकोहमइितहासबलातह यायहकहनासहीहोगािकयसहीमऐितहािसकह

यहश दइितहासदोपरकारसदखाजासकताहएकतोआ याि मक पसदसराव ािनकतरीकसदखसकतहजसआपव ािनकतरीकसदखतोहमपराताि वकसबतचािहएह गइसत यमाननकिलएउसिहसाबसरामायणऔरमहाभारतकाकोईसबतनहीहतोव ािनकतरीकसहमइ हइितहासनहीकहगका यकहग

लिकनअगरआ या मकिहसाबसदखोतोइितहासकामतलबहलोग कीयादजोलोग काबतायागयाहिकयहत हाराइितहासहतोयादऔरइितहासमबहतफ़कहोताहिफलोसोिफ़कलीअगरदखोतोइितहासश दकामतलबहिकऐसीहीिजदगीहोतीहरामायणमहाभारतएकपरकारकामा यमहिफलौसफ़ीसमझानका

राममयादाप षो महजोिनयमऔरधमकापालनकरतहअगरआपमहाभारतदखतोवहाक णलीलाप षो महजोिनयम कापालननहीकरतपरतधमकाकरतहतोहरतरहकलोगहmdashजोिनयमकोमानतहऔरजोनहीमानतmdashऔरदोन कससाथमजीतहऔरउनकािर ता याहोताहवोरामायणऔरमहाभारतसमझातीह

इितहासकामतलबहlsquoऐसाहीहोताथाऐसाहीहोताहऔरऐसाहीहोतारहगाrsquomdashइसिलएइितहाससनातनहजबतकमन यहतबतकपरापटीइशसज़मीनकीसम याएहतबतकयसारीपरॉ ल सभीरहगीतोइितहासकोव ािनकआ याि मकयािव वासकज़िरयदखाजासकताहmdashयआपपरिनभर

हकसजोमीिनगआपकोलनाहवोआपलसकतहो

हमारपराणिकतनह

कहतहिक108पराणहिजसममहापराणहोतहउपपराणहोतहगावयामिदरक थलपराणहजो108पराणहउनमसमनपराणिशवपराणिव णपराणबर पराणऔरदवीपराणहबर पराणअसलमिशवपराणऔरिव णपराणकोिमलाकरहऔरदवीपराणबहतमह वपणह

जसाआपनकहाथािकिव णपराणगह थजीवनकबारमहऔरिशवपराणस यासकबारमहदवीपराणकािवषय याह

अगरआपकोएकस यासीकोगह थबनानाहतोउसकीशादीकरादनीचािहएयाजोगह थहऔरउसस यासीबनानाहतोवहिकसका यागकरगाmdash तरीका यागकरगातोदवीपराणसासािरकजीवनकबारमबातकरताहmdashपरकितऔरस कितकबीचकफ़ककबारमकबजीवनकाअनभवलनाचािहएयाकबजीवन यागकस यासलनाचािहएयहमनथीमहिह दधमकीऔरइसिलएदवीकसाथउनकािर ता याहयहआव यकहिव णकहतहिकउनकािरलशनिशपदवीकसाथबहतअनोखाहोताहकछकहािनय मवहउनकीमाताह(रणका)कछमउनकीप नीहोतीह(सीता)याकछमउनकीदो तहोतीह(दरौपदी)

िशवकादवीसिर ताबहतिसपलहोताहिशवबरागीहदवीउनकोगह थबनादतीहजबउनकीदवीसशादीहोतीहतोविशवशकरबनजातहऔरजबवदवीसदररहतहतबगौरीशकरबनजातहपरमकरनवालपितक पमवउमामह वरबनजातहएकगह थ

तोरामायणऔरमहाभारतकीकहािनयाहवपहलीबारकबसनाईग औरिकसपम

िह टॉिरकलीतोहमपतानहीलिकनपराण मकहतहिकपहलीबाररामायणरामकोहीसनाईगईथीउनकब च लवऔरकश ाराववा मीिककआशरममबड़हएऔरवा मीिकउ हरामायणसनातहजोउ हीनिलखीहोतीहलवऔरकशिफरअपनिपताकोसनातहकहतहिकरामनजबपहलीबाररामायणसनीउ ह नपछािकवोिकसकीकहानीहतोलवऔरकशनकहाlsquoहमआपकीकहानीसनारहहrsquoतोरामनकहाlsquoजोतमकहानीसनारहहोवोमरीकहानीसबहतरहrsquo

महाभारतकीकहानीदो-तीनबारसनाईजातीहनौिमषाजगलमऋिषरहतहवहाएकस यासीआताहिजसकानामउगरशरवासतहोताहसतकामतलबहटोरीटलरकहानीकारऔरसनानवाल काजोसरदारहोताहउसकहतहशॉनकसाउतीशॉनककोमहाभारतकीकहानीसनाताहऔरवहकहताहlsquoमनयहकहानीअपनिपतारोमहषणससनीहरोमहषणकाअथहर गटखड़होनाndashमतलबकीवहइतनीअ छीकहानीसनातहिकर गटखड़होजातहउगरशरवामतलबबलदआवाज़वालातोउगरशरवामहाभारतपहलीबारसनाताहउसनअपन

िपताससनीहऔरउ ह नवश पायनससनीिज ह न यासससनी

भागवदपराणकीकहानीिदलच पहअजनकबटकानामथाअिभम यऔरअिभम यकबटकानामथापरीि तऔरपरीि तकोएकत कनामकसापनडसिलयावजबमररहथतोउनकोबहतदखहोरहाथािकम यमररहाहमनयाग़लतीकीहइसिज़दगीका यामतलबहवोमानवकअि त वकबारमपरशानथतबसकमिणउनकपासआएजो यासमिनकबटथसककामतलबहतोतासकमिणतोतकीतरहजोउनकिपतानकहाथापिरि तकोबतादतहवभागवदपराणकीकथाबतातहक णकबचपनकीकहािनयारास-लीलाकीकहािनयाउनकाजीवनीइ यादीयकहािनयासननकबादपिरि तशातहोजातहऔरउ हम यसडरनहीलगता

गीतामहाभारतकाअशहइसकबारमकछबताइए

िजसगीताकीआपबातकररहहवोभगवतगीताहजोक णनअजनकोसनाईक तरकय सपहललिकनमहाभारतमकईगीताएहएक यासगीताहोतीहजोयिधि ठरकोमाक डयऋिषसनातहिफरकामगीताहजोक णयिधि ठरकोसनातहिफरअनगीताहजोय कबादअजनकोक णसनातहऔरउसकबादभगवतगीतादोबारासनातहतोगीताएबहतहपरजोपरचिलतहवोभगवतगीताहिजसहमकवलlsquoगीताrsquoकहतहयहभी मपवकउसअ यायसश होतीहजोमहाभारतकाबीचकािह साहऔरजहासचीज़बदलनलगतीह

तो यायहकहनासहीहोगािकरामायणऔरमहाभारतस कतमिलखीगयीह

हािलखीगईहलिकनजोहमारमनमहऔरजोस कतमिलखीगईहउसमबहतफ़कहजसहमरामायणमल मण-रखाकीबातकरतहपरल मण-रखास कतरामायणमनहीहतोजोरामायणहमारमनमहवहहलोकरामायणजोरीजनलभाषामिलखीगईथीहमारदशमकईभाषाएहदि णभारतमmdashतिमलतलगम यालमक नडपराथिमकिफरतलक कड़ीमराठीगजरातीराज थानीबगालीउिड़याआसामीइ यािदतोइनसभीभाषाओमकिवय ारारामायणिलखीग उ ह नअपनीज़ रतकिहसाबसरामायणकीपनरचनाकीस कतकासीधाअनवादनहीिकयातोरामायणएकगरथनहीहmdashएकपर पराह

अलग-अलगभाषाओमरामायणहहरभाषामबीस-प चीसया100तकरामायणह गीतोअगरआपकहिकतनीरामायणहभारतमतोकहग300500या1000माजबभीअपनब चकोरामायणसनातीहतोवहअपनीरामायणअपना पातरसनतीहऔरयह पातरवा मीिकरामायणसऔर यादामह वपणहवा मीिकरामायणकोमलरामायणकहगतलसीरामायणया यासरामायणकोनही यादातरलोग कोयहभीपतानहीिक यासकीभीएकरामायणनहीहमहाभारतकअदरएकअ यायहजहायिधि ठरकोमाक डयरामकीकथासनातह य िकयिधि ठरकातरहसालकाबनवासथाजोउनकजएमहारनकीवजहसहआऔरवइसबातकोलकररोतरहतहतबमाक डयकहतहिकरामनतोकछ

ग़लतीनहीकीथीतबभीउ हचौदहसालवहवनवासहआवतोकभीरोएनहीइसकोरामोप यानकहतहजहामहाभारतकअदररामायणआतीह

तोस कतमभीकईरामायणहभावभितकीिलखीभासाकीिलखीऔरिव यातकिवकािलदासकीिलखी(रघवश)तोजबआपस कतरामायणकीबातकरतहोतोमि कलहकहनािककौनसीरामायणकीबातहोरहीहजसल मण-रखामनकहािकस कतरामायणमनहीहवहकितवासीरामायणयानीबगलारामायणमआतीहपदरहवीशता दीमअवधीरामायणबादमआईजोतलसीदासनिलखीयहिह दीकीरामायणनहीकहलाएगी य िकिह दीभाषाअभीआईहतोअगरआपरामायणकाइितहासपढ़ोगतोपरभारतकाइितहासआपकोपताचलगाकबनरामायणदसवीशता दीमिलखीगईदाडीरामायणजोउिड़यामहवहसोलहवीशता दीमिलखीगईिफरकितवासीरामायणपदरहवीशता दीमिलखीगईकहानीतोवहीहलिकनअदरिववरणअलग-अलगहजसल मण-रखािकसीनडालिदयाजोपहलनहीथायावा मीिककीरामायणमरावणसीताकोउठालजाताहसीताकातबिव तत वयवरवा मीिकरामायणमनहीहरामआतहधनषउठातहकमानतोड़दतहऔरसीतासशादीकरलतह

रामलीलाकीपर परालगभग400-500सालपरानीहइसकपहलअलग-अलगनाटकहोतथबौ धममभीएकरामायणहजहाब वयरावणकोिश ादतहिकतमबहतहीबराकामकररहहोइसछोड़दोइनइ छाओको यागदोजनधममभीएकरामायणहजहारामकोपदमकहागयाहरामकोपदमइसिलएकहतह य िकवबहतसदरह

3

ितरमितहमितरमितककॉ स टकबारमबताइए

ितरमितमतीनदवताहmdashबर ािव णऔरिशवबर ाबर ा डकरचियताहिव णबर ा डकापालनकरतहऔरिशवजीबर ा डकिड टरॉयरहmdashतोएकजनरटरहएकओरगनाइज़रहऔरएकिड टरॉयरहlsquoGODrsquoकालॉिजकबहतअ छालगताहलिकनअगरयथाथमदखतोजबभीआपगावमजाएगआपिरसचकरगतोआपदखगिकितरमितकाकोईमिदरनहीहशवपर पराकमिदरमिशवकीमितयाह गीव णवपर पराकमिदरमिव णकीमितयाह गीऔरतीसराहोताहदवीकामिदरमतलबशा तपर परातोजबहमअसलमितरमितकहतहवहापरबर ानहीहोतवहापरदवीहोतीह

तोबर ाकीकोईपजानहीकरताउनकाकोईमिदरनहीहऐसाकसहोसकताह

ऐसमिदरहएक-आधप करमएकब ाकामिदरहसाउथमक भकोणममबर ाकाएकछोटामिदरहलिकनबर ाकीकोईपर परानहीहइसकाकारणबतानकिलएकईकहािनयाहकछिह टोिरकलरीज़ ससभीहकछऐ थरोपोलोिजकलरीज़ ससभीहिह दधम4000सालपरानाहऔरइसकदोभागहएकविदककालहोताहजोपहल2000सालहऔरजोन ट2000सालहउ हपौरािणककालमकाउ टिकयाजाताहविदककालम यादातरदवताहोतहपरकितकmdashजससयचदरमाइदरअि नइनकापजन यादाहोताथावहापरभगवानकाकॉ स ट यादानहीथाजोहमबर ािव णऔरिशवकहतहयहकॉ स टतबनहीथायहपौरािणककालमआताह

विदककालमय होतथmdashपरमिदरनहीहोतथमितपजानहीहोतीथीवहापरकहािनयाभीनहीहोतीथीबिसकलीएकय होताथाएकिरचअ सहोताथाकॉ पलीकिटडजोबरा णकरतथइसमकोईनहीजासकताथाबहतहीग तहोताथामिदरभीबहतहीअलगथवहानाट -मडपहोतथयाभोगमडपहोताथाजहाखानालगताथािरचअ सहोतथदवी-दवताहोतथऔरउ सवहोतथजोमितयाहोतीथीवहिशवकीहोतीथीयािव णकीहोतीथीऔरउनकअवतारयादवीकीहोतीथीबर ाकीमितयानहीहोतीथीइसकाकारणहोसकताहिकबर ाकासबधविदककालमय सजड़ाहआथापौरािणककालमविदकपर पराकोहमन यागाऔरअगमपर परायामिदरपर पराकोहमनवीकारातोइसिश टककारणबर ाकीपजानहीहोतीयहइसकाऐ थरोपोिलिजकलिह टोिरकलरीज़नहोसकताहलिकनअगर टोरीज़दखतो

बहतसीकहािनयाहइसिवषयपर

एककहानीकिहसाबसजोव णवपर परासआतीहिकबर ा डकीश वातकसहईथीकहतहिकिव णजबसोरहथतबपरलयथीजबवजागतोसि टकी थापनाहईऔरउनकीनाभीमसकमलकाएकफलिनकलाउसकअदरबर ाबठहएथजबबर ानपहलीबारदिनयाकोदखातोवडरगएिव णनउ हस भालातोबर ाकीपजानहीकरसकत य िकभगवानकभीभयभीतनहीहोसकतभगवानतोवोहजोभयकोिनकालतहतोइसिलएिव णकीपजाकरतहहमऔरबर ाकीनहीकरत

शवपर परामएकऔरकहानीहकहतहएकबारबर ाऔरिव णकबीचमबहतलड़ाईहोतीहबर ाकहतहिकमनदिनयाकीरचनाकीहतोमरीपजाहोनीचािहएऔरिव णकहतहिकपालनहारमह तोमरीपजाहोनीचािहएएकबारसि टकीयातराकरत-करतबर ािव णकआवासपरपहचतोिव णउनकवागतकिलएखड़भीनहीहएmdashइसबातपरबर ाबहतहीकरोिधतहोगएऔरउनदोन कबीचलड़ाईहोगईयहतयकरनकिलएिकदोन मसबसमहानकौनहबातयहातकपहचगईिकदोन कबीचय आर भहोगयातबिशवपरकटहएऔरउ ह नदोन कबीचमएकिवशालकायअि न- त भका पलिलयाजोइतनाऊचाथािकउसकानकोईआिदथानअतथाऔरयहिनणयहआिकजो त भकअितम-कोनकापतालगाएगावहही यादामहानमानाजाएगातरतहीिव णनख़दकोएकवराहामपिरविततकरिलयाऔर त भकअतकापतालगानकिलएपातालकीओरिनकलपड़बर ानखदकोएकराजहसमपिरविततकरक त भकीऊचाईखोजनकिलएआकाशमउड़ानभरीिफरएकमोड़परबर ाकीएककतकीप पसमलाक़ातहईजोधरतीकीओरबढ़रहाथाकतकीप पनबतायािकवहअि न त भकऊपरीछोरसिगराहबर ायहसमझगएिकउसिशखरतकपहचनमयगबीतजाएगतोकटनीितसबर ानउसकतकीप पसझठासा यदनकिलएमनािलयासा यएसािकिव णसप पकहिकबर ा त भकऊपरीछोरतकपहचनमक़ामयाबरहऔरपरमाणमवहीकतकीप पकोलाएहदभा यवशिशवकोउनकझठकापताचलगयाऔरउ ह नबर ाकानाशकरनाचाहाबर ाकी मायाचनासवकछहदतकशातहोगएपर तिशवनबर ाकोशरापिदयाlsquoतमन वयकोपजनीयबनानकिलएझठकासहारािलयाऔरइसीकारणतमिकसीक ारापजनहीजाओगrsquo

तीसरीकहानीशा तपर परासआतीहबर ाय कररहथऔरबग़लमउनकीप नीसािवतरीबठीथीसािवतरीनकहाlsquoमनहाकआतीहऔरआपतबतकय श नाकरrsquoबर ा कगयऔरउनकाइ तज़ारिकयापर तमहरतिनकलाजारहाथावपरशानहोगएउ ह नगायसएक तरीकोज मिदयािजसकानामपड़ागायतरीउनकोबग़लमलकरउ ह नय श करिदयाजबसािवतरीवापसआ उनकोबहतग साआयाउ ह नकहाlsquoआपथोड़ीदर कनहीसकतथइतनअधीरदवताकीकोईपजानहीकरगाrsquo

िशवकोिड टरोयरिवनाशककहाजाताहअगरवोिड टरोयरहतोहमउनकी

पजा योकरतहबर ाकीपजा योनहीकरतजोरचियताह

यादातर याहोताहिकहमिड टरॉयरवडसनतहतोहमारिदमागमएकनगिटवत वीरआतीहपरवद टताकनाशकहइसिलएहमउनकीपजाकरतहलिकनयहसहीइसिलएनहीलगता य िकउसीसोचसिफरबर ाऔरिव णद टताकरचियताऔरपालनहारबनजातहयहलॉिजकठीकनहीह य िकहमपछनाचािहएिकऐसा यािकरएटिकयािकसीनऔर यािड टरोएकररहहिजससिकरएटरकीपजानहीहोरहीमगरिड टरोयरकीहोरहीहअगरआपऋ वदपढ़तोवहाहमशाकहगिकिकरएशनिनमाणहमशाइ छासनहीहोताभारतम2500सालपहलबौ धमआयाथािजसमएकअ याव यकबातकहीगईथीिकदखकाकारणहइ छाएमतलबबर ाकासबधदखसहोगयाऔरइ छासभीिशवइ छाओकोख़ मकरनवालऔरक ट कनाशकह

कहानीकछऐसहिकबर ानबर ा डकीरचनाएकआकषकऔरतकीतरहकीिजसपवमोिहतहोगएउनकीआसि तइतनीबढ़गईिकिशवकोउ हयोगसरोकनापड़ाभोगयािनइ छापितऔरयोगयानीइ छाओकोदबानकीशि तकबीचकासतलनहिव णिव णकामइ छाकोिनकालदतहऔरदसर कोदतहmdashइ सानकोअपनीइ छाएनहीबि कदसर कीइ छाएपरीकरनीचािहएवइ छाकोमारतनहीपरउसकीजगहबदलदतहइसवजहसभिमकाएबदलजातीहतोरचनायहाहोरहीहइ छाओऔरक ट कीसर णयहाहदसर कीइ छाओकीऔरउनकक ट कािनवारणहोरहाहऔरनाशहोरहाहउनकक टकीवजहकािशवकामदवकानाशकरतहऔरयमदवकाभीवकामातकभीहऔरयमातकभीmdashकामऔरम यदोन कानाशकरनवाल

इनतीनोदवताओकीअपनीिवशषताएहहमबर ािव णऔरिशवकीछिवयोकबारमबताए

बर ाएकव िश कयाऋिषकीतरहनज़रआतहउनकहाथ मय करनकसाधनिदखाईदतहएककम डलएकच मचघीडालनकिलएएकवदसिहतायागरथवबरा णवणससबिधतहदसरीओरिव णका पहमशाराजकीयहोताहmdashिसरपमकटर मीकपड़चदनकाटीकाऔरफल कीमालािजसवनमालीकहतहउनकहाथ मशखचकरऔरगदाहोताहअपनरामअवतारमिव णधनषिलएहोतहऔरक णअवतारमबासरीिशविब कलअलगहउनकसारशरीरपराखलगीहईहोतीहऔरविदग बरकनामसजानजातह य िकवकपड़नहीपहनतपरत वीर मउ हगजचमहाथीकीचमया यागचमबाघकीचमऔरजटाओकसाथिदखातहिशवकासबधपराकितकचीज सहमगरिव णबनावटीऔरबनाईहईचीज़पहनतहआपकोइनचीज़ कोपानकिलएिकसान सतकातनवाल बनकर रगरज़ कीपलटनचािहएइनसबसामानकोपानकिलएस यतासजड़हतोहमारपासबर ाहिज ह नय सस यताकािनमाणिकयाइसस यताकोचलानऔरपालनकिलएहराजािव णऔरनाशकरनवालवरागीहऔरवउसीतरीक़ककपड़पहनतहिजसतरहयतीनदवतािदखतहऔरउनसिजतनिच हजड़हवोपरकितऔरसमाजकादपणह

आपनपहलशा तपर पराकबारमबातकीथीऔरहमितरदवकबारमबातकररहथयसारमलगॉडसहहमारीदवीइनसबमकहाह

िह दधममएकफडामटलिपरिसपलमौिलकिस ातहिकपरकितअचलहऔरपरकितदवीहयहकनवसहिजसममन यआताहतोजबहममलगॉडसकबारमबातकरतहतोबिसकलीहमअपनमनकबारमबातकररहहमन यकिदमाग़कादवीकसाथिर तािदखानकिलएकईकहािनयाहदवी-दवताओकीतोशा तपर परामबर ाकसाथदवीकािरलशनिशपदोहराहोताहएकतोवबर ाकीमाहकालीक पमऔरगौरीक पमबटीहकालीआर ययाजगलकापरतीकहबटीजोहवहस कितहवोगरामहयानीिवलजजोडोमि टकिटडलडहस यताहमन यआताहजगलसस कितकीओरिजसकावहिनमाणकरताहmdashतोिनमाणकािपताहऔरजगलकापतरहबर ापरवइसिरलशनिशपकोिर प टआदरनहीकरततोबर ाकोपजानहीजातािशवकसाथदवीकािरलशनिशपबहतअलगहmdashप नीकाशि तजोपरकितकीदवीहवपहलसतीक पमऔरदसरीबारपावतीक पमिशवकपासजातीहविशवकोमोिहतकरतीहवउ हगह थमखीचतीहऔरभागलनकोपरिरतकरतीह

िव णकसाथभीउनकासबसअनोखािरलशनिशपहअगरआपिव णकीपरानीमितयादखतोउनकबगलमल मीऔरसर वतीहोतीथीmdashदोन हीइनकीपि नयाहजबिव णरामकाअवतारलतहतोदवीसीताका पलतीहजबपरशरामका पलतहतोशीिबकमसरणकायािनउनकीमातािव णकाएकिफ डरोलनहीहोताmdashयदिवय कीज़ रतकिहसाबसबदलतारहताहतोअगरदवीनदरौपदीका पिलयाहतोवक णबनजातहउनकदो तऔरउसिहसाबसह पकरतहजसहीदवीराधाबनतीहतोक णबनजातहउनकपरमी

बर ाकािरलशनिशपहिकदवीमझ यादसकतीहवहमशाउ हवशमकरनाचाहतहअपनफ़ायदभोगकिलएउ हबदलनाचाहतहइसिलएउनकीपजानहीहोतीिशवकोयहसबभोगनहीचािहएमगरदवीकहतीहउ हिकलीज़भोगलीिजएलाइफ़मपािटिसपटकीिजएिव णकसाथवधमकीस थाहोतीहजहापदोन हीलाभािवतहोतहजहािव णभोगदतहऔरभोगलतभीहऔरदोन हीयोगभीिदखातहअनोखीबातयहहिकिव णकोप षो मयािनसवो चप षभीकहतहपरउनका पहमशाऔरत-समानफिमिननहजसकहरहह िकसवो चप ष तरीनमाह

मनएककहानीसनीहजहापिशवबर ाकासरकाटदतहतोयहकसपॉिसबलहिकएकभगवानदसरभगवानकासरकाटद

पौरािणककथाकोकभीभीिलटरलीसीधा-सीधानहीलतवहाहमशा पकहोतहआइिडयाज़समझनचािहएजसभगवानकतीनसरहोतहअबिरयललाइफ़मऐसातोनहीहोताहmdashपाचहाथतीनसरदसहाथपराण मबर ाकपाचसरहोतहतोकहतहिकबर ानजबसि टकोदखातोवह तरीक पमथीऔर

वहइतनमोिहतहोगएथिकउनकादसरासरतीसरासरचौथासरऔरपाचवाअसरिनकलआयाउनकीसदरताकोदखनकिलएपाचवासरघमडकापरतीकहघमडहोगयाथाउनकोिकउ ह नसि टकािनमाणिकयाहसभीदवी-दवताऔरजीव-ज तउ हदखकघबरागययहमारिपताहिकरएटरहयहऐसा य कररहहऔरसभीदवीदवतारोनलगउनक दनस दरआतहिशवकाभयकरव पआताहवबर ाकापाचवासरकाटदतहइसिलएिशवकोकपािलकाकहतहmdashवोिजनकहाथमकपालसरहोताहयहअनोखीबातहिकबर ािव णकीनाभीमकमलमबठतहऔरउनकापाचवासरिशवकहाथमह

ितरमितकीकहानीसहममाडनलाइफ़म यासीखिमलतीह

हमारीिज़दगीमभीहमबनातहचीज़ कोस भालतहऔरख़ मकरतहजसपस कोहमिकरऐटकरतहस भालतहऔरिड टरोएभीकरतहबर ािकरएटसिव णइनव टसतािकबाज़ारचलिशववोहजोपसमइटर टनहीरखतवरा यमागहउनकादसरीओरबर ाकब च कोपसमइतनाइटर टहिकवपसनहीदतिकसीकोऔरउसपरलड़तहतोकोईउनकीपजानहीकरतलिकनजोपसकोइ व टकरकमाकटमभजतहवहिव णहजोव डकसाथयापारबाज़ारहप सचजहवहउनकसाथइनवौ वडहmdashतोहमिव णकीपजाकरतहजबहमबढ़होजाएजबहमाराकायसमा तहोजाएऔरहममवरा यभावआजाएतोिशवकजसहमपस को यागसकतहतीन गणहमारभीतरहmdash यादातरबर ाहपरइनकीपजानहीकरनीचािहएिव णकीकरनीचािहएतािकअ तमिशवकीतरहभौितकताको यागकरआगबढ़सक

4

रगहमअपनक चरमदखतोकलररगहमसबजगहिदखताहमिदरोमजाएदवीदवताओकोजोकपड़हमपहनातहवोबहतकलरफलहोतहउनकजोि कनकारगहोताहवोभीबहतपरॉिमन टरहोताहइसकीिह टरी याहकलरहमारिलएबहतमह वरखताहऐसा योहहमारक चरम

अगरआपयरोपजाएतोसबजगहआपकोगरिदखाईदगाmdashगरिबि ड ज़दिवयर हाइट लोदसवसफ़दकपड़पहनतह लकया हाइटरग यादायज़नहीहोताहइिडयामरगगह थजीवनकसाथजड़ाहआहभारतमदोपर पराएिनकलीmdashएकहोतीथीवरा यकीपर परािजसमहमशाग एव तरपहनतथऔरदसरीथीगह थपर पराmdashसासािरकजीवनकीजहारग कोबहतमह विदयाजाताथातोजोस यासीहोताथावोबहतहीिस पलकपड़पहनताथाजोगह थहशादी-शदाहिजसकब चहवहारगकीबहतइ पोट सहरगकामतलबहोताथािकवहाखशहालीहसमदिधहशायदहमबोलसकतहिकजोइ दरधनषहमनदखातोहमनकहावहादवतारहतहतोरगवहासआतहशायदइसिलएहमनरगकोबहतइ पोट सदीहभगवानिव णकोकहतहिकवोरगनाथहयावक ठकोकहगिकवोरगभिमहदिनयाकोकहतहिकवोरगभिमहजोबिसकलीरगमचह टजहलाइफ़इज़अ टजिज़दगीरगमचहजहाभगवानकीलीलाचलरहीहयहापररगिबक सवरीइ पोट टइनजॉयमटकाभीएकरगहोताहजसफडक लवज़होतहअलग-अलगवसहीरगकाएक प टरमहोताहपरइदरधनषका प टरमवण-पट

लिकनइसकाएकपरि टकलरीज़नभीहभारतअपनीट टाइलइड टरीकिलएयानीकपड़ क यापारकिलएबहतहीफमसहोताथापरातनकालसलिकनिबरिटशआएऔरउ ह नइसकोतोड़िदयािड टरॉयकरिदयाइसिलएखादीकोइतनीइ पोट सदीगईह य िकहमारयहाकपड़हमबनातथऔरपशलयहथािकहमारपासएकरह यथाजोऔरकहीदिनयामनहीथावोथारगकजोड़नकाहमइसिफ सरकहतहmdashजबआपरगलगातहोकपड़परिजससरगजड़ताहकपड़परवोकवलभारतमहोताथाऔरकहीनहीयरोपकदश मभीनहीतोहमारीयख़बीहइिडयाकीयख़बीहिकरग-िबरगकपड़दतथदिनयाकोऔरअगरदिनयाकोदतहतोदवी-दवताओकोभीदगऔरइसिलएकहीपभीजाओइवनसाऊथई टएिशयामरिशयामभीजाओतोवहाहमशाकहगिकहमइिडयनट सटॉइलचािहएतोइिडयनट सटाय ससोनकीतरहह

इिडयाकोहमसोनाचािहएथाऔरहमट सटाइ सबचतथतोपराजो यापारहोताथािबफोरिबरिटशतोवहापकपड़ का यापारऔरउसमभीरगीनकपड़ कायापारबहतहीमह वपणहोताथाऔरशायदयहीकारणहिकपरातनकालमपौरािणककहािनय मदवी-दवताओकीकहािनय महमरगकोबहतमह वदतहतोएकिफ़लोसोिफ़कलरीज़नहऔरएकपरि टकलरीज़नह

हमारक वरम हाइटऔरफयरि कनकोबहतइपाट सदतहहमारमािकटमभीकईपरोड टरसहलड़कोकिलएलड़िकयोकिलएिजससगोरापनआजाताहलिकनदसरीओरहमक णकोपजतहउनकोमानतहउनकारगतोडाकहतोयाक णऐ चलीडाकथ याउनकारग लथाऔरउसकामह व याहउनककालरगकोहम योइतनाइपोट सदतह

यहफयरऔरडाककीकहानीहरएगरीक चरलक यिनटीकिष-परधानसमाजमहोतीहचाइनामभी लक- हाइटकाबहतबड़ािडवाइडहोताह य िकयहमानाजाताहिकजोअमीरहवोघरकबाहरनहीजाततोउनकोसनबननहीहोताइसिलएउनकाकौ पल शन हाइटहोताहऔरजोफी डमखत मकामकरतहवोडाकहोतहरगसआपको लासपताचलजातीहएकश दहअसय पशाफोरअ यटीफलगलएकलड़कीिजसनकभीसयनहीदखाहोमतलबहरि कनवडबीवरीलाइटउसकी वचाह करगकीहोगीतोयहिडवाइडएगरीक चरलक यिनटीमहोताहकवलभारतमहीनहीदसरीबातहइिडयामनाथसकईइ वडसआकरमणकारीआएथजोबहतताकतवरथऔरगोररगकथतोगोरारगहमपॉवरसएसोिसएटकरतहयाअमीरीसकरतह

पराण सइनकाकोईता लक़नहीहपराण मतोयहएकआ याि मकिवषयहऔरयहागोरऔरकालकाबहतहीअलगमतलबहोताहभारतीयउपमहा ीपमसबसख़शनमासमय याहोताहबािरशकामौसमऔरउसकठीकपहलजबबािरशकबादलआतहलोगबहतऐकसाइिटडहोजातहहमारखतीहरएकसाइिटडहोजातहऔरवोडाक लाउडसघन-कालबादलघन यामहmdashतोवोजोखशीआतीहवोसखआताहउसकोहमनक णकसाथजोड़ाहउनकाडाककौ ल शनडाकगहररगकीभिमसइमलीकगहरजगल सजड़ाहोताहmdashजोउपजाऊहोनकापरतीकहोताह

कालकसाथहमशासफ़दकोजोड़ाजाताहजसिशविहमालयमरहतहऔरिहमालय वतहसफ़दहतोिशवकोकहागयाहकपरगौरकफ़रकपरकजसाहाइटकलरहउनकातोअगरक णकालहतोिशवगोरहिव णकालहोगतोिशवगोरक टरा टहमशारहगा

आपपछसकतहिकिशवकारगकाला य नहीहजसकईफोटोमिदखतहतोजबभीआटमपपलयाबगनीकलरिदखातहउसकामतलबहभभतकारगराखकारग य िकिशववरागीहतोराखमिल तहलिकनअगरपोएटरीमदखयािलटरचरमदखतोउनकोकपरगौरबतायागयाहिव णडाकहिशवहाइटहबलराम हाइटहक ण लकहगौरीसफ़दरगकीहऔरकालीदवीलकरगकीहयमनाजोनदीहवो लकरगकीहकािलदीिजसकोकहगऔर

गगा हाइटकलरकीहोगीयहिवरोधबार-बारआताहयहिदखानकिलएिकयएकदसरकपयायहजसबौलकथाबगालमजोकथाहोतीहजबिशवपावतीकसाथहोतहतबपावतीनकालीका पधारणिकयाहोताहऔरिशव वतरगकहोतहकछसमयबादकालीकहतीहlsquoमएकनया पलगीमक णबनजाऊगीrsquoऔरिशवकहतहlsquoमराधाबनजाताहऔरम वतरगलकआऊगाrsquoअचानकिलगभीचजहोगयालिकनरगवहीरहा

िनवितमागऔरपरवि मागदोमागहोतहपौरािणककथाओमिनवि मागहजोदिनयासवरागकाहऔरगह थजीवनकोजगमलीनजीवनपरवि मागकहगक णपरवि मागकहऔरिशविनवि मागकहिफिज़ सभौितकिव ानकीदि टसकहसकतहmdashकालारोशनीसोखलताहऔरसफ़दउसपरितिविबतकरताहmdashयहािफरवहीउलटपनहरगएक पकहिजसकमा यमसवोयहिफलोसौफ़ीिदखानाचाहतहदोन दवताएकदसरकोक लीमटकररहह

क णकीजोपिटगसहउसमभीवो लरगमिदखतहइसका याअथह

जसिशवकाकलरपपलिदखानकिलएराखिदखानकिलएजबपटकररहथलककलरकीजगहवइिडगोरगकरतहिजसनीलकहतहइिडगोकोअगरपपरपडालतोवो लकिदखताहलिकनअगरथोड़ालाइटकरदोतोवह लहोजाताहधीर-धीरहमनक णको लकरनाश करिदया य िकहमपराकितककालरगस यादाअपराकितकनीलापसदहहमइसकीवजहयदतहिकवआकाशकरगकया योमकरगकहइस ल लककहगपरपरा लकनहीवहापयरगकाभदभावतोहहीवोतोपतानहीकबजाएगा

हमकोपताहल मीऔरदगाचटकलालसािड़यापहनतीहपरतजोसर वतीहवोहमशा हाइटपहनतीहइनकपीछकोईकहानीहजोआपबतासकतह

रग कपीछहमशाएककहानीहोतीहएकआईिडयाहोताहजोइसिफ़लोसोफ़ीकबारमबतातीहसर वतीहमशा ानकसाथसादगीकसाथजड़ीहोतीहिजसरगकऊपरकभीडाईनहीहोता

कभी-कभीसर वतीकोपीलाकपड़ाभीपहनातहबसतऋतमजबउनकीपजाहोतीहयहइसिलए य िकबसतमजोसरस कफलहोतहवपीलकलरकहोतहल मीकारगहमशाअथभिमकसाथजोड़ाजाताहऔरबािरशकपहलअगरआपखत कीिमटटीदखतोवहलालरगकीहोतीह य िकउसजोताजाताहऔरबािरशकबादवोहराहोजाताहइसकामतलबपहलवकमारीहऔरउसकबादवोमाताहतोकमारी पमजोदवीहोतीहवोदगामाकाकमारी पहतबलालकपड़होतहजबवमाताबनजातीहगौरीपजनकसमयmdashवगणशकीमाताहबबईमइसपजाकोबहतमनायाजाताहवहाहररगकीसाड़ीपहनातहलालरगकमारीकसाथपावरकसाथजड़ाहलालरगर तकारगहशि तकारगहतोइनसबअलग-अलगरग सअलग-अलगआइिडयाज़आरहहकहानीकमा यमसकपड़ कमा यमसहमारसबकॉिशयसमा डअचतनमन

सअलग-अलगपहलआतहऔरहमारजीवनऔरसोचमघल-िमलजातह

अगररगोकीबातहोरहीहतोऐसानहीहोसकतािकहमहोलीकीबातनकरयहकसश हई

उसकीएककहानीहक णजबब चथतोवअपनीमातायशोदाकपासजातहऔरकहतहिकउ ह नउनकोकाला य बनायाजबिकराधागोरीथीmdashऐसाअ याय य यशोदाह दीकाप टउनकगालपलगादतीहऔरकहतीहअबउनकारगबदलगयाहक णउसकबादराधाकिलएकालाजामनलातहऔरउनकोआखबदकरनकोकहतहतािकवउ हजामनिखलासकलिकनशरारतकरतहएवोजामनकारसउनकगालपरलगादतहऔरकहतहअबवहभीकालीहोग

एकऔररगहजोबहतइपोटटहहमारकलचरमवहहसफ़रनिजसहमकसरीकहतहजोहमारपिडतहवोभीकसरीपहनतहहनमानजीकाकलरभीकसरीहऔरकसरहरशभकायमइ तमालहोतीहइसका यामह वह

कसरीकोभगवारगभीकहतहऔरयहहमारनशनल लगमहतोआजकलिहदधमकोकसरीरगसजोड़ागयाहलिकनअगरआपिह टरीमदखतोऐसानहीथािह द वको यादातरलालरगकसाथजोड़ाजाताथाउसर त-चदनकहतथअगरआपगणशजीकीमितयाहनमानजीकीमितयावाराणसीमदखगतोवलालहवोधीर-धीरसमयकसाथऑरजकीतरफजारहाहइितहासकारऔरकिवयहजाननकीकोिशशकररहहिकयहसडनलीऑरजकहासआया यादातरयहभगवारगमोजि टकआडरसजड़ाहआहलिकनिहदधमकीजोपर पराहमदोहराऊगाmdashउसमएकवरािगय कीदिनयाहोतीहऔरएकगह थ कीदिनयाहोतीहऔरवरागीभगवारगपहनताहलिकनजोगह थहोतहवोहररगकाकपड़ापहनतहऔरउसमलालरगबहतमह वपणहोताहपीलानीलासफ़दभीतोअचानकसफ़रनकीइपोटसकसबढ़ीशायदइसिलए य िकजोस यािसय औरमहत कीदिनयाहवोबहतशि तशालीबनगयीिपछल1000साल महमयभीमाननलगहिकवहीहमारग हजबिकऐसानहीहहमारीपर परामशादी-शदाग भीहस यासीभीहहरपरकारकग ह तरीग हप षग हहरजाितकग हलिकनकहीनकहीस यासकसाथिह द वजड़नलगाशायदबौ धमस यागजड़नलगाइनकग आव तर कोमह विदयागयाग आव तरधीर-धीरभगवाहोगयाभगवारगकसरीरगकाहोगया

कसरीरगटाइगरबाघकारगभीहटाइगरइज़एसोिसएिटडिवदपावरजबफरीडम टरगलश हआथातबलोकमा यितलकनकसरीरगकोबहतमह विदयाकसरीकामतलबभीहटाइगरऔरयबलऔरपौ षसजड़ाहतोयहमस यिलिनटीप ष वसजड़ाहवरा यसजड़ाहएकऔरकारणहोसकताहह दीऔरकमकमयपजामबहतइ तमालहोतहअगरआपह दीऔरकमकमकोिमलातहतोऑरजकलरिनकलताहशायदलालरगबहत टरागथाउसकोमाइ डकरनकिलएआपह दीिमलातहऔरउससकसरीरगिनकला

यादातरकसरीरगबर चारीदवतापहनतहजसहनमानपरक णकभीनहीपहनगक णहमशापीता बरयापीलारगपहनगतोयहभगवारगहमशावरा ययाबर चयस यादाजड़ाहआहऔरयहमॉडनज़मानमयहिह द वसभीजड़गयाह

कालारगहमारक वरमअशभमानाजाताहलिकनसाउथमअय पाकभ तकालापहनतहऔरहमकालीदवीकीपजाभीकरतह

िहदधममकोईभीचीजिफ सडनहीहोतीहमशाबदलावआत-जातहिह टरीसचीज़बदलतीह योगरफ़ीसबदलतीहजोनॉथमहोताहवोसाउथमनहीहोताजोई टमहोताहवोव टमनहीहोतातोजबहमकहगिकहमारधममयहरगअशभहतोवोकवलएकपरातमहोगायाएकसपरदायमहोगाभारतबहतबड़ादशहऔरिहदधमबहतहीिवशालह ाननहोनककारणलगताहमरघरमयाबग़लमजोहोरहाहवोपरभारतमहोरहाहऐसानहीह

अबजसकालरगकिलएहमनकहाहिकपरो लमह य िककालारगजाद-टोनसजड़ाहलिकनकालारगपजामभीइ तमालहोताहऐसीख़ासपजाहजहाकालारगइ तमालहोताहजसअगरिकसीकीआकि मकम यहोजायतोकालारगइ तमालकरगअगरआपकोअगमिलटरचरकबारमपताहतोयहशभ-अशभजगहकसाथबदलजाताहऔरअगरआपदखतोअय पासपरदायकलोगजोकरलमरहतहवकालारगपहनतहअगरइसकाकारणढढगतोभीआसानीसनहीिमलगाआपकवलअदाज़ालगासकतह य िककरलममि लमबहतहिहदभीबहतहतोजोहजजातथवसफदरगपहनतथतोशायदअय पालोग नकहािकवसफ़दनहीकालारगपहनगदसराकारणयहहोसकताहिकअय पाकमिदर मकवलबरा णहीनहीहरजाितकलोगजातथबरा णसफ़दपहनतथतोभ त नकहािकहमकालापहनग

कोईरगशभयाअशभनहीहोतावोि थितय किहसाबसबदलजाताहजसआयवदमकहगिककोईदोषअ छायाबरानहीहोताउसकअनपातमगड़बड़ीहोसकतीहिह दधममभीकछअ छायाबरानहीहनहीतोहमअपनबालसफ़दकरवानपड़गगीतगोिव दमएकफमसलाइनहजहाराधाक णकऊपरग साहऔरकहतीहlsquoमझकालादखनाभीनहीrsquoवअपनबालऔरभव कोसफ़दडाईकरनाचाहतीहऔररातकोघरसबाहरनहीजानाचाहतीउनकीजोसखीहोतीहवोबोलतीहlsquoअ छातोअगरआखबदकरोगीतोकालारगहीिदखगातोकालसकहाभागकजाओगीrsquo

5

िशविशवितरमितकअिभ नअगहउनकाजो पहवहभड़कीलाहआपिशवकइितहासकबारम याबतासकतह

िशवकाइितहासबहतपरानाहवद मभीउनकािज़करहऔरइदरसयअि नवायकािजक़रहलिकनिशविव णकानाम यादानहीआताहवद मिशवकानामआताहऔरउनकाजोपरानानामह दरवहआताहबहतसार तोतरिह सह दरकजस दर तितया दर तरोतऔरवहाऐसालगताहिककिवभयस दरकबारमिलखरहाहउ हवन पितय सजोड़ाहआहपशओसजोड़ाहआहकहतहिकइडसवलीिसिवलाइज़शनिसधघाटीस यतामभीशायदिशवकीपजाहोतीथी य िकवहाकीमोहर मयोगीबठहएिदखायागयाहितरशलकसाथवद म दरकानामआताहलिकनिशवयाशि तकाजसश दहवसानहीहउनकासदभवन पितकसाथजगलकसाथजड़ी-बिटयऔररातकसाथडरयािव मयकसगआताहmdashजसिकउनकानामनहीलसकतऐतरयबरा णभीकहतहिकइनकानामभीनहीलनाचािहएय कश आतमलिकनय कप चातउनकानामलसकतहवबहतपावरफलदवताहलिकनउनकबारमकोईकहानीनहीिमलतीिसवायपराण कजोबौ कालकबादआएह

यजोकहािनयाहयहािशवकीशादीकऊपरबहत-सीकहािनयाहयहबातआ चयचिकतकरनवालीह य िकपौरािणककालकपहलब कालआयाथाऔरब कालमवरा यकामह वथापौरािणककहािनयाmdashरामायणमहाभारतिशवपराणकीकहािनयाआ जहापगह थजीवनकोऊपरबहतमह विदयागयाहमदखतहिकपौरािणककथाओमवदकजोपातरहवोनईभिमकाललतहगह थजीवनऔरवरागयजीवनकबीचि लयरटशनह

िशवकमिदरबननश हए2000सालपहलmdashजसकलाशऐलोरामबरीहद वरमिदरतनजावरमिफर1000सालपहलबहतबड़-बड़िशवमिदरबनजोयदशातहिकिशवएकबहदचहतदवताबनगएशवमठश होजाताहजोव णवमठऔरशा तमठकीबराबरीकरतहजससाउथमअयरऔरअयगारकाकिपटशनहोताहवसाहीशवऔरव णवकापरभारतमएकदसरकीपरित पधामरहतहिशवकाइपोटसिपछल2000सालमबढ़ाहतोइडसवलीसिशवकबारमउ लखशायदश हआउसकबादवदमशायदकछश दआतहआजकलजोहमउनकीफोटोज़दखतहmdashभभतलगाएहएहाथीयाबाघकाचमपहन

औरसापलपटहएहmdashयहसबपराण कसमयहआ

कईकहािनयोमिशवयोगीहऔरकई टोरीज़मवगह थहआपकहरहहिकवोदोनोहलिकनअसली प याहउनका

इससमझनकिलएहमबौ धमकऊपर यानदनापड़गाकहानीइसपरकारहिकजोिस ाथगौतमथवकिपलव तकयवराजथऔरशादीशदाथऔरउनकाएकब चाथासबकछथामगरवोख़शनहीथmdashउनकोलगािकबीमारीआनवालीहबढ़ापाआनवालाहम यआनवालीहतोजीवनमबहतदखहवदखसमि तचाहतथतोउ ह नस यासिलयाघर-बारसबछोड़कउ ह नतप याकीिजससउनकोसमझआयाइ छाऔरकामदखकाकारणह

लिकनिशवपराणमइसकीिब कलऑपोिज़टकहानीहिहमालयपवतकऊपरिशवएकयोगीरहतहिज हदवीयानीगौडसआककलाशपवतसनीचलआतीहऔरउनकसाथवशादीकरतीहतोजोस यासीथावहगह थबनजाताहतोदोन कहािनय मयहदोन एकदसरसउलटचीज़ होरहीहऔरदोनबहतइपोटटह

तोबिसकलीयहाएकटशनहवयोगयावरा यकीतरफजारहहऔरदवीउनकोभोगकीतरफलजारहीहऔरशादीकबादउनका पपराबदलजाताहतोसडनलीहीइज़अ यिज़िशयनववीणापकड़तहहाथमऔरवीणापानीबनजातहवीनाचतहतोनटराजबनगएरामायणमहाभारतमिशव-शि तकीकहानीसनातहजबहमततर-शा तरकबारमबातकरतहतोहमशायकहानीबताएगिकपावतीनिशवसएकपर नपछाऔरउ ह नउ रिदयाअबटोरीटलरकहानीकारबनगए कॉलर ानीबनगएmdashइसकपहलतोवहिब कलगभीरथआखबदथीवोिकसीकसाथबातनहीकरतथअबबातकरतहऔरबहसभीदवीनउनकोदिनयाकसाथएगजकरिदयािशववहहजोदिनयाको यागचकहऔरशकरवोहजोदिनयाकहतोयदोफॉमिनकलकआतहपराण म

िव णककईअवतारहजसिकरामऔरक णलिकनिशवकअवतारनहीह पहऐसा यो

िशवकफॉमजहलिकनवथोड़अलगपरकारकहिशववरागसससारकीतरफआतहऔरिव णससारमरहकभलोककीतरफआतहऔरयहापवोज मऔरम यअनभवकरतहतबउसअवतारकहाजाताहवकठसवोऊपरसनीचआयतोअवतरणिकयाह

िशवकी टोरीज़मउनकासमयसज मऔरम यसकोईलना-दनानहीहवपरहइससबसऔरइसिलएउनकअलग-अलग पहोतहनॉथइिडयामफमसजो पहवहहभोलनाथका पिजसकोकछदिनयादारीसमझमनहीआतीएककहानीहिजसमरावणउनकपासआताहऔरएकबहतअ छागानागाताहऔरिशवबहतख़शहोतहऔरउनसपछतहिक याचाहतहोऔररावणकहताहlsquoमचाहताहिकआपकीप नीमरीप नीबनजाएrsquoिशवकहतहहाठीकहललो

य िकभोलनाथहउनकोसमझमनहीआतािकप नीकामतलब याहतोपावतीजानजातीहिकउ हहीपरोबलमहडलकरनापड़गा

दसरा पहोताहभरव पबहतहीग सबालाछोटी-छोटीबात मइतनाग साआजाताहउनकनाख़नबढ़जातहआखलालहोजातीहबहतहीभयानक पहोताहभरवभरव पमउनकसाथक होतहभतहोतहभयसआताहभरवऔरवोभयकर पधारणकरलतह

औरएक पहोताहआशतोषयानीिजसग साभीज दीआजाताहऔरज दीठडाभीहोजाताहअगरआपमाफ़ीमागलतोआसानीस माकरगआपकोएकऔर पहअधनारी वरजोआधाप षऔरआधा तरीहवअपनीप नीसइतना यारकरतहिकअपनशरीरकाआधाभागउनकोददतहतािकवदोन हमशासगरह

कछत वीर मिशवकोवरागीिदखातहपरउनकसगशि तऔरउनकब चहजोिदखातहिकवस यासीऔरगह थदोन हजसहमारमडसअलग-अलगहोतहइमोशनअलगहोतहऔरहमिसचएशनकिहसाबसबदलतहतोभगवानकभीकई पहोतहलिकनवहयोगीिजनकोदवीनभोगीबनायािदयाह

मिदरोमरामकीक णकीऔरअ यभगवानोकीमितयाहोतीहलिकनिशवकमिदरोमउनकीमितनहीहोतीहऐसा योह

वदमतर ाराऔरय क ाराकछबातबतानाचाहतथउपिनष नवद समीिनगिनकालनकीकोिशशकीइससवदातकाज महआयानीवद काअतउपिनषदमआ माश दबहतइपोटटहोजातीहऔरपछाजाताहआ माका पयाहआ मातोिनराकारहऔरमझआ माकीपजाकरनीहतोमकसक तोहमनउसकोएक पिदयाहिशविलगकामतलबवोआ माकाएक पहयएकपहलीहिकिजसकाकोईनहीहोताजोिनगणहउसआपकससगणबनारहहोmdashइसिलएिशविलगिशवमिदर म थािपतकरतह

यकहानीबताइएिजसमगगािशवकीजटाओसबहतीह

गगाकोदखतोनदीहजोअि थरहिशवपहाड़कऊपरबठतहि थरपहाड़आ माहऔरनदीपरकितयदोन उलटहतोआ माऔरपरकितकबीचकीबात-चीतिशवऔरशि तकासवादहजोि थरह

कहानीयहिकएकराजाहसागरिजनकसबबटमरगएहऔरवसोचरहहिकमरबट कापनज महोगायानहीकिपलामिनभगीरथसागरकपोतकोबतातहिकअगर वगसगगाभलोकपआजाएऔरउसनदीमआपअपनिपताऔरचाचाओकीराखिवसिजतकरदोतोउनकापनज मज़ रहोगातोभगीरथनामकाजोयवकहवहबहततप याकरताहऔरइदरकोपरस नकरताहऔरकहताहिकआपगगाकोबोिलए वगलोकसभलोकआनकिलएगगाकहतीहमआजाऊगीलिकनमराजोफोसहबहावहवहदिनयाकोतहस-नहसकरसकताहबर ाकहतहतमिशवकपासजाओजोि थरहवअि थरचीज कोपकड़सकतहिशवकहतहlsquoमएकजगहबठजाऊगाऔरगगामरसरकऊपरिगर

सकतीहrsquoगगाहसतीहlsquoअगरमिकसीकसरकऊपरिग गीतोवहफटजाएगाrsquoिशवकहतहlsquoदखतहrsquoगगाउनकिसरकऊपरिगरतीहऔरजटाओमफसजातीहउनकीताक़तकमहोजातीहऔरवसाधारणवगसबहनलगतीह

जोपानीहिगगपॉटसिशविलगपिगरताहमिदर मवहगगाकोिसबलाइज़करताहिशवजोहवोवरागीहवदिनयादारीसपरहलिकनजबतकवोदिनयामइ टर टनहीलगतबतकपरॉ लमसौ वनहीहोगाहमारीदिनयाममतलबआ माकोजागतकरनाबहतमह वपणहजसमनकहािकिशवपराणमदवीहोतीहिशवसशादीकिलएतोशादीएकतरीकाहउनकोदिनयाकसाथएगजकरनकािशवबठकतपकरतहयाभागपीकबठरहतहतोवदिनयासअनिभ यहतोउनकोजगानकिलएयसबपरयासहिशवमिदर मभ ततालीबजातहतािकवउठजाएऔरहमारीबातसनिशविलगकचार ओरजोयोिनहवहदवीका पहदवीउनकोकसकपकड़करखतीहतािकवहभागनजाएउनकीप नीगौरीउनकोपकड़करखतीहगगाउनपरपानीफकतीहऔरभ ततालीबजातहतािकवहउठऔरउनकीबातसन

िशवकामिदरकहीभीहोसकताहmdashपड़ कनीचशमशानभिममबड़ामिदरबनानकीआव यकतानहीहजसक णकमिदरबड़-बड़भ यहोतहिव णकमिदररामकमिदरभ यहोतहिशवकीमितएकिसपलप थरकीहोतीहएकसाधारणिशविलगहोताहऔरउसकऊपरगगाबहरहीहऔरनीचयोनीक पमदवीहयहकाफ़ीहmdashआपवहाबलकाप ाफकसकतहोक ाभीवहानाचसकताहकछभीकरसकतहोवभोलबाबाह यादाकछिडमाडनहीकरतयहापहमक चादधभीचढ़ासकतहदसरमिदर कीतरहनहीजहाम खनचढ़ानापड़ताहआजकलवसकछलोग नइनसबचीज़ का यवसायबनािलयाहलिकनिशवभोलहउनकोिसपलचीजपसदहडायर टहअगरग साआताहतोबहतग साआताहऔरअगरशातहतोएकदमशातहोजातहभागपीकरम तरहतहबहतहीअलगपरकारकदवताहवदवयाअसरमफकनहीदखतहवसबकोबहत यारकरतहरावणउनकािपरयभ तहरामभीऔरहनमानभीकोईतोकहतहहनमानिशवक व पह

िशवअपनीतीसरीआखकबइ तमालकरतह

यहफमसवाक़याहजबपावतीजातीहिशवकपासऔरचाहतीहिकिशवउनकीतरफ़दखलिकनिशव यानमहऔरउ हफ़कनहीपड़तावएकिहलादनवालवाक़यसगज़रहसतीउनकीप नीनआ मदाहकरिलयाहग समिशवनदकाय बरबादकरिदयाऔरिफरदिनयासअपनआपकोअलगकरिलयाअपनीगफ़ामपावतीउ हअपनीओरखीचतीहपरवनहीिहलतइदरसोचतहिकवबीचमआयगऔरचीज़ कोमज़दारबनादगवकामदवकपासजातहजोइ छाओकदवहऔरकहतहआपिशवजीकीतरफएकबाणचलादोकामदवबसतऋतकसाथआतहअ सराओकसाथभीऔरकलाशपवतकीओरएकतीरचलातह

िशवअपनीआखबदरखतहलिकनअपनीतीसरीआखखोललतहऔरकाम

कोभ मकरदतहऔरवहराखअपनऊपरलगालतहतोयहउनकाबहतभयानक पहोताहथडआईतीसरीआखकामतलबहआपअपनीिडज़ायरकोइ छाओकोिड टरॉयकरतहो य िकदिनयािडज़ायरसिनकलीहइसिलएहमिशवकोिड टरायरकहतहउ ह नदिनयाकोिड टरॉयनहीिकयाहउ ह नकामकोिड टरॉयिकयाह

लिकनशा तपर परामदसरीकहानीहजोकहतीहिकिशवकीतीसरीआखदवीकीवजहसआई य िकजबपावतीउनकसामनआ उ ह नकहािकइतनीसदर तरीहऔरउनकस दयकोदोआख सहीकसदखगइसिलएतीसरीआखआगईतािकवउनकापराअनभवकरसक

पहली टोरीस कतमपराणसआतीहऔरदसरीमौिखकहबगालकबॉललोगिशवकीतीसरीआखदतहजोअसलमएकश तरहऔरएकरोमि टकनज़िरयादतहइसशा तपर पराकीकहानीस

6

जीवऔरज तबर ा डमकईपरकारकजीव-ज तहमन यहदवहअसरहनागहयसबकहासआएह

यसबबर ाकपोतहकहतहिकपरकितहमशासथीलिकनजोजीवज तहयसबबर ासआयहबर ाककईमानसपतरथकछकहािनय मवस तऋिषथऔरकछकहािनय मवदसपरजापितथऔरिफरबर ानभीअपनिदमाग़सएक तरीकोज मिदयापरकछकहािनय मकहतहिकउ ह नअपनशरीरसतरीकोज मिदयाऔरअपनिदमागसऋिषय कोज मिदयािफरइनऋिषयकोएकप नीदीिजनसअलग-अलगपरकारकजीव-ज तपदाहएजसक यपऋिषकीदोपि नयाथीएककानामथािदितऔरदसरीकाअिदितअिदितसआिद यआएिजनकोहमदवकहतहऔरदीितसद यआयिजनकोहमअसरकहतहक यपऋिषकीअ यपि नयाभीथीजसिकिवनीतािजसनग ड़प ीकोज मिदयाऔरदसरीप नीहकद िजसननागब च कोज मिदयाऔरएकहसरासािजसनरगनवालजानवर कोज मिदयातोयजानवरप ीय सबबर ाकपतरक यपकब चह

इसपरकारवशबनतहndashिपताएकहीहोताहक यपमिनऔरकईकहािनयमबर ा वयलिकनअलग-अलगमाताएहोतीहइसिलयउनकाचिरतरअलगहोताह य िकदहमासआतीहऔरिदमाग़िपतासआताह

बर ा डकअलग-अलगजीवज तकीिवशषताए याह

जोदवहोतह वगमवोिवलासपणजीवनजीतहअमीर कीतरहउनकपाससबसखहोताहवअ सराओकाडासदखतहग धवोकगीतसनतहऔरकछनहीकरतअगरआपउनकोय किलएबलाओगतोजबतकआपउनकोभटनदोवोतबतकनहीआएगऔरजबआएगतोकछदकरजाएग

असर कबारमसोचअलगहअगरआपदवताओकदि टकोणसदखतोअसरउनकिलएएकशरटख़तराहोतहउनकिहसाबसवजलसईषालहोतहजोदवताओकाधनचाहतहउनकद मनहलिकनउनअसर कदि टकोणसदखतोवोकहगिकदवताओनहमाराधनछीनाहऔरअसर कोदबायागयाहरा सवोहजोदसर कीचीज़ कोछीनलताहजसरावणनकबरकारा यछीनाऔररामससीताछीनीय ाशआरएसोिसयटडिवदहोरिडगयानीयधनजमाकरतरहतहऔरिकसीकोनहीदतउनकोहमशाछोटकदकािदखाया

जाताहिवकतहोतहलिकनउनकअलग-बगलहमशास दरि तरय ह गीिज ह नमहगगहनपहनहएह गndashउनि तरय कोभीउ ह नइकटठािकयाह

दवताकोहमशाह डसमिदखायाजाएगाऔरअसर कोअगलीबदसरतिदखायाजाएगारा सकोपावरफलिदखायाजाएगाऔरय कोिवकतिदखायाजाएगासबसस दरग धवकोिदखायाजाएगासग धसज मिलयाहिज ह नअ सरायभीबहतस दरहोतीहअ सराकामतलबहपानीतोवहवॉटरकीतरहहोतीहदटसदयरएससयउनकामलत वहनागाज़आरएसोिसयटडिवदफरिटिलटीऔरमिजकलपावसहोतहउनकपासलोगस सीहोतहडरातहऔरमोहतभीहनािगनिवषक याजसीहोतीहमतलबवहआपकोअटर टकरगीऔरअगरपकड़िलयातोआपकोमारभीसकतीह

अगरदवता वगसआतहतोअसरऔररा सकहासआतह

बर ा डएकम टी टोरीडिबि डगबहमिजलाइमारतकीतरहहजोधरतीकऊपरहउसकोलोककहतहऔरजोधरतीकनीचहउसकोतलकहतहतोदवधरतीकऊपरलोकमरहतहऔरअसरपातालमधरतीकनीचरहतहपातालश दपाndashतालमसआताहमतलबपरकनीचकईलोगकहतहिकअसरय नागावद सनहीआएहयनोनविदकटरिडशनसआएहजसजाितय औरजनजाितय सिह दइ ममएक टरीमऑफथॉटवद सआयाहअसरश दकाइ तमालवद महोताहलिकनवभगवानकबराबरहोतहलिकनपराण मअसरिवलनबनजातहऔरउनकोधरतीकनीचरहनापड़ताहगीतामवनकमरहतहतोआपदखगिकउनका टटसिश टहोनलगताहतोइसिलयदवदवीअसरनागाय ससबअलग-अलगपीिरयडसऔरअलग-अलगक यिनटीसआएऔरइनकीकहािनयापराण मसि मिलतहोगई

अमतमथनकीकहानीहमनसनीहइसकारह यबताइय

मरनकाडरहरजीव-ज तकोहोताहलिकनदवताओकपासएकऐसीचीज़हिजससवहमरतनहीहयानीवअमररहतहतोवद सपराण तकयहकॉ स टबहतइ पोटसपाताहएकसागरहजोदधकासागरह ीरसागरिजसकोकहतहमानतहिकअमतउसीमिछपाहआहलिकनजोसबसपरानीकहानीहअमतमथनकीवहअमतकबारमहहीनहीइसकहानीकिहसाबस ीरसागरमल मीिछपीहईथीएकबारऋिषदवासाआएऔरइ दरनउनकीइ स टकीउनकोइ नोरकरकदवासाकोबहतग साआयाऔरउ ह नइ दरकोशरापिदयािकउनकीसारीधन-दौलतचलीजाएगीवअपनाशरीयानीलकभीगवादगऔरयहशरापस यहोजाताहल मी वगछोड़क ीरसागरमिछपजातीहदवताबहतअपसटदखीहोतहऔरल मीकोवहासिनकालनाचाहतहलिकनउनमइतनापॉवरनहीहोतावअसर कीमददलतहनामलीकहािनय मदवऔरअसरहमशाझगड़ाकरतहलिकनइसबारविमलकमथनकरतहऐसालगसकताहिकवहर साकशीकररहहजहापकवलएकपाटीहीजीतसकतीहलिकनमथनमऐसानहीहोताफोसऔरकाउ टरफोसिरज़ टलातह य िकजबएकखीचताहदसराछोड़दताहमथनमचिनगहोताहयािनजसदधस

म खनिनकलताहइसीपरकारल मीयाअमतभीिनकलसकताहलिकनबहसकरककछनहीिमलसकताउसीपरकारजबदोदशबहसकरतहतोम खननहीिनकलगायानील मीनहीआएगी

यहाएकिफलोसोफ़ीहमथनसकईचीज़औरपराणीिनकलतहऔरसबकाअपनामह वहजसहमसनतहप षाथमधमअथऔरकामहोतहधमकिच हहहाथीऔरघोड़ाअथकिच हहपिरजातकापड़कामधनगायऔरिच तामणीकामकिच हहरोमािटकमनलाइटअ सराएऔरबा नीतोअमतमथनमयहसारीचीजिनकलीजोसासािरकजीवनndashगह थीकिलएचािहएइसिलएअमतमथनकाउ चारणशािदय मभीहोताहतािकघरमधमअथऔरकामह अमतमथनममो कीबातनहीहोती य िकवहस यासकबारमहयिस ब सिच हगह थजीवनकबारमहजोदव औरअसर ककॉऑपरशनतालमलसआताह

फाइनलीअमतिनकलताहऔरजबअमतिनकलताहतोपॉयजनज़हरभीिनकलताहतोयहयिदखाताहिकआपनचरसजबभीकछलतहतोटॉि स सभीिनकलतहआईिडयायहहिकनचरससबकछिमलताहलिकनउसकयरयानसहडलकरनापड़ताहइसएककहानीसबहतसआईिडयासिनकलतह

लोगनागोको योपजतह

नागइजअवरीइटरि टगका स टइनपराणाज़नागहमशालड़तहग ड़सनागज़मीनपररगतहजबिकग ड़आकाशमउड़तहयहाएककाि फ टिवरोधिदखताहndashिकरचरजोगराउ डमरहतहऔरजोिकरचर काईमरहतहउनकबीचमनागहमशाधरतीकनीचरहतहिजसकोकहतहरसातलदल डऑफरसावहामिणऔरखज़ानहोतहनागलोककारसातलहमशाधनसजड़ाहोताहमहाभारतमउ लपीकपासनागमिणहोतीहजोसबकछठीककरसकतीहिदसल डइजऑलसीएसोिसयिटडिवदफरटीिलटीलोगयहमानतथिकनाग कपासरीजिवनिटगपॉवरसहिजससवहअपनाि कनबदलसकतहऔरकभीबढ़नहीहोतनागकीपजाहमफरटीलीटीउवरताकिलएकरतहतािकहमारब चह धनआएअ छीफसलहोयहसबकछगह थजीवनसजड़ाहआह

रा सय औरअसर याएकहोतह

अगरआपकॉिम समदखोतोसबकोकालारगददतहपर तयसबअलग-अलगहअसरवोहजोदवताओकसाथलड़ाईकरतहदवता वगमरहतहऔरअसरपातालमरहतहरा सइ सानकसाथलड़ाईकरतहजसरामऔररावणकीलड़ाईराममन य कराजाथऔररावणरा स कायहलड़ाईभ-लोकमहोतीहरा सहमशाजगलमपाएजातहउ हहमबारबिरय सजगलीकहतहरामायणमकहतहिकरावणऔरकबरभाईथकबरय काराजाथाऔररावणरा स काऔरदोन िवशरवाकब चथक यपकीतरहिवशरवाभीबर ाकपतरथउनकीदोपि नयाथीएकप नीसरा स काज महआऔरदसरीप नी

सय काजसदवासरहमशालड़ाईकरतरहतहनागऔरग ड़हमशालड़ाईकरतहउसीतरहरा सऔरय भीलड़ाईकरतहय निजतनाधनएकितरतिकयाथालकामजमाकरकरखाथालिकनरा स नयहधनछीनिलयाऔरसाउथसनाथभजिदयाअलकायाअलाकाउ रमहकलाशपवतय काघरहजबिकलकारा स का

इसकाकोई योितषीमह वहोसकताहयापौरािणकभगोलसकछसबधयहयदशाताहिकहरफोसकाकाउ टरफोसहोताहजसदव-असरग ड़-नागारा स-य यहएकथीमबार-बारपराण मआतीहयहटशनइसिलयहतािकबल सआएबड़ीबातयहिकअगरर साकशीहोतोिफरिहसाहोगीलिकनअगरमथनहतोतालमलहोगाउ पादकताबढ़गी

राहऔरकतअसरहिफरभीहमउनकोपजतहऐसा यो

एककहानीहअमतमथनमिकएकअसरनजबअमतिपयाथातबिव णनउसकासरकाटिदयाथातोजोसरहवोराहबनताहऔरजोबॉडीहवहकतबनताहराहिम सडीमनऑफ़एकिल सगरहणकारा सऔरकतकामतलबहिदशाहीनधमकतजोअशातउजाहतोहमइसनगिटवएनजीकीपजा य करतहय मदोन दवताओऔरअसर काआ ानिकयाजाताहयहनईसोचहिकदवतापरअ छहऔरअसरकवलख़राबहटरिडशनलीदोन कीपजाकरतह य िकदोनफोसऔरकाउ टरफोसहअमतम थनमदिनयामअलगपरकारकफोससहजोआपकोअ छनालगलिकनवदिनयाकिलएआवय कहपोज़िटवफोससकीव यनगिटवसहीबनतीहइसिलएिह दइ ममदोन कीपजाकरतह

िशवकमिदरमरावणकीभीमितरखीजाएगीभलहीवहरा स य नहोहमलोगसबकीपजाकरसकतहचाहवहअसरह रा सह नागह य ह पड़ह याप थरह इटसअबाउटहाउमचयकनहिडलआपकािदलिकतनाबड़ाहआइिडयायहहिकसबकोइ लडकरनाहहमिशतलामाकीभीपजाकरतहजो मॉल-पॉ सचचकसएसोिसयटडहजरीमरीकीभीपजाकरतहजोकोलरासएसोिसयटडहहमउनकोर प टदतहऔरहमकहतहिकहमारघरमतआइय

अबहमजयऔरिवजयकीकहानीबताइएिजनकोशरापिदयागयाथािकवहप वीमज मल

यहकहानीहचारबरा णमानसपतर कीजोएकबारिव णसिमलनजातहलिकनउनकोगटपरोकिदयाजाताहिकविव णसनहीिमलसकत य िकिव णसोरहथउनमानसपतर नउनगटकीपसकोशरापिदयािकउनकोभलोकमतीनबारज मलनाहोगापहलअसरक पमिफररा सक पमऔरफ़ाइनलीइ सानक पमवगटकीपसिजनकानामजयऔरिवजयथािव णकपासजातहऔरकहतहिकहमशरापम तकर य िकहमअपनीडरयटीकररहथिव णकहतहिकवहयनहीकरसकतऔरउनकोप वीपरज मलनाहीहोगालिकनववादाकरतहिकवउनकासाथकभीनहीछोड़गऔरभलोकमउनकीम यहमशा

िव णकअवतार कहाथ हीहोगीरीबथककॉ स टमआपकप ययापापकमकिहसाबसआपदवयाअसरयाय याकोईजीव-ज तयािपशाचबनसकतहयहकहानीयबतातीहिकहमसबएकदसरसजड़ह

िजसकोआपएकजानवरहोनककारणनीचादखतहोइसजनममवोशायदिपछलज ममआपकाभाईयामाहोसकतीहlsquoवसधवकट बकमrsquoएकफ़मसफरज़हिकपरीदिनयाएकफमलीएकपिरवारहयआजकलटरवलशोजमकाफ़ीइ तमालहोतीहपरइसमहसबससगहोनऔरसबकजड़होनकाभाव

7

इदरइदरकोदवताओकाराजामानतहलिकनजसहमितरमितकीपजाकरतहवसहमइदरकीपजानहीकरतऐसा यो

िहदधमसनातनमानाजाताहलिकनइितहासकिहसाबसिसफ़4000सालपरानाहजबवद कीरचनाहईवद मइदरकावणनहऔरअि नऔरसयदवकीतरहउनकाभीआ नहोताथाइदरश दइिदरय सआताहतोकहसकतहइदरशरीरकदवताह

पौरािणककथाओमजो2000सालपहलआ एकनयाश दिनकलताहndashभगवानndashजोआ माकोकहतह

दवताओकीदिनयाबाहरीदिनयाहपरकितकीदिनयाहस कितकीदिनयाहलिकनभगवानकीदिनयाआतिरकहिदमाग़ीहमनकबारमआ माकबारमहसनातनहयहाएकबदलावहविदकपर पराकीबाहरीदिनयासपौरािणकदिनयाकीओरजोआतिरकहतोइदरजोबाहरीदिनयाकदवताहिजनकोवद मइतनीमह विदयागयावोपौरािणककालममह वपणनहीरहइसिलएउनकिलएमिदरकीरचनानहीकरीगयीय मआ वनहोतथलिकनमिदरनहीबन

इदरकबारमयभीकहाजाताहिकवोबहतहीआरामदायकिवलासपणजीवनजीतथउनकपाससबकछथािफरभीवोअसरोकसाथहमशाझगड़ा योकरतथ

इदरकवलिहदधममहीनहीबौ धममभीहऔरजनपर परामभीहविवलािसताकदवहऔरिजसलोकमवोरहतहइदर-लोकउस वगकहतहवहाएकबागहिजसकानामहनदनकाननवहाक पत हवहएकऐसापड़हिजसकनीचखड़होकरआपजोभीमागलोिमलजायगाउनकपासगायहकामधनवहभीइ छाएपरीकरतीहउनकपासएकर नहिचतामिणउसहाथमपकड़लोइ छाकरोऔरवहइ छापरीकरदगामतलबइदरकपाससबकछहवपरिदनअ सराओकानाचदखतहगधवोकागानासनतहndashबिसकलीहिवगएपाटीऑलदटाइमसारासमयउनकाऐशकरनमबीतताह

लिकनअसरहमशा वगकऊपरआकरमणकरतहइससयहपताचलताहिकएकराजाहजोअमीरहिजसकपासधनधा यऔरसपि सबकछहलिकनशाि तनहीहवोहमशाभोगचाहतहभोगउसइिदरय कासखदताहमटीिरयलभौितकदिनयाकाराजाहवहलिकनयहनहीसोचताहिकअगरमर

पासधनहतोदसर कपासधननहीहिजसकोअगरज़ीमहमकहतहlsquoहवएडहवनॉटrsquoतोिजसकपासनहीहोताहवोतोज़ रआपकऊपरआकरमणकरगय िकजोआपकपासहवोउनकपासनहीहआपकपासभोगहउनकपासनहीहतोएकपरकारकाउ हदखहदवऔरअसरभाईहसौतलभाईndashलिकनवबर ाकपतरहदवताअमीरहऔरअसरग़रीबहएककपाससबकछहएकवगमहऔरदसराएकपातालमहयहपिरवारमझगड़कीतरहहीहजहासबधनकबटवारपरलड़तहआपकहसकतहिकयसमझायाजारहाहलोग कोजबराजाओकपाससबकछहवएकिवलासपणसखमयजीवनिबतारहहतोजोराजमहलकबाहररहतहवोआपजससखमनहीहआपअपनदरबारमजाकरनाच-गानाकररहहोलिकनबाहरलोग कादखनहीसनरहहोतोज़ रट शनहोगाहीतोवोशायदइसबातकोबतानकिलएउसकोकहानीकमा यमससमझानकिलएउ ह नदवासरसगरामकीरचनाकीह

एककहानीमक णव दावनकलोगोकोइदरककोपसबचातहआपकोनहीलगतािकइदरनइसकहानीमदवताहोनकबावजदअपनीशि तयोकानाजायज़फायदाउठायाह

यहभगवदपराणकीकहानीहजो2000सालपहलिलखीगईयहवहसमयथाजबदवताओऔरभगवानकबीचमतनावथाआजहमदोन कोभगवानकहतहलिकनदवताऔरभगवानदोअलगश दहवजिनयरमनजरऔरसीिनयरमनजरकीतरहहदवतायादवजिनयरहऔरभगवानसीिनयरदवताओकािर ताकवलबाहरीचीज़ सहोताहndashजससयचदरमातारइिदरयाशरीरधन-दौलतलिकनभगवानकाहमशामनआ मासजोआतिरकहक णअपनगोकलवािसयकोकहतहिकदरवालदवताकीपजाकरनसकोईफ़ायदानहीहअपनअदरवालभगवानकीपजाकरोतोवोदरकीदिनयासअदरकीतरफआरहहिजसवषासइदरगाववाल कोसज़ादरहहवोआयनआयअगरवोबहत यादाहयावहबहतकमहतोवहदखकाकारणबनतीहवषाबदलतभाव कासचकहगोवधनपवतठहरावकासचकहजसआ मातोआतिरकससारभौितकससारसमह वपणहोजाताहइदरपरानदवताबनजातहभोगकभौितकदिनयाककहािनय कज़िरयक णकीओरभि तकीओरबदलावहइसबदलावको1000साललग

यहभीकहानीहिकइदरअपनीसबसख़बसरतअ सरामनकाकोऋिषिव वािमतरकीतप याभगकरनकिलएभजतहउनकोइतनीइिस योिरटीघबराहटिकसबातकीहवअसरोसलड़तहऋिषयोसडरजातहhellip

2000सालपहलपौरािणककथाएिलखीगईथीतबउनमएकिवभाजनहआएकतरहकीकहािनयाह वगकीऔरदसरीहवकठकीजोिव णकीदिनयाह वगऔरवक ठमएकफ़कह वगमसमदिधहलिकनसखनहीहवकठमदोनचीजहसम ीभीहऔरसखभीह वगम यादातरभौितकचीज़ पर यानिदयागयाहndashइिदरय कऊपरभोगकऊपरndashतोइदरउसदिनयाकाराजाहजहापरकछपरमान टनहीहतोउसहमशालगताहिकउसकीजोपोिजशनहवो

परमान टनहीहकहतहिक1000य करनकबादआदमीइदरबनताहतोउसहमशालगताहिककोईऔरआकउसकिसहासनकोछीनसकताहतोयकहािनयाइसघबराहटकीमानिसकताकोदशातीहजोसफ़लताऔरधनसआतीहिजतनभीदिनयाकस ससफललोगहजसिफ मइड टरीकलोगयाइडि टरयिल टअगरआपउनकोठीकतरहसदखगतोआपकोउनकीइिस यौिरटीिदखाईदगीउनकीजिलसीई यािदखाईदगीमतलबआपकोइदर विदखाईदगा य िकआ म ाननहीहजबतकआ म ाननहीहोगातबतकसखनहीरहगावोबतानकिलएयहकहानीिलखीगईहइदरकपाससबकछहndashक पत कामधनिचतामणीहऔरअ सराएहतोयहकहानीसमझातीहिकऐसीिजदगीबहतखोखलीहदसरीओरिव णवक ठमआरामसलटहएहऔरउनकसाथल मीभीहndashउनकपासआ म ानहआपकोदोन कीआव यकताहndashल मीकीऔरसर वतीकीभी

यहजोनामहनर दरसर दरिवरदरइननामोमइदरश दका यामतलबह

पराण मइदरस ाहलिकनइदरकाअसलीमतलबहलीडरनताजससर दरदव कलीडरह(सर+इ दर)औरनरदरलोग कालीडरह(नर+इ दर)धम दरधमकालीडरह(धम+इ दर)तोइदरलीडरिशपऔररॉयलटीसजड़ह

असरोऔरइदरकीय कीकहानीसनाइय

इदरकीअसर कसगकीलड़ाइय कीकहािनयाएकजसीहोतीहअलग-अलगअसरहजसअधकाहयामिहषाहिहर य िहर यक यपहपरकहानीएकसीहोगीजसिह दीिफ म कीएकअसरहोगाजोतपकरगाऔरतपकावरदानिमलगाउसबर ासऔरइसवरदानसवो वगपहमलाकरगाइदरकमज़ोरह गय िकविवलासपणजीवनजीरहहउनमकोईशि तनहीहउनकबीचलड़ाईहोतीहऔरइदरहारतहइदरबर ाकपासजातहऔरउनकोउसबचानकिलएकहतहबर ाउ हिव णिशवयादवीकपासभजतहउनमसएकउनकीमददकरतहऔरअसर कोहरातहऔरिफरवािपसइदर वगपहचजातहआपकोलगगािकइसकसाथकहानीख़ महोजायगीलिकनयकभीनहीहोगा य िकवापसएकअसरकाज महोगाऔरयहीकहानीदोबाराघटगी

हमारीकहािनयाचकरीयहोतीहकोईपणिवरामनहीहोतािसफिवरामहोताहइदरसफलताहािसलकरतहआलसीहोजाताहअपनाराज-पाटखोदतहउसपानकिलएमहनतकरतहिफरआलसीहोजातहयहीहोतारहताहशरतचकरयाजीवनचकरचलतारहताह

8

वरदानऔरशरापपराणोमिलखीगईसारीकहािनयोमपातरोकजीवनमबहदबदलावआजाताहिसफएकशरापयाएकवरदानसतोयहशरापऔरवरदान याहऔरहरकहानीमइनकाइतनाउपयोग योहोताह

अपनीिज़दगीमकोईघटनाघटतीहतोहमसोचतहिकयहिकसकारणहआइसकीवजह याहतोयहिसफमन यकीपरकितहपश-प ीनहीपछतयहपर नलिकनमन यकपासिदमाग़हऔरहमशाहमसवालकरतऔरसोचतरहतहहरस यतामअलग-अलगउ रहोतहकछमकहतहिकयहदवताओकीवजहसयहहआहकछकहतहयहशतानकीवजहसहआहकोईकहताहयहभत-परतकीवजहसहोताहवद मयहमाननाहिकजोभीहमारीिजदगीमहोताहहरघटनाहमारीवजहसहोतीहजोभीकायहमकरतहवहएकबीजकीतरहहोताहहरबीजकाएकफलहोताहजसहमनए शनिकयाहउसकाएकिरए शनहोताहइसिरए शनकीवजहसहमारीिज़दगीमघटनाएघटतीहइसिलएअगरकोईअ छीघटनाहोतीहतोकहाजाताहिकतमनअतीतमदसघटयादससालयादसज मपहलकछअ छाकामिकयाहोगाकछप यिकयाहोगाअगरकछबराहोताहतोकहाजाताहिकज़ रतमनकछपापिकयाहोगा

पराण मकईकहािनयाबनाईग तािकआमआदमीकमपापप यकोसमझसकप यसमझानकिलएउ ह नवरदानश दकाइ तमालिकयाऔरपापसमझानकिलएउ ह नशरापश दकाइ तमालिकयावरदानतबिमलताहजबकोईिकसीकिलएअ छकामकरndashउसप यिमलताहअगरआपनिकसीकोचोटपहचाईहतोवोआपकोशरापदगाndashयहापापआताहयहकहानीकहनकातरीक़ाहिहदइ मजिन मऔरबदिध ममकमकऊपरबहतिव वासिकयागयाहिकसीस यतामकमकऊपरइतनािव वासनहीहअगरआपगरीकमाईथोलॉजीयाबाईिबलपढ़गतोवहाशरापऔरवरदानकाइ तमालनहीिकयागयाहअगरआताभीहतोभगवानयादवतासआताहहमारीकहािनय मजसरामायणऔरमहाभारतशरापऔरवरदानमन यभीदतहजसउवशीअजनकोऋिषगौतमअह याकोइ यािद

ऋिषभगकबारमएकिदलच पकहानीहअसर औरदवताओकीलड़ाईकसमयहारतहएअसरभगकआशरममशरणलतहजबदवताउ हभगकआशरममनाहोनपरअसर पहमलाकरतहतोउनकीप नीदवताओकमिखयाइ दरकोडरादतीहबादमजबिव णदवताओकीमददकरनाचाहतहतोव

उनकोचतावनीदतीहतोिव णउनकासरकाटदतहउसीसमयभगआशरमलौटतहऔरयहभयकरद यदखतहदखऔरग सस यिथतहोकरविव णकोशरापदतहिकउ हधरतीपरज मलनापड़गाऔरतीनबारम यकासामनाकरनापड़गा

भगऋिषनभगवानिव णकोशरापिदयाहरकहानीमऋिषदसरोकोशरापदतहndashऐसा यो

ऋिषश दसहमारमनम ानीयािव ानकीत वीरउभरतीहलिकनपौरािणककथाओमऋिषय कीएकिवशषभिमकाहोतीहवो यादातरतप वीहोतहतप वीअपनीशि तयातप(उ मा)कोबचातहजोसमयकसाथबढ़तीजातीहजसबकमपजीऔरउनकीशि तबनजातीहऋिषतप याकरतहतोइसधनकोख़चनहीकरतउनकीसारीइि दरयाक टरोलमहोतीहउनकपाससारीशि तइकटठीहोतीहऔरिफरउससपावरआतीहधीर-धीरउनमओजसआ याि मकऊजाआजातीहऔरउसकबादिसदिधपरा तहोतीहndashपणतापराि तइ यािदउनकीिसदिधमइतनीशि तहोतीहिकदिनयाकोबदलसकतीहऋिषकोयहशि त य चािहएउ हसासािरकजीवनसमि तचािहएमो चािहएलिकनससारउ हमोिहतकरताहसकारा मकयानकारा मकतरीकसअगरउ हकोईखशीदताहतोउ हवउसवरदानदतहएकबारजबउ ह नवरदानदिदयातोवब धनमआजातहकमसवसहीिकसीनअगरउ हदखिदयाहोताहतोउ हग साआजाताहजबग साआताहतोवशरापददतहndashवापसबधनमआजातहसीखयहहिकअगरआपतपकररहहोतोआपकपासशि ततोज़ रहलिकनइसकासहीइ तमालज़ रीहयहआपकोबाधसकतीहऔरमि तसदरकरसकतीहससारपरकितमायावीहवोजो णभगरहndashवोआपकोम तनहीहोनदगीआपकोकछकरनकिलएउकसातीरहगी

याऋिषयोमइतनीशि तहिकवभगवानकोभीशरापदसक

परकितकभीजोिनयमहउनकोसबकोमाननाहीचािहएभगवानपरकितकिनयमकबाहरनहीहवभीपरकितकिनयमकभीतरहमन यदवअसरगधवरा सय िजतनपरकारकभीपराणीहपश-प ीndashसबकोशरापलगसकताहसबकमोकइदरजालमबधहएहजसहमकोईकामकरतहअगरवहअ छानहीलगातोहमशरापलगसकताहअगरवोअ छालगातोवरदानिमलसकताहभगवानभीअ छऔरबरसपरनहीहभगवानऔरमन यमकोईभीिकसीकोशरापयावरदानदसकताहहमारीपौरािणककहािनय मइसबारमिकसीसकोईफ़कनहीहयहहमारिमथक कीअनठीबातहिशविव णबर ासबकोशरापिमलचकाह

यहकौनतयकरताहिक यापापहऔर याप यह

यहएकमि कलसवालहकहानीससमझाताहक णहमशाहीरोहोतहऔरउनककसमामािवलनक णमथराआतहऔरउनकोम लय ममारतहयअ छाहयाबराहअपनिर तदारकोमारनाबराहलिकनलोगकहगिकउ ह न

कसकोमाराजोअ याचारीथाजोबहतअ छाहआप यहीकहलायाजाएगालिकन यायसचमचमअ छाहभगवदपराणमयकहानीआगबढ़तीह

कसकससरजरासधमगधकराजाथउनकीदोन बिटय कीशादीकससहईथीउ हबहतग साआताहिकउनकदामादकोक णनमारावोमथरापरधावाबोलदतहअतममथराकोपराजलाकर व तकरदतहऔरक णऔरयादववशको ारकाजानापड़ताहशरणािथय कीतरह

तोकसकामारनाअ छाथायाबराशॉट-टममअ छाथा य िकएकअ याचारीसमि तिमलगईलिकनल गटममबहतबराथा य िकउनकोमथराछोड़नापड़ातोकमकोआपपापकहगयाप यकहगवरदानकहगयाशरापकहगइसकबारमआपकभीप कीतौरपरनहीकहसकत

ऐसाहोसकताहिकवरदानबराहोऔरशरापअ छाहो

हमसोचनाचािहएिककबअ छाहोताहऔरिकसकिलएअ छाहजसिच सखातसमयबहतमज़ाआताहतोथोड़समयकिलएअ छाहआबादमबीमारपड़सकतहहमारिलएअ छाहोगा य िकहममज़ाआयालिकनजबहमबीमारपड़तहतोजोहमारीदखभालकरतहउनकिलएअ छानहीहोतावसहीपाप-प यकीकहािनय कोअलग-अलगलोग कदि टकोणसदखाजाताहयहजाननकिलएिकसकोफ़ायदाहोताह

जसभी मिपतामहथउनकोअपनिपतासइ छाम यकावरदानिमलताहयहअ छाहयाबराहयहबहतहीमि कलपर नहभी मकहतहिकजबतकक वशकीसारीसम याएसलझनहीजातीवोमरगनहीसम याएकभीख मनहीहोतीवअपनभतीज काज मदखतहिफरउनकभतीज कब च औरउनकब च कोभीदखतहपरमरनकानामनहीलतवबरगदकपड़कजसबनजातहजोिकसीकोबढ़ननहीदताऔर य िकवसारफसलखदहीलतहहरझगड़मबीचमआतहवोनएराजाबननसरोकतहतोउनकावरदानसबकिलएशरापबनजाताहआिख़रकारक णबोलतहबीचमआतहऔरअजनउ हतीर किब तरपरिलटातह य िकहरचीजकाlsquoए सपायरीडटrsquoहोताह

जबिकसीकोवरदानयाशरापिमलताहतोदोचरमसीमापरहोताह यावहकभीबदलताहवरदानऔरशरापकाकोईम यमागह

जबहमग साहोतहतोहमारमहसकछनाकछिनकलजाताहउसकबादहममामागतोभीजोपहलकीचोटहवोनहीजातीवोधागाजोटटगयाहउसको

हमगाठसजोड़सकतहलिकनवापसएकनहीकरसकतहपराण महमशाशरापभीबादमबदलजाताहजसक भकणकीकहानीहक भकणअपनीतप यासबर ाकोखशकरतहबर ाउनकोवरदानदतहक भकणइदरआसनचाहतहलिकनमहसिनकलताहिनदरआसनयािनसोनकीजगहजबरावणयसनताहतोवोबीचमआताहऔरबर ाकोकहताहवहग़लतवरदानमागगयाउसमाफ़करदीिजएबर ाकहतहिकवोवरदानकोबदलसकतहलिकनपराहटानहीसकतकभकणसोएगालिकनछमहीन मएकबारउठगाऔरउस

िदनउसकोईमारनहीसकगापरअगरउसकोग़लतसमयपरउठाओगतोवोमरजाएगातोजोवरदानहोनाचािहएथावोशरापबनगयाऔरिफरउसथोड़ाबदलिदयागया

सबसजानी-मानीशकतलाकीकहानीमग ससभरऋिषदवासाउ हशरापदतहिकिजसपरमीककारणदवासाकीतरफ़अपनधमकोभलग वहउ हभलजाएगाजबऔरऋिषउनसपराथनाकरतहतबवउसबदलदतहndashजबतकउसकीदीहईचीज़शकतलाकपासरहगीउनकापरमीउनकोयादरखगापरिफरकहानीकछऐसपलटीहिकवअलगहोजातहऔरअ तमिमलजातहयहाशरापवहिह साहकहानीकािजसकीवजहसकहानीआगबढ़तीह

हालािकअमरहोनकावरदानसबकोनहीिमलताअसरउसअ सरमागतहय िकदवताओनअमतिपयाहोताहपरवभीअमरनहीहोत य िकपरलयहोनपरसबकछिमटजाताहिककछभीहमशानहीरहतायहसीखह

जबअसरहमशाअमरहोनकीइ छाकरताहतोयवरदानकभीनहीिदयाजाताजसमिहषासरचालाकीसमागताहिकवोदवअसरयागधवकहाथनमरलिकन तरीकिख़लाफवरदाननहीमागतादवताइसीबातकाफ़ायदाउठातहऔरदगाउसमारदतीहिहर यकिशपकोवरदानिदयाजाताहिकनउसकोईऊपरमारसकताहऔरनाहीनीचनाकोईउसिदनममारसकताहऔरनारातमनरभीनहीमारसकताऔरपशभीनहीतोभगवाननरिसहका पलकरउससाझमघरकीचौखटपरमारतहवहनाअदरहोताहनबाहरनापशहोताहनानरनािदनहोताहनारातऔरउसअपनीजाघपररखकरमारतह

हरचीजकाएकतोड़होताहयहतोड़भारितय किलएबहतलाभकारीहजसजबलोगपिडतकपासजातहऔरविसतार मगड़बड़बतातहतोलोगउनसउपायपछतहतोदवताअसरमन यऔरख़ासकरहमशाउपायढढ़तह

सबससमझदारीकाशरापकौनसाह

शरापसमझदारीकनहीहोतहलिकनशरापऔरवरदानकमा यमसकहानीमबहतबड़बदलावआसकतहजसरामायणमहमलगताहिकदशरथइतनबचारह य िकउनकबटरामचौदहसालकिलएबनवासजारहहिफरएककहानीबताईजातीहिककछसाल पहलदशरथनशरवणकमारकोग़लतीसमारिदयाथाउसकअधमाता-िपतानउनकोशरापिदयाथािकदशरथराजाहलिकनपतरिवयोगममरगयहापरहमदशरथकिलएबरालगताहलिकनइसकहानीकबादहमलगताहिकवोउनकपाप काफलहनज़िरयाबदलजाताहिवलनिवि टमबनजाताहऔरिवि टमिवलनयहएकlsquoसमझदारीrsquoकाशरापकहलायाजासकताह

यामअपनपितकोशरापदसकतीह

अगरमन यवरदानदसकताहतोशरापभीदसकताहतोआपदसकतीहलिकनवहपराहोगािकनहीयहज़ रीनहीइसकाकोईसबतनहीह

9

वगऔरनकहम वगऔरनककबारमबताइए

यहापबहतक फयज़नह य िकहरस यतामइसकऊपरअलग-अलगिवचारहऔरभारतमकईस यताएहहमारयहाईसाईधमहइ लामहिहदधमहबौधमहजनधमहसबकअलग-अलगिवचारहोतहतोलोगइनकॉ स टकीिखचड़ीबनाचकहकछस यताएहजोमानतीहिकहमकवलिज़दगीएकबारजीतहएकबारज मऔरएकबारम यविदकपर परामयहमानतहिकहमपनःज मलतहतोएकज मनहीकईज महोतहऔरकईम यहोतीहजहापयहमाननाहिकआपकवलएकबारजीतहोवहायहभीमानतहिकभगवाननकछिनयमबनायहअगरआपउनिनयम कापालनकरोगतोआप वगयाज नतजाओगऔरअगरआपनिनयम कोतोड़ातोआपनकजाओगयाजह नमजाओगजहापपनज मपरिव वासहवहाऐसानहीहभगवाननकोईिनयमनहीबनाएहआपककमोसऔरआपकीअभीकीिज़ दगीसतयहोगािकआपिकसज ममकहारहोगअ छकमकरनपर वगमजाओगअगरबरकमकरोगतोनकमजाओगपरयहा वगऔरनकज नतऔरजह नमजसानहीहndashयथोड़समयकिलएह वगयहाइदर-लोकहइदरकाआकाशमघरऔरनकयहाहलनहीहबि कयमलोकहपातालमयमकाघर

यहाऔरभीजिटलताएहजसपराण मवरतनीनदीहिजसकोमरनकबादआ मापारकरतीहिपतलोकजानकिलएवहाआ मातबतकरोकतीहजबतकपनज मकासमयनहीआतापनज मअगरअ छीजगहहआहतोउसको वगकहतहऔरअगरबहतहीदखीजीवनहोतोउसनककहतहतोयहाएक पकहोगया

यकौनतयकरताहिकआपककमअ छहयाबरह

िहदधममभगवान यायधीशनहीहोतयकॉ स टआताहईसाईधमसयाइ लामसउ ह निनयमबनायहऔरआपकोउनकापालनकरनाहोताहयहाहरस परदायनअपनिनयमबनाएहजसकछकामाननाहिकअगरआपअिहसाकमागपरचलोगतोआप वगजाओगिहसाकरनसआपनकजाओगपररामायणऔरमहाभारतमबहतिहसाहोतीहऔरजोराजपतरहजोयवराजहवोसबतरीयहजसअजनहभीमहयिधि ठरहवसबय करतह

महाभारतसयादआयायजोकहानीहउसमपाडवोको वगमजगहनहीिमली

लिकनजोकौरवथउ हिमलगईइसका यामतलबह

महाभारतकाअ तबहतहीका टरवशलिववादा पदहोताहवहाकमोकीजिटलताकोसमझायाजारहाहऔरयहिकअ छाऔरबरासमझनािकतनामि कलहय कबाद याहोताहपाडवजीततहऔरकौरवहारतहपाडवराजकरतहक तरकऊपरइदरपरऔरहि तनापरकऊपरछ ीससाल किलएउसकबादवोवानपर थलतहऔरकहतहिकव वगकीओरजाएगउनकोलगताहिकउ ह नसहीराजिकयाधमिनभायातोवो वगकीओरचलतहवोमरिबनाही वगकीपराि तकरनाचाहतहवोपहाड़कऊपरचढ़तरहतहलिकनसारभाईएक-एककरकमरनलगतहयिधि ठरउनकीतरफदखतभीनहीदरौपदीकीतरफभीनहीजबवोमरतीहवोसोचतहिजसकोमरनाहउनकायागकरनकासमयआगयाहअगरमरभा यमिलखाहतोम वगजाऊगानहीतोमभीमरजाऊगा

जबवोिहमालयकिब कलऊपरपहचतहतोउ हइदरिमलतहजोउ ह वगमबलातहवोउसकहतहिकसबमवोहीधमराजहतोउ ह वगिमलगायिधि ठरकाएकक ाजोराजमहलसउसकसाथआयाथावोउसभी वगलजानाचाहतहपरइदरमनाकरदतहयिधि ठरकहतहिकवोअपनहमसफरकिबना वगनहीजाएगइदरबहतखशहोतहऔरकहतहlsquoत ह वगमरहनाहीचािहएrsquoयिधि ठरशखनादऔर वागतकबीचअदरजातहतोदखतहिककौरववगमबठहउनकोयक़ीननहीहोतािककौरववहाकसबठहवोभीउनकाभाईकीतरह वागतकरतहयिधि ठरआ चयचिकतहोजातहऔरपछतहिककौरवयहा याकररहहजबिकवअधमीथिजनकीवजहसय हआथाइ दरबतातहिकिनयमकअनसारजोभीक तरमय कररहाथावो ितरयधमिनभारहाथाइसिलएवसब वगमहअगरआपनप यभिममअपनाधमिनभायाहतोआपको वगकीपराि तहोगीआपकिहसाबसवोिवलनहलिकनवोप यभिमममराहतोउसन वगकीपराि तकरलीह

यहसीध-सीधअ छयाबरकमोस यादाजिटलबातहयिधि ठरिफरअपनभाईय कबारमपछतहतोइदरकहतहिकवोकहीऔरहतबइदरउ हलकजातहndashिहमालयकनीचबहतहीभयानकजगहndashवहापबहतहीबदबभरीथीऔरदखभरीआवाजआरहीथीतोवोनकथानककअदरसारपाडवबठहएथऔरतड़परहथवअपनकमोकाफलभगतरहथभीमबहतखानाखाताथातोवोउसपापकिलएअजनबहतइि स योरथादरौपदीभीवहीथी य िकवोपाडवमअजनकोसबस यादा यारकरतीथीनकलभीथा य िकउसअपनस दयकाघमडथासहदवअपन ानकघमडककारणवहाथायिधि ठरकहतहिकउनकभाईय नधमकापालनकराथालिकनउनकीछोटी-सीग़लितय ककारणवोनकमहऔरवोपाखडीकौरव वगमकसपहचगएइदरिफरबतातहिकवक तरकीपावनधरतीपरअपनाधमिनभातहएमरगए

यिधि ठरकोबहतग साआताहवो वगजानसइ कारकरदतहतभीइदरयाक णहमठीकसपतानहीहकौनकहतहlsquoतमनतोसबकछ यागिदयाथाndash

घररा यभाईजबवमरतमनउनकीओरदखातकनहीपरऐसालगताहतमनग सकोनही यागाहrsquoवोकहतहिकउनकिदलमअभीतक लशहऔरग साहlsquoतमनकौरव कोहरायाऔरमारडालाओरउनकककमोकीसज़ाउ हददीछतीससालतमनउनकरा यमराजिकयाndash यावहउनकीसज़ानहीथीपरइसकबादभीतमनउनकोमाफ़नहीिकयाहतमअभीभीभतकाभारिलएहएहोत हवगकीपराि तकसहोसकतीहrsquoजबतकत हारमनमग साहदयानहीहतबतकतम वगकीपराि तनहीकरसकततमपरानीबात कोअपनसाथलकआरहथ

अबयिफ़लोसौिफ़कलकहानीबनगई वगऔरनकहमारीमनःि थितहवगमभोगऔरनकमदखिमलताहपरअगरआपग सा षलालचइ यािदयागनहीसकततो वगनहीिमलगातो वगऔरनकबाहरनहीहमारअदरह

कहतहसबएकही वगयानकमनहीजातndashयहाकोईवीआईपीजगहहोतीहिजसहमबककरासकतहक याइसपररोशनीडाल

ग ड़पराणमकहतहिकअलग-अलगनकहोतहअलग-अलगककमोकिलएndashकोड़गमतलइ यािदयसबजसब च कोडरानकिलएकहािनयाहिककभीबराकामनहीकरनाहजसअलग-अलगपरकारकनकहवसहीअलग-अलगपरकारक वगहएकिबि डगकीतरहकमकिहसाबसआप लोरचढ़ोगअ छकमोससबसऊपरऔरबरकमोससबसनीचयहऊपर-नीचकीसाइिकलचलतीरहगीइसससारकहतहअगरआपकोमि तचािहएतोआपकोकमोसम तहोनाहोगारागऔर षसमि तपाकरआपिबि डगछोड़सकतहोकौरवऔरपा डवभीहमशावहानहीरहगकछसनातननहीयहइसकादाशिनकपहलह

वगमदवीऔरदवतारहतहऔरनकमशतानरहताहलिकनयमराजभीनकमरहतह यायमराजशतानह

शतानपौरािणककथाओमपातरनहीहशतानइसाईऔरइ लामधमसआताहय िकभारतमहमसबिम सहोगएहतोश दइधर-उधरचलजातहअसरपाताललोकमरहतहनकमनहीरहतहउनकिलएअलगजगहबनाईगईहयमराजनकमनहीरहतवोिपतलोककदवताहिपतलोकजहाकमोकािहसाबरहताहवोजजनहीमानजातहलिकनजबआपमरतहोऔरवरतनीकोपारकरतहोयमराजअपनाखाताखोलतहऔरऋणबतातहइसिनयमकिहसाबसवबतातहिकअगलज ममआप वगयानकजाओगपशयाप ीक पमज मलोगअमीरयाग़रीबबनोगबरा ण ितरययाशदरबनोगऔरतयाआदमीबनोगइ यािदयहउनकीइ छासनहीलिकनआपककमोसपताचलगायमराजकीमददउनकाएकाउ ट टिचतरग तकरताहयहदोन फसलालतहिकआपिकसयोिनमज मलोग84लाखयोिनय कबादआपकामन यज महोताहमन यज मबहतमह वपणह य िकमन यकशरीर ाराआपकोमि तपरा तहोसकतीहअगरआपयमौक़ाखोदतहोतोिफर84लाखज म कचकरमफसजाओगतोतप याकरनाअव यकहndashयहएकल बीपरिकरयाह

यमराजकोबहतमज़दारतरीकसिदखायागयाहउनकोकोईसीिरयसलीनहीलतायमराजकीकोईकहानीसनासकतह

यमराजअसलमएकबहतहीटरिजककर टरका िणकपातरहऔरम यबहतनगिटवकॉ स टहहमउसकोजोककिहसाबसिपरज़टकरतहतािकलोग कोदखनहोलिकनयमराजकीकहानीविदककालकीसबसपरानीकहानीहवद मचाहआपकोकछदवीदवताओकानामनािमलपरयमराजकानामज़ रिमलगा

कहतहिकजोपहलाप षथावोदोजड़वाथndashयमऔरयमीऔरकोईनहीथादिनयामयमीयमकोकहतीहlsquoमत हारीबहनह लिकनशायदमझत हारीप नीबननापड़गानहीतोब चनहीपदाह गrsquoयमकहतहlsquoयहठीकनहीहोगा य िकहमभाई-बहनहतोयहनहीहोसकताrsquoयमीमानजातीहउसकबादम यआतीहऔरयमराजमरजातहऔरिपतरलोककपहलवासीयमराजबनजातहवहावोअटकगएह य िकउनकब चनहीहतोउनकापनज मनहीहोसकतापतरश दआताहlsquoपतrsquoसndashमतलबवहनकजहाहमजातहअगरहमनपत-रबटयापत-रीबटीकोज मनहीिदयाहइसिलएहमारीपर परामल ब-चौड़अन ठानहिबनाब च कद पितय किलएजसगयािबहारमएकअलगशरा होताहइ यािद

यमीअपनभाईकिलएरोतीह य िकउ हपताहिकवलौटगनहीउनकआसयमनाबनजातहवहउनकाएकअशहदसरािह साहराितरयारातयािमनीकामतलबहरातकासमयअगरयमिदनहतोयािमनीरातऔरदोनकभीनहीिमलसकतयहपहलदोइ सान कीकहानीहिफरभाई-बहनकीजोकभीनहीिमलसकतनितकवजह सयह पकहोसकताहिकसीपरकारकायहकहानीविदककालससनाईजारहीहइसबार-बारनहीसनायाजासकता य िकयहअटपटीऔरदखददोन हयमिपतलोकमफसरहतहऔरभलोकपरतभीआतहजबम यहोतीहतोम यउनकिलएमहामागजसह

पवजोकीआ माकीशाि तकिलएशरा कदौरानहमकौओकोखाना योिखलातह

यमनौतीनहीहोतीहऐसामाननाहिकजबकोईमरजाताहतोउसकीआ मावरतनीपारकरकिपतरलोकजातीहऔरउसपारजानकबादवोवहाइ तज़ारकरतीहिककबमरापनज महोगािजनकब चहयहापउनकाफज़हआगब चपदाकरनातािकजोपवजहवोपनज मलसकतबतकिपतलोकमउनकोखानानहीिमलताहिपतप कसमयशरा कसमयहमिपतर किलएिपडदानकरतहजहाचावलकगोलदानिदयजातहतीनिपडएकइ सानकतीनभाग कसचकहndashिदमागशरीरऔरआ मायाकछकहतहndashिदमागऔरशरीरऔरकमचावलकोपीसाजाताहदनसपहल य िकिपतर कदातनहीहोतयहमानाजाताहिकयमकसदशवाहककौओक पमआतह

हमजानतहिककौएlsquoकाकाकाrsquoकहतहयहवद मएकमह वपणअ रहहमारीअ रमालाभीlsquoकrsquoसश होतीहसारसवालndash य कबकसndashभीlsquoकrsquoस

श होतहतोकौएकीकावऐसहजसिकहमारिपतपछरहह lsquo याrsquondashlsquoतमअपनीिज़दगीकसाथ याकररहहोrsquo

म यकसमयआपकोजीवनऔरइसकमह वकबारमयादिदलायाजाताहयहाअ नदानमह वपणहआपअ नकबनहोndashस कतमएकश दहमासयाशरीरकिलएअ नकोशआपअ नकीवजहसिज़दाहोपरउसकसाथआप याकररहहोइसिपतप कअन ठानकोइसिलएबनायागयाहतािकआपअपनिपत कोयादकरोऔरअपनजीवनकबारमसोचो

10

शि तशि त याह यायिद यबर ाडीयशि तकािस ातहयािफरशि तएकदवीह

पौरािणककथाएएकिवचारको य तकररहीहअलगअलगतरीकसवो पककाइ तमालकररहीहमहावर काइ तमालकररहीहफॉमकाउपयोगकररहीहकथाएयज़कररहीहदिनयामदोपरकारकीचीजदोपरललफोसचलरहीहएकहमटीिरयलफोसभौितकपरभावजोचीज़ कीदिनयाहयहएकअजीबदिनयाहउसमपराणनहीहोताजोपराण-शि तहवोइनटि जबलिनगणहएकसगणकीदिनयाहऔरएकिनगणकीदिनयाहसगणकीदिनयाहमदखसकतहजोिफिज़ सकिम टरीबाइलॉजीहमिसखातीहलिकनजोपराण-शि तहवोदखनहीसकतमापनहीकरसकतयजोसगणदिनयाहइसको तरी पिदयागयाहऔरिनगणकोप ष पहमारशरीरकदोभागहोतहएकिदखाईदनवालासगणजसहाथऔरपरदसराहहमारामाइ डमनहमहाथपरकोदखसकतहलिकनमनकोनहीदखसकतहाथपरसगणहएऔरमनिनगणहआहाथपरपरकितहोगीऔरशि तहोगीलिकनमनकोकहगआ माजबआ माचलीजातीहतोशरीरिनजीवहोजाताहहालािकआपउसदखसकतहपरकितहमशारहगीयफिमिननसाइडहस कतमकहगनामऔर पकीदिनयानामपकआगहिनगणकीदिनया

सर वतीऔरपावतीऔरल मीयसबदिवयाहउनकीकहािनयोमउनकाजोमह वपणरोलहवोउनकमलकाउ टपाटसमक प षस यादाहकपयाइसकबारमबताए

फिमिन ट पसदखतोएकमल-फीमलिडवाइडहलिकनअगरआ याि मक पसदखतोजोदवताहोतहितरमितndashबर ारचनाकरतहिव णपालनकरतहऔरिशवनाशकरतहअगरदखाजाएतोइनसबश द मिकरयाहजबदिवयकोदखतहतोसर वती ानसजड़ीहईहल मीधनसजड़ीहईहऔरदगायाकालीशि तसजड़ीहईहयसबस ाहऔर याकरणमस ाभीचािहएऔरिकरयाभीचािहएजोमलफॉमसहोतहवोिकरयासजड़हएहऔरफीमलफामस ासजड़हएहदोन जबिमलतहतभीभाषािनकलतीहऐसवोसमझातहिकदिनयामपरकितमधनह ानहशि तह

तीनदवहबर ािव णऔरिशवउनकीतीनदिवयाहजोशि तका पहndashपावतीसर वतीऔरल मी याितरदिवयाितरमितसबढ़करनहीह

दवताऔरदवीकोआपअलगनहीकरसकतहअलग-अलगपर पराएहोतीहजसश तापर पराममानतहिकदवीहीसबसबढ़करहजबिकव णवमानतहिकिव णसबसबढ़करहहरसपरदायमउनकाफविरटभगवानहोताहआ या ममदखाजाएतोिकसीकोअपयाडाऊनपोिजशननहीदीगईहदवीऔरदवताहमशासाथमरहगयहिशवकअधनारी वर व पमभीिदखताहजहावआधनरहऔरआधमादाकईमिदर मदा प यशादी-शदाद पितकज़िरएइसबारमबतायागयाहजसआपशरीरऔरमनकोअलगनहीकरसकतवसहीदवभीचािहएऔरदिवयाभी

कहतहिकिशविबनशि तशवहइसकबारमबताए

यहउससमयकीकहानीहजबिशवकीअपनीओरिवरि तसदखीहोपावतीउ हछोड़दतीहयकहकरिकउ हपावतीकी यादाज़ रतह य िकवउनकभ तका यानरखतीहकछसमयबादिशवएकआकालदखतहिजसमलोगकाशीजारहहोतह य िकवहाकीभिमऊपजाऊहवपावतीकोलोग कोखानािखलातहएपातहऔरउनसखानामागतहयकहतहएिकउ हउनकीज़ रतह

यिवर तीकहानीहलिकनउसकपीछएकिफलोसौफ़ीहजोअजीवहऔरजोजीिवतहउसमफ़क याहजोजीिवतपराणीहिजसमजीवनहिजसमआ माहउसहमशाभखलगगीयहकहानीभखकीकहानीहिशवजीमहानतप वीहभगवानहई वरहतोउ ह नभखकऊपरिवजयपरा तकरलीहयािनिकउ हभखनहीलगतीयहायदवीकहरहीहlsquoआपमहानहोलिकनबाकीसबआपकजोगणहवोआपजसमहाननहीहउ ह नभखकऊपरकाबनहीिकयाहजोआपकभ तभखहउनकिलएआप याकरग याआपउनकोतपकरनकोकहगयािफरउ हखानादगrsquo

म यकालमहमबड़-बड़स यासीिमलऔरउ ह नकहालोग कोिकइ छाएकरनाछोड़दोऔरमि तऔरमो परा तकरलोऔरत नकहािकयहअ छािवचारहलिकनब च कोतोभखलगतीहऔरवरोतहआदिमय नसोचिलयाथािकविकसीधामजाएगऔरवहावरागीऔरस यासीबनजाएगपरशामकोउ हभीभखलगतीथीऔरत नकहािकजबतकआपखती-बाड़ीया यापारनहीकरोगघरनहीचलपायगाइसबातकोपावतीिशवकोबड़ीसादगीसबतातीह

अ नपणािशवकोसमझातीहिककलाशपवतपरशायदभखनिमललिकनकाशीमआमलोग कोभखज़ रलगतीहतोिजनकोभखलगतीहउनकीसवानहीकरगिशवतोिशवजीकलासपवतसकाशीआकरशकरभगवानबनगएशकरजोलोग कोवरदानदतहऔरखानादतहअ नपणािकचनकीदवीजोखानाबनातीहउनकपितिशवहिजनकोभखनहीलगतीवोखानािकसकिलएबनारहीहिशविभ ातनहजोभीखमागतहलिकनअगरउ हभखनहीलगतीतोवोभीख य मागतहवोअपनभ त किलएमागरहह

एकतरफसवोखानाभीदरहहऔरयभीबतारहहिकभखसबचोिजतनाखानालतरहोगउतनीभखभीबढ़तीरहगीयहलालचकोज मदताहइसम

लालचऔरसतोषकबीचमतालमलकीबातभीहिशवसतोषिकबातकरतहऔरशि तखानऔरदसरीज़ रत कीहमलालचऔरवरा यकबीचकासतलनपानाह

अिधकपरिस हदवीमह याकीकहानीदि णभारतमवहाधािमकउ सवमइसपरनाटकहोतहदवीकइस व पकबारमकछबताइए

दवीमहा मयादगाकीबहतहीपरिस कहानीहदगािजनकीपजाबगालमहोतीहदशहरकसमयदगािजनकीपजागजरातमहोतीहजबगरबानाचहोताहउनकिलएनाथमजगराताहोताहबसतकाउ सवहोताहबसतनवरातराहोताहशरदनवरातराहोताहयहकहानीबहतदरसआईहहमारीकहािनय मअगरआपदखतोिव णपराणलगभग1500सालपहलऔरइसकबाददवीमहा मयाकीकहानीआतीहलिकनयदवीबहतहीशि तशालीहशायदलोककथाओमसिनकलीहईह

कहानीयहिकअसरराजार भाऔरराजकमारीमिहशीकीशादीहईऔरउनकएकपतरहआमहीष-असरजोअपनीइ छासिकसीभीजानवरका पलसकताथामहीष-असरकोबहतसालकड़ीतप याकरनकबादयहबर ाकावरदानिमलताहिककोईदवताअसरजानवरया वयितरदवभीउसनहीमारपायगमहीषअ यिधकशि तपालताहऔरइ दर-लोककसारदवताओकोभीआसानीसहरादताहपरशानइ दरितरमितकीमददमागतहववरदानसिनकलनकाउपायढढ़लतहऔरएकऔरतकीरचनाकरतहिशवअपनाितरशलदतहइ दरअपनावजरअि नएकभालाऔरसयउसदसहज़ारसयोकीशि तदतहराजािहमावनउसशरवाहनक पमदतहऔरिव णदगाकानामइनसबसलसदगाज़बरद तलड़ाईकरतीहऔरमरनवालअसररा स औरहिथय कीस याबढ़तीहीजातीहजगकमदानमपरवशकरनवालाअितमअसरहमहीषलड़ाईऔरभीसगीनहोजातीहमहीषदगापरवारकरनकिलए पबदलतारहताहपरवोहर पकानाशकरदतीहऔरअतमिशवकितरशलसउसकावध

अगरआपदगाकीमितठीकसदखगतोआपपाएगिकवद हनकजसलालकपड़औरगहनपहनहएहलिकनहाथमहिथयारहवोएकभसकोमाररहीहयहएकबहतहीवॉयलटइमजिहसकद यहकॉ स टयहिकजबभोगकिलएभखकिलएहमशाबिलचढ़तीहजसअगरआपजगलकोजलातहऔरखतबनानाचाहतहतोवहवॉयलसहोताहखतीकरतहोतोसारचह कोमारडालतहोसाप कोमारतहोयहवायलसिहसाहीहतोिजतनाभीबोलविजटिरयनयानॉन-विजटिरयनवायलसतोहोगाहीहोगाउससमझानकिलएदवीनयह पिलयाहगह थजीवनजहाखानापरोसाजारहाहजहाधन-धा यस पि हवहािहसाहोगीहीिकतनीिहसाहोगीवोआपकऊपरहआपकिववकऔरआ म ानकऊपरहयहपरकितकािनयमह

जोदवीहवहीदवीपावतीहऔरवहीदगामाहकस

वोबिसकलीइसान कीतरहहहमारभीिकतन पह गब च कसाथअलग पहमाता-िपताकसाथअलग पबॉसजबहमबनतहतोहमारा पबदलजाताहजबहमसवकहोतहतोहमारा पबदलजाताहतोदवी-दवताओकभी पबदलतरहतहइस टोरीकोइसान कऊपरबसिकयागयाहवकोईदसरीदिनयाकीबातनहीकररहहवहमारीिज़दगीकबारमबातकररहहकभीहमग साआजाताहतोहम दर पललतहकभीहमिशवकसमानशात पभीललतह

दवीभगवानसपहलआईथीयाबादम

यहबहतहीपोिलिटकलिववादा पदसवालहयहआ याि मकिवषयहजहापहलकौनआयाndashप षया तरीकभीभीआसरनहीकरपाएगसबइ वलयाबराबरहजोपहलआयाइसकामतलबनहीिकवोबड़ाहयाछोटाहशा तपर परामकहगिकदवीपहलआईथीव णवपर परामकहतहिकिव णपहलआएनचरलिह टोिरय ज़सपछोगतोवोकहगिकमन यकपहलभीपरकितथीऔरमन यकबादभीपरकितरहगीअगरहमपरकितकोिस पमदखतोदवीका व पहउसकापरकितएककनवसकजसीहिजसकऊपरपिटगबनतीहउसपिटगकीिकरयाकोहमनप षका पिदयाहपराण मशि तमाताभीहऔरबटीभीहमातापरकितहतोबटीस कितह

पकहइसिलटरलीनहीलनाचािहएजबलोगिलटरलीलतहतोउसममज़ानहीआताभावभीनहीआताअगरहमइसको पकक पसदखिकवोयासमझानाचाहतहतबमज़ाआताहबर ा डइतनािवशालहऔरयहासबकारोलहिजसमनरहमादाहिशवहऔरशि तह

11

गणशिह दपराणोमसबसपरिस चारहाथोवालहाथीकसरवालहमारगणशहइनकीलोकिपरयताकीवजह याह

गणशएकरह यमयभगवानहकोईयहनहीबतासकतिककबऔरकसवइतनलोकिपरयहोगएगणपितऔरगणशश दवद मिमलतहलिकनहमजानतनहीिकिजसगजाननकीहमबातकरतहहाथीकिसरवालदवताकीिजसकोहमपजतह याउ हीकावणनवद महजबहमकहतहगणपितइसकामतलबहlsquoलीडरrsquoगण काराजागण कालीडरगणजसगणततरिरपि लकगणकामतलबहगगसमहलोग कागटएकजनजाितकाराजावद कपहलिसधघाटीस यताथीऔरवहाहाथीकीमोहरिमलतीथीतोहाथीलोग कोपताथािज हहमगणशमानतहउनकीमितया1500सालपहलहीश हईहऔरवदतो4000सालपरानहतोयपौरािणककालमआतहवोभीलटपौरािणककालम

यहापरहमदखतहिकगणशबहतमह वपणहोजातहइतनमह वपणिक1000सालपहलआिदशकरअपनीिकताबिलखतहिकजसाशवव णवऔरशा तपर पराहोतीहवसहीगणप यपर पराहमतलबलोग कापराएकसमहकवलगणशकोहीपजताहऔरगणशकमा यमसवभगवानकानामलतह

उनकीलोकिपरयताकाएककारणहिकमहारा टरमजोमराठास परदायथासतरहवीशता दीऔरअटठारहवीसदीमिशवाजीमहाराजकबादजबप वाईआईउससमयगायकवाड़हो करndashजोमराठासरदारथइनकइ टदवतागणशथऔरवजहाभीगएगणशकीपजालकगएअबतककवलबरा ण कम तर मगणशथलिकनमराठासघकीवजहसचार तरफगणशकीकहानीउनकिचतरऔरउनकीमितयाबहतपरिस होनलगी

तोगणशकािसफ़नामआताहविदकसलकरपौरािणकिकताब तकपौरािणकसमयकआिखरीिह समउनकामह वबढ़जाताहख़ासकरपशवाओकीवजहसऔरआिख़रमतोबॉलीवडहही

कहतहिकगणशिशवऔरशि तकपतरहपरयभराितदरकीिजएिकवपावतीकपतरहयािशवकपतरह

गणशकोअयोिनजाबोलतहअयोिनजाकामतलबहिजनकागभसज मनहीहआहकहानीयहहिकशि तिशवकपासजातीहऔरकहतीहिकउ हएकब चाचािहएतोिशवकहतहिकमझब चकीइ छानहीहऔरमतोअन तह

मकभीनहीम गातोमझपतरनहीचािहएऔरिशववहासचलजातहशि ततबकहतीहिकिबनािशविबनानायकमएकब चकोपदाक गीिबनानायक-िवनायकवअपनशरीरपरह दीलगातीहऔरिफरसाफ़करतीहतोजोह दीकीउतरनजमाहोतीहउसएकितरतकरकवएकस दरगिड़याबनातीहउसकीवपराण-परित ठाकरतीहऔरिवनायककाज महोताहशि तिवनायककोकहतीहतममरीगफ़ाकीर ाकरोिशवजबवापसआतहतोवकहतहिकमझशि तसिमलनाहवअपनीप नीसिमलनाचाहतहऔरविवनायककोपहचानतनहीहवसोचतहिकयहब चाकौनहिवनायककहतहlsquoख़बरदारकोईअ दरनहीजासकताrsquoदोन कबीचमतभदहोजाताहलड़ाईहोजातीहऔरिशवअपनाितरशलिनकालकरउनकासरकाटदतह य िकवबहतशि तशालीहशि तजबवहाआतीहतोरोनलगतीहयहकहतहएिकआपनमरपतरकोमारिदयािशवउनसपछतहिकउनकायहपतरकहासआयातोशि तउ हकहतीहिकमझआपकीज़ रतनहीब चापदाकरनकिलएम वयकरसकतीहपरकितअपनीशि तिदखातीहिकमझदवताओकीआव यकतानहीहिज़दगीबनानकिलएवकरोिधतहोकरएकबहतउगर पललतीहउ हमनानकिलएिशवकहतहिकविवनायककपराणवािपसकरदगपर तउसकिलएउ हएकनयासरचािहएहोगावअपनगण सकहतहिकजोपहलापराणीउ रकीओरमहकरहएदखउसकासरलआऐउ हिमलताहएकहाथीिफरिशवउसकीपराणपरित ठाकरतहऔरिफरजीिवतकरदतहगणशजीकाशरीरउनकीमासआयाऔरजोसरहवोिपतासआयाहइसिलएविशवकभीबटहऔरशि तकभीयहकहानीबहतिदलच पह य िकइसकहानीमशवपर पराऔरशा तपर पराकािमलनहोताहयहागणशकीवजहसदोचीजहोरहीहजोउगरकालीहवोगौरीका पललतीहघरलबनजातीहऔरिशवजोस यासीहविपताबनजातहगह थबनजातहपिरवतनिह दधममबहतमह वपणधारणाहगणशइसतरहसगह थजीवनकदवताबनजातह

वद मगणपितकवललोग कलीडरहपराण मिशवउ हअपनभ त कलीडरकहतहिज हसबसपहलपजाजायगाजोिशवननामिदयाहऔरजोवदकगणपितहयहदोन श दहतोएकजसलिकनअथशायदअलगहपौरािणकगणपितिशवशि तकबटहऔरवद मिसफलीडरहलोग कलोगइनदोन कोएकमानतहपरहमयक़ीनसकछनहीकहसकत

गणशक पकबारमबातकरतहउनकासरहाथीकाहऔरचहावाहनहतोइसकापरतीकवाद याहऔरबाकीदवताओसवइतनअलगकसह

गणशकाकामहअलग-अलगिवचार कोजोड़नावएकतरफल मीसजड़हएहदौलतकसाथऔरदसरीतरफ ानऔर मरणशि तकसाथभीजड़हएहसर वतीकसाथगणशकीपि नयाऋदिधऔरिसदिधधनऔर ानसजड़ीहईहउनकिच हजोहवइनसबचीज कापरतीकहहाथीजोहवएकतरफधनकापरतीकहवहएकमहगाजानवरहवहशि तसजड़ाहआहलिकनहमयहभीकहतहिकहाथीकीया ा तबहततज़होतीहतोवहसर वतीकसाथभीजड़ाहआहउनकीजोत दहवोएकसाहकारसजड़ीहजोिदनभरबठकरअपनाधन

सभालतारहताहऔरबरा णसभीजड़ीह य िकवभीबठरहतह( ान)उनकहाथमअकशहोताहजोएकबड़औरशि तशालीजानवरजसहाथीकोध कादनऔरखीचनकिलएइ तमालहोताहदसरहाथमपरशक हाड़ीहोतीहजोपरतीकहसम याकोछोटाकरकउससलझानकीएकऔरहाथमउनकपासधागाहोताहजोस लषणकापरतीकहमतलबिवचार कोजोड़नकातोगणशतोड़तहऔरजोड़तभीहजोएकबदिधजीवीिस ातहयहबहतिदलच पहिकहमारदशमजहाइतनीखतीहोतीहवहाउनकावाहनहचहाजोिकिकसानकासबसबड़ाद मनहचहासम याओकापरतीकहिजसकोदबाकरगणशवशमरखतहउनकपटपरनागकावासहोताहजोिकचहकाशत हपर तदोनिशकारीऔरिशकारगणशकपाससखसरहतहस पचहकोनहीखाएगाऔरचहभीिकसानकगहकपीछनहीजाएगा

यसबिवचारगणशसजड़हिकसीिफ ममअगरबहतसारिवचारएकद यमहऔरबहतकछहोरहाहपरतीका मकतरहसndashद यकआगऔरपीछndashतोवहद यबहतपरभावशालीबनजाताहवसहीकलािवचार कोपरभािवतकरतीहसारदवी-दवताओमसबस यादापरतीक ससबिधतहगणशइसकीवजहसउनककई पहऔरभ तउ हकसभीिदखासकतहिशवयािव णकीतरहभीndashआजकलवस फ़ीलतभीिदखतहगणशकायहआकारहीनगणबहतमह वपणहयहीउ हइतनालोकिपरयबनाताहआजकलउनकीत दकोभीिस स-पकऐ ज़सबदलिदयागयाहजोसहीनहीह य िकत दधनकोआकिषतकरतीह

गणशिजनकोिव नहताऔरिव नकतादोनोकहतहजोकएकदसरकिब कलिवपरीतगणहयहकसाहआ

गणशकीपौरािणककालमपरिसदिधबढ़ीउससपहलशायदलोगहािथय सडरतथ य िकखतीमएकम तहाथीबहतहीख़तरनाकजानवरहोताहऔरइसवजहसआमआदमीकोजगलीहाथीसडरलगताहलिकनजोघरलहाथीहोताहवोबहत यारालगताहऔरवहकामकाहोताहवहराजाकापरतीकभीहय िकराजाहाथीपालतथइसिलएहाथीकसाथलोग काबहतदोहरािर ताहोताह य उससडरभीलगताहऔर यारभीआताहयहभावगणशकीमितकसाथभीजड़ाहगणशपहलऐसगरामदवताथिजनसलोग कोभयलगताथाउ हहािथय कोदररखनकिलएपजाजाताथाधीर-धीरजबविशवशि तल मीसर वतीकसाथजड़गयतोवसौभा यऔरलाभकदवताबनगएविव नहरताबनगएिज हसबअपनघरलानाचाहतहहमइसीिलएआजकलगणशकीपजाकरतहतािकहरजगहसमदिधहोसफलतािमलऔरधनपरा तहो

वभवपणलकाकराजाकबरकोगणशनिवनमरताकापाठपढ़ायाइसकहानीकाअथ याह

कहानीकअनसारलकाकराजाकबरअपनीधन-स पि कापरदशनकरनकिलएगणशकोउ चतमभोजनपरोसाकछही ण मगणशसाराभोजनसमा तकरगयऔरभोजनआयोिजतिकयागयापरगणशवोभीसमा तकरगयतथाऔर

भोजनकािनवदनिकयाराजाकबरअपनरसोईघरसभोजनमगवातगयगणशइतनभखथिकभोजनकसामनआतहीसमा तकरदतथकछहीसमयकप चातराजभवनकीरसोईख़ालीहोगईऔरआस-पासकनगर सऔरभोजनकापरबधिकयागयापरशीघरहीवहसाराभोजनभीख़ महोगयाअतःराजाकबरनगणशकसामनहाथजोड़औरकहािकउनकपासऔरअ ननहीहयहसनकरगणशबहतदखीहएउ हबहतभखलगीथीथक-हरराजाकबरिशवकपासगयउ ह निशवस मामागीऔरइसघोरसम याकासमाधानपछाम कराकिशवनकबरसकहािकयिदउ ह नस चीशर ासभोजनपरोसाहोतातोगणशकबकसत टहोगएहोतपर तराजाकबरनकवलअपनधनकिदखावकिलएभोजनकाआयोजनकरवायाथाऔरिजसपरकारराजाकबरकीधनकीभखनहीिमटतीउसीपरकारगणशकीखानकीभखभीनहीिमटतीपरयिदवो दयसगणशजीकोकछभीअपणकरगतोगणशकीभखतर तिमटजाऐगीराजाकबरकीरसोईघरमकवलकछचावलकदानबचहएथइ हपकाकरजबगणशकोपरोसातोएकही णमगणशकीभखिमटगईपरस नहोकरगणशनराजाकबरकसामनअपनाआभारपरकटिकयाऔरइसपरकारलकाकराजाकबरनएकअम यसबकसीखा

यहकहानीसमझनकिलएपहलयहदखनाचािहएिककबरऔरगणशदोनमोटहयहदोन य मितहजसलािफ़गब ाहोताहय मितपारपिरक पसधनसमदिधएवसतोषसस बि धतहसमदिधऔरसतोषअलग-अलगभावहसमदिधधनऔरसामगरीआरामसऔरसतोषसखऔरशाि तसजड़ाहआहएकहोतोज़ रीनहीिकदसराभीहोगाइसकहानीकायहीमतहिककवलभोगयाभौितकआरामससतोषनहीहोताजानवरऔरमन यमयहीफकहिकजानवरकाजबएकबारपटभरजाएवोसत टहोजाताहलिकनमन यकलकीभखकबारमसोचसकताहउसकअगलिदनकीदसज म कीभखकबारमसोचसकताहndashमन यकीभखकाकोईअतनहीहकहानीमगणशकीतरहमन यकोिजतनािमलगावोसबलताहीरहगालालचकरगागणशयहीबतानाचाहतहिकिशवकपासखानायापसानहीहपर तसति टकारह यहइसिलएिशवकानामहकामतकाजोभखऔरइ छािमटाताह

गणशकीपजाकोईभीकायश होनकपहलकरतहवोइतनपरिस औरमह वपणहमगरपरदशमभगवानिशवयाभगवानिव णका थानउनसऊपरहऐसा यो

िह दधमिकसीएक तरोतसनहीआताअलग-अलगरा तहऔरवोएकदसरसिमलभीरहहएकमितरमितकीसक पनाहndashबर ािव णऔरिशवएकमगणपतयपर पराचलतीहऔरएकगणपितकोशवऔरशा तजोड़तीहयहसचहिकगणशकानामहरपजामपहललतहपरपरीतरहसस यनहीहिशवपराणयािशवकथाओमदखतोकहतहिकिशवनगणशकोवरदानिदयाथािकहरपजासपहलत हारानामिलयाजाएगाशवपर पराकलोगयकरतहपरव णवपर पराकलोगयहनहीमानतवहमशािव वकसनाकानामलतहजोउनकगणकनताह

िनयमहरजगहअलग-अलगहोतहपर तआजकललोगसबचीज़ कोसम पकरनाचाहतहएककरनाचाहतहहमिविवधताअसिवधाजनकलगतीहहमहरसवालकाएकजवाबचािहएहरदवताकाएकिनि चत थानचािहएजोिकममिकननहीहसमयमबदलावआतारहताहगणशकीभिमकाक ाराऔरउसमहएबदलावसयहिदखताहिकहमारभारतीयसमाजमिकतनापिरवतनआयाहजसिकसाऊथई टएिशयामभीगणशकीमितहपर तवमगलमितनहीहोतीवहाकईबारयहदखनकोिमलगािकगणशकीमितकसाथमानवखोपिड़यारखीहईह य िकवततरकदवताहजो1000सालपहलभारतसवहागएथयहउनकाएकभयानक व पहिशवकाएकिचतरहिजसकानामगजानतकाहndashहाथीमारनवालागजासरजोउसकाचमड़ालकरनाचतहगजासरऔरगणपितमकोईस ब धहयहनहीमालमपर तऐसाममिकनहिकवहाकोईकहानीहोएकऔरिचतरहजहािशवगणशकोअपनीगोदमिलएबठहशायददोन कबीचकभीद मनीयालड़ाईरहीहोगीिकसीसमयमऔरधीर-धीरआपसमसहनशीलताआगईऔरनकारा मकस ब धसकारा मकबनगया

पराणकइितहासकोदखकरभारतकलोग कामनोिव ानसमझमआताहयहभीिदखताहिकिह दधमबाकीधमोसअलगह य िकवहऔरगािनकलीिश टहोरहाहनसिगक पसबदलरहाहमबईमअबगणपितकाएकनयाहीपहऐसा पजो100सालपहलनहीथाndashकहासआया

यहसब वयभहपर पराकाअगहमतलबभ त कीइ छासजागरतहईपर पराऔरजसभ त कीइ छाबदलीउनकअनभवबदलवसहीपर पराबदलीउनक पबदलनलगकहािनयाबदलनलगीिवचारभीबदलनलगइसिलएितरमितआजगणशिजतनीपरिस नहीह

12

अ तर-श तरकहतहहमअपनीिज दगीशाि तपवककाटनीचािहएअिहसाकमागपरचलनाचािहएपरजोदवीऔरदवताहहमशाय किलएतयाररहतहउनकहाथोमहमशाअ तररहतहतोइसपर परिवरोधका यामतलबह

जबदवीदवताओकीमितयाबनाईग हज़ार सालपहलतोश तर कामतलबअलगहोताथायिदआपआिदमानवकोदखगवोजगलमरहताथापड़-पौधऔरजानवर कबीचअ तरकिबनावोजीनहीसकताथा य िकअ तर कोवहिशकारऔरखानाएकितरतकरनकिलएइ तमालकरताथाऐसदखतोअ तरअसलमसाधनथिज़दारहनकिलयखरउससमयकछथानहीकवलउसकहाथमअि नथीइनकिबनाहमजीनहीसकतहमखतबनानाहतोहमअ तरचािहएहलचलानाभीएकअ तरइ तमालकरनाहअगरआपकोएकखतबनानाहतोपड़ कोकाटनापड़गाउसकिलएभीअ तरतोचािहएअगरआपखानापकारहहतोअगरआपदखहमारखानाबनानकाजोतरीकाहउससभीअ तर काउपयोगहोताहकाटत-पीटतहयापीसतहयसबकायिहसकहोतहउपकरणतोिजदगीमज़ रीहोतहइनकिबनाहमजीनहीसकत

हमधीर-धीरआिदमस यतासकिष-परधानस यताकीओरबढ़हमनखतीकीघरबनाएधानऔरपसाइकटठािकयाऔरअपनखानकीबोरीकोबचानकिलएअ नागारबनायऔरिकलबनायऔरअपनकोबचानकिलएश तररखनश िकयाअ तरऔरश तरहमारीस यताकिलएज़ रीहइसिलएदवीदवताओकपासभीकोईनाकोईअ तरहोतहिशवकाितरशलहनमानकीगदाऔरिव णककईअ तर

ितरशलकहासआयाइसिकसनबनायाऔरयहिशवकाअिभ नअगकसबनगया

यहएकिम टरीहरह यह य िकितरशलकोिकसीनबनायानहीिशवअन तकालसहव वयभहऔरितरशलकसाथपदाहएndashवहहमशासहतोयहएकपकह य िकिशवकसाथजोतीनचीजजड़ीहndashउनकीतीनआखउनकबलक

तीनप औरभभतकीमाथपरतीनरखाएndashतोउनकअ तरमभीतीन लडवालाशलहितरशलकहतहिकशायदयहसारीचीजितरलोकदशातीहndashवगलोकभलोकपाताललोकभगवदगीतामयहतीनगण ससबिधतहndashरजसगणतमसगणऔरस वगण

पौरािणककथाओमकवलिशवनिसफ़एकबारअपनाितरशलइ तमालिकयाहअधक-असरकोमारनकिलएजोर त-बीजजसाअसरथाउसकर तकहरबदकिगरतहीएकऔरअधककाज महोताथािशवनउसअपनितरशलसभदरखाथाजबतकउसकासाराखननहीिनकलगयाअधकनिशवकीआराधनाकीऔरएकऐसाऋिषबनायािजसकशरीरमएकभीबदखननहीझाउसकासाराग दाख़निनकलगयािशवकितरशलकस पकमआनकबादवहिशवभ तबनगया

लिकनिदलच पबातयहहिकिशवऔर यादातरदवीदवताओकासबधधनषकसाथहइसआपिलटरलीभीलसकतहोिकधनषऔरबाणथयाउसमटाफ़र पककीतरहसधनिव ाकािर तायोगशा तरसहिजसममानिसकएवशारीिरकअनशासनकीआव यकताहोतीहधनषमपर यचाचढ़तीहndashजसारामनरामायणमकहाहndashअगरि टरग यादाटाइटहोगीतोवहटटजाएगीऔरअगरढीलीहोगीतोउसकाकोईफ़ायदानहीहतोवसहीहमारामनहोनाचािहए यादाटाइटनही यादालज़भीनहीतोअगरबल डमाइडसतिलतिदमाग़होगातभीआपबाणचढ़ासकतहोऔरउसखचकरिनशानाभीलगासकतहोतोवहिस बलऑफफोकसबनताहयह यानकायाधारणाकापरतीकबनजाताहयहाधनषकमा यमसयोगकिनयमसमझाएजारहहशायदइसिलएधनषबहतपरिस ह

िशवकाएकनामहlsquoिपनाकीrsquoिपनाकउनकधनषकानामह य िकिशवहतोसबकछबहतबड़ाहndashउनकधनषकाजोशा टहवहम पवतऔरजोि टरगहवोशषनागनाग कराजाहवोशा टबर ा डकीधरीकापरतीकहऔरसापकाि टरगसमयससबिधतह य िकवहहमशाआगबढ़तारहताहndashभतसवतमानमऔरभिव यमndashऔरअपनी वचासमयकसाथबदलतारहताहइसिलएिशवकहाथ मदोन समयऔरबर ा ड( पस)ह

तीनअसरहिव नमालीताराकाक औरवीरयवनएकसगउ हतरीपरा-असरबलातहवएकहीतीरसमारजासकतहअगरवएककपीछएकखड़ह िशवितरपरा-असरकोअपनजादईधनषिपनाकसमारदतहऔरअसर कतीनलोकसमा तकरदतहउनकातीर वयिव णहउनकारथभलोकहऔरउसकपिहयसरजऔरचादचारवदघोड़हऔरबर ासारथीहपरअसर कोमारनकबादउ हइतनादखहोताहिकवमाथपउनकीराखतीनरखाओमलगातहयहएकज़बरद तकहानीहएकजादईरथऔरधनषकीपरयहाितरशलनहीह

िव णिशवकतीरबनतहइसकहानीमपरउनकपासबहतसअ तरहतोपर नहिकउनकइतनसारअ तर योह

जसहमकहतहिकबर ािकरयटरहरचयतािशविड टरॉयरहन टकरनवालऔरिव णिपरसरवरहपालनवाला

जोपालनकरतहजोसर ाकरतहजोसोसाइटीकोमनजकरतहवहहिव णउनकपासइसिलए यादाअ तरहऔरइनसबअ तर कनामहndashजस

सदशनचकरयहबहतपरिस हवहउनकीउगलीमतज़ीसघमताहवारकरताहऔरवािपसआजाताहउनकहाथमगदाहकौमोदकीएकतलवारहिजसकानामहन दकऔरएकधनषहिजसकानामहसारगएकिव णकानामहसारगपानीजोहाथमसारगधनषपकड़ताहजसिव णकअलग-अलगअवतारहवसअलग-अलगअ तरह गजसपरशरामकहाथमक हाड़ीहोतीहिजसकोपरशकहतहरामकजान-मानधनष-बाणहइसिलएउनकानामएक-बाणीभीहइसकामतलबहिकवोिजनकपासएकबाणहफोकसहक णकसाथहमदखतहिकउनकपाससदशनचकरहलिकनबािकसारअ तरभीहक णकोपणावतारकहतह य िकविव णकपरअवतारहकि ककअवतारमनदकतलवारहोतीह

हरदवीऔरदवताकाअपनहिथयारकसाथएकखासिर ताहोताहइदरकवजरकबारमबताय

कहानीयहिकएकवतानामकाअसरथािजसनइ दरकािसहासनछीनिलयावताकोवरदानथािकवोिकसीलकड़ीयाधातकबनअ तरसपरािजतनहीहोगाइ दरिव णकपासजातहजोउ हएकतप वीदधीचीऋिषकपासलजातहऋिषबहतसमयसतप याकररहहोतहऔरउनमएकशि तहोतीहिव णककहनपरवअपनशरीरका यागकरदतहऔरवजरउनकीहडिडय सबनताहजोिकसीभीअ तरसअिधकशि तशालीहऔरजोअ तमवताकानाशकरगा

शायदयउसकालकीकहानीहजबहडिडय सऔरप थर सअ तरबनातथशायदयकहानीआयवदकबारमह य िकआयवदमयहिकऐसऋिषथजोतप याकरतथऔरउनकपासअपनीिस ीहोतीथीउसकीवजहसउनकशरीरख़ासहोतथndashउनकीमासपिशयाऔरहडिडयाबहतशि तशालीहोतीथीउनकीहडिडयाइतनीताकतवरथीिकवोलोहसभी यादाशि तशालीथी

गयाशहरिबहारमगयाndashअसरकनामपहिजसनतप याकरकअपनाशरीरइतनाशि तशालीबनािलयाथािकिभ न-िभ नपरकारकअ तरउसकीहडिडयऔरमासपिशय सबनजोिफरदवीदवताअपनसाथलगएयकहािनयाएकतरहसयोगआयवदतपऔरअ तरकोआपसमजोड़तीह

यहकहानीवरा यभावऔरआ म-बिलदानकोभीदशातीहदवतादधीचीकीहडिडयामागतहऔरवददतहतोऋिषय कोइतनामोहहीनहोनाचािहएिकवअपनीहडिडयाभीदसकइसतरहवजरइदरकोदानमिदयागयाथा

याइनवजरोकाकोईम यफ चिरगयिनटकोईकारखानाथाइ हकौनबनाताथा

िव वकमािश पकार कदवतासारअ तर-श तरबनातथएककहानीहिकउ ह नसरजकाएकअशिनकालकरसदशनचकरबनायाथाअलग-अलगपराणमअ तर-श तर क तरोतअलगहोतहमहाभारतमजबखाडवपर थकोजलाकरराखकरदतहतोअि नदवइतनखशहोजातहिकवसबपाडव कोउनकसारअ तरददतहएकऔरकहानीमअजनिशवसपराथनाकरतहिकवउ ह

पशप तरदद

धनष-बाणदवीऔरदवताओकबीचइतनपरिस योह

उसज़मानमशायदयएकबड़ाइनव शनआिव कारथाप थरयाभालतलवारसआपदसयाबीसफटहीपहचसकतथपरधनष-बाणसआपकीपहचबढ़जातीहलोग कोलगािकशायददवीऔरदवताइसकपीछथइसअ तरकाअसरबहतरहाहोगाजसहमारज़मानममोबाइलफ़ोनपरयहएक पकथाजसकामदवकाधनषबहतफमसथाकामदवकधनषग नसबनाथाऔरउसकीतारिततिलय औरमधमि खय सबनीथीबाणउसकफल सबनथवोभीय करतथऔरहमनउनकोभीवायलटउगर पिदयाहिशवरामिव णऔरदवीndashसबकपासधनष-बाणह

भगवानबर ानबर ा तरबनायाथाइसहमपौरािणकभारतका यि लयरवपनपरमाणअ तरकहतह यायसचमइतनाशि तशालीथा

ऐ चलीहमपतानहीहपराणतोहज़ार सालपहलिलखगएऔरइनकहािनयमकहतहिकदवीदवताअ तर मशि तफकसकतथमतर कमा यमसमतरकोबहतशि तशालीऔरमह वपणसमझाजाताथाजसरामनअि नवायजलसबकीशि तयाअपनश तर मडालदीथीरावणकसगय मउ ह नअलग-अलगपरकारकअ तर कापरयोगिकयाहकहतहिकदव कीशि तयाभीअ तर मडालीजासकतीथीजसबर ा तरनरायणा तरव णवा तरशवा तरप पा तरऔरबहतसइनकबारमिव तारसिलखागयाहख़ासकरमहाभारतम

महाभारतमएकऐिपसोडहजबय ख़ महोजाताहतोअ व थामाबचाहोताहअ व थामादरोणाचायकाबटाहऔरकौरव कीतरफसवहीएकयो ाबचाहवोबर ा तरकाइ तमालकरकउ राअिभम यकीप नीकगभमजोब चाहउसमारनाचाहताहउसरोकनकिलएअजनभीबर ा तरछोड़तहअबतककवलएकहीबर ा तरकाएकबारमइ तमालहोताआयाथादोबर ा तरछोड़नसदिनयाकािवनाशहोसकताथापहाड़िपघलसकतथवालामखीफटसकतथndashधरतीख़ महोजाती यासकहतहिकतमअपनअ तरकोवापसललोवापसलनकीशि तयो ाओमहोतीथीअजनबर ा तरवापसबलालतहलिकनअ व थामानहीकरसकततोक णउसकोरोकतहऔरअ व थामाकोशरापदतहिकवोकभीनहीमरगऔरउनकसारघावकभीनहीभरगअ व थामाकोअ तरिज़ मदारीसनहीइ तमालकरनकिलयशरापिदयागयायहापरसदशयहहयहनहीिकपरमाणहिथयारथबि कयिकहमिज़ मदारथयानही

13

पिवतरजानवरमिदरोमहमदवीदवताओकमितयोकसगजानवरोऔरिचिड़योकीमितयादखतह यायसारजानवरउनकवाहनह

इसककईकारणहपरानज़मानमअलग-अलगलोगअलग-अलगचीज़ कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथयापशओकीपजाकरतथपि य कीपजाकरतथकोईपानीकीपजाकरताथाधीर-धीरजसधमऔरस परदायकािवकासहोनलगामिदरऔरगावबननलगसभीपशप ीदवपड़पौध-सबमिदर मआनलगएक-एकदवताकसाथएकपशयाएकप ीकोजोड़ागयाहकहािनय महमइनकोवाहनकहतह य िकइनपरयातराकीजातीह

यासबदवीदवताओकवाहनहोतह

हाहरदवीदवताकावाहनहोताह य िकवटरवलकरनापसदकरतहपरचलनानहीकर णकाप ीहग डव णकपासमगरम छहइ दरकाऐरावतहाथीहदगाकाबाघहईशानकासफ़दबलहआिद

िशवकीगदनपहमशानागिदखातह यानागउनकावाहनह

नहीनागउनकावाहननहीहवहएकिच हहजोउनकसाथजड़ाहआहजसकईदवीदवताओकसगहउनकावाहननदीबलहिशवकमिदरकसामनआपहमशाबलदखगकछआभीदखगलिकनकछआउनकावाहननहीहवन दीकऊपरबठककाशीसकलाशपवतयाकहीऔरभीजातहउ हवषभनाथकहतहवषभकामतलबहबलतोबलकऊपरनाथबठहएह

अगरआपदखतोवाहनकवलवाहननहीहातावहदवीदवताकीपरकितकासचकभीहोताहजसिशवबहतहीइिडपड टभगवानहवोतप वीहवरागीहवोअपनीदिनयामरहतहआपउनकोपरीतरहसगह थनहीकरसकतवसहीबलकोपरीतरहपालतनहीकरसकतउसकिलएउसकोनपसकबनानापड़ताहउसकबादउसकोबलगाड़ीयाहलकिलएइ तमालकरसकतहपरगायकसगनहीजोड़सकतउसकिलएजगलीबलचािहएतोजगलीबलिशवसजड़ाहोताह

िशवकावाहनकछआनहीहतोकछआिकसकावाहनह

नदीकसामनहमशाकछआरखाजाताहऔरवहायहयोगकािच हहजसकछआअपनचार परअदरकरलताहवसहीयोगीअपनइिदरय कऊपरकाब

रखताहकछआवाहनहदवीयमनानदीकाऔरगगाकावाहनमकरहोताहndashआधामछलीऔरआधाहाथी

बर ाकावाहन याह

हसहोताहकलडर मराजहसिदखताहहसअलगहोताहहसहमारिमथक मबहतमह वपणिच हहोताहहसऊपरसहमशाशातिदखताहलिकनअगरआपपानीकीनीचउसकोदखगतोउसकपरलगातारचलतरहतहतोअसलमवोबहतमहनतकररहाहलिकनवोलगताशातहवहपानीकीएकबदअपनपखपरिगरननहीदतावसहीजोतप वीहोताहउनकामनिवचिलतहोताहलिकनहमिदखतशातहउनकोअपनीओरकछनहीखीचतासफलतादभा यसखदखसबमवोशातरहतहहमशाकामकरतरहतहइसिलएहसकोहमशाऋिषय कसाथजोड़ाजाताहशायदइसिलएबर ाकसाथभीजड़हएहहालािककहािनय मवहसजसनहीहोतबहतहीपरशानरहतहतोशायदबािकभगवाननकहािकआपहसरिखएतािकआपकछसीखसको

िव णकावाहनग ड़हलिकनवोजबआरामकररहहोतहतोहमशाशषनागकऊपरलटहएिदखाईदगग ड़कोचीलसमझाजाताहपरवो यादातरबाज़होताह4000सालपहलविदककालमजबकाफ़ीजिटलय होतथउससमयकहािनया यादानहीथीपररीित-िरवाज़ यादाहोतथएकअन ठानहोताथािजसकानामहअि न-चयनndashउसममडपहोताथाएकप ीकआकारकायहअि नक वगजाकरअमतलानकिलएहोताथायहअन ठानहमविदककालसिमलताहऔरधीर-धीरपराण मभीयहकहानीआजातीह

एककहानीहिजसमक यपमिनकीदोपि नयाथीएककद औरएकिवनताकद सनाग काज महआऔरिविनतासग ड़काज महआयदोबहनहमशालड़तीरहतीथीएकबारउ ह नएकशतलगाईउ चाशरवनामकएकघोड़परजोसफदरगकाथाकद नकहावहपरासफ़दनहीहऔरउसकीपछकालीहिवनतानकहावहपरासफ़दहउ ह नशतरखीिकजोभीहारगावोदसरकीदासीबनजाएगीकद अपनकालनागब च सकहतीहिकतमउसकपछपलटकजाओदरसलगगािकएकसफदरगकघोड़कीकालीपछहवोछलसजीतजातीहइसकीवजहसिवनताकद कीदासीबनजातीहउसबहतबरालगताहऔरवोइसबधनसमि तचाहतीहतोकद कहतीहिकअगरतममरब च किलएअमतलकआओगीतोमत हम तकरदगीिवनताअपनबटग ड़सकहतीहिकवोअमतलकरआएग ड़ वगजातहइदरकसाथयकरतहऔरअमतलकआतहनाग किलएवोजानतथिकअगरनाग कोअमतिमलगयातोबहतताकतवरहोजाएगतोवोनाग कोकहतहिकवनहाकआएlsquoमअमतलकरआयाह उसकबादमआपकिलएपरोसताहrsquoनागनहानजातहतबवोइ दरकोअमतवािपसलौटादतहजबनागअमतकबारमपछतहतोवोकहतहिकइदरउसवािपसलगएउ ह नउनसपछािकतमनरोका य नहीउ ह नजवाबिदयािकतमनबतायानहीमझरोकनकिलएमनकहाथािकमअमतलकआऊगातोमलआयातोअबआपकोहमछोड़नापड़गातबउनकी

माताकोमि तिमलतीह

िव णयदखरहहोतहऔरकहतहिकतमअमतकोधरतीपरलाएअपनीच चपररखइतनपरशानीझलकरलिकनतमनएकबारभीउसनहीचखाग ड़नकहािकमझउसकीइ छानहीथीमझतोकवलअपनीमाकोमि तिदलानीथीमनवोकरिदयािव णनकहाlsquoत हारमबहतशि तहतममोहमायाकजालमनहीफसततममहानतप वीहो यातममरसाथरहोगrsquoग ड़कहतहिकएकशतहमवाहनबनगाndashमआपकनीचरहगालिकनआपकोमझऊपरभीरखनापड़गािव णसोचतहिकमयहकसक िफरअपनरथपरएक वजलगातहिजसपरग ड़कािच हहोताह

सर वतीकावाहनhellip

वोभीहसहबर ाऔरसर वतीदोन हसपहोतहअगरआपिमिनएचरलघपिटग यानसदखगतोकभी-कभीवबगलपरभीबठतीहबगलाएकागरताकीिनशानीहअलग-अलगपरािणय सअलग-अलगधारणाएिनकलतीह

व णोदवीकावाहनशरहपरदगामाकाकौनसाहndashशरयाबाघ

बगालमहमदगाकावाहनशरिदखाईदताहपजाबकीतरफउ हशरावालीकहतहपरउनदोन दिवय कोएकहीमानाजाताहभारतमशरऔरटाइगरकबीचमबहतक यजनहअिफ़रकाकशरबहतबड़होतहगीरजगलमशरइतनशानदारनहीहोतबड़ीिब लीजसहोतहऐिशयिटकलायनइतनाताकतवरनहीहोताथालिकनपरीदिनयामशररॉय टीकापरतीकहचायनामलायननहीहलिकनउनकयहाभीराजाकापरतीकहिसगापरकामतलबहिसहकाशहरलकाकझडपरलायनकापरतीकहदगाराजाओकीदवीहराजाकीग ीकोहमिसहकाआसनndashिसहासनइसिलएकहतह

दसरीओरबाघपरभारतमआदरणीयहस कतमउस यागरहकहतहवोअपनब च कीबहतदखभालकरताहइनबड़ीिबि लय कोअपनब च कायानरखतहएदखनाबहतसदरद यहोताहतभीदवीकोहमशािब लीकपिरवारकसाथजोड़ाजाताहशरयाबाघरा यपरिनभरकरताह

आपनिब लीकबारमबताया याक भीिकसीकसाथजड़हएह

िशवकदो पहोतहएकशात पहोताहएकउगरग सल पहोताहशातपनदीबलकसाथजड़ाहआहऔरउगर पभरवक कसाथजड़ाहआह

भरवहमशाक कसाथिदखाईदतहमिदर ममहाकाल वरकीमितकसाथभ कताहआक ाहोताह

ल मीकीछिवकसाथउ लकीफोटोदखीह यावोउनकवाहनह

उ लकसगल मीबगालउड़ीसाऔरदसरपरबीरा य मिदखाईदतीहपरयहसाफ़नहीहकछलोग कामाननाहिकउ लअल मीकािच हहअल मील मीकीबहनहजोिहसाऔरलड़ाईसजड़ीहईहदसराहिकउ लचहपकड़ताहचहकीवजहसधन-धा यन टहोताहइसिलएउ लकोरखागयाह

य िकल मीधनकीदवीहपरवहउनकावाहननहीह यादातरलोगल मीकोगजवािहनीकहतहजोगजहाथीकऊपरबठीहईहयादोसफ़दहाथीकसगजोउनकादधसअिभषककररहहोतहऔरउनकीसडउठीहोतीहतोउनकावाहनहाथीहोसकताहकछलोगकहतहिकजबवउ लपरआतीहतोअशभहोताहऔरहाथीपशभहोताह

हािथय कोकिवबादल क पककीतरहइ तमालकरतहऔरगजवाहनिवशषमह वरखताह य िकराजाओकावाहनहोताथाइदरभी वयहाथीऐरावतपरयातराकरतहउसकछदातहोतहऔरसातसडहोतीहइ यािदसयकारथहिजसमसाथघोड़होतहचदरकारथिहरण सखचाजाताहndashस ताकलॉज़कीतरहकामबहतमज़दारहवतोतपरबठतहऔरउनकीप नीमनापरतोता-मनाहमारीकहािनय मफमसहयदोन काम-शा तरकदवी-दवताह

कहाजाताहिकदवीदवताकपशप ीजोहोतहवोअसरहोतह यायहसचह

कछकहािनय मऐसाकहागयाहजसिकतिमलनाडकीतरफम गनकीकहानीफमसहम गनकाितकयकाएक पहndashजोिशवकबटहकहतहिकउ ह नताड़का-असरकोमारनकबादउनकछोटभाईसरपदमनपरहमलािकयाथामरतसमयउसनम गनसमाफ़ीमागीम गननउनकोमाफ़ीददीऔरकहािकतममोरका पललोतममरवाहनबनोगइसकहानीममोरएकअसरह

कछकहािनय मिदखातहिककाितकयशरपरबठह य िकवोमगलरािशकसाथजड़हऔरमगलहमशाय कसाथजड़ाहोताहकाितकयभीकमाडरथइसिलएउनकसाथकभी-कभीशरभीहोताहऔरशरभीअसरमानाजाताहिजसकोकाितकयनहरायाथा

गणशकाचहाभीअसरमानाजाताहिजसगणशनपकड़रखाहतािकवोधानकोनाखाएऔरिकसान कोतकलीफ़नाहोऔरकहािनय मखासकरमहारा टरमगणशकोमोरकसाथजोड़ाजाताहइसिलएlsquoगणपतीब पामोरयाrsquoकहतहयामोर वरभीकहतहिजसकामतलबमोरकभगवानहमोरभारतमबहतपरिस हय िकबहतसदरहोताहसारदवीदवताउसकसाथजड़नाचाहतहकलाकितयमसर वतीकसाथभीनज़रआताहगौरीपजामगौरीकोमोरपखिदयाजाताहक णभीअपनमकटममोरकापखलगातहउनकोमोरमानागयाहरासलीलामगोिपयामोरनीहोतीहमोरप ष वकापरतीकहइसिलएइतनाजानाजाताह

क णकसाथगायकीछिविदखतीहवोउनकावाहननहीह

नहीवाहनहमशानरहोगामादाकभीनहीहोगीबिलकाजानवरभीकभीमादानहीहोताशरभीटाइगरसनहीहोताभसायमराजकसाथजड़ाहआहक णकसाथनहीभसाम यकीतरहबहतहीिज़ ीऔरस तजानवरहोताहसीधीलाइनमचलताहयमराजभीभसकीतरहसीधीलाइनमआपकीतरफआरहहिजससमयसआपकाज महोताहएकिदनवआपतकज़ रपहचजायग

रामकावाहनकौनसाह

िव णकवाहनग ड़हपरजबवअवतारलतहतबउनकाकोईवाहननहीहोताक णकाभीवाहननहीहलिकनउनकीकहािनय मकभी-कभीवग ड़कसाथिदखाईदतहकहतहक णिव णहीहजबइदरक णकीमददमागतहतोग ड़उनकावाहनबनताह

मज़दारबातयहहिकिजसग ड़परक णबठतहवोतोतकीतरहहराहोताहजोकामदवकावाहनहक णरोमिटकभगवानहइसिलएयसबधह

हनमानरामकवाहननहीह

हनमानउनकभ तहउनकिमतरहउनकभाईहलिकनउनकवाहननहीहवाहनऔरदवताकासबधअलगहोताहलिकनरामायणमजबरामरावणकसाथयकरतहतोकभीइदरकरथपरकभीहनमानककधपरहोतहऔरल मणअगदककधपरहोतहकईिचतर मरामऔरल मणदोन उनकक ध पबठहएहऔरवउड़रहहलिकनहमहनमानकोवाहननहीमानगवो वयभगवानका पिशवका व पमानजातह

यािकसीदवीदवताकाअजीबवाहनह

हकबरकाजोधनकदवताहऔरय कराजाहउनकानरवाहनहndashनरमतलबइसानवाहनकीतरहहवोइसान परटरवलकरतहबाकीसबदवतापशओपरचलतहयहमज़दारबातह

दसरीहचामडािजनकाबहतहीभयानक पहउनकपरशरीरपहमशािब छहोतहऔरउ हपरतवािहनीकहतहवभत परयातराकरतीहरातमवोबहतडरावना पह

14

गगालोगगगामनहातहअपनपापधोनकिलएगगाकोइतनामह व योिदयाजाताह

िहदओमयहमाननाहिकगगापहल वगमबहतीथी वगमहमपताहिकअमतहोताहतोगगाअपनसाथअमतलकआईहअमतअबभ-लोकमहगगाक पमतोयहएकधारणाहिकअगरउसमनहाओगतोआपकपापधलजाएगयाआपकोमो िकपराि तहोगीऔरएकधारणहिकजबतकआपमतक कीअि थय कोगगानदीमनहीबहाओगतबतकववरतनीनदीक ारिपतलोकमपनज मकिलएनहीजापायगवरतनीभलोकजहाजीिवतरहतहकोिपत-लोकजहामतरहतहजोड़तीहइसिलएमतभलोकमभत कीतरहअटकरहगऔरदखपायगऔरउ हनापनज मनसीबहोताहनमो

यागगाकावणनवदोमह

वद मदोनिदय कावणनहndashसर वतीऔरजहावीसर वतीका यादानामआताहतोशायदवह यादामह वपणथीकछइितहासकार कामाननाहिकवदमिजसकानामिलखाहवहहसर वतीस यताभारतकउ र-पि चममजहासधीर-धीरलोगगगाकीतरफउ रमआएऔरयहापौरािणकिह दधमकीश आतहईयहवद सपराण तककासफ़रिदखाताह

गगािदखतीकसीह

गगाकोपौरािणककालमबहतमह विमलाआपउनकीमितहरमिदरक ारापरऔरशहरकफाटक परदखोगउ हएकबहदसदर तरीकीतरहिदखायागयाहकामकऔरपरजनन मपानीकाघड़ाउठायएकहाथमउ हमकररािशकिच हमभीिदखायागयाहमकरएकसमदरीजीवमछलीकीपछवालाऔरहाथीकसरवालाउनकावाहनहतकवादीकहतहिकयहजीवशायदगगामपाईजानवालीडॉलिफ़नहजोअबल तहोजानकख़तरमहलोग कबीचममकरऔरमगरकोलकरभराितहतोकछलोककितय मगगाकोमगरपरबठिदखायाजाताह

िशवऔरगगाकािदलच पिर ताहिशवकोगगाधरभीकहतहऔरकहतहिकगगाउनकीजटाओसबहतीह यागगािशवकीनदीह

यहएकिववादा पदबातहशवमानतहिकगगाउनकीनदीहऔरव णवय

मानतहिकवोउनकीह य िकउ हिव णपदीजोिव णकचरण सिनकलीहोभीकहतहएककहानीहिजसमिव णअपनवामनअवतारमबलीअसर कराजाकपासजातहऔरएकवरदानमागतहिकवएकबारमतीनकदम मिजतनीधरतीनापपायगवोज़मीनउनकीहोजायगीवरदानिमलतहीवामनमहाकायहोजाताहवहएककदममभ-लोकऔरअगलम वग-लोकनापलताहतबउसकापरआकाशमआकाशगगापरपड़जाताहऔरगगाधरतीपरउसकपरकसगआजातीहइसीकहानीकोएकऔरतरहसकहतहजबिव णअपनपरकोआसमानमउठातहतोबर ाभाविवभोरहोजातहवअपनकम डलसिव णकचरण मपानीडालतहजोगगाबनकरबहतीहिशवगगाधरह य िकगगाउनकसरसऔरजटाओसबहतीहऔरगगािव णपदीह य िकविव णकचरण सिनकलतीहअलग-अलगपर पराओमयअलग-अलगकहािनयाहम यकालमजोराजनीितखलीगईउसकअशयहािदखतह

एकऔरबहतिदलच पकहानीहगगाकबारमिशवगानकिलएमानजातहहालािकववरागीहऔरमहकमहीखोलतहएकबारिशवगातहऔरवइतनामधरगातहिकिव णिपघलकरपानीमबदलजातहबर ाइसपानीकोअपनकम डलमडाललतहजोगगाह

मनयहभीसनाहकहािनयोमिकगगाकपितिशवह यायहसचह

कछकहािनय मकहतहिकिशवकीदोपि नयाहएकहगौरीमतलबपावतीजोिकपवतकीबटीहऔरदसरीगगाजोभीपवतकीबटीहतोगगाऔरगौरीदोपि नयाहऔरऐसाकहतहिकगगाऔरगौरीमहमशालड़ाईरहतीह य िकएकिशवकसरपरबठतीहऔरएकगोदमएककहानीहिजसमपावतीकोबहतग साआताहवकहतीहिकndashतममझस यारनहीकरततमनगगाकोसरपरचढ़ारखाहमझअलगरखहोतोिशवनउ हइतनाकसकरआिलगनकरतहिकवदोशरीरसएकशरीरहोजातहऔरअधनारी वरआधाप षआधानारीबनजातहऐसीकईरोमिटककहािनयाहिशवगगाऔरपावतीकी

आपनकहागगाकोजाहवीभीकहतहयहनामकहासआया

जबगगाभलोकआरहीथीजोबहतम तीमथीबहतशोरकररहीथीऋिषजहानकोबहतग साआयाइतनाग सािकउ ह नपरीनदीकोपीिलयाकछलोगकहतहिकजहानिशवकाही पथिफरगगानमाफ़ीमागीइतनाशोरकरनकिलएतोउ ह नअपनकानसगगाकोिनकालाकानसजहानकीपतरीजा वीगगाकायहदसरानामह

गगाकीएकसहायकनदीहभगीरथीआपनकभीसनाहोगाndashlsquoभगीरथपरयासrsquoयाlsquoभगीरथपरय नrsquoमतलबबहतकिठनकामकरनाभगीरथएकसयवशीराजाथऔरउनकजोपवजथउनकोएकशरापलगाथाकिपलमिनका य िकउ ह नउनकीतप याभगकीथीकिपलमिननउ हजलाकराखकरिदयाथाउनकभा यसदखीहोभगीरथसोचनलगिक याकोईतरीक़ाहिजससवदोबाराजीसकउनकापनज महोऔरमो िमलइ यािदकिपलामिननउ हकहािकव

दोबाराज मलसकतहअगरउनकीराखगगामडालदीजाएइसकिलएगगाकोधरतीपरआनाहोगाभगीरथनतप याकीऔरगगासिनवदनिकयािकवनीचआएआिख़रकारगगामानग परउ ह नकहािकउनकिगरनकवगसधरतीकानाशहोजायगाभगीरथनिफरिशवसपराथनाकीिकवउ हअपनसरसपकड़िशवनअपनीजटाओमगगाकावगस हालाभगीरथनिफरअपनपवज कीराखनदीमडालीऔरउ ह नदोबाराज मिलयापवज मकािस ातदोबारामौकादनकिलएह य िकहमएकज ममअपनीअिभलाषाएपरीनहीकरसकपनज मदसरामौकादताह

गगाकीकोईबहनयाभाईकोईफमली

बहनहबहनकानामहयमनातोlsquoगगा-यमनाrsquoजबहमकहतहतोयहबहतिदलच पह य िकमिदर मजबभीआपमितदखगतोlsquoगगा-यमनाrsquoहमशासाइडपरखीजातीहगगाहमशाडॉलिफनकऊपरहोतीहऔरयमनाहमशाकछएकउपरयाकमकऊपरहोतीहिदलच पह य िकएकतरफडालिफनहऔरदसरीतरफकछआहडॉलिफनज पकरतीहइटइजवरीफा टतज़उछलती-कदतीहऔरकछआबहतधीर-धीरचलताहयमनाकारगभीअलगहोताहगगाबहतसफ़दहजोरिपडसहोतहवहवाइटकलरकहोतहयमनाकोकािल दीकहतह

यहीफ़कउनकीपसनलीटीमभीहोताहगगाबहतहीचलबलीहअशातहचपलहथोड़ीचालाकभीहयमनाबहतहीबचारीहमतलबहमशाथकीहईरहतीहहमशापीछखड़ीरहतीहअगरगगाकोिशवसजोड़ाजाताहतोयमनाकोिव णयाक णकसाथएसोिसएटिकयागयाहक णकीआठपि नय मसएकहकािल दी

यमनाकीसबजगहपजाहोतीहअगरआपशरीनाथजीकमिदरजाएतोयमनाकापरतीकहोताहवहापndashएकघड़ारखाजाएगाऔरकहगयमनाहगगाअगरिशवकीतरफचलीग तोयमनाकोव णवकीतरफलायागयाहउनकाकभीमलनहीहोतासगमहोताहपरयागमजहापवोिमलतीहएकतीसरीनदीसजोअद यहndashसर वतीतोसगमहजहाक भमलाहोताह

दि णगगा याह

भारतकोज ब ीपकहागयाहजोहीरकीतरहबनाहऔरज बफलकीतरहिदखताहिव याचलपवतइसदोिह समबाटतहउ रीिह सकोहमकहतहउ रपथऔरदि णकोदि णपथयहमानाजाताहिकविदकपर पराउ रसदि णगईहऔरउसकसाथ-साथबहतधारणाएऔरअन ठानभीऋिषजबदि णगएतोउ ह नकहािकदि णमहमयहाभीगगाचािहएतोदि णगगाकीसक पनाकीगई

कावरीनदीकोदि णगगाकहतहकहतहिकअग तमिनजबदि णजारहथतोएककमडलमउ ह नगगाकापानीिलयावहावकमडलकोप थरपररखकरतपकररहथतबगणशएककौएका पलकआएऔरउसकमडलकोिगरािदयातोवहासकावरीनदीकीश आतहई

एकऔरकहानीहिजसमगोदावरीदि णगगाहयहकहानीगोदावरीमहा मयामहजसमनकहािकगौरीयापावतीकोबहतबरालगताथािकहमशािशवगगाकोअपनसरप य रखतहवउनसपीछाछड़ानाचाहतीहएकऋिषथिजनकानामथागौतमऋिषिजनकाआशरमदि णमथागणशउनकआशरममजातहगायक पमऔरउनकचावलकखतमचरनलगतहतोउनकोभगानकिलएवएकप थरफकतहउनकीतरफगणशिदखातहिकवमरगयगायमरजातीहतोगौ-ह याहोगईऋिषकहतहिकमझइसपापकाप चातापकरनापड़गागणशवापसवहाआककहतहिकअ छािशवसमागोिकगगायहाआजाएकलाशछोड़करतािकमरीमाकोऔरपरशानीनहोगौतमऋिषिशवसमागतहिकगगाकोदि णमलकआइएिशवगगाकोकहतहिकतमदि णचलीजाओऔरवगोदावरीक पमदि णमबहतीह

कछकहािनयोमगगाकपितिशवहकछकहािनयोमिव णऔरकछकहािनयोमउ हकवारीबतायागयाहतो याआपइसक यज़नकोदरकरसकतह

यहबहतहीमि कलपर नह य िकगगाकोएकअ सरामानाजाताहlsquoअ सराrsquoश दबहतहीइटरि टगह य िकअपकामतलबहपानीतोवपानीकीबटीहगगाहोतीकोईनाथनहीहोतापितनहीहोता य िकएकनदीकोआपक टरोलनहीकरसकतवोहमशाअपनतरीकसबहगीndashयहएकमह वपणदशनशा तरकािस ातह

लिकनकहािनय मकभी-कभीउनकोिशवकसाथजोड़ाजाताहऔरमहाभारतमउनकपितहशा तनजोभरतकलकथशा तननएकिदनगगातटमगगादवीकोदखावइतनीस दरथीउ ह नकहािकमझआपकसाथिववाहकरनाहगगानकहाठीकहमगरमरीएकशतहिकआपमरी वततरताकोरोकोगनहीमजोक गीआपकोमाननापड़गाशा तनइतनपरममथिकउ ह नकहािकजोभीतमकरोगीममानगािववाहकबादजबभीउनकाब चापदाहोताथातोवउसब चकोडबादतीहऐसवअगलछब च कसगकरतीहजबवआठवाब चाडबानाचाहतीहतोशा तनरोकतहवउ हकहतीहिकउनकीशादीसमा तहोजायगीअगरवअपनावादापरानहीकरगऔरउनसपछ-ताछकरगपरशा तननहीमानततबवउ हबतातीहिकउनकपतरजोथवअपनिपछलज मम वगमरहतथउ ह नऋिषविश ठकीगायचरालीऔरउ ह नउ हशरापिदयािजससउनकीजगह वगमनहीरहीयहउनकाप चातापथािकवधरतीपरज मलगऔरम यलोकभजजायग

गगासमझातीहिकवउनकीमि तकिलएउ हडबादतीथीपरशा तनउ हउसब चकोडबाननहीदतगगाउ हबतातीहिकवउसब चकोज मऔरम यकीददनाकचकरमफकदगपरिफरभीजबशा तननहीमानततबवब चकोिज़ दारखनकिलएमानजातीहऔरकहतीहिकवउसउसकिपताकपासबादमलआयगीिफरवब चकसाथअद यहोजातीह

इसदभा यपणकहानीमजोब चाबचताहवहहभी मिजसकाजीवनअतमकाफ़ीदखदहोताहउसकीशादीनहीहोतीब चनहीहोतवहराजाभीनहीबनता

औरउसकीबहतददनाकमौतहोतीहअपनआिख़री ण मजबभी मतीर किब तरपरलटहोतहतोगगाकािदलदखीहोजाताहजबिकउ हमालमहिकयहीउनकीिक मतमथावज मऔरम यकत य कोजानतीहिफरभीमाकािदलभरआताहऔरवअजनकोशरापदतीहिकउनकाबटाउ हवसहीमारगाजसउसनभी मउसकोपालन-वालिपताकोमाराहअजनवोअकलजनहिजसगगानशरापिदयाndashएकआवशपणदवीन

15

गीताकहतहगीतािह दधमकासबसमह वपणगरथह यायहकहनासहीहोगा

जबहमगीताकीबातकरतहतोहमारमनमआताहभगवतगीताजोक णनअजनकोसनाईथीलिकनपराण मऔरमहाभारतमहीकईगीताएहजसमहाभारतकय कपहलएक यादगीताहजबएक यादएककसाईनएकऋिषकोगीतासनाईिफरशाि तपवमएकिपगलागीताहिजसमएकव या ानदरहीहऔरएकिवचक णगीतहजहाएकराजा ानदरहाहतोअलग-अलगपरकारकीगीताहगीताकासीधामतलबहएकबात-चीतजहा ानकीबातहोरहीहयहएकछदमिलखीगईहिजसकानामअन तभछदहजोपढ़तसमयसगीतकीतरहलगताहगीतागीतसआतीह

तोगीताइतनीमह वपणकसहोगईसमयकसाथ

गीताकोमह विबरिटशनिदलायाह य िकई टइिडयाकपनीनगीताकापहलीबारअगरजीमअनवादिकयाथा200सालपहलइसकपहलगीताकाअनवादकभीनहीहआथाइसस कतम2000सालपहलिलखागयाथालगभग1000सालपहलजोस कतकआचायथजसआिदशकराचायरामानजनमाधवाचायव लभाचायndashइ ह नगीताकऊपर या या मक-िनबधिज हभा यकहतहिलखयभीस कतमथीजोकवलबरा ण कीभाषाथी

चौदहवीऔरपदरहवीशता दीकजोभि तआदोलनकसतथउ ह नगीताकानकोसरलकरकलोकभाषामलोकसगीतकमा यमसलोग तकपहचाया

जस यान वरमराठीमिलखतथबलरामदासउिड़यामिलखतथअ नामाचायतलगमिलखतथइ यािदलिकनचा सिवि कनसनामकएकलखकनपराअनवादिकयाउ हयहबहतपसदआईऔरकारणबहतहीिदलच पहवद मकईदवी-दवताएहतोउनकोलगािकिह द-धमबहदववादीऔरपराचीनहगीतामकवलएकभगवानकानामिलयाजाताहतोउ हयहअ वादीलगाndashतोउ ह नकहाशायदगीताबाईबलजसीहशायदिहदओकिलएयहीगरथठीकहतोउ ह नइसकाअनवादिकया

मगरउसकबादभारतजबआजादीकीलड़ाईलड़रहाथातोहमारनताओनगीतापढ़ीपहलीबारउ हलगािकइतनास दरगरथहमारदशकोजोड़सकताहगाधीकोलगािकइसमअिहसाका ानहलोकमा यितलकनकहािकहमधमय का ानइससिमलताहअ बडकरऔरडीडीकौसा बीजोएक कॉलर

थndashउ ह नदखाकीगीतामजाित-परथाकबारमसिव तारिलखाहतोउ ह नउसिकरटसाइजिकयागीताकाकईऐसलोग निव लषणिकयासमी ाएिलखीऔरइनसबवजह सहमलगताहिकगीताइतनीमह वपणहिपछल300-400साल मगीताकोबहतमह विदयागयाहजसिकर चिनटीमबाईबलहइ लाममक़रानहवसहीिह दओकगरथकिलएलोगकहतहिकगीताह

गीताकीसरचनाकबारमबताइए

गीताम700छदहऔरअटठारहअ यायहअटठारहकाअकयहािदलच पहय िकमहाभारतमभीअटठारहअ यायहगीतामभीहमहाभारतकायअटठारहिदन मलड़ागयािजसमअटठारहफ़ौजशािमलथीndashसातपाडव कीऔरयारहकौरव कीअटठारहबार-बार य आताहयहहमजानतनहीपरिवचारकरसकतहइसपरएकवजहहोसकतीहिकगीतामक णहमारशरीरकोनव ारपरकहतहनौ ार कीजगहndashदोआखनाकदोकानमहग तागऔरमल ारयागदाकोईभीिर ताअगरहोताहदोलोग कबीचतोनव ारसअटठारह ारबनजातहअगरआपगीतापढ़रहहोतोआपकोइसिर तकबारमसोचनाचािहए

गीताकावदोकसाथकछस ब धह

कहतहिकवदजोहवहघासजसहऔरउपिनषदगायहजोघासकोचरतीहक ण वालहवदधिनकालतहयहदधहगीताजोवअजनकोदतहतोऐसाकहसकतहिकभगवतगीतावद कासारह

गीताकासार याह

मआपकोएकयातरामलजाताह इससवालकजवाबकिलएधतरा टरपर नपछरहहिकक तरम याहोरहाहlsquoधम तरमइसधमकीधरतीम याहोरहाहवपछतहमरब च औरपाडकबट कबीच याहोरहाहयहबहतिदलच पह य िकवअपनबट कोअपनाकहतहऔरअपनभाईकजोबटहउनकोवअपनानहीकहतवोकहतहndashlsquoपाडकबटrsquoतोअपनऔरपराएकासीमाकनवहीसश होगयासजयउ रदताहndashसजयजोउनकासाथीहनौकरहऔरउसकोिद यदि टदीगईहिजससवहय कासाराद यदखसकताहndashवोबताताहिकदयोधन याकहरहाहदयोधनकीभाषासननसलगताहिकवहवचनहउसकपास यारहफौजहउसकपासदरोणाचायहजोउसकबगलमखड़हभी महकणहndashिफरभीवहबचनहपाडव कोऔरउनकीतयारीकोदखकमतलब टरथकहोतहएभीआपइि स योरहोपरशानहोउसकबादअजनकीबातआतीहजबअजनकौरव कोदखताहतोउसकमनमएकभावआताहिकसबउसकपिरवारकसद यह

वहकौरव औरपा डव कबीचमखड़होकदखताहिकlsquoइसतरफभीमरापिरवारहऔरउसतरफभीमरापिरवारहrsquoयभीअपनहऔरवभीपराएतोकोईनहीऔरहमलड़रहहधतरा टरकोलगताहlsquoअपन-पराएrsquoऔरअजनकोलगताहlsquoअपन-अपनrsquoइसिलएउसगीताका ानिमलताह य िकवहपर नकरताहिकयहदायरायहसीमाकनकहासआयावहकहताहिकमपिरवारको

हीमा तोिफरधमकहारहाऐसलड़ाईहमकसलड़सकतहउसिवचारआताहिककछतोग़लतहयहसमझनकिलएवक णकपासजातह

क णपहलउसबहतसाधारणतरीक़सबतातहndashकौरव नत हारीज़मीनललीत हारीपहलप नीपरउ ह नअ याचारिकयातमसठीकस यवहारनहीिकयाशा तरकीकोईबातनहीमानरहहइ यािदअजननहीमानतावहकहताहछोड़दोलोगवसहीमरनवालहndashमनहीमारसकताइनलोग कोयहसहीनहीहइसकबादक णकाबतानकातरीकाबदलजाताहवअजनकोमनानाशकरतहपरउनकसबतकगहारऔरयहातकिकअजनकोनपसककहनाभीउसनहीिहलातािफरदसरअ यायसक णकीवाणीबदलजातीहवकहतहकोईयहामरनवालानहीहरजनाअमरहअजनसमझनहीपातक णकहतहजीवनऔरम यमायाहिफरविव तारसबतातहआ माकोकभीिकसीहिथयार ाराकाटानहीजासकतानाउसजलायाजासकताहनापानीसगीलािकयाजासकताहनाहवामउड़ायाजासकताहहमजोदखतहउससचमानलतहपरस यबहतिवशालहवहि ितजिजसहमदखसकतहउसकभीआगहndashऐसीदिनयािजसकबारमहमकछमालमनहीहमजानतहिकयहजीवनहमारायहजीवनहीएकहजसिकहमदावाकरतहिकहमदिनयाकोबदलदगअपनजीवनमक णकहतहिकवहकभीनहीहोपायगािज़ दगीएकबहतीहईनदीकीतरहहिजसमआपभीबहरहहोइसबातसक णकहानीका व पबदलदतह

िफरवकमपरआजातहदोश दजोयहाज़ रीहndashय औरयोगय कामतलबहलन-दनकािर ताजीवनमआपकोलनाऔरदनापड़ताहऔरअगरआपजान-बझकरनहीकररहहतबभीलन-दनचलरहाहयोगसबधहऔरिवयोगसबधकाटटनाहतरह-तरहकसबधहअलग-अलगचीज कबीचndashएकयि तकादसरसएक यि तकाउसकिदलिदमागशरीरसइ यािदतोअदरकीआ माकाबाहरकसाथसबधहजीवा माअदरहऔरपरमा माबाहरजीववयहऔरपरदसरहयहकहानीअपनऔरपराय कबारमहअगरतमभागतहोतोतमपरमा मासभागरहहोअजनअबबचनहोजातहऔरकहतहिकमनपरिकसीकावशनहीअगरमकोिशशभीक तोवोकहतहकछसमयबादवहिफरसछटजायगा

उनकोबचनदखकक णअपनीवाणीिफरबदललतहndashअचानकिपताकजसजोअपनडरहएब चसबातकररहहभावकहोजातहऔरभगवानकबारमबतानलगतहिकजबत हाराकोईसहारानहीहोगातोभगवानत हारासहाराहतोअजनजोभयभीतहऔरिकनारादखरहहउनकिलएवोनावबनकआतहभगवानकहतहlsquoडरोमतजोभीहोमह त हारसाथrsquoअजनपछतहlsquoमत हारसाथहकामतलबउससमयक णअपनािवराट व पिदखातहयहागीतामपहलीबारबीचमभगवानकबारमहयहािववरणसिव तारऔरबहदखबसरतहndashक णकहतहlsquoमपहाड़हभतहत वहचरहअचरहदवअसरराजारक-मसबकछह

गीताकाजोबीचकािह साहवहख़ासतौरपघबराएहएआदमीकोसाहस

दनकिलएह ानतोकोईभीदसकताहndashयहकरोवहकरोमगरजोडराहोताहजबतकउससाहसनहीदोगवहकोईकमनहीकरसकताबातकरत-करतक णकोयहसमझआजाताहिकअजनबहतघबरागयाहऔरिफरवउसआ मिव वासिदलातहिकमखड़ाहतरसगतकछभीकरसकताहयहआजकलकीतरहनहीहजहापहलसहीिसखनाश करदतहअजनशातहोजाताहतभीव ानदतहऔरउनकावातालापबहतगढ़होताह

िकसीभीऔरपराणीसअलगहमन य य िकजानवरअ नकिलएदौड़ताहलिकनमन यअथकिलएदौड़ताहक णकहतहहमएकगलतीकरदतहहमबाहरसिकसीकीमा यताकीज़ रतनहीहहमारअदरहीअथह य िकहमारअदरआ माहमगरहमइसकोभलजातहऔरहमदसर कनज़िरयसख़दकोदखनलगजातहिफरlsquoअहrsquoकाज महोताह य िकआपदसरसतारीफ़चाहतहोआदरचाहतहोहमइसइदरजालमफसजातह

क णअजनसकहतहlsquoजबतकतमबाहरीदिनयासमा यताचाहोगिकबाहरीदिनयाकहndashldquoअजनवाहवाहrdquoऔरयहिकतमउसकिलएलड़रहहोतोसब यथहमगरअगरतममनकीशाि तकिलएयहसबकररहहोिफरकरलीजोभीकामकरनाहतोतमयहय य नहीकरनाचाहतिकलोगकहगिकतमनपिरवारकोमाराइसिलएमगरजोहोनाहवहहोगात हमरनाहतोतममरोगऔरअगरउनकोमरनाहतोवमरगजीत-हारकीभीगारटीनहीहतमपरशान य होतमपरीतरहससहीहोहीनहीसकतकोईभीनहीहोसकतामभीनहीिकसीकीवाह-वाहकपीछमतभागीकमकरोrsquo

याक णनअजनकोसीधाकहािककौरवोकोमारदो

नहीक णनयहकभीनहीकहाएक लोकहlsquoयथ छिसतथाक rsquoजसातमचाहोवसातमकरोिह दधममकभीअनदशनहीिदयाजाएगािकयहकरोकमत हाराहइसकामतलबयहहिकिकरयाभीत हारीहऔरउसकीपरितिकरयाभीत हारीहndashत हहीभगतानापड़गात हारीहीिज़ दगीहदसरकीसलाहमाननहीरखनीचािहएमहाभारतमहमदखतहिकक णएकराजनीित कीतरहहजोदसर कोचालाकीसमनातहपरलोगनहीदखतिकअ त याहआndashक वशकापरीतरहस वसहोताहपाडव कसभीपतरमारजातहऔरयदवशकाभीनाशहोताजाताहइससक णको यािमलताहयहतोहोनाहीथा

गीताइसबारमहिकअजनकोसमझायाजासकिकय य लड़रहहोजसदोक हडडीकिलएलड़तहवसहीकौरवऔरपाडवभीलड़रहहज़मीनकिलएअगरपाडवनहीलड़गतोखाएग यायहय जानबचानकिलएहइसिलएउनकिलएयहधमय हकौरव किलएयहअधमय ह य िकविसफ़घम डऔरताकतकिलएलड़रहहयहउनकीघबराहटहिजसकीवजहसवयसबकररहहपरक णयहसबनहीबतातहवअजनकोइसबारमसोचनदतहिह दधममकभीसीधअनदशनहीहोतवद मयहबार-बारकहाजाताहिकसारीिज़ मदारीआपकीहndashआपिकसीकोनहीकहसकतआपइसदिनयामअकलआएहोआपअकलिजओगऔरअकलमरोगऔरअमरभीअकलहीहोग

गीताकीकोईऐसीकहानीबताइएजोकमहीलोगोकोपताहोगा

अ वमधपवहमहाभारतकायिधि ठरअ वमघय करतहऔररा यमअपनाअिधकार थािपतकरलतहक णसबको ानदतहऔरउनकजानकसमयअजनआककहतहिकआपनजोमझय कपहलबतायाथावहमझयादनहीयहएकतरहसमज़दारह य िकयहिदखाताहिकसबमन यहक णभीअजनस यादाआशानहीरखत य िकउनकिलएवहबछड़जसाहइसिलएक णकोकभी-कभीगायभीकहतहऔरदयान वरगीतामउ हिवटठाईकहतहमराठीमपरभिवटठलकहतहतोिवटठाईकामतलबहमाक णवमाकजसबार-बारसमझातहऔरसमझातरहगअजनकोभीजसइसदहकजानकबाददसरीदहज मलगीवसहीक णगीताकाउपदशदतरहगशायदिकसीसमयमसमझआएगीयामो िमलगाज दीनहीहसमयसनातन

गीतास कतमिलखीगईमगरिबनास कतक ानकिबना याहमगीताका ानपरा तकरसकतह

ानकीकोईभाषानहीहोती ानिनगणहोताहभाषासगणहोतीहभाषाएकपातरकीतरहहिजसमपानीडालतहएकअ छापातरआपकोपानीपअ छीपकड़दताहपरआपकोतोअ तमपानीचािहएपातरनही ानपर यानदोभाषापरनही

गीतामसबसिदलच पिस ात याह

मझलगताहयोगकािस ा तयोगकामतलबहसबधकसमन यएक-दसरसजड़तहमहाभारतमकोईनायकनहीहनाकोईखलनायकवसबमन यहअपनीघबराहटकीवजहसऐसकरतहएकछअ छकमहकछबहतरपरजबआपयोगकिस ातऔरउनकसबधकबारमसोचतहोतोआपउनकीआलोचनानहीकरतउनकीकिमय कबावजदउ हपहचानतहोयह ानआपकाह

16

तीथयातराभारतमलोगतीथयातराओप योजातहइसकामह व याह

भारतमहीनहीसबजगहलोगतीथयातराओपजातहहरधममतीथयातराकािस ातहोताहऔरइसकीशायदएकसाईकोलॉिजकलरीज़नमानिसकवजहहहमारीकिषपरधानस यताहतोलोगएकहीगावमरहतहपरीिज़ दगीउसगावमिबतातहतोशायदतीथयातराकमा यमसजोऋिषमिनहवोबढ़ावादनाचाहतथलोग कोिकवदिनयादखऔरअपनीसोचबढ़ाए य िकजबहमयातराकरतहतोनए-नएअनभवहोतहऔरसमझबढ़तीहहरधममयातराहोतीहजसमसलमान महजहोताह

जसबर चयएकयातराहोतीहिजसमब चग कलजातहग ससीखनकिलएयहबोिडग कलकीतरहहोताहजहावतबतकरहतहजबतकउनकािदमागनाखलजायवानपर थआशरममबढ़लोगअपनाघरछोड़करवनमजाकरहतहयािफरस यासलकरतीथयातरापजातह य िकवापसघरनहीआएगवोवहाजाएगगह थजीवनकोिब कलछोड़ यागकजारहहोतोयातराएअलग-अलगपरकारकीहोतीहशादीकसमयएकयातराहोतीहलड़कीकिलए य िकवहडोलीमजातीहकहतहउसकीदसरीयातराहोगीशमशानभिमतकतोयह यवि थतससारहिजससबचनकिलएतीथयातराबनीस कतमएकश दहकपमडक=कएकामढ़कहमसबकएकमढ़कहोतहहमसबकोलगताहहमारीदिनयाहीदिनयाहलिकनजबआपयातराकरतहतोआपकोलगताहिकनहीदिनयाबहतअलगह

सामवदकोदोभाग मबाटागयाहदोपरकारकगानहोतहndashएकगरामकगानऔरएकहअर यकगानमतलबजगलकगानगरामकगानहमशाकहतहिकगरामसजगलकोजाओऔरवापसआजाओयहाजगलमजानकामतलबहऐसीजगहजानाजहापकछभीकटरोलमनहीहकछभी यवि थतनहीहकोईनीितनहीहिनयमकानननहीहमतलबऐसीदिनयामजाओजहाआपकोएकनयाअनभवहोऔरआपकोपताचलिकपरकित याहऔरआपवापसआजाओबौ चिरतरमब जीवनकसवाल किलएयातरापरजातहिस ाथगौतमएकराजकमारजाताहऔरब लौटताहवसहीरामायणमभीयातराहोतीहरामजगलजातहबनवासकिलएलिकनयहभीएकपरकारकीयातराहमहाभारतमभीयातराहतोयातराकीकहानीसबजगहपरहोतीह

हमारशा तरोमतीथयातराकािज़कह

हाबहतहजबमहाभारतमपाडव कोबनवासिदयागयाथातरहसाल कातोवसोचतहिकव याकरगजगलमविचिततहिकबोरहोजायगतोक णकहतहिकतीथयातरापजाओऔरयहापहलीबारतीथयातराकावणनहजबमहाभारतिलखीगई2000सालपहलहमारशा तरकहतहपहाड़ पजाओयानिदय क ड कपासजाओndashबसयातराकरतरहोतोपाडवशायदसबसपहलतीथयातरीथ

तीथकामतलब याहोताह

आजकलजबतीथश दकाइ तमालकरतहतोमतलबहपानीिजससभगवानकाअिभषककरतहतोअिभषकसबचापानीजोभ त कोदतहउसतीथकहतहमगरतीथकाएकऔरगहरामतलबहनदीकदोतटहोतहएकतटसदसरतटतकजानकिलएआपकोनावलनीपड़तीहलिकनकभी-कभारनदीबहतउथलीहोतीहतबआपचलकजासकतहोइसकोतीथकहतहइगिलशमआपइसlsquoफोडrsquoकरनाकहतहतीथकािफरमतलबहndashइसपारसउसपारतकजानािबनािकसीमददकतोयहएकिफिजकलकॉ स टपिरशरमकािस ातहशायदजोऋिष-मिनहोतथवोतीथढढतथतािकवउसपारजासकमगरिदमागीतौरपरइसकामतलबहndashिनगणकीि थितमजानाजहापनामनहीहआ माकीदिनयाहजहा पनहीहपरमा माकीदिनयाहजनमतमउनकभगवानिज हवमानतहउनकोतीथकरकहतहतीथकरकामतलबहवोजोतीथढढलताहऔरइससासािरकजीवनसपनज मवालजीवनसमि तपरा तकरताहवहरा ताभीिदखाताहआजकलहमजबतीथकहतहतोतीथएकजगहहउसकामतलबकोईमिदरकोईपहाड़जहापलोगपजाकरनजातहअपनीआ थाकिलएउसय तकरनकिलएतोहमउसतीथकहतहमगरजोसहीमतलबहवोयहह

िव णकचारधामोकबारमबताइए

1000सालसचारधामकाजोकॉ स टहवहबहतहीलोकिपरयहोगयाहआिदशकराचायजोवदा तकबहतबड़ग थउनकािह दधमको थािपतकरनमबहतबड़ायोगदानथाउ ह नहीचारधाममठबनवाएथभारतकचारकोन मएकहबदरीकापरीजोिहमालयमहऔरवहापकहतहिकिव णनर-नारायणक पमतप याकरतहlsquoबदरीrsquoकामतलबहबरकापड़तोबरकनीचउ ह ननर-नारायणक पमतप याकीथीदसराधामहप षो म तरिजसहमआजकलजग नाथपरीकहतहयहउड़ीसामहजहाजग नाथपरीकाबहतबड़ामि दरहवहािव णभोगलतहवहापदिनयाकासबसबड़ापरशरककरहवहारोज़हज़ार मटक कसआनदबाजारमबचाजाताहसाउथमिफरतिमलनाडमराम वरमहजहािव णनहातहचौथाहपि चमम ारकागजरातमजहािव णराजाहतोयहचार धामिव णक

िशवकबारह योितिलगोकबारमबताइए

हरगावमिशविलगहोताहगावकबाहरशमशानकबगलमकोईमि दरज़ रीनहीहोतािशवतोबरागीहलिकनभारतमऐसबारह थानआिदशकराचायन

पहचानहजहािशवकlsquo वयभ पrsquoिदखाईिदयपराण मकहतहिकिशवएकअि न त भक पमपरकटहएथपहलीबारअपनभ त कसामनउ राख डमहकदारनाथबदरीनाथकाशीिव वनाथउ रपरदशमउ जनकपासमहाकाल वरमहारा टरमतरी बकशवरऔरभीमशकरआ धरपरदशमशरीसलमहजहामिलकाजनक पमिशवकोमानाजाताहऔरतिमलनाडमराम वरमयतोहमगरऔरभीबड़-बड़मि दरहम बईमबाबलनाथहिद लीमभरवमिदरहतोऐसिशवककईमिदरहलिकनयबारह योितिलगआिदशकराचायनिनधािरतिकयिशवकमह वपणपाई टसजसचारधामव णवमतकलोग किलएह

दवीमाकभ तोकिलएिफरशि त-पीठह

हाएककहानीयहहिकद परजापितकीएकबटीथीिजसकानामथासतीऔरउसकािववाहिशवकसाथहआथाद परजापितऔरिशवमबहतअनबनथीय िकद परजापितबहतकड़िनयमऔरअन ठानवालथऔरिशवयसबनहीमानत य िकववरागीथद परजापितउनकोपस दनहीकरतथएकसमयउ ह नय िकयापरिशवकोनहीबलायासतीकोबहतबरालगािकउनकिपताय कररहहसभीदवी-दवताओकोबलारहहमगरमरपितकोनहीबलारहसतीइतनीदखीहोगईिकउ ह नअि नकोबलायाऔरअपनआपकोभ मकरिलयािशवकोजबयहपताचलातोउनकोबहतग साआयाऔरवय शालाकोिव वसकरदतहऔरद परजापितकासरकाटदतहपरिफरवजबशातहोजातहतोद कोवहएकनयासरदतहउसकबादवसतीकमतशरीरकोकधपरउठाकचार ओरबर ा डमघमतरहतहरोतहएयहपहलीबारहजबिशवददमहससकरतह

धरतीपरजीवन कजाताहिव णकहतहिकऐसानहीचलगाजोभीआताहवहजाताभीहतोउ ह नकहािकिशवसतीकाशरीरलकरघमरहहवदखीहndashतोमयहशरीरहीख मकरदताहिफरउ ह नसदशनचकरछोड़ाऔरसतीकशरीरकोकईखड मकाटिदयावखडभारतकअलग-अलगजगह मिगरऔरजहािगरउसशि तपीठकहाजाताहजसकोलकतामउनकापरिगरावालामखीिहमाचलपरदशमजीभतारातािरणीमिदरपवदि णऔरपि चममहndashकहीहाथहकहीपरहndashननादवीमउनकीआखहशायदयहमाननाहिकभारतसतीकाखिडतशरीरहऔरउनकाकछनकछहरजगहह

यहएकिदलच पथीओरीहिकिबरिटशलोग नइिडयाकामपबनािदयाऔरएकरा टरबनायामगरयहिब कलसहीनहीतीथयाितरय नभारतकोज मिदयाइसमचल-चलकरहमारादशतीथोसजड़ाहआहजहातीथहोतथजसमि दरक डपहाड़सगमहोगा(जसाकाशी)कपासवहापरनगरबसगएधीर-धीरइनशहर मबाज़ारखलगयजहा यापारीआयिजनकामनोरजनकरनकिलएनटआय टरीटपरफौरमसव याएआईइ यािदयजगहसा परदाियकक दरबनग जहासमय-समयपरलोगइकटठहोतथअलग-अलगजगह सइननगर क थाईरहनवालहोतथपिडतऔरव याएतोहमारादशइनयातराओस

बनाह

गणशकिलएकोईतीथयातराह

गणशकीयातरामहारा टरमबहतफमसहिजसकोअ टिवनायककहतहआठगणपितहयहासतरहवीऔरअठारहवीशता दीमप वासामरा यथापशवाईिजसकोकहतहऔरउनकजोइ टदवताथवगणशथपनाउनकीराजधानीथीिजसकआस-पासयआठगणपितहजोबहतहीपरिस हऔरकहतहिकयहाजानसआपकीम नतपरीहोजातीह

जसचारधाम योितिलगयाशि तपीठहऔरबहतजान-मानहवसहीndashहरपरातमबहतफमसहोतीहकछयातराएजसअ टिवनायकमहारा टरमएकऔरयातराबहतफमसहजोव णवजसदयान वरऔरतकारामनश कीवमहारा टरधमकथऔरउ ह नवरकरीस परदायकीश आतकीथीहज़ार कीस यामहरसाललोगपदरपरजातहजहापक णकोिवटठलक पमपजाजाताहवहालोगजातहहरसालचौमासाकसमयबािरश म

ऐसीकोईतीथयातराहजोलोकिपरयनहीहिजसकबारमलोग यादाजानतनही

नॉथउ रकलोग कोसाउथदि णकबारमपतानहीहोताऔरसाउथकोनाथकसाउथमतिमलनाडमम गनकीयातराहोतीहम गनकाितकयहिशवकबटपलनापहािड़य मउनकसात-आठमिदरहअगरआपमलिशयाजाएगतोवहातिमलचटीयार नबाटकव(गफ़ाओ)मम गनकिलएतीथ थानबनायाहमलिशयाइ लािमकदशहपरस यलरहवहाहरसालतिमलजातहथाईपसमकयौहारकसमयभगवानकदशनकिलएकभी-कभीयातरीभीतीथकािनमाणकरतह

जबलोगव णोदवीकीयातरापरजातहतोआतसमयभरवमिदरपरभी कनाज़ रीहऐसा यो

व ण दवीकामि दरज ममहऔरआमतौरपदिवय कोर तकीबिलचढ़ाईजातीहव ण दवीशाकाहारीदवीहयहरामायणसजड़ीहईकहानीहवदवतीनामकएक तरीथीजोरामसशादीकरनाचाहतीथीरामनकहािकमएक पिलवरताहतोइसयगमआपसिववाहनहीकरसकतािकसीदसरयगमिववाहक गातोववहापतपकरनलगीिकयगबदलगाऔररामनया पलकआएगतोिववाहकरगजबवहतपकररहीथीउनकोट टकरनकिलएभरवनामकएकताितरकसाधआयाऔरकहािकमझभोजनदोमभखाहजबउ ह नखानापरोसातोभरवनकहािकमझताितरकभोजनदीिजएवदवतीनकहािकमशरीिरकभोजननहीदसकती य िकमरामकीहभरवजबज़बरद तीकरनलगतोदवीउनसभागनलगीवकईगफाओमसभागतीहपरएकसमयआताहिकदवीकोग साआताहऔरवमड़तीहऔरभरवकासरकाटदतीहसरकटतसमयवह मामागलताहउसकोपताचलजाताहिकउसनग़लतिकयाहतोदवीउस माकरदतीहऔरकहतीहिकजबभीकोईमरपासआएगामरदशन

किलएवोत हारभीदशनकरगा

लगभगसभीतीथयातराओमकहतहिकआपकीयातरातबतकसफलनहीहोगीजबतकआपदसरमि दरनहीजाओगतोहरमिदरदसरमिदरसजड़ाहोताहजसित पित(व णवपर परा)जाएगतोकहगिककालाहि त(शवपर परा)मजानाज़ रीहवसहीव णवदवीकामिदरशा तमतकाहऔरभरवशवमतकायहाअलग-अलगमतअपन-आपकोदसरमतसजोड़रहह

साईबाबाकीतीथयातराकबसलोकिपरयह

िशरडीकसाईबाबा100सालपहलथउनकीफोटोगराफ़भीिमलतीहभारतमहमिसफ़दवी-दवताओकीहीपजानहीकरतग ओऔरसत कीभीपजाकरतहसाईबाबाकोसबधमकलोगमानतहइसिलएिशरडीकसाईबाबाबहतलोकिपरयहोगयहलोगकहगिकअमरअकबरएथोिनिफ मकीवजहसवबहतफमसहोगएहमकहनहीसकतिजसकसाथभ तकालगावहोजाताहवहभगवानबनजाताहभगवानभ तकोबनातहऔरभ तकभी-कभीभगवानको

साउथकीसबरीमालायातराकी यामह ाह

सबरीएकजनजाितहऔरमलएएकपहाड़हतोपहाड़कउपरजानकीयातराहयहाकवलप षजातहबर चयकावरतलकरऔरकालकपड़पहनकरndashयकड़िनयमहपहाड़कउपरअटठारहसीिढ़याहजोबहतसीधीहिजनकउपरचढ़करजानापड़ताहयहापरअ यपाकामिदरहअ यपाकादसरानामहहरीहरसतकरल(चरापरदश)मएकराजाथाराजशखरपडीयनिजसकब चनहीथतोउ ह निव णऔरिशवकीपजाकीिशवनउ हअपनापतरदिदयाहरीहरसतराजानउसब चकोदोनामिदयndashअय पनऔरमनोकदनऔरजबवहब चाघरमआताहतोउसकबादरानीकोभीब चाहोजाताहरानीअपनब चको यादापस दकरतीहवयोजनाबनातीहअय पनकोमारदनकीवहकहतीहमझबख़ारहऔरमझदधशरनीकाचािहएबटाकहताहठीकहमलकआताहऔरजबवहजगलजाताहतोवहासशरपरबठदधलकरआताहजगलमवहमहीषीरा सीकोभीमारदताहपरजाकहतीहिकउसराजाबनाओमगरउसपताहिकउसकीमाऐसानहीचाहतीतोवहकहताहिकमराजानहीयोगीबनगामझरा यपसा तरीमसकछभीनहीचािहएऔरइसपहाड़कऊपरमयोगीक पमबटगासबरीमालावहपहाड़हऔरवहापहरसाललोगतीथकिलएजातह

कावड़यातराकबारमबतायग

कावड़यातराशरावणकमहीनमहोतीहजबगावकलड़कगगातटपजातहगगाकापानीलातहघड़मऔरकावड़मऔरअपनघर मिशविलगकउपरवगगाकापानीचढ़ातहघड़ कोएकबासकदोन ओरबाधाजाताहऔरकधपररखाजाताहआपनशरवणकमारकीककहानीसनीहोगीजहावहअपनमा-बापकोबा कटटोकिरय मरखताहऔरएकबाससबाधकरक धपररखताहउसकावड़कहतहयहमानाजाताहिकमटकजमीनपरनहीछनचािहएजबतकव

मि दरनहीपहचगतबतककावड़कोऊपरलटकािदयाजाताहबहत-सीतयािरयाहोतीहउनकिलएजहापरवहकावड़लगासकतहकावड़कोबहतस दरतरीकससजायाभीजाताहझडलगातहधागलगातहऔरचमकभीलगातहसाउथइिडयामभीकावड़यातराबहतफमसहम गनकिलएवहापरवमोरकापखलगातहकावड़पर

कावड़गह थीकािच हहऔरयहमानतहिकिशवकोयहकहाजारहाहिकआपकोदिनयाकाबोझउठानाहीपड़गा

17

भगवानऔरभोजनहमारीस कितमअ नकोइतनामह व योिदयाजाताह

योग-शा तरमहमारशरीरकोअ नकोशकहतहिजसकामतलबहिकमासअ नसबनताहहमारामासदसरजानवर किलएखानाबनजाताहसबजीिवतपरािणय कोअपनअ नकोशकिलएअ नचािहएहोताहपौधत व कोखातहखासकरपाचबड़पचमहाभत कोऔरसयकीरोशनीऔरपानीकोपौध कोजानवरखातहिज हिफरदसरपशखातहइ सानदोन पशओऔरपौध कोखातहइसअ नऔरखानकीपरिकरयासजीवनचलताहजीवनजीवनकोखाताह

उपिनषदोमखानकोकाफ़ीमह विदयागयाहिबनाभोजनदिनयानहीरहसकतीहमआ माकबारमबातकरसकतहबड़ी-बड़ीबौदिधकऔरआ याि मकबातकरसकतहपरसबस यावहािरकसतहपरlsquoअ नहीस यहrsquoइसबातकोइतनामह वहमजीवनकबारमसमझानकिलएिदयागयाहअ नकोबरा णकहतहउसीतरहिजसतरहभाषाकोबरा णकहतहभगवानभोजनमरहतहऔरजोखाताहवहभगवानहिजसखातहवहभीभगवानहlsquoभगवानजीवनहऔरजीवनभोजनहrsquoमतरकीतरहइसिलएबोलाजाताहतािकहमभोजनअ नकमह वकोनभल

भगवानकोजबभोगचढ़ातहतोहमहमशाफलयादधहीदतह याफलऔरदधगॉडसकाफ़वरटफडपसदीदाखानाहयाकोईऔरबातहइसकपीछ

इसबातकोहमऐसहीलसकतहया पककीतरहधरतीकोवस धराकहतहवस धराकामतलबहजोवसकोअपहो डकरतीहउठाकरखतीहतोlsquoवसrsquoकामतलबह ला टसवन पिततोअगरधरतीगायहतोवन पितदधहवद मदधकोबहतमह वदतहय मदवताओकाआहानहोताहतोहमदधसिनकलाहआघीअि नदवकोडालतहमानाजाताहिकयहदवताओकीभखकािच हपचामतमपाचतरहकदधहोतहndashक चाउबलाहआम खनघीऔरदहीगौ-रसगौमतरभीडालतहमधऔरगड़डालतहऔरयहसबिम सकरकदवताओकोचढ़ातहपराण मकहतहिकभगवानिव ण ीरसागरकऊपरलटहएहतोआपनचरपरकितकोदधकसागरकीतरहदखतहजोभीआपकोपरकितसिमलताहवोदधकीतरहहोताहइसिलएभगवान कोहमशादधचढ़ातह

अभीफलकोदखगतोकछक चवकछप कफलहोतहऔरहरफलकाअलग-अलगट ट वादहोताहतोिफरट टकिहसाबसअलग-अलगदवी-

दवताओकोचढ़ातहजसदिवय कोखटटायातीखाफलदगल मीकोआमलानीबऔरिमचीिदयाजाएगालिकनजोमीठाफलहोताहवहिव णकोिदयाजाएगािशववरागीहतप याकरतहतोउनकोडराई-फ टमवादीजातीहऔरशायदमवाइसिलएदतह य िकवपहाड़ मरहतहऔरऋिषयिदयातराकरतथतोवमवालजातथ

िशवऔरिव णकफवरटपसदीदाभोजन याह

अभीइससमझनकिलएयहदखनाज़ रीहिकिशवसासािरकनहीहवगह थआशरममनहीजानाचाहतऔरिव णराम-क णक पमगह थ पमरहतहतोिशवकमिदरमहमशाक चादधचढ़ातहऔरिव णकमिदरमपरौस डिम कदतहजसबटरऔरघीइसकामतलबहिकिशवकिलएजसीयदिनयाहवसीठीकहमगरजोिव णहजोगह थजीवनमरहतहउ हपरौससकरकमनफ चरकरकबनाकउसकउ पादचािहएतोवहाशरमकोबहतमह विदयागयाह य िकदधसम खनिनकालनकिलएआपकोबहतम थनकरनापड़गाकामकरनापड़गाजबतककामनहीकरोगतोम खननहीिनकलगािव णकोपकाखानािदयाजाताहअ नकटकसमयजोिदवालीकआस-पासआताहक णकोछ पनभोगचढ़ायाजाताह य िकगह थजीवनमइसकामह वहउनकाभोजनउनकलाइफ़- टाइलसमचकरताह

यहभोगसिसफदवोकोलगावहदिवयोकोनहीह

दिवय कोजोभोगचढ़ातहपार पिरक पसवहबिलहोताहndashबकरीभसप ीआजकलऐिनमलराइटसकीवज़हसयहअबइतनालोकिपरयनहीहपरआमतौरपदिवय कमि दरमर तचढ़ायाजाताह य िकदवीकानामहर तिवलािसनीndashिजसर तपसदहयहएक पकहपरआपइसऐसहीलसकतहभ-दवीहउ हगायका पमानतहिजनकादधहमिज़ दारखताहदधदरहीहलिकनउनकोहम यादरहहकालीक पमवोखनपीतीहऔरगौरीक पमदधदतीहतोिदसइज़असाइिकलऑफलाइफजसजीवनकीपरिकरयाहयहिदखानकिलएिकजबभीआपकछखानाखारहह आपनिकसीकीह याकीहिकसीकीबिलचढ़ाईह

जसहमस ज़ीखाएगतोविजटब सकहासआतहफामससआतहफामबनानकिलएजगलपहाड़औरनिदय कोिड टरीयिकयाहोगातोवहािकतनजीव-ज तओकीह याहईहोगीतोदवीहमशायादिदलातीहिकस कितकािनमाणकरनकिलएआपनपरकितकानाशिकयाहतोख़नमागतीहनरबिलभीमागतीहभागवतपराणमकहानीहिकभदवीिव णसकहतीहिकलोगउ हबहततकलीफ़दरहहऔरवउनकाख़नपीनाचाहतीहजबरामायणमय होताहमहाभारतमय होताहndashतोइसकामतलबयहहिकधरती यासीहइतनाअधमहआहिकअबउ हर तचािहएरामऔरक णक पमिव णय करतहतोसचमरामायण-महाभारतकाय एकपरकारकीनरबिलहएककहानीहएकिदनमहाभारतमअजनऔरभीमलड़रहथिकमहाभारतकय मसबसगरट टवािरयरमहानयो ाकौनहतोउनकोकहाजाताहिकएकपहाड़कऊपरएकसर

हिजसनसबकछदखाथाक तरमय मउससपछोकौनहकछकहतहउसकानामबरबिरकहोताहकछकहतहिकउसकानामअवीनहndashअलग-अलगनामिदएगएहउसकोसरकहताहिकlsquoयो ातोमझकोईनहीिदखाईिदयाकौरव-पाडवकछनहीिदखाईिदयाअजनndashभीमकछनहीिदखाईिदयाndashमझकवलएकचीज़िदखाईदीयहिकिव णकासदशनचकरघमरहाथाराजामररहथउनकाख़निगररहाशाऔरभ-दवीकालीक पमर तपीरहीथीrsquo

दवील मीकीएकबहनहअल मीजीकलहकीदवीहहमारघरमजसवपसाआताहलड़ाईभीहोतीहतोकहतहिकदोन बहनआग अल मीकोघरकबाहररखनकिलएम बईमकॉमनक टमहिकनीबऔरसातिमिचयाबाधनकातािकवोघरकबाहररहऔरघरकअ दरमीठाभोगचढ़ायाजाताहल मीकअदररहनकिलए

रामायणकयािफरमहाभारतमभोगकोलकरकोईकहानीह

अगरआपअयो यामजाएतोएकजगहहिजससीताकीरसोईकहतहसीताअ छीककथीबहतअ छाखानाबनातीथीदरौपदीभीअपनीमहमानवाज़ीकिलएजानीजातीथीजोभीआतथउनकिकचनमवउनकोखानािखलातीथीजबदरौपदीकाबनवासहआथाउनकपासकछहोतानहीथावरानीथीउनकपासतोपरािकचनथापहलउ हबहतबरालगताहिकलोगआएगउनकघरलिकनकछखानकोनहीिमलगाएकिदनउनकोिचढ़ानकिलएदयोधनवहापदवासाऋिषऔरस तऋिषकोभजतहखाना-खानकिलएजबवोआतहतोदरौपदीकहतीहिकमकछबनातीह आपनहाआईएिफरजबवजातहतोउनकोरोनाआजाताहिकउनकघरमकछनहीहपकानकिलए

उससमयक णआजातहवकहतहिककछतोहोगाघरमवहकहतीहिकनहीबतनतोख़ालीहजोभीथामनअपनपितय कोदिदयाहऔरजोथोड़ाबचाथामनखािलयातोक णजोएकदानाचावलबचाहोताहउसखालतहऔरउनकापटभरजाताहऔरइसिलएऋिषय काभीपटभरजाताहऋिषसोचतहिकहमारापटतोभरगयातोअगरहमदरौपदीकघरजाकरनहीखायगतोउनकािनरादरहोगातोववहीघाटसहीचलजातहऐसक णनदरौपदीकीलाजरखी

क णदरौपदीकीसम यादरकरनकिलएकहतहिकआपसयभगवानसपराथनाकीिजएसयदवनउनकोएकथालीदीlsquoदरौपदीकीथालीrsquoवहीसआयाहयहमाताजीकभडारकीतरहहमतलबिकचनमहमशाखानाहोगाकहतहिकजबतकदरौपदीखानानहीखालतीथीतबतकउसथालीमखानारहताथावबहत कोखानािखलाकरहीखातीथीएकबारउनकखानकबादअगलिदनतककोईखानानहीहोताथा

आपनअभीसीताकीबातकीदरौपदीकीबातकीयहापरतोकोईप षनहीहसबफीमलहndashऐसाकस

महाभारतममलक सकरफ़रसिमलतहनलकीकहानीहनलएकताक़तवरहडसमऔरअमीरराजाहिजनकीशादीसदरदमयतीसहईहउनकाजीवनबहत

अ छाचलरहाहउसकबादकछऐसाहोताहिकवबहतग़रीबहोजातहइतनग़रीबहोजातहिकनलकोनौकरबननापड़ताहएकराजाकयहाऔरवोखानाबनातहयहकहानीकरलामबहतफमसहमलयालीमहाभारतमकहतहिकव डकगरट टककlsquoनलrsquoथअबभीकोईअ छामलककहोगातोकहतहिकयहतोनलकजसाखानाबनाताह

मनयहनोिटसिकयाहिकबहतलोगभगवानकोपानकाप ाचढ़ातहइसकपीछ याकहानीह

पानऔरसपारीभारतीयस यतासजड़हखानकबादपानऔरसपारीखानायगह थजीवनकािच हहऔरइनकामतलबहिकआपखशहालऔरत तहयहसबहमशाउनभगवानकोजोगह थहजोशादी-शदादवहउनकोिदयाजाताहिशवकोकभीनहीत वीर मिदखायाजाताहिकल मीपानकाबीड़ािव णकोदरहीहपानकाबीड़ाअ याशीकापरतीकहहसन-खलनकाऔरसफलताऔरखशीकापरतीकहऔरयहसबहमअपनीिज़दगीमचािहए

याआपlsquoशरीफलrsquoश दकाअथसमझासकतह

शरीकामतलबहल मीऔरफलमतलबफ टतोल मीकाफ टउसफलकोशरीफलकहतहजोसारसालिमलताहऔरजोआसानीसिमलजाताहमतलबयादाकामनहीकरनापड़ताजसनािरयलकाफलयाकलाइसिलएइ हपजापाठमहमशारखाजाताहयनाकवलपौि टकहोतहपरनाख महोनवालीदौलतऔरसमदिधकसचकह

चावलकोभीकभी-कभीशरीफलकहतहजबघरमकलशलगातहपजाकिलएतोआपदखगनीचचावलिबछातहऔरऊपरनािरयलरखतहयसबल मीकिच हहसबजगहमिमलतहऔरजहाह गवहाहमशाखशहालीहोगी

18

यगआजकलजबभीहमसनतहतोबराहीसननकोिमलताहआपकोलगताहिकहमकिलयगमजीरहह

हरयगमलोग कोलगताहिकहमबरसमयमजीरहहतोआपकीदादीमाभीयहीकहतीह गीिकहमारसमयमसबिकतनाअ छाथाऔरअबकससबख़राबहोगयाहउनकीदादीमाभीयहीकहतीह गीतोयहएकबोलनकातरीकाहदोतरहकिवचारहndashएककहतहिकदिनयामअ छाहोरहाहऔरहमआगबढ़रहहऔरदसरायहिकसबख़राबहोरहाहबबादहोरहाह

जोयहश दहोताहlsquoकिलयगrsquoवोहम पककीतरहदखनाचािहएयहसोचनकीबजायिकघोरकिलयगआनवालाहएकिफलोसौिफकलका स टहिदखानकिलएिकदिनयाबदलतीरहतीहकवलभगवाननहीपरमा मािन यहबािकसबअिन यसबन वरहसबबदलरहाहतोसमयकाहमाराजोकॉ स टहवहयहहिकसमयसाइकिलकलहचकरीयहसमयआताहऔरजाताहइसिलएिह दीमlsquoकलrsquoश दभतवभिव यदोन किलएइ तमालिकयाजाताहजनधममभीयहकॉ स टहndashजहासमयसपकीतरहचलताहअ छसमयकोकहतहlsquoउ रसपनीrsquoबरसमयकोlsquoअवसपनीrsquoइसकऔरभीिह सहोतहसमयएकलहरकीतरहहोताहndashउपरीिह सकोशषमशषम(अ छा)कहतहिफरउतरावकोशषमदषमनीचकिह सकोदषमदषम(बरा)औरचढ़ावकोदषमशषमऔरिफरशषशमशषशमयहिह दधममभीह य िकसमयहमशाबदलतारहताहकछभीपरमान ट थायीनहीहकिलयगभीनही

हमारिकतनयगहऔरय याहबताइए

यगसमयकोबाटनकातरीकाहसमयतोअनतहउसकीकोईश आतनहीहऔरकोईअतनहीहव ािनकयनहीमानगकहगिकसमयश हआिबगबगसलिकनशा तर मकहागयाहिकसमयअनतहऔरसमयहमशासरहाहलिकनमन यइसबाधनकिलएसमयकोबाटतह

आमतौरपजोिदनहोताहसयोदयससया ततकउसकचारपरहरहोतहऔररातकचारपरहरहोतहतोचारकािस ातआव यकह य िकयहरखगिणतकाठोसअकहजसघरकचारकोनहोतहचारिदशाएहोतीहndashउ रदि णपवपि चमऐसहीआपदखोगिकशा तर मचारवणहोतहndashबरा ण ितरयव य दरचारआशरमहोतहजीवनकndashबर चय( टडटलाईफ)गह थाशरम

(मिरडलाईफ)वानपर थाशरम(िरटायडलाईफ)औरिफरस यासआशरम(हिमटलाईफ)जबआपसबकछ यागदवसहीसमयकोजोपरबर ा डकाकॉि मकटाईमहउसचारभाग मबाटागयाहndashपहलासतयगयाकतयगदसरातरतायगतीसराह ापरयगऔरचौथाहकिलयगिजसकबादपरलयऔरिजसकबादसमयवािपसश होजाताहसतयगसचार यग कोजोड़तहतोउनकोमनवतारकहतहऔरक पभीकहसकतहहालािकपरकितयगकिहसाबसनहीचलतीइसमऋतएहोतीहजोआती-जातीहस कितमयगहोतह

जसहमारीिज़दगीसाल मबटीहवसहीस कितमसमाजमस थाओमहमारीक पनीकबढ़नमचारअव थाएहोतीहश आतमबचपनसरलताहोतीहिफरठहरावबढ़नाऔरिफरख़ महोनामझलगताहयहस कितकबारमयादाहनािकससारकबारम

हमकसपताचलगािकयगबदलगयाह

एकतरीकायहिकधमकोचारटाग वालीगायकीतरहसमझजबएकपरगल(नितकपतन)जाताहतोवहलगड़ीहोजातीहतरतायगश होजाताहिफरापरयगमएकऔरपरटटजाताहndashवहदोपर परखड़ीहोतीहकिलयगमवह

एकपरपरखड़ीहोतीहऔरजबचौथापरचलाजाताहतोपरलयआजातीह

कहतहिकजबिव णसोतरहतहतोपरलयहोतीहजबवहउठतहधीर-धीरजबउनकीआखखलतीहतोकतयगश होताहवअवतारलतहndashतरतायगमरामऔर ापरयगमक णकलयगमवथकजातहऔरसोजातहजबसोजातहतोवापसपरलयहोजातीहसि टकामतलबहजबिव णजागउठऔरपरलयकामतलबहिकवसोरहह

आपनकहािकिव णसोतहतबबर ा डकीर ाकौनकरताह

यहभीपर नशायदपराण मभीलोग नपछाहोगाकभीतोउसकिलएजवाबहिककलयगकाजोिस ातहवहहमारस कितकसाथजड़ाहपरकितकसाथनहीजोअन तहपरकितमकोईश आतयाअ तनहीहोतातोजबस कितनहीथीतबभीपरकितथीऔरस कितकबादभीपरकितरहगीपरकितकोहमनदवीका पिदयाहऔरशि तका पिदयाहजबिव णउठतहतबस कितकाज महोताहपराण मकहतहिकजबिव णसोतहतोयोगिनदरादिनयाकोस हालतीहर ाकरतीहदवीहमशारहतीहउनकिलएlsquoयोगिनदराrsquoश दइ तमालिकयागयाहकोईकहताहयोगमायाभीएकदवीहयोगिनदराऔरयोगमायायदोन दिवयाहमगरवएकहीदवीकदो पहतोजबिव णसोरहहोतहतोयोगिनदरा यानरखतीहऔरजबवहजागउठतहतोयोगमायाउनकीजगहललतीह

क णऔररामनकौनसयगमज मिलया

रामतरतायगसजड़हएहऔरक ण ापरयगसजड़हएहरामायणऔरमहाभारतndashवदोयग कीकहािनयाहndashतरताऔर ापरवोयगिजसहमतरतायगकहतहवहापररामहउनकाज म-मरणवहाहोताहऔरक णको ापरयग

सजोड़ाहआहकहतहिककतयगमसबठीकथाजबपरशरामआतहतोइसकामतलबहिककतयगसमा तहोगयाहजबरामआतहतोइसकामतलबहिकतरतायगसमा तहोगयाजबक णआतहतोउसकामतलबहिक ापरयगसमा तहोगयाऔरशायदकि ककआनसकलयगसमा तहोजाएगाइसआपिलटरलीलसकतहोया पककीतरहलसकतहकतयगमिनयमनीित-रीितनहीथलोगदानदतथकोईचोरीनहीकरताथाजबपरशरामआतहतोपहलीबारचोरीहोतीहएकराजाएकगायदतहजमदीि नकोऔरउसकीचोरीहोजातीहयहासिनयम कीश आतहोतीह सकीआव यकताहोतीह सआगएतोमयादाप षोतमजो सकोफोलोकरतहवोआजातहउससमयकीकहानीहजहापरलोगिनयम कोबहत यादामानतथइसिलएकहतहlsquoरघकलरीतसदाचलीआईपराणजाएपरवचननजाईयफमसलाइ ससहतलसीरामायणकीयहरघकलनीितकबारमबतातीहndashजबराम(रघ)कासमाजिनयममानताथावहिन कपटताकायगथा

लिकनजब ापरयगआताहतोगड़बड़श होजातीहिनयम परचलनकबादभीअधमहोसकताहसचमतोिनयमअधमकाहिथयारबनजातहजसभी मऔरदरोणिनयम कापालनकरतहलिकनिफरभीउनकीवजहसपाडव कोबहततकलीफ़सहनीपड़तीहकोईपरमनहीकरताकोईदाननहीकरताकलयगमननीितकोमानिदयाजाताहऔरनहीरीितकोधम-अधम याहयहिकसीकोमालमनहीइसपरवाद-िववादचलतरहगतोइसअनोखीदिनयाकोजहाकछसही-ग़लतनहीहउसहमकलयगकहतहिकसमालमहमइसमहयायहअभीआनवालाह

िशवकाज मकौनसयगमहआहऔरउनकी याकहानीह

िफलॉसफ़ीकदोभागहोतहndashसमयकभीतरजोबदलावहआहऔरदसराजोसमयकबाहरहोताहसमयकािनय तरणिजसकउपरहऔरसमयकािनय तरणिजसपनहीहिनय तरणकामतलबयहहिकआपकाज मऔरम यहोगीएकश दहयोिनजािजसकाज मयोिनसहआहरामकाज मकौश यासहआउनकीयोिनसndashमन ययोिनमज महआक णकाज मदवकीकीयोिनसहआरामसरायकअदरचलजातहऔरइसतरहमरतहक णकोजरानामकएकधनधारीकाबाणलगजाताहतोउनकोम यकाअनभवहोताहतोयहएकदिनयाहजहाज मम यकाअनभवहोताहइसकबाहरएकदसरीदिनयाहअयोनीजाया वयभndashजहापराणीअपनआपकोज मदतहवहाबढ़ापायाम यनहीहोतीयहिन यदिनयाहभगवानकीदिनयािजसजनिस लोक-यािनजहािस आ माएरहतीहकहतहतोिशवयहापिवराजमानहिव णभीयहाहयहावहमशाजवानहऔरकोईपतझड़यासिदयानहीहहमशाबसतहखशीहयहाम यनहीहोतीभखनहीलगती

दोतरहकीदिनयाहndashिन यऔरबदलनवालीजहासमयचकरीयहऔरयगमबदलतारहताहवा मीिकरामायणमसमयकीचकरीयहोनकबारमएकिदलच पबातहजबरामसीताकोअपनसाथजानकीबजाय कनकिलएकहत

हतोवमनाकरदतीहवहापसीताकासटीकतकहोताहिकlsquoहररामायणमआपकसाथगईह तोअब य रोकरहहोrsquoमतलबरामायणपहलहोनका ानहउनकोऔरयहीिस ातलोक-कथाओमहनमानकीमिदरकाकीकहानीक ाराबतायागयाह

समयकदवतारामसकहतहिकधरतीपरउनकाकामपराहोगयाहऔरउ हम यको वीकारकरवक ठलौटजानाचािहएरामयमदवताकोबलानाचाहतहपरउ हमालमहिकउनकपरमभ तहनमानउ हरामकपासआनभीनहीदगहनमानका यानबटानकिलएरामअपनीअगठीएकप थरकीदरारमडालदतहऔरिफरउनसलानकिलएकहतहहनमानफ़ौरनस म पमआजातहऔरदरारमछलागलगादतहवबहतदरतकभगभमिनकलजातहऔरनागलोकपहचजातहवहापरउ हनागराजावसकीिमलतहवउनसअगठीढढ़नममददमागतहवसकीउ हएकपहाड़कीओरजानकिलएकहतहजसहीहनमानउसपहाड़कपासपहचतहउ हसमझमआताहिकवहअगिठय कापहाड़हवसोचतहिकअबशरीरामकीअगठीकसढढगवसकीउ हबतातहिकवसबरामकीअगिठयाहिकयएकअन तकहानीहिजसमधरतीपररामकीम यसपहलएकवानरउनकीअगठीढढ़नआतारहाहतभीतरतायगसमा तहोताहयहचकरअन तकालसचलाआरहाहहनमानकोतबसमझमआताहिकज मम यऔरिफरज मकीपरिकरयाअन तहइसरोकानहीजासकता

इसकहानीमहनमानकज़िरयबतातहहनमानकीऔरिफरहमारीअपनीकिमयाहनमानइतनशि तशालीहलिकनम यसडरतहवनहीचाहतिकरामउनसकहीदरचलजाएहनमानकोसीखदनकिलएयहपरीकहानीगढ़ीगईहिकहनमानकोयहसमझमआयिकहरचीज़जोपदाहईहमरगीभीऔरिजसकामरणहआहउसकापनज मभीहोगाअन तकालतकयहीचकरचलतारहगादशनानसारयबतानाचाहतहिकयजोहमिज़दगीजीरहहयहहमपहलभीजीचकहऔरउसकपहलभीजीचकहऔरबादमभीयहीिजदगीहमजीतरहगदिनयाबदलतीहऔरनहीभीबदलतीहमारसोचनकातरीकाबदलजाताहदिनयाकोनहीबदलसकतलिकनदिनयाकसोचन-समझनकतरीककोबदलसकतहोइि डयनिफलोसफ़ीकासबसज़ रीपाठहअपनमनकऊपरकाबरखनाजसहनमानरामकोनहीबचापाएरामकोयमलोकयावक ठजानाहीपड़ावसहीआपदिनयाकोिनयितरतनहीकरसकतसमयकीजोधाराहआपउसरोकनहीसकतिक तअगरआपइसबातकोमानलोगिकजोआताहवहजाताहतोदखकमहोगाक टकमहोगाऔरएकभरपरजीवनजीसकोग

कलयगकीश आतकबहईइसकीकोईसहीितिथबतासकतहआप

यहजोपौरािणकगर थहोतहइनकोसीधा-सीधाकभीनहीलनाचािहएजसिकबाइिबलमकहतहिक5000हज़ारसालपहलदिनयाश हईहमकोइनकज़ रीत वकोसमझनाचािहएत वयहहिककोईभीचीज थाईनहीहोतीहरचीजकाएकसहीयाग़लतसमयहोताहहरचीजबदलरहीहजसहमाराबचपनहमशानहीरहतावसाकतयगहमशानहीरहगाइ यािदतोअगरहमरामज म

कीिबलकलसहीतारीखिनकालनाचाहगतोकहानीकाअसलीममखोदगमजोहआहउसकमम यानदताह श द कीकारीगरीपरनही

19

सि टपराणोकिहसाबससि टकीरचनाकसहई

वदजो4000सालपहलआयऔरपराणजो2000सालपहलआयउनकबीचहबरा णऔरअि यकइनसभीमबहतसीकहािनयाहिकसि टकीरचनाकसहईवद मएकसजन तरोतहिजसकहतहndashनासिदयास तायहबहतजिटलकिवताहऔरविदकसोचकीपराका ठाकोदशातीहइसमकिवकहरहहिकपहल याआयाथाndashजलया थलरौशनीयाअधरागरी मऋतयासदऋतपहलसासिकसनलीइ यािदिफरवकहतहिकशायददवताओनसबकछबनायाहोगालिकनिफरदवताओकोिकसनबनाया य िकदवताबादमआएशायददवताओकोपताहोगायाशायदउ हभीनहीपताहोगासबसोचनकीबातहसहीबातएकभीनही

लिकनवोकहतहिकसीभीचीज़कीरचनाकिलएदिनयामइ छाकीज़ रतहोतीहतोपहलइ छाआईहोगीऔरइ छाकबादहीदिनयाकीरचनाहईहोगीतोअगरइ छाबीजहतोयहबरा डउसकाफलहअथववदमकहतहिककामपहलआयाकामदवनहीपर वयकामइ छायजवदमप षमघयकीबातहोतीहऔरयहिकदिनयापरजापितहसमाजपरजापितहऔरइसपरजापितकीबिलहोनकप चातहीसि टकािनमाणहआतोपरजापितकसरसबर ा डआएहाथ स ितरयआएपटसवािनकऔरपर सशदरआएएकपराणीकोतोड़करकसि टकोबनायागयासमाजकािनमाणहआहवद मसिहताऐहोतीहिजनममतरहोतहबरा णमय कबारमिलखाहोताहिफरअर यकजोिफलोसोिफ़कलथॉटकऊपरहऔरउसकबादउपिनषदआतहजहावदपरचचाहजबहमवद कीबातकरतहतोयसबगरथउनमआतहनासिदयास ताएकसिहतामआतीह

अर य(जगल)मपरजापित(परजाकापितइ सान किपता)उ ह नएक तरीकोदखाशत पा(िजसककई पह)शत पकोदखकवउसपरमोिहतहोजातहउनकपीछभागतहवहअलग-अलगपरकारकमादाका पलतीहऔरपरजापितवहीनरक पलतहजबवहगायका पलतीहतबवहबलबनजातहजबवहघोड़ीबनतीहतोवहघोड़ाबनजातहइ यािदतोसबजानवर काज मऐसहआहाथीसलकरचीटीतकतोयहएकऔरकहानीह

िफरधीर-धीरमनकानामआनलगाहमारीिकताब मऔरयहिकउ ह नदिनयाकीश आतकीउ ह नशत पाकसाथिववाहिकयाऔरमानवजाितको

ज मिदयातोऐसीकईकहािनयाहवद मबरा ण मउपिनष मअर यकमलिकनकोईएककहानीनही

बर ाकोसि टकताकहतहतोबर ानसि टकीरचनाकसकी

बर ानबर ा डकािनमाणिकयाबर ा डिजसकोबर ाकाअडाकहतहबर ाकमनसमानसपतर काज महआपहलचारसनत-कमारपदाहएउ ह नकहाथािकहमसि टमकोईिदलच पीनहीहतोवोस यासीबनजाएगउनकबादउ ह नस तऋिषय कोज मिदयास तऋिषय नकहािकजबतकतरीनहीहोगीतबतकहमिकसीकोज मनहीदसकततोबर ान तरीकीरचनाकीऔरसातऋिषय कोसातपि नयादीइसतरहससबजीवज तओकाज महआसबसजान-मानमिनहक यपमिनक यपकामतलबहकछआउनकीकईपि नयाहोतीहऔरउनकीअलग-अलगपि नय सअलगअलगपरकारकजीव-ज तओकाज महोताहजसअिदतीसआिद य दव काज महोताहिदतीसद य काज महोताहदनसदानव काज मकद सनाग कािवनातासपि य काितमीसमछिलय काज महोताहतोबर ासजड़ीसबसजानी-मानीकहानीह

शवपर पराम याकहानीह

श आतमिहर यगभ(सनहरीयोिन)थायहश दवद मभीिमलताहlsquoिहर यrsquoकामतलबहसनहरीिहर यगभकमलक पमथाऔरजबवहिखलातोउसमसबर ािनकलऔरिफरबर ानअधनारी वरका पदखाउसकोदखकबर ानसि टकीरचनाकीअधनारी वरमप षकोदखकरउ ह नमनकोज मिदयाऔरऔरतकोदखकरशत पाकोज मिदयाएकऔरकहानीहिकिशवनअपनआपकोिशवऔरशि तमबाटिलयािशवसनरआतहऔरशि तसमादाआतीह

व णवपर पराम याकहतह

व णवपर परामलबीकहािनयाहकछकहािनयाबरा णमिमलतहऔरआगचलकबढ़तीहजोसबसजानी-मानीहवहयहिकदिनयामसबकछिनदरामथािफरिव णजागतहसासलतहऔरमनमइ छाएजागतहोतीहतोइ छासउनकीनाभीमकमलउगताहऔरउसकमलमबर ाबठहोतहजबकमलिखलताहबर ाआखखोलतहतोडरजातहउनकोकोईऔरिदखाईनहीदताअकलपनसवइतनाडरजातहिककहतहिकमझएकऔरकोज मदनापड़गायहजोभयहयहबहदअर यकउपिनषदमभीबतायागयाहndashिकभयसरचनाहईजोपहलाजीवहवहअकलपनसडरजाताहऔरकहताहिकमझसाथीचािहएइसिलएवह तरीकीरचनाकरताहऔरउसकऊपरमोिहतहोजाताहऔरबर ा डकीश आतहोतीह

लिकनउपकथाएभीहोतीहकहतहिकएकअसरनधरतीकोपानीकअदरदबािदयाथापरलयकबादतोबर ाकनाकसएकवराहिनकलताहिव णअपनवराहअवतारमजोसमदरकअदरजाताहऔरप वीकोऊपरलकआताहऔरजबलकआताहतोप वीमवन पितउगनीश होतीहऔरऐसप वीकािनमाण

हआएकऔरकहानीहिजसमकहतहिकअमतमथनसदिनयाकीश आतहईिव णमदारपवतकोलातह ीरसागरकामथनकरनकिलएदवऔरअसरिमलकमथनकरतहिव णअपनाकमाअवतारलतहऔरपवतकोअपनीपीठपरउठातहइसमथनससि टकीरचनाहोतीहयतीनकहािनयाहिजनमिव णसोतहएनारायणहवराहयाकमाह

अबसवालहिकसि टपरकितकबारमहयास कितकबारमकहतहिकिव णनएकछोटी-सीमछलीका पिलयाथाऔरउसबड़ीमछिलय सजबमननबचायातोस कितकािनमाणहआ

एकऔरकहानीहिजसमविव णहयगरीव(घोड़कसरवालिव ण)बनजातहऔरवद कोबचातहपरलयकपानीसतबसि टकािनमाणहोताहएककहानीहजहापरलयकपहलएकमछलीमनकोकहतीहिकआपएकनौकामसभीजीिवतपरािणय कोलजाएपौध कबीजऔरवदकोभीयहकहानीनोआसआककहानीकीतरहहमछलीउसनावकोपरलयकपानीसबचातीहऔरजबपरलयख़ महोजातीहतोमननईदिनयाकीरचनाकरतहवद मइनकहािनयकआधारह

शा तपर परा याकहतीह

शा तऔरततरपर परामबहत-सीकहािनयाहजोलोक-कथाओसआतीहयहमानाजाताहिकिशवतप याकररहथजबपरलयआईयहापरलयकामतलबज़ीवन-हीनताहजबसबकछजमाहआथावफमकहीपरजनननहीहोरहाथातबदवीआतीहपावतीक पमपवत सिनकलकरऔरिशवकोमोिहतकरतीहऔरउनसिववाहकरलतीहउसकबादिशवकातपजोउनकअदरहवोबाहरिनकलताहऔरबफिपघलनलगतीहनिदयाबनजातीहधरतीउपजाऊहोजातीहऔरपड़-पौधिनकलतहजीव-ज तिनकलतहतोततरपर परामप षमतलबआ माहिजसदवीजागतकरतीहतोदवीकीवजहससि टकीरचनाहोतीहशि तिशवकपासहलिकनउसकोजागतकरनकिलएदवीकीआव यकताह

लोककथाओमएककहानीहिजसमकहतहिकपहलकोईदवतानहीथपहलापराणीएकऔरतथीऔरउनकानामथाआदीमायाशि तउ ह नएकप ीक पमतीनअडिदयिजसमसबर ािव णऔरिशविनकलआिदमायाशि तबर ाकपासजाककहतीहिकमझतमसशादीकरनीहपरबर ाकहतहlsquoमशादीकसकरसकताह आपतोमरीमाहrsquoइसबातसउनकोबहतग साआताहतोवहकहतीहिकबर ात हारीकभीपजानहीहोगीउसकबादवहिव णकपासजातीहऔरिव णसकहतीहिकतममझसशादीकरलोमगरिव णभीनाकरतहिफरिशवकपासजातीहतोिशवउनसकहतहlsquoआपकपासतीनआखहआपतीसरीआखमझददोतोमशादीकरनकिलएतयारहrsquoजबिशवकोदवीकीतीसरीआखिमलतीहतोउससआगिनकलतीहऔरदवीकोभ मकरदतीहबर ािव णिशवतीन कोरोनाआताहिकउनकीमानहीरहीतबवउनकीराखसऔरतपसदिवय कोज मदनलगतहndashसर वतीजोबर ाकीप नीबनतीह

ल मीजोिव णसिववाहकरतीहऔरिफरपावतीकाज महोताहजोिशवकपासजातीहबाकीकीराखसगरामदिवय काज महोताहयजोकहािनयाहवलोककथाएहजोवद मसनहीहइनकहािनय म तरीकयोगदानकोज़ रीमानागयाह

ततरम तरीत वपहलआताहऔरवद मप षत वपहलआताहयाकहगिकदोन साथमआएहपरएकपहलजागरतहआव णवपर परामहिकदिनयाहलिकनउसकाअनभवतबतकनहीहजबतकिव णजागतनहीशवपर परामहिकदिनयाकीश आततबतकनहीहोतीजबतकअधनारी वरअलगनहीहोतशा तापर परामदिनयातबतकनहीबनतीजबतकशि तिशवकोजागतनहीकरतीयहसचमएकमि कलपरिकरयाहऔरशायदवद कपहल तोतरमसहीकहाहndashिकसीको यापताकीसि टकसश हई

िफरसहीकहानी याहहमयहनहीजानत

व ािनकभीनहीकहसकतिकसहीकहानी याहकछकहतहिकिबगबगथाकछकहतहकोईबगथाउससभीपहलमलबातयहहिकसि टकीरचनाकबारमिजतनभीपर नहवयहमानतहिकसि टसपहलयाबादमकछनहीथािह दधमममानतहिकससारअनािदहइसकीकोईनश आतहनाअ तहयहअन तहइसकश होनसपहलकहानीहोगीऔरख़ महोनकबादभीतोकोईएकपलनहीहरचनाश होनका

यहापरयहसवालपछनाचािहएिकिकसकीरचनाकीबातहमकररहह-परकितस कितमहाभतकीवन पितयाजीव-ज तओकीरचनाकीयायमनकबारमह-दिनयाकबारमजागतहोनवालीि थितजसयहसवालहिकिकसनएकइ सानकादिनयाकसाथअपनासब धबनायाहमअपनीहीदिनयाबनासकतहिकसीऔरकीनही-हमसबबर ाहऔरअपना-अपनाबर ा डबनातहयहहमाराअपनाअडहहमनइसबनायाऔरिफरइसमहीफसजातहहमहीमगीहऔरहमहीइसअडकअ दरफसचज़यहएकदाशिनकपर नहरचना याह-यहएकिवषय-िन ठससारहिक यि त-िन ठएकदसरकिबनानहीरहसकतातोिह दकीधमभौितकरचनामइतनीिदलच पीनहीहिजतनादाशिनकदि टकोणम

बाईबलमकहाजाताहिकदिनयाकािनमाणसातिदनोमहआऔरउसकबादऐडमऔरईवआदमऔरह वाआएतो याहमारीिह दिमथकमभीऐसाह

यहजोबाईबलकीकहानीहयहलीिनयर टोरीरखाकारकहानीहमतलबएकभगवानहएकिकताबहएकिस ातहिकदिनयासातिदनमबनीऔरजीनकाएकहीतरीकाबतायागयाहिज हदसकमाडम टसकहतहदिनयाश एकिदनमहईथीऔरएकहीिदनमख़ महोजाएगीिजसवहएपोकिल सकहतह

िह दधमजनधमबौधधमएकनहीबि कअनककीबातकरतह-जहाअनकसि टयादवी-दवताएहतोश आतभीएकनहीहमनआदमकीतरहहलिकनमनकिपतासयहऔरसयभगवानकिपताबर ाहिजनससनतकमार

परजापितइ यािदआएएककहानीकभीनहीहोगीयहहिह दधमकीखािसयतऔरआपतयकरोिकआपको याचािहए-दवीसोनवालनारायणतप वीिशविवचिलतबर ाऔरअगरिनराकारभगवानचािहएतोवद उपिनषद कोमानोकहतह84लाखयोिनय कबादइ सानकाज महोताहइसिवचारपरमननकीिजए-यहदशाताहिकहमअन तकिस ातमिव वासरखतहएककनहीशायदइसीवजहसहमअनकतामिव वासहजसफलफलप ष तरीिभ न-िभ नपरकारकहोतहवसहीदवीऔरदवताऔरसि टरचनाकीकहािनया

20

िदशाऐवा त-शा तर याह

वा त-शा तरएकभारतीयप ितहजहापरमानाजाताहिकअगरआपअपनघरकािडज़ाइनएकतरहसबनायगndashिजसवा त-कलायाआतिरकस जाकहतहndashतोआपकघरमसखऔरसमदिधकावासहोगाहमसमययािनकालऔरजगहयािनवा तमरहतह योितष-शा तरसमयकबारमहऔरवा त-शा तरहमारआस-पासकीजगहकबारमअपनआपकोबदलनकीबजायहमइनचीज़ कोबदलसकतह

वा त-शा तरकावदोस यास ब धह

वद मऔरवा त-शा तरमिद ग कोयािदशाओकोबहतमह विदयागयाहऔरभीसमानताएहदोन मविदकय मआगपि चममदि णऔरपवमजलतीहदि णिपतर किलएहपरबदवताओकिलएहऔरसभीपि चमसबजीिवतपरािणय किलएवा त-शा तरमपि चममव णसमदरकदवताकिलएहऔरवहाससभीजीवनआताहपवमइ दरिवराजमानहदवताओकराजाऔरदि णमयमराजबठतहम यकदवता

यावा त-शा तरकासबधपराणोसभीह

हरिदशाकअपनर कहोतहिद गपालिजनकबारमपराण मबतायागयाहआठिदशाएहndashइनमचारपरमखह(परबपि चमउ रदि ण)औरचारकरमसचक(उ र-परबउ र-दि णदि ण-परबदि ण-पि चम)औरदोऊपरऔरनीचहतोदसिद गपालहोतहमिदर मआपिद गपाल कीमितयादखोगउ रकबरकाहय कराजाकादि णयमकाहपरबमइ दरऔरपि चममव णउ र-परबमइशानहिजसिशवयाचादमानतहदि ण-परबमिनतीम यकीदवीहऔरदि ण-परबमअि नहऔरपरब-पि चममवायहसबआठमितय कीदोन ओरएकहाथीऔरहिथनीहोतहजोआसमानकोउठायरहतहऊपरबर ाबठतहऔरतलपरिव णकछस करण मिव णशषनागपरधरातलमबठतहऔरहमिव णकअदरहवा तप षयािजसजगहमहमरहतहवहिव ण पहिव णकासरउ र-पवमहऔरउनकपरदि ण-पि चममतोजगहकोहमइ सानयादवकसमानमानतह

इनिद गपालोकीहमारजीवनम याभिमकाह

अगरआपिद गपाल कोग़ौरसदखगतोपाएगिकवजगहकसतलनकसचकहजसपवमकबरबठहजोबढ़ोतरीकसचकहऔरदि णमयमराजबठहतोऊपरऔरनीचएकसगसचालनहपि चममव णबठहएहजोनमककपानीससबिधतहऔरपवमइ दरबठहएहजोसाफ़पानीबािरशकपानीससबिधतहजसटटकोबलसकरनकिलएख बलगातहरि सयाबाधतहवसही पसजगहकोबलसिकयाजाताहहमारशरीरकोभीसतलनकीआव यकतारहतीह

कहतहिकउ र-पविदशाकाबहतमह वहहमारमिदरभीइसीिदशामरखजातहऐसा योह

उ रमध वताराहऔरवह थाइ वकासचकहिशवकावासकलाशपवतहजोपवमहसयोदयपवसहोताहजोसमदिधकापरतीकहतोउ र-पव थाई वऔरसमदिधकापरतीकहndashया थाईसमदिधकाहमसबकछचािहएतोयहिदशाअ छभा यसजड़ीह

एकपरचिलतकहानीहिकध वताराकसबनाध वएकराजकमारथाजोअपनिपताका यारपानाचाहताथामगरउसकीसौतलीमाय यानरखतीहिकउसकाबटाउ मअपनिपताकसगसारासमयिबताएनािकध वछोटा-साध वजगलमजाकरतप याकरनलगताहकाफ़ीसमयकबादिव णउसकसामनआतहउसकीइ छासननकबादवउसअपनीगोदमिबठातहऔरआ वासनदतहिकआकाशमउसकी थाईजगहहोगीndashध वताराबनकरयहकहानीइसबातका पकहिकिकसीभ तकाअिडगपरमभगवानकसलौटातह

उ रिदशाआ माकसाथजड़ीहइस थािपतकरनकिलएएकत वीरदीगईहध वतारकीवसहीजसिशवजोउ रमकलासपरिवराजमानहजहाम भीहवध वतारकनीचएकअचलपवतपरबठतहदि णकीओरमहिकयदि णभारतमएकपरिस िशवकीमितहिजसमिशवदि णकीओरमहिकयबठहऔरवद का ानदरहहवबरगदकपड़कनीचबठहजो थाइ वकापरतीकहयसारिच हयबतातहिकवदअन तऔरअखि डतह

इसकउलटदि णमयमहऔरवतनीनदीभ-लोकऔरिपत-लोककोअलगकरतीहम यकसमयपािथवशरीरकासरदि णकीओरऔरपरउ रकीओररखतहतोसरिशवकीओरहोताहमानाजाताहिकदाह-स कारकसमयजबखोपड़ीकोतोड़तहतोआ मािपत-लोककीओरदि णिदशामजातीहयहिस ातिह दरीित-िरवाज़ ममिदर औरशा तर मबहतमह वपणह

मिदरवा त-शा तरसकसजड़ह

सारमिदरपरबकीओरहोतहतािकसयकीपहलीिकरणभगवानकीमितपरपड़भगवानकामहपरबकीओरहोताहऔरभ तकापि चमतोसयकीिकरणदवतापरपड़तीहऔरभ तपरपरितिबि बतहोतीहमिदर कोएक तरीकशरीरकीतरहसोचाजाताहजोअपनघटनमोड़करबठीहिजसजगहदवताकीमितकोरखाजाताहउसगभागहकहतहजसिकजग नाथपरीकामिदरमानवशरीरकीतरहहसरहाथपरइ यािदकसग

याकोईऐसामिदरभीहिजसममितपरबकीतरफनहीह

ऐसकईमिदरह य िकदवताकहानीकिहसाबसिदशाबदलतरहतहजसिकको हापरकामहाल मीमिदरपि चमिदशामह य िकल मीव णसपदाहईथी

एकऔरकहानीमिवभीषणरावणकछोटभाईरामकराजितलकमआतहउ हिव णकापरमभ तमानाजाताहजानसपहलवरामसकहतहिकवउ हअपनीमितदिजससवउ हयादकरसकरामउ हअधिनि दरामिव णकीमितनारायणमितदतहवहइतनीभारीहोतीहिकिवभीषणवापसीमउसशरीरगमतिमलनाडमछोड़दतह य िकवउसलकानहीलजापातवहाकमिदरममितदि णिदशाममहिकयह

ऐसीकोईकहानीमहाभारतमह

रामायणमउ रऔरदि णिदशाएहपरमहाभारतमसबिदशाएकामआतीहहालािकक णपरबममथरासपि चमम ारकातकजातह ारकाएक ीपहतोसमदरकाल बाबखानह

पराचीनभारतमदोमहामागथndashउ र-पथऔरदि ण-पथअसलमउ रकामहामागपि चमसपरबकीओरजाताहऔरदि णमहामागउ रसदि णतकहमसोचसकतहिकशायददि ण-पथरामायणसजड़ाहऔरउ र-पथमहाभारतस

लोगसोचतहिकमहाका य मदि णकाअथहदि णभारतऔरयहबातग़लतहहमकभीभीिमथककीकहािनय कोसीधा-सीधानहीलनाचािहएवसचक यादाहोतीहमानवि थितकोबतानकिलए पककतौरपउ रआपकसरिदमागमनकासचकहऔरदि णआपकीनीचीआदत काआपकीमलधाराकाजहाआपकीगदगीऔरबरीशि तयाहोतीहआपकोहमशाउ रकीिदशामचलनाचािहएजसकमलहमशाउ रकीओरिखलताहउ र-दि णकोमानिसकउतार-चढ़ावकासचकभीमानाजासकताह

यहदखकीबातहिकिबरिटश कािस ातकदवताउ रमरहतहऔररा सदि णमअबभीचलाआरहाहयहएकराजनीितकसम याबनगयाह य िकइनिकताब काममखोगयाहमझऐसालगताहिकपराण औरवा त-शा तरमआ याि मकबातहोतीह

21

िववाहहमार यादातरदवी-दवतािववािहतहऔरउनकपिरवारहऐसा योह

िह दधममदोज रीिस ातहपरकितndashजोसगणहऔरभौितकससारकीसचकहऔरप षयाआ माndashजोिनगणहऔरआ याि मकससारकीसचकहप षकोसीधा-सीधानहीलनाचािहएप षआदमीनहीहयहएक पकहतोसगणऔरिनगणकिमलनकोिववाहकहतहमिदर मजबभगवानकीशादीहोतीहहमकहतहिकआजिशवकीशादीहोरहीहयािव णकीशादीहोरहीहयारामकीशादीहोरहीहइसकामतलबशरीरऔरआ माकिमलनकीबातहोरहीह

हमजानतहिकरामकीएकप नीहसीतापरजबवक णका पलतहतोउनकीआठपि नयाहोजातीहतोिव णकीिकतनीपि नयाह

अभीअगरआपपरकितमदखएनीमलिकगडमजानवर कोदखतोवहाशादीनहीहोतीशादीस कितकाकॉ स टिस ातहपरकितकानहीहऔरपरकितमअगरहमदखतोअलग-अलगपरकारकपशप ीहकछजानवरजसराजहसऔरचीलपराजीवनएकहीसाथीरखतहलिकनअगरआपहाथीकोशर कोचीतकोदखगतोवोऐसानहीकरतअगरआपमधमि खय कोदखगतोवहाकवलएकही वीनबी(रानीम खी)होतीहऔरवोसबकोकटरोलकरतीहतोपरकितमअलग-अलगपरकारकी यव थाहअलग-अलगजाितय मइसीबातकोपराण मकहाहिकहरसमाजहरकालहरयगमअलग-अलगपरकारकीयव थाएहरामायणमरामएक प नीवरताहलिकनउनकिपताकीतीनप नीयाथी(ककयीकौश याऔरसिमतरा)भगवदपराणमक णकोअ टमदयाकहतहउनकीआठपि नयाहोतीहअगरहमदरौपदीकोदखतोउनकपाचपितहमहाभारतमतोयबहपित वमानतीहसही-ग़लतकछनहीहोतािसफ़अलग-अलग यव थाएहोतीहअलग-अलगसमाजकीकोई यव थापरीतरहससहीनहीहोतीअसलमरामकीतरहएकपि नववरतदलभहोताहमोनोगमीपोलीगमीपौलीएडरीndashआपकोओपनमाइिडड(खलािदमागका)होनाचािहएदोहस काजोड़ाकहतहइसिलएिसया-रामकीजोड़ीको

हमनिशवकिववाहकबारमबहतसनाहलिकनिव णकीशादीकबारमकभीनहीसनाउसकबारमहमबताइए

अकसरयकहानीदसरीकहािनय कबीचमआजातीहिव णकोहमशाशादी-

शदामानतहइसिलएउनकीकहानीजानी-मानीनहीहपरऐसानहीहदोकहािनयाहअगरसाउथइिडयामजाएतोिव णकबगलमदोपि नयाहोतीहएकहोतीहशरीदवीयाऐ वयाऔरदसरीहोतीहभदवीजोधरतीहदोन ल मीक पहोतहनाथइिडयामिसफ़ल मीहोतीह

जबिहर य नामकाएकअसरभदवीकाअपहरणकरकसमदरकनीचलजाताहतोिव णवराह पलकउ हबचाकरलातहतबभदवीकहतीहिकमआपकोअपनापितमानतीहतोिव णकानामहोगयाभपितऔरजबअमतमथनहोताहतब ीरसागरसशरीदवीिनकलीहतोसबदवताऔरअसरलड़ाईकरतहउनकिलएपरवोकहतीहिकनहीमअपनापितख़दचनगीतबविव णकोचनतीहइसिलएउनकानामहोगयाशरीिनवासयाशरीपितदोन प कसाऊथइिडयननामहनॉथमउ हल मीव लभकहतहल मीकिपरय

जहातकमझमालमहहमारदवोमसकछबर चारीहऐसा यो

दोधाराएहसोचनकीएकहिकदिनयाकोठीकरखनकिलएशादीकरनीचािहएऔरदसरीहिकशादीनहीकरकबर चयरखकओजसयातपआजाताहजसहनमानहपरमबर चारीवज़रअगीबजरगिजसकाशरीरफौलादकाहभगवानककईऐस पहोतहजसिशवकाजोभरव पहउसकोबर चारीमानाजाएगाम गनकाभीडडापानी पइ यािदगणपितकदो पहजहाऋ ीिस ीउनकीदोप नीयाहदसरा पहजहापवोबर चारीहयहइसबातपरिनभरहिकआपिकसधाराकोमानतहजसिशवबर चारीहयाशादीशदाहउसपबहतवाद-िववादहोताह य िकएकतरफवोवरागीहऔरदसरीतरफउनकदोब चह(काितकयऔरगणश)अगरआपकहानीदखोगतोगणशकायाकाितकयकाज मसाधारण पसनहीहआहोगाभारतमऐसामाननाहिकअगरआपशादीकरकब चपदाकरलतहतोआपकीशि तकमहोजातीहव ािनकतरीकसकछसािबतनहीिकयाजासकतालिकनततरशा तरमइसकोबहतमह विदयाजाताह

हमदिवयोकोकमारीबोलतहतो याइसकामतलबहिकवोबर चारीह

दवीकबारमजोमा यताहउसमिववादह य िकदवीकमारी(कआरीस)हऔरमाताभीहतोशायदयएक पकहतोजोखतहोताहहलचलानकपहलवहकमारीहोताहऔरजबफ़सलआतीहबािरशकबादतबउसमाताकहतहतोदवीकोकमारीमाताकहतहकमारी पमवलालकपड़पहनतीहऔरमाताकपमहरदवीअपनवीरयाउगर पमकवारीमानीजातीहउनकाकोईनर

पहलनहीहवोपरीतरहसमादाहदि णकीएकबहतिदलच पकहानीहभारतकसबसदि णीिब दकोक याकमारीकहतहक यामतलबवोलड़कीिजसकीशादीनहीहईहवोएकगरामदवीहजोिशवसशादीकरनाचाहतीथीऔरदवतानहीचाहतिकउनकीशादीहो य िकअगरवोशादीकरलगीअगरतोवोप नीबनजायगीवोमाताबनजायगीतोउनकीशि तकमहोजाएगीइसिलएवोउनकीशादीरोकनाचाहतह

वउ हबतातहिककवलवहीबाण-असरकोमारसकतीहिजसकीशि तयाबढ़तीजारहीहदवीकहतीहिकउ हपताहिकवकमारीकीतरहहीउसमारसकतीहऔरवनहीतोकोईऔरमारदगाविववाहपरज़ोरदतीहदवतानारदकीमददमागतहजोकहतहिकवोिशवकसीधपनकाफ़ायदाउठायगविशवकोपकड़तहऔरकहतहिकशभमहरतजोआधीरातकाथावहिनकलगयाहऔरसबहहोनलगीहिशवउनकीबातमानलतहऔरकलाशकीओरचलदतहदवीइ तज़ारकरतीहजोख़ मनहीहोताऔरइसिलएरोतीरहतीहउनकासारामकअपउनकआसओकसाथिनकलजाताहइसिलएकहतहिकितरवणीसगमजोक याकमारीमहउसकमानोकईरगहइससबकबादवउगर पमआजातीहऔरबाणकोमारदतीह

हमारसबभगवानपॉिलगमसबहिववाहीहिसवायरामकलिकनहमाराजोसमाजहवोनहीहhellip

सोसाइटीबदलतीरहतीहसौसालपहलतकभारतमऐसा लिनयमनहीथाndashप ष कोकईबीिवयारखनकीअनमितथीहालािकऔरत कोएकस यादापितरखनकीअनमितनहीथीमहाभारतमएकवातालापहपाडऔरकतीकबीचिजससपताचलताहिकआदमीऔरऔरतअपनसाथीचनसकतथिववाहकअन ठान औररीित-िरवाज़ जसाकछनहीथा

यहसबकसबदलगयाउसपरएककहानीहएकयवकिजसकानामहवतकतअपनिपताउ ालकासकहताहमअपनीमाकोदखरहाह अ यप ष कसाथऔरमझयहपसदनहीआरहाहतोउसबतायाजाताहिकस यताहीऐसीहउनकोफरीडमहिकवजहाजानाचाहतीहवोजासकतीहतो वतकतकोबहतबरालगताहवोकहताहlsquoिफरमझकसपतािकआपमरिपताहोrsquoउ लकाकहताहlsquoिपतापरमसबनताहबीजसनहीrsquoयबहतहीसोिफ टीकिटकउ चिवचारहजोअ सरसनानहीजातातो वतकतनिनयमबनायािकप नीकोकवलएकपितकोपरम वरमाननाचािहएउसकपासपितचननकी वततरतानहीहपहलज़मानम वयवरहोताथाऔरत वयअपनापितचनतीथीधीरधीरवोफरीडमभीचलीगईधीर-धीरप षपरधानसमाजहोगयामनकडहवमनीवाइवज़बटिवमनकडनॉटहवमनीह बडसndashआदमीकीबहत-सीपि नयाहोसकतीथीपरऔरतकबहतसपितनहीकछलोगकहगिकइसमसोसाइटीकाउ ारहआऔरकछलोगकहगइससपतनहआमझलगताहिकलोग कोफरीडमदनीचािहएयहमरापसनलओिपिनयनअपनािवचारह

हमारीजोलोककथाएहऔरपराणोमभीकईरोमिटक टोरीज़हदवी-दवताकिववाहकोलकरतोउसकपीछ यारह यह

शा तर मिववाहकअलग-अलगतरीकहअलग-अलगपरकारकिववाहहजसएकहोताहअसरिववाहजहालड़कीकोखरीदतहएकदविववाहहोताहवहाअगरएकआदमीनबहतअ छीसवाकीहदसरआदमीकीतोवहउसअपनीबटीददतहयाहोताहऋिषिववाहजबऋिषकहतहिकमरय किलएमझप नीचािहएतोराजायािपताअपनीबटीददतहिपशाचिववाहवोहोताहजो

ज़बरद तीसहोताहबर िववाहमलड़कािपतासअनमितलताहउनकीबटीसिववाहकरनकिलएसबसलोकिपरयहगधविववाहगधविववाहयालवमिरजपरमिववाहउसमिनयमनहीहोतपरमसयहाशरगारआताहतोऐसअलग-अलगपरकारकिववाहहयकहािनयाबहत-सीलोककथाओमिमलतीहइसकाउदाहरणहोगािकहरगराममदिवयाहोतीथीआपदखगिकभगवानकीअ सरदोपि नयाहोतीहलोकप नी(जोगरामकसाथजड़ीहईह)औरदसरीअलौिककप नी(जोदवताओकसाथजड़ीहोतीह)याभोगप नी(जोिदनचयाकिलएहोतीह)औरएकमो प नीहोतीह(जोअ या मसजड़ीहोतीह)तोयहसबस ाितकहऔरशरगाररसकीतरहयारोमिटककहानीक पमहोगा

जसम गनकीकहानीहिकम गनएकआिदवासीराजकमारीव लीसबहतयारकरनलगतहवगणशसमददमागतहिकआपहाथीका पलीिजएतोवोडरजायगीऔरमरीबाह मआजायगीऔरहाथीकोमदरभगादगाइससरोमास टाटहोगायहाभगवानइ सानबनजातहरोमासकोइतनामह व यिदयागयाह य िकभारतमएकसमयथाजबयातोऋिषबहतय कररहथवोबहतिसिरयसहोतथिसफबरा ण कोसमझआताथा याकररहहवोलोगसाधारणजन कासमझनहीआताथाऔरदसरीओरयोगीथवरागीथजोकहतथिकयसबमायाहइसछोड़ोवऔरत यापिरवारमकोईिदलच पीनहीलतथकवलबठक यानकरतथअपनासरमडालतथऔरकहतथिकससारमकछनहीरखातोआमआदमीसोचनलगािकजीवनमसखीरहनमऔरभगवानमकोईसबधनहीह यातोकहािनय कमा यमसयबतानाचाहतहिकभगवानकोिवलासपणजीवनरसभराजीवनभीपसदहिव णिशवक णहवोसासािरकजीवनमभीभागलतहप षऔरपरकितकिमलनकबारम ानदतीहयकथाएएकमज़दारतरीकसएकउ सवकमडम(शरगारउ सविववाह)

यामन यभीदवोकसाथिववाहकरसकतह

हमारदशमकछभीहोसकताहलिकनअगरआपपौरािणककथाएदखतोऐसलोगहिज ह नदवताओकसाथिववाहिकयाहपरानज़मानमगिणकाएहोतीथीिज हतवायफ़कहतहवो वततरथीवदवताओसिववाहकरतीथीऔरदवदासीकहलातीथीव वततरथीदवदासीसदासहागनहोतीथीउनकपितभगवानहमशािज़ दारहतथndashऔरवअपनापरमीचनसकतीथीधीर-धीरलोगनदवदािसय काशोषणिकयाऔरयहपर पराबदहोगईभ तभीकभी-कभीदवताओकसाथशादीकरतहकहतहिकहमभगवानकोअपनापितमानतहजसमीराबाईकहतीथीिकमराएकपितहजोक णहप षभ तभीकहसकतहिकहमभगवानकीदासीहप नीह

22

िविभ न पपौरािणककथाओमभगवानऔरदवताअपन पबदलतरहतहइसिस ातकोथोड़ासमझाए

भगवानका प याहोनाचािहएअगरहमइसपर नकऊपरिवचारकरतोभगवानतोअनतहअखिडतहऔरसब पउनमसि मिलतहndashजसिव व- पहोताहndashतो या पहोनाचािहएउनका याव तरीहयाप षजवानयाबढ़कछकहतहिकवसगणहकईलोगकहतहिकवोिनगणहपौरािणककथाओमइसपरबहतिवचारहआहऔरइसिलएभगवानकोअलग-अलग पिदयगयहकभीवोबर चारीहकभीप षकभी तरीकभीदवीहकभीदवहकभीपड़होतहकभीपशहोतहइ यािद

हजार सालपहलपराचीनिह दधममलोकधममलोगप थर कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथउनकािव वासथािकइनकअदरकोईदवी-दवताहवमानतथिकप थर मय बठहएहपानीमअ सराएहपड़ मगधवहभागवतपराणमकहतहक णएकिदनजबगोकलमथतबउ ह नएकपड़कोउखाड़ाथाउसमसदोगधविनकलतोऐसअलग-अलग पकदवीदवताहोतहपौरािणककथाओमपशओमजसगायगोमाताहगायकीपजाकीजातीहपरबहतलोगउसिलटरलीललतहलिकनउस पककतरहदखनाज़ रीहपरकितकोगायमानाजाताह य िकउनसदध- व पजीवनिमलताह

दोपराणीजड़कएकनयापराणी योबनजातह

क पनाओकोिजतनाखीचाजासकताहखीचतहगणशहहाथीकासरप षशरीरहउनकपासहायगरीवहजोिव णका पहऔरघोड़कासरहनरिसहआधप षआधशरहइ यािदयहजानी-मानीकहानीहएकअसरकीिहर यकि यपिजसएकवरदानिमलताहिकउसकोईनहीमारसकऔरजोमारसकवोऐसाहोनाचािहएजोनहीप षहोनपशहोतोवहएकबटवाराकरताहतोभगवानकहतहlsquoमतोअखिडतहमराबटवारानहीहोसकतातोमएकऐसापलगाजोपशभीहऔरप षभीहrsquoनरिसहकाअवतारइसिलएआताह

यहीबातकईऔरकहािनय मभीहओिड़सामसरलादासमहाभारतहोतीहजहापनबागजरकीकहानीहिजसमक णनौजानवर का पलतहऔरअजनकपासजातहअजनउनकोदखतहऔरडरजातहबहतहीअजीबजानवरहजोमगाहमोरहबलहिसहहहाथीहसापहयहक पनासपरचीज़हतो

भगवाननऐसा पिलयाहिजसइि लशमहममॉन टरकहगलिकनपौरािणककथाओमवहभगवानका पहोजाताहशवपर परामिशवशरभका पलतहशरभएकशरहिजसकीआठटागहोतीहअपराकितकश दनकारा मकमानाजाताहपरयहासकारा मकहइसिलएल मीकीचारबाहहोतीहिव णकदससरहोतहपचमखीहनमानयादशमखीहनमानजसकॉ स टहोतहयाजबभगवतगीतामक णिव व पलतहतोउनकदवगधवअसरपड़-पौधसभीपरकारकपराणीक पिदखाईदतह

याकथाओम तरीप षका पलसकतीहयािफरप ष तरीका पलसकतह

हाकथाओमप ष- तरीअलग-अलगनहीहोतजसमोिहनी पिव णकाजाना-माना पहमोिहनीअसर कोभीमोहलतीहऔरिशवकोभीयोगविश ठपढ़तोउसमएकराजामानताहिकि तरय कोकछ ाननहीहोताजबिकउसकीरानीबहतबड़ी ानीहोतीहअपनपितकोयहिसखानकिलएिकि तरिलग-पि लगस ानकाकोईसबधनहीहोताकभीप षका पलकअपनपितकपासजातीहकभी तरीका पलकहमबाहरी पसअलगसोचनपरमजबरकरदतहभगवानक प

याउसीकोमायाकहतह

वद ममायाश दककईमतलबहोतहकभी-कभीिसफ़शि तहोताहजादईशि तजसमायाजालिव णकोमायावीकहतहलिकनमायावीअसरभीहोतहमझलगताहयहइरादपरिनभरहयिदआपमजादईशि तआजातीहतोआपिस हिस मतलबतपसआपकोजोशि तिमलतीहइससआप पबदलसकतहभगवानतोिस हहीलिकनमन यभीिसदिधपरा तकरसकतहपरआप पय बदलगयहसोचनाज़ रीहजबआपअपन वाथकिलए पबदलतहोतबवोजाद-टोनाहोजाताहऔरचालाकीह

इदरकीएककहानीहिजसमवगौतमऋिषका पललतहतािकवगौतमऋिषकीप नीअह याकसाथशारीिरकसबधजोड़सकवप नीधमकोतोड़दतहग समगौतमउ हशरापदतहऔरउनकाशरीरफोड़-फि सय सभरजाताहअसरभी पबदलसकतहजसमिहष-असरndashभसहाथीशरऔरइ सानका पभीलसकतहएककहानीमएकअसरहोताहिजसकानामहआिदवोिशवकापलताहतािकवोपावतीकोपासकलिकनपावतीउसपहचानजातीहिकय

तोिशवनहीह य िकउनकपासिद यदि टह

दसरीकहानीहजहािव णशखचड़नामकएकअसरका पललतहकहतहिकवदाजबतकपितवरतारहगीतबतकशखचड़कोकोईमारनहीसकगािव णशखचड़का पलकवदाकपासजातहऔरवदाकोलगताहिकयतोमरपितहएकपलकिलएवोपराएप षकबारमसोचतीहतोपितवरताकीजोशि तहवोचलीजातीहऔरय मशखचड़माराजाताहजबशखचड़वदाकोकहताहिकतमनमझधोखािदयाहतोवदाकोपताचलताहिकयछल-कपटिव णनिकया

हइससदमसवदाएकतलसीकापौधाबनजातीहिव णकोबहतबरालगताहवकहतहिकजबतकतलसीकाप ामझनहीचढ़ायाजाएगामरीपजास पणनहीहोगीतोवोएकपितवरता तरीकामानरखरहहयकहानीभारतमहरपरातमनहीहयकहानीआतीहपराण म

य पबदलनकीकहािनयामि कलखड़ीकरदतीहिककबसहीहकबग़लतहजसजबपावतीतपकरतीहतबिशवउनकीपरी ालनकिलएअलग-अलगपलकरआतहndashकभीसदरप षक पमआकरकहतहिकिशवस य शादी

कररहीहोवोतोवरागीहिजनकशरीरपरराखमलीहईहिफरवोव आदमीकपमआतहकईलोककथाएह पबदलनकबारमसतोषीमाकीवरत

कहािनयाबहतजानी-मानीहइनमवएकबिढ़याका पललतीहजोरा तपररहतीहिभखारनक पमऔरपरी ालतीहभ त कीिक यावोउसकपरितसहानभितिदखातहयानहीवोउनकाआदरकररहहयानहीतोभगवानकोईभीपलकआसकतहिकसीभीसमय

एकमखौटाहोताहऔरएकचहराहोताहऔररामकामखौटारावणपहननाचाहताहलिकनयहइतनाआसाननहीह य िकजबआपभगवानकामखौटापहनतहतोउनकगणभीआपमहोनचािहएवहआपकोअदरसबदलदताहइसिलएरावणमबदलावआजाताहउसकाअहकारचलाजाताहऔरवहअपननौकरकोमारनहीपाता

एककथाहिजसमएकआदमीमोरकामकटपहनकरकहताहिकमक णहतोक णकहतहlsquoहा-हातमक णहोलोयसदशनचकरrsquoजबवोचकरपकड़ताहतोवहउसकवज़नसदबजाताह

याऐसीकोईकहानीहजहािशवअपना पबदलतह

सभीदवता पबदलतहतोिशवक पबदलनकीभीकईकहािनयाहएककहानीसाउथइिडयासआतीहजहापएकबढ़ीऔरतिशवभ तहजोअपनीबटीकघरजानाचाहतीह य िकवहमाबननवालीहपरनदीमबाढ़आआतीहतोवोिशवसपराथनाकरतीहndashlsquoम याक िशवमरीमददकीिजएrsquoतोिशवदाईमाबनकरजातहऔरब चकपदाहोनममददकरतहतोिशवन पबदलावोभीतरीकाऔरव ाका

एककहानीहजोमथराकीहमथरामकहतहिकक णवदावनमरासलीलाकररहथरासममा यताहिककवलएकप षहोताहndashजसक णपणप षहऔरबाकीसबगोिपकाएहोतीहसभीदवतारासलीलादखनाचाहतहलिकनवोनहीजासकततोवोयमनाकपासजातहजोउनसकहतीहिकमआपको तरीपददतीहआपमझमडबकीलगाइयतोनारदमिननडबकीलगाईऔर तरी

का पलकररासलीलाकाअनभविकयाअजननभीइसीतरहरासिकयािशवनभीयहीिकयाएकबारराधारासकसमयक णकोिमलनआतीहऔरदखतीहिकक णिकसीऔरकसाथनाचरहहतोउनकोबहतबरालगताहतबक णउनकपासजाकरकहतहयजोहवोमरग हमनटवरहऔरयनटराजहलिकन

तमनजोिनयमबनायाहिकरासलीलामकवल तरीहीआसकतीहतोउ ह नतरी पलिलयाहतािकवोरासमभागलसकतोयह तरी-प षकाबदलावआमबातहहमममकऊपर यानदनाचािहएशरीरकऊपरनही

23

िव णकअवतारअवतारका यामतलबह

अवतारश दअवतरणसआताहअवतरणकामतलबहऊपरसनीचआनाऊपरयाहऊपरवकठहिव णजहारहतहऔरवहापम यनहीहोतीजबपरमा माधरतीपअवतिरतहोतहतबवनाशवानहोजातहमतलबवोम यलोकमआतहndashउनकाज मयोिनसहोताहऔरवम यकाअनभवकरतहअनिगनतसवोिगिनतबनजातहअन वरसन वरवउ ारकिलएअवतारलतहइ सानकोआगबढ़ानकिलए

भगवानिव णकिकतनअवतारह

अगरआपजनरलीपि लकसबातकरतोवोकहगिकदसअवतारहलिकनयदशावतारकीबात1000सालकपहलजयदवकीगीतगोिव दसआईहइसकपहलअगरआपपराण कोदखतोनबरऐसिफ़ सडनहीहकहीपदसहकहीबीसहकहीतीससभी यादाअवतारहभागवतपराणमकईअवतारहउनममोिहनीअवतारभीहमतलब तरी पहराजहसअवतारहऋिष( यास)काअवतारहआपपराण कोदखजसभागवतपराणहऔरिव णपराणहतोइनमअवतारबहतअलग-अलगहकोईप कीसचीनहीहलिकनआजकलहमारमनमआताहिकदसअवतारहजोतयहोगयाह

तोसबसलोकपरीयदसअवतारकौनसह

दसअवतारहndashपहलाहमट य(मछली)दसराहकरमा(टिटल)तीसराहवराह(जगलीसअर)चौथाहनरिसह(आधामानवआधाशर)पाचवाहवामनअवतार(बौना)परशरामराम(रघकलकराम)क णब औरदसवाहकि ककाअवतारलिकनयसचीभीप कीनहीहजयदवकगीतगोिव दजहासदशवतारकाकॉ स टआताहवहाक णकोइससचीमनहीडालागयाह य िकक णपणअवतारहतोजोआठवअवतारहवहहबलरामऔरगौतमब नौवहपहलीबारब कावणनयहापआताहऔरकछसिचयाहजहापरआठवअवतारक णहऔरनौवअवतारबलरामहालािकिव ानबहसकरतहएकlsquoसहीrsquoसचीकऊपरकोईसहीयाग़लतसचीनहीहिसफलोकिपरयसचीह

तोभगवानब भीिव णकअवतारह

यएकबहतहीिववादा पदसवालहअगरआपबौ धमकलोग कोपछोगतो

वोकहगिब कलनहीहऔरिहदधमकलोग सपछोतोवोकहगहाहएकसमयथाहमारइितहासमजबबौ धमऔरिहदधममबहतहीवाद-िववादहोताथािककौनबहतरहतोसबनअपनी-अपनीबातकीहोगीतोिहदधमकलोग नकहािकब तोिव णकअवतारहीहतोअगरआपिव णकीपजाकरोतोब कीभीपजाकररहहोयबशकबौ धमकलोग कोपसदनहीथाऔरआजभीवयहनहीमानत

कहतहिकब नबोिधस वका पलकरधरतीपरज मिलयामानवजाितकक याणकिलएऔरभगवानिव णनभीअवतारिलएथधरतीपरआनकिलएhellip

बौ धमकीश आतहईथी2500सालपहलतबब नकहाथािकजहाइ छाहवहादखहोगाऔरजहादखहोगावहापीड़ाहअगरअपकोसबदख समि तचािहएतोआपकोदिनयाको यागकरिनवाणलनाहोगाधीर-धीरबदिध ममबदलावआयालोग नकहािकयबहतहीकटटरलगरहाहndashदिनयाको यागनादिनयाकोिरज टकरनाहयहदिनयासिवरि त यावहािरकनहीहउ हम यममागचािहएथाबौ धमका पभीबहतमदनालगरहाथाndashब कीमितहोतीथीकवलवहाफीमलएनजीशि तनहीहोतीथीतोधीर-धीरबौ धममएकबदलावआनलगा

थरवादकीपरानीपरथाएकनयबौ धममदोहजारपहलबदलगईिजसमहायाणबदिध मकहतहयबोिधस वकाकॉ स टहयहाब कहतहमझिनवाणनहीचािहएमिनवाणनहीलगामधरतीपररहगालोग कक याणकिलएऔरइसीसमयजातककथाएआ जोिकब किपछलज म कबारमथीजबउ ह नबहतहीअ छकामिकएथबोिधस वक पमउनककमइतनअ छहोगएिकउ ह नब क पमज मिलयातोयहकॉ स टउससमयआताहजबिह दधमविदकपर परासबदलकरपौरािणकपर परामढलरहाथाय कीपर परासबदलकरकथापर परामबदलरहाथाजबकथाओमिव णकीिशवकीदवीकीकहािनयाआरहीथीयहाअवतारकाकॉ स टज मलनलगाndashभगवानअनतहसबजगहहलिकनवोधरतीपरआतहलोग कोमददकरनकिलएबोिधस वअभीभीपरचिलतहचाईनाजापानसाउथइ टएिशयामयहाबोिधस वककईहाथहोतहकईसरहोतहतािकवोलोग कदख-ददसनसकउनकीमददकरसकिव णकभीकईहाथहचतभजऔरकईसरलिकनजबवमन यअवतारलतहतोउनककवलदोहाथहोतहऔरएकसर

कहतहकलयगकअतमिव णअवतारकि कआएगा यावआचकहयाआनवालहआपको यालगताह

पराणमजबकि ककीकहानीआतीहतोयएकऐसादौरथाइिडयामजबहणगजरयवणndashअलग-अलगपरकारकीजनजाितयाउ र-पि चमसआरहीथीजसअफग़ािन तानउज़बिक तानसटरलएिशयावहमपरबार-बारहमलाकररहथ य िकहमारपासधनऔरसपितबहतथीतोशायदइससमयकि ककीकहानीनज मिलयािकशायदऐसाकोईर कआएगाघोड़परसवारऔरआकरमणकािरय सबचाएगावहिदखनमकछ-कछआकरमणकािरय जसाही

थाकहतहिकइसकहानीकाज मइसिलएभीहआिकउससमयिकर चिनटीआरहीथीयहिदय सहमिमलरहथउनकसाथिबजनसकरतथउनकयहामसीहाहोताहजोपरानीदिनयाकानाशकरकनईदिनयानई यव थाकािनमाणकरताहइसीसशायदकि कककॉ स टकािनमाणहआिकजबहरजगहभर टाचारफलाहोगाहरजगहअधमहोरहाहोगािव णयो ाका पलगऔरसबकछतोड़करएकनएिव वकािनमाणकरगयहकॉ स टतोहरसमाजहरस कितमह य िकअबहमकोहमशालगताहिकदिनयाइतनीबरीहतोकोईआकहमबचाल

िव णकअवतारोसहमकोईसीखिमलतीह

हमारीपराचीनकथाओमहमशाएकसवालहोताहिकदिनयामभागलनाहयानहीलनाहजसिशववरागीहतोभागनहीलनाचाहततोउनककोईअवतारनहीहिव णहवोपालनहारहवोअपनअवतार ारािदखातहिकससारमरहकरभीआपआ या मकसपासकतहजसम यअवतारहजबबड़ीमछलीछोटीमछलीकोिनगलजातीहउसमपापनहीहउसम य यायकहतहएकबारएकछोटीमछलीndashिव णअपनम यअवतारमndashमनसपराथनाकरतीहिकवउ हबड़ीमछलीसबचायजबमनउ हबचातहतोअलगिनयम परिनभरस कितश होतीहिव णकाकरमाअवतारसकलनकबारमहअमतम थनमएकसहाराएकधरीचािहएहोतीहिजसकऊपरमथनहोसकयहसहारादताहिव णकाकरमाअवतारवसहीजीवनमआपकोमानिसकि थरताचािहएवरहशि तकामह विदखाताहनरिसहबदिधऔरचतराईकाइ यािदहरअवतारबदिधमानीकाएकगणदताह

यहअवतारकाकॉ स टहमशाधम थापनासजड़ाहोताहभगवतगीतामएकफमस लोकहजहािव णकहतहिकजबभीअधमहोताहदिनयामतोlsquoमअवतिरतहोताहतािकधमकी थापनाहोसकrsquoयकॉ स टकवलव णवधमसजड़ाहशवयाश तासनहीलिकनअगरआपलोकलट टदखगतोलोगकहतहिकिशवकभीअवतारहकहतहहनमानिशवकअवतारयाअशहशा तपर पराममहािव ामाितरकायोिगनीसबदवीकअवतारह

लिकनव णवमतमएकबहतइटरि टगकॉस टहिकिव णहमशाधरतीपरआतहजबदवीकोतकलीफ़होतीहजबरणकापरशानहोतीहजबिव णपरशरामका पलतहतोरणमाताहऔरपरशरामउनकपतरजबदवीसीताकापलतीहतबिव णरामका पलतहएकऔरउदाहरणहभगवदपराणमएक

कहानीहिजसमभ-दवीिव णकसामनएकगायक पमआतीहऔरमानवजाितमफलभर टाचारऔर वाथकबारमबतातीहवरोतहएकहतीहिकउ हऐसालगताहिकउनकाशोषणिकयाजारहाहऔरउ हसहीआदरनहीिमलरहािव णउ हवचनदतहिकवधरतीपर वाल(क ण)काज मलगउ हबचानकिलएएकऔरमा यताहिकजबभीिव णअवतारलतहदवीभीज मलतीहशवऔरशा तपर पराकबीचकािर ताहमशापित-प नीकाहोताहपरशा तऔरव णविर तबदलतरहतहदवीमाप नीदो तबहनभीहोसकतीह

दरौपदीकोभीदवीका व पमानागयाहख़ासकरसाऊथमऔरयहभीकहाजाताहिकयोगमायािव णकीबहनहतोिव णउस पमआतहिजस पमदवीकोउनकीआव यकताहोतीह

िव णकदोअवतारहndashरामऔरपरशरामndashदोनोहीधरतीपरएकसाथथयकससभवह

सबसपहलपौरािणककथाओमलौिजकतकनहीलगानाचािहएहमहमशातकलगातहवोभगवानहभगवानकछभीकरसकतहएकबारमदोअवतारभीहोसकतह

दसराजबपहलयकहानीिलखीगईथीउससमयअवतारकाकॉ स टनहीथाजबअवतारकाकॉ स टइनकहािनय कऊपरलगायागयातबकछलोग नकहारामिव णकअवतारहकछलोग नकहापरशरामिव णकअवतारहकछलोग नकहादोन िव णकअवतारहतोऐसयकहािनयाश हईकछिनधािरतनहीहअलग-अलगगरथ सअलग-अलगसमयऔरपरदश सिमलकरकहािनयाबनीतोरामऔरपरशरामदोन हीिव णकअवतारहपरशरामकाज महआिकरतवीयndashअजनजोबहतहीअधमीराजाथाउसकासहारकरनकिलएवकईऐसराजाओकोबददीसमारतहकहतहउ ह नएकभी ितरयजीिवतनहीछोड़ाथािफरऔरभगवान नउनसपराथनाकीिकदिनयाचलानकिलए ितरय कीभीआव यकताहपरशरामनकहािकजबमझएकअ छाितरयिमलगातोम कजाऊगाजबरामकाउनसिमलनहआउ ह नरामस

बातचीतकीतोउ हलगाहायअ छा ितरयहऔरव कगयतोयहपरशरामकीकहानीजहापरशरामकीभिमकाख महईऔररामकीश हई

यािव णकअवतारोऔरचा सडारिवनकी योरीऑफ़इवो यशनमकोईसबधह

चा सडारिवनकी योरीऑफइवो यशनिकरि चयनमतिजसमकहतहिकसातिदनमपरीदिनयाबनीउसकोचलजकरतीहउनकिहसाबसदखाजाएतोपहलमाइकरोऔरगिन मज़स म-जीवथिजसकबादधीर-धीरपानीकजानवरजसमछलीआएउसकबादज़मीनकऊपरचौपायाजानवरऔरिफरमन यआएतोयइवो यशन(करमागतउ नित)काकॉ स टहइिडयामजबयह ानआयातोलोग नइसिव णकदसअवतार सजोड़ापहलम यअवतारउसकबादकमाअवतारउसकबादवराहअवतारउसकबादनरिसहअवतारआताहउसकबादवामनअवतारऔरिफरपरशरामतोयहापरइव यशनिदखाईदरहाहपर यायहडारिवनकिस ातसजड़ाहयहिववादा पदसवालह

लिकनआगअगरहमदखतोपहलचारअवतारपशहोतहमन यजबआतहतोउसकबादहमवण- यव थादखनलगतह य िकवामनअवतारऔरपरशरामअवतारबरा णहराम ितरयहक णअवतारकोईकहताह ितरयहकोईकहताह वालभीहndashसारथीभीब वण- यव थाकोनहीमानतउसकबादकि कअवतारहजोबाहरसआताहघोड़पसवारयो ािजसकाकोईवणनहीह

लिकनकछकहानीमकहतहिकवोबरा णहतोअलग-अलगकहािनयाहजानवरसमन यतककीऔरिफरवण- यव थातककासफ़रिदलच पहहालािकइसकासहीमतलब याहयहिव ान मिववादकािवषयह

24

गरहन तरहमारवदोमन तरोऔरगरहोकोइतनामह व योिदयाजाताह

वद मतीनमडल कोबहतमह विदयाजाताहमडलकामतलबहसकलगोलाकार-अडऔरमनकोजबजोड़गतोमडलबनगाभमडलजहापहमरहतहऔरउसकऊपरपरभामडलहजहामानाजाताहिकदवतारहतहऔरजोतीसरामडलहवोहिपतलोकमतिपतर कीधरतीआपपरभामडलकोदखकरबतासकतहिककबगिमयासिदयायाबरसातआएगीयहसबएकतरीकसचलरहाहजबयगरहचदरमातारिहलतहतोआपबतासकतहिक यातापमानहोगाइ यािदएकिस टमहदिनयामतोलगताहिकशायददवतावहारहतहऔरवोमौसमकोसभालरहह

वद मदखतो यादातरजोवदकअन ठानहवोहमशाआकाशकीतरफहोतहअि नकीपजाहोतीह य िकवोऊपरकीतरफजातीहऔरयमाननाहिकहमघीडालगतोवहभगवानकपासइ दरदवताकपासपहचगाइसीतरहसयकीपजाहोतीहचदरकीभीपड़कीपजाहोतीहउसकोभीसोमकहाजाताहय िकवोभीपरभामडलकीतरफजारहहतोसारविदक लोकजोहवोआकाशकोसमिपतहलिकनपराण मधरतीकोभीमह विदयाजाताहजोगरामदिवयाहवोधरतीपरहतोआसमानकोनरिस ातमानागयाहऔरधरतीकोमादािस ातमानागयाहनीचशि तहऔरऊपरिशवह

न तर याहोतहऔर यान तरऔररािशएकनहीह

परभामडलिजसकोकहतहयहापतारहोतहलिकनहरस कितमहरसमदायकलोग नजसचाईनाइिडयाबबीलोननतार कझडकोदखाऔरउ ह नउ हजोड़करककहायएककॉ सटीलशनतारामडलहऔरइसकोउ ह नअलग-अलग पिदएतािकवोपरभामडलकोबाटसकऐसहीएकझडकोिजसमबारहिह सहरािशकहतहजसमकरमषइ यािदभारतमइसस यादासताईसिह सहिजनकोकहतहन तरजसरोिहणीिवशाखाफा गनीइ यािदयसहीमछ बीसह य िकएकअभीजीतिदखाईनहीदतातोआकाशकोबारहरािशयऔरस ाइसन तर मबाटागयाह

यसबन तरमादाह

सभीन तर कोद परजापितकीबिटयामानागयाहद अपनीस ाइसबिटयकीशादीचदरसकरवादतहिकतचदरकीसबसफविरटथीरोिहणीएकबार

इसीबातकोलकद औरचदरमिववादहोताह य िकचदरअपनीबाकीपि नयकीओर याननहीदतिफरचदरग समकहतहिकवोरोिहणीकसाथवहासचलजाएगइसपरराजाद उ हशरापदतहिकजसउ ह नउनकीबिटय कोछोड़ावसहीउनकाशरीरभीधीर-धीरउ हछोड़दगाऔरवोल तहोजाएगतबचदरिशवकपासमददकिलएजातहउ ह नअपनासबकसीखिलयाहोताहिशवउ हबोलतहिकवल तह गपरिफरधीर-धीरवोअपनशरीरमआएगिफरल तहोनकिलएतोकहतहिकचदरएक-एकन तरकपासजातहहररोज़(अलग-अलगप नीकपास)जबवोरोिहणीकपासजातहतोकहतहवोश लप महndashफलमनऔरिफरवहधीर-धीरकमहोनलगतहजबअमावसकीरातहोतीहतबवअभीजीतकसाथहोतह

गरह याहोतह

गरहआकाशीयिप डहिसफ़गरहहीनहीसयभीएकगरहहऔर य िकवअपनीजगहसिहलतरहतहवनरहऔर य िकतारअपनीजगहप थािपतहवमादाह

इनपरकोईकहािनयाहसयकबारमबताए

सयकसाथपरमजड़ाहकहतहजोरातकीरानीकाफलहवोसयक यारमथीपरसयकोउसमिदलच पीनहीथीरातकीरानीकोइतनादखहोताहवोकहतीहिकमतभीिखलगीजबसयआकाशमनहीहोगासरजमखीहालािकसयकोहीदखतीरहतीहजबिकसयउसकीओरदखताभीनही

तोसयदवऔरचदरदविदलतोड़नवालहमगलऔरबधकबारमबताइए

मगलरािशलड़ाईिहसाऔरउगरतासजड़ीहऔरकाितकयलड़ाईकदवसजड़ाहकछकहािनय मवहगणशकउगर पसजड़ाहमगलगरहशभऔरमगलसभीजड़ाहइसकालालरगदवीसजड़ाहिजनकपतरकोभीमगलकहतह

बधगरहसचारबदिधऔरसाफ़बोलनसजड़ाहयहिदलच पबातहिकमितय औरकलाकितय मइसकभी-कभी तरीकीतरहभीिदखायाजाताह य िकसारगरह यादातरनरहोतहयहइसिलए य िकबधदिविलगीयहअपनिपताकशरापकबाद

बधकासाथीइलाहएकराजाहोताहिजसकानामइलाथावोचदरवशीथावोएकऐसवनमजाताहजहािशवशि तसभोगकररहहोतहउसजगलमएकजादहोताहिकजोभीउसमजाएगावो तरीबनजायगातोइलाराजा तरीबनजाताहदखीहोकरवहिशवकपासजाताहजोउसकशरापकोबदलदतहतोश लप कसमयमवहप षहोताहऔरजबभीक णप होताहतोवह तरीबनजाताहतोवहभीआधाप षआधा तरीहऔरब भीआधाप षआधातरीहइनदोन किमलनसचदरवशकीश आतहोतीहिदलच पमझयहायालगताहिकहमआजकलगऔरलि बयन वीयरश द काइ तमालकरतहजोशा तर मभीहलिकनहमकोलगताहशा तर मयसबनहीह

ग परकोईकहानीह

हमग बोलतहइनकानामबह पितहग कहतह य िकवोसारदवताओकग हग वारउनकिलएहशकरवारशकरजोहवोभीग हलिकनवोअसर कग हइनदोन महमशाझगड़ाहोताहकहतहशकराचायजोहजोउनकीएकहीआखहऔरवोरचना मकहऔरबरह पितकीदोआखहवोरशनलहसमझकर यानसकामकरनवालतोआपदखोगिककोईभीिबजनसआपकरोगजोएकजनाटीममऐसाहोगाजोपस किहसाब-िकताबमसबसआगहोगाऔरउसकाबहतगिणतीयिदमाग़होगाउसीतरहएकऔरसद यहोगाजोकोईिनयमनहीमानताहोगाऔरिदनकीजगहरातमकामकरताहोगापरबहतरचना मकहोगाआपकोदोन दव औरअसर कीखिबय कीआव यकताहोगीतभीसमदरमथनहोपायगाऔर ीरसागरसम खनिनकलपायगा

शिनकबारमकथा

शिनवारकजोदवताहवोशिनदवहवोसयकपतरहसयककईपतरहवहमशादखीरहतहधीरचलतहऔरठीकसचलभीनहीपाततोवोहरचीज़कोधीरकरदतहअगरवोआपकीिजदगीमआगएहतोआपकोिमलगालिकनधीर-धीरबहतिदन कबादिमलगाजोजबहमसनतहसाढ़सातीहतोइसकामतलबहहरचीज़दरसिमलगीयदवआपकोसबरिसखानकिलएह

आपनकहान तरसबमादाहतो यासबतारमादाहोतह

नॉटिरयलीजसधवतारानरहस तऋिषमडलआपनसनाहोगावहभीनरहउनकीएकमजदारकहानीहजोस तऋिषथउनकीद परजापितकीसातबिटयकसाथशादीहईतोसातऋिषय किलएअपनीपि नय कसगअि नकडकपासगएअि नदवउनकीपि नय कस दयकोदखकमोिहतहोगएऔरअनजानमउ ह नसबकोछिलयाकवलएकरहगईअ धतीजोविश ठऋिषकीप नीथीवोकछदरखड़ीथीउनकोअि नननहीछआजबयपि नयाअपनपितय कपासजातीहतोवकहतहlsquoपराएप षनतमकोछआहहमतमकोय शालामआननहीदगrsquoतोि तरयाकहतीहहमनकछनहीिकयापरइसइ ज़ामसउनकोग साआताहऔरवघरछोड़कचलीजातीहयजोछतारहइनकोकितकाकहतहऔरयअपनाएकन तरबनातीहसातवीअ धतीहजोस तऋिषमडलकबगलमहीखड़ीहोतीहतोशादीकसमयजबनईद हनकोपछाजायिकतमकसीप नीबनोगीतोजवाबहोनाचािहएlsquoअ धतीजसीrsquoिफरउसतारकीतरफ़इशाराकरनाचािहएअगरउसनहीमालमवोकहाहतोपितकोउसकाहाथपकड़करतारकीतरफ़इशाराकरनाहोताहयहिरवाज़बहतरोमानीहोताहय िकपहलीबारपित-प नीएकदसरकोछतह

रािशपरकोईकहािनयाबताइए

रािशय मसबसमह वपणहमकरऔरककमकरसकराितकिदनसयमकरकघरमपरवशकरताहऔरउ रायणकीश आतहोतीहमतलबसरजउ रीिदशामजानलगताहगमीबढ़नलगतीहऔरउसिदनसबसतश होजातीहलिकन

जबवोकककपासजाताहतोदि णायनश होताहककआपकोपकड़करखताहतोिदनछोटहोजातहऔररातल बीठडपड़नलगतीहऔरबािरशआतीहकहतहइससमयमअसरबहतशि तशालीहोजातहइसिलएदशहरािदवालीजस यौहारहोतहइससमय य िकआपभगवानकोजागतकरनाचाहतहोतािकवअसर कीमारयदोिदशाओमचलनामथनजसाहजबदवताखचतहतोिदनल बहोजातहऔरजबअसरखचतहतोछोटहमारपरभामडलमअमतमथनपरसालचलतारहताहआधासालदवताशि तशालीहोतहआधासालअसरइसिलएहमसरअसरदोन कीपजाकरतह

िव णमकरकक डलपहनतहतो याउनकामकररािशकसाथकछसबधह

िव णकोमकरक डलकहतहिजनकक डलमकरकजसहमकरसकराितकबादबसतकीश आतहोतीहमतलबजीवनफलन-फलनलगताहिव णहमशापरकितकीसकारा मकओरसजड़हश लप कसाथउ रायणकसाथइ यािदउनकासयकसाथभीसबधहइसिलएउनकोआिद यभीकहागयाह

मकरसकराितमसयकीपजाहोतीहजोिशवहवोच दरमाकसाथजड़हइसिलएउनकसरकऊपरअध-चदरमाहोताहऔरउ हसोमशखरकहाजाताहवोदि णायानकसाथजड़हक णप कसाथइ यािदतोिशवऔरिव णदोनजसमनकहापरभामडलकदोभागहऔरमौसमकाचकरउनदोन मबटाहआह

25

वन पितऔरभगवानयाहमवन पितकोभगवानकीतरहइसिलएपजतह योिकहमउनसअ नऔरऔषिधिमलतीह

हाहममानतहविदककालमहमनयदखािकहरपड़हरपौधमकछनाकछिवशषताहोतीहवहमअ नऔषिधलकड़ीवोसबचीज़दतहजोजीवनकोचलानकिलएहहमारपवज कोलगाकीपड़ मभगवानबसतहवद मएकदवीहिजनकानामहअरणयानीजोजगलकीदवीहधीर-धीरपराण मएकऔरदवीिमलतीहशाक बरीशाख कीदवीहमतलबवन पितकीदवी

जगलमहीहमहमारीस कितिमलीयहीसहीहमारीस यताकीश आतहईहपड़ -पौध सतोइसिलएहमइनकोबहतमह वदतहयहमानाजाताथािकअगरसबपड़ कोजोड़दतोउनमसअमतिनकलगातोपराण मअमतमथनकीकहानीमजब ीरसागरकामथनहोरहाथातबजोपहाड़इ तमालहआथाउसकऊपरबहतसपड़थबार-बारआपसमरगड़खानकबादउ ह नआगपकड़लीऔरपड़ कारसिनकलकर ीरसागरकसाथिमलगयामथनसपािरजातपड़भीिनकलताहकईकथाओमकहतहयहक पव थािजसइदर वगलगए

एकबार वगमनरकासरनामकाएकरा सहोताहजो वगपरहमलाकरताहउसय मक णइदरकीमददकरतहऔरअसर कोहरादतहस यभामाक णकीप नीजोउनकसग वगगईहोतीहवकहतीहिकआपनइतनाकामिकयाहतोकछतोिग टलनाचािहएतोआपपािरजातमािगएइदरपािरजातदनकोतयारनहीहोतऔरइसकऊपरदोन मय होजाताहजबपािरजातभलोकआताहतोक णस यभामासकहतहिकइसबाकीरािनय कोभीिदखादोस यभामाबहतपोजिसवहोजातीहकहतीहनहीयमरापड़हउसकबादवोजाकउस मणीकोदतीहतािकवउसअपनबागमलगालऔरउ हउसकीदखभालनकरनीपड़स यभामापड़कोऐसलगातीहिकजबफलआतहतोउनकबागकीतरफ़आतहजबक णकोयपताचलताहतोवोकहतहयतोछलहिफरवकहतहिकजब-जबम मणीकसगहोऊगातब-तबपािरजातिखलगास यभामाकिलएयहउनकीख़शीमखटसवालीबातहोजातीहयलोककथायहकछहलक-फलक णभगवान कजीवनमलानकिलएभगवानकीकहािनय मलीलाओमकछशतानीलानकिलए

हमकौनसावन पितअलग-अलगदवीदवताओकोचढ़ातह

िशवकमिदरमबलकाप ाऔरधतरकाफलचढ़ातहकाशीिव वनाथमिदरमभागचढ़ातहहनमानकोअककफलचढ़ातहइसइि लशमकलोटरोिपसइिडकाकहतहवोएकज़हरीला लाटहोताहबगनीरगकाहनमानबर चारीहवरागीहतोउनकोऐसजगलीफलिदएजातहजोआसानीसिमलजायिव णकमिदरमसगिधतफलऔरपि याचढ़ातहजसndashतलसीच पाकफलकमलकाफलकहतहिकक णवनमालीहजोवनकफल कीमालापहनतहगणशकोघासचढ़ातहपान-सपारीचढ़ातहसपारीकफलऔरगदकफलचढ़ातहजोगदकाफलहोताहउसकीहरपखड़ीकअदरबीजहोताहवहवदिधकापरतीकहइसिलएजबभीघरमकोईपजाहोतीहतोहमगदकफलकसाथआमकपकीमालाएलगातहआमचढ़ताहिव णकोऔरगणशको य िकवगह थीकदवताहिशवकोकभीनहीदवीय कीपजामनीमकाप ाइमलीकप नीबिमचचढ़ातहndashसबतीख वादवालीचीज़

गणशकोदवादतहउसका यामह वह

जबआपदवायाघासकोउखाड़तहतोवोवापसउगजातीहघासकभीभीपरीतरहससमा तनहीहोतीकहीनाकहीउगहीआतीहऋिषकहतहिकशायदइसकऊपरअमतकाअसरहऔरपराण मअमतकलशघासकऊपररखागयाथाइसिलएइसशभमानतहइस थािय वकापरतीकमानतहऔरहमचाहतहिकखशहालीऔरसफ़लताहमशारहइसिलएघासकोय मऔरपजामबहतमह वदतहआपदखगजोबरा णपजाकरतहवोघासकीअगठीपहनतह

वन पितकोबरा डमकसबनायागया

इसकीकहािनया यादाजानी-मानीनहीहलिकनएककहानीहndashिजसमबर ाकबाल सवन पितकाज महआदसरीएक टोरीहजबिहर य भदवीकाअपहरणकरकउ हसमदरकनीचलजाताहतबवराहा पमिव णउ हवापसऊपरलकआतहउससमयउनकजोदातथवोज़मीनकअदरधसजातहऔरइसतरहवन पितकाज महआमरीएकफविरट टोरीहजबरामायणमसीताज़मीनकअदरचलीजातीहतोरामउनकोपकड़नाचाहतहपरउनकथोड़सबालऊपररहजातहिजससघासिनकलीह

हमपड़-पौधोक पकसदवी-दवताओकसौदयकावणनकरतहउनककोईउदाहरणबताइए

स कतसािह यम लाटसऔरएिनम सजोनसिगकहजोनचरलहउनसिसिमलीज़उपमाएमहावरअलकारबनातहसमझानकिलएजसिव णकोकहागयाहकमलनयनकमलकजसनयनहउनकएककहानीहबगालमकितवासरामायणमरामदगाकीपजाकररहथऔरउ ह नकहामएकसौआठकमलकफलचढ़ाऊगादगायहदखनकिलएिकवोसचमचकभ तहिकनहीएककमलकफलकोचरालतीहएकसौसातफलदखकररामसोचतहिकअबम याक एकसौआठकहासलाऊतोउ हयादआताहिकउनकीमाकहतीथीउनकीआखकमलकीजसहतोवअपनीआखिनकालकदवीदगाकोअिपतकरतह

ऐसी टोरीपराण मभीहिव णनिकयाथािशवकिलएऔरउससउ हसदशनचकरकीपराि तहईथीतोआख कोकमलकसाथजोड़ागयाह

जोअ सराएहउनकहाथ कोलताओसजोड़ागयाहलताकीजोसघड़ताहोतीहवोउनकहाथ महोतीहब िवहार मभीआपजाएतोबहतफमसइमजहलतानाियकाकीएकबहतसदर तरीजोगहन सढ़कीहऔरएकपड़कीशाखाकोपकड़हजसबॉलीवडकीहीरोइनहोतीहवसलटकरहीहयत वीरबहतहीशभमानीजातीहिकसीभीजगलमसदर तरीबहतहीखशहोकनाच-गारहीहोतोशभमानाजाताहआजकलहमि तरय कबारमवसनहीसोचतndashशायदहमिपछड़गयहलिकनपहलग तकालमवसतऋतमकहतथिकवसतऋततभीआएगीजबऔरतनाचगीगाएगीपड़ सिलपटगीिफरहीपड़जसकदमकफलअशोककफलिखलगि तरय काऔरपड़-पौध काएक लोजिरलशनिशपहअगर तरीदखीरहगीतोज़मीनभीबजररहगीपड़-पौध पफलनहीआएगतोहसती-िखलिखलातीऔरत कोमानाजाताथाऔर तरीऔरपरकितकबीचकिर तकोसदरतासउभाराजाताथा

औरतबरगदकपड़परधागा योबाधतीहऔरबदगदकपड़का यामह वह

वटव काभारतमबहतमह वह य िकउसकीछावबहतबड़ीहबरगदकोशभऔरअशभभीमानाजाताह य िकवटव कनीचकछउगतानहीलिकनजसस यासीकोआपिर प टकरतहलिकनघरकबाहररखतहउ हअदरनहीआनदतअदरकवलगह थयजमानबठताहबाहरस यासीबठताहवसहीबरगदकपड़कोदररखतहउसकोअगरघरकपासउगायगतोघरकोतोड़दगा

गावमहमशा मशानभिममबरगदउगातहकहतहउसपरभतपरतरहतहिशवकोतोभतपसदहवोउनकसाथरहतहपरबरगदकीपि य कोिव णऔरक णकसाथजोड़ाजाताहऔरकहतहजबपरलयहोगीतोउसमसमदरकीजोलहरह गीउनकऊपरवटव काएकप ातररहाहोगाप कऊपरब चाहोगाजोिव णका पहोगािजसकहतहव पतरसा

मारक डयकोपरलयकाद यिदखायाजाताहतोवोबहतडरजाताहndashचारतरफपानीहपहाड़गावजगलसबबहजातहतबउसव पतरसाईिदखतहएकब चाजोरसहसरहाहउसकहाथमम खनलगाहआहिबनाडरकबरगदकप परतररहाहतोव पतरसक णभीजड़हएह

वन पितकमा यमसहमभि तकबारमभीबातकरतहजसतलसीकाप ाजोहवोएकदवीहवदादवीघर-घरमहमतलसीरखतहउसकारोज़ यानरखनापड़ताहउसऔरतमानाजाताहकोईकहताहवोराधाहऔरउसकाप ाशरीक णकोचढ़ातह

एकबहतहीमज़दारकहानीहतलसीकबारमएकबारस यभामानारदकसाथशतमक णकोहारजातीहिजसमक णकोनारदकासवकबननाहोताहस यभामाइसकातोड़बतातीहिकवनारदकोक णस यादाकछदगीतराज़कीएकतरफक णकोबठातीहऔरदसरीतरफ़अपनसभीगहनरखदतीहिकतक ण

कापलड़ाभारीरहताहतभी मणीएकतलसीकाप ास यभामाकीतरफ़रखतीहऔरवजनदसरीतरफहोजाताहक णस यभामाकोबतातहऐसाइसिलएहआ य िकउसतलसीकप म मणीकीभि तहजबिकस यभामाकधन-ज़वर मकवलउनकाअहऔरअहकारह

तोहमनजसदखाकीफलप वनवन पितजोहवभोजनहऔषधीभीहलिकनवोएकिसबलभीहपरतीकहयहापतलसीभि तकािसबलहजसिशवकमिदरमबलकाप ाभि तकापरतीकहयहापतलसीकाप ा मणीकीभि तकापरतीकहक णस यादाभारीहतोइसकहानीस पकऔरपरतीक कमह वकोिदखायागयाह

हमलोगमिदरोमनािरयल योफोड़तह

नािरयलफोड़नाऔरफोड़नकाएकतरीकाहोताहएकहीबारमटटनाचािहएफोड़नकपहलकईलोगउसकऊपरिसदरचढ़ातहकईनहीचढ़ातहअबययोरीहकछलोग कोपसदहकछलोग कोनहीपसदपहलजमानमलोगबिलचढ़ातथndashपशओकीयानरबिलभीकरतथआजकलवोपरथानहीहलोग कोपसदनहीजानवर कअिधकारकीर ाकीजातीहऔर य िकहमअिहसाचाहतहतोनािरयलफोड़नाबिलकासचकहकछलोगकहतहयमहावराहयािसबलहहमारअहकारकोतोड़नकाकोईकहताहजबनािरयलफोड़तहोतोअदरसपानीिनकलताहनािरयलकपानीकोआ मासजोड़तहउसकऊपरफोकसकरनीचािहएमतलबश दाथकोमतदखीभावाथकोदखो

साउथइिडयामकवलनािरयलकोहीनहीफोड़तक कोभीकाटतहबिलकतौरपततरपजामनािरयलकोऊपरसतोड़करउसकअदरघीडालतहउसकोअि नमडालकबरा णकीबिलमानतह

26

पजायापजाकीिकरयाविदककालसचलीआरहीह

वद मजो4000सालपरानहय कबारमबातकीजातीहपरपजाकबारमनहीपजाश द2500सालपहलगहसतरमिमलाजोिविधय कबारमबताताहय मकोईमितनहीहोतीथीअि नकमा यमसदवताओकाआ ानकरतथइसिनगमपर पराकहतहऔरपजाकीपर पराकोअगमपर पराकहतहगहसतरमहमशापजनीयश दआताहपजाश दशायददि णभारतसआयाहोगा य िकतिमलभाषामप यऔरपसायकामतलबहफलयाफलचढ़ानाजोविदककालमनहीहोताथाधीर-धीरभारतमहमदखतहिकय कीपर पराधीर-धीरबदहोजातीहऔरपजाकीपर पराबढ़जातीहअबतोहमय करतभीनहीहमहवनकरतहजोय काछोटा पह

तोय औरपजामबिसकिडफरसफ़क याह

य मकोईमितनहीहोतीऔरयहखलमहोताहजबिकपजाममितहोतीहऔरमिदरमहोतीहय मिदरमनहीहोताकहीपभीजाकआपसामगरीइकटठीकीिजएऔरउसकाय करसकतहपजाहमशामिदर कसाथजड़ीहोतीहयमअि नकोबहतमह विदयाजाताहऔरपजामपानीऔरफल कोपानीसमितय काअिभषकहोताहलिकनअगरदखजोत वहपजाकाऔरय कावहिव कलएकसाह

पजाकीपरिकरया याह

पजाअलग-अलगपरकारसहोतीहिसपलहोतीहकौ लीकिटडहोतीहपरवही यवहारहोताहजसघरमकोईअितिथआताहय मभीयहीहोताहपहलआपदवताकाआ नकरतहऔरिफरउनकोभोगचढ़ातहndashघीकाndashतािकउनकीभखशातहोजाएहमlsquo वाहाrsquoबोलतहइससबकसगबादमउनकोकहतहिकआपजोचाहउसकापरसादहमदऔरिफरउनकोिवदाईदतहरीितकसगयहीपजामभीहोताहआ नकपहलआपनहाकरसाफ़कपड़पहनकरदवताका थानबनातहोउसकबादआपदवताकाआ नकरतहजबदवताआतहतोउनकोएकआसनिदयाजाताहआ नकामतलबहोताहपराणपरित ठाकरनामतलबिविधकबादउसकोआपमितनहीमानोगसा ातभगवानमानोगउ हआसनिदयाजाताहजहापवोआरामसबठसकिफरपानीदतहकभी-कभीअिभषकभीकरतहिफरकपड़दतहउनकोफरशकपड़गहनडालतहउनकाशरगार

करतहचदनलगातहखशबकिलएअगरब ीजलातहअगरदवीहतोउ हमगलसतरिदयाजाताहदवहोतहतोय पिवतिदयाजाताहउसकबादउनकोभोगलगायाजाताहिफरिदयकसाथआरतीगायीजातीहऔरभजनगायजातहिफरफल तितकरतहिजसममनोकामनाकरतहऔरभल-चककिलएमाफ़ीमागतहऔरजबसबहोजाताहतबहमउनकीिवदाईकरतहिवसजनकरतह

तोयपरिकरयाहोतीहपजाकीndashजहालन-दनहोताहकभी-कभीहमइगिलशमबोलतहपजाइज़परयरपजापराथनानहीहपजालन-दनहोतीहय कालमभीऐसहीहोताथाजबलोगय करतथतोएकबारजबय समा तहोताजाताथादवताचलजातथउसकबादपरय मडलकोजलादतथवसभीहमपजामदखगजसगणशकीमितहोतीहदगादवीकीमितहोतीहपानीमिवसजनकरदतहऔरजहापपजाकीहोगीउस थलकोपरीतरहससाफ़करदतहपरमिदर मजहादवता थािपतहोतहऔरएकतरहसजागतहोतहवहापपजाबहतअलगहोतीहवहापराणपरित ठाकरनकीयाआ नकरनकीआव यकतानहीहोतीसबकछअलगहोताह

अगरहमकछनामागभगवानसतो याउसपजानहीकहग

पजाकाकामहीमागनाहमन यस यताइ सचजलन-दनसश हईदवताओकसाथसबधकसबनाओगसबधतोतभीहोताहजबआपकछदतहोऔरवोकछदतहइसिलएहमबोलतहमनभगवानसम नतमागीहतोकछ-न-कछइ छाएहोतीहऐसकहनािकमरपासकछइ छाहीनहीहतोिफरआपतप वीबनगएवरागीबनगएिफरदवताओकीज़ रतहीनहीहतोजोगह थाशरममहोताहउसमइ छाएहोतीहऔरइ छाओकोबरानहीमानततोपजावोपरिकरयाहजहाआपअपनीइ छाओको य तकरतहवोपणह गीयानहीइसकीगरटीतोनहीहndashवहआपककमोकऊपरभीिडपडकरगा-परआपभगवानसह पमागतहndashथोड़ाएडज टकरनकिलए

भोगचढ़ानकामतलब याह

िकसीभीजीिवतपराणीकामलभतल णहिकउ हभखलगतीहहमारदशमकोईिकसीकघरमआताहतोहमपहलपानीदतहिफरखानादतहवसहीदवताओकोभीभखलगतीहलिकनभोगकवलखानकानहीहोतायहकईतरहकाहोताहndashकपड़ सलकरअ छीचीज तकndashख़शबरौशनीदीय कीइ यािदनाथ ाराराज थानमअ ठछापकिवहोतथजोभगवानकीतारीफ़मकिवताएिलखतथभगवानभीकिवताएऔरसगीतपसदकरतहजसहमपसदह यानभीभगवानकोअिपतकरतहवहभीभोगसमझाजासकताह

अ छाआपकहरहथपजामसगीतभीभोगमदतहतोपजाकसाथसगीतकबजड़ा

एकसमयथाम यकालमजबसटरलएिशयाम यएिशयासआकरमणकारीआरहथजोबार-बारमिदरतोड़तथउससमयबहतटशनथीलोगपरशानहोजातथतोऋिषय नकहामिदरमदवताओकाहोनाआव यकनहीमनकअदरभी

मिदरहोसकताहतोसगीतकमा यमसउ ह नमनकमिदरबनाएजसव लभाचायजीहजोनाथ ाराकहउ ह नकहाकिवताओक ारासगीतक ाराराग क ाराममिदर कािनमाणक गातोहरपरहरकीपजाहोतीहआठपरहरहतोपजाआठबारहोतीहतोवसहीहरपरहरमएकपजाहोगीसोतसमयजागतसमयखातसमयशामकसमयगिमय मसिदय मयहपरिकरयाचौदहवीऔरपदरहवीशता दीमश हई

तोसगीतसभजनऔरआरतीिनकलहएह

सगीतऔरभजनमथोड़ाफ़कहसगीतआमहोसकताहलिकनजबभजनयाआरतीहोतीहतबउसकीएकवजहहोतीहआरतीदीयकोभगवानकीतरफ़बढ़ानकीतरहहतािकआपभगवानकोठीकतरहसदखोउनकदशनकरोयहबहतज़ रीबातहजबिकय कीपर परामकछदखनलायकनहीहोताउसमज़ रीहोतीथीऋितमतरकोसननकीपरिकरयातोआपमतरकोसनतथतोकहतथऋितकरोमतरकोसनोलिकनजबमिदरबननलगपजा-पाठश हईतोभगवानकोदखनाज़ रीहोगयाआपदि णभारतकमिदर मजाएतोकालप थरकीमितयाहोतीहभगवानठीकसिदखाईनहीदततोजोपजारीहोताहवोिदयकोमितकआगथोड़ािखसकातहतािकआपदशनकरसकनाथ ारामिदरमएकपदाहोताहिजसथोड़ी-सीदरकिलएखोलतहतािकआपभगवानकोदखसकोइसझाकीकहतहयमानाजाताहिकअगरआपबहत यानसदखगतोआपमिदरसिनकलोगहीनही य िकआपमतर-म धहोजाओग

भजनभगवानकीतारीफ़मगायजातहवउनकीछिवऔरसदरताकबारमहोतहऔरइसबारमिकभ तनउ हिकतनाठीकसदखाहवउनकीमहानताकबारमबतातहऔरअसर परउनकीिवजयकबारमकहािनयाहोतीहकसउ ह नअपनभ त कोबचायाआिदकभी-कभीमझलगताहिकयहमदसर सकसबातकरनीचािहएयहिसखानकिलएहोताहअगरआपिकसीकघरजाएऔरकोईआपकबारमनापछयाआपकीतारीफ़नाकरआपकोलगगािकआपपरकोईयाननहीदरहाएककहानीहरामायणमजहाज बवनभालओकाराजाहनमानकीकोिट-कोिटतारीफ़कररहाहतािकवलकाजाकरसीताकोबचाएआरतीऔरभजनकछ-कछवसहीहोतहजसनईक पनीमकामश करनसपहलवआपकीह सलाअफज़ाईकरतह

भगवानकीपजाघरमकरनमऔरमिदरमजाकरकरनम याफ़कह

घर मपजा-घरमपजाहोतीहएककमरयाआलमभगवानकीमितरखतहतोकभी-कभीउससमयकिलएएकपजाघरबनायाजाताहजसस यनारायणकीपजायागणपितपजाकसमयजोपरमान टशाईनहोतीहजसमिदरवहारोजिविधहोतीहसबह-शामपरीपजाहोतीहअलग-अलगपरिकरयाएहोतीरहतीहघरमजबपजाघरहोताहतोवहाबरा णनहीहोत य िकघरमपजारीकीआव यकतानहीहघरकलोगहीपजाकरतह

कछलोग कामाननाहिकभगवानघरकमािलकहोतहऔरउसमरहनवाल

िकरायदारऔरजबदवताओकोबलायाजाताहवोमहमानकीतरहहयिरलशनिशपकीबातहआपकसभीमाननाचाहतहोभगवानकोमानसकतहो

वरतऔरपजाम याफ़कह

य आदिमय ारािकयाजाताहअलग-अलगपरकारकपजारीहोतहndashऋतिवकउदगातरइ यािदसबप षहवरतकीबातकरतहतोवहरीितऔरतकीहवरतममितय यामिदर कीआव यकतानहीहआपमनमदवताओकोपजसकतहजबआपवरतरखतहोतोआपपानीकिबनारखसकतहोखानमयाखानाहयहतयकरसकतहोndashजससतोषीमाकिलएिसफचनाऔरगड़जागरणकरसकतहोआिदयहसबआपकशरीरकजािरयसहजहाआपकाशरीरपरभतकपहचनकातरीकाहवरतिबनाताम-झामकीपजाहयहततरहजहातनकामतलबशरीरहमतरवहजहा यानहोताहजोमनसहोताहऔरयजहायतरकाइ तमालहोताह

THEBEGINNINGLettheconversationbeginhellip

FollowthePenguinTwittercompenguinIndia

Keepup-to-datewithallourstoriesYouTubecompenguinindia

PinlsquoPenguinBooksrsquotoyourPinterest

LikelsquoPenguinBooksrsquoonFacebookcomPenguinIndia

FindoutmoreabouttheauthoranddiscovermorestorieslikethisatPenguincoin

पगइनब सUKCanadaIrelandAustraliaNewZealandIndiaSouthAfrica

PenguinBooksispartofthePenguinRandomHousegroupofcompanieswhoseaddressescanbefoundatglobalpenguinrandomhousecom

PublishedinPenguinBooksbyPenguinRandomHouseIndia2018

Thiscollectionpublished2018

यहिह दीस करणपहलीबार2016मपरकािशत|दसरािह दीस करण2017मपरकािशत

कॉपीराइटcopyदवद पटनायक2016

Themoralrightoftheauthorhasbeenasserted

CoverDesignerEPICचनलकिलएइरशादअसारीऔरनीरजनाथ

ISBN978-0-143-42798-8

e-ISBN978-9-387-62510-5

Thisdigitaleditionpublishedin2018

यहप तकइसशतपरिवकरयकीजारहीहिकपरकाशककीिलिखतपवानमितकिबनाइसका यावसाियकअथवाअ यिकसीभी पमउपयोगनहीिकयाजासकताइ हपनःपरकािशतकरिविकरययािकराएपरनहीिदयाजासकताहतथािज दबदअथवािकसीभीअ य पमपाठक कमा यइसकापिरचालननहीिकयाजासकता|यसभीशतप तककख़रीदारपरभीलागह गी|इससदभमसभीपरकाशनािधकारसरि तह|

  • Brand Page
  • पगइन बकस
  • Title Page
  • अनकरम
  • 1 धारमिक गरथ
  • 2 रामायण और महाभारत
  • 3 तरिमरति
  • 4 रग
  • 5 शिव
  • 6 जीव और जनत
  • 7 इदर
  • 8 वरदान और शराप
  • 9 सवरग और नरक
  • 10 शकति
  • 11 गणश
  • 12 असतर-शसतर
  • 13 पवितर जानवर
  • 14 गगा
  • 15 गीता
  • 16 तीरथ यातरा
  • 17 भगवान और भोजन
  • 18 यग
  • 19 सषटि
  • 20 दिशाऐ
  • 21 विवाह
  • 22 विभिनन रप
  • 23 विषण क अवतार
  • 24 गरह नकषतर
  • 25 वनसपति और भगवान
  • 26 पजा
  • Follow Penguin
  • कॉपीराइट
Page 3: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म

दवलोक

दवद पटनायक

कसग

पगइनब स

अनकरमलखककीओरसकछिट पिणया

पिरभाषाए

1धािमकगरथ

2रामायणऔरमहाभारत

3ितरमित

4रग

5िशव

6जीवऔरज त

7इदर

8वरदानऔरशराप

9 वगऔरनक

10शि त

11गणश

12अ तर-श तर

13पिवतरजानवर

14गगा

15गीता

16तीथयातरा

17भगवानऔरभोजन

18यग

19सि ट

20िदशाऐ

21िववाह

22िविभ न प

23िव णकअवतार

24गरहन तर

25वन पितऔरभगवान

26पजा

लखककीओरसकछिट पिणया

यहएकसगरहहपौरािणककथाओकबारमबातचीतकाइसनामकटिलिवज़नशोपरआधािरत

यहाकीगईचचात यहोयहज़ रीनहीndashआपअपनग ससलाहलसकतहइसबहतरसमझनकिलए

यहापौरािणककहािनय कोसरलतासबतायागयाहजोहमारशा तरऔरलोककथाओमिमलतीह

कोिशशकीगईहिककहािनय काममनबदलऔरइ हपढ़करपाठकइनमछपत व ानिफलॉसफ़ीकोसमझनकीकोिशशकर

जोमनयहािदयाहवोएकआ मपरकस जि टवसचहमरासचजोकईपरकारकस यमएकह य िक-

अनतपराणोमिछपाहसनातनस यइसपणतःिकसनदखाहव णकहनयनहज़ारइदरकसौआपकमरकवलदो

पिरभाषाएपि चमीिचतनपरिकरयाकआदीलोग किलएिहदिव वदि टच कानवालीहोसकतीहndashअगरहमअगरज़ीश दिमथ(िजसकिलएिहदीमlsquoिमथकrsquoश दचलनमह)कीपरानीपिरभाषाओ(lsquoअतािककअिववकपणअस यrsquo)कोचनौतीनादऔरइसकिलएनईपिरभाषा(lsquoकथाओपरतीक औरअन ठान म य तआ मपरकस यजोभारतीययापि चमीपराचीनयाआधिनकधिमकयाधमिनरप सभीस कितय कोगढ़ताहrsquo)नापशकरआ मपरकस यकिलएस कतश दlsquoिम याrsquoहndashजोव तगतस यकािवपरीतनहीबि कस यकी(जोअसीमह)एकसीिमतअिभ यि तह

िहदीअनवादमइनसीमाओकोदि टमरखतहएअगरज़ीकlsquoिमथrsquoश दकिलएम यतःlsquoआ यानrsquoकाउपयोगिकयाजारहाह

1

धािमकगरथभारतीयपौरािणकस कितकअनसारबहतसारगरथहजसवदपराणमहाभारतऔररामायणतोसबसपहलकौनसागरथआयाथा

lsquoगरथrsquoश दकाहमसभालकरइ तमालकरनाचािहए य िकगरथकवल2000सालपहलआयथउससपहलमौिखकपर पराचलनमथी

जोपहलावदआयावहथाऋ वदकछसमयबादआयसामवदऔरिफरयजवदकीरचनाहईइसकथोड़बादअथववदकीरचनाहईतोवदसबसपहलमौिखकगरथहिज ह4000सालसनानाश िकयागयाथा

3000सालपहलउपिनष कीरचनाहईउपिनषद या यानह2000सालपहलरामायणमहाभारतऔरबादमपराणआतहजोस कतमथ

क़रीब1000सालपहलकिवय नइ ह थानीयभाषामिलखनाश िकयाजसकबनरामायणहतिमलमबलरामदासरामायणहउिड़याममराठीमएकनाथरामायणहम यालममएज़थचनरामायणह

अबहममॉडनऐजमआतहतलसीरामायणअवधीमलगभग500सालपहलहीिलखीगई

उपिनषद याह

उपिनषदकासहीमतलबहमरसाथबठकबातकरोतोिकसीएकिवषयकउपरपिरचचाकरनाndashिममासािजसहमकहतहयहाख़ासफोकसहआ मापरndashअ तःमनचतनाममइ यािद

वद मबहतमतरहबहतसरीित-िरवाज़हउपिनषदमवद करह य परचचाएहराजाओकबीचमऋिषय कबीचमब च प ष औरि तरय कबीचमपित-पि नय कबीचमवद काअथजाननकिलए

औरइसकबादआतहरामायणऔरमहाभारतजहायजोरह यहउनकोकहािनय कमा यमस य तिकयाजारहाह

तोपहलावद(4000सालपरान)जहायिवचारज मथउसकबादउपिनषद(3000सालपरान)वद कामतलबसमझातहएपराणऔरमहाका य(2000सालपरान)जोइनिवचार कोकहािनय कमा यमसबतातह

पौरािणककथाएसिदयोसहहमकईकहािनयागीतोक पमसननकोिमलती

थीकईकहािनयाहमनाटकक पमदखनकोिमलतीथीतोपहल याआयापहल यानाटकोऔरगीतोमकहािनयासनाईजातीथीयादोनोपहलसहीथ

पहलगीतआया य िकहमपताहिकपहलवद ममतरकाजापहोताथाजापऐसहोताथाndashउ चारणतालऔरलयकाबहत यानरखाजाताथातोगीतबहतज़ रीहसामवदअसलमलयऔरसगीतपरकिदरतह

तोधीर-धीरजबयजवदआयायजोगीतथजोमौिखकपर पराथीवोय कअन ठान सजड़नलगीइसकामतलबहिकलोगपरदशनकरनलगऔरयअपनआपमएकिव ततपरदशनबनगएउसमपातरथऔरकौनसीलाईनकबबोलनीहयहतयथािफरय कबीचमलोग कामनोरजनकरनकिलएकहािनयासनाईजानलगीऔरयहासनाटककीश आतहईऔरनाटकइतनालोकिपरयहआिकपतानहीचलताथािकवहय कािह साहयाय कबीचवालािह साहिफरऐसाहआिकनाट शा तरजोनाटककबारमहवोपचमवदबनगया

हालािकवद मइदरसयऔरदसरदवताहलिकनउनकीकोईकहािनयानहीहएक-आधबारइधर-उधरकोईकहानीकाकोईवणनआताहलिकनजबपौरािणककालश होजाताहमतलब2000सालपहलतबबड़-बड़का यिलखगएजसरामायणमहाभारतऔरतबनाटककीपर परासहीमश हईकहतहयवनयपर पराभारतमलकआयथिसकदरकसगकछकहतहहमारपासभीनाटककीपर पराथीऔरहमनदोन कोिमलाकरनएतरीकसनाटकबनाएहमऐसाइसिलएसमझतहिककछश दहस कतमजसयविनकाndashजोश दयवनसआताहऔरउसकामतलबहमचकापदाअगरआपशरीनाथजीकमि दरमजायगतोशरीनाथजीजोराज थानमऔरगजरातमबहतलोकिपरयमिदरहतोवहाएकिपछवाईपिटगिचतरहोताहजोअसलममचकीप ठभिमह

तोजब1000सालपहलमिदरबननलगतोमिदर कअदरनाट शालाएभीबननलगीजहारामायणऔरमहाभारतकापरदशनहोताथातोभगवानकसामननाच-गानाऔरउसकसाथनाटकहोताथाक णकज मकानाटकयारामायणकीकहानीतोजोपहलदरबारमहोताथाराजाओकसामनवहमिदर महोनलगाजसआजकलकथककलीहमगरजबमगलशासनआयामिदर सवहवापसराजाओकदरबार मपहचगयागीत औरनाटक किवकासकीकहानीएकबड़ाहीिदलच पइितहासह

यजोकथाकारथ यायउनकीअपनीयामलकहािनयाथीयावोकहीससनकरहमसनातथयकहािनयाकहासआ

यहमलश दयहाख़तरनाकहदिखएसनातनधममकछमलनहीहोतािवचारआतहिवचारजातहचकरवातमलहरजसिगरतीऔरउबरतीहऔरकछभीमलनहीरहताकहतहबर ाकसरसजबचारवदिनकलथतोअसर नचोरीकरउ हपानीकअदरछपािदयािफरिव णनहिगरवक पमउससमदरसिनकालाहिगरवकामतलबहघोड़ाहिगरवकामन यकाशरीरहोताहलिकन

घोड़कासरअसर कोमारकववद कोवापसलकआएतोकहानीहकछखोनपानऔरिफरसनानकबारमतोवद काअसलीसरोतयामल याहवबर ाकसरसिनकलतोवसरोतहोसकतहपरहिगरवददीतोवोभीसरोतहोसकतह

तोयहपहलीहरकहानीसनानवालकसामनआतीहजसरामायणवा मीिककीकहानीथीयानारदकीिजससवा मीिकनसनीथीयाकाकभसडीकीिजसनिशवससनाऔरनारदकोसनायायह य कहतहिकिकसीकोपतानही य िकमलभाविकसकाहसरोतकौनहिकसीकोनहीमालम

महाभारतमभीयहीहसहीमहाभारतिकसकोपताह या यासकोपताहएककहानीहिजसमजािमनीकोकछसवाल कजवाबचािहएहोतहमहाभारतससबिधततोव यासकपासजातहउनकनािमलनपरव यासकिश यवश पयानकपासजातहवश पयानबतातहिकमनमौनवरतिलयाहतोमकहनहीसकतातोजािमनीकहाजाऐतोकोईचारप ीहोतहजोउ हजवाबदतहndashइससएकऔररा तािनकलामलकिलएतो यासनगणशकोबतायीथीवोमलमहाभारतहयावश पयाननजन याकोबताईयारोमहशननउगरसरवकोसनाईवश पयानससननकबाद

मलपाठकहासआयाइसबारमकहािनयाहयहिदखानकिलएिकमलयाअसलभावकछनहीहोतासबकहीनाकहीसआताहयहजोओिरजनलमलकीधारणाहबहतहीपा चा यिवचारहयहाफ़कहयहगोलाकारमकोनाढढ़नजसाहndashआपढढतरहगकभीनहीिमलगा

हमनवद यासकबारमसनाहिकवहबहतहीबदिधमानथऔरबहतहीअ छयव थापकथउनकबारमआप याबतासकतह

वद यासनमहाभारतकीरचनाकीथीतोउनकानामउससजड़ाहआहलिकनजोनामहवद यासउसकामतलबहही यव थाकरनातोवद यासवोहिजसनवदको यवि थतिकयाऔरपराण कोभीकहानीयहहिकएकसमयअकालआयाबारहसालकाअकालकोईकहताहचौदहसालकाअकालकोईकहताह100सालकाअकालआयाथाजबवदखोगएतबवद यासनउनकोसमटाऔरयवि थतिकयाएकतरहसndashजसअबहमउ हचारवद कीतरहजानतहवएकमछआिरनकबटथहमसोचतहवबरा णथ य िकऐसादशायागयाहजाितयािपछल2000सालपहलहीइतनीबड़ीहईह

अगरआपवद कोदख यानसअगरआपपढ़सम यायहिकमहमशालोग सकहताहिकआपवद कोlsquoपढ़rsquoनहीसकतआपकोlsquoसननाrsquoचािहएवदकोजसबीट सकासगीतआपपढ़नहीसकतndashसननाहीपड़गासोइटइसलाइकयका टरीडदबीट सndashयहवटिहयरदम

वद मदसिकताबहिजनकोमडलकहतहndashमडलएकगोलाकारहचकराकारहऔरहरमडलमस तहोतहऔरहरस तमछदहोतहिज हऋगयाऋचाकहतहछदिमलकरस तबनातहजोअ याययामडलबनतहइनमडल क

एकसगरहकोसमिहताकहतहतोआपकपासहऋगसिहतायजरसिहता ानसिहताअथवसिहतातोयहवद यासनिकयाथाndashजसक यटरमए सलशीटहोतीहतोपहलीसिहताकपहलमडलकपहलस तकपहलऋगको111कहग

वद यासकोलगािककोईसाधारणआदमीवद कोसमझनहीपाएगावबहतभावा मकहका यहमहावर और पक सभरहतोउ ह नपराण कीरचनाकी यासपराण सभीजड़हतोकहािनय कमा यमसउ ह नसबलोग कोसमझनकामौकािदयावमहानआदमीथ

इितहासकिहसाबस यास4000सालपरानथऔरमहाभारतऔरपराणकरीब2000सालपरानतो यासिकतनसालिजय2000स यादासालयायकहािनयासािह यकइनदोमहाका य कोजोड़तीहवद यासकज़िरयहमइनकहािनय कोसीध-सीधपढ़नका यानरखनाचािहए

अगरआपइितहासकार कोपछगतोवहकहगिकवदएकआदमीनहीथपरएकपर पराथआजभीएकमचहोताहजहासआपल चर या यानदतहउसको यासपीठकहतहमोटतौरपहोसकताह यासिव ान कायाप तकालयअ य कागटरहाहोगािज ह नबरस क ानको यवि थतिकयामयनहीकहसकतािकवहआदमीथयाऔरतल बयाछोटकालयागोरहमयकहािनयाअ छीलगतीहपरशायदयहएकपर पराथी

ऋिषवा मीिकनरामायणिलखीऐसासबकहतहपरआपनजसबोलाथाशायदउ होननहीिलखानारदनिलखाथातोइसमसच याहndash याऋिषवा मीिकनिलखाथायानारदन

रामायणसनातनहअसीमहndashइसकानआरभहनाअतऋिषवा मीिकआिदकिवथसबसपरथमकिवताकरचियता

परवऋिषकसबनयहएकिदलच पकहानीहउ ह ननारदमिनसरामकीकथासनीथीऔरवउसकबारमवनमिवचारकररहथएकिदनवएकपि यकजोड़कोउड़तहएदखरहथिकअचानकएकबहिलएकातीरआकरमादाप ीकोलगाऔरउसकीवहीम यहोगईजबउ ह ननरप ीकीवदनादखीजोअपनीसािथनकचार ओरिवयोगमच करकाटरहाथातोवा मीिकनबहिलएकोशरापिदयाlsquoतमभीइसीनरप ीकीतरहतड़पोत हारद कमत हजीननदrsquo

उनकयवा यपदकीतरहिनकलऔरवकिवताकीतरहसनाईिदएउनकशोकमिनकलश द लोकबनगयइसतरहकिवताकाज महआ

इसबातसपरस नहोकरअपनीकिवताओकोअपनिवचार कोऔररामकबारमअपनिवचार कोगथकरउ ह नरामपरएकस पणकिवतािलखीजोथीरामायण

आमतौरपरमानाजाताहिकऋिषवा मीिकएकचोरथदरअसलऋिष

वा मािकभगवशसहऔरऋिष यवनसउनकासबधहवहीलगमग500सालपरानीलोककथाओमर नाकरनामकएकसाधारणचोरकीकहानीहएकबारएकसाधनउससचोरीकरनकाकारणपछाऔरउसनउ रिदयािकवहयसबअपनपिरवारकिलएकरताहसाधनउससलाहदीिकवहअपनपिरवारसपछिकिजसतरहउ ह नउसकसाथलटकामालबाटाथा यावोउसीतरहउसकबरकमोकोभीबाटगजबउसयहसमझमआयािकवऐसाकछनहीकरगतोउसनसाधकीसलाहपरचोरीछोड़कररामनामकाजापअपनायाजबसाधचलगएतोर नाकरभलसlsquoमरामरामराrsquoजपनलगाजोधीर-धीरlsquoरामरामरामrsquoबनगयाऔरअतमउसपरब तापरा तहई

क दपराणमकितवासरामायणऔरएकम यालमस करणमशायदरचना मककारण सइनदोन कहािनय कोिमलािदयागयाहऔरर नाकरकोवा मीिकसजोड़िदयागयाहलिकनइसकाउ लखवा मीिकरामायणमनहीहयहएकआधिनक पातरहऔरयहआव यकनहीिकहमइसमान

जोवदहपराणहऔरउपिनषदहउनकामलपाठट टहमकहासिमलसकताह

यहबहतहीिसपलहndashफोनहआपकपासइटरनटहआपकपासइसमगगलहगगलमसचकरलीिजएआजकलसबइटरनटपरहआपlsquoसकरडट टरसऑफ़इिडयाrsquoगगलपरडालकरसचकरसकतहहमजानतनहीहिकअनवादमलपाठप तकालय कीसामगरीइ यािदसबइटरनटकज़िरएिमलसकताह

ऋ वदथव4000सालपहलिलखगयजोपहल2000सालपहलतकमौिखकपर परामथउसकबादिकसीनउसिलखाहोगापहलीबारबरा ीिलिपमशायदपि य परिलखागयाराजाअशोककसमयमप ख़राबहोजातहतोधीर-धीरएकपदसराप ाकरकइनकोदोबारािलखागयायहकामआशरम मयािव विव ालय मयाबरा ण कघर मिकयागयाबादमशारदािलिपमऔरउसकबाददवनागरीिलिपमिलखगयपपरम500-600सालपहलहीिलखगए

हमिबरिटशलोग कोबरामानतहलिकनयहउनकीवजहसहीइनगरथ कोप तकालय मरखागयाजहासअनवादसमी ाएछपहएस करणिमलनलगतोआजकलवहहरप तकालयनभारतमअमरीकामयरोपमइटरनटपरडालाहइसकीवजहसहमारकईमलशा तरअबआरामसिमलतह

2

रामायणऔरमहाभारत1980मदोबड़-बड़टीवीशोज़बनथरामायणऔरमहामारतऔरभारतमशायदहीकोईपिरवारहोगािजसनयशोज़नहीदखयहदोनोऐिप सइतनमह वपणकसबनगय

यहदोएिपकमहाका यफिमलीलाइफ़कबारमहइनकामह वसमझनकिलएहमिह टरीमजानापड़गा2500सालपहलजबबौ धमभारतआयाथा

गौतमब नबौ धमकापरचारिकयाउनकाकहनाथािकजीवनमदखइ छाओककारणहअगरइ छाएनहीह गीतोदखभीनहीहोगाइसकीवजहसस यासलनकीपर पराबहतपरचिलतहोगईऔरलोगस यासलनलगउससमयकईबदिधमान नसोचािकऐसजीवनतोनहीचलसकताअगरसबस यासीबनजाएगतोसासािरकजीवनकाम यकमहोनलगगाऔरसमाजमअसतलनहोजायगा

तबउससमयककिवय ऋिषय औरबरा ण नआ याि मकम य कोआमजीवनमजोड़नकतरीकढढ़तबउ ह नरामायणऔरमहाभारतकीरचनाकीजोपािरवािरकम य कबारमहऔरआपदखतोयपरोपटीिड यटसस पितकिववाद परहरामायणमइसकऊपरय होताहिकिकसकाबटाराजाबनगाऔरमहाभारतमभाईय मलड़ाईहोतीहक तरमयघर-घरकीकहािनयाहतोरामायणमरामकमा यमसऔरमहाभारतमक णकमा यमसवपािरवािरकसम याओकऊपरबहसकररहहmdashिकयहिकतनामराऔरिकतनात हाराअपनाऔरपरायाकामतलब याहइ यािदइनकहािनय कमा यमसवद कानको य तिकयाजारहाहऔरइसिलएयइतनलोकिपरयहोगए

2000सालपहलयकथाएआईऔर400-500साललगइ हिवकिसतहोनमतोमौयकाल(2300सालपहल)औरग तकाल(1700सालपहल)इसअविधकबीचमरामायणऔरमहाभारतकीरचनास कतमहईयकहािनयाशायदऔरपरानीरहीह गीहमनहीपता

तोपहल याआयारामायणयामहाभारत

यहथोड़ामि कलपर नहपौरािणकदि टकोणसहमारचारयगmdashपहलासतयगउसकबादतरतायग ापरयगऔरआिख़रमकिलयगआताह

रामायणकीघटनाएतरतायगकीसमि तऔर ापरयगकीश आतमहोती

हमहाभारतकीकहानीतबआतीहजब ापरयगसमा तहोताहऔरकिलयगकीश आतहोतीहतोपौरािणकिहसाबसअगरदखतोरामायणपहलआतीहवद यासकीमहाभारतमयिधि ठरकोरामायणकीकथासनाईजातीहजसवोअतीतमहइसकामतलबरामक णसपहलआएथ

लिकनअगरिलटरचरकिहसाबसदखतोलगताहजसमहाभारतपहलआईथीऔररामायणबादम य िकजोस कतइ तमालकीगईहमहाभारतमवोथोड़ीअश लगतीहयकहािनया600सालमधीर-धीरिलखीगईथीयहनहीिकएकआदमीनएकमहीनमपराका यिलखिदयाइसकपहल400सालपहलकीमौिखकपर पराभीथीतोयसब1000सालमिवकिसतहआयहसमझानाआसाननहीह

अगरए थरोपोलोिज टसपछोयासोिशयॉिलिज टसमाजशा तरीसपछोतोवोकहगिकमहाभारतमएक तरीकपाचपितहबहपित वसमाजहतोयहयादापराचीनहरामायणमएकप नीकसमाजहयािनमॉनोगमीइससलगताहिकमहाभारतपहलआई

अगरआपइितहासकार सपछोगतोएकऔरउ रआएगावोकहगिकमहाभारतकीकहानीउ रभारतकबारमहmdashजोपजाबका तरहऔरअबहिरयाणािद लीऔरउ रपरदशहलिकनरामायणकीकहानीसाऊथदि णभारतजातीहतोयहशायदबादमआई

इनसबकबीचमक णकीरासलीलािकधरहmdashरामायणमहयामहाभारतम

इसकाभीएकउ रनहीहक णकीजोबचपनकीकहानीहजबवो वालथवदावनऔरगोकलकीकहािनयामहाभारतमनहीआतीकही-कहीकछश दजसगोिव दगोपालएकआधबारआजातहमहाभारतमलिकनयशोदादवकीऔरलोगनहीआतयहिरवशपराणमआतीहहिरवशपराण1600सालपहलिलखागयाथाऔरिव णपराणजो1500सालपहलिलखागयाथाउसमइसकबारमिज़करआताहभागवतपराणजो1000सालपहलिलखीगईथीउसमक णकबचपनकीपरीकथाहिदलच पयहिकइसमराधाकावणननहीहरास-लीलाकावणनहलिकनराधानहीहवोजयदवकीगीतगोिवदमजो800सालपहलिलखीगईथीउसमआतीहलोगकहतथिकपराकतका यमराधाकानामकहीिछपाहआहमगरइसकाकोईपरमाणनहीहअगरदखतोक णकीरासलीलारामायणऔरमहाभारतकबादिलखीगईहलिकनकहानीकिहसाबसवहरामायणकबादऔरमहाभारतकपहलकीह

इनसबकबीचहमार यारिशवकबआतहऔरउनकीकहािनयाकबआनाशहोतीह

रामायणमहाभारतभगवदयहसबिव णकीकहािनयाहऔरिव णपराणकािह सामानीजातीहिव णककईअवतारइसानहोतहउनमरामऔरक णसबसपरिस हयमहाका यउनकऊपरव णवपर परामिलखगएइसकसग-सगशवपर पराभीिवकिसतहोरहीथीभारतम

िह दधमएकपड़कीतरहहएकशाखाव णवपर पराहदसरीशाखाशवपर पराहव णवपर परागह थजीवनमभागलनकबारमहइसमएकरामायणकीकहानीहजहापरामएकपि नतरवकापालनकरतहमहाभारतमहमदखतहिकदरौपदीकपाचपितहऔरएकक णकीरास-लीलाहजबक णशादीकरतहतोउनकीकईपि नयाहोतीहतोकईअलग-अलगपर परायिनकलरहीहयहापअलग-अलगस यताओकबारमबातहोरहीहलिकनगरह थजीवनसजड़रहतहएशवपर पराससारसिवमखहोनकबारमहिशवकीकहािनयािशवपराणसआतीहजो1500-2000सालपहलिलखीगईथीमहाभारतऔररामायणकसमय

शि तकहाहइससबमउनकीकहािनयाकहाह

तोजबदोशाखाएिनकलीलोग नशवपराणसयहीपर नपछाहिकदवीकहाहरामायणऔरमहाभारतदोन मदवीकावणनहिक तथोड़ावोबकगराउडमहिशवपराणमभीयहीहदवीउभरकरसामनआईकरीब200सालपहलभागवतपराणसपहलयसबगरथस कतमथइनकाराजकीयभाषाओमटरा सलशनअनवाद1000सालबादश हआ100-200सालपहलअगरजीमटरा लशनहोनाश हआऐसाकरनकीपरिकरया1000सालपहलश हई

रामायणऔरमहाभारतकोहमइितहासबलातह यायहकहनासहीहोगािकयसहीमऐितहािसकह

यहश दइितहासदोपरकारसदखाजासकताहएकतोआ याि मक पसदसराव ािनकतरीकसदखसकतहजसआपव ािनकतरीकसदखतोहमपराताि वकसबतचािहएह गइसत यमाननकिलएउसिहसाबसरामायणऔरमहाभारतकाकोईसबतनहीहतोव ािनकतरीकसहमइ हइितहासनहीकहगका यकहग

लिकनअगरआ या मकिहसाबसदखोतोइितहासकामतलबहलोग कीयादजोलोग काबतायागयाहिकयहत हाराइितहासहतोयादऔरइितहासमबहतफ़कहोताहिफलोसोिफ़कलीअगरदखोतोइितहासश दकामतलबहिकऐसीहीिजदगीहोतीहरामायणमहाभारतएकपरकारकामा यमहिफलौसफ़ीसमझानका

राममयादाप षो महजोिनयमऔरधमकापालनकरतहअगरआपमहाभारतदखतोवहाक णलीलाप षो महजोिनयम कापालननहीकरतपरतधमकाकरतहतोहरतरहकलोगहmdashजोिनयमकोमानतहऔरजोनहीमानतmdashऔरदोन कससाथमजीतहऔरउनकािर ता याहोताहवोरामायणऔरमहाभारतसमझातीह

इितहासकामतलबहlsquoऐसाहीहोताथाऐसाहीहोताहऔरऐसाहीहोतारहगाrsquomdashइसिलएइितहाससनातनहजबतकमन यहतबतकपरापटीइशसज़मीनकीसम याएहतबतकयसारीपरॉ ल सभीरहगीतोइितहासकोव ािनकआ याि मकयािव वासकज़िरयदखाजासकताहmdashयआपपरिनभर

हकसजोमीिनगआपकोलनाहवोआपलसकतहो

हमारपराणिकतनह

कहतहिक108पराणहिजसममहापराणहोतहउपपराणहोतहगावयामिदरक थलपराणहजो108पराणहउनमसमनपराणिशवपराणिव णपराणबर पराणऔरदवीपराणहबर पराणअसलमिशवपराणऔरिव णपराणकोिमलाकरहऔरदवीपराणबहतमह वपणह

जसाआपनकहाथािकिव णपराणगह थजीवनकबारमहऔरिशवपराणस यासकबारमहदवीपराणकािवषय याह

अगरआपकोएकस यासीकोगह थबनानाहतोउसकीशादीकरादनीचािहएयाजोगह थहऔरउसस यासीबनानाहतोवहिकसका यागकरगाmdash तरीका यागकरगातोदवीपराणसासािरकजीवनकबारमबातकरताहmdashपरकितऔरस कितकबीचकफ़ककबारमकबजीवनकाअनभवलनाचािहएयाकबजीवन यागकस यासलनाचािहएयहमनथीमहिह दधमकीऔरइसिलएदवीकसाथउनकािर ता याहयहआव यकहिव णकहतहिकउनकािरलशनिशपदवीकसाथबहतअनोखाहोताहकछकहािनय मवहउनकीमाताह(रणका)कछमउनकीप नीहोतीह(सीता)याकछमउनकीदो तहोतीह(दरौपदी)

िशवकादवीसिर ताबहतिसपलहोताहिशवबरागीहदवीउनकोगह थबनादतीहजबउनकीदवीसशादीहोतीहतोविशवशकरबनजातहऔरजबवदवीसदररहतहतबगौरीशकरबनजातहपरमकरनवालपितक पमवउमामह वरबनजातहएकगह थ

तोरामायणऔरमहाभारतकीकहािनयाहवपहलीबारकबसनाईग औरिकसपम

िह टॉिरकलीतोहमपतानहीलिकनपराण मकहतहिकपहलीबाररामायणरामकोहीसनाईगईथीउनकब च लवऔरकश ाराववा मीिककआशरममबड़हएऔरवा मीिकउ हरामायणसनातहजोउ हीनिलखीहोतीहलवऔरकशिफरअपनिपताकोसनातहकहतहिकरामनजबपहलीबाररामायणसनीउ ह नपछािकवोिकसकीकहानीहतोलवऔरकशनकहाlsquoहमआपकीकहानीसनारहहrsquoतोरामनकहाlsquoजोतमकहानीसनारहहोवोमरीकहानीसबहतरहrsquo

महाभारतकीकहानीदो-तीनबारसनाईजातीहनौिमषाजगलमऋिषरहतहवहाएकस यासीआताहिजसकानामउगरशरवासतहोताहसतकामतलबहटोरीटलरकहानीकारऔरसनानवाल काजोसरदारहोताहउसकहतहशॉनकसाउतीशॉनककोमहाभारतकीकहानीसनाताहऔरवहकहताहlsquoमनयहकहानीअपनिपतारोमहषणससनीहरोमहषणकाअथहर गटखड़होनाndashमतलबकीवहइतनीअ छीकहानीसनातहिकर गटखड़होजातहउगरशरवामतलबबलदआवाज़वालातोउगरशरवामहाभारतपहलीबारसनाताहउसनअपन

िपताससनीहऔरउ ह नवश पायनससनीिज ह न यासससनी

भागवदपराणकीकहानीिदलच पहअजनकबटकानामथाअिभम यऔरअिभम यकबटकानामथापरीि तऔरपरीि तकोएकत कनामकसापनडसिलयावजबमररहथतोउनकोबहतदखहोरहाथािकम यमररहाहमनयाग़लतीकीहइसिज़दगीका यामतलबहवोमानवकअि त वकबारमपरशानथतबसकमिणउनकपासआएजो यासमिनकबटथसककामतलबहतोतासकमिणतोतकीतरहजोउनकिपतानकहाथापिरि तकोबतादतहवभागवदपराणकीकथाबतातहक णकबचपनकीकहािनयारास-लीलाकीकहािनयाउनकाजीवनीइ यादीयकहािनयासननकबादपिरि तशातहोजातहऔरउ हम यसडरनहीलगता

गीतामहाभारतकाअशहइसकबारमकछबताइए

िजसगीताकीआपबातकररहहवोभगवतगीताहजोक णनअजनकोसनाईक तरकय सपहललिकनमहाभारतमकईगीताएहएक यासगीताहोतीहजोयिधि ठरकोमाक डयऋिषसनातहिफरकामगीताहजोक णयिधि ठरकोसनातहिफरअनगीताहजोय कबादअजनकोक णसनातहऔरउसकबादभगवतगीतादोबारासनातहतोगीताएबहतहपरजोपरचिलतहवोभगवतगीताहिजसहमकवलlsquoगीताrsquoकहतहयहभी मपवकउसअ यायसश होतीहजोमहाभारतकाबीचकािह साहऔरजहासचीज़बदलनलगतीह

तो यायहकहनासहीहोगािकरामायणऔरमहाभारतस कतमिलखीगयीह

हािलखीगईहलिकनजोहमारमनमहऔरजोस कतमिलखीगईहउसमबहतफ़कहजसहमरामायणमल मण-रखाकीबातकरतहपरल मण-रखास कतरामायणमनहीहतोजोरामायणहमारमनमहवहहलोकरामायणजोरीजनलभाषामिलखीगईथीहमारदशमकईभाषाएहदि णभारतमmdashतिमलतलगम यालमक नडपराथिमकिफरतलक कड़ीमराठीगजरातीराज थानीबगालीउिड़याआसामीइ यािदतोइनसभीभाषाओमकिवय ारारामायणिलखीग उ ह नअपनीज़ रतकिहसाबसरामायणकीपनरचनाकीस कतकासीधाअनवादनहीिकयातोरामायणएकगरथनहीहmdashएकपर पराह

अलग-अलगभाषाओमरामायणहहरभाषामबीस-प चीसया100तकरामायणह गीतोअगरआपकहिकतनीरामायणहभारतमतोकहग300500या1000माजबभीअपनब चकोरामायणसनातीहतोवहअपनीरामायणअपना पातरसनतीहऔरयह पातरवा मीिकरामायणसऔर यादामह वपणहवा मीिकरामायणकोमलरामायणकहगतलसीरामायणया यासरामायणकोनही यादातरलोग कोयहभीपतानहीिक यासकीभीएकरामायणनहीहमहाभारतकअदरएकअ यायहजहायिधि ठरकोमाक डयरामकीकथासनातह य िकयिधि ठरकातरहसालकाबनवासथाजोउनकजएमहारनकीवजहसहआऔरवइसबातकोलकररोतरहतहतबमाक डयकहतहिकरामनतोकछ

ग़लतीनहीकीथीतबभीउ हचौदहसालवहवनवासहआवतोकभीरोएनहीइसकोरामोप यानकहतहजहामहाभारतकअदररामायणआतीह

तोस कतमभीकईरामायणहभावभितकीिलखीभासाकीिलखीऔरिव यातकिवकािलदासकीिलखी(रघवश)तोजबआपस कतरामायणकीबातकरतहोतोमि कलहकहनािककौनसीरामायणकीबातहोरहीहजसल मण-रखामनकहािकस कतरामायणमनहीहवहकितवासीरामायणयानीबगलारामायणमआतीहपदरहवीशता दीमअवधीरामायणबादमआईजोतलसीदासनिलखीयहिह दीकीरामायणनहीकहलाएगी य िकिह दीभाषाअभीआईहतोअगरआपरामायणकाइितहासपढ़ोगतोपरभारतकाइितहासआपकोपताचलगाकबनरामायणदसवीशता दीमिलखीगईदाडीरामायणजोउिड़यामहवहसोलहवीशता दीमिलखीगईिफरकितवासीरामायणपदरहवीशता दीमिलखीगईकहानीतोवहीहलिकनअदरिववरणअलग-अलगहजसल मण-रखािकसीनडालिदयाजोपहलनहीथायावा मीिककीरामायणमरावणसीताकोउठालजाताहसीताकातबिव तत वयवरवा मीिकरामायणमनहीहरामआतहधनषउठातहकमानतोड़दतहऔरसीतासशादीकरलतह

रामलीलाकीपर परालगभग400-500सालपरानीहइसकपहलअलग-अलगनाटकहोतथबौ धममभीएकरामायणहजहाब वयरावणकोिश ादतहिकतमबहतहीबराकामकररहहोइसछोड़दोइनइ छाओको यागदोजनधममभीएकरामायणहजहारामकोपदमकहागयाहरामकोपदमइसिलएकहतह य िकवबहतसदरह

3

ितरमितहमितरमितककॉ स टकबारमबताइए

ितरमितमतीनदवताहmdashबर ािव णऔरिशवबर ाबर ा डकरचियताहिव णबर ा डकापालनकरतहऔरिशवजीबर ा डकिड टरॉयरहmdashतोएकजनरटरहएकओरगनाइज़रहऔरएकिड टरॉयरहlsquoGODrsquoकालॉिजकबहतअ छालगताहलिकनअगरयथाथमदखतोजबभीआपगावमजाएगआपिरसचकरगतोआपदखगिकितरमितकाकोईमिदरनहीहशवपर पराकमिदरमिशवकीमितयाह गीव णवपर पराकमिदरमिव णकीमितयाह गीऔरतीसराहोताहदवीकामिदरमतलबशा तपर परातोजबहमअसलमितरमितकहतहवहापरबर ानहीहोतवहापरदवीहोतीह

तोबर ाकीकोईपजानहीकरताउनकाकोईमिदरनहीहऐसाकसहोसकताह

ऐसमिदरहएक-आधप करमएकब ाकामिदरहसाउथमक भकोणममबर ाकाएकछोटामिदरहलिकनबर ाकीकोईपर परानहीहइसकाकारणबतानकिलएकईकहािनयाहकछिह टोिरकलरीज़ ससभीहकछऐ थरोपोलोिजकलरीज़ ससभीहिह दधम4000सालपरानाहऔरइसकदोभागहएकविदककालहोताहजोपहल2000सालहऔरजोन ट2000सालहउ हपौरािणककालमकाउ टिकयाजाताहविदककालम यादातरदवताहोतहपरकितकmdashजससयचदरमाइदरअि नइनकापजन यादाहोताथावहापरभगवानकाकॉ स ट यादानहीथाजोहमबर ािव णऔरिशवकहतहयहकॉ स टतबनहीथायहपौरािणककालमआताह

विदककालमय होतथmdashपरमिदरनहीहोतथमितपजानहीहोतीथीवहापरकहािनयाभीनहीहोतीथीबिसकलीएकय होताथाएकिरचअ सहोताथाकॉ पलीकिटडजोबरा णकरतथइसमकोईनहीजासकताथाबहतहीग तहोताथामिदरभीबहतहीअलगथवहानाट -मडपहोतथयाभोगमडपहोताथाजहाखानालगताथािरचअ सहोतथदवी-दवताहोतथऔरउ सवहोतथजोमितयाहोतीथीवहिशवकीहोतीथीयािव णकीहोतीथीऔरउनकअवतारयादवीकीहोतीथीबर ाकीमितयानहीहोतीथीइसकाकारणहोसकताहिकबर ाकासबधविदककालमय सजड़ाहआथापौरािणककालमविदकपर पराकोहमन यागाऔरअगमपर परायामिदरपर पराकोहमनवीकारातोइसिश टककारणबर ाकीपजानहीहोतीयहइसकाऐ थरोपोिलिजकलिह टोिरकलरीज़नहोसकताहलिकनअगर टोरीज़दखतो

बहतसीकहािनयाहइसिवषयपर

एककहानीकिहसाबसजोव णवपर परासआतीहिकबर ा डकीश वातकसहईथीकहतहिकिव णजबसोरहथतबपरलयथीजबवजागतोसि टकी थापनाहईऔरउनकीनाभीमसकमलकाएकफलिनकलाउसकअदरबर ाबठहएथजबबर ानपहलीबारदिनयाकोदखातोवडरगएिव णनउ हस भालातोबर ाकीपजानहीकरसकत य िकभगवानकभीभयभीतनहीहोसकतभगवानतोवोहजोभयकोिनकालतहतोइसिलएिव णकीपजाकरतहहमऔरबर ाकीनहीकरत

शवपर परामएकऔरकहानीहकहतहएकबारबर ाऔरिव णकबीचमबहतलड़ाईहोतीहबर ाकहतहिकमनदिनयाकीरचनाकीहतोमरीपजाहोनीचािहएऔरिव णकहतहिकपालनहारमह तोमरीपजाहोनीचािहएएकबारसि टकीयातराकरत-करतबर ािव णकआवासपरपहचतोिव णउनकवागतकिलएखड़भीनहीहएmdashइसबातपरबर ाबहतहीकरोिधतहोगएऔरउनदोन कबीचलड़ाईहोगईयहतयकरनकिलएिकदोन मसबसमहानकौनहबातयहातकपहचगईिकदोन कबीचय आर भहोगयातबिशवपरकटहएऔरउ ह नदोन कबीचमएकिवशालकायअि न- त भका पलिलयाजोइतनाऊचाथािकउसकानकोईआिदथानअतथाऔरयहिनणयहआिकजो त भकअितम-कोनकापतालगाएगावहही यादामहानमानाजाएगातरतहीिव णनख़दकोएकवराहामपिरविततकरिलयाऔर त भकअतकापतालगानकिलएपातालकीओरिनकलपड़बर ानखदकोएकराजहसमपिरविततकरक त भकीऊचाईखोजनकिलएआकाशमउड़ानभरीिफरएकमोड़परबर ाकीएककतकीप पसमलाक़ातहईजोधरतीकीओरबढ़रहाथाकतकीप पनबतायािकवहअि न त भकऊपरीछोरसिगराहबर ायहसमझगएिकउसिशखरतकपहचनमयगबीतजाएगतोकटनीितसबर ानउसकतकीप पसझठासा यदनकिलएमनािलयासा यएसािकिव णसप पकहिकबर ा त भकऊपरीछोरतकपहचनमक़ामयाबरहऔरपरमाणमवहीकतकीप पकोलाएहदभा यवशिशवकोउनकझठकापताचलगयाऔरउ ह नबर ाकानाशकरनाचाहाबर ाकी मायाचनासवकछहदतकशातहोगएपर तिशवनबर ाकोशरापिदयाlsquoतमन वयकोपजनीयबनानकिलएझठकासहारािलयाऔरइसीकारणतमिकसीक ारापजनहीजाओगrsquo

तीसरीकहानीशा तपर परासआतीहबर ाय कररहथऔरबग़लमउनकीप नीसािवतरीबठीथीसािवतरीनकहाlsquoमनहाकआतीहऔरआपतबतकय श नाकरrsquoबर ा कगयऔरउनकाइ तज़ारिकयापर तमहरतिनकलाजारहाथावपरशानहोगएउ ह नगायसएक तरीकोज मिदयािजसकानामपड़ागायतरीउनकोबग़लमलकरउ ह नय श करिदयाजबसािवतरीवापसआ उनकोबहतग साआयाउ ह नकहाlsquoआपथोड़ीदर कनहीसकतथइतनअधीरदवताकीकोईपजानहीकरगाrsquo

िशवकोिड टरोयरिवनाशककहाजाताहअगरवोिड टरोयरहतोहमउनकी

पजा योकरतहबर ाकीपजा योनहीकरतजोरचियताह

यादातर याहोताहिकहमिड टरॉयरवडसनतहतोहमारिदमागमएकनगिटवत वीरआतीहपरवद टताकनाशकहइसिलएहमउनकीपजाकरतहलिकनयहसहीइसिलएनहीलगता य िकउसीसोचसिफरबर ाऔरिव णद टताकरचियताऔरपालनहारबनजातहयहलॉिजकठीकनहीह य िकहमपछनाचािहएिकऐसा यािकरएटिकयािकसीनऔर यािड टरोएकररहहिजससिकरएटरकीपजानहीहोरहीमगरिड टरोयरकीहोरहीहअगरआपऋ वदपढ़तोवहाहमशाकहगिकिकरएशनिनमाणहमशाइ छासनहीहोताभारतम2500सालपहलबौ धमआयाथािजसमएकअ याव यकबातकहीगईथीिकदखकाकारणहइ छाएमतलबबर ाकासबधदखसहोगयाऔरइ छासभीिशवइ छाओकोख़ मकरनवालऔरक ट कनाशकह

कहानीकछऐसहिकबर ानबर ा डकीरचनाएकआकषकऔरतकीतरहकीिजसपवमोिहतहोगएउनकीआसि तइतनीबढ़गईिकिशवकोउ हयोगसरोकनापड़ाभोगयािनइ छापितऔरयोगयानीइ छाओकोदबानकीशि तकबीचकासतलनहिव णिव णकामइ छाकोिनकालदतहऔरदसर कोदतहmdashइ सानकोअपनीइ छाएनहीबि कदसर कीइ छाएपरीकरनीचािहएवइ छाकोमारतनहीपरउसकीजगहबदलदतहइसवजहसभिमकाएबदलजातीहतोरचनायहाहोरहीहइ छाओऔरक ट कीसर णयहाहदसर कीइ छाओकीऔरउनकक ट कािनवारणहोरहाहऔरनाशहोरहाहउनकक टकीवजहकािशवकामदवकानाशकरतहऔरयमदवकाभीवकामातकभीहऔरयमातकभीmdashकामऔरम यदोन कानाशकरनवाल

इनतीनोदवताओकीअपनीिवशषताएहहमबर ािव णऔरिशवकीछिवयोकबारमबताए

बर ाएकव िश कयाऋिषकीतरहनज़रआतहउनकहाथ मय करनकसाधनिदखाईदतहएककम डलएकच मचघीडालनकिलएएकवदसिहतायागरथवबरा णवणससबिधतहदसरीओरिव णका पहमशाराजकीयहोताहmdashिसरपमकटर मीकपड़चदनकाटीकाऔरफल कीमालािजसवनमालीकहतहउनकहाथ मशखचकरऔरगदाहोताहअपनरामअवतारमिव णधनषिलएहोतहऔरक णअवतारमबासरीिशविब कलअलगहउनकसारशरीरपराखलगीहईहोतीहऔरविदग बरकनामसजानजातह य िकवकपड़नहीपहनतपरत वीर मउ हगजचमहाथीकीचमया यागचमबाघकीचमऔरजटाओकसाथिदखातहिशवकासबधपराकितकचीज सहमगरिव णबनावटीऔरबनाईहईचीज़पहनतहआपकोइनचीज़ कोपानकिलएिकसान सतकातनवाल बनकर रगरज़ कीपलटनचािहएइनसबसामानकोपानकिलएस यतासजड़हतोहमारपासबर ाहिज ह नय सस यताकािनमाणिकयाइसस यताकोचलानऔरपालनकिलएहराजािव णऔरनाशकरनवालवरागीहऔरवउसीतरीक़ककपड़पहनतहिजसतरहयतीनदवतािदखतहऔरउनसिजतनिच हजड़हवोपरकितऔरसमाजकादपणह

आपनपहलशा तपर पराकबारमबातकीथीऔरहमितरदवकबारमबातकररहथयसारमलगॉडसहहमारीदवीइनसबमकहाह

िह दधममएकफडामटलिपरिसपलमौिलकिस ातहिकपरकितअचलहऔरपरकितदवीहयहकनवसहिजसममन यआताहतोजबहममलगॉडसकबारमबातकरतहतोबिसकलीहमअपनमनकबारमबातकररहहमन यकिदमाग़कादवीकसाथिर तािदखानकिलएकईकहािनयाहदवी-दवताओकीतोशा तपर परामबर ाकसाथदवीकािरलशनिशपदोहराहोताहएकतोवबर ाकीमाहकालीक पमऔरगौरीक पमबटीहकालीआर ययाजगलकापरतीकहबटीजोहवहस कितहवोगरामहयानीिवलजजोडोमि टकिटडलडहस यताहमन यआताहजगलसस कितकीओरिजसकावहिनमाणकरताहmdashतोिनमाणकािपताहऔरजगलकापतरहबर ापरवइसिरलशनिशपकोिर प टआदरनहीकरततोबर ाकोपजानहीजातािशवकसाथदवीकािरलशनिशपबहतअलगहmdashप नीकाशि तजोपरकितकीदवीहवपहलसतीक पमऔरदसरीबारपावतीक पमिशवकपासजातीहविशवकोमोिहतकरतीहवउ हगह थमखीचतीहऔरभागलनकोपरिरतकरतीह

िव णकसाथभीउनकासबसअनोखािरलशनिशपहअगरआपिव णकीपरानीमितयादखतोउनकबगलमल मीऔरसर वतीहोतीथीmdashदोन हीइनकीपि नयाहजबिव णरामकाअवतारलतहतोदवीसीताका पलतीहजबपरशरामका पलतहतोशीिबकमसरणकायािनउनकीमातािव णकाएकिफ डरोलनहीहोताmdashयदिवय कीज़ रतकिहसाबसबदलतारहताहतोअगरदवीनदरौपदीका पिलयाहतोवक णबनजातहउनकदो तऔरउसिहसाबसह पकरतहजसहीदवीराधाबनतीहतोक णबनजातहउनकपरमी

बर ाकािरलशनिशपहिकदवीमझ यादसकतीहवहमशाउ हवशमकरनाचाहतहअपनफ़ायदभोगकिलएउ हबदलनाचाहतहइसिलएउनकीपजानहीहोतीिशवकोयहसबभोगनहीचािहएमगरदवीकहतीहउ हिकलीज़भोगलीिजएलाइफ़मपािटिसपटकीिजएिव णकसाथवधमकीस थाहोतीहजहापदोन हीलाभािवतहोतहजहािव णभोगदतहऔरभोगलतभीहऔरदोन हीयोगभीिदखातहअनोखीबातयहहिकिव णकोप षो मयािनसवो चप षभीकहतहपरउनका पहमशाऔरत-समानफिमिननहजसकहरहह िकसवो चप ष तरीनमाह

मनएककहानीसनीहजहापिशवबर ाकासरकाटदतहतोयहकसपॉिसबलहिकएकभगवानदसरभगवानकासरकाटद

पौरािणककथाकोकभीभीिलटरलीसीधा-सीधानहीलतवहाहमशा पकहोतहआइिडयाज़समझनचािहएजसभगवानकतीनसरहोतहअबिरयललाइफ़मऐसातोनहीहोताहmdashपाचहाथतीनसरदसहाथपराण मबर ाकपाचसरहोतहतोकहतहिकबर ानजबसि टकोदखातोवह तरीक पमथीऔर

वहइतनमोिहतहोगएथिकउनकादसरासरतीसरासरचौथासरऔरपाचवाअसरिनकलआयाउनकीसदरताकोदखनकिलएपाचवासरघमडकापरतीकहघमडहोगयाथाउनकोिकउ ह नसि टकािनमाणिकयाहसभीदवी-दवताऔरजीव-ज तउ हदखकघबरागययहमारिपताहिकरएटरहयहऐसा य कररहहऔरसभीदवीदवतारोनलगउनक दनस दरआतहिशवकाभयकरव पआताहवबर ाकापाचवासरकाटदतहइसिलएिशवकोकपािलकाकहतहmdashवोिजनकहाथमकपालसरहोताहयहअनोखीबातहिकबर ािव णकीनाभीमकमलमबठतहऔरउनकापाचवासरिशवकहाथमह

ितरमितकीकहानीसहममाडनलाइफ़म यासीखिमलतीह

हमारीिज़दगीमभीहमबनातहचीज़ कोस भालतहऔरख़ मकरतहजसपस कोहमिकरऐटकरतहस भालतहऔरिड टरोएभीकरतहबर ािकरएटसिव णइनव टसतािकबाज़ारचलिशववोहजोपसमइटर टनहीरखतवरा यमागहउनकादसरीओरबर ाकब च कोपसमइतनाइटर टहिकवपसनहीदतिकसीकोऔरउसपरलड़तहतोकोईउनकीपजानहीकरतलिकनजोपसकोइ व टकरकमाकटमभजतहवहिव णहजोव डकसाथयापारबाज़ारहप सचजहवहउनकसाथइनवौ वडहmdashतोहमिव णकीपजाकरतहजबहमबढ़होजाएजबहमाराकायसमा तहोजाएऔरहममवरा यभावआजाएतोिशवकजसहमपस को यागसकतहतीन गणहमारभीतरहmdash यादातरबर ाहपरइनकीपजानहीकरनीचािहएिव णकीकरनीचािहएतािकअ तमिशवकीतरहभौितकताको यागकरआगबढ़सक

4

रगहमअपनक चरमदखतोकलररगहमसबजगहिदखताहमिदरोमजाएदवीदवताओकोजोकपड़हमपहनातहवोबहतकलरफलहोतहउनकजोि कनकारगहोताहवोभीबहतपरॉिमन टरहोताहइसकीिह टरी याहकलरहमारिलएबहतमह वरखताहऐसा योहहमारक चरम

अगरआपयरोपजाएतोसबजगहआपकोगरिदखाईदगाmdashगरिबि ड ज़दिवयर हाइट लोदसवसफ़दकपड़पहनतह लकया हाइटरग यादायज़नहीहोताहइिडयामरगगह थजीवनकसाथजड़ाहआहभारतमदोपर पराएिनकलीmdashएकहोतीथीवरा यकीपर परािजसमहमशाग एव तरपहनतथऔरदसरीथीगह थपर पराmdashसासािरकजीवनकीजहारग कोबहतमह विदयाजाताथातोजोस यासीहोताथावोबहतहीिस पलकपड़पहनताथाजोगह थहशादी-शदाहिजसकब चहवहारगकीबहतइ पोट सहरगकामतलबहोताथािकवहाखशहालीहसमदिधहशायदहमबोलसकतहिकजोइ दरधनषहमनदखातोहमनकहावहादवतारहतहतोरगवहासआतहशायदइसिलएहमनरगकोबहतइ पोट सदीहभगवानिव णकोकहतहिकवोरगनाथहयावक ठकोकहगिकवोरगभिमहदिनयाकोकहतहिकवोरगभिमहजोबिसकलीरगमचह टजहलाइफ़इज़अ टजिज़दगीरगमचहजहाभगवानकीलीलाचलरहीहयहापररगिबक सवरीइ पोट टइनजॉयमटकाभीएकरगहोताहजसफडक लवज़होतहअलग-अलगवसहीरगकाएक प टरमहोताहपरइदरधनषका प टरमवण-पट

लिकनइसकाएकपरि टकलरीज़नभीहभारतअपनीट टाइलइड टरीकिलएयानीकपड़ क यापारकिलएबहतहीफमसहोताथापरातनकालसलिकनिबरिटशआएऔरउ ह नइसकोतोड़िदयािड टरॉयकरिदयाइसिलएखादीकोइतनीइ पोट सदीगईह य िकहमारयहाकपड़हमबनातथऔरपशलयहथािकहमारपासएकरह यथाजोऔरकहीदिनयामनहीथावोथारगकजोड़नकाहमइसिफ सरकहतहmdashजबआपरगलगातहोकपड़परिजससरगजड़ताहकपड़परवोकवलभारतमहोताथाऔरकहीनहीयरोपकदश मभीनहीतोहमारीयख़बीहइिडयाकीयख़बीहिकरग-िबरगकपड़दतथदिनयाकोऔरअगरदिनयाकोदतहतोदवी-दवताओकोभीदगऔरइसिलएकहीपभीजाओइवनसाऊथई टएिशयामरिशयामभीजाओतोवहाहमशाकहगिकहमइिडयनट सटॉइलचािहएतोइिडयनट सटाय ससोनकीतरहह

इिडयाकोहमसोनाचािहएथाऔरहमट सटाइ सबचतथतोपराजो यापारहोताथािबफोरिबरिटशतोवहापकपड़ का यापारऔरउसमभीरगीनकपड़ कायापारबहतहीमह वपणहोताथाऔरशायदयहीकारणहिकपरातनकालमपौरािणककहािनय मदवी-दवताओकीकहािनय महमरगकोबहतमह वदतहतोएकिफ़लोसोिफ़कलरीज़नहऔरएकपरि टकलरीज़नह

हमारक वरम हाइटऔरफयरि कनकोबहतइपाट सदतहहमारमािकटमभीकईपरोड टरसहलड़कोकिलएलड़िकयोकिलएिजससगोरापनआजाताहलिकनदसरीओरहमक णकोपजतहउनकोमानतहउनकारगतोडाकहतोयाक णऐ चलीडाकथ याउनकारग लथाऔरउसकामह व याहउनककालरगकोहम योइतनाइपोट सदतह

यहफयरऔरडाककीकहानीहरएगरीक चरलक यिनटीकिष-परधानसमाजमहोतीहचाइनामभी लक- हाइटकाबहतबड़ािडवाइडहोताह य िकयहमानाजाताहिकजोअमीरहवोघरकबाहरनहीजाततोउनकोसनबननहीहोताइसिलएउनकाकौ पल शन हाइटहोताहऔरजोफी डमखत मकामकरतहवोडाकहोतहरगसआपको लासपताचलजातीहएकश दहअसय पशाफोरअ यटीफलगलएकलड़कीिजसनकभीसयनहीदखाहोमतलबहरि कनवडबीवरीलाइटउसकी वचाह करगकीहोगीतोयहिडवाइडएगरीक चरलक यिनटीमहोताहकवलभारतमहीनहीदसरीबातहइिडयामनाथसकईइ वडसआकरमणकारीआएथजोबहतताकतवरथऔरगोररगकथतोगोरारगहमपॉवरसएसोिसएटकरतहयाअमीरीसकरतह

पराण सइनकाकोईता लक़नहीहपराण मतोयहएकआ याि मकिवषयहऔरयहागोरऔरकालकाबहतहीअलगमतलबहोताहभारतीयउपमहा ीपमसबसख़शनमासमय याहोताहबािरशकामौसमऔरउसकठीकपहलजबबािरशकबादलआतहलोगबहतऐकसाइिटडहोजातहहमारखतीहरएकसाइिटडहोजातहऔरवोडाक लाउडसघन-कालबादलघन यामहmdashतोवोजोखशीआतीहवोसखआताहउसकोहमनक णकसाथजोड़ाहउनकाडाककौ ल शनडाकगहररगकीभिमसइमलीकगहरजगल सजड़ाहोताहmdashजोउपजाऊहोनकापरतीकहोताह

कालकसाथहमशासफ़दकोजोड़ाजाताहजसिशविहमालयमरहतहऔरिहमालय वतहसफ़दहतोिशवकोकहागयाहकपरगौरकफ़रकपरकजसाहाइटकलरहउनकातोअगरक णकालहतोिशवगोरहिव णकालहोगतोिशवगोरक टरा टहमशारहगा

आपपछसकतहिकिशवकारगकाला य नहीहजसकईफोटोमिदखतहतोजबभीआटमपपलयाबगनीकलरिदखातहउसकामतलबहभभतकारगराखकारग य िकिशववरागीहतोराखमिल तहलिकनअगरपोएटरीमदखयािलटरचरमदखतोउनकोकपरगौरबतायागयाहिव णडाकहिशवहाइटहबलराम हाइटहक ण लकहगौरीसफ़दरगकीहऔरकालीदवीलकरगकीहयमनाजोनदीहवो लकरगकीहकािलदीिजसकोकहगऔर

गगा हाइटकलरकीहोगीयहिवरोधबार-बारआताहयहिदखानकिलएिकयएकदसरकपयायहजसबौलकथाबगालमजोकथाहोतीहजबिशवपावतीकसाथहोतहतबपावतीनकालीका पधारणिकयाहोताहऔरिशव वतरगकहोतहकछसमयबादकालीकहतीहlsquoमएकनया पलगीमक णबनजाऊगीrsquoऔरिशवकहतहlsquoमराधाबनजाताहऔरम वतरगलकआऊगाrsquoअचानकिलगभीचजहोगयालिकनरगवहीरहा

िनवितमागऔरपरवि मागदोमागहोतहपौरािणककथाओमिनवि मागहजोदिनयासवरागकाहऔरगह थजीवनकोजगमलीनजीवनपरवि मागकहगक णपरवि मागकहऔरिशविनवि मागकहिफिज़ सभौितकिव ानकीदि टसकहसकतहmdashकालारोशनीसोखलताहऔरसफ़दउसपरितिविबतकरताहmdashयहािफरवहीउलटपनहरगएक पकहिजसकमा यमसवोयहिफलोसौफ़ीिदखानाचाहतहदोन दवताएकदसरकोक लीमटकररहह

क णकीजोपिटगसहउसमभीवो लरगमिदखतहइसका याअथह

जसिशवकाकलरपपलिदखानकिलएराखिदखानकिलएजबपटकररहथलककलरकीजगहवइिडगोरगकरतहिजसनीलकहतहइिडगोकोअगरपपरपडालतोवो लकिदखताहलिकनअगरथोड़ालाइटकरदोतोवह लहोजाताहधीर-धीरहमनक णको लकरनाश करिदया य िकहमपराकितककालरगस यादाअपराकितकनीलापसदहहमइसकीवजहयदतहिकवआकाशकरगकया योमकरगकहइस ल लककहगपरपरा लकनहीवहापयरगकाभदभावतोहहीवोतोपतानहीकबजाएगा

हमकोपताहल मीऔरदगाचटकलालसािड़यापहनतीहपरतजोसर वतीहवोहमशा हाइटपहनतीहइनकपीछकोईकहानीहजोआपबतासकतह

रग कपीछहमशाएककहानीहोतीहएकआईिडयाहोताहजोइसिफ़लोसोफ़ीकबारमबतातीहसर वतीहमशा ानकसाथसादगीकसाथजड़ीहोतीहिजसरगकऊपरकभीडाईनहीहोता

कभी-कभीसर वतीकोपीलाकपड़ाभीपहनातहबसतऋतमजबउनकीपजाहोतीहयहइसिलए य िकबसतमजोसरस कफलहोतहवपीलकलरकहोतहल मीकारगहमशाअथभिमकसाथजोड़ाजाताहऔरबािरशकपहलअगरआपखत कीिमटटीदखतोवहलालरगकीहोतीह य िकउसजोताजाताहऔरबािरशकबादवोहराहोजाताहइसकामतलबपहलवकमारीहऔरउसकबादवोमाताहतोकमारी पमजोदवीहोतीहवोदगामाकाकमारी पहतबलालकपड़होतहजबवमाताबनजातीहगौरीपजनकसमयmdashवगणशकीमाताहबबईमइसपजाकोबहतमनायाजाताहवहाहररगकीसाड़ीपहनातहलालरगकमारीकसाथपावरकसाथजड़ाहलालरगर तकारगहशि तकारगहतोइनसबअलग-अलगरग सअलग-अलगआइिडयाज़आरहहकहानीकमा यमसकपड़ कमा यमसहमारसबकॉिशयसमा डअचतनमन

सअलग-अलगपहलआतहऔरहमारजीवनऔरसोचमघल-िमलजातह

अगररगोकीबातहोरहीहतोऐसानहीहोसकतािकहमहोलीकीबातनकरयहकसश हई

उसकीएककहानीहक णजबब चथतोवअपनीमातायशोदाकपासजातहऔरकहतहिकउ ह नउनकोकाला य बनायाजबिकराधागोरीथीmdashऐसाअ याय य यशोदाह दीकाप टउनकगालपलगादतीहऔरकहतीहअबउनकारगबदलगयाहक णउसकबादराधाकिलएकालाजामनलातहऔरउनकोआखबदकरनकोकहतहतािकवउ हजामनिखलासकलिकनशरारतकरतहएवोजामनकारसउनकगालपरलगादतहऔरकहतहअबवहभीकालीहोग

एकऔररगहजोबहतइपोटटहहमारकलचरमवहहसफ़रनिजसहमकसरीकहतहजोहमारपिडतहवोभीकसरीपहनतहहनमानजीकाकलरभीकसरीहऔरकसरहरशभकायमइ तमालहोतीहइसका यामह वह

कसरीकोभगवारगभीकहतहऔरयहहमारनशनल लगमहतोआजकलिहदधमकोकसरीरगसजोड़ागयाहलिकनअगरआपिह टरीमदखतोऐसानहीथािह द वको यादातरलालरगकसाथजोड़ाजाताथाउसर त-चदनकहतथअगरआपगणशजीकीमितयाहनमानजीकीमितयावाराणसीमदखगतोवलालहवोधीर-धीरसमयकसाथऑरजकीतरफजारहाहइितहासकारऔरकिवयहजाननकीकोिशशकररहहिकयहसडनलीऑरजकहासआया यादातरयहभगवारगमोजि टकआडरसजड़ाहआहलिकनिहदधमकीजोपर पराहमदोहराऊगाmdashउसमएकवरािगय कीदिनयाहोतीहऔरएकगह थ कीदिनयाहोतीहऔरवरागीभगवारगपहनताहलिकनजोगह थहोतहवोहररगकाकपड़ापहनतहऔरउसमलालरगबहतमह वपणहोताहपीलानीलासफ़दभीतोअचानकसफ़रनकीइपोटसकसबढ़ीशायदइसिलए य िकजोस यािसय औरमहत कीदिनयाहवोबहतशि तशालीबनगयीिपछल1000साल महमयभीमाननलगहिकवहीहमारग हजबिकऐसानहीहहमारीपर परामशादी-शदाग भीहस यासीभीहहरपरकारकग ह तरीग हप षग हहरजाितकग हलिकनकहीनकहीस यासकसाथिह द वजड़नलगाशायदबौ धमस यागजड़नलगाइनकग आव तर कोमह विदयागयाग आव तरधीर-धीरभगवाहोगयाभगवारगकसरीरगकाहोगया

कसरीरगटाइगरबाघकारगभीहटाइगरइज़एसोिसएिटडिवदपावरजबफरीडम टरगलश हआथातबलोकमा यितलकनकसरीरगकोबहतमह विदयाकसरीकामतलबभीहटाइगरऔरयबलऔरपौ षसजड़ाहतोयहमस यिलिनटीप ष वसजड़ाहवरा यसजड़ाहएकऔरकारणहोसकताहह दीऔरकमकमयपजामबहतइ तमालहोतहअगरआपह दीऔरकमकमकोिमलातहतोऑरजकलरिनकलताहशायदलालरगबहत टरागथाउसकोमाइ डकरनकिलएआपह दीिमलातहऔरउससकसरीरगिनकला

यादातरकसरीरगबर चारीदवतापहनतहजसहनमानपरक णकभीनहीपहनगक णहमशापीता बरयापीलारगपहनगतोयहभगवारगहमशावरा ययाबर चयस यादाजड़ाहआहऔरयहमॉडनज़मानमयहिह द वसभीजड़गयाह

कालारगहमारक वरमअशभमानाजाताहलिकनसाउथमअय पाकभ तकालापहनतहऔरहमकालीदवीकीपजाभीकरतह

िहदधममकोईभीचीजिफ सडनहीहोतीहमशाबदलावआत-जातहिह टरीसचीज़बदलतीह योगरफ़ीसबदलतीहजोनॉथमहोताहवोसाउथमनहीहोताजोई टमहोताहवोव टमनहीहोतातोजबहमकहगिकहमारधममयहरगअशभहतोवोकवलएकपरातमहोगायाएकसपरदायमहोगाभारतबहतबड़ादशहऔरिहदधमबहतहीिवशालह ाननहोनककारणलगताहमरघरमयाबग़लमजोहोरहाहवोपरभारतमहोरहाहऐसानहीह

अबजसकालरगकिलएहमनकहाहिकपरो लमह य िककालारगजाद-टोनसजड़ाहलिकनकालारगपजामभीइ तमालहोताहऐसीख़ासपजाहजहाकालारगइ तमालहोताहजसअगरिकसीकीआकि मकम यहोजायतोकालारगइ तमालकरगअगरआपकोअगमिलटरचरकबारमपताहतोयहशभ-अशभजगहकसाथबदलजाताहऔरअगरआपदखतोअय पासपरदायकलोगजोकरलमरहतहवकालारगपहनतहअगरइसकाकारणढढगतोभीआसानीसनहीिमलगाआपकवलअदाज़ालगासकतह य िककरलममि लमबहतहिहदभीबहतहतोजोहजजातथवसफदरगपहनतथतोशायदअय पालोग नकहािकवसफ़दनहीकालारगपहनगदसराकारणयहहोसकताहिकअय पाकमिदर मकवलबरा णहीनहीहरजाितकलोगजातथबरा णसफ़दपहनतथतोभ त नकहािकहमकालापहनग

कोईरगशभयाअशभनहीहोतावोि थितय किहसाबसबदलजाताहजसआयवदमकहगिककोईदोषअ छायाबरानहीहोताउसकअनपातमगड़बड़ीहोसकतीहिह दधममभीकछअ छायाबरानहीहनहीतोहमअपनबालसफ़दकरवानपड़गगीतगोिव दमएकफमसलाइनहजहाराधाक णकऊपरग साहऔरकहतीहlsquoमझकालादखनाभीनहीrsquoवअपनबालऔरभव कोसफ़दडाईकरनाचाहतीहऔररातकोघरसबाहरनहीजानाचाहतीउनकीजोसखीहोतीहवोबोलतीहlsquoअ छातोअगरआखबदकरोगीतोकालारगहीिदखगातोकालसकहाभागकजाओगीrsquo

5

िशविशवितरमितकअिभ नअगहउनकाजो पहवहभड़कीलाहआपिशवकइितहासकबारम याबतासकतह

िशवकाइितहासबहतपरानाहवद मभीउनकािज़करहऔरइदरसयअि नवायकािजक़रहलिकनिशविव णकानाम यादानहीआताहवद मिशवकानामआताहऔरउनकाजोपरानानामह दरवहआताहबहतसार तोतरिह सह दरकजस दर तितया दर तरोतऔरवहाऐसालगताहिककिवभयस दरकबारमिलखरहाहउ हवन पितय सजोड़ाहआहपशओसजोड़ाहआहकहतहिकइडसवलीिसिवलाइज़शनिसधघाटीस यतामभीशायदिशवकीपजाहोतीथी य िकवहाकीमोहर मयोगीबठहएिदखायागयाहितरशलकसाथवद म दरकानामआताहलिकनिशवयाशि तकाजसश दहवसानहीहउनकासदभवन पितकसाथजगलकसाथजड़ी-बिटयऔररातकसाथडरयािव मयकसगआताहmdashजसिकउनकानामनहीलसकतऐतरयबरा णभीकहतहिकइनकानामभीनहीलनाचािहएय कश आतमलिकनय कप चातउनकानामलसकतहवबहतपावरफलदवताहलिकनउनकबारमकोईकहानीनहीिमलतीिसवायपराण कजोबौ कालकबादआएह

यजोकहािनयाहयहािशवकीशादीकऊपरबहत-सीकहािनयाहयहबातआ चयचिकतकरनवालीह य िकपौरािणककालकपहलब कालआयाथाऔरब कालमवरा यकामह वथापौरािणककहािनयाmdashरामायणमहाभारतिशवपराणकीकहािनयाआ जहापगह थजीवनकोऊपरबहतमह विदयागयाहमदखतहिकपौरािणककथाओमवदकजोपातरहवोनईभिमकाललतहगह थजीवनऔरवरागयजीवनकबीचि लयरटशनह

िशवकमिदरबननश हए2000सालपहलmdashजसकलाशऐलोरामबरीहद वरमिदरतनजावरमिफर1000सालपहलबहतबड़-बड़िशवमिदरबनजोयदशातहिकिशवएकबहदचहतदवताबनगएशवमठश होजाताहजोव णवमठऔरशा तमठकीबराबरीकरतहजससाउथमअयरऔरअयगारकाकिपटशनहोताहवसाहीशवऔरव णवकापरभारतमएकदसरकीपरित पधामरहतहिशवकाइपोटसिपछल2000सालमबढ़ाहतोइडसवलीसिशवकबारमउ लखशायदश हआउसकबादवदमशायदकछश दआतहआजकलजोहमउनकीफोटोज़दखतहmdashभभतलगाएहएहाथीयाबाघकाचमपहन

औरसापलपटहएहmdashयहसबपराण कसमयहआ

कईकहािनयोमिशवयोगीहऔरकई टोरीज़मवगह थहआपकहरहहिकवोदोनोहलिकनअसली प याहउनका

इससमझनकिलएहमबौ धमकऊपर यानदनापड़गाकहानीइसपरकारहिकजोिस ाथगौतमथवकिपलव तकयवराजथऔरशादीशदाथऔरउनकाएकब चाथासबकछथामगरवोख़शनहीथmdashउनकोलगािकबीमारीआनवालीहबढ़ापाआनवालाहम यआनवालीहतोजीवनमबहतदखहवदखसमि तचाहतथतोउ ह नस यासिलयाघर-बारसबछोड़कउ ह नतप याकीिजससउनकोसमझआयाइ छाऔरकामदखकाकारणह

लिकनिशवपराणमइसकीिब कलऑपोिज़टकहानीहिहमालयपवतकऊपरिशवएकयोगीरहतहिज हदवीयानीगौडसआककलाशपवतसनीचलआतीहऔरउनकसाथवशादीकरतीहतोजोस यासीथावहगह थबनजाताहतोदोन कहािनय मयहदोन एकदसरसउलटचीज़ होरहीहऔरदोनबहतइपोटटह

तोबिसकलीयहाएकटशनहवयोगयावरा यकीतरफजारहहऔरदवीउनकोभोगकीतरफलजारहीहऔरशादीकबादउनका पपराबदलजाताहतोसडनलीहीइज़अ यिज़िशयनववीणापकड़तहहाथमऔरवीणापानीबनजातहवीनाचतहतोनटराजबनगएरामायणमहाभारतमिशव-शि तकीकहानीसनातहजबहमततर-शा तरकबारमबातकरतहतोहमशायकहानीबताएगिकपावतीनिशवसएकपर नपछाऔरउ ह नउ रिदयाअबटोरीटलरकहानीकारबनगए कॉलर ानीबनगएmdashइसकपहलतोवहिब कलगभीरथआखबदथीवोिकसीकसाथबातनहीकरतथअबबातकरतहऔरबहसभीदवीनउनकोदिनयाकसाथएगजकरिदयािशववहहजोदिनयाको यागचकहऔरशकरवोहजोदिनयाकहतोयदोफॉमिनकलकआतहपराण म

िव णककईअवतारहजसिकरामऔरक णलिकनिशवकअवतारनहीह पहऐसा यो

िशवकफॉमजहलिकनवथोड़अलगपरकारकहिशववरागसससारकीतरफआतहऔरिव णससारमरहकभलोककीतरफआतहऔरयहापवोज मऔरम यअनभवकरतहतबउसअवतारकहाजाताहवकठसवोऊपरसनीचआयतोअवतरणिकयाह

िशवकी टोरीज़मउनकासमयसज मऔरम यसकोईलना-दनानहीहवपरहइससबसऔरइसिलएउनकअलग-अलग पहोतहनॉथइिडयामफमसजो पहवहहभोलनाथका पिजसकोकछदिनयादारीसमझमनहीआतीएककहानीहिजसमरावणउनकपासआताहऔरएकबहतअ छागानागाताहऔरिशवबहतख़शहोतहऔरउनसपछतहिक याचाहतहोऔररावणकहताहlsquoमचाहताहिकआपकीप नीमरीप नीबनजाएrsquoिशवकहतहहाठीकहललो

य िकभोलनाथहउनकोसमझमनहीआतािकप नीकामतलब याहतोपावतीजानजातीहिकउ हहीपरोबलमहडलकरनापड़गा

दसरा पहोताहभरव पबहतहीग सबालाछोटी-छोटीबात मइतनाग साआजाताहउनकनाख़नबढ़जातहआखलालहोजातीहबहतहीभयानक पहोताहभरवभरव पमउनकसाथक होतहभतहोतहभयसआताहभरवऔरवोभयकर पधारणकरलतह

औरएक पहोताहआशतोषयानीिजसग साभीज दीआजाताहऔरज दीठडाभीहोजाताहअगरआपमाफ़ीमागलतोआसानीस माकरगआपकोएकऔर पहअधनारी वरजोआधाप षऔरआधा तरीहवअपनीप नीसइतना यारकरतहिकअपनशरीरकाआधाभागउनकोददतहतािकवदोन हमशासगरह

कछत वीर मिशवकोवरागीिदखातहपरउनकसगशि तऔरउनकब चहजोिदखातहिकवस यासीऔरगह थदोन हजसहमारमडसअलग-अलगहोतहइमोशनअलगहोतहऔरहमिसचएशनकिहसाबसबदलतहतोभगवानकभीकई पहोतहलिकनवहयोगीिजनकोदवीनभोगीबनायािदयाह

मिदरोमरामकीक णकीऔरअ यभगवानोकीमितयाहोतीहलिकनिशवकमिदरोमउनकीमितनहीहोतीहऐसा योह

वदमतर ाराऔरय क ाराकछबातबतानाचाहतथउपिनष नवद समीिनगिनकालनकीकोिशशकीइससवदातकाज महआयानीवद काअतउपिनषदमआ माश दबहतइपोटटहोजातीहऔरपछाजाताहआ माका पयाहआ मातोिनराकारहऔरमझआ माकीपजाकरनीहतोमकसक तोहमनउसकोएक पिदयाहिशविलगकामतलबवोआ माकाएक पहयएकपहलीहिकिजसकाकोईनहीहोताजोिनगणहउसआपकससगणबनारहहोmdashइसिलएिशविलगिशवमिदर म थािपतकरतह

यकहानीबताइएिजसमगगािशवकीजटाओसबहतीह

गगाकोदखतोनदीहजोअि थरहिशवपहाड़कऊपरबठतहि थरपहाड़आ माहऔरनदीपरकितयदोन उलटहतोआ माऔरपरकितकबीचकीबात-चीतिशवऔरशि तकासवादहजोि थरह

कहानीयहिकएकराजाहसागरिजनकसबबटमरगएहऔरवसोचरहहिकमरबट कापनज महोगायानहीकिपलामिनभगीरथसागरकपोतकोबतातहिकअगर वगसगगाभलोकपआजाएऔरउसनदीमआपअपनिपताऔरचाचाओकीराखिवसिजतकरदोतोउनकापनज मज़ रहोगातोभगीरथनामकाजोयवकहवहबहततप याकरताहऔरइदरकोपरस नकरताहऔरकहताहिकआपगगाकोबोिलए वगलोकसभलोकआनकिलएगगाकहतीहमआजाऊगीलिकनमराजोफोसहबहावहवहदिनयाकोतहस-नहसकरसकताहबर ाकहतहतमिशवकपासजाओजोि थरहवअि थरचीज कोपकड़सकतहिशवकहतहlsquoमएकजगहबठजाऊगाऔरगगामरसरकऊपरिगर

सकतीहrsquoगगाहसतीहlsquoअगरमिकसीकसरकऊपरिग गीतोवहफटजाएगाrsquoिशवकहतहlsquoदखतहrsquoगगाउनकिसरकऊपरिगरतीहऔरजटाओमफसजातीहउनकीताक़तकमहोजातीहऔरवसाधारणवगसबहनलगतीह

जोपानीहिगगपॉटसिशविलगपिगरताहमिदर मवहगगाकोिसबलाइज़करताहिशवजोहवोवरागीहवदिनयादारीसपरहलिकनजबतकवोदिनयामइ टर टनहीलगतबतकपरॉ लमसौ वनहीहोगाहमारीदिनयाममतलबआ माकोजागतकरनाबहतमह वपणहजसमनकहािकिशवपराणमदवीहोतीहिशवसशादीकिलएतोशादीएकतरीकाहउनकोदिनयाकसाथएगजकरनकािशवबठकतपकरतहयाभागपीकबठरहतहतोवदिनयासअनिभ यहतोउनकोजगानकिलएयसबपरयासहिशवमिदर मभ ततालीबजातहतािकवउठजाएऔरहमारीबातसनिशविलगकचार ओरजोयोिनहवहदवीका पहदवीउनकोकसकपकड़करखतीहतािकवहभागनजाएउनकीप नीगौरीउनकोपकड़करखतीहगगाउनपरपानीफकतीहऔरभ ततालीबजातहतािकवहउठऔरउनकीबातसन

िशवकामिदरकहीभीहोसकताहmdashपड़ कनीचशमशानभिममबड़ामिदरबनानकीआव यकतानहीहजसक णकमिदरबड़-बड़भ यहोतहिव णकमिदररामकमिदरभ यहोतहिशवकीमितएकिसपलप थरकीहोतीहएकसाधारणिशविलगहोताहऔरउसकऊपरगगाबहरहीहऔरनीचयोनीक पमदवीहयहकाफ़ीहmdashआपवहाबलकाप ाफकसकतहोक ाभीवहानाचसकताहकछभीकरसकतहोवभोलबाबाह यादाकछिडमाडनहीकरतयहापहमक चादधभीचढ़ासकतहदसरमिदर कीतरहनहीजहाम खनचढ़ानापड़ताहआजकलवसकछलोग नइनसबचीज़ का यवसायबनािलयाहलिकनिशवभोलहउनकोिसपलचीजपसदहडायर टहअगरग साआताहतोबहतग साआताहऔरअगरशातहतोएकदमशातहोजातहभागपीकरम तरहतहबहतहीअलगपरकारकदवताहवदवयाअसरमफकनहीदखतहवसबकोबहत यारकरतहरावणउनकािपरयभ तहरामभीऔरहनमानभीकोईतोकहतहहनमानिशवक व पह

िशवअपनीतीसरीआखकबइ तमालकरतह

यहफमसवाक़याहजबपावतीजातीहिशवकपासऔरचाहतीहिकिशवउनकीतरफ़दखलिकनिशव यानमहऔरउ हफ़कनहीपड़तावएकिहलादनवालवाक़यसगज़रहसतीउनकीप नीनआ मदाहकरिलयाहग समिशवनदकाय बरबादकरिदयाऔरिफरदिनयासअपनआपकोअलगकरिलयाअपनीगफ़ामपावतीउ हअपनीओरखीचतीहपरवनहीिहलतइदरसोचतहिकवबीचमआयगऔरचीज़ कोमज़दारबनादगवकामदवकपासजातहजोइ छाओकदवहऔरकहतहआपिशवजीकीतरफएकबाणचलादोकामदवबसतऋतकसाथआतहअ सराओकसाथभीऔरकलाशपवतकीओरएकतीरचलातह

िशवअपनीआखबदरखतहलिकनअपनीतीसरीआखखोललतहऔरकाम

कोभ मकरदतहऔरवहराखअपनऊपरलगालतहतोयहउनकाबहतभयानक पहोताहथडआईतीसरीआखकामतलबहआपअपनीिडज़ायरकोइ छाओकोिड टरॉयकरतहो य िकदिनयािडज़ायरसिनकलीहइसिलएहमिशवकोिड टरायरकहतहउ ह नदिनयाकोिड टरॉयनहीिकयाहउ ह नकामकोिड टरॉयिकयाह

लिकनशा तपर परामदसरीकहानीहजोकहतीहिकिशवकीतीसरीआखदवीकीवजहसआई य िकजबपावतीउनकसामनआ उ ह नकहािकइतनीसदर तरीहऔरउनकस दयकोदोआख सहीकसदखगइसिलएतीसरीआखआगईतािकवउनकापराअनभवकरसक

पहली टोरीस कतमपराणसआतीहऔरदसरीमौिखकहबगालकबॉललोगिशवकीतीसरीआखदतहजोअसलमएकश तरहऔरएकरोमि टकनज़िरयादतहइसशा तपर पराकीकहानीस

6

जीवऔरज तबर ा डमकईपरकारकजीव-ज तहमन यहदवहअसरहनागहयसबकहासआएह

यसबबर ाकपोतहकहतहिकपरकितहमशासथीलिकनजोजीवज तहयसबबर ासआयहबर ाककईमानसपतरथकछकहािनय मवस तऋिषथऔरकछकहािनय मवदसपरजापितथऔरिफरबर ानभीअपनिदमाग़सएक तरीकोज मिदयापरकछकहािनय मकहतहिकउ ह नअपनशरीरसतरीकोज मिदयाऔरअपनिदमागसऋिषय कोज मिदयािफरइनऋिषयकोएकप नीदीिजनसअलग-अलगपरकारकजीव-ज तपदाहएजसक यपऋिषकीदोपि नयाथीएककानामथािदितऔरदसरीकाअिदितअिदितसआिद यआएिजनकोहमदवकहतहऔरदीितसद यआयिजनकोहमअसरकहतहक यपऋिषकीअ यपि नयाभीथीजसिकिवनीतािजसनग ड़प ीकोज मिदयाऔरदसरीप नीहकद िजसननागब च कोज मिदयाऔरएकहसरासािजसनरगनवालजानवर कोज मिदयातोयजानवरप ीय सबबर ाकपतरक यपकब चह

इसपरकारवशबनतहndashिपताएकहीहोताहक यपमिनऔरकईकहािनयमबर ा वयलिकनअलग-अलगमाताएहोतीहइसिलयउनकाचिरतरअलगहोताह य िकदहमासआतीहऔरिदमाग़िपतासआताह

बर ा डकअलग-अलगजीवज तकीिवशषताए याह

जोदवहोतह वगमवोिवलासपणजीवनजीतहअमीर कीतरहउनकपाससबसखहोताहवअ सराओकाडासदखतहग धवोकगीतसनतहऔरकछनहीकरतअगरआपउनकोय किलएबलाओगतोजबतकआपउनकोभटनदोवोतबतकनहीआएगऔरजबआएगतोकछदकरजाएग

असर कबारमसोचअलगहअगरआपदवताओकदि टकोणसदखतोअसरउनकिलएएकशरटख़तराहोतहउनकिहसाबसवजलसईषालहोतहजोदवताओकाधनचाहतहउनकद मनहलिकनउनअसर कदि टकोणसदखतोवोकहगिकदवताओनहमाराधनछीनाहऔरअसर कोदबायागयाहरा सवोहजोदसर कीचीज़ कोछीनलताहजसरावणनकबरकारा यछीनाऔररामससीताछीनीय ाशआरएसोिसयटडिवदहोरिडगयानीयधनजमाकरतरहतहऔरिकसीकोनहीदतउनकोहमशाछोटकदकािदखाया

जाताहिवकतहोतहलिकनउनकअलग-बगलहमशास दरि तरय ह गीिज ह नमहगगहनपहनहएह गndashउनि तरय कोभीउ ह नइकटठािकयाह

दवताकोहमशाह डसमिदखायाजाएगाऔरअसर कोअगलीबदसरतिदखायाजाएगारा सकोपावरफलिदखायाजाएगाऔरय कोिवकतिदखायाजाएगासबसस दरग धवकोिदखायाजाएगासग धसज मिलयाहिज ह नअ सरायभीबहतस दरहोतीहअ सराकामतलबहपानीतोवहवॉटरकीतरहहोतीहदटसदयरएससयउनकामलत वहनागाज़आरएसोिसयटडिवदफरिटिलटीऔरमिजकलपावसहोतहउनकपासलोगस सीहोतहडरातहऔरमोहतभीहनािगनिवषक याजसीहोतीहमतलबवहआपकोअटर टकरगीऔरअगरपकड़िलयातोआपकोमारभीसकतीह

अगरदवता वगसआतहतोअसरऔररा सकहासआतह

बर ा डएकम टी टोरीडिबि डगबहमिजलाइमारतकीतरहहजोधरतीकऊपरहउसकोलोककहतहऔरजोधरतीकनीचहउसकोतलकहतहतोदवधरतीकऊपरलोकमरहतहऔरअसरपातालमधरतीकनीचरहतहपातालश दपाndashतालमसआताहमतलबपरकनीचकईलोगकहतहिकअसरय नागावद सनहीआएहयनोनविदकटरिडशनसआएहजसजाितय औरजनजाितय सिह दइ ममएक टरीमऑफथॉटवद सआयाहअसरश दकाइ तमालवद महोताहलिकनवभगवानकबराबरहोतहलिकनपराण मअसरिवलनबनजातहऔरउनकोधरतीकनीचरहनापड़ताहगीतामवनकमरहतहतोआपदखगिकउनका टटसिश टहोनलगताहतोइसिलयदवदवीअसरनागाय ससबअलग-अलगपीिरयडसऔरअलग-अलगक यिनटीसआएऔरइनकीकहािनयापराण मसि मिलतहोगई

अमतमथनकीकहानीहमनसनीहइसकारह यबताइय

मरनकाडरहरजीव-ज तकोहोताहलिकनदवताओकपासएकऐसीचीज़हिजससवहमरतनहीहयानीवअमररहतहतोवद सपराण तकयहकॉ स टबहतइ पोटसपाताहएकसागरहजोदधकासागरह ीरसागरिजसकोकहतहमानतहिकअमतउसीमिछपाहआहलिकनजोसबसपरानीकहानीहअमतमथनकीवहअमतकबारमहहीनहीइसकहानीकिहसाबस ीरसागरमल मीिछपीहईथीएकबारऋिषदवासाआएऔरइ दरनउनकीइ स टकीउनकोइ नोरकरकदवासाकोबहतग साआयाऔरउ ह नइ दरकोशरापिदयािकउनकीसारीधन-दौलतचलीजाएगीवअपनाशरीयानीलकभीगवादगऔरयहशरापस यहोजाताहल मी वगछोड़क ीरसागरमिछपजातीहदवताबहतअपसटदखीहोतहऔरल मीकोवहासिनकालनाचाहतहलिकनउनमइतनापॉवरनहीहोतावअसर कीमददलतहनामलीकहािनय मदवऔरअसरहमशाझगड़ाकरतहलिकनइसबारविमलकमथनकरतहऐसालगसकताहिकवहर साकशीकररहहजहापकवलएकपाटीहीजीतसकतीहलिकनमथनमऐसानहीहोताफोसऔरकाउ टरफोसिरज़ टलातह य िकजबएकखीचताहदसराछोड़दताहमथनमचिनगहोताहयािनजसदधस

म खनिनकलताहइसीपरकारल मीयाअमतभीिनकलसकताहलिकनबहसकरककछनहीिमलसकताउसीपरकारजबदोदशबहसकरतहतोम खननहीिनकलगायानील मीनहीआएगी

यहाएकिफलोसोफ़ीहमथनसकईचीज़औरपराणीिनकलतहऔरसबकाअपनामह वहजसहमसनतहप षाथमधमअथऔरकामहोतहधमकिच हहहाथीऔरघोड़ाअथकिच हहपिरजातकापड़कामधनगायऔरिच तामणीकामकिच हहरोमािटकमनलाइटअ सराएऔरबा नीतोअमतमथनमयहसारीचीजिनकलीजोसासािरकजीवनndashगह थीकिलएचािहएइसिलएअमतमथनकाउ चारणशािदय मभीहोताहतािकघरमधमअथऔरकामह अमतमथनममो कीबातनहीहोती य िकवहस यासकबारमहयिस ब सिच हगह थजीवनकबारमहजोदव औरअसर ककॉऑपरशनतालमलसआताह

फाइनलीअमतिनकलताहऔरजबअमतिनकलताहतोपॉयजनज़हरभीिनकलताहतोयहयिदखाताहिकआपनचरसजबभीकछलतहतोटॉि स सभीिनकलतहआईिडयायहहिकनचरससबकछिमलताहलिकनउसकयरयानसहडलकरनापड़ताहइसएककहानीसबहतसआईिडयासिनकलतह

लोगनागोको योपजतह

नागइजअवरीइटरि टगका स टइनपराणाज़नागहमशालड़तहग ड़सनागज़मीनपररगतहजबिकग ड़आकाशमउड़तहयहाएककाि फ टिवरोधिदखताहndashिकरचरजोगराउ डमरहतहऔरजोिकरचर काईमरहतहउनकबीचमनागहमशाधरतीकनीचरहतहिजसकोकहतहरसातलदल डऑफरसावहामिणऔरखज़ानहोतहनागलोककारसातलहमशाधनसजड़ाहोताहमहाभारतमउ लपीकपासनागमिणहोतीहजोसबकछठीककरसकतीहिदसल डइजऑलसीएसोिसयिटडिवदफरटीिलटीलोगयहमानतथिकनाग कपासरीजिवनिटगपॉवरसहिजससवहअपनाि कनबदलसकतहऔरकभीबढ़नहीहोतनागकीपजाहमफरटीलीटीउवरताकिलएकरतहतािकहमारब चह धनआएअ छीफसलहोयहसबकछगह थजीवनसजड़ाहआह

रा सय औरअसर याएकहोतह

अगरआपकॉिम समदखोतोसबकोकालारगददतहपर तयसबअलग-अलगहअसरवोहजोदवताओकसाथलड़ाईकरतहदवता वगमरहतहऔरअसरपातालमरहतहरा सइ सानकसाथलड़ाईकरतहजसरामऔररावणकीलड़ाईराममन य कराजाथऔररावणरा स कायहलड़ाईभ-लोकमहोतीहरा सहमशाजगलमपाएजातहउ हहमबारबिरय सजगलीकहतहरामायणमकहतहिकरावणऔरकबरभाईथकबरय काराजाथाऔररावणरा स काऔरदोन िवशरवाकब चथक यपकीतरहिवशरवाभीबर ाकपतरथउनकीदोपि नयाथीएकप नीसरा स काज महआऔरदसरीप नी

सय काजसदवासरहमशालड़ाईकरतरहतहनागऔरग ड़हमशालड़ाईकरतहउसीतरहरा सऔरय भीलड़ाईकरतहय निजतनाधनएकितरतिकयाथालकामजमाकरकरखाथालिकनरा स नयहधनछीनिलयाऔरसाउथसनाथभजिदयाअलकायाअलाकाउ रमहकलाशपवतय काघरहजबिकलकारा स का

इसकाकोई योितषीमह वहोसकताहयापौरािणकभगोलसकछसबधयहयदशाताहिकहरफोसकाकाउ टरफोसहोताहजसदव-असरग ड़-नागारा स-य यहएकथीमबार-बारपराण मआतीहयहटशनइसिलयहतािकबल सआएबड़ीबातयहिकअगरर साकशीहोतोिफरिहसाहोगीलिकनअगरमथनहतोतालमलहोगाउ पादकताबढ़गी

राहऔरकतअसरहिफरभीहमउनकोपजतहऐसा यो

एककहानीहअमतमथनमिकएकअसरनजबअमतिपयाथातबिव णनउसकासरकाटिदयाथातोजोसरहवोराहबनताहऔरजोबॉडीहवहकतबनताहराहिम सडीमनऑफ़एकिल सगरहणकारा सऔरकतकामतलबहिदशाहीनधमकतजोअशातउजाहतोहमइसनगिटवएनजीकीपजा य करतहय मदोन दवताओऔरअसर काआ ानिकयाजाताहयहनईसोचहिकदवतापरअ छहऔरअसरकवलख़राबहटरिडशनलीदोन कीपजाकरतह य िकदोनफोसऔरकाउ टरफोसहअमतम थनमदिनयामअलगपरकारकफोससहजोआपकोअ छनालगलिकनवदिनयाकिलएआवय कहपोज़िटवफोससकीव यनगिटवसहीबनतीहइसिलएिह दइ ममदोन कीपजाकरतह

िशवकमिदरमरावणकीभीमितरखीजाएगीभलहीवहरा स य नहोहमलोगसबकीपजाकरसकतहचाहवहअसरह रा सह नागह य ह पड़ह याप थरह इटसअबाउटहाउमचयकनहिडलआपकािदलिकतनाबड़ाहआइिडयायहहिकसबकोइ लडकरनाहहमिशतलामाकीभीपजाकरतहजो मॉल-पॉ सचचकसएसोिसयटडहजरीमरीकीभीपजाकरतहजोकोलरासएसोिसयटडहहमउनकोर प टदतहऔरहमकहतहिकहमारघरमतआइय

अबहमजयऔरिवजयकीकहानीबताइएिजनकोशरापिदयागयाथािकवहप वीमज मल

यहकहानीहचारबरा णमानसपतर कीजोएकबारिव णसिमलनजातहलिकनउनकोगटपरोकिदयाजाताहिकविव णसनहीिमलसकत य िकिव णसोरहथउनमानसपतर नउनगटकीपसकोशरापिदयािकउनकोभलोकमतीनबारज मलनाहोगापहलअसरक पमिफररा सक पमऔरफ़ाइनलीइ सानक पमवगटकीपसिजनकानामजयऔरिवजयथािव णकपासजातहऔरकहतहिकहमशरापम तकर य िकहमअपनीडरयटीकररहथिव णकहतहिकवहयनहीकरसकतऔरउनकोप वीपरज मलनाहीहोगालिकनववादाकरतहिकवउनकासाथकभीनहीछोड़गऔरभलोकमउनकीम यहमशा

िव णकअवतार कहाथ हीहोगीरीबथककॉ स टमआपकप ययापापकमकिहसाबसआपदवयाअसरयाय याकोईजीव-ज तयािपशाचबनसकतहयहकहानीयबतातीहिकहमसबएकदसरसजड़ह

िजसकोआपएकजानवरहोनककारणनीचादखतहोइसजनममवोशायदिपछलज ममआपकाभाईयामाहोसकतीहlsquoवसधवकट बकमrsquoएकफ़मसफरज़हिकपरीदिनयाएकफमलीएकपिरवारहयआजकलटरवलशोजमकाफ़ीइ तमालहोतीहपरइसमहसबससगहोनऔरसबकजड़होनकाभाव

7

इदरइदरकोदवताओकाराजामानतहलिकनजसहमितरमितकीपजाकरतहवसहमइदरकीपजानहीकरतऐसा यो

िहदधमसनातनमानाजाताहलिकनइितहासकिहसाबसिसफ़4000सालपरानाहजबवद कीरचनाहईवद मइदरकावणनहऔरअि नऔरसयदवकीतरहउनकाभीआ नहोताथाइदरश दइिदरय सआताहतोकहसकतहइदरशरीरकदवताह

पौरािणककथाओमजो2000सालपहलआ एकनयाश दिनकलताहndashभगवानndashजोआ माकोकहतह

दवताओकीदिनयाबाहरीदिनयाहपरकितकीदिनयाहस कितकीदिनयाहलिकनभगवानकीदिनयाआतिरकहिदमाग़ीहमनकबारमआ माकबारमहसनातनहयहाएकबदलावहविदकपर पराकीबाहरीदिनयासपौरािणकदिनयाकीओरजोआतिरकहतोइदरजोबाहरीदिनयाकदवताहिजनकोवद मइतनीमह विदयागयावोपौरािणककालममह वपणनहीरहइसिलएउनकिलएमिदरकीरचनानहीकरीगयीय मआ वनहोतथलिकनमिदरनहीबन

इदरकबारमयभीकहाजाताहिकवोबहतहीआरामदायकिवलासपणजीवनजीतथउनकपाससबकछथािफरभीवोअसरोकसाथहमशाझगड़ा योकरतथ

इदरकवलिहदधममहीनहीबौ धममभीहऔरजनपर परामभीहविवलािसताकदवहऔरिजसलोकमवोरहतहइदर-लोकउस वगकहतहवहाएकबागहिजसकानामहनदनकाननवहाक पत हवहएकऐसापड़हिजसकनीचखड़होकरआपजोभीमागलोिमलजायगाउनकपासगायहकामधनवहभीइ छाएपरीकरतीहउनकपासएकर नहिचतामिणउसहाथमपकड़लोइ छाकरोऔरवहइ छापरीकरदगामतलबइदरकपाससबकछहवपरिदनअ सराओकानाचदखतहगधवोकागानासनतहndashबिसकलीहिवगएपाटीऑलदटाइमसारासमयउनकाऐशकरनमबीतताह

लिकनअसरहमशा वगकऊपरआकरमणकरतहइससयहपताचलताहिकएकराजाहजोअमीरहिजसकपासधनधा यऔरसपि सबकछहलिकनशाि तनहीहवोहमशाभोगचाहतहभोगउसइिदरय कासखदताहमटीिरयलभौितकदिनयाकाराजाहवहलिकनयहनहीसोचताहिकअगरमर

पासधनहतोदसर कपासधननहीहिजसकोअगरज़ीमहमकहतहlsquoहवएडहवनॉटrsquoतोिजसकपासनहीहोताहवोतोज़ रआपकऊपरआकरमणकरगय िकजोआपकपासहवोउनकपासनहीहआपकपासभोगहउनकपासनहीहतोएकपरकारकाउ हदखहदवऔरअसरभाईहसौतलभाईndashलिकनवबर ाकपतरहदवताअमीरहऔरअसरग़रीबहएककपाससबकछहएकवगमहऔरदसराएकपातालमहयहपिरवारमझगड़कीतरहहीहजहासबधनकबटवारपरलड़तहआपकहसकतहिकयसमझायाजारहाहलोग कोजबराजाओकपाससबकछहवएकिवलासपणसखमयजीवनिबतारहहतोजोराजमहलकबाहररहतहवोआपजससखमनहीहआपअपनदरबारमजाकरनाच-गानाकररहहोलिकनबाहरलोग कादखनहीसनरहहोतोज़ रट शनहोगाहीतोवोशायदइसबातकोबतानकिलएउसकोकहानीकमा यमससमझानकिलएउ ह नदवासरसगरामकीरचनाकीह

एककहानीमक णव दावनकलोगोकोइदरककोपसबचातहआपकोनहीलगतािकइदरनइसकहानीमदवताहोनकबावजदअपनीशि तयोकानाजायज़फायदाउठायाह

यहभगवदपराणकीकहानीहजो2000सालपहलिलखीगईयहवहसमयथाजबदवताओऔरभगवानकबीचमतनावथाआजहमदोन कोभगवानकहतहलिकनदवताऔरभगवानदोअलगश दहवजिनयरमनजरऔरसीिनयरमनजरकीतरहहदवतायादवजिनयरहऔरभगवानसीिनयरदवताओकािर ताकवलबाहरीचीज़ सहोताहndashजससयचदरमातारइिदरयाशरीरधन-दौलतलिकनभगवानकाहमशामनआ मासजोआतिरकहक णअपनगोकलवािसयकोकहतहिकदरवालदवताकीपजाकरनसकोईफ़ायदानहीहअपनअदरवालभगवानकीपजाकरोतोवोदरकीदिनयासअदरकीतरफआरहहिजसवषासइदरगाववाल कोसज़ादरहहवोआयनआयअगरवोबहत यादाहयावहबहतकमहतोवहदखकाकारणबनतीहवषाबदलतभाव कासचकहगोवधनपवतठहरावकासचकहजसआ मातोआतिरकससारभौितकससारसमह वपणहोजाताहइदरपरानदवताबनजातहभोगकभौितकदिनयाककहािनय कज़िरयक णकीओरभि तकीओरबदलावहइसबदलावको1000साललग

यहभीकहानीहिकइदरअपनीसबसख़बसरतअ सरामनकाकोऋिषिव वािमतरकीतप याभगकरनकिलएभजतहउनकोइतनीइिस योिरटीघबराहटिकसबातकीहवअसरोसलड़तहऋिषयोसडरजातहhellip

2000सालपहलपौरािणककथाएिलखीगईथीतबउनमएकिवभाजनहआएकतरहकीकहािनयाह वगकीऔरदसरीहवकठकीजोिव णकीदिनयाह वगऔरवक ठमएकफ़कह वगमसमदिधहलिकनसखनहीहवकठमदोनचीजहसम ीभीहऔरसखभीह वगम यादातरभौितकचीज़ पर यानिदयागयाहndashइिदरय कऊपरभोगकऊपरndashतोइदरउसदिनयाकाराजाहजहापरकछपरमान टनहीहतोउसहमशालगताहिकउसकीजोपोिजशनहवो

परमान टनहीहकहतहिक1000य करनकबादआदमीइदरबनताहतोउसहमशालगताहिककोईऔरआकउसकिसहासनकोछीनसकताहतोयकहािनयाइसघबराहटकीमानिसकताकोदशातीहजोसफ़लताऔरधनसआतीहिजतनभीदिनयाकस ससफललोगहजसिफ मइड टरीकलोगयाइडि टरयिल टअगरआपउनकोठीकतरहसदखगतोआपकोउनकीइिस यौिरटीिदखाईदगीउनकीजिलसीई यािदखाईदगीमतलबआपकोइदर विदखाईदगा य िकआ म ाननहीहजबतकआ म ाननहीहोगातबतकसखनहीरहगावोबतानकिलएयहकहानीिलखीगईहइदरकपाससबकछहndashक पत कामधनिचतामणीहऔरअ सराएहतोयहकहानीसमझातीहिकऐसीिजदगीबहतखोखलीहदसरीओरिव णवक ठमआरामसलटहएहऔरउनकसाथल मीभीहndashउनकपासआ म ानहआपकोदोन कीआव यकताहndashल मीकीऔरसर वतीकीभी

यहजोनामहनर दरसर दरिवरदरइननामोमइदरश दका यामतलबह

पराण मइदरस ाहलिकनइदरकाअसलीमतलबहलीडरनताजससर दरदव कलीडरह(सर+इ दर)औरनरदरलोग कालीडरह(नर+इ दर)धम दरधमकालीडरह(धम+इ दर)तोइदरलीडरिशपऔररॉयलटीसजड़ह

असरोऔरइदरकीय कीकहानीसनाइय

इदरकीअसर कसगकीलड़ाइय कीकहािनयाएकजसीहोतीहअलग-अलगअसरहजसअधकाहयामिहषाहिहर य िहर यक यपहपरकहानीएकसीहोगीजसिह दीिफ म कीएकअसरहोगाजोतपकरगाऔरतपकावरदानिमलगाउसबर ासऔरइसवरदानसवो वगपहमलाकरगाइदरकमज़ोरह गय िकविवलासपणजीवनजीरहहउनमकोईशि तनहीहउनकबीचलड़ाईहोतीहऔरइदरहारतहइदरबर ाकपासजातहऔरउनकोउसबचानकिलएकहतहबर ाउ हिव णिशवयादवीकपासभजतहउनमसएकउनकीमददकरतहऔरअसर कोहरातहऔरिफरवािपसइदर वगपहचजातहआपकोलगगािकइसकसाथकहानीख़ महोजायगीलिकनयकभीनहीहोगा य िकवापसएकअसरकाज महोगाऔरयहीकहानीदोबाराघटगी

हमारीकहािनयाचकरीयहोतीहकोईपणिवरामनहीहोतािसफिवरामहोताहइदरसफलताहािसलकरतहआलसीहोजाताहअपनाराज-पाटखोदतहउसपानकिलएमहनतकरतहिफरआलसीहोजातहयहीहोतारहताहशरतचकरयाजीवनचकरचलतारहताह

8

वरदानऔरशरापपराणोमिलखीगईसारीकहािनयोमपातरोकजीवनमबहदबदलावआजाताहिसफएकशरापयाएकवरदानसतोयहशरापऔरवरदान याहऔरहरकहानीमइनकाइतनाउपयोग योहोताह

अपनीिज़दगीमकोईघटनाघटतीहतोहमसोचतहिकयहिकसकारणहआइसकीवजह याहतोयहिसफमन यकीपरकितहपश-प ीनहीपछतयहपर नलिकनमन यकपासिदमाग़हऔरहमशाहमसवालकरतऔरसोचतरहतहहरस यतामअलग-अलगउ रहोतहकछमकहतहिकयहदवताओकीवजहसयहहआहकछकहतहयहशतानकीवजहसहआहकोईकहताहयहभत-परतकीवजहसहोताहवद मयहमाननाहिकजोभीहमारीिजदगीमहोताहहरघटनाहमारीवजहसहोतीहजोभीकायहमकरतहवहएकबीजकीतरहहोताहहरबीजकाएकफलहोताहजसहमनए शनिकयाहउसकाएकिरए शनहोताहइसिरए शनकीवजहसहमारीिज़दगीमघटनाएघटतीहइसिलएअगरकोईअ छीघटनाहोतीहतोकहाजाताहिकतमनअतीतमदसघटयादससालयादसज मपहलकछअ छाकामिकयाहोगाकछप यिकयाहोगाअगरकछबराहोताहतोकहाजाताहिकज़ रतमनकछपापिकयाहोगा

पराण मकईकहािनयाबनाईग तािकआमआदमीकमपापप यकोसमझसकप यसमझानकिलएउ ह नवरदानश दकाइ तमालिकयाऔरपापसमझानकिलएउ ह नशरापश दकाइ तमालिकयावरदानतबिमलताहजबकोईिकसीकिलएअ छकामकरndashउसप यिमलताहअगरआपनिकसीकोचोटपहचाईहतोवोआपकोशरापदगाndashयहापापआताहयहकहानीकहनकातरीक़ाहिहदइ मजिन मऔरबदिध ममकमकऊपरबहतिव वासिकयागयाहिकसीस यतामकमकऊपरइतनािव वासनहीहअगरआपगरीकमाईथोलॉजीयाबाईिबलपढ़गतोवहाशरापऔरवरदानकाइ तमालनहीिकयागयाहअगरआताभीहतोभगवानयादवतासआताहहमारीकहािनय मजसरामायणऔरमहाभारतशरापऔरवरदानमन यभीदतहजसउवशीअजनकोऋिषगौतमअह याकोइ यािद

ऋिषभगकबारमएकिदलच पकहानीहअसर औरदवताओकीलड़ाईकसमयहारतहएअसरभगकआशरममशरणलतहजबदवताउ हभगकआशरममनाहोनपरअसर पहमलाकरतहतोउनकीप नीदवताओकमिखयाइ दरकोडरादतीहबादमजबिव णदवताओकीमददकरनाचाहतहतोव

उनकोचतावनीदतीहतोिव णउनकासरकाटदतहउसीसमयभगआशरमलौटतहऔरयहभयकरद यदखतहदखऔरग सस यिथतहोकरविव णकोशरापदतहिकउ हधरतीपरज मलनापड़गाऔरतीनबारम यकासामनाकरनापड़गा

भगऋिषनभगवानिव णकोशरापिदयाहरकहानीमऋिषदसरोकोशरापदतहndashऐसा यो

ऋिषश दसहमारमनम ानीयािव ानकीत वीरउभरतीहलिकनपौरािणककथाओमऋिषय कीएकिवशषभिमकाहोतीहवो यादातरतप वीहोतहतप वीअपनीशि तयातप(उ मा)कोबचातहजोसमयकसाथबढ़तीजातीहजसबकमपजीऔरउनकीशि तबनजातीहऋिषतप याकरतहतोइसधनकोख़चनहीकरतउनकीसारीइि दरयाक टरोलमहोतीहउनकपाससारीशि तइकटठीहोतीहऔरिफरउससपावरआतीहधीर-धीरउनमओजसआ याि मकऊजाआजातीहऔरउसकबादिसदिधपरा तहोतीहndashपणतापराि तइ यािदउनकीिसदिधमइतनीशि तहोतीहिकदिनयाकोबदलसकतीहऋिषकोयहशि त य चािहएउ हसासािरकजीवनसमि तचािहएमो चािहएलिकनससारउ हमोिहतकरताहसकारा मकयानकारा मकतरीकसअगरउ हकोईखशीदताहतोउ हवउसवरदानदतहएकबारजबउ ह नवरदानदिदयातोवब धनमआजातहकमसवसहीिकसीनअगरउ हदखिदयाहोताहतोउ हग साआजाताहजबग साआताहतोवशरापददतहndashवापसबधनमआजातहसीखयहहिकअगरआपतपकररहहोतोआपकपासशि ततोज़ रहलिकनइसकासहीइ तमालज़ रीहयहआपकोबाधसकतीहऔरमि तसदरकरसकतीहससारपरकितमायावीहवोजो णभगरहndashवोआपकोम तनहीहोनदगीआपकोकछकरनकिलएउकसातीरहगी

याऋिषयोमइतनीशि तहिकवभगवानकोभीशरापदसक

परकितकभीजोिनयमहउनकोसबकोमाननाहीचािहएभगवानपरकितकिनयमकबाहरनहीहवभीपरकितकिनयमकभीतरहमन यदवअसरगधवरा सय िजतनपरकारकभीपराणीहपश-प ीndashसबकोशरापलगसकताहसबकमोकइदरजालमबधहएहजसहमकोईकामकरतहअगरवहअ छानहीलगातोहमशरापलगसकताहअगरवोअ छालगातोवरदानिमलसकताहभगवानभीअ छऔरबरसपरनहीहभगवानऔरमन यमकोईभीिकसीकोशरापयावरदानदसकताहहमारीपौरािणककहािनय मइसबारमिकसीसकोईफ़कनहीहयहहमारिमथक कीअनठीबातहिशविव णबर ासबकोशरापिमलचकाह

यहकौनतयकरताहिक यापापहऔर याप यह

यहएकमि कलसवालहकहानीससमझाताहक णहमशाहीरोहोतहऔरउनककसमामािवलनक णमथराआतहऔरउनकोम लय ममारतहयअ छाहयाबराहअपनिर तदारकोमारनाबराहलिकनलोगकहगिकउ ह न

कसकोमाराजोअ याचारीथाजोबहतअ छाहआप यहीकहलायाजाएगालिकन यायसचमचमअ छाहभगवदपराणमयकहानीआगबढ़तीह

कसकससरजरासधमगधकराजाथउनकीदोन बिटय कीशादीकससहईथीउ हबहतग साआताहिकउनकदामादकोक णनमारावोमथरापरधावाबोलदतहअतममथराकोपराजलाकर व तकरदतहऔरक णऔरयादववशको ारकाजानापड़ताहशरणािथय कीतरह

तोकसकामारनाअ छाथायाबराशॉट-टममअ छाथा य िकएकअ याचारीसमि तिमलगईलिकनल गटममबहतबराथा य िकउनकोमथराछोड़नापड़ातोकमकोआपपापकहगयाप यकहगवरदानकहगयाशरापकहगइसकबारमआपकभीप कीतौरपरनहीकहसकत

ऐसाहोसकताहिकवरदानबराहोऔरशरापअ छाहो

हमसोचनाचािहएिककबअ छाहोताहऔरिकसकिलएअ छाहजसिच सखातसमयबहतमज़ाआताहतोथोड़समयकिलएअ छाहआबादमबीमारपड़सकतहहमारिलएअ छाहोगा य िकहममज़ाआयालिकनजबहमबीमारपड़तहतोजोहमारीदखभालकरतहउनकिलएअ छानहीहोतावसहीपाप-प यकीकहािनय कोअलग-अलगलोग कदि टकोणसदखाजाताहयहजाननकिलएिकसकोफ़ायदाहोताह

जसभी मिपतामहथउनकोअपनिपतासइ छाम यकावरदानिमलताहयहअ छाहयाबराहयहबहतहीमि कलपर नहभी मकहतहिकजबतकक वशकीसारीसम याएसलझनहीजातीवोमरगनहीसम याएकभीख मनहीहोतीवअपनभतीज काज मदखतहिफरउनकभतीज कब च औरउनकब च कोभीदखतहपरमरनकानामनहीलतवबरगदकपड़कजसबनजातहजोिकसीकोबढ़ननहीदताऔर य िकवसारफसलखदहीलतहहरझगड़मबीचमआतहवोनएराजाबननसरोकतहतोउनकावरदानसबकिलएशरापबनजाताहआिख़रकारक णबोलतहबीचमआतहऔरअजनउ हतीर किब तरपरिलटातह य िकहरचीजकाlsquoए सपायरीडटrsquoहोताह

जबिकसीकोवरदानयाशरापिमलताहतोदोचरमसीमापरहोताह यावहकभीबदलताहवरदानऔरशरापकाकोईम यमागह

जबहमग साहोतहतोहमारमहसकछनाकछिनकलजाताहउसकबादहममामागतोभीजोपहलकीचोटहवोनहीजातीवोधागाजोटटगयाहउसको

हमगाठसजोड़सकतहलिकनवापसएकनहीकरसकतहपराण महमशाशरापभीबादमबदलजाताहजसक भकणकीकहानीहक भकणअपनीतप यासबर ाकोखशकरतहबर ाउनकोवरदानदतहक भकणइदरआसनचाहतहलिकनमहसिनकलताहिनदरआसनयािनसोनकीजगहजबरावणयसनताहतोवोबीचमआताहऔरबर ाकोकहताहवहग़लतवरदानमागगयाउसमाफ़करदीिजएबर ाकहतहिकवोवरदानकोबदलसकतहलिकनपराहटानहीसकतकभकणसोएगालिकनछमहीन मएकबारउठगाऔरउस

िदनउसकोईमारनहीसकगापरअगरउसकोग़लतसमयपरउठाओगतोवोमरजाएगातोजोवरदानहोनाचािहएथावोशरापबनगयाऔरिफरउसथोड़ाबदलिदयागया

सबसजानी-मानीशकतलाकीकहानीमग ससभरऋिषदवासाउ हशरापदतहिकिजसपरमीककारणदवासाकीतरफ़अपनधमकोभलग वहउ हभलजाएगाजबऔरऋिषउनसपराथनाकरतहतबवउसबदलदतहndashजबतकउसकीदीहईचीज़शकतलाकपासरहगीउनकापरमीउनकोयादरखगापरिफरकहानीकछऐसपलटीहिकवअलगहोजातहऔरअ तमिमलजातहयहाशरापवहिह साहकहानीकािजसकीवजहसकहानीआगबढ़तीह

हालािकअमरहोनकावरदानसबकोनहीिमलताअसरउसअ सरमागतहय िकदवताओनअमतिपयाहोताहपरवभीअमरनहीहोत य िकपरलयहोनपरसबकछिमटजाताहिककछभीहमशानहीरहतायहसीखह

जबअसरहमशाअमरहोनकीइ छाकरताहतोयवरदानकभीनहीिदयाजाताजसमिहषासरचालाकीसमागताहिकवोदवअसरयागधवकहाथनमरलिकन तरीकिख़लाफवरदाननहीमागतादवताइसीबातकाफ़ायदाउठातहऔरदगाउसमारदतीहिहर यकिशपकोवरदानिदयाजाताहिकनउसकोईऊपरमारसकताहऔरनाहीनीचनाकोईउसिदनममारसकताहऔरनारातमनरभीनहीमारसकताऔरपशभीनहीतोभगवाननरिसहका पलकरउससाझमघरकीचौखटपरमारतहवहनाअदरहोताहनबाहरनापशहोताहनानरनािदनहोताहनारातऔरउसअपनीजाघपररखकरमारतह

हरचीजकाएकतोड़होताहयहतोड़भारितय किलएबहतलाभकारीहजसजबलोगपिडतकपासजातहऔरविसतार मगड़बड़बतातहतोलोगउनसउपायपछतहतोदवताअसरमन यऔरख़ासकरहमशाउपायढढ़तह

सबससमझदारीकाशरापकौनसाह

शरापसमझदारीकनहीहोतहलिकनशरापऔरवरदानकमा यमसकहानीमबहतबड़बदलावआसकतहजसरामायणमहमलगताहिकदशरथइतनबचारह य िकउनकबटरामचौदहसालकिलएबनवासजारहहिफरएककहानीबताईजातीहिककछसाल पहलदशरथनशरवणकमारकोग़लतीसमारिदयाथाउसकअधमाता-िपतानउनकोशरापिदयाथािकदशरथराजाहलिकनपतरिवयोगममरगयहापरहमदशरथकिलएबरालगताहलिकनइसकहानीकबादहमलगताहिकवोउनकपाप काफलहनज़िरयाबदलजाताहिवलनिवि टमबनजाताहऔरिवि टमिवलनयहएकlsquoसमझदारीrsquoकाशरापकहलायाजासकताह

यामअपनपितकोशरापदसकतीह

अगरमन यवरदानदसकताहतोशरापभीदसकताहतोआपदसकतीहलिकनवहपराहोगािकनहीयहज़ रीनहीइसकाकोईसबतनहीह

9

वगऔरनकहम वगऔरनककबारमबताइए

यहापबहतक फयज़नह य िकहरस यतामइसकऊपरअलग-अलगिवचारहऔरभारतमकईस यताएहहमारयहाईसाईधमहइ लामहिहदधमहबौधमहजनधमहसबकअलग-अलगिवचारहोतहतोलोगइनकॉ स टकीिखचड़ीबनाचकहकछस यताएहजोमानतीहिकहमकवलिज़दगीएकबारजीतहएकबारज मऔरएकबारम यविदकपर परामयहमानतहिकहमपनःज मलतहतोएकज मनहीकईज महोतहऔरकईम यहोतीहजहापयहमाननाहिकआपकवलएकबारजीतहोवहायहभीमानतहिकभगवाननकछिनयमबनायहअगरआपउनिनयम कापालनकरोगतोआप वगयाज नतजाओगऔरअगरआपनिनयम कोतोड़ातोआपनकजाओगयाजह नमजाओगजहापपनज मपरिव वासहवहाऐसानहीहभगवाननकोईिनयमनहीबनाएहआपककमोसऔरआपकीअभीकीिज़ दगीसतयहोगािकआपिकसज ममकहारहोगअ छकमकरनपर वगमजाओगअगरबरकमकरोगतोनकमजाओगपरयहा वगऔरनकज नतऔरजह नमजसानहीहndashयथोड़समयकिलएह वगयहाइदर-लोकहइदरकाआकाशमघरऔरनकयहाहलनहीहबि कयमलोकहपातालमयमकाघर

यहाऔरभीजिटलताएहजसपराण मवरतनीनदीहिजसकोमरनकबादआ मापारकरतीहिपतलोकजानकिलएवहाआ मातबतकरोकतीहजबतकपनज मकासमयनहीआतापनज मअगरअ छीजगहहआहतोउसको वगकहतहऔरअगरबहतहीदखीजीवनहोतोउसनककहतहतोयहाएक पकहोगया

यकौनतयकरताहिकआपककमअ छहयाबरह

िहदधममभगवान यायधीशनहीहोतयकॉ स टआताहईसाईधमसयाइ लामसउ ह निनयमबनायहऔरआपकोउनकापालनकरनाहोताहयहाहरस परदायनअपनिनयमबनाएहजसकछकामाननाहिकअगरआपअिहसाकमागपरचलोगतोआप वगजाओगिहसाकरनसआपनकजाओगपररामायणऔरमहाभारतमबहतिहसाहोतीहऔरजोराजपतरहजोयवराजहवोसबतरीयहजसअजनहभीमहयिधि ठरहवसबय करतह

महाभारतसयादआयायजोकहानीहउसमपाडवोको वगमजगहनहीिमली

लिकनजोकौरवथउ हिमलगईइसका यामतलबह

महाभारतकाअ तबहतहीका टरवशलिववादा पदहोताहवहाकमोकीजिटलताकोसमझायाजारहाहऔरयहिकअ छाऔरबरासमझनािकतनामि कलहय कबाद याहोताहपाडवजीततहऔरकौरवहारतहपाडवराजकरतहक तरकऊपरइदरपरऔरहि तनापरकऊपरछ ीससाल किलएउसकबादवोवानपर थलतहऔरकहतहिकव वगकीओरजाएगउनकोलगताहिकउ ह नसहीराजिकयाधमिनभायातोवो वगकीओरचलतहवोमरिबनाही वगकीपराि तकरनाचाहतहवोपहाड़कऊपरचढ़तरहतहलिकनसारभाईएक-एककरकमरनलगतहयिधि ठरउनकीतरफदखतभीनहीदरौपदीकीतरफभीनहीजबवोमरतीहवोसोचतहिजसकोमरनाहउनकायागकरनकासमयआगयाहअगरमरभा यमिलखाहतोम वगजाऊगानहीतोमभीमरजाऊगा

जबवोिहमालयकिब कलऊपरपहचतहतोउ हइदरिमलतहजोउ ह वगमबलातहवोउसकहतहिकसबमवोहीधमराजहतोउ ह वगिमलगायिधि ठरकाएकक ाजोराजमहलसउसकसाथआयाथावोउसभी वगलजानाचाहतहपरइदरमनाकरदतहयिधि ठरकहतहिकवोअपनहमसफरकिबना वगनहीजाएगइदरबहतखशहोतहऔरकहतहlsquoत ह वगमरहनाहीचािहएrsquoयिधि ठरशखनादऔर वागतकबीचअदरजातहतोदखतहिककौरववगमबठहउनकोयक़ीननहीहोतािककौरववहाकसबठहवोभीउनकाभाईकीतरह वागतकरतहयिधि ठरआ चयचिकतहोजातहऔरपछतहिककौरवयहा याकररहहजबिकवअधमीथिजनकीवजहसय हआथाइ दरबतातहिकिनयमकअनसारजोभीक तरमय कररहाथावो ितरयधमिनभारहाथाइसिलएवसब वगमहअगरआपनप यभिममअपनाधमिनभायाहतोआपको वगकीपराि तहोगीआपकिहसाबसवोिवलनहलिकनवोप यभिमममराहतोउसन वगकीपराि तकरलीह

यहसीध-सीधअ छयाबरकमोस यादाजिटलबातहयिधि ठरिफरअपनभाईय कबारमपछतहतोइदरकहतहिकवोकहीऔरहतबइदरउ हलकजातहndashिहमालयकनीचबहतहीभयानकजगहndashवहापबहतहीबदबभरीथीऔरदखभरीआवाजआरहीथीतोवोनकथानककअदरसारपाडवबठहएथऔरतड़परहथवअपनकमोकाफलभगतरहथभीमबहतखानाखाताथातोवोउसपापकिलएअजनबहतइि स योरथादरौपदीभीवहीथी य िकवोपाडवमअजनकोसबस यादा यारकरतीथीनकलभीथा य िकउसअपनस दयकाघमडथासहदवअपन ानकघमडककारणवहाथायिधि ठरकहतहिकउनकभाईय नधमकापालनकराथालिकनउनकीछोटी-सीग़लितय ककारणवोनकमहऔरवोपाखडीकौरव वगमकसपहचगएइदरिफरबतातहिकवक तरकीपावनधरतीपरअपनाधमिनभातहएमरगए

यिधि ठरकोबहतग साआताहवो वगजानसइ कारकरदतहतभीइदरयाक णहमठीकसपतानहीहकौनकहतहlsquoतमनतोसबकछ यागिदयाथाndash

घररा यभाईजबवमरतमनउनकीओरदखातकनहीपरऐसालगताहतमनग सकोनही यागाहrsquoवोकहतहिकउनकिदलमअभीतक लशहऔरग साहlsquoतमनकौरव कोहरायाऔरमारडालाओरउनकककमोकीसज़ाउ हददीछतीससालतमनउनकरा यमराजिकयाndash यावहउनकीसज़ानहीथीपरइसकबादभीतमनउनकोमाफ़नहीिकयाहतमअभीभीभतकाभारिलएहएहोत हवगकीपराि तकसहोसकतीहrsquoजबतकत हारमनमग साहदयानहीहतबतकतम वगकीपराि तनहीकरसकततमपरानीबात कोअपनसाथलकआरहथ

अबयिफ़लोसौिफ़कलकहानीबनगई वगऔरनकहमारीमनःि थितहवगमभोगऔरनकमदखिमलताहपरअगरआपग सा षलालचइ यािदयागनहीसकततो वगनहीिमलगातो वगऔरनकबाहरनहीहमारअदरह

कहतहसबएकही वगयानकमनहीजातndashयहाकोईवीआईपीजगहहोतीहिजसहमबककरासकतहक याइसपररोशनीडाल

ग ड़पराणमकहतहिकअलग-अलगनकहोतहअलग-अलगककमोकिलएndashकोड़गमतलइ यािदयसबजसब च कोडरानकिलएकहािनयाहिककभीबराकामनहीकरनाहजसअलग-अलगपरकारकनकहवसहीअलग-अलगपरकारक वगहएकिबि डगकीतरहकमकिहसाबसआप लोरचढ़ोगअ छकमोससबसऊपरऔरबरकमोससबसनीचयहऊपर-नीचकीसाइिकलचलतीरहगीइसससारकहतहअगरआपकोमि तचािहएतोआपकोकमोसम तहोनाहोगारागऔर षसमि तपाकरआपिबि डगछोड़सकतहोकौरवऔरपा डवभीहमशावहानहीरहगकछसनातननहीयहइसकादाशिनकपहलह

वगमदवीऔरदवतारहतहऔरनकमशतानरहताहलिकनयमराजभीनकमरहतह यायमराजशतानह

शतानपौरािणककथाओमपातरनहीहशतानइसाईऔरइ लामधमसआताहय िकभारतमहमसबिम सहोगएहतोश दइधर-उधरचलजातहअसरपाताललोकमरहतहनकमनहीरहतहउनकिलएअलगजगहबनाईगईहयमराजनकमनहीरहतवोिपतलोककदवताहिपतलोकजहाकमोकािहसाबरहताहवोजजनहीमानजातहलिकनजबआपमरतहोऔरवरतनीकोपारकरतहोयमराजअपनाखाताखोलतहऔरऋणबतातहइसिनयमकिहसाबसवबतातहिकअगलज ममआप वगयानकजाओगपशयाप ीक पमज मलोगअमीरयाग़रीबबनोगबरा ण ितरययाशदरबनोगऔरतयाआदमीबनोगइ यािदयहउनकीइ छासनहीलिकनआपककमोसपताचलगायमराजकीमददउनकाएकाउ ट टिचतरग तकरताहयहदोन फसलालतहिकआपिकसयोिनमज मलोग84लाखयोिनय कबादआपकामन यज महोताहमन यज मबहतमह वपणह य िकमन यकशरीर ाराआपकोमि तपरा तहोसकतीहअगरआपयमौक़ाखोदतहोतोिफर84लाखज म कचकरमफसजाओगतोतप याकरनाअव यकहndashयहएकल बीपरिकरयाह

यमराजकोबहतमज़दारतरीकसिदखायागयाहउनकोकोईसीिरयसलीनहीलतायमराजकीकोईकहानीसनासकतह

यमराजअसलमएकबहतहीटरिजककर टरका िणकपातरहऔरम यबहतनगिटवकॉ स टहहमउसकोजोककिहसाबसिपरज़टकरतहतािकलोग कोदखनहोलिकनयमराजकीकहानीविदककालकीसबसपरानीकहानीहवद मचाहआपकोकछदवीदवताओकानामनािमलपरयमराजकानामज़ रिमलगा

कहतहिकजोपहलाप षथावोदोजड़वाथndashयमऔरयमीऔरकोईनहीथादिनयामयमीयमकोकहतीहlsquoमत हारीबहनह लिकनशायदमझत हारीप नीबननापड़गानहीतोब चनहीपदाह गrsquoयमकहतहlsquoयहठीकनहीहोगा य िकहमभाई-बहनहतोयहनहीहोसकताrsquoयमीमानजातीहउसकबादम यआतीहऔरयमराजमरजातहऔरिपतरलोककपहलवासीयमराजबनजातहवहावोअटकगएह य िकउनकब चनहीहतोउनकापनज मनहीहोसकतापतरश दआताहlsquoपतrsquoसndashमतलबवहनकजहाहमजातहअगरहमनपत-रबटयापत-रीबटीकोज मनहीिदयाहइसिलएहमारीपर परामल ब-चौड़अन ठानहिबनाब च कद पितय किलएजसगयािबहारमएकअलगशरा होताहइ यािद

यमीअपनभाईकिलएरोतीह य िकउ हपताहिकवलौटगनहीउनकआसयमनाबनजातहवहउनकाएकअशहदसरािह साहराितरयारातयािमनीकामतलबहरातकासमयअगरयमिदनहतोयािमनीरातऔरदोनकभीनहीिमलसकतयहपहलदोइ सान कीकहानीहिफरभाई-बहनकीजोकभीनहीिमलसकतनितकवजह सयह पकहोसकताहिकसीपरकारकायहकहानीविदककालससनाईजारहीहइसबार-बारनहीसनायाजासकता य िकयहअटपटीऔरदखददोन हयमिपतलोकमफसरहतहऔरभलोकपरतभीआतहजबम यहोतीहतोम यउनकिलएमहामागजसह

पवजोकीआ माकीशाि तकिलएशरा कदौरानहमकौओकोखाना योिखलातह

यमनौतीनहीहोतीहऐसामाननाहिकजबकोईमरजाताहतोउसकीआ मावरतनीपारकरकिपतरलोकजातीहऔरउसपारजानकबादवोवहाइ तज़ारकरतीहिककबमरापनज महोगािजनकब चहयहापउनकाफज़हआगब चपदाकरनातािकजोपवजहवोपनज मलसकतबतकिपतलोकमउनकोखानानहीिमलताहिपतप कसमयशरा कसमयहमिपतर किलएिपडदानकरतहजहाचावलकगोलदानिदयजातहतीनिपडएकइ सानकतीनभाग कसचकहndashिदमागशरीरऔरआ मायाकछकहतहndashिदमागऔरशरीरऔरकमचावलकोपीसाजाताहदनसपहल य िकिपतर कदातनहीहोतयहमानाजाताहिकयमकसदशवाहककौओक पमआतह

हमजानतहिककौएlsquoकाकाकाrsquoकहतहयहवद मएकमह वपणअ रहहमारीअ रमालाभीlsquoकrsquoसश होतीहसारसवालndash य कबकसndashभीlsquoकrsquoस

श होतहतोकौएकीकावऐसहजसिकहमारिपतपछरहह lsquo याrsquondashlsquoतमअपनीिज़दगीकसाथ याकररहहोrsquo

म यकसमयआपकोजीवनऔरइसकमह वकबारमयादिदलायाजाताहयहाअ नदानमह वपणहआपअ नकबनहोndashस कतमएकश दहमासयाशरीरकिलएअ नकोशआपअ नकीवजहसिज़दाहोपरउसकसाथआप याकररहहोइसिपतप कअन ठानकोइसिलएबनायागयाहतािकआपअपनिपत कोयादकरोऔरअपनजीवनकबारमसोचो

10

शि तशि त याह यायिद यबर ाडीयशि तकािस ातहयािफरशि तएकदवीह

पौरािणककथाएएकिवचारको य तकररहीहअलगअलगतरीकसवो पककाइ तमालकररहीहमहावर काइ तमालकररहीहफॉमकाउपयोगकररहीहकथाएयज़कररहीहदिनयामदोपरकारकीचीजदोपरललफोसचलरहीहएकहमटीिरयलफोसभौितकपरभावजोचीज़ कीदिनयाहयहएकअजीबदिनयाहउसमपराणनहीहोताजोपराण-शि तहवोइनटि जबलिनगणहएकसगणकीदिनयाहऔरएकिनगणकीदिनयाहसगणकीदिनयाहमदखसकतहजोिफिज़ सकिम टरीबाइलॉजीहमिसखातीहलिकनजोपराण-शि तहवोदखनहीसकतमापनहीकरसकतयजोसगणदिनयाहइसको तरी पिदयागयाहऔरिनगणकोप ष पहमारशरीरकदोभागहोतहएकिदखाईदनवालासगणजसहाथऔरपरदसराहहमारामाइ डमनहमहाथपरकोदखसकतहलिकनमनकोनहीदखसकतहाथपरसगणहएऔरमनिनगणहआहाथपरपरकितहोगीऔरशि तहोगीलिकनमनकोकहगआ माजबआ माचलीजातीहतोशरीरिनजीवहोजाताहहालािकआपउसदखसकतहपरकितहमशारहगीयफिमिननसाइडहस कतमकहगनामऔर पकीदिनयानामपकआगहिनगणकीदिनया

सर वतीऔरपावतीऔरल मीयसबदिवयाहउनकीकहािनयोमउनकाजोमह वपणरोलहवोउनकमलकाउ टपाटसमक प षस यादाहकपयाइसकबारमबताए

फिमिन ट पसदखतोएकमल-फीमलिडवाइडहलिकनअगरआ याि मक पसदखतोजोदवताहोतहितरमितndashबर ारचनाकरतहिव णपालनकरतहऔरिशवनाशकरतहअगरदखाजाएतोइनसबश द मिकरयाहजबदिवयकोदखतहतोसर वती ानसजड़ीहईहल मीधनसजड़ीहईहऔरदगायाकालीशि तसजड़ीहईहयसबस ाहऔर याकरणमस ाभीचािहएऔरिकरयाभीचािहएजोमलफॉमसहोतहवोिकरयासजड़हएहऔरफीमलफामस ासजड़हएहदोन जबिमलतहतभीभाषािनकलतीहऐसवोसमझातहिकदिनयामपरकितमधनह ानहशि तह

तीनदवहबर ािव णऔरिशवउनकीतीनदिवयाहजोशि तका पहndashपावतीसर वतीऔरल मी याितरदिवयाितरमितसबढ़करनहीह

दवताऔरदवीकोआपअलगनहीकरसकतहअलग-अलगपर पराएहोतीहजसश तापर पराममानतहिकदवीहीसबसबढ़करहजबिकव णवमानतहिकिव णसबसबढ़करहहरसपरदायमउनकाफविरटभगवानहोताहआ या ममदखाजाएतोिकसीकोअपयाडाऊनपोिजशननहीदीगईहदवीऔरदवताहमशासाथमरहगयहिशवकअधनारी वर व पमभीिदखताहजहावआधनरहऔरआधमादाकईमिदर मदा प यशादी-शदाद पितकज़िरएइसबारमबतायागयाहजसआपशरीरऔरमनकोअलगनहीकरसकतवसहीदवभीचािहएऔरदिवयाभी

कहतहिकिशविबनशि तशवहइसकबारमबताए

यहउससमयकीकहानीहजबिशवकीअपनीओरिवरि तसदखीहोपावतीउ हछोड़दतीहयकहकरिकउ हपावतीकी यादाज़ रतह य िकवउनकभ तका यानरखतीहकछसमयबादिशवएकआकालदखतहिजसमलोगकाशीजारहहोतह य िकवहाकीभिमऊपजाऊहवपावतीकोलोग कोखानािखलातहएपातहऔरउनसखानामागतहयकहतहएिकउ हउनकीज़ रतह

यिवर तीकहानीहलिकनउसकपीछएकिफलोसौफ़ीहजोअजीवहऔरजोजीिवतहउसमफ़क याहजोजीिवतपराणीहिजसमजीवनहिजसमआ माहउसहमशाभखलगगीयहकहानीभखकीकहानीहिशवजीमहानतप वीहभगवानहई वरहतोउ ह नभखकऊपरिवजयपरा तकरलीहयािनिकउ हभखनहीलगतीयहायदवीकहरहीहlsquoआपमहानहोलिकनबाकीसबआपकजोगणहवोआपजसमहाननहीहउ ह नभखकऊपरकाबनहीिकयाहजोआपकभ तभखहउनकिलएआप याकरग याआपउनकोतपकरनकोकहगयािफरउ हखानादगrsquo

म यकालमहमबड़-बड़स यासीिमलऔरउ ह नकहालोग कोिकइ छाएकरनाछोड़दोऔरमि तऔरमो परा तकरलोऔरत नकहािकयहअ छािवचारहलिकनब च कोतोभखलगतीहऔरवरोतहआदिमय नसोचिलयाथािकविकसीधामजाएगऔरवहावरागीऔरस यासीबनजाएगपरशामकोउ हभीभखलगतीथीऔरत नकहािकजबतकआपखती-बाड़ीया यापारनहीकरोगघरनहीचलपायगाइसबातकोपावतीिशवकोबड़ीसादगीसबतातीह

अ नपणािशवकोसमझातीहिककलाशपवतपरशायदभखनिमललिकनकाशीमआमलोग कोभखज़ रलगतीहतोिजनकोभखलगतीहउनकीसवानहीकरगिशवतोिशवजीकलासपवतसकाशीआकरशकरभगवानबनगएशकरजोलोग कोवरदानदतहऔरखानादतहअ नपणािकचनकीदवीजोखानाबनातीहउनकपितिशवहिजनकोभखनहीलगतीवोखानािकसकिलएबनारहीहिशविभ ातनहजोभीखमागतहलिकनअगरउ हभखनहीलगतीतोवोभीख य मागतहवोअपनभ त किलएमागरहह

एकतरफसवोखानाभीदरहहऔरयभीबतारहहिकभखसबचोिजतनाखानालतरहोगउतनीभखभीबढ़तीरहगीयहलालचकोज मदताहइसम

लालचऔरसतोषकबीचमतालमलकीबातभीहिशवसतोषिकबातकरतहऔरशि तखानऔरदसरीज़ रत कीहमलालचऔरवरा यकबीचकासतलनपानाह

अिधकपरिस हदवीमह याकीकहानीदि णभारतमवहाधािमकउ सवमइसपरनाटकहोतहदवीकइस व पकबारमकछबताइए

दवीमहा मयादगाकीबहतहीपरिस कहानीहदगािजनकीपजाबगालमहोतीहदशहरकसमयदगािजनकीपजागजरातमहोतीहजबगरबानाचहोताहउनकिलएनाथमजगराताहोताहबसतकाउ सवहोताहबसतनवरातराहोताहशरदनवरातराहोताहयहकहानीबहतदरसआईहहमारीकहािनय मअगरआपदखतोिव णपराणलगभग1500सालपहलऔरइसकबाददवीमहा मयाकीकहानीआतीहलिकनयदवीबहतहीशि तशालीहशायदलोककथाओमसिनकलीहईह

कहानीयहिकअसरराजार भाऔरराजकमारीमिहशीकीशादीहईऔरउनकएकपतरहआमहीष-असरजोअपनीइ छासिकसीभीजानवरका पलसकताथामहीष-असरकोबहतसालकड़ीतप याकरनकबादयहबर ाकावरदानिमलताहिककोईदवताअसरजानवरया वयितरदवभीउसनहीमारपायगमहीषअ यिधकशि तपालताहऔरइ दर-लोककसारदवताओकोभीआसानीसहरादताहपरशानइ दरितरमितकीमददमागतहववरदानसिनकलनकाउपायढढ़लतहऔरएकऔरतकीरचनाकरतहिशवअपनाितरशलदतहइ दरअपनावजरअि नएकभालाऔरसयउसदसहज़ारसयोकीशि तदतहराजािहमावनउसशरवाहनक पमदतहऔरिव णदगाकानामइनसबसलसदगाज़बरद तलड़ाईकरतीहऔरमरनवालअसररा स औरहिथय कीस याबढ़तीहीजातीहजगकमदानमपरवशकरनवालाअितमअसरहमहीषलड़ाईऔरभीसगीनहोजातीहमहीषदगापरवारकरनकिलए पबदलतारहताहपरवोहर पकानाशकरदतीहऔरअतमिशवकितरशलसउसकावध

अगरआपदगाकीमितठीकसदखगतोआपपाएगिकवद हनकजसलालकपड़औरगहनपहनहएहलिकनहाथमहिथयारहवोएकभसकोमाररहीहयहएकबहतहीवॉयलटइमजिहसकद यहकॉ स टयहिकजबभोगकिलएभखकिलएहमशाबिलचढ़तीहजसअगरआपजगलकोजलातहऔरखतबनानाचाहतहतोवहवॉयलसहोताहखतीकरतहोतोसारचह कोमारडालतहोसाप कोमारतहोयहवायलसिहसाहीहतोिजतनाभीबोलविजटिरयनयानॉन-विजटिरयनवायलसतोहोगाहीहोगाउससमझानकिलएदवीनयह पिलयाहगह थजीवनजहाखानापरोसाजारहाहजहाधन-धा यस पि हवहािहसाहोगीहीिकतनीिहसाहोगीवोआपकऊपरहआपकिववकऔरआ म ानकऊपरहयहपरकितकािनयमह

जोदवीहवहीदवीपावतीहऔरवहीदगामाहकस

वोबिसकलीइसान कीतरहहहमारभीिकतन पह गब च कसाथअलग पहमाता-िपताकसाथअलग पबॉसजबहमबनतहतोहमारा पबदलजाताहजबहमसवकहोतहतोहमारा पबदलजाताहतोदवी-दवताओकभी पबदलतरहतहइस टोरीकोइसान कऊपरबसिकयागयाहवकोईदसरीदिनयाकीबातनहीकररहहवहमारीिज़दगीकबारमबातकररहहकभीहमग साआजाताहतोहम दर पललतहकभीहमिशवकसमानशात पभीललतह

दवीभगवानसपहलआईथीयाबादम

यहबहतहीपोिलिटकलिववादा पदसवालहयहआ याि मकिवषयहजहापहलकौनआयाndashप षया तरीकभीभीआसरनहीकरपाएगसबइ वलयाबराबरहजोपहलआयाइसकामतलबनहीिकवोबड़ाहयाछोटाहशा तपर परामकहगिकदवीपहलआईथीव णवपर परामकहतहिकिव णपहलआएनचरलिह टोिरय ज़सपछोगतोवोकहगिकमन यकपहलभीपरकितथीऔरमन यकबादभीपरकितरहगीअगरहमपरकितकोिस पमदखतोदवीका व पहउसकापरकितएककनवसकजसीहिजसकऊपरपिटगबनतीहउसपिटगकीिकरयाकोहमनप षका पिदयाहपराण मशि तमाताभीहऔरबटीभीहमातापरकितहतोबटीस कितह

पकहइसिलटरलीनहीलनाचािहएजबलोगिलटरलीलतहतोउसममज़ानहीआताभावभीनहीआताअगरहमइसको पकक पसदखिकवोयासमझानाचाहतहतबमज़ाआताहबर ा डइतनािवशालहऔरयहासबकारोलहिजसमनरहमादाहिशवहऔरशि तह

11

गणशिह दपराणोमसबसपरिस चारहाथोवालहाथीकसरवालहमारगणशहइनकीलोकिपरयताकीवजह याह

गणशएकरह यमयभगवानहकोईयहनहीबतासकतिककबऔरकसवइतनलोकिपरयहोगएगणपितऔरगणशश दवद मिमलतहलिकनहमजानतनहीिकिजसगजाननकीहमबातकरतहहाथीकिसरवालदवताकीिजसकोहमपजतह याउ हीकावणनवद महजबहमकहतहगणपितइसकामतलबहlsquoलीडरrsquoगण काराजागण कालीडरगणजसगणततरिरपि लकगणकामतलबहगगसमहलोग कागटएकजनजाितकाराजावद कपहलिसधघाटीस यताथीऔरवहाहाथीकीमोहरिमलतीथीतोहाथीलोग कोपताथािज हहमगणशमानतहउनकीमितया1500सालपहलहीश हईहऔरवदतो4000सालपरानहतोयपौरािणककालमआतहवोभीलटपौरािणककालम

यहापरहमदखतहिकगणशबहतमह वपणहोजातहइतनमह वपणिक1000सालपहलआिदशकरअपनीिकताबिलखतहिकजसाशवव णवऔरशा तपर पराहोतीहवसहीगणप यपर पराहमतलबलोग कापराएकसमहकवलगणशकोहीपजताहऔरगणशकमा यमसवभगवानकानामलतह

उनकीलोकिपरयताकाएककारणहिकमहारा टरमजोमराठास परदायथासतरहवीशता दीऔरअटठारहवीसदीमिशवाजीमहाराजकबादजबप वाईआईउससमयगायकवाड़हो करndashजोमराठासरदारथइनकइ टदवतागणशथऔरवजहाभीगएगणशकीपजालकगएअबतककवलबरा ण कम तर मगणशथलिकनमराठासघकीवजहसचार तरफगणशकीकहानीउनकिचतरऔरउनकीमितयाबहतपरिस होनलगी

तोगणशकािसफ़नामआताहविदकसलकरपौरािणकिकताब तकपौरािणकसमयकआिखरीिह समउनकामह वबढ़जाताहख़ासकरपशवाओकीवजहसऔरआिख़रमतोबॉलीवडहही

कहतहिकगणशिशवऔरशि तकपतरहपरयभराितदरकीिजएिकवपावतीकपतरहयािशवकपतरह

गणशकोअयोिनजाबोलतहअयोिनजाकामतलबहिजनकागभसज मनहीहआहकहानीयहहिकशि तिशवकपासजातीहऔरकहतीहिकउ हएकब चाचािहएतोिशवकहतहिकमझब चकीइ छानहीहऔरमतोअन तह

मकभीनहीम गातोमझपतरनहीचािहएऔरिशववहासचलजातहशि ततबकहतीहिकिबनािशविबनानायकमएकब चकोपदाक गीिबनानायक-िवनायकवअपनशरीरपरह दीलगातीहऔरिफरसाफ़करतीहतोजोह दीकीउतरनजमाहोतीहउसएकितरतकरकवएकस दरगिड़याबनातीहउसकीवपराण-परित ठाकरतीहऔरिवनायककाज महोताहशि तिवनायककोकहतीहतममरीगफ़ाकीर ाकरोिशवजबवापसआतहतोवकहतहिकमझशि तसिमलनाहवअपनीप नीसिमलनाचाहतहऔरविवनायककोपहचानतनहीहवसोचतहिकयहब चाकौनहिवनायककहतहlsquoख़बरदारकोईअ दरनहीजासकताrsquoदोन कबीचमतभदहोजाताहलड़ाईहोजातीहऔरिशवअपनाितरशलिनकालकरउनकासरकाटदतह य िकवबहतशि तशालीहशि तजबवहाआतीहतोरोनलगतीहयहकहतहएिकआपनमरपतरकोमारिदयािशवउनसपछतहिकउनकायहपतरकहासआयातोशि तउ हकहतीहिकमझआपकीज़ रतनहीब चापदाकरनकिलएम वयकरसकतीहपरकितअपनीशि तिदखातीहिकमझदवताओकीआव यकतानहीहिज़दगीबनानकिलएवकरोिधतहोकरएकबहतउगर पललतीहउ हमनानकिलएिशवकहतहिकविवनायककपराणवािपसकरदगपर तउसकिलएउ हएकनयासरचािहएहोगावअपनगण सकहतहिकजोपहलापराणीउ रकीओरमहकरहएदखउसकासरलआऐउ हिमलताहएकहाथीिफरिशवउसकीपराणपरित ठाकरतहऔरिफरजीिवतकरदतहगणशजीकाशरीरउनकीमासआयाऔरजोसरहवोिपतासआयाहइसिलएविशवकभीबटहऔरशि तकभीयहकहानीबहतिदलच पह य िकइसकहानीमशवपर पराऔरशा तपर पराकािमलनहोताहयहागणशकीवजहसदोचीजहोरहीहजोउगरकालीहवोगौरीका पललतीहघरलबनजातीहऔरिशवजोस यासीहविपताबनजातहगह थबनजातहपिरवतनिह दधममबहतमह वपणधारणाहगणशइसतरहसगह थजीवनकदवताबनजातह

वद मगणपितकवललोग कलीडरहपराण मिशवउ हअपनभ त कलीडरकहतहिज हसबसपहलपजाजायगाजोिशवननामिदयाहऔरजोवदकगणपितहयहदोन श दहतोएकजसलिकनअथशायदअलगहपौरािणकगणपितिशवशि तकबटहऔरवद मिसफलीडरहलोग कलोगइनदोन कोएकमानतहपरहमयक़ीनसकछनहीकहसकत

गणशक पकबारमबातकरतहउनकासरहाथीकाहऔरचहावाहनहतोइसकापरतीकवाद याहऔरबाकीदवताओसवइतनअलगकसह

गणशकाकामहअलग-अलगिवचार कोजोड़नावएकतरफल मीसजड़हएहदौलतकसाथऔरदसरीतरफ ानऔर मरणशि तकसाथभीजड़हएहसर वतीकसाथगणशकीपि नयाऋदिधऔरिसदिधधनऔर ानसजड़ीहईहउनकिच हजोहवइनसबचीज कापरतीकहहाथीजोहवएकतरफधनकापरतीकहवहएकमहगाजानवरहवहशि तसजड़ाहआहलिकनहमयहभीकहतहिकहाथीकीया ा तबहततज़होतीहतोवहसर वतीकसाथभीजड़ाहआहउनकीजोत दहवोएकसाहकारसजड़ीहजोिदनभरबठकरअपनाधन

सभालतारहताहऔरबरा णसभीजड़ीह य िकवभीबठरहतह( ान)उनकहाथमअकशहोताहजोएकबड़औरशि तशालीजानवरजसहाथीकोध कादनऔरखीचनकिलएइ तमालहोताहदसरहाथमपरशक हाड़ीहोतीहजोपरतीकहसम याकोछोटाकरकउससलझानकीएकऔरहाथमउनकपासधागाहोताहजोस लषणकापरतीकहमतलबिवचार कोजोड़नकातोगणशतोड़तहऔरजोड़तभीहजोएकबदिधजीवीिस ातहयहबहतिदलच पहिकहमारदशमजहाइतनीखतीहोतीहवहाउनकावाहनहचहाजोिकिकसानकासबसबड़ाद मनहचहासम याओकापरतीकहिजसकोदबाकरगणशवशमरखतहउनकपटपरनागकावासहोताहजोिकचहकाशत हपर तदोनिशकारीऔरिशकारगणशकपाससखसरहतहस पचहकोनहीखाएगाऔरचहभीिकसानकगहकपीछनहीजाएगा

यसबिवचारगणशसजड़हिकसीिफ ममअगरबहतसारिवचारएकद यमहऔरबहतकछहोरहाहपरतीका मकतरहसndashद यकआगऔरपीछndashतोवहद यबहतपरभावशालीबनजाताहवसहीकलािवचार कोपरभािवतकरतीहसारदवी-दवताओमसबस यादापरतीक ससबिधतहगणशइसकीवजहसउनककई पहऔरभ तउ हकसभीिदखासकतहिशवयािव णकीतरहभीndashआजकलवस फ़ीलतभीिदखतहगणशकायहआकारहीनगणबहतमह वपणहयहीउ हइतनालोकिपरयबनाताहआजकलउनकीत दकोभीिस स-पकऐ ज़सबदलिदयागयाहजोसहीनहीह य िकत दधनकोआकिषतकरतीह

गणशिजनकोिव नहताऔरिव नकतादोनोकहतहजोकएकदसरकिब कलिवपरीतगणहयहकसाहआ

गणशकीपौरािणककालमपरिसदिधबढ़ीउससपहलशायदलोगहािथय सडरतथ य िकखतीमएकम तहाथीबहतहीख़तरनाकजानवरहोताहऔरइसवजहसआमआदमीकोजगलीहाथीसडरलगताहलिकनजोघरलहाथीहोताहवोबहत यारालगताहऔरवहकामकाहोताहवहराजाकापरतीकभीहय िकराजाहाथीपालतथइसिलएहाथीकसाथलोग काबहतदोहरािर ताहोताह य उससडरभीलगताहऔर यारभीआताहयहभावगणशकीमितकसाथभीजड़ाहगणशपहलऐसगरामदवताथिजनसलोग कोभयलगताथाउ हहािथय कोदररखनकिलएपजाजाताथाधीर-धीरजबविशवशि तल मीसर वतीकसाथजड़गयतोवसौभा यऔरलाभकदवताबनगएविव नहरताबनगएिज हसबअपनघरलानाचाहतहहमइसीिलएआजकलगणशकीपजाकरतहतािकहरजगहसमदिधहोसफलतािमलऔरधनपरा तहो

वभवपणलकाकराजाकबरकोगणशनिवनमरताकापाठपढ़ायाइसकहानीकाअथ याह

कहानीकअनसारलकाकराजाकबरअपनीधन-स पि कापरदशनकरनकिलएगणशकोउ चतमभोजनपरोसाकछही ण मगणशसाराभोजनसमा तकरगयऔरभोजनआयोिजतिकयागयापरगणशवोभीसमा तकरगयतथाऔर

भोजनकािनवदनिकयाराजाकबरअपनरसोईघरसभोजनमगवातगयगणशइतनभखथिकभोजनकसामनआतहीसमा तकरदतथकछहीसमयकप चातराजभवनकीरसोईख़ालीहोगईऔरआस-पासकनगर सऔरभोजनकापरबधिकयागयापरशीघरहीवहसाराभोजनभीख़ महोगयाअतःराजाकबरनगणशकसामनहाथजोड़औरकहािकउनकपासऔरअ ननहीहयहसनकरगणशबहतदखीहएउ हबहतभखलगीथीथक-हरराजाकबरिशवकपासगयउ ह निशवस मामागीऔरइसघोरसम याकासमाधानपछाम कराकिशवनकबरसकहािकयिदउ ह नस चीशर ासभोजनपरोसाहोतातोगणशकबकसत टहोगएहोतपर तराजाकबरनकवलअपनधनकिदखावकिलएभोजनकाआयोजनकरवायाथाऔरिजसपरकारराजाकबरकीधनकीभखनहीिमटतीउसीपरकारगणशकीखानकीभखभीनहीिमटतीपरयिदवो दयसगणशजीकोकछभीअपणकरगतोगणशकीभखतर तिमटजाऐगीराजाकबरकीरसोईघरमकवलकछचावलकदानबचहएथइ हपकाकरजबगणशकोपरोसातोएकही णमगणशकीभखिमटगईपरस नहोकरगणशनराजाकबरकसामनअपनाआभारपरकटिकयाऔरइसपरकारलकाकराजाकबरनएकअम यसबकसीखा

यहकहानीसमझनकिलएपहलयहदखनाचािहएिककबरऔरगणशदोनमोटहयहदोन य मितहजसलािफ़गब ाहोताहय मितपारपिरक पसधनसमदिधएवसतोषसस बि धतहसमदिधऔरसतोषअलग-अलगभावहसमदिधधनऔरसामगरीआरामसऔरसतोषसखऔरशाि तसजड़ाहआहएकहोतोज़ रीनहीिकदसराभीहोगाइसकहानीकायहीमतहिककवलभोगयाभौितकआरामससतोषनहीहोताजानवरऔरमन यमयहीफकहिकजानवरकाजबएकबारपटभरजाएवोसत टहोजाताहलिकनमन यकलकीभखकबारमसोचसकताहउसकअगलिदनकीदसज म कीभखकबारमसोचसकताहndashमन यकीभखकाकोईअतनहीहकहानीमगणशकीतरहमन यकोिजतनािमलगावोसबलताहीरहगालालचकरगागणशयहीबतानाचाहतहिकिशवकपासखानायापसानहीहपर तसति टकारह यहइसिलएिशवकानामहकामतकाजोभखऔरइ छािमटाताह

गणशकीपजाकोईभीकायश होनकपहलकरतहवोइतनपरिस औरमह वपणहमगरपरदशमभगवानिशवयाभगवानिव णका थानउनसऊपरहऐसा यो

िह दधमिकसीएक तरोतसनहीआताअलग-अलगरा तहऔरवोएकदसरसिमलभीरहहएकमितरमितकीसक पनाहndashबर ािव णऔरिशवएकमगणपतयपर पराचलतीहऔरएकगणपितकोशवऔरशा तजोड़तीहयहसचहिकगणशकानामहरपजामपहललतहपरपरीतरहसस यनहीहिशवपराणयािशवकथाओमदखतोकहतहिकिशवनगणशकोवरदानिदयाथािकहरपजासपहलत हारानामिलयाजाएगाशवपर पराकलोगयकरतहपरव णवपर पराकलोगयहनहीमानतवहमशािव वकसनाकानामलतहजोउनकगणकनताह

िनयमहरजगहअलग-अलगहोतहपर तआजकललोगसबचीज़ कोसम पकरनाचाहतहएककरनाचाहतहहमिविवधताअसिवधाजनकलगतीहहमहरसवालकाएकजवाबचािहएहरदवताकाएकिनि चत थानचािहएजोिकममिकननहीहसमयमबदलावआतारहताहगणशकीभिमकाक ाराऔरउसमहएबदलावसयहिदखताहिकहमारभारतीयसमाजमिकतनापिरवतनआयाहजसिकसाऊथई टएिशयामभीगणशकीमितहपर तवमगलमितनहीहोतीवहाकईबारयहदखनकोिमलगािकगणशकीमितकसाथमानवखोपिड़यारखीहईह य िकवततरकदवताहजो1000सालपहलभारतसवहागएथयहउनकाएकभयानक व पहिशवकाएकिचतरहिजसकानामगजानतकाहndashहाथीमारनवालागजासरजोउसकाचमड़ालकरनाचतहगजासरऔरगणपितमकोईस ब धहयहनहीमालमपर तऐसाममिकनहिकवहाकोईकहानीहोएकऔरिचतरहजहािशवगणशकोअपनीगोदमिलएबठहशायददोन कबीचकभीद मनीयालड़ाईरहीहोगीिकसीसमयमऔरधीर-धीरआपसमसहनशीलताआगईऔरनकारा मकस ब धसकारा मकबनगया

पराणकइितहासकोदखकरभारतकलोग कामनोिव ानसमझमआताहयहभीिदखताहिकिह दधमबाकीधमोसअलगह य िकवहऔरगािनकलीिश टहोरहाहनसिगक पसबदलरहाहमबईमअबगणपितकाएकनयाहीपहऐसा पजो100सालपहलनहीथाndashकहासआया

यहसब वयभहपर पराकाअगहमतलबभ त कीइ छासजागरतहईपर पराऔरजसभ त कीइ छाबदलीउनकअनभवबदलवसहीपर पराबदलीउनक पबदलनलगकहािनयाबदलनलगीिवचारभीबदलनलगइसिलएितरमितआजगणशिजतनीपरिस नहीह

12

अ तर-श तरकहतहहमअपनीिज दगीशाि तपवककाटनीचािहएअिहसाकमागपरचलनाचािहएपरजोदवीऔरदवताहहमशाय किलएतयाररहतहउनकहाथोमहमशाअ तररहतहतोइसपर परिवरोधका यामतलबह

जबदवीदवताओकीमितयाबनाईग हज़ार सालपहलतोश तर कामतलबअलगहोताथायिदआपआिदमानवकोदखगवोजगलमरहताथापड़-पौधऔरजानवर कबीचअ तरकिबनावोजीनहीसकताथा य िकअ तर कोवहिशकारऔरखानाएकितरतकरनकिलएइ तमालकरताथाऐसदखतोअ तरअसलमसाधनथिज़दारहनकिलयखरउससमयकछथानहीकवलउसकहाथमअि नथीइनकिबनाहमजीनहीसकतहमखतबनानाहतोहमअ तरचािहएहलचलानाभीएकअ तरइ तमालकरनाहअगरआपकोएकखतबनानाहतोपड़ कोकाटनापड़गाउसकिलएभीअ तरतोचािहएअगरआपखानापकारहहतोअगरआपदखहमारखानाबनानकाजोतरीकाहउससभीअ तर काउपयोगहोताहकाटत-पीटतहयापीसतहयसबकायिहसकहोतहउपकरणतोिजदगीमज़ रीहोतहइनकिबनाहमजीनहीसकत

हमधीर-धीरआिदमस यतासकिष-परधानस यताकीओरबढ़हमनखतीकीघरबनाएधानऔरपसाइकटठािकयाऔरअपनखानकीबोरीकोबचानकिलएअ नागारबनायऔरिकलबनायऔरअपनकोबचानकिलएश तररखनश िकयाअ तरऔरश तरहमारीस यताकिलएज़ रीहइसिलएदवीदवताओकपासभीकोईनाकोईअ तरहोतहिशवकाितरशलहनमानकीगदाऔरिव णककईअ तर

ितरशलकहासआयाइसिकसनबनायाऔरयहिशवकाअिभ नअगकसबनगया

यहएकिम टरीहरह यह य िकितरशलकोिकसीनबनायानहीिशवअन तकालसहव वयभहऔरितरशलकसाथपदाहएndashवहहमशासहतोयहएकपकह य िकिशवकसाथजोतीनचीजजड़ीहndashउनकीतीनआखउनकबलक

तीनप औरभभतकीमाथपरतीनरखाएndashतोउनकअ तरमभीतीन लडवालाशलहितरशलकहतहिकशायदयहसारीचीजितरलोकदशातीहndashवगलोकभलोकपाताललोकभगवदगीतामयहतीनगण ससबिधतहndashरजसगणतमसगणऔरस वगण

पौरािणककथाओमकवलिशवनिसफ़एकबारअपनाितरशलइ तमालिकयाहअधक-असरकोमारनकिलएजोर त-बीजजसाअसरथाउसकर तकहरबदकिगरतहीएकऔरअधककाज महोताथािशवनउसअपनितरशलसभदरखाथाजबतकउसकासाराखननहीिनकलगयाअधकनिशवकीआराधनाकीऔरएकऐसाऋिषबनायािजसकशरीरमएकभीबदखननहीझाउसकासाराग दाख़निनकलगयािशवकितरशलकस पकमआनकबादवहिशवभ तबनगया

लिकनिदलच पबातयहहिकिशवऔर यादातरदवीदवताओकासबधधनषकसाथहइसआपिलटरलीभीलसकतहोिकधनषऔरबाणथयाउसमटाफ़र पककीतरहसधनिव ाकािर तायोगशा तरसहिजसममानिसकएवशारीिरकअनशासनकीआव यकताहोतीहधनषमपर यचाचढ़तीहndashजसारामनरामायणमकहाहndashअगरि टरग यादाटाइटहोगीतोवहटटजाएगीऔरअगरढीलीहोगीतोउसकाकोईफ़ायदानहीहतोवसहीहमारामनहोनाचािहए यादाटाइटनही यादालज़भीनहीतोअगरबल डमाइडसतिलतिदमाग़होगातभीआपबाणचढ़ासकतहोऔरउसखचकरिनशानाभीलगासकतहोतोवहिस बलऑफफोकसबनताहयह यानकायाधारणाकापरतीकबनजाताहयहाधनषकमा यमसयोगकिनयमसमझाएजारहहशायदइसिलएधनषबहतपरिस ह

िशवकाएकनामहlsquoिपनाकीrsquoिपनाकउनकधनषकानामह य िकिशवहतोसबकछबहतबड़ाहndashउनकधनषकाजोशा टहवहम पवतऔरजोि टरगहवोशषनागनाग कराजाहवोशा टबर ा डकीधरीकापरतीकहऔरसापकाि टरगसमयससबिधतह य िकवहहमशाआगबढ़तारहताहndashभतसवतमानमऔरभिव यमndashऔरअपनी वचासमयकसाथबदलतारहताहइसिलएिशवकहाथ मदोन समयऔरबर ा ड( पस)ह

तीनअसरहिव नमालीताराकाक औरवीरयवनएकसगउ हतरीपरा-असरबलातहवएकहीतीरसमारजासकतहअगरवएककपीछएकखड़ह िशवितरपरा-असरकोअपनजादईधनषिपनाकसमारदतहऔरअसर कतीनलोकसमा तकरदतहउनकातीर वयिव णहउनकारथभलोकहऔरउसकपिहयसरजऔरचादचारवदघोड़हऔरबर ासारथीहपरअसर कोमारनकबादउ हइतनादखहोताहिकवमाथपउनकीराखतीनरखाओमलगातहयहएकज़बरद तकहानीहएकजादईरथऔरधनषकीपरयहाितरशलनहीह

िव णिशवकतीरबनतहइसकहानीमपरउनकपासबहतसअ तरहतोपर नहिकउनकइतनसारअ तर योह

जसहमकहतहिकबर ािकरयटरहरचयतािशविड टरॉयरहन टकरनवालऔरिव णिपरसरवरहपालनवाला

जोपालनकरतहजोसर ाकरतहजोसोसाइटीकोमनजकरतहवहहिव णउनकपासइसिलए यादाअ तरहऔरइनसबअ तर कनामहndashजस

सदशनचकरयहबहतपरिस हवहउनकीउगलीमतज़ीसघमताहवारकरताहऔरवािपसआजाताहउनकहाथमगदाहकौमोदकीएकतलवारहिजसकानामहन दकऔरएकधनषहिजसकानामहसारगएकिव णकानामहसारगपानीजोहाथमसारगधनषपकड़ताहजसिव णकअलग-अलगअवतारहवसअलग-अलगअ तरह गजसपरशरामकहाथमक हाड़ीहोतीहिजसकोपरशकहतहरामकजान-मानधनष-बाणहइसिलएउनकानामएक-बाणीभीहइसकामतलबहिकवोिजनकपासएकबाणहफोकसहक णकसाथहमदखतहिकउनकपाससदशनचकरहलिकनबािकसारअ तरभीहक णकोपणावतारकहतह य िकविव णकपरअवतारहकि ककअवतारमनदकतलवारहोतीह

हरदवीऔरदवताकाअपनहिथयारकसाथएकखासिर ताहोताहइदरकवजरकबारमबताय

कहानीयहिकएकवतानामकाअसरथािजसनइ दरकािसहासनछीनिलयावताकोवरदानथािकवोिकसीलकड़ीयाधातकबनअ तरसपरािजतनहीहोगाइ दरिव णकपासजातहजोउ हएकतप वीदधीचीऋिषकपासलजातहऋिषबहतसमयसतप याकररहहोतहऔरउनमएकशि तहोतीहिव णककहनपरवअपनशरीरका यागकरदतहऔरवजरउनकीहडिडय सबनताहजोिकसीभीअ तरसअिधकशि तशालीहऔरजोअ तमवताकानाशकरगा

शायदयउसकालकीकहानीहजबहडिडय सऔरप थर सअ तरबनातथशायदयकहानीआयवदकबारमह य िकआयवदमयहिकऐसऋिषथजोतप याकरतथऔरउनकपासअपनीिस ीहोतीथीउसकीवजहसउनकशरीरख़ासहोतथndashउनकीमासपिशयाऔरहडिडयाबहतशि तशालीहोतीथीउनकीहडिडयाइतनीताकतवरथीिकवोलोहसभी यादाशि तशालीथी

गयाशहरिबहारमगयाndashअसरकनामपहिजसनतप याकरकअपनाशरीरइतनाशि तशालीबनािलयाथािकिभ न-िभ नपरकारकअ तरउसकीहडिडयऔरमासपिशय सबनजोिफरदवीदवताअपनसाथलगएयकहािनयाएकतरहसयोगआयवदतपऔरअ तरकोआपसमजोड़तीह

यहकहानीवरा यभावऔरआ म-बिलदानकोभीदशातीहदवतादधीचीकीहडिडयामागतहऔरवददतहतोऋिषय कोइतनामोहहीनहोनाचािहएिकवअपनीहडिडयाभीदसकइसतरहवजरइदरकोदानमिदयागयाथा

याइनवजरोकाकोईम यफ चिरगयिनटकोईकारखानाथाइ हकौनबनाताथा

िव वकमािश पकार कदवतासारअ तर-श तरबनातथएककहानीहिकउ ह नसरजकाएकअशिनकालकरसदशनचकरबनायाथाअलग-अलगपराणमअ तर-श तर क तरोतअलगहोतहमहाभारतमजबखाडवपर थकोजलाकरराखकरदतहतोअि नदवइतनखशहोजातहिकवसबपाडव कोउनकसारअ तरददतहएकऔरकहानीमअजनिशवसपराथनाकरतहिकवउ ह

पशप तरदद

धनष-बाणदवीऔरदवताओकबीचइतनपरिस योह

उसज़मानमशायदयएकबड़ाइनव शनआिव कारथाप थरयाभालतलवारसआपदसयाबीसफटहीपहचसकतथपरधनष-बाणसआपकीपहचबढ़जातीहलोग कोलगािकशायददवीऔरदवताइसकपीछथइसअ तरकाअसरबहतरहाहोगाजसहमारज़मानममोबाइलफ़ोनपरयहएक पकथाजसकामदवकाधनषबहतफमसथाकामदवकधनषग नसबनाथाऔरउसकीतारिततिलय औरमधमि खय सबनीथीबाणउसकफल सबनथवोभीय करतथऔरहमनउनकोभीवायलटउगर पिदयाहिशवरामिव णऔरदवीndashसबकपासधनष-बाणह

भगवानबर ानबर ा तरबनायाथाइसहमपौरािणकभारतका यि लयरवपनपरमाणअ तरकहतह यायसचमइतनाशि तशालीथा

ऐ चलीहमपतानहीहपराणतोहज़ार सालपहलिलखगएऔरइनकहािनयमकहतहिकदवीदवताअ तर मशि तफकसकतथमतर कमा यमसमतरकोबहतशि तशालीऔरमह वपणसमझाजाताथाजसरामनअि नवायजलसबकीशि तयाअपनश तर मडालदीथीरावणकसगय मउ ह नअलग-अलगपरकारकअ तर कापरयोगिकयाहकहतहिकदव कीशि तयाभीअ तर मडालीजासकतीथीजसबर ा तरनरायणा तरव णवा तरशवा तरप पा तरऔरबहतसइनकबारमिव तारसिलखागयाहख़ासकरमहाभारतम

महाभारतमएकऐिपसोडहजबय ख़ महोजाताहतोअ व थामाबचाहोताहअ व थामादरोणाचायकाबटाहऔरकौरव कीतरफसवहीएकयो ाबचाहवोबर ा तरकाइ तमालकरकउ राअिभम यकीप नीकगभमजोब चाहउसमारनाचाहताहउसरोकनकिलएअजनभीबर ा तरछोड़तहअबतककवलएकहीबर ा तरकाएकबारमइ तमालहोताआयाथादोबर ा तरछोड़नसदिनयाकािवनाशहोसकताथापहाड़िपघलसकतथवालामखीफटसकतथndashधरतीख़ महोजाती यासकहतहिकतमअपनअ तरकोवापसललोवापसलनकीशि तयो ाओमहोतीथीअजनबर ा तरवापसबलालतहलिकनअ व थामानहीकरसकततोक णउसकोरोकतहऔरअ व थामाकोशरापदतहिकवोकभीनहीमरगऔरउनकसारघावकभीनहीभरगअ व थामाकोअ तरिज़ मदारीसनहीइ तमालकरनकिलयशरापिदयागयायहापरसदशयहहयहनहीिकपरमाणहिथयारथबि कयिकहमिज़ मदारथयानही

13

पिवतरजानवरमिदरोमहमदवीदवताओकमितयोकसगजानवरोऔरिचिड़योकीमितयादखतह यायसारजानवरउनकवाहनह

इसककईकारणहपरानज़मानमअलग-अलगलोगअलग-अलगचीज़ कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथयापशओकीपजाकरतथपि य कीपजाकरतथकोईपानीकीपजाकरताथाधीर-धीरजसधमऔरस परदायकािवकासहोनलगामिदरऔरगावबननलगसभीपशप ीदवपड़पौध-सबमिदर मआनलगएक-एकदवताकसाथएकपशयाएकप ीकोजोड़ागयाहकहािनय महमइनकोवाहनकहतह य िकइनपरयातराकीजातीह

यासबदवीदवताओकवाहनहोतह

हाहरदवीदवताकावाहनहोताह य िकवटरवलकरनापसदकरतहपरचलनानहीकर णकाप ीहग डव णकपासमगरम छहइ दरकाऐरावतहाथीहदगाकाबाघहईशानकासफ़दबलहआिद

िशवकीगदनपहमशानागिदखातह यानागउनकावाहनह

नहीनागउनकावाहननहीहवहएकिच हहजोउनकसाथजड़ाहआहजसकईदवीदवताओकसगहउनकावाहननदीबलहिशवकमिदरकसामनआपहमशाबलदखगकछआभीदखगलिकनकछआउनकावाहननहीहवन दीकऊपरबठककाशीसकलाशपवतयाकहीऔरभीजातहउ हवषभनाथकहतहवषभकामतलबहबलतोबलकऊपरनाथबठहएह

अगरआपदखतोवाहनकवलवाहननहीहातावहदवीदवताकीपरकितकासचकभीहोताहजसिशवबहतहीइिडपड टभगवानहवोतप वीहवरागीहवोअपनीदिनयामरहतहआपउनकोपरीतरहसगह थनहीकरसकतवसहीबलकोपरीतरहपालतनहीकरसकतउसकिलएउसकोनपसकबनानापड़ताहउसकबादउसकोबलगाड़ीयाहलकिलएइ तमालकरसकतहपरगायकसगनहीजोड़सकतउसकिलएजगलीबलचािहएतोजगलीबलिशवसजड़ाहोताह

िशवकावाहनकछआनहीहतोकछआिकसकावाहनह

नदीकसामनहमशाकछआरखाजाताहऔरवहायहयोगकािच हहजसकछआअपनचार परअदरकरलताहवसहीयोगीअपनइिदरय कऊपरकाब

रखताहकछआवाहनहदवीयमनानदीकाऔरगगाकावाहनमकरहोताहndashआधामछलीऔरआधाहाथी

बर ाकावाहन याह

हसहोताहकलडर मराजहसिदखताहहसअलगहोताहहसहमारिमथक मबहतमह वपणिच हहोताहहसऊपरसहमशाशातिदखताहलिकनअगरआपपानीकीनीचउसकोदखगतोउसकपरलगातारचलतरहतहतोअसलमवोबहतमहनतकररहाहलिकनवोलगताशातहवहपानीकीएकबदअपनपखपरिगरननहीदतावसहीजोतप वीहोताहउनकामनिवचिलतहोताहलिकनहमिदखतशातहउनकोअपनीओरकछनहीखीचतासफलतादभा यसखदखसबमवोशातरहतहहमशाकामकरतरहतहइसिलएहसकोहमशाऋिषय कसाथजोड़ाजाताहशायदइसिलएबर ाकसाथभीजड़हएहहालािककहािनय मवहसजसनहीहोतबहतहीपरशानरहतहतोशायदबािकभगवाननकहािकआपहसरिखएतािकआपकछसीखसको

िव णकावाहनग ड़हलिकनवोजबआरामकररहहोतहतोहमशाशषनागकऊपरलटहएिदखाईदगग ड़कोचीलसमझाजाताहपरवो यादातरबाज़होताह4000सालपहलविदककालमजबकाफ़ीजिटलय होतथउससमयकहािनया यादानहीथीपररीित-िरवाज़ यादाहोतथएकअन ठानहोताथािजसकानामहअि न-चयनndashउसममडपहोताथाएकप ीकआकारकायहअि नक वगजाकरअमतलानकिलएहोताथायहअन ठानहमविदककालसिमलताहऔरधीर-धीरपराण मभीयहकहानीआजातीह

एककहानीहिजसमक यपमिनकीदोपि नयाथीएककद औरएकिवनताकद सनाग काज महआऔरिविनतासग ड़काज महआयदोबहनहमशालड़तीरहतीथीएकबारउ ह नएकशतलगाईउ चाशरवनामकएकघोड़परजोसफदरगकाथाकद नकहावहपरासफ़दनहीहऔरउसकीपछकालीहिवनतानकहावहपरासफ़दहउ ह नशतरखीिकजोभीहारगावोदसरकीदासीबनजाएगीकद अपनकालनागब च सकहतीहिकतमउसकपछपलटकजाओदरसलगगािकएकसफदरगकघोड़कीकालीपछहवोछलसजीतजातीहइसकीवजहसिवनताकद कीदासीबनजातीहउसबहतबरालगताहऔरवोइसबधनसमि तचाहतीहतोकद कहतीहिकअगरतममरब च किलएअमतलकआओगीतोमत हम तकरदगीिवनताअपनबटग ड़सकहतीहिकवोअमतलकरआएग ड़ वगजातहइदरकसाथयकरतहऔरअमतलकआतहनाग किलएवोजानतथिकअगरनाग कोअमतिमलगयातोबहतताकतवरहोजाएगतोवोनाग कोकहतहिकवनहाकआएlsquoमअमतलकरआयाह उसकबादमआपकिलएपरोसताहrsquoनागनहानजातहतबवोइ दरकोअमतवािपसलौटादतहजबनागअमतकबारमपछतहतोवोकहतहिकइदरउसवािपसलगएउ ह नउनसपछािकतमनरोका य नहीउ ह नजवाबिदयािकतमनबतायानहीमझरोकनकिलएमनकहाथािकमअमतलकआऊगातोमलआयातोअबआपकोहमछोड़नापड़गातबउनकी

माताकोमि तिमलतीह

िव णयदखरहहोतहऔरकहतहिकतमअमतकोधरतीपरलाएअपनीच चपररखइतनपरशानीझलकरलिकनतमनएकबारभीउसनहीचखाग ड़नकहािकमझउसकीइ छानहीथीमझतोकवलअपनीमाकोमि तिदलानीथीमनवोकरिदयािव णनकहाlsquoत हारमबहतशि तहतममोहमायाकजालमनहीफसततममहानतप वीहो यातममरसाथरहोगrsquoग ड़कहतहिकएकशतहमवाहनबनगाndashमआपकनीचरहगालिकनआपकोमझऊपरभीरखनापड़गािव णसोचतहिकमयहकसक िफरअपनरथपरएक वजलगातहिजसपरग ड़कािच हहोताह

सर वतीकावाहनhellip

वोभीहसहबर ाऔरसर वतीदोन हसपहोतहअगरआपिमिनएचरलघपिटग यानसदखगतोकभी-कभीवबगलपरभीबठतीहबगलाएकागरताकीिनशानीहअलग-अलगपरािणय सअलग-अलगधारणाएिनकलतीह

व णोदवीकावाहनशरहपरदगामाकाकौनसाहndashशरयाबाघ

बगालमहमदगाकावाहनशरिदखाईदताहपजाबकीतरफउ हशरावालीकहतहपरउनदोन दिवय कोएकहीमानाजाताहभारतमशरऔरटाइगरकबीचमबहतक यजनहअिफ़रकाकशरबहतबड़होतहगीरजगलमशरइतनशानदारनहीहोतबड़ीिब लीजसहोतहऐिशयिटकलायनइतनाताकतवरनहीहोताथालिकनपरीदिनयामशररॉय टीकापरतीकहचायनामलायननहीहलिकनउनकयहाभीराजाकापरतीकहिसगापरकामतलबहिसहकाशहरलकाकझडपरलायनकापरतीकहदगाराजाओकीदवीहराजाकीग ीकोहमिसहकाआसनndashिसहासनइसिलएकहतह

दसरीओरबाघपरभारतमआदरणीयहस कतमउस यागरहकहतहवोअपनब च कीबहतदखभालकरताहइनबड़ीिबि लय कोअपनब च कायानरखतहएदखनाबहतसदरद यहोताहतभीदवीकोहमशािब लीकपिरवारकसाथजोड़ाजाताहशरयाबाघरा यपरिनभरकरताह

आपनिब लीकबारमबताया याक भीिकसीकसाथजड़हएह

िशवकदो पहोतहएकशात पहोताहएकउगरग सल पहोताहशातपनदीबलकसाथजड़ाहआहऔरउगर पभरवक कसाथजड़ाहआह

भरवहमशाक कसाथिदखाईदतहमिदर ममहाकाल वरकीमितकसाथभ कताहआक ाहोताह

ल मीकीछिवकसाथउ लकीफोटोदखीह यावोउनकवाहनह

उ लकसगल मीबगालउड़ीसाऔरदसरपरबीरा य मिदखाईदतीहपरयहसाफ़नहीहकछलोग कामाननाहिकउ लअल मीकािच हहअल मील मीकीबहनहजोिहसाऔरलड़ाईसजड़ीहईहदसराहिकउ लचहपकड़ताहचहकीवजहसधन-धा यन टहोताहइसिलएउ लकोरखागयाह

य िकल मीधनकीदवीहपरवहउनकावाहननहीह यादातरलोगल मीकोगजवािहनीकहतहजोगजहाथीकऊपरबठीहईहयादोसफ़दहाथीकसगजोउनकादधसअिभषककररहहोतहऔरउनकीसडउठीहोतीहतोउनकावाहनहाथीहोसकताहकछलोगकहतहिकजबवउ लपरआतीहतोअशभहोताहऔरहाथीपशभहोताह

हािथय कोकिवबादल क पककीतरहइ तमालकरतहऔरगजवाहनिवशषमह वरखताह य िकराजाओकावाहनहोताथाइदरभी वयहाथीऐरावतपरयातराकरतहउसकछदातहोतहऔरसातसडहोतीहइ यािदसयकारथहिजसमसाथघोड़होतहचदरकारथिहरण सखचाजाताहndashस ताकलॉज़कीतरहकामबहतमज़दारहवतोतपरबठतहऔरउनकीप नीमनापरतोता-मनाहमारीकहािनय मफमसहयदोन काम-शा तरकदवी-दवताह

कहाजाताहिकदवीदवताकपशप ीजोहोतहवोअसरहोतह यायहसचह

कछकहािनय मऐसाकहागयाहजसिकतिमलनाडकीतरफम गनकीकहानीफमसहम गनकाितकयकाएक पहndashजोिशवकबटहकहतहिकउ ह नताड़का-असरकोमारनकबादउनकछोटभाईसरपदमनपरहमलािकयाथामरतसमयउसनम गनसमाफ़ीमागीम गननउनकोमाफ़ीददीऔरकहािकतममोरका पललोतममरवाहनबनोगइसकहानीममोरएकअसरह

कछकहािनय मिदखातहिककाितकयशरपरबठह य िकवोमगलरािशकसाथजड़हऔरमगलहमशाय कसाथजड़ाहोताहकाितकयभीकमाडरथइसिलएउनकसाथकभी-कभीशरभीहोताहऔरशरभीअसरमानाजाताहिजसकोकाितकयनहरायाथा

गणशकाचहाभीअसरमानाजाताहिजसगणशनपकड़रखाहतािकवोधानकोनाखाएऔरिकसान कोतकलीफ़नाहोऔरकहािनय मखासकरमहारा टरमगणशकोमोरकसाथजोड़ाजाताहइसिलएlsquoगणपतीब पामोरयाrsquoकहतहयामोर वरभीकहतहिजसकामतलबमोरकभगवानहमोरभारतमबहतपरिस हय िकबहतसदरहोताहसारदवीदवताउसकसाथजड़नाचाहतहकलाकितयमसर वतीकसाथभीनज़रआताहगौरीपजामगौरीकोमोरपखिदयाजाताहक णभीअपनमकटममोरकापखलगातहउनकोमोरमानागयाहरासलीलामगोिपयामोरनीहोतीहमोरप ष वकापरतीकहइसिलएइतनाजानाजाताह

क णकसाथगायकीछिविदखतीहवोउनकावाहननहीह

नहीवाहनहमशानरहोगामादाकभीनहीहोगीबिलकाजानवरभीकभीमादानहीहोताशरभीटाइगरसनहीहोताभसायमराजकसाथजड़ाहआहक णकसाथनहीभसाम यकीतरहबहतहीिज़ ीऔरस तजानवरहोताहसीधीलाइनमचलताहयमराजभीभसकीतरहसीधीलाइनमआपकीतरफआरहहिजससमयसआपकाज महोताहएकिदनवआपतकज़ रपहचजायग

रामकावाहनकौनसाह

िव णकवाहनग ड़हपरजबवअवतारलतहतबउनकाकोईवाहननहीहोताक णकाभीवाहननहीहलिकनउनकीकहािनय मकभी-कभीवग ड़कसाथिदखाईदतहकहतहक णिव णहीहजबइदरक णकीमददमागतहतोग ड़उनकावाहनबनताह

मज़दारबातयहहिकिजसग ड़परक णबठतहवोतोतकीतरहहराहोताहजोकामदवकावाहनहक णरोमिटकभगवानहइसिलएयसबधह

हनमानरामकवाहननहीह

हनमानउनकभ तहउनकिमतरहउनकभाईहलिकनउनकवाहननहीहवाहनऔरदवताकासबधअलगहोताहलिकनरामायणमजबरामरावणकसाथयकरतहतोकभीइदरकरथपरकभीहनमानककधपरहोतहऔरल मणअगदककधपरहोतहकईिचतर मरामऔरल मणदोन उनकक ध पबठहएहऔरवउड़रहहलिकनहमहनमानकोवाहननहीमानगवो वयभगवानका पिशवका व पमानजातह

यािकसीदवीदवताकाअजीबवाहनह

हकबरकाजोधनकदवताहऔरय कराजाहउनकानरवाहनहndashनरमतलबइसानवाहनकीतरहहवोइसान परटरवलकरतहबाकीसबदवतापशओपरचलतहयहमज़दारबातह

दसरीहचामडािजनकाबहतहीभयानक पहउनकपरशरीरपहमशािब छहोतहऔरउ हपरतवािहनीकहतहवभत परयातराकरतीहरातमवोबहतडरावना पह

14

गगालोगगगामनहातहअपनपापधोनकिलएगगाकोइतनामह व योिदयाजाताह

िहदओमयहमाननाहिकगगापहल वगमबहतीथी वगमहमपताहिकअमतहोताहतोगगाअपनसाथअमतलकआईहअमतअबभ-लोकमहगगाक पमतोयहएकधारणाहिकअगरउसमनहाओगतोआपकपापधलजाएगयाआपकोमो िकपराि तहोगीऔरएकधारणहिकजबतकआपमतक कीअि थय कोगगानदीमनहीबहाओगतबतकववरतनीनदीक ारिपतलोकमपनज मकिलएनहीजापायगवरतनीभलोकजहाजीिवतरहतहकोिपत-लोकजहामतरहतहजोड़तीहइसिलएमतभलोकमभत कीतरहअटकरहगऔरदखपायगऔरउ हनापनज मनसीबहोताहनमो

यागगाकावणनवदोमह

वद मदोनिदय कावणनहndashसर वतीऔरजहावीसर वतीका यादानामआताहतोशायदवह यादामह वपणथीकछइितहासकार कामाननाहिकवदमिजसकानामिलखाहवहहसर वतीस यताभारतकउ र-पि चममजहासधीर-धीरलोगगगाकीतरफउ रमआएऔरयहापौरािणकिह दधमकीश आतहईयहवद सपराण तककासफ़रिदखाताह

गगािदखतीकसीह

गगाकोपौरािणककालमबहतमह विमलाआपउनकीमितहरमिदरक ारापरऔरशहरकफाटक परदखोगउ हएकबहदसदर तरीकीतरहिदखायागयाहकामकऔरपरजनन मपानीकाघड़ाउठायएकहाथमउ हमकररािशकिच हमभीिदखायागयाहमकरएकसमदरीजीवमछलीकीपछवालाऔरहाथीकसरवालाउनकावाहनहतकवादीकहतहिकयहजीवशायदगगामपाईजानवालीडॉलिफ़नहजोअबल तहोजानकख़तरमहलोग कबीचममकरऔरमगरकोलकरभराितहतोकछलोककितय मगगाकोमगरपरबठिदखायाजाताह

िशवऔरगगाकािदलच पिर ताहिशवकोगगाधरभीकहतहऔरकहतहिकगगाउनकीजटाओसबहतीह यागगािशवकीनदीह

यहएकिववादा पदबातहशवमानतहिकगगाउनकीनदीहऔरव णवय

मानतहिकवोउनकीह य िकउ हिव णपदीजोिव णकचरण सिनकलीहोभीकहतहएककहानीहिजसमिव णअपनवामनअवतारमबलीअसर कराजाकपासजातहऔरएकवरदानमागतहिकवएकबारमतीनकदम मिजतनीधरतीनापपायगवोज़मीनउनकीहोजायगीवरदानिमलतहीवामनमहाकायहोजाताहवहएककदममभ-लोकऔरअगलम वग-लोकनापलताहतबउसकापरआकाशमआकाशगगापरपड़जाताहऔरगगाधरतीपरउसकपरकसगआजातीहइसीकहानीकोएकऔरतरहसकहतहजबिव णअपनपरकोआसमानमउठातहतोबर ाभाविवभोरहोजातहवअपनकम डलसिव णकचरण मपानीडालतहजोगगाबनकरबहतीहिशवगगाधरह य िकगगाउनकसरसऔरजटाओसबहतीहऔरगगािव णपदीह य िकविव णकचरण सिनकलतीहअलग-अलगपर पराओमयअलग-अलगकहािनयाहम यकालमजोराजनीितखलीगईउसकअशयहािदखतह

एकऔरबहतिदलच पकहानीहगगाकबारमिशवगानकिलएमानजातहहालािकववरागीहऔरमहकमहीखोलतहएकबारिशवगातहऔरवइतनामधरगातहिकिव णिपघलकरपानीमबदलजातहबर ाइसपानीकोअपनकम डलमडाललतहजोगगाह

मनयहभीसनाहकहािनयोमिकगगाकपितिशवह यायहसचह

कछकहािनय मकहतहिकिशवकीदोपि नयाहएकहगौरीमतलबपावतीजोिकपवतकीबटीहऔरदसरीगगाजोभीपवतकीबटीहतोगगाऔरगौरीदोपि नयाहऔरऐसाकहतहिकगगाऔरगौरीमहमशालड़ाईरहतीह य िकएकिशवकसरपरबठतीहऔरएकगोदमएककहानीहिजसमपावतीकोबहतग साआताहवकहतीहिकndashतममझस यारनहीकरततमनगगाकोसरपरचढ़ारखाहमझअलगरखहोतोिशवनउ हइतनाकसकरआिलगनकरतहिकवदोशरीरसएकशरीरहोजातहऔरअधनारी वरआधाप षआधानारीबनजातहऐसीकईरोमिटककहािनयाहिशवगगाऔरपावतीकी

आपनकहागगाकोजाहवीभीकहतहयहनामकहासआया

जबगगाभलोकआरहीथीजोबहतम तीमथीबहतशोरकररहीथीऋिषजहानकोबहतग साआयाइतनाग सािकउ ह नपरीनदीकोपीिलयाकछलोगकहतहिकजहानिशवकाही पथिफरगगानमाफ़ीमागीइतनाशोरकरनकिलएतोउ ह नअपनकानसगगाकोिनकालाकानसजहानकीपतरीजा वीगगाकायहदसरानामह

गगाकीएकसहायकनदीहभगीरथीआपनकभीसनाहोगाndashlsquoभगीरथपरयासrsquoयाlsquoभगीरथपरय नrsquoमतलबबहतकिठनकामकरनाभगीरथएकसयवशीराजाथऔरउनकजोपवजथउनकोएकशरापलगाथाकिपलमिनका य िकउ ह नउनकीतप याभगकीथीकिपलमिननउ हजलाकराखकरिदयाथाउनकभा यसदखीहोभगीरथसोचनलगिक याकोईतरीक़ाहिजससवदोबाराजीसकउनकापनज महोऔरमो िमलइ यािदकिपलामिननउ हकहािकव

दोबाराज मलसकतहअगरउनकीराखगगामडालदीजाएइसकिलएगगाकोधरतीपरआनाहोगाभगीरथनतप याकीऔरगगासिनवदनिकयािकवनीचआएआिख़रकारगगामानग परउ ह नकहािकउनकिगरनकवगसधरतीकानाशहोजायगाभगीरथनिफरिशवसपराथनाकीिकवउ हअपनसरसपकड़िशवनअपनीजटाओमगगाकावगस हालाभगीरथनिफरअपनपवज कीराखनदीमडालीऔरउ ह नदोबाराज मिलयापवज मकािस ातदोबारामौकादनकिलएह य िकहमएकज ममअपनीअिभलाषाएपरीनहीकरसकपनज मदसरामौकादताह

गगाकीकोईबहनयाभाईकोईफमली

बहनहबहनकानामहयमनातोlsquoगगा-यमनाrsquoजबहमकहतहतोयहबहतिदलच पह य िकमिदर मजबभीआपमितदखगतोlsquoगगा-यमनाrsquoहमशासाइडपरखीजातीहगगाहमशाडॉलिफनकऊपरहोतीहऔरयमनाहमशाकछएकउपरयाकमकऊपरहोतीहिदलच पह य िकएकतरफडालिफनहऔरदसरीतरफकछआहडॉलिफनज पकरतीहइटइजवरीफा टतज़उछलती-कदतीहऔरकछआबहतधीर-धीरचलताहयमनाकारगभीअलगहोताहगगाबहतसफ़दहजोरिपडसहोतहवहवाइटकलरकहोतहयमनाकोकािल दीकहतह

यहीफ़कउनकीपसनलीटीमभीहोताहगगाबहतहीचलबलीहअशातहचपलहथोड़ीचालाकभीहयमनाबहतहीबचारीहमतलबहमशाथकीहईरहतीहहमशापीछखड़ीरहतीहअगरगगाकोिशवसजोड़ाजाताहतोयमनाकोिव णयाक णकसाथएसोिसएटिकयागयाहक णकीआठपि नय मसएकहकािल दी

यमनाकीसबजगहपजाहोतीहअगरआपशरीनाथजीकमिदरजाएतोयमनाकापरतीकहोताहवहापndashएकघड़ारखाजाएगाऔरकहगयमनाहगगाअगरिशवकीतरफचलीग तोयमनाकोव णवकीतरफलायागयाहउनकाकभीमलनहीहोतासगमहोताहपरयागमजहापवोिमलतीहएकतीसरीनदीसजोअद यहndashसर वतीतोसगमहजहाक भमलाहोताह

दि णगगा याह

भारतकोज ब ीपकहागयाहजोहीरकीतरहबनाहऔरज बफलकीतरहिदखताहिव याचलपवतइसदोिह समबाटतहउ रीिह सकोहमकहतहउ रपथऔरदि णकोदि णपथयहमानाजाताहिकविदकपर पराउ रसदि णगईहऔरउसकसाथ-साथबहतधारणाएऔरअन ठानभीऋिषजबदि णगएतोउ ह नकहािकदि णमहमयहाभीगगाचािहएतोदि णगगाकीसक पनाकीगई

कावरीनदीकोदि णगगाकहतहकहतहिकअग तमिनजबदि णजारहथतोएककमडलमउ ह नगगाकापानीिलयावहावकमडलकोप थरपररखकरतपकररहथतबगणशएककौएका पलकआएऔरउसकमडलकोिगरािदयातोवहासकावरीनदीकीश आतहई

एकऔरकहानीहिजसमगोदावरीदि णगगाहयहकहानीगोदावरीमहा मयामहजसमनकहािकगौरीयापावतीकोबहतबरालगताथािकहमशािशवगगाकोअपनसरप य रखतहवउनसपीछाछड़ानाचाहतीहएकऋिषथिजनकानामथागौतमऋिषिजनकाआशरमदि णमथागणशउनकआशरममजातहगायक पमऔरउनकचावलकखतमचरनलगतहतोउनकोभगानकिलएवएकप थरफकतहउनकीतरफगणशिदखातहिकवमरगयगायमरजातीहतोगौ-ह याहोगईऋिषकहतहिकमझइसपापकाप चातापकरनापड़गागणशवापसवहाआककहतहिकअ छािशवसमागोिकगगायहाआजाएकलाशछोड़करतािकमरीमाकोऔरपरशानीनहोगौतमऋिषिशवसमागतहिकगगाकोदि णमलकआइएिशवगगाकोकहतहिकतमदि णचलीजाओऔरवगोदावरीक पमदि णमबहतीह

कछकहािनयोमगगाकपितिशवहकछकहािनयोमिव णऔरकछकहािनयोमउ हकवारीबतायागयाहतो याआपइसक यज़नकोदरकरसकतह

यहबहतहीमि कलपर नह य िकगगाकोएकअ सरामानाजाताहlsquoअ सराrsquoश दबहतहीइटरि टगह य िकअपकामतलबहपानीतोवपानीकीबटीहगगाहोतीकोईनाथनहीहोतापितनहीहोता य िकएकनदीकोआपक टरोलनहीकरसकतवोहमशाअपनतरीकसबहगीndashयहएकमह वपणदशनशा तरकािस ातह

लिकनकहािनय मकभी-कभीउनकोिशवकसाथजोड़ाजाताहऔरमहाभारतमउनकपितहशा तनजोभरतकलकथशा तननएकिदनगगातटमगगादवीकोदखावइतनीस दरथीउ ह नकहािकमझआपकसाथिववाहकरनाहगगानकहाठीकहमगरमरीएकशतहिकआपमरी वततरताकोरोकोगनहीमजोक गीआपकोमाननापड़गाशा तनइतनपरममथिकउ ह नकहािकजोभीतमकरोगीममानगािववाहकबादजबभीउनकाब चापदाहोताथातोवउसब चकोडबादतीहऐसवअगलछब च कसगकरतीहजबवआठवाब चाडबानाचाहतीहतोशा तनरोकतहवउ हकहतीहिकउनकीशादीसमा तहोजायगीअगरवअपनावादापरानहीकरगऔरउनसपछ-ताछकरगपरशा तननहीमानततबवउ हबतातीहिकउनकपतरजोथवअपनिपछलज मम वगमरहतथउ ह नऋिषविश ठकीगायचरालीऔरउ ह नउ हशरापिदयािजससउनकीजगह वगमनहीरहीयहउनकाप चातापथािकवधरतीपरज मलगऔरम यलोकभजजायग

गगासमझातीहिकवउनकीमि तकिलएउ हडबादतीथीपरशा तनउ हउसब चकोडबाननहीदतगगाउ हबतातीहिकवउसब चकोज मऔरम यकीददनाकचकरमफकदगपरिफरभीजबशा तननहीमानततबवब चकोिज़ दारखनकिलएमानजातीहऔरकहतीहिकवउसउसकिपताकपासबादमलआयगीिफरवब चकसाथअद यहोजातीह

इसदभा यपणकहानीमजोब चाबचताहवहहभी मिजसकाजीवनअतमकाफ़ीदखदहोताहउसकीशादीनहीहोतीब चनहीहोतवहराजाभीनहीबनता

औरउसकीबहतददनाकमौतहोतीहअपनआिख़री ण मजबभी मतीर किब तरपरलटहोतहतोगगाकािदलदखीहोजाताहजबिकउ हमालमहिकयहीउनकीिक मतमथावज मऔरम यकत य कोजानतीहिफरभीमाकािदलभरआताहऔरवअजनकोशरापदतीहिकउनकाबटाउ हवसहीमारगाजसउसनभी मउसकोपालन-वालिपताकोमाराहअजनवोअकलजनहिजसगगानशरापिदयाndashएकआवशपणदवीन

15

गीताकहतहगीतािह दधमकासबसमह वपणगरथह यायहकहनासहीहोगा

जबहमगीताकीबातकरतहतोहमारमनमआताहभगवतगीताजोक णनअजनकोसनाईथीलिकनपराण मऔरमहाभारतमहीकईगीताएहजसमहाभारतकय कपहलएक यादगीताहजबएक यादएककसाईनएकऋिषकोगीतासनाईिफरशाि तपवमएकिपगलागीताहिजसमएकव या ानदरहीहऔरएकिवचक णगीतहजहाएकराजा ानदरहाहतोअलग-अलगपरकारकीगीताहगीताकासीधामतलबहएकबात-चीतजहा ानकीबातहोरहीहयहएकछदमिलखीगईहिजसकानामअन तभछदहजोपढ़तसमयसगीतकीतरहलगताहगीतागीतसआतीह

तोगीताइतनीमह वपणकसहोगईसमयकसाथ

गीताकोमह विबरिटशनिदलायाह य िकई टइिडयाकपनीनगीताकापहलीबारअगरजीमअनवादिकयाथा200सालपहलइसकपहलगीताकाअनवादकभीनहीहआथाइसस कतम2000सालपहलिलखागयाथालगभग1000सालपहलजोस कतकआचायथजसआिदशकराचायरामानजनमाधवाचायव लभाचायndashइ ह नगीताकऊपर या या मक-िनबधिज हभा यकहतहिलखयभीस कतमथीजोकवलबरा ण कीभाषाथी

चौदहवीऔरपदरहवीशता दीकजोभि तआदोलनकसतथउ ह नगीताकानकोसरलकरकलोकभाषामलोकसगीतकमा यमसलोग तकपहचाया

जस यान वरमराठीमिलखतथबलरामदासउिड़यामिलखतथअ नामाचायतलगमिलखतथइ यािदलिकनचा सिवि कनसनामकएकलखकनपराअनवादिकयाउ हयहबहतपसदआईऔरकारणबहतहीिदलच पहवद मकईदवी-दवताएहतोउनकोलगािकिह द-धमबहदववादीऔरपराचीनहगीतामकवलएकभगवानकानामिलयाजाताहतोउ हयहअ वादीलगाndashतोउ ह नकहाशायदगीताबाईबलजसीहशायदिहदओकिलएयहीगरथठीकहतोउ ह नइसकाअनवादिकया

मगरउसकबादभारतजबआजादीकीलड़ाईलड़रहाथातोहमारनताओनगीतापढ़ीपहलीबारउ हलगािकइतनास दरगरथहमारदशकोजोड़सकताहगाधीकोलगािकइसमअिहसाका ानहलोकमा यितलकनकहािकहमधमय का ानइससिमलताहअ बडकरऔरडीडीकौसा बीजोएक कॉलर

थndashउ ह नदखाकीगीतामजाित-परथाकबारमसिव तारिलखाहतोउ ह नउसिकरटसाइजिकयागीताकाकईऐसलोग निव लषणिकयासमी ाएिलखीऔरइनसबवजह सहमलगताहिकगीताइतनीमह वपणहिपछल300-400साल मगीताकोबहतमह विदयागयाहजसिकर चिनटीमबाईबलहइ लाममक़रानहवसहीिह दओकगरथकिलएलोगकहतहिकगीताह

गीताकीसरचनाकबारमबताइए

गीताम700छदहऔरअटठारहअ यायहअटठारहकाअकयहािदलच पहय िकमहाभारतमभीअटठारहअ यायहगीतामभीहमहाभारतकायअटठारहिदन मलड़ागयािजसमअटठारहफ़ौजशािमलथीndashसातपाडव कीऔरयारहकौरव कीअटठारहबार-बार य आताहयहहमजानतनहीपरिवचारकरसकतहइसपरएकवजहहोसकतीहिकगीतामक णहमारशरीरकोनव ारपरकहतहनौ ार कीजगहndashदोआखनाकदोकानमहग तागऔरमल ारयागदाकोईभीिर ताअगरहोताहदोलोग कबीचतोनव ारसअटठारह ारबनजातहअगरआपगीतापढ़रहहोतोआपकोइसिर तकबारमसोचनाचािहए

गीताकावदोकसाथकछस ब धह

कहतहिकवदजोहवहघासजसहऔरउपिनषदगायहजोघासकोचरतीहक ण वालहवदधिनकालतहयहदधहगीताजोवअजनकोदतहतोऐसाकहसकतहिकभगवतगीतावद कासारह

गीताकासार याह

मआपकोएकयातरामलजाताह इससवालकजवाबकिलएधतरा टरपर नपछरहहिकक तरम याहोरहाहlsquoधम तरमइसधमकीधरतीम याहोरहाहवपछतहमरब च औरपाडकबट कबीच याहोरहाहयहबहतिदलच पह य िकवअपनबट कोअपनाकहतहऔरअपनभाईकजोबटहउनकोवअपनानहीकहतवोकहतहndashlsquoपाडकबटrsquoतोअपनऔरपराएकासीमाकनवहीसश होगयासजयउ रदताहndashसजयजोउनकासाथीहनौकरहऔरउसकोिद यदि टदीगईहिजससवहय कासाराद यदखसकताहndashवोबताताहिकदयोधन याकहरहाहदयोधनकीभाषासननसलगताहिकवहवचनहउसकपास यारहफौजहउसकपासदरोणाचायहजोउसकबगलमखड़हभी महकणहndashिफरभीवहबचनहपाडव कोऔरउनकीतयारीकोदखकमतलब टरथकहोतहएभीआपइि स योरहोपरशानहोउसकबादअजनकीबातआतीहजबअजनकौरव कोदखताहतोउसकमनमएकभावआताहिकसबउसकपिरवारकसद यह

वहकौरव औरपा डव कबीचमखड़होकदखताहिकlsquoइसतरफभीमरापिरवारहऔरउसतरफभीमरापिरवारहrsquoयभीअपनहऔरवभीपराएतोकोईनहीऔरहमलड़रहहधतरा टरकोलगताहlsquoअपन-पराएrsquoऔरअजनकोलगताहlsquoअपन-अपनrsquoइसिलएउसगीताका ानिमलताह य िकवहपर नकरताहिकयहदायरायहसीमाकनकहासआयावहकहताहिकमपिरवारको

हीमा तोिफरधमकहारहाऐसलड़ाईहमकसलड़सकतहउसिवचारआताहिककछतोग़लतहयहसमझनकिलएवक णकपासजातह

क णपहलउसबहतसाधारणतरीक़सबतातहndashकौरव नत हारीज़मीनललीत हारीपहलप नीपरउ ह नअ याचारिकयातमसठीकस यवहारनहीिकयाशा तरकीकोईबातनहीमानरहहइ यािदअजननहीमानतावहकहताहछोड़दोलोगवसहीमरनवालहndashमनहीमारसकताइनलोग कोयहसहीनहीहइसकबादक णकाबतानकातरीकाबदलजाताहवअजनकोमनानाशकरतहपरउनकसबतकगहारऔरयहातकिकअजनकोनपसककहनाभीउसनहीिहलातािफरदसरअ यायसक णकीवाणीबदलजातीहवकहतहकोईयहामरनवालानहीहरजनाअमरहअजनसमझनहीपातक णकहतहजीवनऔरम यमायाहिफरविव तारसबतातहआ माकोकभीिकसीहिथयार ाराकाटानहीजासकतानाउसजलायाजासकताहनापानीसगीलािकयाजासकताहनाहवामउड़ायाजासकताहहमजोदखतहउससचमानलतहपरस यबहतिवशालहवहि ितजिजसहमदखसकतहउसकभीआगहndashऐसीदिनयािजसकबारमहमकछमालमनहीहमजानतहिकयहजीवनहमारायहजीवनहीएकहजसिकहमदावाकरतहिकहमदिनयाकोबदलदगअपनजीवनमक णकहतहिकवहकभीनहीहोपायगािज़ दगीएकबहतीहईनदीकीतरहहिजसमआपभीबहरहहोइसबातसक णकहानीका व पबदलदतह

िफरवकमपरआजातहदोश दजोयहाज़ रीहndashय औरयोगय कामतलबहलन-दनकािर ताजीवनमआपकोलनाऔरदनापड़ताहऔरअगरआपजान-बझकरनहीकररहहतबभीलन-दनचलरहाहयोगसबधहऔरिवयोगसबधकाटटनाहतरह-तरहकसबधहअलग-अलगचीज कबीचndashएकयि तकादसरसएक यि तकाउसकिदलिदमागशरीरसइ यािदतोअदरकीआ माकाबाहरकसाथसबधहजीवा माअदरहऔरपरमा माबाहरजीववयहऔरपरदसरहयहकहानीअपनऔरपराय कबारमहअगरतमभागतहोतोतमपरमा मासभागरहहोअजनअबबचनहोजातहऔरकहतहिकमनपरिकसीकावशनहीअगरमकोिशशभीक तोवोकहतहकछसमयबादवहिफरसछटजायगा

उनकोबचनदखकक णअपनीवाणीिफरबदललतहndashअचानकिपताकजसजोअपनडरहएब चसबातकररहहभावकहोजातहऔरभगवानकबारमबतानलगतहिकजबत हाराकोईसहारानहीहोगातोभगवानत हारासहाराहतोअजनजोभयभीतहऔरिकनारादखरहहउनकिलएवोनावबनकआतहभगवानकहतहlsquoडरोमतजोभीहोमह त हारसाथrsquoअजनपछतहlsquoमत हारसाथहकामतलबउससमयक णअपनािवराट व पिदखातहयहागीतामपहलीबारबीचमभगवानकबारमहयहािववरणसिव तारऔरबहदखबसरतहndashक णकहतहlsquoमपहाड़हभतहत वहचरहअचरहदवअसरराजारक-मसबकछह

गीताकाजोबीचकािह साहवहख़ासतौरपघबराएहएआदमीकोसाहस

दनकिलएह ानतोकोईभीदसकताहndashयहकरोवहकरोमगरजोडराहोताहजबतकउससाहसनहीदोगवहकोईकमनहीकरसकताबातकरत-करतक णकोयहसमझआजाताहिकअजनबहतघबरागयाहऔरिफरवउसआ मिव वासिदलातहिकमखड़ाहतरसगतकछभीकरसकताहयहआजकलकीतरहनहीहजहापहलसहीिसखनाश करदतहअजनशातहोजाताहतभीव ानदतहऔरउनकावातालापबहतगढ़होताह

िकसीभीऔरपराणीसअलगहमन य य िकजानवरअ नकिलएदौड़ताहलिकनमन यअथकिलएदौड़ताहक णकहतहहमएकगलतीकरदतहहमबाहरसिकसीकीमा यताकीज़ रतनहीहहमारअदरहीअथह य िकहमारअदरआ माहमगरहमइसकोभलजातहऔरहमदसर कनज़िरयसख़दकोदखनलगजातहिफरlsquoअहrsquoकाज महोताह य िकआपदसरसतारीफ़चाहतहोआदरचाहतहोहमइसइदरजालमफसजातह

क णअजनसकहतहlsquoजबतकतमबाहरीदिनयासमा यताचाहोगिकबाहरीदिनयाकहndashldquoअजनवाहवाहrdquoऔरयहिकतमउसकिलएलड़रहहोतोसब यथहमगरअगरतममनकीशाि तकिलएयहसबकररहहोिफरकरलीजोभीकामकरनाहतोतमयहय य नहीकरनाचाहतिकलोगकहगिकतमनपिरवारकोमाराइसिलएमगरजोहोनाहवहहोगात हमरनाहतोतममरोगऔरअगरउनकोमरनाहतोवमरगजीत-हारकीभीगारटीनहीहतमपरशान य होतमपरीतरहससहीहोहीनहीसकतकोईभीनहीहोसकतामभीनहीिकसीकीवाह-वाहकपीछमतभागीकमकरोrsquo

याक णनअजनकोसीधाकहािककौरवोकोमारदो

नहीक णनयहकभीनहीकहाएक लोकहlsquoयथ छिसतथाक rsquoजसातमचाहोवसातमकरोिह दधममकभीअनदशनहीिदयाजाएगािकयहकरोकमत हाराहइसकामतलबयहहिकिकरयाभीत हारीहऔरउसकीपरितिकरयाभीत हारीहndashत हहीभगतानापड़गात हारीहीिज़ दगीहदसरकीसलाहमाननहीरखनीचािहएमहाभारतमहमदखतहिकक णएकराजनीित कीतरहहजोदसर कोचालाकीसमनातहपरलोगनहीदखतिकअ त याहआndashक वशकापरीतरहस वसहोताहपाडव कसभीपतरमारजातहऔरयदवशकाभीनाशहोताजाताहइससक णको यािमलताहयहतोहोनाहीथा

गीताइसबारमहिकअजनकोसमझायाजासकिकय य लड़रहहोजसदोक हडडीकिलएलड़तहवसहीकौरवऔरपाडवभीलड़रहहज़मीनकिलएअगरपाडवनहीलड़गतोखाएग यायहय जानबचानकिलएहइसिलएउनकिलएयहधमय हकौरव किलएयहअधमय ह य िकविसफ़घम डऔरताकतकिलएलड़रहहयहउनकीघबराहटहिजसकीवजहसवयसबकररहहपरक णयहसबनहीबतातहवअजनकोइसबारमसोचनदतहिह दधममकभीसीधअनदशनहीहोतवद मयहबार-बारकहाजाताहिकसारीिज़ मदारीआपकीहndashआपिकसीकोनहीकहसकतआपइसदिनयामअकलआएहोआपअकलिजओगऔरअकलमरोगऔरअमरभीअकलहीहोग

गीताकीकोईऐसीकहानीबताइएजोकमहीलोगोकोपताहोगा

अ वमधपवहमहाभारतकायिधि ठरअ वमघय करतहऔररा यमअपनाअिधकार थािपतकरलतहक णसबको ानदतहऔरउनकजानकसमयअजनआककहतहिकआपनजोमझय कपहलबतायाथावहमझयादनहीयहएकतरहसमज़दारह य िकयहिदखाताहिकसबमन यहक णभीअजनस यादाआशानहीरखत य िकउनकिलएवहबछड़जसाहइसिलएक णकोकभी-कभीगायभीकहतहऔरदयान वरगीतामउ हिवटठाईकहतहमराठीमपरभिवटठलकहतहतोिवटठाईकामतलबहमाक णवमाकजसबार-बारसमझातहऔरसमझातरहगअजनकोभीजसइसदहकजानकबाददसरीदहज मलगीवसहीक णगीताकाउपदशदतरहगशायदिकसीसमयमसमझआएगीयामो िमलगाज दीनहीहसमयसनातन

गीतास कतमिलखीगईमगरिबनास कतक ानकिबना याहमगीताका ानपरा तकरसकतह

ानकीकोईभाषानहीहोती ानिनगणहोताहभाषासगणहोतीहभाषाएकपातरकीतरहहिजसमपानीडालतहएकअ छापातरआपकोपानीपअ छीपकड़दताहपरआपकोतोअ तमपानीचािहएपातरनही ानपर यानदोभाषापरनही

गीतामसबसिदलच पिस ात याह

मझलगताहयोगकािस ा तयोगकामतलबहसबधकसमन यएक-दसरसजड़तहमहाभारतमकोईनायकनहीहनाकोईखलनायकवसबमन यहअपनीघबराहटकीवजहसऐसकरतहएकछअ छकमहकछबहतरपरजबआपयोगकिस ातऔरउनकसबधकबारमसोचतहोतोआपउनकीआलोचनानहीकरतउनकीकिमय कबावजदउ हपहचानतहोयह ानआपकाह

16

तीथयातराभारतमलोगतीथयातराओप योजातहइसकामह व याह

भारतमहीनहीसबजगहलोगतीथयातराओपजातहहरधममतीथयातराकािस ातहोताहऔरइसकीशायदएकसाईकोलॉिजकलरीज़नमानिसकवजहहहमारीकिषपरधानस यताहतोलोगएकहीगावमरहतहपरीिज़ दगीउसगावमिबतातहतोशायदतीथयातराकमा यमसजोऋिषमिनहवोबढ़ावादनाचाहतथलोग कोिकवदिनयादखऔरअपनीसोचबढ़ाए य िकजबहमयातराकरतहतोनए-नएअनभवहोतहऔरसमझबढ़तीहहरधममयातराहोतीहजसमसलमान महजहोताह

जसबर चयएकयातराहोतीहिजसमब चग कलजातहग ससीखनकिलएयहबोिडग कलकीतरहहोताहजहावतबतकरहतहजबतकउनकािदमागनाखलजायवानपर थआशरममबढ़लोगअपनाघरछोड़करवनमजाकरहतहयािफरस यासलकरतीथयातरापजातह य िकवापसघरनहीआएगवोवहाजाएगगह थजीवनकोिब कलछोड़ यागकजारहहोतोयातराएअलग-अलगपरकारकीहोतीहशादीकसमयएकयातराहोतीहलड़कीकिलए य िकवहडोलीमजातीहकहतहउसकीदसरीयातराहोगीशमशानभिमतकतोयह यवि थतससारहिजससबचनकिलएतीथयातराबनीस कतमएकश दहकपमडक=कएकामढ़कहमसबकएकमढ़कहोतहहमसबकोलगताहहमारीदिनयाहीदिनयाहलिकनजबआपयातराकरतहतोआपकोलगताहिकनहीदिनयाबहतअलगह

सामवदकोदोभाग मबाटागयाहदोपरकारकगानहोतहndashएकगरामकगानऔरएकहअर यकगानमतलबजगलकगानगरामकगानहमशाकहतहिकगरामसजगलकोजाओऔरवापसआजाओयहाजगलमजानकामतलबहऐसीजगहजानाजहापकछभीकटरोलमनहीहकछभी यवि थतनहीहकोईनीितनहीहिनयमकानननहीहमतलबऐसीदिनयामजाओजहाआपकोएकनयाअनभवहोऔरआपकोपताचलिकपरकित याहऔरआपवापसआजाओबौ चिरतरमब जीवनकसवाल किलएयातरापरजातहिस ाथगौतमएकराजकमारजाताहऔरब लौटताहवसहीरामायणमभीयातराहोतीहरामजगलजातहबनवासकिलएलिकनयहभीएकपरकारकीयातराहमहाभारतमभीयातराहतोयातराकीकहानीसबजगहपरहोतीह

हमारशा तरोमतीथयातराकािज़कह

हाबहतहजबमहाभारतमपाडव कोबनवासिदयागयाथातरहसाल कातोवसोचतहिकव याकरगजगलमविचिततहिकबोरहोजायगतोक णकहतहिकतीथयातरापजाओऔरयहापहलीबारतीथयातराकावणनहजबमहाभारतिलखीगई2000सालपहलहमारशा तरकहतहपहाड़ पजाओयानिदय क ड कपासजाओndashबसयातराकरतरहोतोपाडवशायदसबसपहलतीथयातरीथ

तीथकामतलब याहोताह

आजकलजबतीथश दकाइ तमालकरतहतोमतलबहपानीिजससभगवानकाअिभषककरतहतोअिभषकसबचापानीजोभ त कोदतहउसतीथकहतहमगरतीथकाएकऔरगहरामतलबहनदीकदोतटहोतहएकतटसदसरतटतकजानकिलएआपकोनावलनीपड़तीहलिकनकभी-कभारनदीबहतउथलीहोतीहतबआपचलकजासकतहोइसकोतीथकहतहइगिलशमआपइसlsquoफोडrsquoकरनाकहतहतीथकािफरमतलबहndashइसपारसउसपारतकजानािबनािकसीमददकतोयहएकिफिजकलकॉ स टपिरशरमकािस ातहशायदजोऋिष-मिनहोतथवोतीथढढतथतािकवउसपारजासकमगरिदमागीतौरपरइसकामतलबहndashिनगणकीि थितमजानाजहापनामनहीहआ माकीदिनयाहजहा पनहीहपरमा माकीदिनयाहजनमतमउनकभगवानिज हवमानतहउनकोतीथकरकहतहतीथकरकामतलबहवोजोतीथढढलताहऔरइससासािरकजीवनसपनज मवालजीवनसमि तपरा तकरताहवहरा ताभीिदखाताहआजकलहमजबतीथकहतहतोतीथएकजगहहउसकामतलबकोईमिदरकोईपहाड़जहापलोगपजाकरनजातहअपनीआ थाकिलएउसय तकरनकिलएतोहमउसतीथकहतहमगरजोसहीमतलबहवोयहह

िव णकचारधामोकबारमबताइए

1000सालसचारधामकाजोकॉ स टहवहबहतहीलोकिपरयहोगयाहआिदशकराचायजोवदा तकबहतबड़ग थउनकािह दधमको थािपतकरनमबहतबड़ायोगदानथाउ ह नहीचारधाममठबनवाएथभारतकचारकोन मएकहबदरीकापरीजोिहमालयमहऔरवहापकहतहिकिव णनर-नारायणक पमतप याकरतहlsquoबदरीrsquoकामतलबहबरकापड़तोबरकनीचउ ह ननर-नारायणक पमतप याकीथीदसराधामहप षो म तरिजसहमआजकलजग नाथपरीकहतहयहउड़ीसामहजहाजग नाथपरीकाबहतबड़ामि दरहवहािव णभोगलतहवहापदिनयाकासबसबड़ापरशरककरहवहारोज़हज़ार मटक कसआनदबाजारमबचाजाताहसाउथमिफरतिमलनाडमराम वरमहजहािव णनहातहचौथाहपि चमम ारकागजरातमजहािव णराजाहतोयहचार धामिव णक

िशवकबारह योितिलगोकबारमबताइए

हरगावमिशविलगहोताहगावकबाहरशमशानकबगलमकोईमि दरज़ रीनहीहोतािशवतोबरागीहलिकनभारतमऐसबारह थानआिदशकराचायन

पहचानहजहािशवकlsquo वयभ पrsquoिदखाईिदयपराण मकहतहिकिशवएकअि न त भक पमपरकटहएथपहलीबारअपनभ त कसामनउ राख डमहकदारनाथबदरीनाथकाशीिव वनाथउ रपरदशमउ जनकपासमहाकाल वरमहारा टरमतरी बकशवरऔरभीमशकरआ धरपरदशमशरीसलमहजहामिलकाजनक पमिशवकोमानाजाताहऔरतिमलनाडमराम वरमयतोहमगरऔरभीबड़-बड़मि दरहम बईमबाबलनाथहिद लीमभरवमिदरहतोऐसिशवककईमिदरहलिकनयबारह योितिलगआिदशकराचायनिनधािरतिकयिशवकमह वपणपाई टसजसचारधामव णवमतकलोग किलएह

दवीमाकभ तोकिलएिफरशि त-पीठह

हाएककहानीयहहिकद परजापितकीएकबटीथीिजसकानामथासतीऔरउसकािववाहिशवकसाथहआथाद परजापितऔरिशवमबहतअनबनथीय िकद परजापितबहतकड़िनयमऔरअन ठानवालथऔरिशवयसबनहीमानत य िकववरागीथद परजापितउनकोपस दनहीकरतथएकसमयउ ह नय िकयापरिशवकोनहीबलायासतीकोबहतबरालगािकउनकिपताय कररहहसभीदवी-दवताओकोबलारहहमगरमरपितकोनहीबलारहसतीइतनीदखीहोगईिकउ ह नअि नकोबलायाऔरअपनआपकोभ मकरिलयािशवकोजबयहपताचलातोउनकोबहतग साआयाऔरवय शालाकोिव वसकरदतहऔरद परजापितकासरकाटदतहपरिफरवजबशातहोजातहतोद कोवहएकनयासरदतहउसकबादवसतीकमतशरीरकोकधपरउठाकचार ओरबर ा डमघमतरहतहरोतहएयहपहलीबारहजबिशवददमहससकरतह

धरतीपरजीवन कजाताहिव णकहतहिकऐसानहीचलगाजोभीआताहवहजाताभीहतोउ ह नकहािकिशवसतीकाशरीरलकरघमरहहवदखीहndashतोमयहशरीरहीख मकरदताहिफरउ ह नसदशनचकरछोड़ाऔरसतीकशरीरकोकईखड मकाटिदयावखडभारतकअलग-अलगजगह मिगरऔरजहािगरउसशि तपीठकहाजाताहजसकोलकतामउनकापरिगरावालामखीिहमाचलपरदशमजीभतारातािरणीमिदरपवदि णऔरपि चममहndashकहीहाथहकहीपरहndashननादवीमउनकीआखहशायदयहमाननाहिकभारतसतीकाखिडतशरीरहऔरउनकाकछनकछहरजगहह

यहएकिदलच पथीओरीहिकिबरिटशलोग नइिडयाकामपबनािदयाऔरएकरा टरबनायामगरयहिब कलसहीनहीतीथयाितरय नभारतकोज मिदयाइसमचल-चलकरहमारादशतीथोसजड़ाहआहजहातीथहोतथजसमि दरक डपहाड़सगमहोगा(जसाकाशी)कपासवहापरनगरबसगएधीर-धीरइनशहर मबाज़ारखलगयजहा यापारीआयिजनकामनोरजनकरनकिलएनटआय टरीटपरफौरमसव याएआईइ यािदयजगहसा परदाियकक दरबनग जहासमय-समयपरलोगइकटठहोतथअलग-अलगजगह सइननगर क थाईरहनवालहोतथपिडतऔरव याएतोहमारादशइनयातराओस

बनाह

गणशकिलएकोईतीथयातराह

गणशकीयातरामहारा टरमबहतफमसहिजसकोअ टिवनायककहतहआठगणपितहयहासतरहवीऔरअठारहवीशता दीमप वासामरा यथापशवाईिजसकोकहतहऔरउनकजोइ टदवताथवगणशथपनाउनकीराजधानीथीिजसकआस-पासयआठगणपितहजोबहतहीपरिस हऔरकहतहिकयहाजानसआपकीम नतपरीहोजातीह

जसचारधाम योितिलगयाशि तपीठहऔरबहतजान-मानहवसहीndashहरपरातमबहतफमसहोतीहकछयातराएजसअ टिवनायकमहारा टरमएकऔरयातराबहतफमसहजोव णवजसदयान वरऔरतकारामनश कीवमहारा टरधमकथऔरउ ह नवरकरीस परदायकीश आतकीथीहज़ार कीस यामहरसाललोगपदरपरजातहजहापक णकोिवटठलक पमपजाजाताहवहालोगजातहहरसालचौमासाकसमयबािरश म

ऐसीकोईतीथयातराहजोलोकिपरयनहीहिजसकबारमलोग यादाजानतनही

नॉथउ रकलोग कोसाउथदि णकबारमपतानहीहोताऔरसाउथकोनाथकसाउथमतिमलनाडमम गनकीयातराहोतीहम गनकाितकयहिशवकबटपलनापहािड़य मउनकसात-आठमिदरहअगरआपमलिशयाजाएगतोवहातिमलचटीयार नबाटकव(गफ़ाओ)मम गनकिलएतीथ थानबनायाहमलिशयाइ लािमकदशहपरस यलरहवहाहरसालतिमलजातहथाईपसमकयौहारकसमयभगवानकदशनकिलएकभी-कभीयातरीभीतीथकािनमाणकरतह

जबलोगव णोदवीकीयातरापरजातहतोआतसमयभरवमिदरपरभी कनाज़ रीहऐसा यो

व ण दवीकामि दरज ममहऔरआमतौरपदिवय कोर तकीबिलचढ़ाईजातीहव ण दवीशाकाहारीदवीहयहरामायणसजड़ीहईकहानीहवदवतीनामकएक तरीथीजोरामसशादीकरनाचाहतीथीरामनकहािकमएक पिलवरताहतोइसयगमआपसिववाहनहीकरसकतािकसीदसरयगमिववाहक गातोववहापतपकरनलगीिकयगबदलगाऔररामनया पलकआएगतोिववाहकरगजबवहतपकररहीथीउनकोट टकरनकिलएभरवनामकएकताितरकसाधआयाऔरकहािकमझभोजनदोमभखाहजबउ ह नखानापरोसातोभरवनकहािकमझताितरकभोजनदीिजएवदवतीनकहािकमशरीिरकभोजननहीदसकती य िकमरामकीहभरवजबज़बरद तीकरनलगतोदवीउनसभागनलगीवकईगफाओमसभागतीहपरएकसमयआताहिकदवीकोग साआताहऔरवमड़तीहऔरभरवकासरकाटदतीहसरकटतसमयवह मामागलताहउसकोपताचलजाताहिकउसनग़लतिकयाहतोदवीउस माकरदतीहऔरकहतीहिकजबभीकोईमरपासआएगामरदशन

किलएवोत हारभीदशनकरगा

लगभगसभीतीथयातराओमकहतहिकआपकीयातरातबतकसफलनहीहोगीजबतकआपदसरमि दरनहीजाओगतोहरमिदरदसरमिदरसजड़ाहोताहजसित पित(व णवपर परा)जाएगतोकहगिककालाहि त(शवपर परा)मजानाज़ रीहवसहीव णवदवीकामिदरशा तमतकाहऔरभरवशवमतकायहाअलग-अलगमतअपन-आपकोदसरमतसजोड़रहह

साईबाबाकीतीथयातराकबसलोकिपरयह

िशरडीकसाईबाबा100सालपहलथउनकीफोटोगराफ़भीिमलतीहभारतमहमिसफ़दवी-दवताओकीहीपजानहीकरतग ओऔरसत कीभीपजाकरतहसाईबाबाकोसबधमकलोगमानतहइसिलएिशरडीकसाईबाबाबहतलोकिपरयहोगयहलोगकहगिकअमरअकबरएथोिनिफ मकीवजहसवबहतफमसहोगएहमकहनहीसकतिजसकसाथभ तकालगावहोजाताहवहभगवानबनजाताहभगवानभ तकोबनातहऔरभ तकभी-कभीभगवानको

साउथकीसबरीमालायातराकी यामह ाह

सबरीएकजनजाितहऔरमलएएकपहाड़हतोपहाड़कउपरजानकीयातराहयहाकवलप षजातहबर चयकावरतलकरऔरकालकपड़पहनकरndashयकड़िनयमहपहाड़कउपरअटठारहसीिढ़याहजोबहतसीधीहिजनकउपरचढ़करजानापड़ताहयहापरअ यपाकामिदरहअ यपाकादसरानामहहरीहरसतकरल(चरापरदश)मएकराजाथाराजशखरपडीयनिजसकब चनहीथतोउ ह निव णऔरिशवकीपजाकीिशवनउ हअपनापतरदिदयाहरीहरसतराजानउसब चकोदोनामिदयndashअय पनऔरमनोकदनऔरजबवहब चाघरमआताहतोउसकबादरानीकोभीब चाहोजाताहरानीअपनब चको यादापस दकरतीहवयोजनाबनातीहअय पनकोमारदनकीवहकहतीहमझबख़ारहऔरमझदधशरनीकाचािहएबटाकहताहठीकहमलकआताहऔरजबवहजगलजाताहतोवहासशरपरबठदधलकरआताहजगलमवहमहीषीरा सीकोभीमारदताहपरजाकहतीहिकउसराजाबनाओमगरउसपताहिकउसकीमाऐसानहीचाहतीतोवहकहताहिकमराजानहीयोगीबनगामझरा यपसा तरीमसकछभीनहीचािहएऔरइसपहाड़कऊपरमयोगीक पमबटगासबरीमालावहपहाड़हऔरवहापहरसाललोगतीथकिलएजातह

कावड़यातराकबारमबतायग

कावड़यातराशरावणकमहीनमहोतीहजबगावकलड़कगगातटपजातहगगाकापानीलातहघड़मऔरकावड़मऔरअपनघर मिशविलगकउपरवगगाकापानीचढ़ातहघड़ कोएकबासकदोन ओरबाधाजाताहऔरकधपररखाजाताहआपनशरवणकमारकीककहानीसनीहोगीजहावहअपनमा-बापकोबा कटटोकिरय मरखताहऔरएकबाससबाधकरक धपररखताहउसकावड़कहतहयहमानाजाताहिकमटकजमीनपरनहीछनचािहएजबतकव

मि दरनहीपहचगतबतककावड़कोऊपरलटकािदयाजाताहबहत-सीतयािरयाहोतीहउनकिलएजहापरवहकावड़लगासकतहकावड़कोबहतस दरतरीकससजायाभीजाताहझडलगातहधागलगातहऔरचमकभीलगातहसाउथइिडयामभीकावड़यातराबहतफमसहम गनकिलएवहापरवमोरकापखलगातहकावड़पर

कावड़गह थीकािच हहऔरयहमानतहिकिशवकोयहकहाजारहाहिकआपकोदिनयाकाबोझउठानाहीपड़गा

17

भगवानऔरभोजनहमारीस कितमअ नकोइतनामह व योिदयाजाताह

योग-शा तरमहमारशरीरकोअ नकोशकहतहिजसकामतलबहिकमासअ नसबनताहहमारामासदसरजानवर किलएखानाबनजाताहसबजीिवतपरािणय कोअपनअ नकोशकिलएअ नचािहएहोताहपौधत व कोखातहखासकरपाचबड़पचमहाभत कोऔरसयकीरोशनीऔरपानीकोपौध कोजानवरखातहिज हिफरदसरपशखातहइ सानदोन पशओऔरपौध कोखातहइसअ नऔरखानकीपरिकरयासजीवनचलताहजीवनजीवनकोखाताह

उपिनषदोमखानकोकाफ़ीमह विदयागयाहिबनाभोजनदिनयानहीरहसकतीहमआ माकबारमबातकरसकतहबड़ी-बड़ीबौदिधकऔरआ याि मकबातकरसकतहपरसबस यावहािरकसतहपरlsquoअ नहीस यहrsquoइसबातकोइतनामह वहमजीवनकबारमसमझानकिलएिदयागयाहअ नकोबरा णकहतहउसीतरहिजसतरहभाषाकोबरा णकहतहभगवानभोजनमरहतहऔरजोखाताहवहभगवानहिजसखातहवहभीभगवानहlsquoभगवानजीवनहऔरजीवनभोजनहrsquoमतरकीतरहइसिलएबोलाजाताहतािकहमभोजनअ नकमह वकोनभल

भगवानकोजबभोगचढ़ातहतोहमहमशाफलयादधहीदतह याफलऔरदधगॉडसकाफ़वरटफडपसदीदाखानाहयाकोईऔरबातहइसकपीछ

इसबातकोहमऐसहीलसकतहया पककीतरहधरतीकोवस धराकहतहवस धराकामतलबहजोवसकोअपहो डकरतीहउठाकरखतीहतोlsquoवसrsquoकामतलबह ला टसवन पिततोअगरधरतीगायहतोवन पितदधहवद मदधकोबहतमह वदतहय मदवताओकाआहानहोताहतोहमदधसिनकलाहआघीअि नदवकोडालतहमानाजाताहिकयहदवताओकीभखकािच हपचामतमपाचतरहकदधहोतहndashक चाउबलाहआम खनघीऔरदहीगौ-रसगौमतरभीडालतहमधऔरगड़डालतहऔरयहसबिम सकरकदवताओकोचढ़ातहपराण मकहतहिकभगवानिव ण ीरसागरकऊपरलटहएहतोआपनचरपरकितकोदधकसागरकीतरहदखतहजोभीआपकोपरकितसिमलताहवोदधकीतरहहोताहइसिलएभगवान कोहमशादधचढ़ातह

अभीफलकोदखगतोकछक चवकछप कफलहोतहऔरहरफलकाअलग-अलगट ट वादहोताहतोिफरट टकिहसाबसअलग-अलगदवी-

दवताओकोचढ़ातहजसदिवय कोखटटायातीखाफलदगल मीकोआमलानीबऔरिमचीिदयाजाएगालिकनजोमीठाफलहोताहवहिव णकोिदयाजाएगािशववरागीहतप याकरतहतोउनकोडराई-फ टमवादीजातीहऔरशायदमवाइसिलएदतह य िकवपहाड़ मरहतहऔरऋिषयिदयातराकरतथतोवमवालजातथ

िशवऔरिव णकफवरटपसदीदाभोजन याह

अभीइससमझनकिलएयहदखनाज़ रीहिकिशवसासािरकनहीहवगह थआशरममनहीजानाचाहतऔरिव णराम-क णक पमगह थ पमरहतहतोिशवकमिदरमहमशाक चादधचढ़ातहऔरिव णकमिदरमपरौस डिम कदतहजसबटरऔरघीइसकामतलबहिकिशवकिलएजसीयदिनयाहवसीठीकहमगरजोिव णहजोगह थजीवनमरहतहउ हपरौससकरकमनफ चरकरकबनाकउसकउ पादचािहएतोवहाशरमकोबहतमह विदयागयाह य िकदधसम खनिनकालनकिलएआपकोबहतम थनकरनापड़गाकामकरनापड़गाजबतककामनहीकरोगतोम खननहीिनकलगािव णकोपकाखानािदयाजाताहअ नकटकसमयजोिदवालीकआस-पासआताहक णकोछ पनभोगचढ़ायाजाताह य िकगह थजीवनमइसकामह वहउनकाभोजनउनकलाइफ़- टाइलसमचकरताह

यहभोगसिसफदवोकोलगावहदिवयोकोनहीह

दिवय कोजोभोगचढ़ातहपार पिरक पसवहबिलहोताहndashबकरीभसप ीआजकलऐिनमलराइटसकीवज़हसयहअबइतनालोकिपरयनहीहपरआमतौरपदिवय कमि दरमर तचढ़ायाजाताह य िकदवीकानामहर तिवलािसनीndashिजसर तपसदहयहएक पकहपरआपइसऐसहीलसकतहभ-दवीहउ हगायका पमानतहिजनकादधहमिज़ दारखताहदधदरहीहलिकनउनकोहम यादरहहकालीक पमवोखनपीतीहऔरगौरीक पमदधदतीहतोिदसइज़असाइिकलऑफलाइफजसजीवनकीपरिकरयाहयहिदखानकिलएिकजबभीआपकछखानाखारहह आपनिकसीकीह याकीहिकसीकीबिलचढ़ाईह

जसहमस ज़ीखाएगतोविजटब सकहासआतहफामससआतहफामबनानकिलएजगलपहाड़औरनिदय कोिड टरीयिकयाहोगातोवहािकतनजीव-ज तओकीह याहईहोगीतोदवीहमशायादिदलातीहिकस कितकािनमाणकरनकिलएआपनपरकितकानाशिकयाहतोख़नमागतीहनरबिलभीमागतीहभागवतपराणमकहानीहिकभदवीिव णसकहतीहिकलोगउ हबहततकलीफ़दरहहऔरवउनकाख़नपीनाचाहतीहजबरामायणमय होताहमहाभारतमय होताहndashतोइसकामतलबयहहिकधरती यासीहइतनाअधमहआहिकअबउ हर तचािहएरामऔरक णक पमिव णय करतहतोसचमरामायण-महाभारतकाय एकपरकारकीनरबिलहएककहानीहएकिदनमहाभारतमअजनऔरभीमलड़रहथिकमहाभारतकय मसबसगरट टवािरयरमहानयो ाकौनहतोउनकोकहाजाताहिकएकपहाड़कऊपरएकसर

हिजसनसबकछदखाथाक तरमय मउससपछोकौनहकछकहतहउसकानामबरबिरकहोताहकछकहतहिकउसकानामअवीनहndashअलग-अलगनामिदएगएहउसकोसरकहताहिकlsquoयो ातोमझकोईनहीिदखाईिदयाकौरव-पाडवकछनहीिदखाईिदयाअजनndashभीमकछनहीिदखाईिदयाndashमझकवलएकचीज़िदखाईदीयहिकिव णकासदशनचकरघमरहाथाराजामररहथउनकाख़निगररहाशाऔरभ-दवीकालीक पमर तपीरहीथीrsquo

दवील मीकीएकबहनहअल मीजीकलहकीदवीहहमारघरमजसवपसाआताहलड़ाईभीहोतीहतोकहतहिकदोन बहनआग अल मीकोघरकबाहररखनकिलएम बईमकॉमनक टमहिकनीबऔरसातिमिचयाबाधनकातािकवोघरकबाहररहऔरघरकअ दरमीठाभोगचढ़ायाजाताहल मीकअदररहनकिलए

रामायणकयािफरमहाभारतमभोगकोलकरकोईकहानीह

अगरआपअयो यामजाएतोएकजगहहिजससीताकीरसोईकहतहसीताअ छीककथीबहतअ छाखानाबनातीथीदरौपदीभीअपनीमहमानवाज़ीकिलएजानीजातीथीजोभीआतथउनकिकचनमवउनकोखानािखलातीथीजबदरौपदीकाबनवासहआथाउनकपासकछहोतानहीथावरानीथीउनकपासतोपरािकचनथापहलउ हबहतबरालगताहिकलोगआएगउनकघरलिकनकछखानकोनहीिमलगाएकिदनउनकोिचढ़ानकिलएदयोधनवहापदवासाऋिषऔरस तऋिषकोभजतहखाना-खानकिलएजबवोआतहतोदरौपदीकहतीहिकमकछबनातीह आपनहाआईएिफरजबवजातहतोउनकोरोनाआजाताहिकउनकघरमकछनहीहपकानकिलए

उससमयक णआजातहवकहतहिककछतोहोगाघरमवहकहतीहिकनहीबतनतोख़ालीहजोभीथामनअपनपितय कोदिदयाहऔरजोथोड़ाबचाथामनखािलयातोक णजोएकदानाचावलबचाहोताहउसखालतहऔरउनकापटभरजाताहऔरइसिलएऋिषय काभीपटभरजाताहऋिषसोचतहिकहमारापटतोभरगयातोअगरहमदरौपदीकघरजाकरनहीखायगतोउनकािनरादरहोगातोववहीघाटसहीचलजातहऐसक णनदरौपदीकीलाजरखी

क णदरौपदीकीसम यादरकरनकिलएकहतहिकआपसयभगवानसपराथनाकीिजएसयदवनउनकोएकथालीदीlsquoदरौपदीकीथालीrsquoवहीसआयाहयहमाताजीकभडारकीतरहहमतलबिकचनमहमशाखानाहोगाकहतहिकजबतकदरौपदीखानानहीखालतीथीतबतकउसथालीमखानारहताथावबहत कोखानािखलाकरहीखातीथीएकबारउनकखानकबादअगलिदनतककोईखानानहीहोताथा

आपनअभीसीताकीबातकीदरौपदीकीबातकीयहापरतोकोईप षनहीहसबफीमलहndashऐसाकस

महाभारतममलक सकरफ़रसिमलतहनलकीकहानीहनलएकताक़तवरहडसमऔरअमीरराजाहिजनकीशादीसदरदमयतीसहईहउनकाजीवनबहत

अ छाचलरहाहउसकबादकछऐसाहोताहिकवबहतग़रीबहोजातहइतनग़रीबहोजातहिकनलकोनौकरबननापड़ताहएकराजाकयहाऔरवोखानाबनातहयहकहानीकरलामबहतफमसहमलयालीमहाभारतमकहतहिकव डकगरट टककlsquoनलrsquoथअबभीकोईअ छामलककहोगातोकहतहिकयहतोनलकजसाखानाबनाताह

मनयहनोिटसिकयाहिकबहतलोगभगवानकोपानकाप ाचढ़ातहइसकपीछ याकहानीह

पानऔरसपारीभारतीयस यतासजड़हखानकबादपानऔरसपारीखानायगह थजीवनकािच हहऔरइनकामतलबहिकआपखशहालऔरत तहयहसबहमशाउनभगवानकोजोगह थहजोशादी-शदादवहउनकोिदयाजाताहिशवकोकभीनहीत वीर मिदखायाजाताहिकल मीपानकाबीड़ािव णकोदरहीहपानकाबीड़ाअ याशीकापरतीकहहसन-खलनकाऔरसफलताऔरखशीकापरतीकहऔरयहसबहमअपनीिज़दगीमचािहए

याआपlsquoशरीफलrsquoश दकाअथसमझासकतह

शरीकामतलबहल मीऔरफलमतलबफ टतोल मीकाफ टउसफलकोशरीफलकहतहजोसारसालिमलताहऔरजोआसानीसिमलजाताहमतलबयादाकामनहीकरनापड़ताजसनािरयलकाफलयाकलाइसिलएइ हपजापाठमहमशारखाजाताहयनाकवलपौि टकहोतहपरनाख महोनवालीदौलतऔरसमदिधकसचकह

चावलकोभीकभी-कभीशरीफलकहतहजबघरमकलशलगातहपजाकिलएतोआपदखगनीचचावलिबछातहऔरऊपरनािरयलरखतहयसबल मीकिच हहसबजगहमिमलतहऔरजहाह गवहाहमशाखशहालीहोगी

18

यगआजकलजबभीहमसनतहतोबराहीसननकोिमलताहआपकोलगताहिकहमकिलयगमजीरहह

हरयगमलोग कोलगताहिकहमबरसमयमजीरहहतोआपकीदादीमाभीयहीकहतीह गीिकहमारसमयमसबिकतनाअ छाथाऔरअबकससबख़राबहोगयाहउनकीदादीमाभीयहीकहतीह गीतोयहएकबोलनकातरीकाहदोतरहकिवचारहndashएककहतहिकदिनयामअ छाहोरहाहऔरहमआगबढ़रहहऔरदसरायहिकसबख़राबहोरहाहबबादहोरहाह

जोयहश दहोताहlsquoकिलयगrsquoवोहम पककीतरहदखनाचािहएयहसोचनकीबजायिकघोरकिलयगआनवालाहएकिफलोसौिफकलका स टहिदखानकिलएिकदिनयाबदलतीरहतीहकवलभगवाननहीपरमा मािन यहबािकसबअिन यसबन वरहसबबदलरहाहतोसमयकाहमाराजोकॉ स टहवहयहहिकसमयसाइकिलकलहचकरीयहसमयआताहऔरजाताहइसिलएिह दीमlsquoकलrsquoश दभतवभिव यदोन किलएइ तमालिकयाजाताहजनधममभीयहकॉ स टहndashजहासमयसपकीतरहचलताहअ छसमयकोकहतहlsquoउ रसपनीrsquoबरसमयकोlsquoअवसपनीrsquoइसकऔरभीिह सहोतहसमयएकलहरकीतरहहोताहndashउपरीिह सकोशषमशषम(अ छा)कहतहिफरउतरावकोशषमदषमनीचकिह सकोदषमदषम(बरा)औरचढ़ावकोदषमशषमऔरिफरशषशमशषशमयहिह दधममभीह य िकसमयहमशाबदलतारहताहकछभीपरमान ट थायीनहीहकिलयगभीनही

हमारिकतनयगहऔरय याहबताइए

यगसमयकोबाटनकातरीकाहसमयतोअनतहउसकीकोईश आतनहीहऔरकोईअतनहीहव ािनकयनहीमानगकहगिकसमयश हआिबगबगसलिकनशा तर मकहागयाहिकसमयअनतहऔरसमयहमशासरहाहलिकनमन यइसबाधनकिलएसमयकोबाटतह

आमतौरपजोिदनहोताहसयोदयससया ततकउसकचारपरहरहोतहऔररातकचारपरहरहोतहतोचारकािस ातआव यकह य िकयहरखगिणतकाठोसअकहजसघरकचारकोनहोतहचारिदशाएहोतीहndashउ रदि णपवपि चमऐसहीआपदखोगिकशा तर मचारवणहोतहndashबरा ण ितरयव य दरचारआशरमहोतहजीवनकndashबर चय( टडटलाईफ)गह थाशरम

(मिरडलाईफ)वानपर थाशरम(िरटायडलाईफ)औरिफरस यासआशरम(हिमटलाईफ)जबआपसबकछ यागदवसहीसमयकोजोपरबर ा डकाकॉि मकटाईमहउसचारभाग मबाटागयाहndashपहलासतयगयाकतयगदसरातरतायगतीसराह ापरयगऔरचौथाहकिलयगिजसकबादपरलयऔरिजसकबादसमयवािपसश होजाताहसतयगसचार यग कोजोड़तहतोउनकोमनवतारकहतहऔरक पभीकहसकतहहालािकपरकितयगकिहसाबसनहीचलतीइसमऋतएहोतीहजोआती-जातीहस कितमयगहोतह

जसहमारीिज़दगीसाल मबटीहवसहीस कितमसमाजमस थाओमहमारीक पनीकबढ़नमचारअव थाएहोतीहश आतमबचपनसरलताहोतीहिफरठहरावबढ़नाऔरिफरख़ महोनामझलगताहयहस कितकबारमयादाहनािकससारकबारम

हमकसपताचलगािकयगबदलगयाह

एकतरीकायहिकधमकोचारटाग वालीगायकीतरहसमझजबएकपरगल(नितकपतन)जाताहतोवहलगड़ीहोजातीहतरतायगश होजाताहिफरापरयगमएकऔरपरटटजाताहndashवहदोपर परखड़ीहोतीहकिलयगमवह

एकपरपरखड़ीहोतीहऔरजबचौथापरचलाजाताहतोपरलयआजातीह

कहतहिकजबिव णसोतरहतहतोपरलयहोतीहजबवहउठतहधीर-धीरजबउनकीआखखलतीहतोकतयगश होताहवअवतारलतहndashतरतायगमरामऔर ापरयगमक णकलयगमवथकजातहऔरसोजातहजबसोजातहतोवापसपरलयहोजातीहसि टकामतलबहजबिव णजागउठऔरपरलयकामतलबहिकवसोरहह

आपनकहािकिव णसोतहतबबर ा डकीर ाकौनकरताह

यहभीपर नशायदपराण मभीलोग नपछाहोगाकभीतोउसकिलएजवाबहिककलयगकाजोिस ातहवहहमारस कितकसाथजड़ाहपरकितकसाथनहीजोअन तहपरकितमकोईश आतयाअ तनहीहोतातोजबस कितनहीथीतबभीपरकितथीऔरस कितकबादभीपरकितरहगीपरकितकोहमनदवीका पिदयाहऔरशि तका पिदयाहजबिव णउठतहतबस कितकाज महोताहपराण मकहतहिकजबिव णसोतहतोयोगिनदरादिनयाकोस हालतीहर ाकरतीहदवीहमशारहतीहउनकिलएlsquoयोगिनदराrsquoश दइ तमालिकयागयाहकोईकहताहयोगमायाभीएकदवीहयोगिनदराऔरयोगमायायदोन दिवयाहमगरवएकहीदवीकदो पहतोजबिव णसोरहहोतहतोयोगिनदरा यानरखतीहऔरजबवहजागउठतहतोयोगमायाउनकीजगहललतीह

क णऔररामनकौनसयगमज मिलया

रामतरतायगसजड़हएहऔरक ण ापरयगसजड़हएहरामायणऔरमहाभारतndashवदोयग कीकहािनयाहndashतरताऔर ापरवोयगिजसहमतरतायगकहतहवहापररामहउनकाज म-मरणवहाहोताहऔरक णको ापरयग

सजोड़ाहआहकहतहिककतयगमसबठीकथाजबपरशरामआतहतोइसकामतलबहिककतयगसमा तहोगयाहजबरामआतहतोइसकामतलबहिकतरतायगसमा तहोगयाजबक णआतहतोउसकामतलबहिक ापरयगसमा तहोगयाऔरशायदकि ककआनसकलयगसमा तहोजाएगाइसआपिलटरलीलसकतहोया पककीतरहलसकतहकतयगमिनयमनीित-रीितनहीथलोगदानदतथकोईचोरीनहीकरताथाजबपरशरामआतहतोपहलीबारचोरीहोतीहएकराजाएकगायदतहजमदीि नकोऔरउसकीचोरीहोजातीहयहासिनयम कीश आतहोतीह सकीआव यकताहोतीह सआगएतोमयादाप षोतमजो सकोफोलोकरतहवोआजातहउससमयकीकहानीहजहापरलोगिनयम कोबहत यादामानतथइसिलएकहतहlsquoरघकलरीतसदाचलीआईपराणजाएपरवचननजाईयफमसलाइ ससहतलसीरामायणकीयहरघकलनीितकबारमबतातीहndashजबराम(रघ)कासमाजिनयममानताथावहिन कपटताकायगथा

लिकनजब ापरयगआताहतोगड़बड़श होजातीहिनयम परचलनकबादभीअधमहोसकताहसचमतोिनयमअधमकाहिथयारबनजातहजसभी मऔरदरोणिनयम कापालनकरतहलिकनिफरभीउनकीवजहसपाडव कोबहततकलीफ़सहनीपड़तीहकोईपरमनहीकरताकोईदाननहीकरताकलयगमननीितकोमानिदयाजाताहऔरनहीरीितकोधम-अधम याहयहिकसीकोमालमनहीइसपरवाद-िववादचलतरहगतोइसअनोखीदिनयाकोजहाकछसही-ग़लतनहीहउसहमकलयगकहतहिकसमालमहमइसमहयायहअभीआनवालाह

िशवकाज मकौनसयगमहआहऔरउनकी याकहानीह

िफलॉसफ़ीकदोभागहोतहndashसमयकभीतरजोबदलावहआहऔरदसराजोसमयकबाहरहोताहसमयकािनय तरणिजसकउपरहऔरसमयकािनय तरणिजसपनहीहिनय तरणकामतलबयहहिकआपकाज मऔरम यहोगीएकश दहयोिनजािजसकाज मयोिनसहआहरामकाज मकौश यासहआउनकीयोिनसndashमन ययोिनमज महआक णकाज मदवकीकीयोिनसहआरामसरायकअदरचलजातहऔरइसतरहमरतहक णकोजरानामकएकधनधारीकाबाणलगजाताहतोउनकोम यकाअनभवहोताहतोयहएकदिनयाहजहाज मम यकाअनभवहोताहइसकबाहरएकदसरीदिनयाहअयोनीजाया वयभndashजहापराणीअपनआपकोज मदतहवहाबढ़ापायाम यनहीहोतीयहिन यदिनयाहभगवानकीदिनयािजसजनिस लोक-यािनजहािस आ माएरहतीहकहतहतोिशवयहापिवराजमानहिव णभीयहाहयहावहमशाजवानहऔरकोईपतझड़यासिदयानहीहहमशाबसतहखशीहयहाम यनहीहोतीभखनहीलगती

दोतरहकीदिनयाहndashिन यऔरबदलनवालीजहासमयचकरीयहऔरयगमबदलतारहताहवा मीिकरामायणमसमयकीचकरीयहोनकबारमएकिदलच पबातहजबरामसीताकोअपनसाथजानकीबजाय कनकिलएकहत

हतोवमनाकरदतीहवहापसीताकासटीकतकहोताहिकlsquoहररामायणमआपकसाथगईह तोअब य रोकरहहोrsquoमतलबरामायणपहलहोनका ानहउनकोऔरयहीिस ातलोक-कथाओमहनमानकीमिदरकाकीकहानीक ाराबतायागयाह

समयकदवतारामसकहतहिकधरतीपरउनकाकामपराहोगयाहऔरउ हम यको वीकारकरवक ठलौटजानाचािहएरामयमदवताकोबलानाचाहतहपरउ हमालमहिकउनकपरमभ तहनमानउ हरामकपासआनभीनहीदगहनमानका यानबटानकिलएरामअपनीअगठीएकप थरकीदरारमडालदतहऔरिफरउनसलानकिलएकहतहहनमानफ़ौरनस म पमआजातहऔरदरारमछलागलगादतहवबहतदरतकभगभमिनकलजातहऔरनागलोकपहचजातहवहापरउ हनागराजावसकीिमलतहवउनसअगठीढढ़नममददमागतहवसकीउ हएकपहाड़कीओरजानकिलएकहतहजसहीहनमानउसपहाड़कपासपहचतहउ हसमझमआताहिकवहअगिठय कापहाड़हवसोचतहिकअबशरीरामकीअगठीकसढढगवसकीउ हबतातहिकवसबरामकीअगिठयाहिकयएकअन तकहानीहिजसमधरतीपररामकीम यसपहलएकवानरउनकीअगठीढढ़नआतारहाहतभीतरतायगसमा तहोताहयहचकरअन तकालसचलाआरहाहहनमानकोतबसमझमआताहिकज मम यऔरिफरज मकीपरिकरयाअन तहइसरोकानहीजासकता

इसकहानीमहनमानकज़िरयबतातहहनमानकीऔरिफरहमारीअपनीकिमयाहनमानइतनशि तशालीहलिकनम यसडरतहवनहीचाहतिकरामउनसकहीदरचलजाएहनमानकोसीखदनकिलएयहपरीकहानीगढ़ीगईहिकहनमानकोयहसमझमआयिकहरचीज़जोपदाहईहमरगीभीऔरिजसकामरणहआहउसकापनज मभीहोगाअन तकालतकयहीचकरचलतारहगादशनानसारयबतानाचाहतहिकयजोहमिज़दगीजीरहहयहहमपहलभीजीचकहऔरउसकपहलभीजीचकहऔरबादमभीयहीिजदगीहमजीतरहगदिनयाबदलतीहऔरनहीभीबदलतीहमारसोचनकातरीकाबदलजाताहदिनयाकोनहीबदलसकतलिकनदिनयाकसोचन-समझनकतरीककोबदलसकतहोइि डयनिफलोसफ़ीकासबसज़ रीपाठहअपनमनकऊपरकाबरखनाजसहनमानरामकोनहीबचापाएरामकोयमलोकयावक ठजानाहीपड़ावसहीआपदिनयाकोिनयितरतनहीकरसकतसमयकीजोधाराहआपउसरोकनहीसकतिक तअगरआपइसबातकोमानलोगिकजोआताहवहजाताहतोदखकमहोगाक टकमहोगाऔरएकभरपरजीवनजीसकोग

कलयगकीश आतकबहईइसकीकोईसहीितिथबतासकतहआप

यहजोपौरािणकगर थहोतहइनकोसीधा-सीधाकभीनहीलनाचािहएजसिकबाइिबलमकहतहिक5000हज़ारसालपहलदिनयाश हईहमकोइनकज़ रीत वकोसमझनाचािहएत वयहहिककोईभीचीज थाईनहीहोतीहरचीजकाएकसहीयाग़लतसमयहोताहहरचीजबदलरहीहजसहमाराबचपनहमशानहीरहतावसाकतयगहमशानहीरहगाइ यािदतोअगरहमरामज म

कीिबलकलसहीतारीखिनकालनाचाहगतोकहानीकाअसलीममखोदगमजोहआहउसकमम यानदताह श द कीकारीगरीपरनही

19

सि टपराणोकिहसाबससि टकीरचनाकसहई

वदजो4000सालपहलआयऔरपराणजो2000सालपहलआयउनकबीचहबरा णऔरअि यकइनसभीमबहतसीकहािनयाहिकसि टकीरचनाकसहईवद मएकसजन तरोतहिजसकहतहndashनासिदयास तायहबहतजिटलकिवताहऔरविदकसोचकीपराका ठाकोदशातीहइसमकिवकहरहहिकपहल याआयाथाndashजलया थलरौशनीयाअधरागरी मऋतयासदऋतपहलसासिकसनलीइ यािदिफरवकहतहिकशायददवताओनसबकछबनायाहोगालिकनिफरदवताओकोिकसनबनाया य िकदवताबादमआएशायददवताओकोपताहोगायाशायदउ हभीनहीपताहोगासबसोचनकीबातहसहीबातएकभीनही

लिकनवोकहतहिकसीभीचीज़कीरचनाकिलएदिनयामइ छाकीज़ रतहोतीहतोपहलइ छाआईहोगीऔरइ छाकबादहीदिनयाकीरचनाहईहोगीतोअगरइ छाबीजहतोयहबरा डउसकाफलहअथववदमकहतहिककामपहलआयाकामदवनहीपर वयकामइ छायजवदमप षमघयकीबातहोतीहऔरयहिकदिनयापरजापितहसमाजपरजापितहऔरइसपरजापितकीबिलहोनकप चातहीसि टकािनमाणहआतोपरजापितकसरसबर ा डआएहाथ स ितरयआएपटसवािनकऔरपर सशदरआएएकपराणीकोतोड़करकसि टकोबनायागयासमाजकािनमाणहआहवद मसिहताऐहोतीहिजनममतरहोतहबरा णमय कबारमिलखाहोताहिफरअर यकजोिफलोसोिफ़कलथॉटकऊपरहऔरउसकबादउपिनषदआतहजहावदपरचचाहजबहमवद कीबातकरतहतोयसबगरथउनमआतहनासिदयास ताएकसिहतामआतीह

अर य(जगल)मपरजापित(परजाकापितइ सान किपता)उ ह नएक तरीकोदखाशत पा(िजसककई पह)शत पकोदखकवउसपरमोिहतहोजातहउनकपीछभागतहवहअलग-अलगपरकारकमादाका पलतीहऔरपरजापितवहीनरक पलतहजबवहगायका पलतीहतबवहबलबनजातहजबवहघोड़ीबनतीहतोवहघोड़ाबनजातहइ यािदतोसबजानवर काज मऐसहआहाथीसलकरचीटीतकतोयहएकऔरकहानीह

िफरधीर-धीरमनकानामआनलगाहमारीिकताब मऔरयहिकउ ह नदिनयाकीश आतकीउ ह नशत पाकसाथिववाहिकयाऔरमानवजाितको

ज मिदयातोऐसीकईकहािनयाहवद मबरा ण मउपिनष मअर यकमलिकनकोईएककहानीनही

बर ाकोसि टकताकहतहतोबर ानसि टकीरचनाकसकी

बर ानबर ा डकािनमाणिकयाबर ा डिजसकोबर ाकाअडाकहतहबर ाकमनसमानसपतर काज महआपहलचारसनत-कमारपदाहएउ ह नकहाथािकहमसि टमकोईिदलच पीनहीहतोवोस यासीबनजाएगउनकबादउ ह नस तऋिषय कोज मिदयास तऋिषय नकहािकजबतकतरीनहीहोगीतबतकहमिकसीकोज मनहीदसकततोबर ान तरीकीरचनाकीऔरसातऋिषय कोसातपि नयादीइसतरहससबजीवज तओकाज महआसबसजान-मानमिनहक यपमिनक यपकामतलबहकछआउनकीकईपि नयाहोतीहऔरउनकीअलग-अलगपि नय सअलगअलगपरकारकजीव-ज तओकाज महोताहजसअिदतीसआिद य दव काज महोताहिदतीसद य काज महोताहदनसदानव काज मकद सनाग कािवनातासपि य काितमीसमछिलय काज महोताहतोबर ासजड़ीसबसजानी-मानीकहानीह

शवपर पराम याकहानीह

श आतमिहर यगभ(सनहरीयोिन)थायहश दवद मभीिमलताहlsquoिहर यrsquoकामतलबहसनहरीिहर यगभकमलक पमथाऔरजबवहिखलातोउसमसबर ािनकलऔरिफरबर ानअधनारी वरका पदखाउसकोदखकबर ानसि टकीरचनाकीअधनारी वरमप षकोदखकरउ ह नमनकोज मिदयाऔरऔरतकोदखकरशत पाकोज मिदयाएकऔरकहानीहिकिशवनअपनआपकोिशवऔरशि तमबाटिलयािशवसनरआतहऔरशि तसमादाआतीह

व णवपर पराम याकहतह

व णवपर परामलबीकहािनयाहकछकहािनयाबरा णमिमलतहऔरआगचलकबढ़तीहजोसबसजानी-मानीहवहयहिकदिनयामसबकछिनदरामथािफरिव णजागतहसासलतहऔरमनमइ छाएजागतहोतीहतोइ छासउनकीनाभीमकमलउगताहऔरउसकमलमबर ाबठहोतहजबकमलिखलताहबर ाआखखोलतहतोडरजातहउनकोकोईऔरिदखाईनहीदताअकलपनसवइतनाडरजातहिककहतहिकमझएकऔरकोज मदनापड़गायहजोभयहयहबहदअर यकउपिनषदमभीबतायागयाहndashिकभयसरचनाहईजोपहलाजीवहवहअकलपनसडरजाताहऔरकहताहिकमझसाथीचािहएइसिलएवह तरीकीरचनाकरताहऔरउसकऊपरमोिहतहोजाताहऔरबर ा डकीश आतहोतीह

लिकनउपकथाएभीहोतीहकहतहिकएकअसरनधरतीकोपानीकअदरदबािदयाथापरलयकबादतोबर ाकनाकसएकवराहिनकलताहिव णअपनवराहअवतारमजोसमदरकअदरजाताहऔरप वीकोऊपरलकआताहऔरजबलकआताहतोप वीमवन पितउगनीश होतीहऔरऐसप वीकािनमाण

हआएकऔरकहानीहिजसमकहतहिकअमतमथनसदिनयाकीश आतहईिव णमदारपवतकोलातह ीरसागरकामथनकरनकिलएदवऔरअसरिमलकमथनकरतहिव णअपनाकमाअवतारलतहऔरपवतकोअपनीपीठपरउठातहइसमथनससि टकीरचनाहोतीहयतीनकहािनयाहिजनमिव णसोतहएनारायणहवराहयाकमाह

अबसवालहिकसि टपरकितकबारमहयास कितकबारमकहतहिकिव णनएकछोटी-सीमछलीका पिलयाथाऔरउसबड़ीमछिलय सजबमननबचायातोस कितकािनमाणहआ

एकऔरकहानीहिजसमविव णहयगरीव(घोड़कसरवालिव ण)बनजातहऔरवद कोबचातहपरलयकपानीसतबसि टकािनमाणहोताहएककहानीहजहापरलयकपहलएकमछलीमनकोकहतीहिकआपएकनौकामसभीजीिवतपरािणय कोलजाएपौध कबीजऔरवदकोभीयहकहानीनोआसआककहानीकीतरहहमछलीउसनावकोपरलयकपानीसबचातीहऔरजबपरलयख़ महोजातीहतोमननईदिनयाकीरचनाकरतहवद मइनकहािनयकआधारह

शा तपर परा याकहतीह

शा तऔरततरपर परामबहत-सीकहािनयाहजोलोक-कथाओसआतीहयहमानाजाताहिकिशवतप याकररहथजबपरलयआईयहापरलयकामतलबज़ीवन-हीनताहजबसबकछजमाहआथावफमकहीपरजनननहीहोरहाथातबदवीआतीहपावतीक पमपवत सिनकलकरऔरिशवकोमोिहतकरतीहऔरउनसिववाहकरलतीहउसकबादिशवकातपजोउनकअदरहवोबाहरिनकलताहऔरबफिपघलनलगतीहनिदयाबनजातीहधरतीउपजाऊहोजातीहऔरपड़-पौधिनकलतहजीव-ज तिनकलतहतोततरपर परामप षमतलबआ माहिजसदवीजागतकरतीहतोदवीकीवजहससि टकीरचनाहोतीहशि तिशवकपासहलिकनउसकोजागतकरनकिलएदवीकीआव यकताह

लोककथाओमएककहानीहिजसमकहतहिकपहलकोईदवतानहीथपहलापराणीएकऔरतथीऔरउनकानामथाआदीमायाशि तउ ह नएकप ीक पमतीनअडिदयिजसमसबर ािव णऔरिशविनकलआिदमायाशि तबर ाकपासजाककहतीहिकमझतमसशादीकरनीहपरबर ाकहतहlsquoमशादीकसकरसकताह आपतोमरीमाहrsquoइसबातसउनकोबहतग साआताहतोवहकहतीहिकबर ात हारीकभीपजानहीहोगीउसकबादवहिव णकपासजातीहऔरिव णसकहतीहिकतममझसशादीकरलोमगरिव णभीनाकरतहिफरिशवकपासजातीहतोिशवउनसकहतहlsquoआपकपासतीनआखहआपतीसरीआखमझददोतोमशादीकरनकिलएतयारहrsquoजबिशवकोदवीकीतीसरीआखिमलतीहतोउससआगिनकलतीहऔरदवीकोभ मकरदतीहबर ािव णिशवतीन कोरोनाआताहिकउनकीमानहीरहीतबवउनकीराखसऔरतपसदिवय कोज मदनलगतहndashसर वतीजोबर ाकीप नीबनतीह

ल मीजोिव णसिववाहकरतीहऔरिफरपावतीकाज महोताहजोिशवकपासजातीहबाकीकीराखसगरामदिवय काज महोताहयजोकहािनयाहवलोककथाएहजोवद मसनहीहइनकहािनय म तरीकयोगदानकोज़ रीमानागयाह

ततरम तरीत वपहलआताहऔरवद मप षत वपहलआताहयाकहगिकदोन साथमआएहपरएकपहलजागरतहआव णवपर परामहिकदिनयाहलिकनउसकाअनभवतबतकनहीहजबतकिव णजागतनहीशवपर परामहिकदिनयाकीश आततबतकनहीहोतीजबतकअधनारी वरअलगनहीहोतशा तापर परामदिनयातबतकनहीबनतीजबतकशि तिशवकोजागतनहीकरतीयहसचमएकमि कलपरिकरयाहऔरशायदवद कपहल तोतरमसहीकहाहndashिकसीको यापताकीसि टकसश हई

िफरसहीकहानी याहहमयहनहीजानत

व ािनकभीनहीकहसकतिकसहीकहानी याहकछकहतहिकिबगबगथाकछकहतहकोईबगथाउससभीपहलमलबातयहहिकसि टकीरचनाकबारमिजतनभीपर नहवयहमानतहिकसि टसपहलयाबादमकछनहीथािह दधमममानतहिकससारअनािदहइसकीकोईनश आतहनाअ तहयहअन तहइसकश होनसपहलकहानीहोगीऔरख़ महोनकबादभीतोकोईएकपलनहीहरचनाश होनका

यहापरयहसवालपछनाचािहएिकिकसकीरचनाकीबातहमकररहह-परकितस कितमहाभतकीवन पितयाजीव-ज तओकीरचनाकीयायमनकबारमह-दिनयाकबारमजागतहोनवालीि थितजसयहसवालहिकिकसनएकइ सानकादिनयाकसाथअपनासब धबनायाहमअपनीहीदिनयाबनासकतहिकसीऔरकीनही-हमसबबर ाहऔरअपना-अपनाबर ा डबनातहयहहमाराअपनाअडहहमनइसबनायाऔरिफरइसमहीफसजातहहमहीमगीहऔरहमहीइसअडकअ दरफसचज़यहएकदाशिनकपर नहरचना याह-यहएकिवषय-िन ठससारहिक यि त-िन ठएकदसरकिबनानहीरहसकतातोिह दकीधमभौितकरचनामइतनीिदलच पीनहीहिजतनादाशिनकदि टकोणम

बाईबलमकहाजाताहिकदिनयाकािनमाणसातिदनोमहआऔरउसकबादऐडमऔरईवआदमऔरह वाआएतो याहमारीिह दिमथकमभीऐसाह

यहजोबाईबलकीकहानीहयहलीिनयर टोरीरखाकारकहानीहमतलबएकभगवानहएकिकताबहएकिस ातहिकदिनयासातिदनमबनीऔरजीनकाएकहीतरीकाबतायागयाहिज हदसकमाडम टसकहतहदिनयाश एकिदनमहईथीऔरएकहीिदनमख़ महोजाएगीिजसवहएपोकिल सकहतह

िह दधमजनधमबौधधमएकनहीबि कअनककीबातकरतह-जहाअनकसि टयादवी-दवताएहतोश आतभीएकनहीहमनआदमकीतरहहलिकनमनकिपतासयहऔरसयभगवानकिपताबर ाहिजनससनतकमार

परजापितइ यािदआएएककहानीकभीनहीहोगीयहहिह दधमकीखािसयतऔरआपतयकरोिकआपको याचािहए-दवीसोनवालनारायणतप वीिशविवचिलतबर ाऔरअगरिनराकारभगवानचािहएतोवद उपिनषद कोमानोकहतह84लाखयोिनय कबादइ सानकाज महोताहइसिवचारपरमननकीिजए-यहदशाताहिकहमअन तकिस ातमिव वासरखतहएककनहीशायदइसीवजहसहमअनकतामिव वासहजसफलफलप ष तरीिभ न-िभ नपरकारकहोतहवसहीदवीऔरदवताऔरसि टरचनाकीकहािनया

20

िदशाऐवा त-शा तर याह

वा त-शा तरएकभारतीयप ितहजहापरमानाजाताहिकअगरआपअपनघरकािडज़ाइनएकतरहसबनायगndashिजसवा त-कलायाआतिरकस जाकहतहndashतोआपकघरमसखऔरसमदिधकावासहोगाहमसमययािनकालऔरजगहयािनवा तमरहतह योितष-शा तरसमयकबारमहऔरवा त-शा तरहमारआस-पासकीजगहकबारमअपनआपकोबदलनकीबजायहमइनचीज़ कोबदलसकतह

वा त-शा तरकावदोस यास ब धह

वद मऔरवा त-शा तरमिद ग कोयािदशाओकोबहतमह विदयागयाहऔरभीसमानताएहदोन मविदकय मआगपि चममदि णऔरपवमजलतीहदि णिपतर किलएहपरबदवताओकिलएहऔरसभीपि चमसबजीिवतपरािणय किलएवा त-शा तरमपि चममव णसमदरकदवताकिलएहऔरवहाससभीजीवनआताहपवमइ दरिवराजमानहदवताओकराजाऔरदि णमयमराजबठतहम यकदवता

यावा त-शा तरकासबधपराणोसभीह

हरिदशाकअपनर कहोतहिद गपालिजनकबारमपराण मबतायागयाहआठिदशाएहndashइनमचारपरमखह(परबपि चमउ रदि ण)औरचारकरमसचक(उ र-परबउ र-दि णदि ण-परबदि ण-पि चम)औरदोऊपरऔरनीचहतोदसिद गपालहोतहमिदर मआपिद गपाल कीमितयादखोगउ रकबरकाहय कराजाकादि णयमकाहपरबमइ दरऔरपि चममव णउ र-परबमइशानहिजसिशवयाचादमानतहदि ण-परबमिनतीम यकीदवीहऔरदि ण-परबमअि नहऔरपरब-पि चममवायहसबआठमितय कीदोन ओरएकहाथीऔरहिथनीहोतहजोआसमानकोउठायरहतहऊपरबर ाबठतहऔरतलपरिव णकछस करण मिव णशषनागपरधरातलमबठतहऔरहमिव णकअदरहवा तप षयािजसजगहमहमरहतहवहिव ण पहिव णकासरउ र-पवमहऔरउनकपरदि ण-पि चममतोजगहकोहमइ सानयादवकसमानमानतह

इनिद गपालोकीहमारजीवनम याभिमकाह

अगरआपिद गपाल कोग़ौरसदखगतोपाएगिकवजगहकसतलनकसचकहजसपवमकबरबठहजोबढ़ोतरीकसचकहऔरदि णमयमराजबठहतोऊपरऔरनीचएकसगसचालनहपि चममव णबठहएहजोनमककपानीससबिधतहऔरपवमइ दरबठहएहजोसाफ़पानीबािरशकपानीससबिधतहजसटटकोबलसकरनकिलएख बलगातहरि सयाबाधतहवसही पसजगहकोबलसिकयाजाताहहमारशरीरकोभीसतलनकीआव यकतारहतीह

कहतहिकउ र-पविदशाकाबहतमह वहहमारमिदरभीइसीिदशामरखजातहऐसा योह

उ रमध वताराहऔरवह थाइ वकासचकहिशवकावासकलाशपवतहजोपवमहसयोदयपवसहोताहजोसमदिधकापरतीकहतोउ र-पव थाई वऔरसमदिधकापरतीकहndashया थाईसमदिधकाहमसबकछचािहएतोयहिदशाअ छभा यसजड़ीह

एकपरचिलतकहानीहिकध वताराकसबनाध वएकराजकमारथाजोअपनिपताका यारपानाचाहताथामगरउसकीसौतलीमाय यानरखतीहिकउसकाबटाउ मअपनिपताकसगसारासमयिबताएनािकध वछोटा-साध वजगलमजाकरतप याकरनलगताहकाफ़ीसमयकबादिव णउसकसामनआतहउसकीइ छासननकबादवउसअपनीगोदमिबठातहऔरआ वासनदतहिकआकाशमउसकी थाईजगहहोगीndashध वताराबनकरयहकहानीइसबातका पकहिकिकसीभ तकाअिडगपरमभगवानकसलौटातह

उ रिदशाआ माकसाथजड़ीहइस थािपतकरनकिलएएकत वीरदीगईहध वतारकीवसहीजसिशवजोउ रमकलासपरिवराजमानहजहाम भीहवध वतारकनीचएकअचलपवतपरबठतहदि णकीओरमहिकयदि णभारतमएकपरिस िशवकीमितहिजसमिशवदि णकीओरमहिकयबठहऔरवद का ानदरहहवबरगदकपड़कनीचबठहजो थाइ वकापरतीकहयसारिच हयबतातहिकवदअन तऔरअखि डतह

इसकउलटदि णमयमहऔरवतनीनदीभ-लोकऔरिपत-लोककोअलगकरतीहम यकसमयपािथवशरीरकासरदि णकीओरऔरपरउ रकीओररखतहतोसरिशवकीओरहोताहमानाजाताहिकदाह-स कारकसमयजबखोपड़ीकोतोड़तहतोआ मािपत-लोककीओरदि णिदशामजातीहयहिस ातिह दरीित-िरवाज़ ममिदर औरशा तर मबहतमह वपणह

मिदरवा त-शा तरसकसजड़ह

सारमिदरपरबकीओरहोतहतािकसयकीपहलीिकरणभगवानकीमितपरपड़भगवानकामहपरबकीओरहोताहऔरभ तकापि चमतोसयकीिकरणदवतापरपड़तीहऔरभ तपरपरितिबि बतहोतीहमिदर कोएक तरीकशरीरकीतरहसोचाजाताहजोअपनघटनमोड़करबठीहिजसजगहदवताकीमितकोरखाजाताहउसगभागहकहतहजसिकजग नाथपरीकामिदरमानवशरीरकीतरहहसरहाथपरइ यािदकसग

याकोईऐसामिदरभीहिजसममितपरबकीतरफनहीह

ऐसकईमिदरह य िकदवताकहानीकिहसाबसिदशाबदलतरहतहजसिकको हापरकामहाल मीमिदरपि चमिदशामह य िकल मीव णसपदाहईथी

एकऔरकहानीमिवभीषणरावणकछोटभाईरामकराजितलकमआतहउ हिव णकापरमभ तमानाजाताहजानसपहलवरामसकहतहिकवउ हअपनीमितदिजससवउ हयादकरसकरामउ हअधिनि दरामिव णकीमितनारायणमितदतहवहइतनीभारीहोतीहिकिवभीषणवापसीमउसशरीरगमतिमलनाडमछोड़दतह य िकवउसलकानहीलजापातवहाकमिदरममितदि णिदशाममहिकयह

ऐसीकोईकहानीमहाभारतमह

रामायणमउ रऔरदि णिदशाएहपरमहाभारतमसबिदशाएकामआतीहहालािकक णपरबममथरासपि चमम ारकातकजातह ारकाएक ीपहतोसमदरकाल बाबखानह

पराचीनभारतमदोमहामागथndashउ र-पथऔरदि ण-पथअसलमउ रकामहामागपि चमसपरबकीओरजाताहऔरदि णमहामागउ रसदि णतकहमसोचसकतहिकशायददि ण-पथरामायणसजड़ाहऔरउ र-पथमहाभारतस

लोगसोचतहिकमहाका य मदि णकाअथहदि णभारतऔरयहबातग़लतहहमकभीभीिमथककीकहािनय कोसीधा-सीधानहीलनाचािहएवसचक यादाहोतीहमानवि थितकोबतानकिलए पककतौरपउ रआपकसरिदमागमनकासचकहऔरदि णआपकीनीचीआदत काआपकीमलधाराकाजहाआपकीगदगीऔरबरीशि तयाहोतीहआपकोहमशाउ रकीिदशामचलनाचािहएजसकमलहमशाउ रकीओरिखलताहउ र-दि णकोमानिसकउतार-चढ़ावकासचकभीमानाजासकताह

यहदखकीबातहिकिबरिटश कािस ातकदवताउ रमरहतहऔररा सदि णमअबभीचलाआरहाहयहएकराजनीितकसम याबनगयाह य िकइनिकताब काममखोगयाहमझऐसालगताहिकपराण औरवा त-शा तरमआ याि मकबातहोतीह

21

िववाहहमार यादातरदवी-दवतािववािहतहऔरउनकपिरवारहऐसा योह

िह दधममदोज रीिस ातहपरकितndashजोसगणहऔरभौितकससारकीसचकहऔरप षयाआ माndashजोिनगणहऔरआ याि मकससारकीसचकहप षकोसीधा-सीधानहीलनाचािहएप षआदमीनहीहयहएक पकहतोसगणऔरिनगणकिमलनकोिववाहकहतहमिदर मजबभगवानकीशादीहोतीहहमकहतहिकआजिशवकीशादीहोरहीहयािव णकीशादीहोरहीहयारामकीशादीहोरहीहइसकामतलबशरीरऔरआ माकिमलनकीबातहोरहीह

हमजानतहिकरामकीएकप नीहसीतापरजबवक णका पलतहतोउनकीआठपि नयाहोजातीहतोिव णकीिकतनीपि नयाह

अभीअगरआपपरकितमदखएनीमलिकगडमजानवर कोदखतोवहाशादीनहीहोतीशादीस कितकाकॉ स टिस ातहपरकितकानहीहऔरपरकितमअगरहमदखतोअलग-अलगपरकारकपशप ीहकछजानवरजसराजहसऔरचीलपराजीवनएकहीसाथीरखतहलिकनअगरआपहाथीकोशर कोचीतकोदखगतोवोऐसानहीकरतअगरआपमधमि खय कोदखगतोवहाकवलएकही वीनबी(रानीम खी)होतीहऔरवोसबकोकटरोलकरतीहतोपरकितमअलग-अलगपरकारकी यव थाहअलग-अलगजाितय मइसीबातकोपराण मकहाहिकहरसमाजहरकालहरयगमअलग-अलगपरकारकीयव थाएहरामायणमरामएक प नीवरताहलिकनउनकिपताकीतीनप नीयाथी(ककयीकौश याऔरसिमतरा)भगवदपराणमक णकोअ टमदयाकहतहउनकीआठपि नयाहोतीहअगरहमदरौपदीकोदखतोउनकपाचपितहमहाभारतमतोयबहपित वमानतीहसही-ग़लतकछनहीहोतािसफ़अलग-अलग यव थाएहोतीहअलग-अलगसमाजकीकोई यव थापरीतरहससहीनहीहोतीअसलमरामकीतरहएकपि नववरतदलभहोताहमोनोगमीपोलीगमीपौलीएडरीndashआपकोओपनमाइिडड(खलािदमागका)होनाचािहएदोहस काजोड़ाकहतहइसिलएिसया-रामकीजोड़ीको

हमनिशवकिववाहकबारमबहतसनाहलिकनिव णकीशादीकबारमकभीनहीसनाउसकबारमहमबताइए

अकसरयकहानीदसरीकहािनय कबीचमआजातीहिव णकोहमशाशादी-

शदामानतहइसिलएउनकीकहानीजानी-मानीनहीहपरऐसानहीहदोकहािनयाहअगरसाउथइिडयामजाएतोिव णकबगलमदोपि नयाहोतीहएकहोतीहशरीदवीयाऐ वयाऔरदसरीहोतीहभदवीजोधरतीहदोन ल मीक पहोतहनाथइिडयामिसफ़ल मीहोतीह

जबिहर य नामकाएकअसरभदवीकाअपहरणकरकसमदरकनीचलजाताहतोिव णवराह पलकउ हबचाकरलातहतबभदवीकहतीहिकमआपकोअपनापितमानतीहतोिव णकानामहोगयाभपितऔरजबअमतमथनहोताहतब ीरसागरसशरीदवीिनकलीहतोसबदवताऔरअसरलड़ाईकरतहउनकिलएपरवोकहतीहिकनहीमअपनापितख़दचनगीतबविव णकोचनतीहइसिलएउनकानामहोगयाशरीिनवासयाशरीपितदोन प कसाऊथइिडयननामहनॉथमउ हल मीव लभकहतहल मीकिपरय

जहातकमझमालमहहमारदवोमसकछबर चारीहऐसा यो

दोधाराएहसोचनकीएकहिकदिनयाकोठीकरखनकिलएशादीकरनीचािहएऔरदसरीहिकशादीनहीकरकबर चयरखकओजसयातपआजाताहजसहनमानहपरमबर चारीवज़रअगीबजरगिजसकाशरीरफौलादकाहभगवानककईऐस पहोतहजसिशवकाजोभरव पहउसकोबर चारीमानाजाएगाम गनकाभीडडापानी पइ यािदगणपितकदो पहजहाऋ ीिस ीउनकीदोप नीयाहदसरा पहजहापवोबर चारीहयहइसबातपरिनभरहिकआपिकसधाराकोमानतहजसिशवबर चारीहयाशादीशदाहउसपबहतवाद-िववादहोताह य िकएकतरफवोवरागीहऔरदसरीतरफउनकदोब चह(काितकयऔरगणश)अगरआपकहानीदखोगतोगणशकायाकाितकयकाज मसाधारण पसनहीहआहोगाभारतमऐसामाननाहिकअगरआपशादीकरकब चपदाकरलतहतोआपकीशि तकमहोजातीहव ािनकतरीकसकछसािबतनहीिकयाजासकतालिकनततरशा तरमइसकोबहतमह विदयाजाताह

हमदिवयोकोकमारीबोलतहतो याइसकामतलबहिकवोबर चारीह

दवीकबारमजोमा यताहउसमिववादह य िकदवीकमारी(कआरीस)हऔरमाताभीहतोशायदयएक पकहतोजोखतहोताहहलचलानकपहलवहकमारीहोताहऔरजबफ़सलआतीहबािरशकबादतबउसमाताकहतहतोदवीकोकमारीमाताकहतहकमारी पमवलालकपड़पहनतीहऔरमाताकपमहरदवीअपनवीरयाउगर पमकवारीमानीजातीहउनकाकोईनर

पहलनहीहवोपरीतरहसमादाहदि णकीएकबहतिदलच पकहानीहभारतकसबसदि णीिब दकोक याकमारीकहतहक यामतलबवोलड़कीिजसकीशादीनहीहईहवोएकगरामदवीहजोिशवसशादीकरनाचाहतीथीऔरदवतानहीचाहतिकउनकीशादीहो य िकअगरवोशादीकरलगीअगरतोवोप नीबनजायगीवोमाताबनजायगीतोउनकीशि तकमहोजाएगीइसिलएवोउनकीशादीरोकनाचाहतह

वउ हबतातहिककवलवहीबाण-असरकोमारसकतीहिजसकीशि तयाबढ़तीजारहीहदवीकहतीहिकउ हपताहिकवकमारीकीतरहहीउसमारसकतीहऔरवनहीतोकोईऔरमारदगाविववाहपरज़ोरदतीहदवतानारदकीमददमागतहजोकहतहिकवोिशवकसीधपनकाफ़ायदाउठायगविशवकोपकड़तहऔरकहतहिकशभमहरतजोआधीरातकाथावहिनकलगयाहऔरसबहहोनलगीहिशवउनकीबातमानलतहऔरकलाशकीओरचलदतहदवीइ तज़ारकरतीहजोख़ मनहीहोताऔरइसिलएरोतीरहतीहउनकासारामकअपउनकआसओकसाथिनकलजाताहइसिलएकहतहिकितरवणीसगमजोक याकमारीमहउसकमानोकईरगहइससबकबादवउगर पमआजातीहऔरबाणकोमारदतीह

हमारसबभगवानपॉिलगमसबहिववाहीहिसवायरामकलिकनहमाराजोसमाजहवोनहीहhellip

सोसाइटीबदलतीरहतीहसौसालपहलतकभारतमऐसा लिनयमनहीथाndashप ष कोकईबीिवयारखनकीअनमितथीहालािकऔरत कोएकस यादापितरखनकीअनमितनहीथीमहाभारतमएकवातालापहपाडऔरकतीकबीचिजससपताचलताहिकआदमीऔरऔरतअपनसाथीचनसकतथिववाहकअन ठान औररीित-िरवाज़ जसाकछनहीथा

यहसबकसबदलगयाउसपरएककहानीहएकयवकिजसकानामहवतकतअपनिपताउ ालकासकहताहमअपनीमाकोदखरहाह अ यप ष कसाथऔरमझयहपसदनहीआरहाहतोउसबतायाजाताहिकस यताहीऐसीहउनकोफरीडमहिकवजहाजानाचाहतीहवोजासकतीहतो वतकतकोबहतबरालगताहवोकहताहlsquoिफरमझकसपतािकआपमरिपताहोrsquoउ लकाकहताहlsquoिपतापरमसबनताहबीजसनहीrsquoयबहतहीसोिफ टीकिटकउ चिवचारहजोअ सरसनानहीजातातो वतकतनिनयमबनायािकप नीकोकवलएकपितकोपरम वरमाननाचािहएउसकपासपितचननकी वततरतानहीहपहलज़मानम वयवरहोताथाऔरत वयअपनापितचनतीथीधीरधीरवोफरीडमभीचलीगईधीर-धीरप षपरधानसमाजहोगयामनकडहवमनीवाइवज़बटिवमनकडनॉटहवमनीह बडसndashआदमीकीबहत-सीपि नयाहोसकतीथीपरऔरतकबहतसपितनहीकछलोगकहगिकइसमसोसाइटीकाउ ारहआऔरकछलोगकहगइससपतनहआमझलगताहिकलोग कोफरीडमदनीचािहएयहमरापसनलओिपिनयनअपनािवचारह

हमारीजोलोककथाएहऔरपराणोमभीकईरोमिटक टोरीज़हदवी-दवताकिववाहकोलकरतोउसकपीछ यारह यह

शा तर मिववाहकअलग-अलगतरीकहअलग-अलगपरकारकिववाहहजसएकहोताहअसरिववाहजहालड़कीकोखरीदतहएकदविववाहहोताहवहाअगरएकआदमीनबहतअ छीसवाकीहदसरआदमीकीतोवहउसअपनीबटीददतहयाहोताहऋिषिववाहजबऋिषकहतहिकमरय किलएमझप नीचािहएतोराजायािपताअपनीबटीददतहिपशाचिववाहवोहोताहजो

ज़बरद तीसहोताहबर िववाहमलड़कािपतासअनमितलताहउनकीबटीसिववाहकरनकिलएसबसलोकिपरयहगधविववाहगधविववाहयालवमिरजपरमिववाहउसमिनयमनहीहोतपरमसयहाशरगारआताहतोऐसअलग-अलगपरकारकिववाहहयकहािनयाबहत-सीलोककथाओमिमलतीहइसकाउदाहरणहोगािकहरगराममदिवयाहोतीथीआपदखगिकभगवानकीअ सरदोपि नयाहोतीहलोकप नी(जोगरामकसाथजड़ीहईह)औरदसरीअलौिककप नी(जोदवताओकसाथजड़ीहोतीह)याभोगप नी(जोिदनचयाकिलएहोतीह)औरएकमो प नीहोतीह(जोअ या मसजड़ीहोतीह)तोयहसबस ाितकहऔरशरगाररसकीतरहयारोमिटककहानीक पमहोगा

जसम गनकीकहानीहिकम गनएकआिदवासीराजकमारीव लीसबहतयारकरनलगतहवगणशसमददमागतहिकआपहाथीका पलीिजएतोवोडरजायगीऔरमरीबाह मआजायगीऔरहाथीकोमदरभगादगाइससरोमास टाटहोगायहाभगवानइ सानबनजातहरोमासकोइतनामह व यिदयागयाह य िकभारतमएकसमयथाजबयातोऋिषबहतय कररहथवोबहतिसिरयसहोतथिसफबरा ण कोसमझआताथा याकररहहवोलोगसाधारणजन कासमझनहीआताथाऔरदसरीओरयोगीथवरागीथजोकहतथिकयसबमायाहइसछोड़ोवऔरत यापिरवारमकोईिदलच पीनहीलतथकवलबठक यानकरतथअपनासरमडालतथऔरकहतथिकससारमकछनहीरखातोआमआदमीसोचनलगािकजीवनमसखीरहनमऔरभगवानमकोईसबधनहीह यातोकहािनय कमा यमसयबतानाचाहतहिकभगवानकोिवलासपणजीवनरसभराजीवनभीपसदहिव णिशवक णहवोसासािरकजीवनमभीभागलतहप षऔरपरकितकिमलनकबारम ानदतीहयकथाएएकमज़दारतरीकसएकउ सवकमडम(शरगारउ सविववाह)

यामन यभीदवोकसाथिववाहकरसकतह

हमारदशमकछभीहोसकताहलिकनअगरआपपौरािणककथाएदखतोऐसलोगहिज ह नदवताओकसाथिववाहिकयाहपरानज़मानमगिणकाएहोतीथीिज हतवायफ़कहतहवो वततरथीवदवताओसिववाहकरतीथीऔरदवदासीकहलातीथीव वततरथीदवदासीसदासहागनहोतीथीउनकपितभगवानहमशािज़ दारहतथndashऔरवअपनापरमीचनसकतीथीधीर-धीरलोगनदवदािसय काशोषणिकयाऔरयहपर पराबदहोगईभ तभीकभी-कभीदवताओकसाथशादीकरतहकहतहिकहमभगवानकोअपनापितमानतहजसमीराबाईकहतीथीिकमराएकपितहजोक णहप षभ तभीकहसकतहिकहमभगवानकीदासीहप नीह

22

िविभ न पपौरािणककथाओमभगवानऔरदवताअपन पबदलतरहतहइसिस ातकोथोड़ासमझाए

भगवानका प याहोनाचािहएअगरहमइसपर नकऊपरिवचारकरतोभगवानतोअनतहअखिडतहऔरसब पउनमसि मिलतहndashजसिव व- पहोताहndashतो या पहोनाचािहएउनका याव तरीहयाप षजवानयाबढ़कछकहतहिकवसगणहकईलोगकहतहिकवोिनगणहपौरािणककथाओमइसपरबहतिवचारहआहऔरइसिलएभगवानकोअलग-अलग पिदयगयहकभीवोबर चारीहकभीप षकभी तरीकभीदवीहकभीदवहकभीपड़होतहकभीपशहोतहइ यािद

हजार सालपहलपराचीनिह दधममलोकधममलोगप थर कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथउनकािव वासथािकइनकअदरकोईदवी-दवताहवमानतथिकप थर मय बठहएहपानीमअ सराएहपड़ मगधवहभागवतपराणमकहतहक णएकिदनजबगोकलमथतबउ ह नएकपड़कोउखाड़ाथाउसमसदोगधविनकलतोऐसअलग-अलग पकदवीदवताहोतहपौरािणककथाओमपशओमजसगायगोमाताहगायकीपजाकीजातीहपरबहतलोगउसिलटरलीललतहलिकनउस पककतरहदखनाज़ रीहपरकितकोगायमानाजाताह य िकउनसदध- व पजीवनिमलताह

दोपराणीजड़कएकनयापराणी योबनजातह

क पनाओकोिजतनाखीचाजासकताहखीचतहगणशहहाथीकासरप षशरीरहउनकपासहायगरीवहजोिव णका पहऔरघोड़कासरहनरिसहआधप षआधशरहइ यािदयहजानी-मानीकहानीहएकअसरकीिहर यकि यपिजसएकवरदानिमलताहिकउसकोईनहीमारसकऔरजोमारसकवोऐसाहोनाचािहएजोनहीप षहोनपशहोतोवहएकबटवाराकरताहतोभगवानकहतहlsquoमतोअखिडतहमराबटवारानहीहोसकतातोमएकऐसापलगाजोपशभीहऔरप षभीहrsquoनरिसहकाअवतारइसिलएआताह

यहीबातकईऔरकहािनय मभीहओिड़सामसरलादासमहाभारतहोतीहजहापनबागजरकीकहानीहिजसमक णनौजानवर का पलतहऔरअजनकपासजातहअजनउनकोदखतहऔरडरजातहबहतहीअजीबजानवरहजोमगाहमोरहबलहिसहहहाथीहसापहयहक पनासपरचीज़हतो

भगवाननऐसा पिलयाहिजसइि लशमहममॉन टरकहगलिकनपौरािणककथाओमवहभगवानका पहोजाताहशवपर परामिशवशरभका पलतहशरभएकशरहिजसकीआठटागहोतीहअपराकितकश दनकारा मकमानाजाताहपरयहासकारा मकहइसिलएल मीकीचारबाहहोतीहिव णकदससरहोतहपचमखीहनमानयादशमखीहनमानजसकॉ स टहोतहयाजबभगवतगीतामक णिव व पलतहतोउनकदवगधवअसरपड़-पौधसभीपरकारकपराणीक पिदखाईदतह

याकथाओम तरीप षका पलसकतीहयािफरप ष तरीका पलसकतह

हाकथाओमप ष- तरीअलग-अलगनहीहोतजसमोिहनी पिव णकाजाना-माना पहमोिहनीअसर कोभीमोहलतीहऔरिशवकोभीयोगविश ठपढ़तोउसमएकराजामानताहिकि तरय कोकछ ाननहीहोताजबिकउसकीरानीबहतबड़ी ानीहोतीहअपनपितकोयहिसखानकिलएिकि तरिलग-पि लगस ानकाकोईसबधनहीहोताकभीप षका पलकअपनपितकपासजातीहकभी तरीका पलकहमबाहरी पसअलगसोचनपरमजबरकरदतहभगवानक प

याउसीकोमायाकहतह

वद ममायाश दककईमतलबहोतहकभी-कभीिसफ़शि तहोताहजादईशि तजसमायाजालिव णकोमायावीकहतहलिकनमायावीअसरभीहोतहमझलगताहयहइरादपरिनभरहयिदआपमजादईशि तआजातीहतोआपिस हिस मतलबतपसआपकोजोशि तिमलतीहइससआप पबदलसकतहभगवानतोिस हहीलिकनमन यभीिसदिधपरा तकरसकतहपरआप पय बदलगयहसोचनाज़ रीहजबआपअपन वाथकिलए पबदलतहोतबवोजाद-टोनाहोजाताहऔरचालाकीह

इदरकीएककहानीहिजसमवगौतमऋिषका पललतहतािकवगौतमऋिषकीप नीअह याकसाथशारीिरकसबधजोड़सकवप नीधमकोतोड़दतहग समगौतमउ हशरापदतहऔरउनकाशरीरफोड़-फि सय सभरजाताहअसरभी पबदलसकतहजसमिहष-असरndashभसहाथीशरऔरइ सानका पभीलसकतहएककहानीमएकअसरहोताहिजसकानामहआिदवोिशवकापलताहतािकवोपावतीकोपासकलिकनपावतीउसपहचानजातीहिकय

तोिशवनहीह य िकउनकपासिद यदि टह

दसरीकहानीहजहािव णशखचड़नामकएकअसरका पललतहकहतहिकवदाजबतकपितवरतारहगीतबतकशखचड़कोकोईमारनहीसकगािव णशखचड़का पलकवदाकपासजातहऔरवदाकोलगताहिकयतोमरपितहएकपलकिलएवोपराएप षकबारमसोचतीहतोपितवरताकीजोशि तहवोचलीजातीहऔरय मशखचड़माराजाताहजबशखचड़वदाकोकहताहिकतमनमझधोखािदयाहतोवदाकोपताचलताहिकयछल-कपटिव णनिकया

हइससदमसवदाएकतलसीकापौधाबनजातीहिव णकोबहतबरालगताहवकहतहिकजबतकतलसीकाप ामझनहीचढ़ायाजाएगामरीपजास पणनहीहोगीतोवोएकपितवरता तरीकामानरखरहहयकहानीभारतमहरपरातमनहीहयकहानीआतीहपराण म

य पबदलनकीकहािनयामि कलखड़ीकरदतीहिककबसहीहकबग़लतहजसजबपावतीतपकरतीहतबिशवउनकीपरी ालनकिलएअलग-अलगपलकरआतहndashकभीसदरप षक पमआकरकहतहिकिशवस य शादी

कररहीहोवोतोवरागीहिजनकशरीरपरराखमलीहईहिफरवोव आदमीकपमआतहकईलोककथाएह पबदलनकबारमसतोषीमाकीवरत

कहािनयाबहतजानी-मानीहइनमवएकबिढ़याका पललतीहजोरा तपररहतीहिभखारनक पमऔरपरी ालतीहभ त कीिक यावोउसकपरितसहानभितिदखातहयानहीवोउनकाआदरकररहहयानहीतोभगवानकोईभीपलकआसकतहिकसीभीसमय

एकमखौटाहोताहऔरएकचहराहोताहऔररामकामखौटारावणपहननाचाहताहलिकनयहइतनाआसाननहीह य िकजबआपभगवानकामखौटापहनतहतोउनकगणभीआपमहोनचािहएवहआपकोअदरसबदलदताहइसिलएरावणमबदलावआजाताहउसकाअहकारचलाजाताहऔरवहअपननौकरकोमारनहीपाता

एककथाहिजसमएकआदमीमोरकामकटपहनकरकहताहिकमक णहतोक णकहतहlsquoहा-हातमक णहोलोयसदशनचकरrsquoजबवोचकरपकड़ताहतोवहउसकवज़नसदबजाताह

याऐसीकोईकहानीहजहािशवअपना पबदलतह

सभीदवता पबदलतहतोिशवक पबदलनकीभीकईकहािनयाहएककहानीसाउथइिडयासआतीहजहापएकबढ़ीऔरतिशवभ तहजोअपनीबटीकघरजानाचाहतीह य िकवहमाबननवालीहपरनदीमबाढ़आआतीहतोवोिशवसपराथनाकरतीहndashlsquoम याक िशवमरीमददकीिजएrsquoतोिशवदाईमाबनकरजातहऔरब चकपदाहोनममददकरतहतोिशवन पबदलावोभीतरीकाऔरव ाका

एककहानीहजोमथराकीहमथरामकहतहिकक णवदावनमरासलीलाकररहथरासममा यताहिककवलएकप षहोताहndashजसक णपणप षहऔरबाकीसबगोिपकाएहोतीहसभीदवतारासलीलादखनाचाहतहलिकनवोनहीजासकततोवोयमनाकपासजातहजोउनसकहतीहिकमआपको तरीपददतीहआपमझमडबकीलगाइयतोनारदमिननडबकीलगाईऔर तरी

का पलकररासलीलाकाअनभविकयाअजननभीइसीतरहरासिकयािशवनभीयहीिकयाएकबारराधारासकसमयक णकोिमलनआतीहऔरदखतीहिकक णिकसीऔरकसाथनाचरहहतोउनकोबहतबरालगताहतबक णउनकपासजाकरकहतहयजोहवोमरग हमनटवरहऔरयनटराजहलिकन

तमनजोिनयमबनायाहिकरासलीलामकवल तरीहीआसकतीहतोउ ह नतरी पलिलयाहतािकवोरासमभागलसकतोयह तरी-प षकाबदलावआमबातहहमममकऊपर यानदनाचािहएशरीरकऊपरनही

23

िव णकअवतारअवतारका यामतलबह

अवतारश दअवतरणसआताहअवतरणकामतलबहऊपरसनीचआनाऊपरयाहऊपरवकठहिव णजहारहतहऔरवहापम यनहीहोतीजबपरमा माधरतीपअवतिरतहोतहतबवनाशवानहोजातहमतलबवोम यलोकमआतहndashउनकाज मयोिनसहोताहऔरवम यकाअनभवकरतहअनिगनतसवोिगिनतबनजातहअन वरसन वरवउ ारकिलएअवतारलतहइ सानकोआगबढ़ानकिलए

भगवानिव णकिकतनअवतारह

अगरआपजनरलीपि लकसबातकरतोवोकहगिकदसअवतारहलिकनयदशावतारकीबात1000सालकपहलजयदवकीगीतगोिव दसआईहइसकपहलअगरआपपराण कोदखतोनबरऐसिफ़ सडनहीहकहीपदसहकहीबीसहकहीतीससभी यादाअवतारहभागवतपराणमकईअवतारहउनममोिहनीअवतारभीहमतलब तरी पहराजहसअवतारहऋिष( यास)काअवतारहआपपराण कोदखजसभागवतपराणहऔरिव णपराणहतोइनमअवतारबहतअलग-अलगहकोईप कीसचीनहीहलिकनआजकलहमारमनमआताहिकदसअवतारहजोतयहोगयाह

तोसबसलोकपरीयदसअवतारकौनसह

दसअवतारहndashपहलाहमट य(मछली)दसराहकरमा(टिटल)तीसराहवराह(जगलीसअर)चौथाहनरिसह(आधामानवआधाशर)पाचवाहवामनअवतार(बौना)परशरामराम(रघकलकराम)क णब औरदसवाहकि ककाअवतारलिकनयसचीभीप कीनहीहजयदवकगीतगोिव दजहासदशवतारकाकॉ स टआताहवहाक णकोइससचीमनहीडालागयाह य िकक णपणअवतारहतोजोआठवअवतारहवहहबलरामऔरगौतमब नौवहपहलीबारब कावणनयहापआताहऔरकछसिचयाहजहापरआठवअवतारक णहऔरनौवअवतारबलरामहालािकिव ानबहसकरतहएकlsquoसहीrsquoसचीकऊपरकोईसहीयाग़लतसचीनहीहिसफलोकिपरयसचीह

तोभगवानब भीिव णकअवतारह

यएकबहतहीिववादा पदसवालहअगरआपबौ धमकलोग कोपछोगतो

वोकहगिब कलनहीहऔरिहदधमकलोग सपछोतोवोकहगहाहएकसमयथाहमारइितहासमजबबौ धमऔरिहदधममबहतहीवाद-िववादहोताथािककौनबहतरहतोसबनअपनी-अपनीबातकीहोगीतोिहदधमकलोग नकहािकब तोिव णकअवतारहीहतोअगरआपिव णकीपजाकरोतोब कीभीपजाकररहहोयबशकबौ धमकलोग कोपसदनहीथाऔरआजभीवयहनहीमानत

कहतहिकब नबोिधस वका पलकरधरतीपरज मिलयामानवजाितकक याणकिलएऔरभगवानिव णनभीअवतारिलएथधरतीपरआनकिलएhellip

बौ धमकीश आतहईथी2500सालपहलतबब नकहाथािकजहाइ छाहवहादखहोगाऔरजहादखहोगावहापीड़ाहअगरअपकोसबदख समि तचािहएतोआपकोदिनयाको यागकरिनवाणलनाहोगाधीर-धीरबदिध ममबदलावआयालोग नकहािकयबहतहीकटटरलगरहाहndashदिनयाको यागनादिनयाकोिरज टकरनाहयहदिनयासिवरि त यावहािरकनहीहउ हम यममागचािहएथाबौ धमका पभीबहतमदनालगरहाथाndashब कीमितहोतीथीकवलवहाफीमलएनजीशि तनहीहोतीथीतोधीर-धीरबौ धममएकबदलावआनलगा

थरवादकीपरानीपरथाएकनयबौ धममदोहजारपहलबदलगईिजसमहायाणबदिध मकहतहयबोिधस वकाकॉ स टहयहाब कहतहमझिनवाणनहीचािहएमिनवाणनहीलगामधरतीपररहगालोग कक याणकिलएऔरइसीसमयजातककथाएआ जोिकब किपछलज म कबारमथीजबउ ह नबहतहीअ छकामिकएथबोिधस वक पमउनककमइतनअ छहोगएिकउ ह नब क पमज मिलयातोयहकॉ स टउससमयआताहजबिह दधमविदकपर परासबदलकरपौरािणकपर परामढलरहाथाय कीपर परासबदलकरकथापर परामबदलरहाथाजबकथाओमिव णकीिशवकीदवीकीकहािनयाआरहीथीयहाअवतारकाकॉ स टज मलनलगाndashभगवानअनतहसबजगहहलिकनवोधरतीपरआतहलोग कोमददकरनकिलएबोिधस वअभीभीपरचिलतहचाईनाजापानसाउथइ टएिशयामयहाबोिधस वककईहाथहोतहकईसरहोतहतािकवोलोग कदख-ददसनसकउनकीमददकरसकिव णकभीकईहाथहचतभजऔरकईसरलिकनजबवमन यअवतारलतहतोउनककवलदोहाथहोतहऔरएकसर

कहतहकलयगकअतमिव णअवतारकि कआएगा यावआचकहयाआनवालहआपको यालगताह

पराणमजबकि ककीकहानीआतीहतोयएकऐसादौरथाइिडयामजबहणगजरयवणndashअलग-अलगपरकारकीजनजाितयाउ र-पि चमसआरहीथीजसअफग़ािन तानउज़बिक तानसटरलएिशयावहमपरबार-बारहमलाकररहथ य िकहमारपासधनऔरसपितबहतथीतोशायदइससमयकि ककीकहानीनज मिलयािकशायदऐसाकोईर कआएगाघोड़परसवारऔरआकरमणकािरय सबचाएगावहिदखनमकछ-कछआकरमणकािरय जसाही

थाकहतहिकइसकहानीकाज मइसिलएभीहआिकउससमयिकर चिनटीआरहीथीयहिदय सहमिमलरहथउनकसाथिबजनसकरतथउनकयहामसीहाहोताहजोपरानीदिनयाकानाशकरकनईदिनयानई यव थाकािनमाणकरताहइसीसशायदकि कककॉ स टकािनमाणहआिकजबहरजगहभर टाचारफलाहोगाहरजगहअधमहोरहाहोगािव णयो ाका पलगऔरसबकछतोड़करएकनएिव वकािनमाणकरगयहकॉ स टतोहरसमाजहरस कितमह य िकअबहमकोहमशालगताहिकदिनयाइतनीबरीहतोकोईआकहमबचाल

िव णकअवतारोसहमकोईसीखिमलतीह

हमारीपराचीनकथाओमहमशाएकसवालहोताहिकदिनयामभागलनाहयानहीलनाहजसिशववरागीहतोभागनहीलनाचाहततोउनककोईअवतारनहीहिव णहवोपालनहारहवोअपनअवतार ारािदखातहिकससारमरहकरभीआपआ या मकसपासकतहजसम यअवतारहजबबड़ीमछलीछोटीमछलीकोिनगलजातीहउसमपापनहीहउसम य यायकहतहएकबारएकछोटीमछलीndashिव णअपनम यअवतारमndashमनसपराथनाकरतीहिकवउ हबड़ीमछलीसबचायजबमनउ हबचातहतोअलगिनयम परिनभरस कितश होतीहिव णकाकरमाअवतारसकलनकबारमहअमतम थनमएकसहाराएकधरीचािहएहोतीहिजसकऊपरमथनहोसकयहसहारादताहिव णकाकरमाअवतारवसहीजीवनमआपकोमानिसकि थरताचािहएवरहशि तकामह विदखाताहनरिसहबदिधऔरचतराईकाइ यािदहरअवतारबदिधमानीकाएकगणदताह

यहअवतारकाकॉ स टहमशाधम थापनासजड़ाहोताहभगवतगीतामएकफमस लोकहजहािव णकहतहिकजबभीअधमहोताहदिनयामतोlsquoमअवतिरतहोताहतािकधमकी थापनाहोसकrsquoयकॉ स टकवलव णवधमसजड़ाहशवयाश तासनहीलिकनअगरआपलोकलट टदखगतोलोगकहतहिकिशवकभीअवतारहकहतहहनमानिशवकअवतारयाअशहशा तपर पराममहािव ामाितरकायोिगनीसबदवीकअवतारह

लिकनव णवमतमएकबहतइटरि टगकॉस टहिकिव णहमशाधरतीपरआतहजबदवीकोतकलीफ़होतीहजबरणकापरशानहोतीहजबिव णपरशरामका पलतहतोरणमाताहऔरपरशरामउनकपतरजबदवीसीताकापलतीहतबिव णरामका पलतहएकऔरउदाहरणहभगवदपराणमएक

कहानीहिजसमभ-दवीिव णकसामनएकगायक पमआतीहऔरमानवजाितमफलभर टाचारऔर वाथकबारमबतातीहवरोतहएकहतीहिकउ हऐसालगताहिकउनकाशोषणिकयाजारहाहऔरउ हसहीआदरनहीिमलरहािव णउ हवचनदतहिकवधरतीपर वाल(क ण)काज मलगउ हबचानकिलएएकऔरमा यताहिकजबभीिव णअवतारलतहदवीभीज मलतीहशवऔरशा तपर पराकबीचकािर ताहमशापित-प नीकाहोताहपरशा तऔरव णविर तबदलतरहतहदवीमाप नीदो तबहनभीहोसकतीह

दरौपदीकोभीदवीका व पमानागयाहख़ासकरसाऊथमऔरयहभीकहाजाताहिकयोगमायािव णकीबहनहतोिव णउस पमआतहिजस पमदवीकोउनकीआव यकताहोतीह

िव णकदोअवतारहndashरामऔरपरशरामndashदोनोहीधरतीपरएकसाथथयकससभवह

सबसपहलपौरािणककथाओमलौिजकतकनहीलगानाचािहएहमहमशातकलगातहवोभगवानहभगवानकछभीकरसकतहएकबारमदोअवतारभीहोसकतह

दसराजबपहलयकहानीिलखीगईथीउससमयअवतारकाकॉ स टनहीथाजबअवतारकाकॉ स टइनकहािनय कऊपरलगायागयातबकछलोग नकहारामिव णकअवतारहकछलोग नकहापरशरामिव णकअवतारहकछलोग नकहादोन िव णकअवतारहतोऐसयकहािनयाश हईकछिनधािरतनहीहअलग-अलगगरथ सअलग-अलगसमयऔरपरदश सिमलकरकहािनयाबनीतोरामऔरपरशरामदोन हीिव णकअवतारहपरशरामकाज महआिकरतवीयndashअजनजोबहतहीअधमीराजाथाउसकासहारकरनकिलएवकईऐसराजाओकोबददीसमारतहकहतहउ ह नएकभी ितरयजीिवतनहीछोड़ाथािफरऔरभगवान नउनसपराथनाकीिकदिनयाचलानकिलए ितरय कीभीआव यकताहपरशरामनकहािकजबमझएकअ छाितरयिमलगातोम कजाऊगाजबरामकाउनसिमलनहआउ ह नरामस

बातचीतकीतोउ हलगाहायअ छा ितरयहऔरव कगयतोयहपरशरामकीकहानीजहापरशरामकीभिमकाख महईऔररामकीश हई

यािव णकअवतारोऔरचा सडारिवनकी योरीऑफ़इवो यशनमकोईसबधह

चा सडारिवनकी योरीऑफइवो यशनिकरि चयनमतिजसमकहतहिकसातिदनमपरीदिनयाबनीउसकोचलजकरतीहउनकिहसाबसदखाजाएतोपहलमाइकरोऔरगिन मज़स म-जीवथिजसकबादधीर-धीरपानीकजानवरजसमछलीआएउसकबादज़मीनकऊपरचौपायाजानवरऔरिफरमन यआएतोयइवो यशन(करमागतउ नित)काकॉ स टहइिडयामजबयह ानआयातोलोग नइसिव णकदसअवतार सजोड़ापहलम यअवतारउसकबादकमाअवतारउसकबादवराहअवतारउसकबादनरिसहअवतारआताहउसकबादवामनअवतारऔरिफरपरशरामतोयहापरइव यशनिदखाईदरहाहपर यायहडारिवनकिस ातसजड़ाहयहिववादा पदसवालह

लिकनआगअगरहमदखतोपहलचारअवतारपशहोतहमन यजबआतहतोउसकबादहमवण- यव थादखनलगतह य िकवामनअवतारऔरपरशरामअवतारबरा णहराम ितरयहक णअवतारकोईकहताह ितरयहकोईकहताह वालभीहndashसारथीभीब वण- यव थाकोनहीमानतउसकबादकि कअवतारहजोबाहरसआताहघोड़पसवारयो ािजसकाकोईवणनहीह

लिकनकछकहानीमकहतहिकवोबरा णहतोअलग-अलगकहािनयाहजानवरसमन यतककीऔरिफरवण- यव थातककासफ़रिदलच पहहालािकइसकासहीमतलब याहयहिव ान मिववादकािवषयह

24

गरहन तरहमारवदोमन तरोऔरगरहोकोइतनामह व योिदयाजाताह

वद मतीनमडल कोबहतमह विदयाजाताहमडलकामतलबहसकलगोलाकार-अडऔरमनकोजबजोड़गतोमडलबनगाभमडलजहापहमरहतहऔरउसकऊपरपरभामडलहजहामानाजाताहिकदवतारहतहऔरजोतीसरामडलहवोहिपतलोकमतिपतर कीधरतीआपपरभामडलकोदखकरबतासकतहिककबगिमयासिदयायाबरसातआएगीयहसबएकतरीकसचलरहाहजबयगरहचदरमातारिहलतहतोआपबतासकतहिक यातापमानहोगाइ यािदएकिस टमहदिनयामतोलगताहिकशायददवतावहारहतहऔरवोमौसमकोसभालरहह

वद मदखतो यादातरजोवदकअन ठानहवोहमशाआकाशकीतरफहोतहअि नकीपजाहोतीह य िकवोऊपरकीतरफजातीहऔरयमाननाहिकहमघीडालगतोवहभगवानकपासइ दरदवताकपासपहचगाइसीतरहसयकीपजाहोतीहचदरकीभीपड़कीपजाहोतीहउसकोभीसोमकहाजाताहय िकवोभीपरभामडलकीतरफजारहहतोसारविदक लोकजोहवोआकाशकोसमिपतहलिकनपराण मधरतीकोभीमह विदयाजाताहजोगरामदिवयाहवोधरतीपरहतोआसमानकोनरिस ातमानागयाहऔरधरतीकोमादािस ातमानागयाहनीचशि तहऔरऊपरिशवह

न तर याहोतहऔर यान तरऔररािशएकनहीह

परभामडलिजसकोकहतहयहापतारहोतहलिकनहरस कितमहरसमदायकलोग नजसचाईनाइिडयाबबीलोननतार कझडकोदखाऔरउ ह नउ हजोड़करककहायएककॉ सटीलशनतारामडलहऔरइसकोउ ह नअलग-अलग पिदएतािकवोपरभामडलकोबाटसकऐसहीएकझडकोिजसमबारहिह सहरािशकहतहजसमकरमषइ यािदभारतमइसस यादासताईसिह सहिजनकोकहतहन तरजसरोिहणीिवशाखाफा गनीइ यािदयसहीमछ बीसह य िकएकअभीजीतिदखाईनहीदतातोआकाशकोबारहरािशयऔरस ाइसन तर मबाटागयाह

यसबन तरमादाह

सभीन तर कोद परजापितकीबिटयामानागयाहद अपनीस ाइसबिटयकीशादीचदरसकरवादतहिकतचदरकीसबसफविरटथीरोिहणीएकबार

इसीबातकोलकद औरचदरमिववादहोताह य िकचदरअपनीबाकीपि नयकीओर याननहीदतिफरचदरग समकहतहिकवोरोिहणीकसाथवहासचलजाएगइसपरराजाद उ हशरापदतहिकजसउ ह नउनकीबिटय कोछोड़ावसहीउनकाशरीरभीधीर-धीरउ हछोड़दगाऔरवोल तहोजाएगतबचदरिशवकपासमददकिलएजातहउ ह नअपनासबकसीखिलयाहोताहिशवउ हबोलतहिकवल तह गपरिफरधीर-धीरवोअपनशरीरमआएगिफरल तहोनकिलएतोकहतहिकचदरएक-एकन तरकपासजातहहररोज़(अलग-अलगप नीकपास)जबवोरोिहणीकपासजातहतोकहतहवोश लप महndashफलमनऔरिफरवहधीर-धीरकमहोनलगतहजबअमावसकीरातहोतीहतबवअभीजीतकसाथहोतह

गरह याहोतह

गरहआकाशीयिप डहिसफ़गरहहीनहीसयभीएकगरहहऔर य िकवअपनीजगहसिहलतरहतहवनरहऔर य िकतारअपनीजगहप थािपतहवमादाह

इनपरकोईकहािनयाहसयकबारमबताए

सयकसाथपरमजड़ाहकहतहजोरातकीरानीकाफलहवोसयक यारमथीपरसयकोउसमिदलच पीनहीथीरातकीरानीकोइतनादखहोताहवोकहतीहिकमतभीिखलगीजबसयआकाशमनहीहोगासरजमखीहालािकसयकोहीदखतीरहतीहजबिकसयउसकीओरदखताभीनही

तोसयदवऔरचदरदविदलतोड़नवालहमगलऔरबधकबारमबताइए

मगलरािशलड़ाईिहसाऔरउगरतासजड़ीहऔरकाितकयलड़ाईकदवसजड़ाहकछकहािनय मवहगणशकउगर पसजड़ाहमगलगरहशभऔरमगलसभीजड़ाहइसकालालरगदवीसजड़ाहिजनकपतरकोभीमगलकहतह

बधगरहसचारबदिधऔरसाफ़बोलनसजड़ाहयहिदलच पबातहिकमितय औरकलाकितय मइसकभी-कभी तरीकीतरहभीिदखायाजाताह य िकसारगरह यादातरनरहोतहयहइसिलए य िकबधदिविलगीयहअपनिपताकशरापकबाद

बधकासाथीइलाहएकराजाहोताहिजसकानामइलाथावोचदरवशीथावोएकऐसवनमजाताहजहािशवशि तसभोगकररहहोतहउसजगलमएकजादहोताहिकजोभीउसमजाएगावो तरीबनजायगातोइलाराजा तरीबनजाताहदखीहोकरवहिशवकपासजाताहजोउसकशरापकोबदलदतहतोश लप कसमयमवहप षहोताहऔरजबभीक णप होताहतोवह तरीबनजाताहतोवहभीआधाप षआधा तरीहऔरब भीआधाप षआधातरीहइनदोन किमलनसचदरवशकीश आतहोतीहिदलच पमझयहायालगताहिकहमआजकलगऔरलि बयन वीयरश द काइ तमालकरतहजोशा तर मभीहलिकनहमकोलगताहशा तर मयसबनहीह

ग परकोईकहानीह

हमग बोलतहइनकानामबह पितहग कहतह य िकवोसारदवताओकग हग वारउनकिलएहशकरवारशकरजोहवोभीग हलिकनवोअसर कग हइनदोन महमशाझगड़ाहोताहकहतहशकराचायजोहजोउनकीएकहीआखहऔरवोरचना मकहऔरबरह पितकीदोआखहवोरशनलहसमझकर यानसकामकरनवालतोआपदखोगिककोईभीिबजनसआपकरोगजोएकजनाटीममऐसाहोगाजोपस किहसाब-िकताबमसबसआगहोगाऔरउसकाबहतगिणतीयिदमाग़होगाउसीतरहएकऔरसद यहोगाजोकोईिनयमनहीमानताहोगाऔरिदनकीजगहरातमकामकरताहोगापरबहतरचना मकहोगाआपकोदोन दव औरअसर कीखिबय कीआव यकताहोगीतभीसमदरमथनहोपायगाऔर ीरसागरसम खनिनकलपायगा

शिनकबारमकथा

शिनवारकजोदवताहवोशिनदवहवोसयकपतरहसयककईपतरहवहमशादखीरहतहधीरचलतहऔरठीकसचलभीनहीपाततोवोहरचीज़कोधीरकरदतहअगरवोआपकीिजदगीमआगएहतोआपकोिमलगालिकनधीर-धीरबहतिदन कबादिमलगाजोजबहमसनतहसाढ़सातीहतोइसकामतलबहहरचीज़दरसिमलगीयदवआपकोसबरिसखानकिलएह

आपनकहान तरसबमादाहतो यासबतारमादाहोतह

नॉटिरयलीजसधवतारानरहस तऋिषमडलआपनसनाहोगावहभीनरहउनकीएकमजदारकहानीहजोस तऋिषथउनकीद परजापितकीसातबिटयकसाथशादीहईतोसातऋिषय किलएअपनीपि नय कसगअि नकडकपासगएअि नदवउनकीपि नय कस दयकोदखकमोिहतहोगएऔरअनजानमउ ह नसबकोछिलयाकवलएकरहगईअ धतीजोविश ठऋिषकीप नीथीवोकछदरखड़ीथीउनकोअि नननहीछआजबयपि नयाअपनपितय कपासजातीहतोवकहतहlsquoपराएप षनतमकोछआहहमतमकोय शालामआननहीदगrsquoतोि तरयाकहतीहहमनकछनहीिकयापरइसइ ज़ामसउनकोग साआताहऔरवघरछोड़कचलीजातीहयजोछतारहइनकोकितकाकहतहऔरयअपनाएकन तरबनातीहसातवीअ धतीहजोस तऋिषमडलकबगलमहीखड़ीहोतीहतोशादीकसमयजबनईद हनकोपछाजायिकतमकसीप नीबनोगीतोजवाबहोनाचािहएlsquoअ धतीजसीrsquoिफरउसतारकीतरफ़इशाराकरनाचािहएअगरउसनहीमालमवोकहाहतोपितकोउसकाहाथपकड़करतारकीतरफ़इशाराकरनाहोताहयहिरवाज़बहतरोमानीहोताहय िकपहलीबारपित-प नीएकदसरकोछतह

रािशपरकोईकहािनयाबताइए

रािशय मसबसमह वपणहमकरऔरककमकरसकराितकिदनसयमकरकघरमपरवशकरताहऔरउ रायणकीश आतहोतीहमतलबसरजउ रीिदशामजानलगताहगमीबढ़नलगतीहऔरउसिदनसबसतश होजातीहलिकन

जबवोकककपासजाताहतोदि णायनश होताहककआपकोपकड़करखताहतोिदनछोटहोजातहऔररातल बीठडपड़नलगतीहऔरबािरशआतीहकहतहइससमयमअसरबहतशि तशालीहोजातहइसिलएदशहरािदवालीजस यौहारहोतहइससमय य िकआपभगवानकोजागतकरनाचाहतहोतािकवअसर कीमारयदोिदशाओमचलनामथनजसाहजबदवताखचतहतोिदनल बहोजातहऔरजबअसरखचतहतोछोटहमारपरभामडलमअमतमथनपरसालचलतारहताहआधासालदवताशि तशालीहोतहआधासालअसरइसिलएहमसरअसरदोन कीपजाकरतह

िव णमकरकक डलपहनतहतो याउनकामकररािशकसाथकछसबधह

िव णकोमकरक डलकहतहिजनकक डलमकरकजसहमकरसकराितकबादबसतकीश आतहोतीहमतलबजीवनफलन-फलनलगताहिव णहमशापरकितकीसकारा मकओरसजड़हश लप कसाथउ रायणकसाथइ यािदउनकासयकसाथभीसबधहइसिलएउनकोआिद यभीकहागयाह

मकरसकराितमसयकीपजाहोतीहजोिशवहवोच दरमाकसाथजड़हइसिलएउनकसरकऊपरअध-चदरमाहोताहऔरउ हसोमशखरकहाजाताहवोदि णायानकसाथजड़हक णप कसाथइ यािदतोिशवऔरिव णदोनजसमनकहापरभामडलकदोभागहऔरमौसमकाचकरउनदोन मबटाहआह

25

वन पितऔरभगवानयाहमवन पितकोभगवानकीतरहइसिलएपजतह योिकहमउनसअ नऔरऔषिधिमलतीह

हाहममानतहविदककालमहमनयदखािकहरपड़हरपौधमकछनाकछिवशषताहोतीहवहमअ नऔषिधलकड़ीवोसबचीज़दतहजोजीवनकोचलानकिलएहहमारपवज कोलगाकीपड़ मभगवानबसतहवद मएकदवीहिजनकानामहअरणयानीजोजगलकीदवीहधीर-धीरपराण मएकऔरदवीिमलतीहशाक बरीशाख कीदवीहमतलबवन पितकीदवी

जगलमहीहमहमारीस कितिमलीयहीसहीहमारीस यताकीश आतहईहपड़ -पौध सतोइसिलएहमइनकोबहतमह वदतहयहमानाजाताथािकअगरसबपड़ कोजोड़दतोउनमसअमतिनकलगातोपराण मअमतमथनकीकहानीमजब ीरसागरकामथनहोरहाथातबजोपहाड़इ तमालहआथाउसकऊपरबहतसपड़थबार-बारआपसमरगड़खानकबादउ ह नआगपकड़लीऔरपड़ कारसिनकलकर ीरसागरकसाथिमलगयामथनसपािरजातपड़भीिनकलताहकईकथाओमकहतहयहक पव थािजसइदर वगलगए

एकबार वगमनरकासरनामकाएकरा सहोताहजो वगपरहमलाकरताहउसय मक णइदरकीमददकरतहऔरअसर कोहरादतहस यभामाक णकीप नीजोउनकसग वगगईहोतीहवकहतीहिकआपनइतनाकामिकयाहतोकछतोिग टलनाचािहएतोआपपािरजातमािगएइदरपािरजातदनकोतयारनहीहोतऔरइसकऊपरदोन मय होजाताहजबपािरजातभलोकआताहतोक णस यभामासकहतहिकइसबाकीरािनय कोभीिदखादोस यभामाबहतपोजिसवहोजातीहकहतीहनहीयमरापड़हउसकबादवोजाकउस मणीकोदतीहतािकवउसअपनबागमलगालऔरउ हउसकीदखभालनकरनीपड़स यभामापड़कोऐसलगातीहिकजबफलआतहतोउनकबागकीतरफ़आतहजबक णकोयपताचलताहतोवोकहतहयतोछलहिफरवकहतहिकजब-जबम मणीकसगहोऊगातब-तबपािरजातिखलगास यभामाकिलएयहउनकीख़शीमखटसवालीबातहोजातीहयलोककथायहकछहलक-फलक णभगवान कजीवनमलानकिलएभगवानकीकहािनय मलीलाओमकछशतानीलानकिलए

हमकौनसावन पितअलग-अलगदवीदवताओकोचढ़ातह

िशवकमिदरमबलकाप ाऔरधतरकाफलचढ़ातहकाशीिव वनाथमिदरमभागचढ़ातहहनमानकोअककफलचढ़ातहइसइि लशमकलोटरोिपसइिडकाकहतहवोएकज़हरीला लाटहोताहबगनीरगकाहनमानबर चारीहवरागीहतोउनकोऐसजगलीफलिदएजातहजोआसानीसिमलजायिव णकमिदरमसगिधतफलऔरपि याचढ़ातहजसndashतलसीच पाकफलकमलकाफलकहतहिकक णवनमालीहजोवनकफल कीमालापहनतहगणशकोघासचढ़ातहपान-सपारीचढ़ातहसपारीकफलऔरगदकफलचढ़ातहजोगदकाफलहोताहउसकीहरपखड़ीकअदरबीजहोताहवहवदिधकापरतीकहइसिलएजबभीघरमकोईपजाहोतीहतोहमगदकफलकसाथआमकपकीमालाएलगातहआमचढ़ताहिव णकोऔरगणशको य िकवगह थीकदवताहिशवकोकभीनहीदवीय कीपजामनीमकाप ाइमलीकप नीबिमचचढ़ातहndashसबतीख वादवालीचीज़

गणशकोदवादतहउसका यामह वह

जबआपदवायाघासकोउखाड़तहतोवोवापसउगजातीहघासकभीभीपरीतरहससमा तनहीहोतीकहीनाकहीउगहीआतीहऋिषकहतहिकशायदइसकऊपरअमतकाअसरहऔरपराण मअमतकलशघासकऊपररखागयाथाइसिलएइसशभमानतहइस थािय वकापरतीकमानतहऔरहमचाहतहिकखशहालीऔरसफ़लताहमशारहइसिलएघासकोय मऔरपजामबहतमह वदतहआपदखगजोबरा णपजाकरतहवोघासकीअगठीपहनतह

वन पितकोबरा डमकसबनायागया

इसकीकहािनया यादाजानी-मानीनहीहलिकनएककहानीहndashिजसमबर ाकबाल सवन पितकाज महआदसरीएक टोरीहजबिहर य भदवीकाअपहरणकरकउ हसमदरकनीचलजाताहतबवराहा पमिव णउ हवापसऊपरलकआतहउससमयउनकजोदातथवोज़मीनकअदरधसजातहऔरइसतरहवन पितकाज महआमरीएकफविरट टोरीहजबरामायणमसीताज़मीनकअदरचलीजातीहतोरामउनकोपकड़नाचाहतहपरउनकथोड़सबालऊपररहजातहिजससघासिनकलीह

हमपड़-पौधोक पकसदवी-दवताओकसौदयकावणनकरतहउनककोईउदाहरणबताइए

स कतसािह यम लाटसऔरएिनम सजोनसिगकहजोनचरलहउनसिसिमलीज़उपमाएमहावरअलकारबनातहसमझानकिलएजसिव णकोकहागयाहकमलनयनकमलकजसनयनहउनकएककहानीहबगालमकितवासरामायणमरामदगाकीपजाकररहथऔरउ ह नकहामएकसौआठकमलकफलचढ़ाऊगादगायहदखनकिलएिकवोसचमचकभ तहिकनहीएककमलकफलकोचरालतीहएकसौसातफलदखकररामसोचतहिकअबम याक एकसौआठकहासलाऊतोउ हयादआताहिकउनकीमाकहतीथीउनकीआखकमलकीजसहतोवअपनीआखिनकालकदवीदगाकोअिपतकरतह

ऐसी टोरीपराण मभीहिव णनिकयाथािशवकिलएऔरउससउ हसदशनचकरकीपराि तहईथीतोआख कोकमलकसाथजोड़ागयाह

जोअ सराएहउनकहाथ कोलताओसजोड़ागयाहलताकीजोसघड़ताहोतीहवोउनकहाथ महोतीहब िवहार मभीआपजाएतोबहतफमसइमजहलतानाियकाकीएकबहतसदर तरीजोगहन सढ़कीहऔरएकपड़कीशाखाकोपकड़हजसबॉलीवडकीहीरोइनहोतीहवसलटकरहीहयत वीरबहतहीशभमानीजातीहिकसीभीजगलमसदर तरीबहतहीखशहोकनाच-गारहीहोतोशभमानाजाताहआजकलहमि तरय कबारमवसनहीसोचतndashशायदहमिपछड़गयहलिकनपहलग तकालमवसतऋतमकहतथिकवसतऋततभीआएगीजबऔरतनाचगीगाएगीपड़ सिलपटगीिफरहीपड़जसकदमकफलअशोककफलिखलगि तरय काऔरपड़-पौध काएक लोजिरलशनिशपहअगर तरीदखीरहगीतोज़मीनभीबजररहगीपड़-पौध पफलनहीआएगतोहसती-िखलिखलातीऔरत कोमानाजाताथाऔर तरीऔरपरकितकबीचकिर तकोसदरतासउभाराजाताथा

औरतबरगदकपड़परधागा योबाधतीहऔरबदगदकपड़का यामह वह

वटव काभारतमबहतमह वह य िकउसकीछावबहतबड़ीहबरगदकोशभऔरअशभभीमानाजाताह य िकवटव कनीचकछउगतानहीलिकनजसस यासीकोआपिर प टकरतहलिकनघरकबाहररखतहउ हअदरनहीआनदतअदरकवलगह थयजमानबठताहबाहरस यासीबठताहवसहीबरगदकपड़कोदररखतहउसकोअगरघरकपासउगायगतोघरकोतोड़दगा

गावमहमशा मशानभिममबरगदउगातहकहतहउसपरभतपरतरहतहिशवकोतोभतपसदहवोउनकसाथरहतहपरबरगदकीपि य कोिव णऔरक णकसाथजोड़ाजाताहऔरकहतहजबपरलयहोगीतोउसमसमदरकीजोलहरह गीउनकऊपरवटव काएकप ातररहाहोगाप कऊपरब चाहोगाजोिव णका पहोगािजसकहतहव पतरसा

मारक डयकोपरलयकाद यिदखायाजाताहतोवोबहतडरजाताहndashचारतरफपानीहपहाड़गावजगलसबबहजातहतबउसव पतरसाईिदखतहएकब चाजोरसहसरहाहउसकहाथमम खनलगाहआहिबनाडरकबरगदकप परतररहाहतोव पतरसक णभीजड़हएह

वन पितकमा यमसहमभि तकबारमभीबातकरतहजसतलसीकाप ाजोहवोएकदवीहवदादवीघर-घरमहमतलसीरखतहउसकारोज़ यानरखनापड़ताहउसऔरतमानाजाताहकोईकहताहवोराधाहऔरउसकाप ाशरीक णकोचढ़ातह

एकबहतहीमज़दारकहानीहतलसीकबारमएकबारस यभामानारदकसाथशतमक णकोहारजातीहिजसमक णकोनारदकासवकबननाहोताहस यभामाइसकातोड़बतातीहिकवनारदकोक णस यादाकछदगीतराज़कीएकतरफक णकोबठातीहऔरदसरीतरफ़अपनसभीगहनरखदतीहिकतक ण

कापलड़ाभारीरहताहतभी मणीएकतलसीकाप ास यभामाकीतरफ़रखतीहऔरवजनदसरीतरफहोजाताहक णस यभामाकोबतातहऐसाइसिलएहआ य िकउसतलसीकप म मणीकीभि तहजबिकस यभामाकधन-ज़वर मकवलउनकाअहऔरअहकारह

तोहमनजसदखाकीफलप वनवन पितजोहवभोजनहऔषधीभीहलिकनवोएकिसबलभीहपरतीकहयहापतलसीभि तकािसबलहजसिशवकमिदरमबलकाप ाभि तकापरतीकहयहापतलसीकाप ा मणीकीभि तकापरतीकहक णस यादाभारीहतोइसकहानीस पकऔरपरतीक कमह वकोिदखायागयाह

हमलोगमिदरोमनािरयल योफोड़तह

नािरयलफोड़नाऔरफोड़नकाएकतरीकाहोताहएकहीबारमटटनाचािहएफोड़नकपहलकईलोगउसकऊपरिसदरचढ़ातहकईनहीचढ़ातहअबययोरीहकछलोग कोपसदहकछलोग कोनहीपसदपहलजमानमलोगबिलचढ़ातथndashपशओकीयानरबिलभीकरतथआजकलवोपरथानहीहलोग कोपसदनहीजानवर कअिधकारकीर ाकीजातीहऔर य िकहमअिहसाचाहतहतोनािरयलफोड़नाबिलकासचकहकछलोगकहतहयमहावराहयािसबलहहमारअहकारकोतोड़नकाकोईकहताहजबनािरयलफोड़तहोतोअदरसपानीिनकलताहनािरयलकपानीकोआ मासजोड़तहउसकऊपरफोकसकरनीचािहएमतलबश दाथकोमतदखीभावाथकोदखो

साउथइिडयामकवलनािरयलकोहीनहीफोड़तक कोभीकाटतहबिलकतौरपततरपजामनािरयलकोऊपरसतोड़करउसकअदरघीडालतहउसकोअि नमडालकबरा णकीबिलमानतह

26

पजायापजाकीिकरयाविदककालसचलीआरहीह

वद मजो4000सालपरानहय कबारमबातकीजातीहपरपजाकबारमनहीपजाश द2500सालपहलगहसतरमिमलाजोिविधय कबारमबताताहय मकोईमितनहीहोतीथीअि नकमा यमसदवताओकाआ ानकरतथइसिनगमपर पराकहतहऔरपजाकीपर पराकोअगमपर पराकहतहगहसतरमहमशापजनीयश दआताहपजाश दशायददि णभारतसआयाहोगा य िकतिमलभाषामप यऔरपसायकामतलबहफलयाफलचढ़ानाजोविदककालमनहीहोताथाधीर-धीरभारतमहमदखतहिकय कीपर पराधीर-धीरबदहोजातीहऔरपजाकीपर पराबढ़जातीहअबतोहमय करतभीनहीहमहवनकरतहजोय काछोटा पह

तोय औरपजामबिसकिडफरसफ़क याह

य मकोईमितनहीहोतीऔरयहखलमहोताहजबिकपजाममितहोतीहऔरमिदरमहोतीहय मिदरमनहीहोताकहीपभीजाकआपसामगरीइकटठीकीिजएऔरउसकाय करसकतहपजाहमशामिदर कसाथजड़ीहोतीहयमअि नकोबहतमह विदयाजाताहऔरपजामपानीऔरफल कोपानीसमितय काअिभषकहोताहलिकनअगरदखजोत वहपजाकाऔरय कावहिव कलएकसाह

पजाकीपरिकरया याह

पजाअलग-अलगपरकारसहोतीहिसपलहोतीहकौ लीकिटडहोतीहपरवही यवहारहोताहजसघरमकोईअितिथआताहय मभीयहीहोताहपहलआपदवताकाआ नकरतहऔरिफरउनकोभोगचढ़ातहndashघीकाndashतािकउनकीभखशातहोजाएहमlsquo वाहाrsquoबोलतहइससबकसगबादमउनकोकहतहिकआपजोचाहउसकापरसादहमदऔरिफरउनकोिवदाईदतहरीितकसगयहीपजामभीहोताहआ नकपहलआपनहाकरसाफ़कपड़पहनकरदवताका थानबनातहोउसकबादआपदवताकाआ नकरतहजबदवताआतहतोउनकोएकआसनिदयाजाताहआ नकामतलबहोताहपराणपरित ठाकरनामतलबिविधकबादउसकोआपमितनहीमानोगसा ातभगवानमानोगउ हआसनिदयाजाताहजहापवोआरामसबठसकिफरपानीदतहकभी-कभीअिभषकभीकरतहिफरकपड़दतहउनकोफरशकपड़गहनडालतहउनकाशरगार

करतहचदनलगातहखशबकिलएअगरब ीजलातहअगरदवीहतोउ हमगलसतरिदयाजाताहदवहोतहतोय पिवतिदयाजाताहउसकबादउनकोभोगलगायाजाताहिफरिदयकसाथआरतीगायीजातीहऔरभजनगायजातहिफरफल तितकरतहिजसममनोकामनाकरतहऔरभल-चककिलएमाफ़ीमागतहऔरजबसबहोजाताहतबहमउनकीिवदाईकरतहिवसजनकरतह

तोयपरिकरयाहोतीहपजाकीndashजहालन-दनहोताहकभी-कभीहमइगिलशमबोलतहपजाइज़परयरपजापराथनानहीहपजालन-दनहोतीहय कालमभीऐसहीहोताथाजबलोगय करतथतोएकबारजबय समा तहोताजाताथादवताचलजातथउसकबादपरय मडलकोजलादतथवसभीहमपजामदखगजसगणशकीमितहोतीहदगादवीकीमितहोतीहपानीमिवसजनकरदतहऔरजहापपजाकीहोगीउस थलकोपरीतरहससाफ़करदतहपरमिदर मजहादवता थािपतहोतहऔरएकतरहसजागतहोतहवहापपजाबहतअलगहोतीहवहापराणपरित ठाकरनकीयाआ नकरनकीआव यकतानहीहोतीसबकछअलगहोताह

अगरहमकछनामागभगवानसतो याउसपजानहीकहग

पजाकाकामहीमागनाहमन यस यताइ सचजलन-दनसश हईदवताओकसाथसबधकसबनाओगसबधतोतभीहोताहजबआपकछदतहोऔरवोकछदतहइसिलएहमबोलतहमनभगवानसम नतमागीहतोकछ-न-कछइ छाएहोतीहऐसकहनािकमरपासकछइ छाहीनहीहतोिफरआपतप वीबनगएवरागीबनगएिफरदवताओकीज़ रतहीनहीहतोजोगह थाशरममहोताहउसमइ छाएहोतीहऔरइ छाओकोबरानहीमानततोपजावोपरिकरयाहजहाआपअपनीइ छाओको य तकरतहवोपणह गीयानहीइसकीगरटीतोनहीहndashवहआपककमोकऊपरभीिडपडकरगा-परआपभगवानसह पमागतहndashथोड़ाएडज टकरनकिलए

भोगचढ़ानकामतलब याह

िकसीभीजीिवतपराणीकामलभतल णहिकउ हभखलगतीहहमारदशमकोईिकसीकघरमआताहतोहमपहलपानीदतहिफरखानादतहवसहीदवताओकोभीभखलगतीहलिकनभोगकवलखानकानहीहोतायहकईतरहकाहोताहndashकपड़ सलकरअ छीचीज तकndashख़शबरौशनीदीय कीइ यािदनाथ ाराराज थानमअ ठछापकिवहोतथजोभगवानकीतारीफ़मकिवताएिलखतथभगवानभीकिवताएऔरसगीतपसदकरतहजसहमपसदह यानभीभगवानकोअिपतकरतहवहभीभोगसमझाजासकताह

अ छाआपकहरहथपजामसगीतभीभोगमदतहतोपजाकसाथसगीतकबजड़ा

एकसमयथाम यकालमजबसटरलएिशयाम यएिशयासआकरमणकारीआरहथजोबार-बारमिदरतोड़तथउससमयबहतटशनथीलोगपरशानहोजातथतोऋिषय नकहामिदरमदवताओकाहोनाआव यकनहीमनकअदरभी

मिदरहोसकताहतोसगीतकमा यमसउ ह नमनकमिदरबनाएजसव लभाचायजीहजोनाथ ाराकहउ ह नकहाकिवताओक ारासगीतक ाराराग क ाराममिदर कािनमाणक गातोहरपरहरकीपजाहोतीहआठपरहरहतोपजाआठबारहोतीहतोवसहीहरपरहरमएकपजाहोगीसोतसमयजागतसमयखातसमयशामकसमयगिमय मसिदय मयहपरिकरयाचौदहवीऔरपदरहवीशता दीमश हई

तोसगीतसभजनऔरआरतीिनकलहएह

सगीतऔरभजनमथोड़ाफ़कहसगीतआमहोसकताहलिकनजबभजनयाआरतीहोतीहतबउसकीएकवजहहोतीहआरतीदीयकोभगवानकीतरफ़बढ़ानकीतरहहतािकआपभगवानकोठीकतरहसदखोउनकदशनकरोयहबहतज़ रीबातहजबिकय कीपर परामकछदखनलायकनहीहोताउसमज़ रीहोतीथीऋितमतरकोसननकीपरिकरयातोआपमतरकोसनतथतोकहतथऋितकरोमतरकोसनोलिकनजबमिदरबननलगपजा-पाठश हईतोभगवानकोदखनाज़ रीहोगयाआपदि णभारतकमिदर मजाएतोकालप थरकीमितयाहोतीहभगवानठीकसिदखाईनहीदततोजोपजारीहोताहवोिदयकोमितकआगथोड़ािखसकातहतािकआपदशनकरसकनाथ ारामिदरमएकपदाहोताहिजसथोड़ी-सीदरकिलएखोलतहतािकआपभगवानकोदखसकोइसझाकीकहतहयमानाजाताहिकअगरआपबहत यानसदखगतोआपमिदरसिनकलोगहीनही य िकआपमतर-म धहोजाओग

भजनभगवानकीतारीफ़मगायजातहवउनकीछिवऔरसदरताकबारमहोतहऔरइसबारमिकभ तनउ हिकतनाठीकसदखाहवउनकीमहानताकबारमबतातहऔरअसर परउनकीिवजयकबारमकहािनयाहोतीहकसउ ह नअपनभ त कोबचायाआिदकभी-कभीमझलगताहिकयहमदसर सकसबातकरनीचािहएयहिसखानकिलएहोताहअगरआपिकसीकघरजाएऔरकोईआपकबारमनापछयाआपकीतारीफ़नाकरआपकोलगगािकआपपरकोईयाननहीदरहाएककहानीहरामायणमजहाज बवनभालओकाराजाहनमानकीकोिट-कोिटतारीफ़कररहाहतािकवलकाजाकरसीताकोबचाएआरतीऔरभजनकछ-कछवसहीहोतहजसनईक पनीमकामश करनसपहलवआपकीह सलाअफज़ाईकरतह

भगवानकीपजाघरमकरनमऔरमिदरमजाकरकरनम याफ़कह

घर मपजा-घरमपजाहोतीहएककमरयाआलमभगवानकीमितरखतहतोकभी-कभीउससमयकिलएएकपजाघरबनायाजाताहजसस यनारायणकीपजायागणपितपजाकसमयजोपरमान टशाईनहोतीहजसमिदरवहारोजिविधहोतीहसबह-शामपरीपजाहोतीहअलग-अलगपरिकरयाएहोतीरहतीहघरमजबपजाघरहोताहतोवहाबरा णनहीहोत य िकघरमपजारीकीआव यकतानहीहघरकलोगहीपजाकरतह

कछलोग कामाननाहिकभगवानघरकमािलकहोतहऔरउसमरहनवाल

िकरायदारऔरजबदवताओकोबलायाजाताहवोमहमानकीतरहहयिरलशनिशपकीबातहआपकसभीमाननाचाहतहोभगवानकोमानसकतहो

वरतऔरपजाम याफ़कह

य आदिमय ारािकयाजाताहअलग-अलगपरकारकपजारीहोतहndashऋतिवकउदगातरइ यािदसबप षहवरतकीबातकरतहतोवहरीितऔरतकीहवरतममितय यामिदर कीआव यकतानहीहआपमनमदवताओकोपजसकतहजबआपवरतरखतहोतोआपपानीकिबनारखसकतहोखानमयाखानाहयहतयकरसकतहोndashजससतोषीमाकिलएिसफचनाऔरगड़जागरणकरसकतहोआिदयहसबआपकशरीरकजािरयसहजहाआपकाशरीरपरभतकपहचनकातरीकाहवरतिबनाताम-झामकीपजाहयहततरहजहातनकामतलबशरीरहमतरवहजहा यानहोताहजोमनसहोताहऔरयजहायतरकाइ तमालहोताह

THEBEGINNINGLettheconversationbeginhellip

FollowthePenguinTwittercompenguinIndia

Keepup-to-datewithallourstoriesYouTubecompenguinindia

PinlsquoPenguinBooksrsquotoyourPinterest

LikelsquoPenguinBooksrsquoonFacebookcomPenguinIndia

FindoutmoreabouttheauthoranddiscovermorestorieslikethisatPenguincoin

पगइनब सUKCanadaIrelandAustraliaNewZealandIndiaSouthAfrica

PenguinBooksispartofthePenguinRandomHousegroupofcompanieswhoseaddressescanbefoundatglobalpenguinrandomhousecom

PublishedinPenguinBooksbyPenguinRandomHouseIndia2018

Thiscollectionpublished2018

यहिह दीस करणपहलीबार2016मपरकािशत|दसरािह दीस करण2017मपरकािशत

कॉपीराइटcopyदवद पटनायक2016

Themoralrightoftheauthorhasbeenasserted

CoverDesignerEPICचनलकिलएइरशादअसारीऔरनीरजनाथ

ISBN978-0-143-42798-8

e-ISBN978-9-387-62510-5

Thisdigitaleditionpublishedin2018

यहप तकइसशतपरिवकरयकीजारहीहिकपरकाशककीिलिखतपवानमितकिबनाइसका यावसाियकअथवाअ यिकसीभी पमउपयोगनहीिकयाजासकताइ हपनःपरकािशतकरिविकरययािकराएपरनहीिदयाजासकताहतथािज दबदअथवािकसीभीअ य पमपाठक कमा यइसकापिरचालननहीिकयाजासकता|यसभीशतप तककख़रीदारपरभीलागह गी|इससदभमसभीपरकाशनािधकारसरि तह|

  • Brand Page
  • पगइन बकस
  • Title Page
  • अनकरम
  • 1 धारमिक गरथ
  • 2 रामायण और महाभारत
  • 3 तरिमरति
  • 4 रग
  • 5 शिव
  • 6 जीव और जनत
  • 7 इदर
  • 8 वरदान और शराप
  • 9 सवरग और नरक
  • 10 शकति
  • 11 गणश
  • 12 असतर-शसतर
  • 13 पवितर जानवर
  • 14 गगा
  • 15 गीता
  • 16 तीरथ यातरा
  • 17 भगवान और भोजन
  • 18 यग
  • 19 सषटि
  • 20 दिशाऐ
  • 21 विवाह
  • 22 विभिनन रप
  • 23 विषण क अवतार
  • 24 गरह नकषतर
  • 25 वनसपति और भगवान
  • 26 पजा
  • Follow Penguin
  • कॉपीराइट
Page 4: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म

अनकरमलखककीओरसकछिट पिणया

पिरभाषाए

1धािमकगरथ

2रामायणऔरमहाभारत

3ितरमित

4रग

5िशव

6जीवऔरज त

7इदर

8वरदानऔरशराप

9 वगऔरनक

10शि त

11गणश

12अ तर-श तर

13पिवतरजानवर

14गगा

15गीता

16तीथयातरा

17भगवानऔरभोजन

18यग

19सि ट

20िदशाऐ

21िववाह

22िविभ न प

23िव णकअवतार

24गरहन तर

25वन पितऔरभगवान

26पजा

लखककीओरसकछिट पिणया

यहएकसगरहहपौरािणककथाओकबारमबातचीतकाइसनामकटिलिवज़नशोपरआधािरत

यहाकीगईचचात यहोयहज़ रीनहीndashआपअपनग ससलाहलसकतहइसबहतरसमझनकिलए

यहापौरािणककहािनय कोसरलतासबतायागयाहजोहमारशा तरऔरलोककथाओमिमलतीह

कोिशशकीगईहिककहािनय काममनबदलऔरइ हपढ़करपाठकइनमछपत व ानिफलॉसफ़ीकोसमझनकीकोिशशकर

जोमनयहािदयाहवोएकआ मपरकस जि टवसचहमरासचजोकईपरकारकस यमएकह य िक-

अनतपराणोमिछपाहसनातनस यइसपणतःिकसनदखाहव णकहनयनहज़ारइदरकसौआपकमरकवलदो

पिरभाषाएपि चमीिचतनपरिकरयाकआदीलोग किलएिहदिव वदि टच कानवालीहोसकतीहndashअगरहमअगरज़ीश दिमथ(िजसकिलएिहदीमlsquoिमथकrsquoश दचलनमह)कीपरानीपिरभाषाओ(lsquoअतािककअिववकपणअस यrsquo)कोचनौतीनादऔरइसकिलएनईपिरभाषा(lsquoकथाओपरतीक औरअन ठान म य तआ मपरकस यजोभारतीययापि चमीपराचीनयाआधिनकधिमकयाधमिनरप सभीस कितय कोगढ़ताहrsquo)नापशकरआ मपरकस यकिलएस कतश दlsquoिम याrsquoहndashजोव तगतस यकािवपरीतनहीबि कस यकी(जोअसीमह)एकसीिमतअिभ यि तह

िहदीअनवादमइनसीमाओकोदि टमरखतहएअगरज़ीकlsquoिमथrsquoश दकिलएम यतःlsquoआ यानrsquoकाउपयोगिकयाजारहाह

1

धािमकगरथभारतीयपौरािणकस कितकअनसारबहतसारगरथहजसवदपराणमहाभारतऔररामायणतोसबसपहलकौनसागरथआयाथा

lsquoगरथrsquoश दकाहमसभालकरइ तमालकरनाचािहए य िकगरथकवल2000सालपहलआयथउससपहलमौिखकपर पराचलनमथी

जोपहलावदआयावहथाऋ वदकछसमयबादआयसामवदऔरिफरयजवदकीरचनाहईइसकथोड़बादअथववदकीरचनाहईतोवदसबसपहलमौिखकगरथहिज ह4000सालसनानाश िकयागयाथा

3000सालपहलउपिनष कीरचनाहईउपिनषद या यानह2000सालपहलरामायणमहाभारतऔरबादमपराणआतहजोस कतमथ

क़रीब1000सालपहलकिवय नइ ह थानीयभाषामिलखनाश िकयाजसकबनरामायणहतिमलमबलरामदासरामायणहउिड़याममराठीमएकनाथरामायणहम यालममएज़थचनरामायणह

अबहममॉडनऐजमआतहतलसीरामायणअवधीमलगभग500सालपहलहीिलखीगई

उपिनषद याह

उपिनषदकासहीमतलबहमरसाथबठकबातकरोतोिकसीएकिवषयकउपरपिरचचाकरनाndashिममासािजसहमकहतहयहाख़ासफोकसहआ मापरndashअ तःमनचतनाममइ यािद

वद मबहतमतरहबहतसरीित-िरवाज़हउपिनषदमवद करह य परचचाएहराजाओकबीचमऋिषय कबीचमब च प ष औरि तरय कबीचमपित-पि नय कबीचमवद काअथजाननकिलए

औरइसकबादआतहरामायणऔरमहाभारतजहायजोरह यहउनकोकहािनय कमा यमस य तिकयाजारहाह

तोपहलावद(4000सालपरान)जहायिवचारज मथउसकबादउपिनषद(3000सालपरान)वद कामतलबसमझातहएपराणऔरमहाका य(2000सालपरान)जोइनिवचार कोकहािनय कमा यमसबतातह

पौरािणककथाएसिदयोसहहमकईकहािनयागीतोक पमसननकोिमलती

थीकईकहािनयाहमनाटकक पमदखनकोिमलतीथीतोपहल याआयापहल यानाटकोऔरगीतोमकहािनयासनाईजातीथीयादोनोपहलसहीथ

पहलगीतआया य िकहमपताहिकपहलवद ममतरकाजापहोताथाजापऐसहोताथाndashउ चारणतालऔरलयकाबहत यानरखाजाताथातोगीतबहतज़ रीहसामवदअसलमलयऔरसगीतपरकिदरतह

तोधीर-धीरजबयजवदआयायजोगीतथजोमौिखकपर पराथीवोय कअन ठान सजड़नलगीइसकामतलबहिकलोगपरदशनकरनलगऔरयअपनआपमएकिव ततपरदशनबनगएउसमपातरथऔरकौनसीलाईनकबबोलनीहयहतयथािफरय कबीचमलोग कामनोरजनकरनकिलएकहािनयासनाईजानलगीऔरयहासनाटककीश आतहईऔरनाटकइतनालोकिपरयहआिकपतानहीचलताथािकवहय कािह साहयाय कबीचवालािह साहिफरऐसाहआिकनाट शा तरजोनाटककबारमहवोपचमवदबनगया

हालािकवद मइदरसयऔरदसरदवताहलिकनउनकीकोईकहािनयानहीहएक-आधबारइधर-उधरकोईकहानीकाकोईवणनआताहलिकनजबपौरािणककालश होजाताहमतलब2000सालपहलतबबड़-बड़का यिलखगएजसरामायणमहाभारतऔरतबनाटककीपर परासहीमश हईकहतहयवनयपर पराभारतमलकआयथिसकदरकसगकछकहतहहमारपासभीनाटककीपर पराथीऔरहमनदोन कोिमलाकरनएतरीकसनाटकबनाएहमऐसाइसिलएसमझतहिककछश दहस कतमजसयविनकाndashजोश दयवनसआताहऔरउसकामतलबहमचकापदाअगरआपशरीनाथजीकमि दरमजायगतोशरीनाथजीजोराज थानमऔरगजरातमबहतलोकिपरयमिदरहतोवहाएकिपछवाईपिटगिचतरहोताहजोअसलममचकीप ठभिमह

तोजब1000सालपहलमिदरबननलगतोमिदर कअदरनाट शालाएभीबननलगीजहारामायणऔरमहाभारतकापरदशनहोताथातोभगवानकसामननाच-गानाऔरउसकसाथनाटकहोताथाक णकज मकानाटकयारामायणकीकहानीतोजोपहलदरबारमहोताथाराजाओकसामनवहमिदर महोनलगाजसआजकलकथककलीहमगरजबमगलशासनआयामिदर सवहवापसराजाओकदरबार मपहचगयागीत औरनाटक किवकासकीकहानीएकबड़ाहीिदलच पइितहासह

यजोकथाकारथ यायउनकीअपनीयामलकहािनयाथीयावोकहीससनकरहमसनातथयकहािनयाकहासआ

यहमलश दयहाख़तरनाकहदिखएसनातनधममकछमलनहीहोतािवचारआतहिवचारजातहचकरवातमलहरजसिगरतीऔरउबरतीहऔरकछभीमलनहीरहताकहतहबर ाकसरसजबचारवदिनकलथतोअसर नचोरीकरउ हपानीकअदरछपािदयािफरिव णनहिगरवक पमउससमदरसिनकालाहिगरवकामतलबहघोड़ाहिगरवकामन यकाशरीरहोताहलिकन

घोड़कासरअसर कोमारकववद कोवापसलकआएतोकहानीहकछखोनपानऔरिफरसनानकबारमतोवद काअसलीसरोतयामल याहवबर ाकसरसिनकलतोवसरोतहोसकतहपरहिगरवददीतोवोभीसरोतहोसकतह

तोयहपहलीहरकहानीसनानवालकसामनआतीहजसरामायणवा मीिककीकहानीथीयानारदकीिजससवा मीिकनसनीथीयाकाकभसडीकीिजसनिशवससनाऔरनारदकोसनायायह य कहतहिकिकसीकोपतानही य िकमलभाविकसकाहसरोतकौनहिकसीकोनहीमालम

महाभारतमभीयहीहसहीमहाभारतिकसकोपताह या यासकोपताहएककहानीहिजसमजािमनीकोकछसवाल कजवाबचािहएहोतहमहाभारतससबिधततोव यासकपासजातहउनकनािमलनपरव यासकिश यवश पयानकपासजातहवश पयानबतातहिकमनमौनवरतिलयाहतोमकहनहीसकतातोजािमनीकहाजाऐतोकोईचारप ीहोतहजोउ हजवाबदतहndashइससएकऔररा तािनकलामलकिलएतो यासनगणशकोबतायीथीवोमलमहाभारतहयावश पयाननजन याकोबताईयारोमहशननउगरसरवकोसनाईवश पयानससननकबाद

मलपाठकहासआयाइसबारमकहािनयाहयहिदखानकिलएिकमलयाअसलभावकछनहीहोतासबकहीनाकहीसआताहयहजोओिरजनलमलकीधारणाहबहतहीपा चा यिवचारहयहाफ़कहयहगोलाकारमकोनाढढ़नजसाहndashआपढढतरहगकभीनहीिमलगा

हमनवद यासकबारमसनाहिकवहबहतहीबदिधमानथऔरबहतहीअ छयव थापकथउनकबारमआप याबतासकतह

वद यासनमहाभारतकीरचनाकीथीतोउनकानामउससजड़ाहआहलिकनजोनामहवद यासउसकामतलबहही यव थाकरनातोवद यासवोहिजसनवदको यवि थतिकयाऔरपराण कोभीकहानीयहहिकएकसमयअकालआयाबारहसालकाअकालकोईकहताहचौदहसालकाअकालकोईकहताह100सालकाअकालआयाथाजबवदखोगएतबवद यासनउनकोसमटाऔरयवि थतिकयाएकतरहसndashजसअबहमउ हचारवद कीतरहजानतहवएकमछआिरनकबटथहमसोचतहवबरा णथ य िकऐसादशायागयाहजाितयािपछल2000सालपहलहीइतनीबड़ीहईह

अगरआपवद कोदख यानसअगरआपपढ़सम यायहिकमहमशालोग सकहताहिकआपवद कोlsquoपढ़rsquoनहीसकतआपकोlsquoसननाrsquoचािहएवदकोजसबीट सकासगीतआपपढ़नहीसकतndashसननाहीपड़गासोइटइसलाइकयका टरीडदबीट सndashयहवटिहयरदम

वद मदसिकताबहिजनकोमडलकहतहndashमडलएकगोलाकारहचकराकारहऔरहरमडलमस तहोतहऔरहरस तमछदहोतहिज हऋगयाऋचाकहतहछदिमलकरस तबनातहजोअ याययामडलबनतहइनमडल क

एकसगरहकोसमिहताकहतहतोआपकपासहऋगसिहतायजरसिहता ानसिहताअथवसिहतातोयहवद यासनिकयाथाndashजसक यटरमए सलशीटहोतीहतोपहलीसिहताकपहलमडलकपहलस तकपहलऋगको111कहग

वद यासकोलगािककोईसाधारणआदमीवद कोसमझनहीपाएगावबहतभावा मकहका यहमहावर और पक सभरहतोउ ह नपराण कीरचनाकी यासपराण सभीजड़हतोकहािनय कमा यमसउ ह नसबलोग कोसमझनकामौकािदयावमहानआदमीथ

इितहासकिहसाबस यास4000सालपरानथऔरमहाभारतऔरपराणकरीब2000सालपरानतो यासिकतनसालिजय2000स यादासालयायकहािनयासािह यकइनदोमहाका य कोजोड़तीहवद यासकज़िरयहमइनकहािनय कोसीध-सीधपढ़नका यानरखनाचािहए

अगरआपइितहासकार कोपछगतोवहकहगिकवदएकआदमीनहीथपरएकपर पराथआजभीएकमचहोताहजहासआपल चर या यानदतहउसको यासपीठकहतहमोटतौरपहोसकताह यासिव ान कायाप तकालयअ य कागटरहाहोगािज ह नबरस क ानको यवि थतिकयामयनहीकहसकतािकवहआदमीथयाऔरतल बयाछोटकालयागोरहमयकहािनयाअ छीलगतीहपरशायदयहएकपर पराथी

ऋिषवा मीिकनरामायणिलखीऐसासबकहतहपरआपनजसबोलाथाशायदउ होननहीिलखानारदनिलखाथातोइसमसच याहndash याऋिषवा मीिकनिलखाथायानारदन

रामायणसनातनहअसीमहndashइसकानआरभहनाअतऋिषवा मीिकआिदकिवथसबसपरथमकिवताकरचियता

परवऋिषकसबनयहएकिदलच पकहानीहउ ह ननारदमिनसरामकीकथासनीथीऔरवउसकबारमवनमिवचारकररहथएकिदनवएकपि यकजोड़कोउड़तहएदखरहथिकअचानकएकबहिलएकातीरआकरमादाप ीकोलगाऔरउसकीवहीम यहोगईजबउ ह ननरप ीकीवदनादखीजोअपनीसािथनकचार ओरिवयोगमच करकाटरहाथातोवा मीिकनबहिलएकोशरापिदयाlsquoतमभीइसीनरप ीकीतरहतड़पोत हारद कमत हजीननदrsquo

उनकयवा यपदकीतरहिनकलऔरवकिवताकीतरहसनाईिदएउनकशोकमिनकलश द लोकबनगयइसतरहकिवताकाज महआ

इसबातसपरस नहोकरअपनीकिवताओकोअपनिवचार कोऔररामकबारमअपनिवचार कोगथकरउ ह नरामपरएकस पणकिवतािलखीजोथीरामायण

आमतौरपरमानाजाताहिकऋिषवा मीिकएकचोरथदरअसलऋिष

वा मािकभगवशसहऔरऋिष यवनसउनकासबधहवहीलगमग500सालपरानीलोककथाओमर नाकरनामकएकसाधारणचोरकीकहानीहएकबारएकसाधनउससचोरीकरनकाकारणपछाऔरउसनउ रिदयािकवहयसबअपनपिरवारकिलएकरताहसाधनउससलाहदीिकवहअपनपिरवारसपछिकिजसतरहउ ह नउसकसाथलटकामालबाटाथा यावोउसीतरहउसकबरकमोकोभीबाटगजबउसयहसमझमआयािकवऐसाकछनहीकरगतोउसनसाधकीसलाहपरचोरीछोड़कररामनामकाजापअपनायाजबसाधचलगएतोर नाकरभलसlsquoमरामरामराrsquoजपनलगाजोधीर-धीरlsquoरामरामरामrsquoबनगयाऔरअतमउसपरब तापरा तहई

क दपराणमकितवासरामायणऔरएकम यालमस करणमशायदरचना मककारण सइनदोन कहािनय कोिमलािदयागयाहऔरर नाकरकोवा मीिकसजोड़िदयागयाहलिकनइसकाउ लखवा मीिकरामायणमनहीहयहएकआधिनक पातरहऔरयहआव यकनहीिकहमइसमान

जोवदहपराणहऔरउपिनषदहउनकामलपाठट टहमकहासिमलसकताह

यहबहतहीिसपलहndashफोनहआपकपासइटरनटहआपकपासइसमगगलहगगलमसचकरलीिजएआजकलसबइटरनटपरहआपlsquoसकरडट टरसऑफ़इिडयाrsquoगगलपरडालकरसचकरसकतहहमजानतनहीहिकअनवादमलपाठप तकालय कीसामगरीइ यािदसबइटरनटकज़िरएिमलसकताह

ऋ वदथव4000सालपहलिलखगयजोपहल2000सालपहलतकमौिखकपर परामथउसकबादिकसीनउसिलखाहोगापहलीबारबरा ीिलिपमशायदपि य परिलखागयाराजाअशोककसमयमप ख़राबहोजातहतोधीर-धीरएकपदसराप ाकरकइनकोदोबारािलखागयायहकामआशरम मयािव विव ालय मयाबरा ण कघर मिकयागयाबादमशारदािलिपमऔरउसकबाददवनागरीिलिपमिलखगयपपरम500-600सालपहलहीिलखगए

हमिबरिटशलोग कोबरामानतहलिकनयहउनकीवजहसहीइनगरथ कोप तकालय मरखागयाजहासअनवादसमी ाएछपहएस करणिमलनलगतोआजकलवहहरप तकालयनभारतमअमरीकामयरोपमइटरनटपरडालाहइसकीवजहसहमारकईमलशा तरअबआरामसिमलतह

2

रामायणऔरमहाभारत1980मदोबड़-बड़टीवीशोज़बनथरामायणऔरमहामारतऔरभारतमशायदहीकोईपिरवारहोगािजसनयशोज़नहीदखयहदोनोऐिप सइतनमह वपणकसबनगय

यहदोएिपकमहाका यफिमलीलाइफ़कबारमहइनकामह वसमझनकिलएहमिह टरीमजानापड़गा2500सालपहलजबबौ धमभारतआयाथा

गौतमब नबौ धमकापरचारिकयाउनकाकहनाथािकजीवनमदखइ छाओककारणहअगरइ छाएनहीह गीतोदखभीनहीहोगाइसकीवजहसस यासलनकीपर पराबहतपरचिलतहोगईऔरलोगस यासलनलगउससमयकईबदिधमान नसोचािकऐसजीवनतोनहीचलसकताअगरसबस यासीबनजाएगतोसासािरकजीवनकाम यकमहोनलगगाऔरसमाजमअसतलनहोजायगा

तबउससमयककिवय ऋिषय औरबरा ण नआ याि मकम य कोआमजीवनमजोड़नकतरीकढढ़तबउ ह नरामायणऔरमहाभारतकीरचनाकीजोपािरवािरकम य कबारमहऔरआपदखतोयपरोपटीिड यटसस पितकिववाद परहरामायणमइसकऊपरय होताहिकिकसकाबटाराजाबनगाऔरमहाभारतमभाईय मलड़ाईहोतीहक तरमयघर-घरकीकहािनयाहतोरामायणमरामकमा यमसऔरमहाभारतमक णकमा यमसवपािरवािरकसम याओकऊपरबहसकररहहmdashिकयहिकतनामराऔरिकतनात हाराअपनाऔरपरायाकामतलब याहइ यािदइनकहािनय कमा यमसवद कानको य तिकयाजारहाहऔरइसिलएयइतनलोकिपरयहोगए

2000सालपहलयकथाएआईऔर400-500साललगइ हिवकिसतहोनमतोमौयकाल(2300सालपहल)औरग तकाल(1700सालपहल)इसअविधकबीचमरामायणऔरमहाभारतकीरचनास कतमहईयकहािनयाशायदऔरपरानीरहीह गीहमनहीपता

तोपहल याआयारामायणयामहाभारत

यहथोड़ामि कलपर नहपौरािणकदि टकोणसहमारचारयगmdashपहलासतयगउसकबादतरतायग ापरयगऔरआिख़रमकिलयगआताह

रामायणकीघटनाएतरतायगकीसमि तऔर ापरयगकीश आतमहोती

हमहाभारतकीकहानीतबआतीहजब ापरयगसमा तहोताहऔरकिलयगकीश आतहोतीहतोपौरािणकिहसाबसअगरदखतोरामायणपहलआतीहवद यासकीमहाभारतमयिधि ठरकोरामायणकीकथासनाईजातीहजसवोअतीतमहइसकामतलबरामक णसपहलआएथ

लिकनअगरिलटरचरकिहसाबसदखतोलगताहजसमहाभारतपहलआईथीऔररामायणबादम य िकजोस कतइ तमालकीगईहमहाभारतमवोथोड़ीअश लगतीहयकहािनया600सालमधीर-धीरिलखीगईथीयहनहीिकएकआदमीनएकमहीनमपराका यिलखिदयाइसकपहल400सालपहलकीमौिखकपर पराभीथीतोयसब1000सालमिवकिसतहआयहसमझानाआसाननहीह

अगरए थरोपोलोिज टसपछोयासोिशयॉिलिज टसमाजशा तरीसपछोतोवोकहगिकमहाभारतमएक तरीकपाचपितहबहपित वसमाजहतोयहयादापराचीनहरामायणमएकप नीकसमाजहयािनमॉनोगमीइससलगताहिकमहाभारतपहलआई

अगरआपइितहासकार सपछोगतोएकऔरउ रआएगावोकहगिकमहाभारतकीकहानीउ रभारतकबारमहmdashजोपजाबका तरहऔरअबहिरयाणािद लीऔरउ रपरदशहलिकनरामायणकीकहानीसाऊथदि णभारतजातीहतोयहशायदबादमआई

इनसबकबीचमक णकीरासलीलािकधरहmdashरामायणमहयामहाभारतम

इसकाभीएकउ रनहीहक णकीजोबचपनकीकहानीहजबवो वालथवदावनऔरगोकलकीकहािनयामहाभारतमनहीआतीकही-कहीकछश दजसगोिव दगोपालएकआधबारआजातहमहाभारतमलिकनयशोदादवकीऔरलोगनहीआतयहिरवशपराणमआतीहहिरवशपराण1600सालपहलिलखागयाथाऔरिव णपराणजो1500सालपहलिलखागयाथाउसमइसकबारमिज़करआताहभागवतपराणजो1000सालपहलिलखीगईथीउसमक णकबचपनकीपरीकथाहिदलच पयहिकइसमराधाकावणननहीहरास-लीलाकावणनहलिकनराधानहीहवोजयदवकीगीतगोिवदमजो800सालपहलिलखीगईथीउसमआतीहलोगकहतथिकपराकतका यमराधाकानामकहीिछपाहआहमगरइसकाकोईपरमाणनहीहअगरदखतोक णकीरासलीलारामायणऔरमहाभारतकबादिलखीगईहलिकनकहानीकिहसाबसवहरामायणकबादऔरमहाभारतकपहलकीह

इनसबकबीचहमार यारिशवकबआतहऔरउनकीकहािनयाकबआनाशहोतीह

रामायणमहाभारतभगवदयहसबिव णकीकहािनयाहऔरिव णपराणकािह सामानीजातीहिव णककईअवतारइसानहोतहउनमरामऔरक णसबसपरिस हयमहाका यउनकऊपरव णवपर परामिलखगएइसकसग-सगशवपर पराभीिवकिसतहोरहीथीभारतम

िह दधमएकपड़कीतरहहएकशाखाव णवपर पराहदसरीशाखाशवपर पराहव णवपर परागह थजीवनमभागलनकबारमहइसमएकरामायणकीकहानीहजहापरामएकपि नतरवकापालनकरतहमहाभारतमहमदखतहिकदरौपदीकपाचपितहऔरएकक णकीरास-लीलाहजबक णशादीकरतहतोउनकीकईपि नयाहोतीहतोकईअलग-अलगपर परायिनकलरहीहयहापअलग-अलगस यताओकबारमबातहोरहीहलिकनगरह थजीवनसजड़रहतहएशवपर पराससारसिवमखहोनकबारमहिशवकीकहािनयािशवपराणसआतीहजो1500-2000सालपहलिलखीगईथीमहाभारतऔररामायणकसमय

शि तकहाहइससबमउनकीकहािनयाकहाह

तोजबदोशाखाएिनकलीलोग नशवपराणसयहीपर नपछाहिकदवीकहाहरामायणऔरमहाभारतदोन मदवीकावणनहिक तथोड़ावोबकगराउडमहिशवपराणमभीयहीहदवीउभरकरसामनआईकरीब200सालपहलभागवतपराणसपहलयसबगरथस कतमथइनकाराजकीयभाषाओमटरा सलशनअनवाद1000सालबादश हआ100-200सालपहलअगरजीमटरा लशनहोनाश हआऐसाकरनकीपरिकरया1000सालपहलश हई

रामायणऔरमहाभारतकोहमइितहासबलातह यायहकहनासहीहोगािकयसहीमऐितहािसकह

यहश दइितहासदोपरकारसदखाजासकताहएकतोआ याि मक पसदसराव ािनकतरीकसदखसकतहजसआपव ािनकतरीकसदखतोहमपराताि वकसबतचािहएह गइसत यमाननकिलएउसिहसाबसरामायणऔरमहाभारतकाकोईसबतनहीहतोव ािनकतरीकसहमइ हइितहासनहीकहगका यकहग

लिकनअगरआ या मकिहसाबसदखोतोइितहासकामतलबहलोग कीयादजोलोग काबतायागयाहिकयहत हाराइितहासहतोयादऔरइितहासमबहतफ़कहोताहिफलोसोिफ़कलीअगरदखोतोइितहासश दकामतलबहिकऐसीहीिजदगीहोतीहरामायणमहाभारतएकपरकारकामा यमहिफलौसफ़ीसमझानका

राममयादाप षो महजोिनयमऔरधमकापालनकरतहअगरआपमहाभारतदखतोवहाक णलीलाप षो महजोिनयम कापालननहीकरतपरतधमकाकरतहतोहरतरहकलोगहmdashजोिनयमकोमानतहऔरजोनहीमानतmdashऔरदोन कससाथमजीतहऔरउनकािर ता याहोताहवोरामायणऔरमहाभारतसमझातीह

इितहासकामतलबहlsquoऐसाहीहोताथाऐसाहीहोताहऔरऐसाहीहोतारहगाrsquomdashइसिलएइितहाससनातनहजबतकमन यहतबतकपरापटीइशसज़मीनकीसम याएहतबतकयसारीपरॉ ल सभीरहगीतोइितहासकोव ािनकआ याि मकयािव वासकज़िरयदखाजासकताहmdashयआपपरिनभर

हकसजोमीिनगआपकोलनाहवोआपलसकतहो

हमारपराणिकतनह

कहतहिक108पराणहिजसममहापराणहोतहउपपराणहोतहगावयामिदरक थलपराणहजो108पराणहउनमसमनपराणिशवपराणिव णपराणबर पराणऔरदवीपराणहबर पराणअसलमिशवपराणऔरिव णपराणकोिमलाकरहऔरदवीपराणबहतमह वपणह

जसाआपनकहाथािकिव णपराणगह थजीवनकबारमहऔरिशवपराणस यासकबारमहदवीपराणकािवषय याह

अगरआपकोएकस यासीकोगह थबनानाहतोउसकीशादीकरादनीचािहएयाजोगह थहऔरउसस यासीबनानाहतोवहिकसका यागकरगाmdash तरीका यागकरगातोदवीपराणसासािरकजीवनकबारमबातकरताहmdashपरकितऔरस कितकबीचकफ़ककबारमकबजीवनकाअनभवलनाचािहएयाकबजीवन यागकस यासलनाचािहएयहमनथीमहिह दधमकीऔरइसिलएदवीकसाथउनकािर ता याहयहआव यकहिव णकहतहिकउनकािरलशनिशपदवीकसाथबहतअनोखाहोताहकछकहािनय मवहउनकीमाताह(रणका)कछमउनकीप नीहोतीह(सीता)याकछमउनकीदो तहोतीह(दरौपदी)

िशवकादवीसिर ताबहतिसपलहोताहिशवबरागीहदवीउनकोगह थबनादतीहजबउनकीदवीसशादीहोतीहतोविशवशकरबनजातहऔरजबवदवीसदररहतहतबगौरीशकरबनजातहपरमकरनवालपितक पमवउमामह वरबनजातहएकगह थ

तोरामायणऔरमहाभारतकीकहािनयाहवपहलीबारकबसनाईग औरिकसपम

िह टॉिरकलीतोहमपतानहीलिकनपराण मकहतहिकपहलीबाररामायणरामकोहीसनाईगईथीउनकब च लवऔरकश ाराववा मीिककआशरममबड़हएऔरवा मीिकउ हरामायणसनातहजोउ हीनिलखीहोतीहलवऔरकशिफरअपनिपताकोसनातहकहतहिकरामनजबपहलीबाररामायणसनीउ ह नपछािकवोिकसकीकहानीहतोलवऔरकशनकहाlsquoहमआपकीकहानीसनारहहrsquoतोरामनकहाlsquoजोतमकहानीसनारहहोवोमरीकहानीसबहतरहrsquo

महाभारतकीकहानीदो-तीनबारसनाईजातीहनौिमषाजगलमऋिषरहतहवहाएकस यासीआताहिजसकानामउगरशरवासतहोताहसतकामतलबहटोरीटलरकहानीकारऔरसनानवाल काजोसरदारहोताहउसकहतहशॉनकसाउतीशॉनककोमहाभारतकीकहानीसनाताहऔरवहकहताहlsquoमनयहकहानीअपनिपतारोमहषणससनीहरोमहषणकाअथहर गटखड़होनाndashमतलबकीवहइतनीअ छीकहानीसनातहिकर गटखड़होजातहउगरशरवामतलबबलदआवाज़वालातोउगरशरवामहाभारतपहलीबारसनाताहउसनअपन

िपताससनीहऔरउ ह नवश पायनससनीिज ह न यासससनी

भागवदपराणकीकहानीिदलच पहअजनकबटकानामथाअिभम यऔरअिभम यकबटकानामथापरीि तऔरपरीि तकोएकत कनामकसापनडसिलयावजबमररहथतोउनकोबहतदखहोरहाथािकम यमररहाहमनयाग़लतीकीहइसिज़दगीका यामतलबहवोमानवकअि त वकबारमपरशानथतबसकमिणउनकपासआएजो यासमिनकबटथसककामतलबहतोतासकमिणतोतकीतरहजोउनकिपतानकहाथापिरि तकोबतादतहवभागवदपराणकीकथाबतातहक णकबचपनकीकहािनयारास-लीलाकीकहािनयाउनकाजीवनीइ यादीयकहािनयासननकबादपिरि तशातहोजातहऔरउ हम यसडरनहीलगता

गीतामहाभारतकाअशहइसकबारमकछबताइए

िजसगीताकीआपबातकररहहवोभगवतगीताहजोक णनअजनकोसनाईक तरकय सपहललिकनमहाभारतमकईगीताएहएक यासगीताहोतीहजोयिधि ठरकोमाक डयऋिषसनातहिफरकामगीताहजोक णयिधि ठरकोसनातहिफरअनगीताहजोय कबादअजनकोक णसनातहऔरउसकबादभगवतगीतादोबारासनातहतोगीताएबहतहपरजोपरचिलतहवोभगवतगीताहिजसहमकवलlsquoगीताrsquoकहतहयहभी मपवकउसअ यायसश होतीहजोमहाभारतकाबीचकािह साहऔरजहासचीज़बदलनलगतीह

तो यायहकहनासहीहोगािकरामायणऔरमहाभारतस कतमिलखीगयीह

हािलखीगईहलिकनजोहमारमनमहऔरजोस कतमिलखीगईहउसमबहतफ़कहजसहमरामायणमल मण-रखाकीबातकरतहपरल मण-रखास कतरामायणमनहीहतोजोरामायणहमारमनमहवहहलोकरामायणजोरीजनलभाषामिलखीगईथीहमारदशमकईभाषाएहदि णभारतमmdashतिमलतलगम यालमक नडपराथिमकिफरतलक कड़ीमराठीगजरातीराज थानीबगालीउिड़याआसामीइ यािदतोइनसभीभाषाओमकिवय ारारामायणिलखीग उ ह नअपनीज़ रतकिहसाबसरामायणकीपनरचनाकीस कतकासीधाअनवादनहीिकयातोरामायणएकगरथनहीहmdashएकपर पराह

अलग-अलगभाषाओमरामायणहहरभाषामबीस-प चीसया100तकरामायणह गीतोअगरआपकहिकतनीरामायणहभारतमतोकहग300500या1000माजबभीअपनब चकोरामायणसनातीहतोवहअपनीरामायणअपना पातरसनतीहऔरयह पातरवा मीिकरामायणसऔर यादामह वपणहवा मीिकरामायणकोमलरामायणकहगतलसीरामायणया यासरामायणकोनही यादातरलोग कोयहभीपतानहीिक यासकीभीएकरामायणनहीहमहाभारतकअदरएकअ यायहजहायिधि ठरकोमाक डयरामकीकथासनातह य िकयिधि ठरकातरहसालकाबनवासथाजोउनकजएमहारनकीवजहसहआऔरवइसबातकोलकररोतरहतहतबमाक डयकहतहिकरामनतोकछ

ग़लतीनहीकीथीतबभीउ हचौदहसालवहवनवासहआवतोकभीरोएनहीइसकोरामोप यानकहतहजहामहाभारतकअदररामायणआतीह

तोस कतमभीकईरामायणहभावभितकीिलखीभासाकीिलखीऔरिव यातकिवकािलदासकीिलखी(रघवश)तोजबआपस कतरामायणकीबातकरतहोतोमि कलहकहनािककौनसीरामायणकीबातहोरहीहजसल मण-रखामनकहािकस कतरामायणमनहीहवहकितवासीरामायणयानीबगलारामायणमआतीहपदरहवीशता दीमअवधीरामायणबादमआईजोतलसीदासनिलखीयहिह दीकीरामायणनहीकहलाएगी य िकिह दीभाषाअभीआईहतोअगरआपरामायणकाइितहासपढ़ोगतोपरभारतकाइितहासआपकोपताचलगाकबनरामायणदसवीशता दीमिलखीगईदाडीरामायणजोउिड़यामहवहसोलहवीशता दीमिलखीगईिफरकितवासीरामायणपदरहवीशता दीमिलखीगईकहानीतोवहीहलिकनअदरिववरणअलग-अलगहजसल मण-रखािकसीनडालिदयाजोपहलनहीथायावा मीिककीरामायणमरावणसीताकोउठालजाताहसीताकातबिव तत वयवरवा मीिकरामायणमनहीहरामआतहधनषउठातहकमानतोड़दतहऔरसीतासशादीकरलतह

रामलीलाकीपर परालगभग400-500सालपरानीहइसकपहलअलग-अलगनाटकहोतथबौ धममभीएकरामायणहजहाब वयरावणकोिश ादतहिकतमबहतहीबराकामकररहहोइसछोड़दोइनइ छाओको यागदोजनधममभीएकरामायणहजहारामकोपदमकहागयाहरामकोपदमइसिलएकहतह य िकवबहतसदरह

3

ितरमितहमितरमितककॉ स टकबारमबताइए

ितरमितमतीनदवताहmdashबर ािव णऔरिशवबर ाबर ा डकरचियताहिव णबर ा डकापालनकरतहऔरिशवजीबर ा डकिड टरॉयरहmdashतोएकजनरटरहएकओरगनाइज़रहऔरएकिड टरॉयरहlsquoGODrsquoकालॉिजकबहतअ छालगताहलिकनअगरयथाथमदखतोजबभीआपगावमजाएगआपिरसचकरगतोआपदखगिकितरमितकाकोईमिदरनहीहशवपर पराकमिदरमिशवकीमितयाह गीव णवपर पराकमिदरमिव णकीमितयाह गीऔरतीसराहोताहदवीकामिदरमतलबशा तपर परातोजबहमअसलमितरमितकहतहवहापरबर ानहीहोतवहापरदवीहोतीह

तोबर ाकीकोईपजानहीकरताउनकाकोईमिदरनहीहऐसाकसहोसकताह

ऐसमिदरहएक-आधप करमएकब ाकामिदरहसाउथमक भकोणममबर ाकाएकछोटामिदरहलिकनबर ाकीकोईपर परानहीहइसकाकारणबतानकिलएकईकहािनयाहकछिह टोिरकलरीज़ ससभीहकछऐ थरोपोलोिजकलरीज़ ससभीहिह दधम4000सालपरानाहऔरइसकदोभागहएकविदककालहोताहजोपहल2000सालहऔरजोन ट2000सालहउ हपौरािणककालमकाउ टिकयाजाताहविदककालम यादातरदवताहोतहपरकितकmdashजससयचदरमाइदरअि नइनकापजन यादाहोताथावहापरभगवानकाकॉ स ट यादानहीथाजोहमबर ािव णऔरिशवकहतहयहकॉ स टतबनहीथायहपौरािणककालमआताह

विदककालमय होतथmdashपरमिदरनहीहोतथमितपजानहीहोतीथीवहापरकहािनयाभीनहीहोतीथीबिसकलीएकय होताथाएकिरचअ सहोताथाकॉ पलीकिटडजोबरा णकरतथइसमकोईनहीजासकताथाबहतहीग तहोताथामिदरभीबहतहीअलगथवहानाट -मडपहोतथयाभोगमडपहोताथाजहाखानालगताथािरचअ सहोतथदवी-दवताहोतथऔरउ सवहोतथजोमितयाहोतीथीवहिशवकीहोतीथीयािव णकीहोतीथीऔरउनकअवतारयादवीकीहोतीथीबर ाकीमितयानहीहोतीथीइसकाकारणहोसकताहिकबर ाकासबधविदककालमय सजड़ाहआथापौरािणककालमविदकपर पराकोहमन यागाऔरअगमपर परायामिदरपर पराकोहमनवीकारातोइसिश टककारणबर ाकीपजानहीहोतीयहइसकाऐ थरोपोिलिजकलिह टोिरकलरीज़नहोसकताहलिकनअगर टोरीज़दखतो

बहतसीकहािनयाहइसिवषयपर

एककहानीकिहसाबसजोव णवपर परासआतीहिकबर ा डकीश वातकसहईथीकहतहिकिव णजबसोरहथतबपरलयथीजबवजागतोसि टकी थापनाहईऔरउनकीनाभीमसकमलकाएकफलिनकलाउसकअदरबर ाबठहएथजबबर ानपहलीबारदिनयाकोदखातोवडरगएिव णनउ हस भालातोबर ाकीपजानहीकरसकत य िकभगवानकभीभयभीतनहीहोसकतभगवानतोवोहजोभयकोिनकालतहतोइसिलएिव णकीपजाकरतहहमऔरबर ाकीनहीकरत

शवपर परामएकऔरकहानीहकहतहएकबारबर ाऔरिव णकबीचमबहतलड़ाईहोतीहबर ाकहतहिकमनदिनयाकीरचनाकीहतोमरीपजाहोनीचािहएऔरिव णकहतहिकपालनहारमह तोमरीपजाहोनीचािहएएकबारसि टकीयातराकरत-करतबर ािव णकआवासपरपहचतोिव णउनकवागतकिलएखड़भीनहीहएmdashइसबातपरबर ाबहतहीकरोिधतहोगएऔरउनदोन कबीचलड़ाईहोगईयहतयकरनकिलएिकदोन मसबसमहानकौनहबातयहातकपहचगईिकदोन कबीचय आर भहोगयातबिशवपरकटहएऔरउ ह नदोन कबीचमएकिवशालकायअि न- त भका पलिलयाजोइतनाऊचाथािकउसकानकोईआिदथानअतथाऔरयहिनणयहआिकजो त भकअितम-कोनकापतालगाएगावहही यादामहानमानाजाएगातरतहीिव णनख़दकोएकवराहामपिरविततकरिलयाऔर त भकअतकापतालगानकिलएपातालकीओरिनकलपड़बर ानखदकोएकराजहसमपिरविततकरक त भकीऊचाईखोजनकिलएआकाशमउड़ानभरीिफरएकमोड़परबर ाकीएककतकीप पसमलाक़ातहईजोधरतीकीओरबढ़रहाथाकतकीप पनबतायािकवहअि न त भकऊपरीछोरसिगराहबर ायहसमझगएिकउसिशखरतकपहचनमयगबीतजाएगतोकटनीितसबर ानउसकतकीप पसझठासा यदनकिलएमनािलयासा यएसािकिव णसप पकहिकबर ा त भकऊपरीछोरतकपहचनमक़ामयाबरहऔरपरमाणमवहीकतकीप पकोलाएहदभा यवशिशवकोउनकझठकापताचलगयाऔरउ ह नबर ाकानाशकरनाचाहाबर ाकी मायाचनासवकछहदतकशातहोगएपर तिशवनबर ाकोशरापिदयाlsquoतमन वयकोपजनीयबनानकिलएझठकासहारािलयाऔरइसीकारणतमिकसीक ारापजनहीजाओगrsquo

तीसरीकहानीशा तपर परासआतीहबर ाय कररहथऔरबग़लमउनकीप नीसािवतरीबठीथीसािवतरीनकहाlsquoमनहाकआतीहऔरआपतबतकय श नाकरrsquoबर ा कगयऔरउनकाइ तज़ारिकयापर तमहरतिनकलाजारहाथावपरशानहोगएउ ह नगायसएक तरीकोज मिदयािजसकानामपड़ागायतरीउनकोबग़लमलकरउ ह नय श करिदयाजबसािवतरीवापसआ उनकोबहतग साआयाउ ह नकहाlsquoआपथोड़ीदर कनहीसकतथइतनअधीरदवताकीकोईपजानहीकरगाrsquo

िशवकोिड टरोयरिवनाशककहाजाताहअगरवोिड टरोयरहतोहमउनकी

पजा योकरतहबर ाकीपजा योनहीकरतजोरचियताह

यादातर याहोताहिकहमिड टरॉयरवडसनतहतोहमारिदमागमएकनगिटवत वीरआतीहपरवद टताकनाशकहइसिलएहमउनकीपजाकरतहलिकनयहसहीइसिलएनहीलगता य िकउसीसोचसिफरबर ाऔरिव णद टताकरचियताऔरपालनहारबनजातहयहलॉिजकठीकनहीह य िकहमपछनाचािहएिकऐसा यािकरएटिकयािकसीनऔर यािड टरोएकररहहिजससिकरएटरकीपजानहीहोरहीमगरिड टरोयरकीहोरहीहअगरआपऋ वदपढ़तोवहाहमशाकहगिकिकरएशनिनमाणहमशाइ छासनहीहोताभारतम2500सालपहलबौ धमआयाथािजसमएकअ याव यकबातकहीगईथीिकदखकाकारणहइ छाएमतलबबर ाकासबधदखसहोगयाऔरइ छासभीिशवइ छाओकोख़ मकरनवालऔरक ट कनाशकह

कहानीकछऐसहिकबर ानबर ा डकीरचनाएकआकषकऔरतकीतरहकीिजसपवमोिहतहोगएउनकीआसि तइतनीबढ़गईिकिशवकोउ हयोगसरोकनापड़ाभोगयािनइ छापितऔरयोगयानीइ छाओकोदबानकीशि तकबीचकासतलनहिव णिव णकामइ छाकोिनकालदतहऔरदसर कोदतहmdashइ सानकोअपनीइ छाएनहीबि कदसर कीइ छाएपरीकरनीचािहएवइ छाकोमारतनहीपरउसकीजगहबदलदतहइसवजहसभिमकाएबदलजातीहतोरचनायहाहोरहीहइ छाओऔरक ट कीसर णयहाहदसर कीइ छाओकीऔरउनकक ट कािनवारणहोरहाहऔरनाशहोरहाहउनकक टकीवजहकािशवकामदवकानाशकरतहऔरयमदवकाभीवकामातकभीहऔरयमातकभीmdashकामऔरम यदोन कानाशकरनवाल

इनतीनोदवताओकीअपनीिवशषताएहहमबर ािव णऔरिशवकीछिवयोकबारमबताए

बर ाएकव िश कयाऋिषकीतरहनज़रआतहउनकहाथ मय करनकसाधनिदखाईदतहएककम डलएकच मचघीडालनकिलएएकवदसिहतायागरथवबरा णवणससबिधतहदसरीओरिव णका पहमशाराजकीयहोताहmdashिसरपमकटर मीकपड़चदनकाटीकाऔरफल कीमालािजसवनमालीकहतहउनकहाथ मशखचकरऔरगदाहोताहअपनरामअवतारमिव णधनषिलएहोतहऔरक णअवतारमबासरीिशविब कलअलगहउनकसारशरीरपराखलगीहईहोतीहऔरविदग बरकनामसजानजातह य िकवकपड़नहीपहनतपरत वीर मउ हगजचमहाथीकीचमया यागचमबाघकीचमऔरजटाओकसाथिदखातहिशवकासबधपराकितकचीज सहमगरिव णबनावटीऔरबनाईहईचीज़पहनतहआपकोइनचीज़ कोपानकिलएिकसान सतकातनवाल बनकर रगरज़ कीपलटनचािहएइनसबसामानकोपानकिलएस यतासजड़हतोहमारपासबर ाहिज ह नय सस यताकािनमाणिकयाइसस यताकोचलानऔरपालनकिलएहराजािव णऔरनाशकरनवालवरागीहऔरवउसीतरीक़ककपड़पहनतहिजसतरहयतीनदवतािदखतहऔरउनसिजतनिच हजड़हवोपरकितऔरसमाजकादपणह

आपनपहलशा तपर पराकबारमबातकीथीऔरहमितरदवकबारमबातकररहथयसारमलगॉडसहहमारीदवीइनसबमकहाह

िह दधममएकफडामटलिपरिसपलमौिलकिस ातहिकपरकितअचलहऔरपरकितदवीहयहकनवसहिजसममन यआताहतोजबहममलगॉडसकबारमबातकरतहतोबिसकलीहमअपनमनकबारमबातकररहहमन यकिदमाग़कादवीकसाथिर तािदखानकिलएकईकहािनयाहदवी-दवताओकीतोशा तपर परामबर ाकसाथदवीकािरलशनिशपदोहराहोताहएकतोवबर ाकीमाहकालीक पमऔरगौरीक पमबटीहकालीआर ययाजगलकापरतीकहबटीजोहवहस कितहवोगरामहयानीिवलजजोडोमि टकिटडलडहस यताहमन यआताहजगलसस कितकीओरिजसकावहिनमाणकरताहmdashतोिनमाणकािपताहऔरजगलकापतरहबर ापरवइसिरलशनिशपकोिर प टआदरनहीकरततोबर ाकोपजानहीजातािशवकसाथदवीकािरलशनिशपबहतअलगहmdashप नीकाशि तजोपरकितकीदवीहवपहलसतीक पमऔरदसरीबारपावतीक पमिशवकपासजातीहविशवकोमोिहतकरतीहवउ हगह थमखीचतीहऔरभागलनकोपरिरतकरतीह

िव णकसाथभीउनकासबसअनोखािरलशनिशपहअगरआपिव णकीपरानीमितयादखतोउनकबगलमल मीऔरसर वतीहोतीथीmdashदोन हीइनकीपि नयाहजबिव णरामकाअवतारलतहतोदवीसीताका पलतीहजबपरशरामका पलतहतोशीिबकमसरणकायािनउनकीमातािव णकाएकिफ डरोलनहीहोताmdashयदिवय कीज़ रतकिहसाबसबदलतारहताहतोअगरदवीनदरौपदीका पिलयाहतोवक णबनजातहउनकदो तऔरउसिहसाबसह पकरतहजसहीदवीराधाबनतीहतोक णबनजातहउनकपरमी

बर ाकािरलशनिशपहिकदवीमझ यादसकतीहवहमशाउ हवशमकरनाचाहतहअपनफ़ायदभोगकिलएउ हबदलनाचाहतहइसिलएउनकीपजानहीहोतीिशवकोयहसबभोगनहीचािहएमगरदवीकहतीहउ हिकलीज़भोगलीिजएलाइफ़मपािटिसपटकीिजएिव णकसाथवधमकीस थाहोतीहजहापदोन हीलाभािवतहोतहजहािव णभोगदतहऔरभोगलतभीहऔरदोन हीयोगभीिदखातहअनोखीबातयहहिकिव णकोप षो मयािनसवो चप षभीकहतहपरउनका पहमशाऔरत-समानफिमिननहजसकहरहह िकसवो चप ष तरीनमाह

मनएककहानीसनीहजहापिशवबर ाकासरकाटदतहतोयहकसपॉिसबलहिकएकभगवानदसरभगवानकासरकाटद

पौरािणककथाकोकभीभीिलटरलीसीधा-सीधानहीलतवहाहमशा पकहोतहआइिडयाज़समझनचािहएजसभगवानकतीनसरहोतहअबिरयललाइफ़मऐसातोनहीहोताहmdashपाचहाथतीनसरदसहाथपराण मबर ाकपाचसरहोतहतोकहतहिकबर ानजबसि टकोदखातोवह तरीक पमथीऔर

वहइतनमोिहतहोगएथिकउनकादसरासरतीसरासरचौथासरऔरपाचवाअसरिनकलआयाउनकीसदरताकोदखनकिलएपाचवासरघमडकापरतीकहघमडहोगयाथाउनकोिकउ ह नसि टकािनमाणिकयाहसभीदवी-दवताऔरजीव-ज तउ हदखकघबरागययहमारिपताहिकरएटरहयहऐसा य कररहहऔरसभीदवीदवतारोनलगउनक दनस दरआतहिशवकाभयकरव पआताहवबर ाकापाचवासरकाटदतहइसिलएिशवकोकपािलकाकहतहmdashवोिजनकहाथमकपालसरहोताहयहअनोखीबातहिकबर ािव णकीनाभीमकमलमबठतहऔरउनकापाचवासरिशवकहाथमह

ितरमितकीकहानीसहममाडनलाइफ़म यासीखिमलतीह

हमारीिज़दगीमभीहमबनातहचीज़ कोस भालतहऔरख़ मकरतहजसपस कोहमिकरऐटकरतहस भालतहऔरिड टरोएभीकरतहबर ािकरएटसिव णइनव टसतािकबाज़ारचलिशववोहजोपसमइटर टनहीरखतवरा यमागहउनकादसरीओरबर ाकब च कोपसमइतनाइटर टहिकवपसनहीदतिकसीकोऔरउसपरलड़तहतोकोईउनकीपजानहीकरतलिकनजोपसकोइ व टकरकमाकटमभजतहवहिव णहजोव डकसाथयापारबाज़ारहप सचजहवहउनकसाथइनवौ वडहmdashतोहमिव णकीपजाकरतहजबहमबढ़होजाएजबहमाराकायसमा तहोजाएऔरहममवरा यभावआजाएतोिशवकजसहमपस को यागसकतहतीन गणहमारभीतरहmdash यादातरबर ाहपरइनकीपजानहीकरनीचािहएिव णकीकरनीचािहएतािकअ तमिशवकीतरहभौितकताको यागकरआगबढ़सक

4

रगहमअपनक चरमदखतोकलररगहमसबजगहिदखताहमिदरोमजाएदवीदवताओकोजोकपड़हमपहनातहवोबहतकलरफलहोतहउनकजोि कनकारगहोताहवोभीबहतपरॉिमन टरहोताहइसकीिह टरी याहकलरहमारिलएबहतमह वरखताहऐसा योहहमारक चरम

अगरआपयरोपजाएतोसबजगहआपकोगरिदखाईदगाmdashगरिबि ड ज़दिवयर हाइट लोदसवसफ़दकपड़पहनतह लकया हाइटरग यादायज़नहीहोताहइिडयामरगगह थजीवनकसाथजड़ाहआहभारतमदोपर पराएिनकलीmdashएकहोतीथीवरा यकीपर परािजसमहमशाग एव तरपहनतथऔरदसरीथीगह थपर पराmdashसासािरकजीवनकीजहारग कोबहतमह विदयाजाताथातोजोस यासीहोताथावोबहतहीिस पलकपड़पहनताथाजोगह थहशादी-शदाहिजसकब चहवहारगकीबहतइ पोट सहरगकामतलबहोताथािकवहाखशहालीहसमदिधहशायदहमबोलसकतहिकजोइ दरधनषहमनदखातोहमनकहावहादवतारहतहतोरगवहासआतहशायदइसिलएहमनरगकोबहतइ पोट सदीहभगवानिव णकोकहतहिकवोरगनाथहयावक ठकोकहगिकवोरगभिमहदिनयाकोकहतहिकवोरगभिमहजोबिसकलीरगमचह टजहलाइफ़इज़अ टजिज़दगीरगमचहजहाभगवानकीलीलाचलरहीहयहापररगिबक सवरीइ पोट टइनजॉयमटकाभीएकरगहोताहजसफडक लवज़होतहअलग-अलगवसहीरगकाएक प टरमहोताहपरइदरधनषका प टरमवण-पट

लिकनइसकाएकपरि टकलरीज़नभीहभारतअपनीट टाइलइड टरीकिलएयानीकपड़ क यापारकिलएबहतहीफमसहोताथापरातनकालसलिकनिबरिटशआएऔरउ ह नइसकोतोड़िदयािड टरॉयकरिदयाइसिलएखादीकोइतनीइ पोट सदीगईह य िकहमारयहाकपड़हमबनातथऔरपशलयहथािकहमारपासएकरह यथाजोऔरकहीदिनयामनहीथावोथारगकजोड़नकाहमइसिफ सरकहतहmdashजबआपरगलगातहोकपड़परिजससरगजड़ताहकपड़परवोकवलभारतमहोताथाऔरकहीनहीयरोपकदश मभीनहीतोहमारीयख़बीहइिडयाकीयख़बीहिकरग-िबरगकपड़दतथदिनयाकोऔरअगरदिनयाकोदतहतोदवी-दवताओकोभीदगऔरइसिलएकहीपभीजाओइवनसाऊथई टएिशयामरिशयामभीजाओतोवहाहमशाकहगिकहमइिडयनट सटॉइलचािहएतोइिडयनट सटाय ससोनकीतरहह

इिडयाकोहमसोनाचािहएथाऔरहमट सटाइ सबचतथतोपराजो यापारहोताथािबफोरिबरिटशतोवहापकपड़ का यापारऔरउसमभीरगीनकपड़ कायापारबहतहीमह वपणहोताथाऔरशायदयहीकारणहिकपरातनकालमपौरािणककहािनय मदवी-दवताओकीकहािनय महमरगकोबहतमह वदतहतोएकिफ़लोसोिफ़कलरीज़नहऔरएकपरि टकलरीज़नह

हमारक वरम हाइटऔरफयरि कनकोबहतइपाट सदतहहमारमािकटमभीकईपरोड टरसहलड़कोकिलएलड़िकयोकिलएिजससगोरापनआजाताहलिकनदसरीओरहमक णकोपजतहउनकोमानतहउनकारगतोडाकहतोयाक णऐ चलीडाकथ याउनकारग लथाऔरउसकामह व याहउनककालरगकोहम योइतनाइपोट सदतह

यहफयरऔरडाककीकहानीहरएगरीक चरलक यिनटीकिष-परधानसमाजमहोतीहचाइनामभी लक- हाइटकाबहतबड़ािडवाइडहोताह य िकयहमानाजाताहिकजोअमीरहवोघरकबाहरनहीजाततोउनकोसनबननहीहोताइसिलएउनकाकौ पल शन हाइटहोताहऔरजोफी डमखत मकामकरतहवोडाकहोतहरगसआपको लासपताचलजातीहएकश दहअसय पशाफोरअ यटीफलगलएकलड़कीिजसनकभीसयनहीदखाहोमतलबहरि कनवडबीवरीलाइटउसकी वचाह करगकीहोगीतोयहिडवाइडएगरीक चरलक यिनटीमहोताहकवलभारतमहीनहीदसरीबातहइिडयामनाथसकईइ वडसआकरमणकारीआएथजोबहतताकतवरथऔरगोररगकथतोगोरारगहमपॉवरसएसोिसएटकरतहयाअमीरीसकरतह

पराण सइनकाकोईता लक़नहीहपराण मतोयहएकआ याि मकिवषयहऔरयहागोरऔरकालकाबहतहीअलगमतलबहोताहभारतीयउपमहा ीपमसबसख़शनमासमय याहोताहबािरशकामौसमऔरउसकठीकपहलजबबािरशकबादलआतहलोगबहतऐकसाइिटडहोजातहहमारखतीहरएकसाइिटडहोजातहऔरवोडाक लाउडसघन-कालबादलघन यामहmdashतोवोजोखशीआतीहवोसखआताहउसकोहमनक णकसाथजोड़ाहउनकाडाककौ ल शनडाकगहररगकीभिमसइमलीकगहरजगल सजड़ाहोताहmdashजोउपजाऊहोनकापरतीकहोताह

कालकसाथहमशासफ़दकोजोड़ाजाताहजसिशविहमालयमरहतहऔरिहमालय वतहसफ़दहतोिशवकोकहागयाहकपरगौरकफ़रकपरकजसाहाइटकलरहउनकातोअगरक णकालहतोिशवगोरहिव णकालहोगतोिशवगोरक टरा टहमशारहगा

आपपछसकतहिकिशवकारगकाला य नहीहजसकईफोटोमिदखतहतोजबभीआटमपपलयाबगनीकलरिदखातहउसकामतलबहभभतकारगराखकारग य िकिशववरागीहतोराखमिल तहलिकनअगरपोएटरीमदखयािलटरचरमदखतोउनकोकपरगौरबतायागयाहिव णडाकहिशवहाइटहबलराम हाइटहक ण लकहगौरीसफ़दरगकीहऔरकालीदवीलकरगकीहयमनाजोनदीहवो लकरगकीहकािलदीिजसकोकहगऔर

गगा हाइटकलरकीहोगीयहिवरोधबार-बारआताहयहिदखानकिलएिकयएकदसरकपयायहजसबौलकथाबगालमजोकथाहोतीहजबिशवपावतीकसाथहोतहतबपावतीनकालीका पधारणिकयाहोताहऔरिशव वतरगकहोतहकछसमयबादकालीकहतीहlsquoमएकनया पलगीमक णबनजाऊगीrsquoऔरिशवकहतहlsquoमराधाबनजाताहऔरम वतरगलकआऊगाrsquoअचानकिलगभीचजहोगयालिकनरगवहीरहा

िनवितमागऔरपरवि मागदोमागहोतहपौरािणककथाओमिनवि मागहजोदिनयासवरागकाहऔरगह थजीवनकोजगमलीनजीवनपरवि मागकहगक णपरवि मागकहऔरिशविनवि मागकहिफिज़ सभौितकिव ानकीदि टसकहसकतहmdashकालारोशनीसोखलताहऔरसफ़दउसपरितिविबतकरताहmdashयहािफरवहीउलटपनहरगएक पकहिजसकमा यमसवोयहिफलोसौफ़ीिदखानाचाहतहदोन दवताएकदसरकोक लीमटकररहह

क णकीजोपिटगसहउसमभीवो लरगमिदखतहइसका याअथह

जसिशवकाकलरपपलिदखानकिलएराखिदखानकिलएजबपटकररहथलककलरकीजगहवइिडगोरगकरतहिजसनीलकहतहइिडगोकोअगरपपरपडालतोवो लकिदखताहलिकनअगरथोड़ालाइटकरदोतोवह लहोजाताहधीर-धीरहमनक णको लकरनाश करिदया य िकहमपराकितककालरगस यादाअपराकितकनीलापसदहहमइसकीवजहयदतहिकवआकाशकरगकया योमकरगकहइस ल लककहगपरपरा लकनहीवहापयरगकाभदभावतोहहीवोतोपतानहीकबजाएगा

हमकोपताहल मीऔरदगाचटकलालसािड़यापहनतीहपरतजोसर वतीहवोहमशा हाइटपहनतीहइनकपीछकोईकहानीहजोआपबतासकतह

रग कपीछहमशाएककहानीहोतीहएकआईिडयाहोताहजोइसिफ़लोसोफ़ीकबारमबतातीहसर वतीहमशा ानकसाथसादगीकसाथजड़ीहोतीहिजसरगकऊपरकभीडाईनहीहोता

कभी-कभीसर वतीकोपीलाकपड़ाभीपहनातहबसतऋतमजबउनकीपजाहोतीहयहइसिलए य िकबसतमजोसरस कफलहोतहवपीलकलरकहोतहल मीकारगहमशाअथभिमकसाथजोड़ाजाताहऔरबािरशकपहलअगरआपखत कीिमटटीदखतोवहलालरगकीहोतीह य िकउसजोताजाताहऔरबािरशकबादवोहराहोजाताहइसकामतलबपहलवकमारीहऔरउसकबादवोमाताहतोकमारी पमजोदवीहोतीहवोदगामाकाकमारी पहतबलालकपड़होतहजबवमाताबनजातीहगौरीपजनकसमयmdashवगणशकीमाताहबबईमइसपजाकोबहतमनायाजाताहवहाहररगकीसाड़ीपहनातहलालरगकमारीकसाथपावरकसाथजड़ाहलालरगर तकारगहशि तकारगहतोइनसबअलग-अलगरग सअलग-अलगआइिडयाज़आरहहकहानीकमा यमसकपड़ कमा यमसहमारसबकॉिशयसमा डअचतनमन

सअलग-अलगपहलआतहऔरहमारजीवनऔरसोचमघल-िमलजातह

अगररगोकीबातहोरहीहतोऐसानहीहोसकतािकहमहोलीकीबातनकरयहकसश हई

उसकीएककहानीहक णजबब चथतोवअपनीमातायशोदाकपासजातहऔरकहतहिकउ ह नउनकोकाला य बनायाजबिकराधागोरीथीmdashऐसाअ याय य यशोदाह दीकाप टउनकगालपलगादतीहऔरकहतीहअबउनकारगबदलगयाहक णउसकबादराधाकिलएकालाजामनलातहऔरउनकोआखबदकरनकोकहतहतािकवउ हजामनिखलासकलिकनशरारतकरतहएवोजामनकारसउनकगालपरलगादतहऔरकहतहअबवहभीकालीहोग

एकऔररगहजोबहतइपोटटहहमारकलचरमवहहसफ़रनिजसहमकसरीकहतहजोहमारपिडतहवोभीकसरीपहनतहहनमानजीकाकलरभीकसरीहऔरकसरहरशभकायमइ तमालहोतीहइसका यामह वह

कसरीकोभगवारगभीकहतहऔरयहहमारनशनल लगमहतोआजकलिहदधमकोकसरीरगसजोड़ागयाहलिकनअगरआपिह टरीमदखतोऐसानहीथािह द वको यादातरलालरगकसाथजोड़ाजाताथाउसर त-चदनकहतथअगरआपगणशजीकीमितयाहनमानजीकीमितयावाराणसीमदखगतोवलालहवोधीर-धीरसमयकसाथऑरजकीतरफजारहाहइितहासकारऔरकिवयहजाननकीकोिशशकररहहिकयहसडनलीऑरजकहासआया यादातरयहभगवारगमोजि टकआडरसजड़ाहआहलिकनिहदधमकीजोपर पराहमदोहराऊगाmdashउसमएकवरािगय कीदिनयाहोतीहऔरएकगह थ कीदिनयाहोतीहऔरवरागीभगवारगपहनताहलिकनजोगह थहोतहवोहररगकाकपड़ापहनतहऔरउसमलालरगबहतमह वपणहोताहपीलानीलासफ़दभीतोअचानकसफ़रनकीइपोटसकसबढ़ीशायदइसिलए य िकजोस यािसय औरमहत कीदिनयाहवोबहतशि तशालीबनगयीिपछल1000साल महमयभीमाननलगहिकवहीहमारग हजबिकऐसानहीहहमारीपर परामशादी-शदाग भीहस यासीभीहहरपरकारकग ह तरीग हप षग हहरजाितकग हलिकनकहीनकहीस यासकसाथिह द वजड़नलगाशायदबौ धमस यागजड़नलगाइनकग आव तर कोमह विदयागयाग आव तरधीर-धीरभगवाहोगयाभगवारगकसरीरगकाहोगया

कसरीरगटाइगरबाघकारगभीहटाइगरइज़एसोिसएिटडिवदपावरजबफरीडम टरगलश हआथातबलोकमा यितलकनकसरीरगकोबहतमह विदयाकसरीकामतलबभीहटाइगरऔरयबलऔरपौ षसजड़ाहतोयहमस यिलिनटीप ष वसजड़ाहवरा यसजड़ाहएकऔरकारणहोसकताहह दीऔरकमकमयपजामबहतइ तमालहोतहअगरआपह दीऔरकमकमकोिमलातहतोऑरजकलरिनकलताहशायदलालरगबहत टरागथाउसकोमाइ डकरनकिलएआपह दीिमलातहऔरउससकसरीरगिनकला

यादातरकसरीरगबर चारीदवतापहनतहजसहनमानपरक णकभीनहीपहनगक णहमशापीता बरयापीलारगपहनगतोयहभगवारगहमशावरा ययाबर चयस यादाजड़ाहआहऔरयहमॉडनज़मानमयहिह द वसभीजड़गयाह

कालारगहमारक वरमअशभमानाजाताहलिकनसाउथमअय पाकभ तकालापहनतहऔरहमकालीदवीकीपजाभीकरतह

िहदधममकोईभीचीजिफ सडनहीहोतीहमशाबदलावआत-जातहिह टरीसचीज़बदलतीह योगरफ़ीसबदलतीहजोनॉथमहोताहवोसाउथमनहीहोताजोई टमहोताहवोव टमनहीहोतातोजबहमकहगिकहमारधममयहरगअशभहतोवोकवलएकपरातमहोगायाएकसपरदायमहोगाभारतबहतबड़ादशहऔरिहदधमबहतहीिवशालह ाननहोनककारणलगताहमरघरमयाबग़लमजोहोरहाहवोपरभारतमहोरहाहऐसानहीह

अबजसकालरगकिलएहमनकहाहिकपरो लमह य िककालारगजाद-टोनसजड़ाहलिकनकालारगपजामभीइ तमालहोताहऐसीख़ासपजाहजहाकालारगइ तमालहोताहजसअगरिकसीकीआकि मकम यहोजायतोकालारगइ तमालकरगअगरआपकोअगमिलटरचरकबारमपताहतोयहशभ-अशभजगहकसाथबदलजाताहऔरअगरआपदखतोअय पासपरदायकलोगजोकरलमरहतहवकालारगपहनतहअगरइसकाकारणढढगतोभीआसानीसनहीिमलगाआपकवलअदाज़ालगासकतह य िककरलममि लमबहतहिहदभीबहतहतोजोहजजातथवसफदरगपहनतथतोशायदअय पालोग नकहािकवसफ़दनहीकालारगपहनगदसराकारणयहहोसकताहिकअय पाकमिदर मकवलबरा णहीनहीहरजाितकलोगजातथबरा णसफ़दपहनतथतोभ त नकहािकहमकालापहनग

कोईरगशभयाअशभनहीहोतावोि थितय किहसाबसबदलजाताहजसआयवदमकहगिककोईदोषअ छायाबरानहीहोताउसकअनपातमगड़बड़ीहोसकतीहिह दधममभीकछअ छायाबरानहीहनहीतोहमअपनबालसफ़दकरवानपड़गगीतगोिव दमएकफमसलाइनहजहाराधाक णकऊपरग साहऔरकहतीहlsquoमझकालादखनाभीनहीrsquoवअपनबालऔरभव कोसफ़दडाईकरनाचाहतीहऔररातकोघरसबाहरनहीजानाचाहतीउनकीजोसखीहोतीहवोबोलतीहlsquoअ छातोअगरआखबदकरोगीतोकालारगहीिदखगातोकालसकहाभागकजाओगीrsquo

5

िशविशवितरमितकअिभ नअगहउनकाजो पहवहभड़कीलाहआपिशवकइितहासकबारम याबतासकतह

िशवकाइितहासबहतपरानाहवद मभीउनकािज़करहऔरइदरसयअि नवायकािजक़रहलिकनिशविव णकानाम यादानहीआताहवद मिशवकानामआताहऔरउनकाजोपरानानामह दरवहआताहबहतसार तोतरिह सह दरकजस दर तितया दर तरोतऔरवहाऐसालगताहिककिवभयस दरकबारमिलखरहाहउ हवन पितय सजोड़ाहआहपशओसजोड़ाहआहकहतहिकइडसवलीिसिवलाइज़शनिसधघाटीस यतामभीशायदिशवकीपजाहोतीथी य िकवहाकीमोहर मयोगीबठहएिदखायागयाहितरशलकसाथवद म दरकानामआताहलिकनिशवयाशि तकाजसश दहवसानहीहउनकासदभवन पितकसाथजगलकसाथजड़ी-बिटयऔररातकसाथडरयािव मयकसगआताहmdashजसिकउनकानामनहीलसकतऐतरयबरा णभीकहतहिकइनकानामभीनहीलनाचािहएय कश आतमलिकनय कप चातउनकानामलसकतहवबहतपावरफलदवताहलिकनउनकबारमकोईकहानीनहीिमलतीिसवायपराण कजोबौ कालकबादआएह

यजोकहािनयाहयहािशवकीशादीकऊपरबहत-सीकहािनयाहयहबातआ चयचिकतकरनवालीह य िकपौरािणककालकपहलब कालआयाथाऔरब कालमवरा यकामह वथापौरािणककहािनयाmdashरामायणमहाभारतिशवपराणकीकहािनयाआ जहापगह थजीवनकोऊपरबहतमह विदयागयाहमदखतहिकपौरािणककथाओमवदकजोपातरहवोनईभिमकाललतहगह थजीवनऔरवरागयजीवनकबीचि लयरटशनह

िशवकमिदरबननश हए2000सालपहलmdashजसकलाशऐलोरामबरीहद वरमिदरतनजावरमिफर1000सालपहलबहतबड़-बड़िशवमिदरबनजोयदशातहिकिशवएकबहदचहतदवताबनगएशवमठश होजाताहजोव णवमठऔरशा तमठकीबराबरीकरतहजससाउथमअयरऔरअयगारकाकिपटशनहोताहवसाहीशवऔरव णवकापरभारतमएकदसरकीपरित पधामरहतहिशवकाइपोटसिपछल2000सालमबढ़ाहतोइडसवलीसिशवकबारमउ लखशायदश हआउसकबादवदमशायदकछश दआतहआजकलजोहमउनकीफोटोज़दखतहmdashभभतलगाएहएहाथीयाबाघकाचमपहन

औरसापलपटहएहmdashयहसबपराण कसमयहआ

कईकहािनयोमिशवयोगीहऔरकई टोरीज़मवगह थहआपकहरहहिकवोदोनोहलिकनअसली प याहउनका

इससमझनकिलएहमबौ धमकऊपर यानदनापड़गाकहानीइसपरकारहिकजोिस ाथगौतमथवकिपलव तकयवराजथऔरशादीशदाथऔरउनकाएकब चाथासबकछथामगरवोख़शनहीथmdashउनकोलगािकबीमारीआनवालीहबढ़ापाआनवालाहम यआनवालीहतोजीवनमबहतदखहवदखसमि तचाहतथतोउ ह नस यासिलयाघर-बारसबछोड़कउ ह नतप याकीिजससउनकोसमझआयाइ छाऔरकामदखकाकारणह

लिकनिशवपराणमइसकीिब कलऑपोिज़टकहानीहिहमालयपवतकऊपरिशवएकयोगीरहतहिज हदवीयानीगौडसआककलाशपवतसनीचलआतीहऔरउनकसाथवशादीकरतीहतोजोस यासीथावहगह थबनजाताहतोदोन कहािनय मयहदोन एकदसरसउलटचीज़ होरहीहऔरदोनबहतइपोटटह

तोबिसकलीयहाएकटशनहवयोगयावरा यकीतरफजारहहऔरदवीउनकोभोगकीतरफलजारहीहऔरशादीकबादउनका पपराबदलजाताहतोसडनलीहीइज़अ यिज़िशयनववीणापकड़तहहाथमऔरवीणापानीबनजातहवीनाचतहतोनटराजबनगएरामायणमहाभारतमिशव-शि तकीकहानीसनातहजबहमततर-शा तरकबारमबातकरतहतोहमशायकहानीबताएगिकपावतीनिशवसएकपर नपछाऔरउ ह नउ रिदयाअबटोरीटलरकहानीकारबनगए कॉलर ानीबनगएmdashइसकपहलतोवहिब कलगभीरथआखबदथीवोिकसीकसाथबातनहीकरतथअबबातकरतहऔरबहसभीदवीनउनकोदिनयाकसाथएगजकरिदयािशववहहजोदिनयाको यागचकहऔरशकरवोहजोदिनयाकहतोयदोफॉमिनकलकआतहपराण म

िव णककईअवतारहजसिकरामऔरक णलिकनिशवकअवतारनहीह पहऐसा यो

िशवकफॉमजहलिकनवथोड़अलगपरकारकहिशववरागसससारकीतरफआतहऔरिव णससारमरहकभलोककीतरफआतहऔरयहापवोज मऔरम यअनभवकरतहतबउसअवतारकहाजाताहवकठसवोऊपरसनीचआयतोअवतरणिकयाह

िशवकी टोरीज़मउनकासमयसज मऔरम यसकोईलना-दनानहीहवपरहइससबसऔरइसिलएउनकअलग-अलग पहोतहनॉथइिडयामफमसजो पहवहहभोलनाथका पिजसकोकछदिनयादारीसमझमनहीआतीएककहानीहिजसमरावणउनकपासआताहऔरएकबहतअ छागानागाताहऔरिशवबहतख़शहोतहऔरउनसपछतहिक याचाहतहोऔररावणकहताहlsquoमचाहताहिकआपकीप नीमरीप नीबनजाएrsquoिशवकहतहहाठीकहललो

य िकभोलनाथहउनकोसमझमनहीआतािकप नीकामतलब याहतोपावतीजानजातीहिकउ हहीपरोबलमहडलकरनापड़गा

दसरा पहोताहभरव पबहतहीग सबालाछोटी-छोटीबात मइतनाग साआजाताहउनकनाख़नबढ़जातहआखलालहोजातीहबहतहीभयानक पहोताहभरवभरव पमउनकसाथक होतहभतहोतहभयसआताहभरवऔरवोभयकर पधारणकरलतह

औरएक पहोताहआशतोषयानीिजसग साभीज दीआजाताहऔरज दीठडाभीहोजाताहअगरआपमाफ़ीमागलतोआसानीस माकरगआपकोएकऔर पहअधनारी वरजोआधाप षऔरआधा तरीहवअपनीप नीसइतना यारकरतहिकअपनशरीरकाआधाभागउनकोददतहतािकवदोन हमशासगरह

कछत वीर मिशवकोवरागीिदखातहपरउनकसगशि तऔरउनकब चहजोिदखातहिकवस यासीऔरगह थदोन हजसहमारमडसअलग-अलगहोतहइमोशनअलगहोतहऔरहमिसचएशनकिहसाबसबदलतहतोभगवानकभीकई पहोतहलिकनवहयोगीिजनकोदवीनभोगीबनायािदयाह

मिदरोमरामकीक णकीऔरअ यभगवानोकीमितयाहोतीहलिकनिशवकमिदरोमउनकीमितनहीहोतीहऐसा योह

वदमतर ाराऔरय क ाराकछबातबतानाचाहतथउपिनष नवद समीिनगिनकालनकीकोिशशकीइससवदातकाज महआयानीवद काअतउपिनषदमआ माश दबहतइपोटटहोजातीहऔरपछाजाताहआ माका पयाहआ मातोिनराकारहऔरमझआ माकीपजाकरनीहतोमकसक तोहमनउसकोएक पिदयाहिशविलगकामतलबवोआ माकाएक पहयएकपहलीहिकिजसकाकोईनहीहोताजोिनगणहउसआपकससगणबनारहहोmdashइसिलएिशविलगिशवमिदर म थािपतकरतह

यकहानीबताइएिजसमगगािशवकीजटाओसबहतीह

गगाकोदखतोनदीहजोअि थरहिशवपहाड़कऊपरबठतहि थरपहाड़आ माहऔरनदीपरकितयदोन उलटहतोआ माऔरपरकितकबीचकीबात-चीतिशवऔरशि तकासवादहजोि थरह

कहानीयहिकएकराजाहसागरिजनकसबबटमरगएहऔरवसोचरहहिकमरबट कापनज महोगायानहीकिपलामिनभगीरथसागरकपोतकोबतातहिकअगर वगसगगाभलोकपआजाएऔरउसनदीमआपअपनिपताऔरचाचाओकीराखिवसिजतकरदोतोउनकापनज मज़ रहोगातोभगीरथनामकाजोयवकहवहबहततप याकरताहऔरइदरकोपरस नकरताहऔरकहताहिकआपगगाकोबोिलए वगलोकसभलोकआनकिलएगगाकहतीहमआजाऊगीलिकनमराजोफोसहबहावहवहदिनयाकोतहस-नहसकरसकताहबर ाकहतहतमिशवकपासजाओजोि थरहवअि थरचीज कोपकड़सकतहिशवकहतहlsquoमएकजगहबठजाऊगाऔरगगामरसरकऊपरिगर

सकतीहrsquoगगाहसतीहlsquoअगरमिकसीकसरकऊपरिग गीतोवहफटजाएगाrsquoिशवकहतहlsquoदखतहrsquoगगाउनकिसरकऊपरिगरतीहऔरजटाओमफसजातीहउनकीताक़तकमहोजातीहऔरवसाधारणवगसबहनलगतीह

जोपानीहिगगपॉटसिशविलगपिगरताहमिदर मवहगगाकोिसबलाइज़करताहिशवजोहवोवरागीहवदिनयादारीसपरहलिकनजबतकवोदिनयामइ टर टनहीलगतबतकपरॉ लमसौ वनहीहोगाहमारीदिनयाममतलबआ माकोजागतकरनाबहतमह वपणहजसमनकहािकिशवपराणमदवीहोतीहिशवसशादीकिलएतोशादीएकतरीकाहउनकोदिनयाकसाथएगजकरनकािशवबठकतपकरतहयाभागपीकबठरहतहतोवदिनयासअनिभ यहतोउनकोजगानकिलएयसबपरयासहिशवमिदर मभ ततालीबजातहतािकवउठजाएऔरहमारीबातसनिशविलगकचार ओरजोयोिनहवहदवीका पहदवीउनकोकसकपकड़करखतीहतािकवहभागनजाएउनकीप नीगौरीउनकोपकड़करखतीहगगाउनपरपानीफकतीहऔरभ ततालीबजातहतािकवहउठऔरउनकीबातसन

िशवकामिदरकहीभीहोसकताहmdashपड़ कनीचशमशानभिममबड़ामिदरबनानकीआव यकतानहीहजसक णकमिदरबड़-बड़भ यहोतहिव णकमिदररामकमिदरभ यहोतहिशवकीमितएकिसपलप थरकीहोतीहएकसाधारणिशविलगहोताहऔरउसकऊपरगगाबहरहीहऔरनीचयोनीक पमदवीहयहकाफ़ीहmdashआपवहाबलकाप ाफकसकतहोक ाभीवहानाचसकताहकछभीकरसकतहोवभोलबाबाह यादाकछिडमाडनहीकरतयहापहमक चादधभीचढ़ासकतहदसरमिदर कीतरहनहीजहाम खनचढ़ानापड़ताहआजकलवसकछलोग नइनसबचीज़ का यवसायबनािलयाहलिकनिशवभोलहउनकोिसपलचीजपसदहडायर टहअगरग साआताहतोबहतग साआताहऔरअगरशातहतोएकदमशातहोजातहभागपीकरम तरहतहबहतहीअलगपरकारकदवताहवदवयाअसरमफकनहीदखतहवसबकोबहत यारकरतहरावणउनकािपरयभ तहरामभीऔरहनमानभीकोईतोकहतहहनमानिशवक व पह

िशवअपनीतीसरीआखकबइ तमालकरतह

यहफमसवाक़याहजबपावतीजातीहिशवकपासऔरचाहतीहिकिशवउनकीतरफ़दखलिकनिशव यानमहऔरउ हफ़कनहीपड़तावएकिहलादनवालवाक़यसगज़रहसतीउनकीप नीनआ मदाहकरिलयाहग समिशवनदकाय बरबादकरिदयाऔरिफरदिनयासअपनआपकोअलगकरिलयाअपनीगफ़ामपावतीउ हअपनीओरखीचतीहपरवनहीिहलतइदरसोचतहिकवबीचमआयगऔरचीज़ कोमज़दारबनादगवकामदवकपासजातहजोइ छाओकदवहऔरकहतहआपिशवजीकीतरफएकबाणचलादोकामदवबसतऋतकसाथआतहअ सराओकसाथभीऔरकलाशपवतकीओरएकतीरचलातह

िशवअपनीआखबदरखतहलिकनअपनीतीसरीआखखोललतहऔरकाम

कोभ मकरदतहऔरवहराखअपनऊपरलगालतहतोयहउनकाबहतभयानक पहोताहथडआईतीसरीआखकामतलबहआपअपनीिडज़ायरकोइ छाओकोिड टरॉयकरतहो य िकदिनयािडज़ायरसिनकलीहइसिलएहमिशवकोिड टरायरकहतहउ ह नदिनयाकोिड टरॉयनहीिकयाहउ ह नकामकोिड टरॉयिकयाह

लिकनशा तपर परामदसरीकहानीहजोकहतीहिकिशवकीतीसरीआखदवीकीवजहसआई य िकजबपावतीउनकसामनआ उ ह नकहािकइतनीसदर तरीहऔरउनकस दयकोदोआख सहीकसदखगइसिलएतीसरीआखआगईतािकवउनकापराअनभवकरसक

पहली टोरीस कतमपराणसआतीहऔरदसरीमौिखकहबगालकबॉललोगिशवकीतीसरीआखदतहजोअसलमएकश तरहऔरएकरोमि टकनज़िरयादतहइसशा तपर पराकीकहानीस

6

जीवऔरज तबर ा डमकईपरकारकजीव-ज तहमन यहदवहअसरहनागहयसबकहासआएह

यसबबर ाकपोतहकहतहिकपरकितहमशासथीलिकनजोजीवज तहयसबबर ासआयहबर ाककईमानसपतरथकछकहािनय मवस तऋिषथऔरकछकहािनय मवदसपरजापितथऔरिफरबर ानभीअपनिदमाग़सएक तरीकोज मिदयापरकछकहािनय मकहतहिकउ ह नअपनशरीरसतरीकोज मिदयाऔरअपनिदमागसऋिषय कोज मिदयािफरइनऋिषयकोएकप नीदीिजनसअलग-अलगपरकारकजीव-ज तपदाहएजसक यपऋिषकीदोपि नयाथीएककानामथािदितऔरदसरीकाअिदितअिदितसआिद यआएिजनकोहमदवकहतहऔरदीितसद यआयिजनकोहमअसरकहतहक यपऋिषकीअ यपि नयाभीथीजसिकिवनीतािजसनग ड़प ीकोज मिदयाऔरदसरीप नीहकद िजसननागब च कोज मिदयाऔरएकहसरासािजसनरगनवालजानवर कोज मिदयातोयजानवरप ीय सबबर ाकपतरक यपकब चह

इसपरकारवशबनतहndashिपताएकहीहोताहक यपमिनऔरकईकहािनयमबर ा वयलिकनअलग-अलगमाताएहोतीहइसिलयउनकाचिरतरअलगहोताह य िकदहमासआतीहऔरिदमाग़िपतासआताह

बर ा डकअलग-अलगजीवज तकीिवशषताए याह

जोदवहोतह वगमवोिवलासपणजीवनजीतहअमीर कीतरहउनकपाससबसखहोताहवअ सराओकाडासदखतहग धवोकगीतसनतहऔरकछनहीकरतअगरआपउनकोय किलएबलाओगतोजबतकआपउनकोभटनदोवोतबतकनहीआएगऔरजबआएगतोकछदकरजाएग

असर कबारमसोचअलगहअगरआपदवताओकदि टकोणसदखतोअसरउनकिलएएकशरटख़तराहोतहउनकिहसाबसवजलसईषालहोतहजोदवताओकाधनचाहतहउनकद मनहलिकनउनअसर कदि टकोणसदखतोवोकहगिकदवताओनहमाराधनछीनाहऔरअसर कोदबायागयाहरा सवोहजोदसर कीचीज़ कोछीनलताहजसरावणनकबरकारा यछीनाऔररामससीताछीनीय ाशआरएसोिसयटडिवदहोरिडगयानीयधनजमाकरतरहतहऔरिकसीकोनहीदतउनकोहमशाछोटकदकािदखाया

जाताहिवकतहोतहलिकनउनकअलग-बगलहमशास दरि तरय ह गीिज ह नमहगगहनपहनहएह गndashउनि तरय कोभीउ ह नइकटठािकयाह

दवताकोहमशाह डसमिदखायाजाएगाऔरअसर कोअगलीबदसरतिदखायाजाएगारा सकोपावरफलिदखायाजाएगाऔरय कोिवकतिदखायाजाएगासबसस दरग धवकोिदखायाजाएगासग धसज मिलयाहिज ह नअ सरायभीबहतस दरहोतीहअ सराकामतलबहपानीतोवहवॉटरकीतरहहोतीहदटसदयरएससयउनकामलत वहनागाज़आरएसोिसयटडिवदफरिटिलटीऔरमिजकलपावसहोतहउनकपासलोगस सीहोतहडरातहऔरमोहतभीहनािगनिवषक याजसीहोतीहमतलबवहआपकोअटर टकरगीऔरअगरपकड़िलयातोआपकोमारभीसकतीह

अगरदवता वगसआतहतोअसरऔररा सकहासआतह

बर ा डएकम टी टोरीडिबि डगबहमिजलाइमारतकीतरहहजोधरतीकऊपरहउसकोलोककहतहऔरजोधरतीकनीचहउसकोतलकहतहतोदवधरतीकऊपरलोकमरहतहऔरअसरपातालमधरतीकनीचरहतहपातालश दपाndashतालमसआताहमतलबपरकनीचकईलोगकहतहिकअसरय नागावद सनहीआएहयनोनविदकटरिडशनसआएहजसजाितय औरजनजाितय सिह दइ ममएक टरीमऑफथॉटवद सआयाहअसरश दकाइ तमालवद महोताहलिकनवभगवानकबराबरहोतहलिकनपराण मअसरिवलनबनजातहऔरउनकोधरतीकनीचरहनापड़ताहगीतामवनकमरहतहतोआपदखगिकउनका टटसिश टहोनलगताहतोइसिलयदवदवीअसरनागाय ससबअलग-अलगपीिरयडसऔरअलग-अलगक यिनटीसआएऔरइनकीकहािनयापराण मसि मिलतहोगई

अमतमथनकीकहानीहमनसनीहइसकारह यबताइय

मरनकाडरहरजीव-ज तकोहोताहलिकनदवताओकपासएकऐसीचीज़हिजससवहमरतनहीहयानीवअमररहतहतोवद सपराण तकयहकॉ स टबहतइ पोटसपाताहएकसागरहजोदधकासागरह ीरसागरिजसकोकहतहमानतहिकअमतउसीमिछपाहआहलिकनजोसबसपरानीकहानीहअमतमथनकीवहअमतकबारमहहीनहीइसकहानीकिहसाबस ीरसागरमल मीिछपीहईथीएकबारऋिषदवासाआएऔरइ दरनउनकीइ स टकीउनकोइ नोरकरकदवासाकोबहतग साआयाऔरउ ह नइ दरकोशरापिदयािकउनकीसारीधन-दौलतचलीजाएगीवअपनाशरीयानीलकभीगवादगऔरयहशरापस यहोजाताहल मी वगछोड़क ीरसागरमिछपजातीहदवताबहतअपसटदखीहोतहऔरल मीकोवहासिनकालनाचाहतहलिकनउनमइतनापॉवरनहीहोतावअसर कीमददलतहनामलीकहािनय मदवऔरअसरहमशाझगड़ाकरतहलिकनइसबारविमलकमथनकरतहऐसालगसकताहिकवहर साकशीकररहहजहापकवलएकपाटीहीजीतसकतीहलिकनमथनमऐसानहीहोताफोसऔरकाउ टरफोसिरज़ टलातह य िकजबएकखीचताहदसराछोड़दताहमथनमचिनगहोताहयािनजसदधस

म खनिनकलताहइसीपरकारल मीयाअमतभीिनकलसकताहलिकनबहसकरककछनहीिमलसकताउसीपरकारजबदोदशबहसकरतहतोम खननहीिनकलगायानील मीनहीआएगी

यहाएकिफलोसोफ़ीहमथनसकईचीज़औरपराणीिनकलतहऔरसबकाअपनामह वहजसहमसनतहप षाथमधमअथऔरकामहोतहधमकिच हहहाथीऔरघोड़ाअथकिच हहपिरजातकापड़कामधनगायऔरिच तामणीकामकिच हहरोमािटकमनलाइटअ सराएऔरबा नीतोअमतमथनमयहसारीचीजिनकलीजोसासािरकजीवनndashगह थीकिलएचािहएइसिलएअमतमथनकाउ चारणशािदय मभीहोताहतािकघरमधमअथऔरकामह अमतमथनममो कीबातनहीहोती य िकवहस यासकबारमहयिस ब सिच हगह थजीवनकबारमहजोदव औरअसर ककॉऑपरशनतालमलसआताह

फाइनलीअमतिनकलताहऔरजबअमतिनकलताहतोपॉयजनज़हरभीिनकलताहतोयहयिदखाताहिकआपनचरसजबभीकछलतहतोटॉि स सभीिनकलतहआईिडयायहहिकनचरससबकछिमलताहलिकनउसकयरयानसहडलकरनापड़ताहइसएककहानीसबहतसआईिडयासिनकलतह

लोगनागोको योपजतह

नागइजअवरीइटरि टगका स टइनपराणाज़नागहमशालड़तहग ड़सनागज़मीनपररगतहजबिकग ड़आकाशमउड़तहयहाएककाि फ टिवरोधिदखताहndashिकरचरजोगराउ डमरहतहऔरजोिकरचर काईमरहतहउनकबीचमनागहमशाधरतीकनीचरहतहिजसकोकहतहरसातलदल डऑफरसावहामिणऔरखज़ानहोतहनागलोककारसातलहमशाधनसजड़ाहोताहमहाभारतमउ लपीकपासनागमिणहोतीहजोसबकछठीककरसकतीहिदसल डइजऑलसीएसोिसयिटडिवदफरटीिलटीलोगयहमानतथिकनाग कपासरीजिवनिटगपॉवरसहिजससवहअपनाि कनबदलसकतहऔरकभीबढ़नहीहोतनागकीपजाहमफरटीलीटीउवरताकिलएकरतहतािकहमारब चह धनआएअ छीफसलहोयहसबकछगह थजीवनसजड़ाहआह

रा सय औरअसर याएकहोतह

अगरआपकॉिम समदखोतोसबकोकालारगददतहपर तयसबअलग-अलगहअसरवोहजोदवताओकसाथलड़ाईकरतहदवता वगमरहतहऔरअसरपातालमरहतहरा सइ सानकसाथलड़ाईकरतहजसरामऔररावणकीलड़ाईराममन य कराजाथऔररावणरा स कायहलड़ाईभ-लोकमहोतीहरा सहमशाजगलमपाएजातहउ हहमबारबिरय सजगलीकहतहरामायणमकहतहिकरावणऔरकबरभाईथकबरय काराजाथाऔररावणरा स काऔरदोन िवशरवाकब चथक यपकीतरहिवशरवाभीबर ाकपतरथउनकीदोपि नयाथीएकप नीसरा स काज महआऔरदसरीप नी

सय काजसदवासरहमशालड़ाईकरतरहतहनागऔरग ड़हमशालड़ाईकरतहउसीतरहरा सऔरय भीलड़ाईकरतहय निजतनाधनएकितरतिकयाथालकामजमाकरकरखाथालिकनरा स नयहधनछीनिलयाऔरसाउथसनाथभजिदयाअलकायाअलाकाउ रमहकलाशपवतय काघरहजबिकलकारा स का

इसकाकोई योितषीमह वहोसकताहयापौरािणकभगोलसकछसबधयहयदशाताहिकहरफोसकाकाउ टरफोसहोताहजसदव-असरग ड़-नागारा स-य यहएकथीमबार-बारपराण मआतीहयहटशनइसिलयहतािकबल सआएबड़ीबातयहिकअगरर साकशीहोतोिफरिहसाहोगीलिकनअगरमथनहतोतालमलहोगाउ पादकताबढ़गी

राहऔरकतअसरहिफरभीहमउनकोपजतहऐसा यो

एककहानीहअमतमथनमिकएकअसरनजबअमतिपयाथातबिव णनउसकासरकाटिदयाथातोजोसरहवोराहबनताहऔरजोबॉडीहवहकतबनताहराहिम सडीमनऑफ़एकिल सगरहणकारा सऔरकतकामतलबहिदशाहीनधमकतजोअशातउजाहतोहमइसनगिटवएनजीकीपजा य करतहय मदोन दवताओऔरअसर काआ ानिकयाजाताहयहनईसोचहिकदवतापरअ छहऔरअसरकवलख़राबहटरिडशनलीदोन कीपजाकरतह य िकदोनफोसऔरकाउ टरफोसहअमतम थनमदिनयामअलगपरकारकफोससहजोआपकोअ छनालगलिकनवदिनयाकिलएआवय कहपोज़िटवफोससकीव यनगिटवसहीबनतीहइसिलएिह दइ ममदोन कीपजाकरतह

िशवकमिदरमरावणकीभीमितरखीजाएगीभलहीवहरा स य नहोहमलोगसबकीपजाकरसकतहचाहवहअसरह रा सह नागह य ह पड़ह याप थरह इटसअबाउटहाउमचयकनहिडलआपकािदलिकतनाबड़ाहआइिडयायहहिकसबकोइ लडकरनाहहमिशतलामाकीभीपजाकरतहजो मॉल-पॉ सचचकसएसोिसयटडहजरीमरीकीभीपजाकरतहजोकोलरासएसोिसयटडहहमउनकोर प टदतहऔरहमकहतहिकहमारघरमतआइय

अबहमजयऔरिवजयकीकहानीबताइएिजनकोशरापिदयागयाथािकवहप वीमज मल

यहकहानीहचारबरा णमानसपतर कीजोएकबारिव णसिमलनजातहलिकनउनकोगटपरोकिदयाजाताहिकविव णसनहीिमलसकत य िकिव णसोरहथउनमानसपतर नउनगटकीपसकोशरापिदयािकउनकोभलोकमतीनबारज मलनाहोगापहलअसरक पमिफररा सक पमऔरफ़ाइनलीइ सानक पमवगटकीपसिजनकानामजयऔरिवजयथािव णकपासजातहऔरकहतहिकहमशरापम तकर य िकहमअपनीडरयटीकररहथिव णकहतहिकवहयनहीकरसकतऔरउनकोप वीपरज मलनाहीहोगालिकनववादाकरतहिकवउनकासाथकभीनहीछोड़गऔरभलोकमउनकीम यहमशा

िव णकअवतार कहाथ हीहोगीरीबथककॉ स टमआपकप ययापापकमकिहसाबसआपदवयाअसरयाय याकोईजीव-ज तयािपशाचबनसकतहयहकहानीयबतातीहिकहमसबएकदसरसजड़ह

िजसकोआपएकजानवरहोनककारणनीचादखतहोइसजनममवोशायदिपछलज ममआपकाभाईयामाहोसकतीहlsquoवसधवकट बकमrsquoएकफ़मसफरज़हिकपरीदिनयाएकफमलीएकपिरवारहयआजकलटरवलशोजमकाफ़ीइ तमालहोतीहपरइसमहसबससगहोनऔरसबकजड़होनकाभाव

7

इदरइदरकोदवताओकाराजामानतहलिकनजसहमितरमितकीपजाकरतहवसहमइदरकीपजानहीकरतऐसा यो

िहदधमसनातनमानाजाताहलिकनइितहासकिहसाबसिसफ़4000सालपरानाहजबवद कीरचनाहईवद मइदरकावणनहऔरअि नऔरसयदवकीतरहउनकाभीआ नहोताथाइदरश दइिदरय सआताहतोकहसकतहइदरशरीरकदवताह

पौरािणककथाओमजो2000सालपहलआ एकनयाश दिनकलताहndashभगवानndashजोआ माकोकहतह

दवताओकीदिनयाबाहरीदिनयाहपरकितकीदिनयाहस कितकीदिनयाहलिकनभगवानकीदिनयाआतिरकहिदमाग़ीहमनकबारमआ माकबारमहसनातनहयहाएकबदलावहविदकपर पराकीबाहरीदिनयासपौरािणकदिनयाकीओरजोआतिरकहतोइदरजोबाहरीदिनयाकदवताहिजनकोवद मइतनीमह विदयागयावोपौरािणककालममह वपणनहीरहइसिलएउनकिलएमिदरकीरचनानहीकरीगयीय मआ वनहोतथलिकनमिदरनहीबन

इदरकबारमयभीकहाजाताहिकवोबहतहीआरामदायकिवलासपणजीवनजीतथउनकपाससबकछथािफरभीवोअसरोकसाथहमशाझगड़ा योकरतथ

इदरकवलिहदधममहीनहीबौ धममभीहऔरजनपर परामभीहविवलािसताकदवहऔरिजसलोकमवोरहतहइदर-लोकउस वगकहतहवहाएकबागहिजसकानामहनदनकाननवहाक पत हवहएकऐसापड़हिजसकनीचखड़होकरआपजोभीमागलोिमलजायगाउनकपासगायहकामधनवहभीइ छाएपरीकरतीहउनकपासएकर नहिचतामिणउसहाथमपकड़लोइ छाकरोऔरवहइ छापरीकरदगामतलबइदरकपाससबकछहवपरिदनअ सराओकानाचदखतहगधवोकागानासनतहndashबिसकलीहिवगएपाटीऑलदटाइमसारासमयउनकाऐशकरनमबीतताह

लिकनअसरहमशा वगकऊपरआकरमणकरतहइससयहपताचलताहिकएकराजाहजोअमीरहिजसकपासधनधा यऔरसपि सबकछहलिकनशाि तनहीहवोहमशाभोगचाहतहभोगउसइिदरय कासखदताहमटीिरयलभौितकदिनयाकाराजाहवहलिकनयहनहीसोचताहिकअगरमर

पासधनहतोदसर कपासधननहीहिजसकोअगरज़ीमहमकहतहlsquoहवएडहवनॉटrsquoतोिजसकपासनहीहोताहवोतोज़ रआपकऊपरआकरमणकरगय िकजोआपकपासहवोउनकपासनहीहआपकपासभोगहउनकपासनहीहतोएकपरकारकाउ हदखहदवऔरअसरभाईहसौतलभाईndashलिकनवबर ाकपतरहदवताअमीरहऔरअसरग़रीबहएककपाससबकछहएकवगमहऔरदसराएकपातालमहयहपिरवारमझगड़कीतरहहीहजहासबधनकबटवारपरलड़तहआपकहसकतहिकयसमझायाजारहाहलोग कोजबराजाओकपाससबकछहवएकिवलासपणसखमयजीवनिबतारहहतोजोराजमहलकबाहररहतहवोआपजससखमनहीहआपअपनदरबारमजाकरनाच-गानाकररहहोलिकनबाहरलोग कादखनहीसनरहहोतोज़ रट शनहोगाहीतोवोशायदइसबातकोबतानकिलएउसकोकहानीकमा यमससमझानकिलएउ ह नदवासरसगरामकीरचनाकीह

एककहानीमक णव दावनकलोगोकोइदरककोपसबचातहआपकोनहीलगतािकइदरनइसकहानीमदवताहोनकबावजदअपनीशि तयोकानाजायज़फायदाउठायाह

यहभगवदपराणकीकहानीहजो2000सालपहलिलखीगईयहवहसमयथाजबदवताओऔरभगवानकबीचमतनावथाआजहमदोन कोभगवानकहतहलिकनदवताऔरभगवानदोअलगश दहवजिनयरमनजरऔरसीिनयरमनजरकीतरहहदवतायादवजिनयरहऔरभगवानसीिनयरदवताओकािर ताकवलबाहरीचीज़ सहोताहndashजससयचदरमातारइिदरयाशरीरधन-दौलतलिकनभगवानकाहमशामनआ मासजोआतिरकहक णअपनगोकलवािसयकोकहतहिकदरवालदवताकीपजाकरनसकोईफ़ायदानहीहअपनअदरवालभगवानकीपजाकरोतोवोदरकीदिनयासअदरकीतरफआरहहिजसवषासइदरगाववाल कोसज़ादरहहवोआयनआयअगरवोबहत यादाहयावहबहतकमहतोवहदखकाकारणबनतीहवषाबदलतभाव कासचकहगोवधनपवतठहरावकासचकहजसआ मातोआतिरकससारभौितकससारसमह वपणहोजाताहइदरपरानदवताबनजातहभोगकभौितकदिनयाककहािनय कज़िरयक णकीओरभि तकीओरबदलावहइसबदलावको1000साललग

यहभीकहानीहिकइदरअपनीसबसख़बसरतअ सरामनकाकोऋिषिव वािमतरकीतप याभगकरनकिलएभजतहउनकोइतनीइिस योिरटीघबराहटिकसबातकीहवअसरोसलड़तहऋिषयोसडरजातहhellip

2000सालपहलपौरािणककथाएिलखीगईथीतबउनमएकिवभाजनहआएकतरहकीकहािनयाह वगकीऔरदसरीहवकठकीजोिव णकीदिनयाह वगऔरवक ठमएकफ़कह वगमसमदिधहलिकनसखनहीहवकठमदोनचीजहसम ीभीहऔरसखभीह वगम यादातरभौितकचीज़ पर यानिदयागयाहndashइिदरय कऊपरभोगकऊपरndashतोइदरउसदिनयाकाराजाहजहापरकछपरमान टनहीहतोउसहमशालगताहिकउसकीजोपोिजशनहवो

परमान टनहीहकहतहिक1000य करनकबादआदमीइदरबनताहतोउसहमशालगताहिककोईऔरआकउसकिसहासनकोछीनसकताहतोयकहािनयाइसघबराहटकीमानिसकताकोदशातीहजोसफ़लताऔरधनसआतीहिजतनभीदिनयाकस ससफललोगहजसिफ मइड टरीकलोगयाइडि टरयिल टअगरआपउनकोठीकतरहसदखगतोआपकोउनकीइिस यौिरटीिदखाईदगीउनकीजिलसीई यािदखाईदगीमतलबआपकोइदर विदखाईदगा य िकआ म ाननहीहजबतकआ म ाननहीहोगातबतकसखनहीरहगावोबतानकिलएयहकहानीिलखीगईहइदरकपाससबकछहndashक पत कामधनिचतामणीहऔरअ सराएहतोयहकहानीसमझातीहिकऐसीिजदगीबहतखोखलीहदसरीओरिव णवक ठमआरामसलटहएहऔरउनकसाथल मीभीहndashउनकपासआ म ानहआपकोदोन कीआव यकताहndashल मीकीऔरसर वतीकीभी

यहजोनामहनर दरसर दरिवरदरइननामोमइदरश दका यामतलबह

पराण मइदरस ाहलिकनइदरकाअसलीमतलबहलीडरनताजससर दरदव कलीडरह(सर+इ दर)औरनरदरलोग कालीडरह(नर+इ दर)धम दरधमकालीडरह(धम+इ दर)तोइदरलीडरिशपऔररॉयलटीसजड़ह

असरोऔरइदरकीय कीकहानीसनाइय

इदरकीअसर कसगकीलड़ाइय कीकहािनयाएकजसीहोतीहअलग-अलगअसरहजसअधकाहयामिहषाहिहर य िहर यक यपहपरकहानीएकसीहोगीजसिह दीिफ म कीएकअसरहोगाजोतपकरगाऔरतपकावरदानिमलगाउसबर ासऔरइसवरदानसवो वगपहमलाकरगाइदरकमज़ोरह गय िकविवलासपणजीवनजीरहहउनमकोईशि तनहीहउनकबीचलड़ाईहोतीहऔरइदरहारतहइदरबर ाकपासजातहऔरउनकोउसबचानकिलएकहतहबर ाउ हिव णिशवयादवीकपासभजतहउनमसएकउनकीमददकरतहऔरअसर कोहरातहऔरिफरवािपसइदर वगपहचजातहआपकोलगगािकइसकसाथकहानीख़ महोजायगीलिकनयकभीनहीहोगा य िकवापसएकअसरकाज महोगाऔरयहीकहानीदोबाराघटगी

हमारीकहािनयाचकरीयहोतीहकोईपणिवरामनहीहोतािसफिवरामहोताहइदरसफलताहािसलकरतहआलसीहोजाताहअपनाराज-पाटखोदतहउसपानकिलएमहनतकरतहिफरआलसीहोजातहयहीहोतारहताहशरतचकरयाजीवनचकरचलतारहताह

8

वरदानऔरशरापपराणोमिलखीगईसारीकहािनयोमपातरोकजीवनमबहदबदलावआजाताहिसफएकशरापयाएकवरदानसतोयहशरापऔरवरदान याहऔरहरकहानीमइनकाइतनाउपयोग योहोताह

अपनीिज़दगीमकोईघटनाघटतीहतोहमसोचतहिकयहिकसकारणहआइसकीवजह याहतोयहिसफमन यकीपरकितहपश-प ीनहीपछतयहपर नलिकनमन यकपासिदमाग़हऔरहमशाहमसवालकरतऔरसोचतरहतहहरस यतामअलग-अलगउ रहोतहकछमकहतहिकयहदवताओकीवजहसयहहआहकछकहतहयहशतानकीवजहसहआहकोईकहताहयहभत-परतकीवजहसहोताहवद मयहमाननाहिकजोभीहमारीिजदगीमहोताहहरघटनाहमारीवजहसहोतीहजोभीकायहमकरतहवहएकबीजकीतरहहोताहहरबीजकाएकफलहोताहजसहमनए शनिकयाहउसकाएकिरए शनहोताहइसिरए शनकीवजहसहमारीिज़दगीमघटनाएघटतीहइसिलएअगरकोईअ छीघटनाहोतीहतोकहाजाताहिकतमनअतीतमदसघटयादससालयादसज मपहलकछअ छाकामिकयाहोगाकछप यिकयाहोगाअगरकछबराहोताहतोकहाजाताहिकज़ रतमनकछपापिकयाहोगा

पराण मकईकहािनयाबनाईग तािकआमआदमीकमपापप यकोसमझसकप यसमझानकिलएउ ह नवरदानश दकाइ तमालिकयाऔरपापसमझानकिलएउ ह नशरापश दकाइ तमालिकयावरदानतबिमलताहजबकोईिकसीकिलएअ छकामकरndashउसप यिमलताहअगरआपनिकसीकोचोटपहचाईहतोवोआपकोशरापदगाndashयहापापआताहयहकहानीकहनकातरीक़ाहिहदइ मजिन मऔरबदिध ममकमकऊपरबहतिव वासिकयागयाहिकसीस यतामकमकऊपरइतनािव वासनहीहअगरआपगरीकमाईथोलॉजीयाबाईिबलपढ़गतोवहाशरापऔरवरदानकाइ तमालनहीिकयागयाहअगरआताभीहतोभगवानयादवतासआताहहमारीकहािनय मजसरामायणऔरमहाभारतशरापऔरवरदानमन यभीदतहजसउवशीअजनकोऋिषगौतमअह याकोइ यािद

ऋिषभगकबारमएकिदलच पकहानीहअसर औरदवताओकीलड़ाईकसमयहारतहएअसरभगकआशरममशरणलतहजबदवताउ हभगकआशरममनाहोनपरअसर पहमलाकरतहतोउनकीप नीदवताओकमिखयाइ दरकोडरादतीहबादमजबिव णदवताओकीमददकरनाचाहतहतोव

उनकोचतावनीदतीहतोिव णउनकासरकाटदतहउसीसमयभगआशरमलौटतहऔरयहभयकरद यदखतहदखऔरग सस यिथतहोकरविव णकोशरापदतहिकउ हधरतीपरज मलनापड़गाऔरतीनबारम यकासामनाकरनापड़गा

भगऋिषनभगवानिव णकोशरापिदयाहरकहानीमऋिषदसरोकोशरापदतहndashऐसा यो

ऋिषश दसहमारमनम ानीयािव ानकीत वीरउभरतीहलिकनपौरािणककथाओमऋिषय कीएकिवशषभिमकाहोतीहवो यादातरतप वीहोतहतप वीअपनीशि तयातप(उ मा)कोबचातहजोसमयकसाथबढ़तीजातीहजसबकमपजीऔरउनकीशि तबनजातीहऋिषतप याकरतहतोइसधनकोख़चनहीकरतउनकीसारीइि दरयाक टरोलमहोतीहउनकपाससारीशि तइकटठीहोतीहऔरिफरउससपावरआतीहधीर-धीरउनमओजसआ याि मकऊजाआजातीहऔरउसकबादिसदिधपरा तहोतीहndashपणतापराि तइ यािदउनकीिसदिधमइतनीशि तहोतीहिकदिनयाकोबदलसकतीहऋिषकोयहशि त य चािहएउ हसासािरकजीवनसमि तचािहएमो चािहएलिकनससारउ हमोिहतकरताहसकारा मकयानकारा मकतरीकसअगरउ हकोईखशीदताहतोउ हवउसवरदानदतहएकबारजबउ ह नवरदानदिदयातोवब धनमआजातहकमसवसहीिकसीनअगरउ हदखिदयाहोताहतोउ हग साआजाताहजबग साआताहतोवशरापददतहndashवापसबधनमआजातहसीखयहहिकअगरआपतपकररहहोतोआपकपासशि ततोज़ रहलिकनइसकासहीइ तमालज़ रीहयहआपकोबाधसकतीहऔरमि तसदरकरसकतीहससारपरकितमायावीहवोजो णभगरहndashवोआपकोम तनहीहोनदगीआपकोकछकरनकिलएउकसातीरहगी

याऋिषयोमइतनीशि तहिकवभगवानकोभीशरापदसक

परकितकभीजोिनयमहउनकोसबकोमाननाहीचािहएभगवानपरकितकिनयमकबाहरनहीहवभीपरकितकिनयमकभीतरहमन यदवअसरगधवरा सय िजतनपरकारकभीपराणीहपश-प ीndashसबकोशरापलगसकताहसबकमोकइदरजालमबधहएहजसहमकोईकामकरतहअगरवहअ छानहीलगातोहमशरापलगसकताहअगरवोअ छालगातोवरदानिमलसकताहभगवानभीअ छऔरबरसपरनहीहभगवानऔरमन यमकोईभीिकसीकोशरापयावरदानदसकताहहमारीपौरािणककहािनय मइसबारमिकसीसकोईफ़कनहीहयहहमारिमथक कीअनठीबातहिशविव णबर ासबकोशरापिमलचकाह

यहकौनतयकरताहिक यापापहऔर याप यह

यहएकमि कलसवालहकहानीससमझाताहक णहमशाहीरोहोतहऔरउनककसमामािवलनक णमथराआतहऔरउनकोम लय ममारतहयअ छाहयाबराहअपनिर तदारकोमारनाबराहलिकनलोगकहगिकउ ह न

कसकोमाराजोअ याचारीथाजोबहतअ छाहआप यहीकहलायाजाएगालिकन यायसचमचमअ छाहभगवदपराणमयकहानीआगबढ़तीह

कसकससरजरासधमगधकराजाथउनकीदोन बिटय कीशादीकससहईथीउ हबहतग साआताहिकउनकदामादकोक णनमारावोमथरापरधावाबोलदतहअतममथराकोपराजलाकर व तकरदतहऔरक णऔरयादववशको ारकाजानापड़ताहशरणािथय कीतरह

तोकसकामारनाअ छाथायाबराशॉट-टममअ छाथा य िकएकअ याचारीसमि तिमलगईलिकनल गटममबहतबराथा य िकउनकोमथराछोड़नापड़ातोकमकोआपपापकहगयाप यकहगवरदानकहगयाशरापकहगइसकबारमआपकभीप कीतौरपरनहीकहसकत

ऐसाहोसकताहिकवरदानबराहोऔरशरापअ छाहो

हमसोचनाचािहएिककबअ छाहोताहऔरिकसकिलएअ छाहजसिच सखातसमयबहतमज़ाआताहतोथोड़समयकिलएअ छाहआबादमबीमारपड़सकतहहमारिलएअ छाहोगा य िकहममज़ाआयालिकनजबहमबीमारपड़तहतोजोहमारीदखभालकरतहउनकिलएअ छानहीहोतावसहीपाप-प यकीकहािनय कोअलग-अलगलोग कदि टकोणसदखाजाताहयहजाननकिलएिकसकोफ़ायदाहोताह

जसभी मिपतामहथउनकोअपनिपतासइ छाम यकावरदानिमलताहयहअ छाहयाबराहयहबहतहीमि कलपर नहभी मकहतहिकजबतकक वशकीसारीसम याएसलझनहीजातीवोमरगनहीसम याएकभीख मनहीहोतीवअपनभतीज काज मदखतहिफरउनकभतीज कब च औरउनकब च कोभीदखतहपरमरनकानामनहीलतवबरगदकपड़कजसबनजातहजोिकसीकोबढ़ननहीदताऔर य िकवसारफसलखदहीलतहहरझगड़मबीचमआतहवोनएराजाबननसरोकतहतोउनकावरदानसबकिलएशरापबनजाताहआिख़रकारक णबोलतहबीचमआतहऔरअजनउ हतीर किब तरपरिलटातह य िकहरचीजकाlsquoए सपायरीडटrsquoहोताह

जबिकसीकोवरदानयाशरापिमलताहतोदोचरमसीमापरहोताह यावहकभीबदलताहवरदानऔरशरापकाकोईम यमागह

जबहमग साहोतहतोहमारमहसकछनाकछिनकलजाताहउसकबादहममामागतोभीजोपहलकीचोटहवोनहीजातीवोधागाजोटटगयाहउसको

हमगाठसजोड़सकतहलिकनवापसएकनहीकरसकतहपराण महमशाशरापभीबादमबदलजाताहजसक भकणकीकहानीहक भकणअपनीतप यासबर ाकोखशकरतहबर ाउनकोवरदानदतहक भकणइदरआसनचाहतहलिकनमहसिनकलताहिनदरआसनयािनसोनकीजगहजबरावणयसनताहतोवोबीचमआताहऔरबर ाकोकहताहवहग़लतवरदानमागगयाउसमाफ़करदीिजएबर ाकहतहिकवोवरदानकोबदलसकतहलिकनपराहटानहीसकतकभकणसोएगालिकनछमहीन मएकबारउठगाऔरउस

िदनउसकोईमारनहीसकगापरअगरउसकोग़लतसमयपरउठाओगतोवोमरजाएगातोजोवरदानहोनाचािहएथावोशरापबनगयाऔरिफरउसथोड़ाबदलिदयागया

सबसजानी-मानीशकतलाकीकहानीमग ससभरऋिषदवासाउ हशरापदतहिकिजसपरमीककारणदवासाकीतरफ़अपनधमकोभलग वहउ हभलजाएगाजबऔरऋिषउनसपराथनाकरतहतबवउसबदलदतहndashजबतकउसकीदीहईचीज़शकतलाकपासरहगीउनकापरमीउनकोयादरखगापरिफरकहानीकछऐसपलटीहिकवअलगहोजातहऔरअ तमिमलजातहयहाशरापवहिह साहकहानीकािजसकीवजहसकहानीआगबढ़तीह

हालािकअमरहोनकावरदानसबकोनहीिमलताअसरउसअ सरमागतहय िकदवताओनअमतिपयाहोताहपरवभीअमरनहीहोत य िकपरलयहोनपरसबकछिमटजाताहिककछभीहमशानहीरहतायहसीखह

जबअसरहमशाअमरहोनकीइ छाकरताहतोयवरदानकभीनहीिदयाजाताजसमिहषासरचालाकीसमागताहिकवोदवअसरयागधवकहाथनमरलिकन तरीकिख़लाफवरदाननहीमागतादवताइसीबातकाफ़ायदाउठातहऔरदगाउसमारदतीहिहर यकिशपकोवरदानिदयाजाताहिकनउसकोईऊपरमारसकताहऔरनाहीनीचनाकोईउसिदनममारसकताहऔरनारातमनरभीनहीमारसकताऔरपशभीनहीतोभगवाननरिसहका पलकरउससाझमघरकीचौखटपरमारतहवहनाअदरहोताहनबाहरनापशहोताहनानरनािदनहोताहनारातऔरउसअपनीजाघपररखकरमारतह

हरचीजकाएकतोड़होताहयहतोड़भारितय किलएबहतलाभकारीहजसजबलोगपिडतकपासजातहऔरविसतार मगड़बड़बतातहतोलोगउनसउपायपछतहतोदवताअसरमन यऔरख़ासकरहमशाउपायढढ़तह

सबससमझदारीकाशरापकौनसाह

शरापसमझदारीकनहीहोतहलिकनशरापऔरवरदानकमा यमसकहानीमबहतबड़बदलावआसकतहजसरामायणमहमलगताहिकदशरथइतनबचारह य िकउनकबटरामचौदहसालकिलएबनवासजारहहिफरएककहानीबताईजातीहिककछसाल पहलदशरथनशरवणकमारकोग़लतीसमारिदयाथाउसकअधमाता-िपतानउनकोशरापिदयाथािकदशरथराजाहलिकनपतरिवयोगममरगयहापरहमदशरथकिलएबरालगताहलिकनइसकहानीकबादहमलगताहिकवोउनकपाप काफलहनज़िरयाबदलजाताहिवलनिवि टमबनजाताहऔरिवि टमिवलनयहएकlsquoसमझदारीrsquoकाशरापकहलायाजासकताह

यामअपनपितकोशरापदसकतीह

अगरमन यवरदानदसकताहतोशरापभीदसकताहतोआपदसकतीहलिकनवहपराहोगािकनहीयहज़ रीनहीइसकाकोईसबतनहीह

9

वगऔरनकहम वगऔरनककबारमबताइए

यहापबहतक फयज़नह य िकहरस यतामइसकऊपरअलग-अलगिवचारहऔरभारतमकईस यताएहहमारयहाईसाईधमहइ लामहिहदधमहबौधमहजनधमहसबकअलग-अलगिवचारहोतहतोलोगइनकॉ स टकीिखचड़ीबनाचकहकछस यताएहजोमानतीहिकहमकवलिज़दगीएकबारजीतहएकबारज मऔरएकबारम यविदकपर परामयहमानतहिकहमपनःज मलतहतोएकज मनहीकईज महोतहऔरकईम यहोतीहजहापयहमाननाहिकआपकवलएकबारजीतहोवहायहभीमानतहिकभगवाननकछिनयमबनायहअगरआपउनिनयम कापालनकरोगतोआप वगयाज नतजाओगऔरअगरआपनिनयम कोतोड़ातोआपनकजाओगयाजह नमजाओगजहापपनज मपरिव वासहवहाऐसानहीहभगवाननकोईिनयमनहीबनाएहआपककमोसऔरआपकीअभीकीिज़ दगीसतयहोगािकआपिकसज ममकहारहोगअ छकमकरनपर वगमजाओगअगरबरकमकरोगतोनकमजाओगपरयहा वगऔरनकज नतऔरजह नमजसानहीहndashयथोड़समयकिलएह वगयहाइदर-लोकहइदरकाआकाशमघरऔरनकयहाहलनहीहबि कयमलोकहपातालमयमकाघर

यहाऔरभीजिटलताएहजसपराण मवरतनीनदीहिजसकोमरनकबादआ मापारकरतीहिपतलोकजानकिलएवहाआ मातबतकरोकतीहजबतकपनज मकासमयनहीआतापनज मअगरअ छीजगहहआहतोउसको वगकहतहऔरअगरबहतहीदखीजीवनहोतोउसनककहतहतोयहाएक पकहोगया

यकौनतयकरताहिकआपककमअ छहयाबरह

िहदधममभगवान यायधीशनहीहोतयकॉ स टआताहईसाईधमसयाइ लामसउ ह निनयमबनायहऔरआपकोउनकापालनकरनाहोताहयहाहरस परदायनअपनिनयमबनाएहजसकछकामाननाहिकअगरआपअिहसाकमागपरचलोगतोआप वगजाओगिहसाकरनसआपनकजाओगपररामायणऔरमहाभारतमबहतिहसाहोतीहऔरजोराजपतरहजोयवराजहवोसबतरीयहजसअजनहभीमहयिधि ठरहवसबय करतह

महाभारतसयादआयायजोकहानीहउसमपाडवोको वगमजगहनहीिमली

लिकनजोकौरवथउ हिमलगईइसका यामतलबह

महाभारतकाअ तबहतहीका टरवशलिववादा पदहोताहवहाकमोकीजिटलताकोसमझायाजारहाहऔरयहिकअ छाऔरबरासमझनािकतनामि कलहय कबाद याहोताहपाडवजीततहऔरकौरवहारतहपाडवराजकरतहक तरकऊपरइदरपरऔरहि तनापरकऊपरछ ीससाल किलएउसकबादवोवानपर थलतहऔरकहतहिकव वगकीओरजाएगउनकोलगताहिकउ ह नसहीराजिकयाधमिनभायातोवो वगकीओरचलतहवोमरिबनाही वगकीपराि तकरनाचाहतहवोपहाड़कऊपरचढ़तरहतहलिकनसारभाईएक-एककरकमरनलगतहयिधि ठरउनकीतरफदखतभीनहीदरौपदीकीतरफभीनहीजबवोमरतीहवोसोचतहिजसकोमरनाहउनकायागकरनकासमयआगयाहअगरमरभा यमिलखाहतोम वगजाऊगानहीतोमभीमरजाऊगा

जबवोिहमालयकिब कलऊपरपहचतहतोउ हइदरिमलतहजोउ ह वगमबलातहवोउसकहतहिकसबमवोहीधमराजहतोउ ह वगिमलगायिधि ठरकाएकक ाजोराजमहलसउसकसाथआयाथावोउसभी वगलजानाचाहतहपरइदरमनाकरदतहयिधि ठरकहतहिकवोअपनहमसफरकिबना वगनहीजाएगइदरबहतखशहोतहऔरकहतहlsquoत ह वगमरहनाहीचािहएrsquoयिधि ठरशखनादऔर वागतकबीचअदरजातहतोदखतहिककौरववगमबठहउनकोयक़ीननहीहोतािककौरववहाकसबठहवोभीउनकाभाईकीतरह वागतकरतहयिधि ठरआ चयचिकतहोजातहऔरपछतहिककौरवयहा याकररहहजबिकवअधमीथिजनकीवजहसय हआथाइ दरबतातहिकिनयमकअनसारजोभीक तरमय कररहाथावो ितरयधमिनभारहाथाइसिलएवसब वगमहअगरआपनप यभिममअपनाधमिनभायाहतोआपको वगकीपराि तहोगीआपकिहसाबसवोिवलनहलिकनवोप यभिमममराहतोउसन वगकीपराि तकरलीह

यहसीध-सीधअ छयाबरकमोस यादाजिटलबातहयिधि ठरिफरअपनभाईय कबारमपछतहतोइदरकहतहिकवोकहीऔरहतबइदरउ हलकजातहndashिहमालयकनीचबहतहीभयानकजगहndashवहापबहतहीबदबभरीथीऔरदखभरीआवाजआरहीथीतोवोनकथानककअदरसारपाडवबठहएथऔरतड़परहथवअपनकमोकाफलभगतरहथभीमबहतखानाखाताथातोवोउसपापकिलएअजनबहतइि स योरथादरौपदीभीवहीथी य िकवोपाडवमअजनकोसबस यादा यारकरतीथीनकलभीथा य िकउसअपनस दयकाघमडथासहदवअपन ानकघमडककारणवहाथायिधि ठरकहतहिकउनकभाईय नधमकापालनकराथालिकनउनकीछोटी-सीग़लितय ककारणवोनकमहऔरवोपाखडीकौरव वगमकसपहचगएइदरिफरबतातहिकवक तरकीपावनधरतीपरअपनाधमिनभातहएमरगए

यिधि ठरकोबहतग साआताहवो वगजानसइ कारकरदतहतभीइदरयाक णहमठीकसपतानहीहकौनकहतहlsquoतमनतोसबकछ यागिदयाथाndash

घररा यभाईजबवमरतमनउनकीओरदखातकनहीपरऐसालगताहतमनग सकोनही यागाहrsquoवोकहतहिकउनकिदलमअभीतक लशहऔरग साहlsquoतमनकौरव कोहरायाऔरमारडालाओरउनकककमोकीसज़ाउ हददीछतीससालतमनउनकरा यमराजिकयाndash यावहउनकीसज़ानहीथीपरइसकबादभीतमनउनकोमाफ़नहीिकयाहतमअभीभीभतकाभारिलएहएहोत हवगकीपराि तकसहोसकतीहrsquoजबतकत हारमनमग साहदयानहीहतबतकतम वगकीपराि तनहीकरसकततमपरानीबात कोअपनसाथलकआरहथ

अबयिफ़लोसौिफ़कलकहानीबनगई वगऔरनकहमारीमनःि थितहवगमभोगऔरनकमदखिमलताहपरअगरआपग सा षलालचइ यािदयागनहीसकततो वगनहीिमलगातो वगऔरनकबाहरनहीहमारअदरह

कहतहसबएकही वगयानकमनहीजातndashयहाकोईवीआईपीजगहहोतीहिजसहमबककरासकतहक याइसपररोशनीडाल

ग ड़पराणमकहतहिकअलग-अलगनकहोतहअलग-अलगककमोकिलएndashकोड़गमतलइ यािदयसबजसब च कोडरानकिलएकहािनयाहिककभीबराकामनहीकरनाहजसअलग-अलगपरकारकनकहवसहीअलग-अलगपरकारक वगहएकिबि डगकीतरहकमकिहसाबसआप लोरचढ़ोगअ छकमोससबसऊपरऔरबरकमोससबसनीचयहऊपर-नीचकीसाइिकलचलतीरहगीइसससारकहतहअगरआपकोमि तचािहएतोआपकोकमोसम तहोनाहोगारागऔर षसमि तपाकरआपिबि डगछोड़सकतहोकौरवऔरपा डवभीहमशावहानहीरहगकछसनातननहीयहइसकादाशिनकपहलह

वगमदवीऔरदवतारहतहऔरनकमशतानरहताहलिकनयमराजभीनकमरहतह यायमराजशतानह

शतानपौरािणककथाओमपातरनहीहशतानइसाईऔरइ लामधमसआताहय िकभारतमहमसबिम सहोगएहतोश दइधर-उधरचलजातहअसरपाताललोकमरहतहनकमनहीरहतहउनकिलएअलगजगहबनाईगईहयमराजनकमनहीरहतवोिपतलोककदवताहिपतलोकजहाकमोकािहसाबरहताहवोजजनहीमानजातहलिकनजबआपमरतहोऔरवरतनीकोपारकरतहोयमराजअपनाखाताखोलतहऔरऋणबतातहइसिनयमकिहसाबसवबतातहिकअगलज ममआप वगयानकजाओगपशयाप ीक पमज मलोगअमीरयाग़रीबबनोगबरा ण ितरययाशदरबनोगऔरतयाआदमीबनोगइ यािदयहउनकीइ छासनहीलिकनआपककमोसपताचलगायमराजकीमददउनकाएकाउ ट टिचतरग तकरताहयहदोन फसलालतहिकआपिकसयोिनमज मलोग84लाखयोिनय कबादआपकामन यज महोताहमन यज मबहतमह वपणह य िकमन यकशरीर ाराआपकोमि तपरा तहोसकतीहअगरआपयमौक़ाखोदतहोतोिफर84लाखज म कचकरमफसजाओगतोतप याकरनाअव यकहndashयहएकल बीपरिकरयाह

यमराजकोबहतमज़दारतरीकसिदखायागयाहउनकोकोईसीिरयसलीनहीलतायमराजकीकोईकहानीसनासकतह

यमराजअसलमएकबहतहीटरिजककर टरका िणकपातरहऔरम यबहतनगिटवकॉ स टहहमउसकोजोककिहसाबसिपरज़टकरतहतािकलोग कोदखनहोलिकनयमराजकीकहानीविदककालकीसबसपरानीकहानीहवद मचाहआपकोकछदवीदवताओकानामनािमलपरयमराजकानामज़ रिमलगा

कहतहिकजोपहलाप षथावोदोजड़वाथndashयमऔरयमीऔरकोईनहीथादिनयामयमीयमकोकहतीहlsquoमत हारीबहनह लिकनशायदमझत हारीप नीबननापड़गानहीतोब चनहीपदाह गrsquoयमकहतहlsquoयहठीकनहीहोगा य िकहमभाई-बहनहतोयहनहीहोसकताrsquoयमीमानजातीहउसकबादम यआतीहऔरयमराजमरजातहऔरिपतरलोककपहलवासीयमराजबनजातहवहावोअटकगएह य िकउनकब चनहीहतोउनकापनज मनहीहोसकतापतरश दआताहlsquoपतrsquoसndashमतलबवहनकजहाहमजातहअगरहमनपत-रबटयापत-रीबटीकोज मनहीिदयाहइसिलएहमारीपर परामल ब-चौड़अन ठानहिबनाब च कद पितय किलएजसगयािबहारमएकअलगशरा होताहइ यािद

यमीअपनभाईकिलएरोतीह य िकउ हपताहिकवलौटगनहीउनकआसयमनाबनजातहवहउनकाएकअशहदसरािह साहराितरयारातयािमनीकामतलबहरातकासमयअगरयमिदनहतोयािमनीरातऔरदोनकभीनहीिमलसकतयहपहलदोइ सान कीकहानीहिफरभाई-बहनकीजोकभीनहीिमलसकतनितकवजह सयह पकहोसकताहिकसीपरकारकायहकहानीविदककालससनाईजारहीहइसबार-बारनहीसनायाजासकता य िकयहअटपटीऔरदखददोन हयमिपतलोकमफसरहतहऔरभलोकपरतभीआतहजबम यहोतीहतोम यउनकिलएमहामागजसह

पवजोकीआ माकीशाि तकिलएशरा कदौरानहमकौओकोखाना योिखलातह

यमनौतीनहीहोतीहऐसामाननाहिकजबकोईमरजाताहतोउसकीआ मावरतनीपारकरकिपतरलोकजातीहऔरउसपारजानकबादवोवहाइ तज़ारकरतीहिककबमरापनज महोगािजनकब चहयहापउनकाफज़हआगब चपदाकरनातािकजोपवजहवोपनज मलसकतबतकिपतलोकमउनकोखानानहीिमलताहिपतप कसमयशरा कसमयहमिपतर किलएिपडदानकरतहजहाचावलकगोलदानिदयजातहतीनिपडएकइ सानकतीनभाग कसचकहndashिदमागशरीरऔरआ मायाकछकहतहndashिदमागऔरशरीरऔरकमचावलकोपीसाजाताहदनसपहल य िकिपतर कदातनहीहोतयहमानाजाताहिकयमकसदशवाहककौओक पमआतह

हमजानतहिककौएlsquoकाकाकाrsquoकहतहयहवद मएकमह वपणअ रहहमारीअ रमालाभीlsquoकrsquoसश होतीहसारसवालndash य कबकसndashभीlsquoकrsquoस

श होतहतोकौएकीकावऐसहजसिकहमारिपतपछरहह lsquo याrsquondashlsquoतमअपनीिज़दगीकसाथ याकररहहोrsquo

म यकसमयआपकोजीवनऔरइसकमह वकबारमयादिदलायाजाताहयहाअ नदानमह वपणहआपअ नकबनहोndashस कतमएकश दहमासयाशरीरकिलएअ नकोशआपअ नकीवजहसिज़दाहोपरउसकसाथआप याकररहहोइसिपतप कअन ठानकोइसिलएबनायागयाहतािकआपअपनिपत कोयादकरोऔरअपनजीवनकबारमसोचो

10

शि तशि त याह यायिद यबर ाडीयशि तकािस ातहयािफरशि तएकदवीह

पौरािणककथाएएकिवचारको य तकररहीहअलगअलगतरीकसवो पककाइ तमालकररहीहमहावर काइ तमालकररहीहफॉमकाउपयोगकररहीहकथाएयज़कररहीहदिनयामदोपरकारकीचीजदोपरललफोसचलरहीहएकहमटीिरयलफोसभौितकपरभावजोचीज़ कीदिनयाहयहएकअजीबदिनयाहउसमपराणनहीहोताजोपराण-शि तहवोइनटि जबलिनगणहएकसगणकीदिनयाहऔरएकिनगणकीदिनयाहसगणकीदिनयाहमदखसकतहजोिफिज़ सकिम टरीबाइलॉजीहमिसखातीहलिकनजोपराण-शि तहवोदखनहीसकतमापनहीकरसकतयजोसगणदिनयाहइसको तरी पिदयागयाहऔरिनगणकोप ष पहमारशरीरकदोभागहोतहएकिदखाईदनवालासगणजसहाथऔरपरदसराहहमारामाइ डमनहमहाथपरकोदखसकतहलिकनमनकोनहीदखसकतहाथपरसगणहएऔरमनिनगणहआहाथपरपरकितहोगीऔरशि तहोगीलिकनमनकोकहगआ माजबआ माचलीजातीहतोशरीरिनजीवहोजाताहहालािकआपउसदखसकतहपरकितहमशारहगीयफिमिननसाइडहस कतमकहगनामऔर पकीदिनयानामपकआगहिनगणकीदिनया

सर वतीऔरपावतीऔरल मीयसबदिवयाहउनकीकहािनयोमउनकाजोमह वपणरोलहवोउनकमलकाउ टपाटसमक प षस यादाहकपयाइसकबारमबताए

फिमिन ट पसदखतोएकमल-फीमलिडवाइडहलिकनअगरआ याि मक पसदखतोजोदवताहोतहितरमितndashबर ारचनाकरतहिव णपालनकरतहऔरिशवनाशकरतहअगरदखाजाएतोइनसबश द मिकरयाहजबदिवयकोदखतहतोसर वती ानसजड़ीहईहल मीधनसजड़ीहईहऔरदगायाकालीशि तसजड़ीहईहयसबस ाहऔर याकरणमस ाभीचािहएऔरिकरयाभीचािहएजोमलफॉमसहोतहवोिकरयासजड़हएहऔरफीमलफामस ासजड़हएहदोन जबिमलतहतभीभाषािनकलतीहऐसवोसमझातहिकदिनयामपरकितमधनह ानहशि तह

तीनदवहबर ािव णऔरिशवउनकीतीनदिवयाहजोशि तका पहndashपावतीसर वतीऔरल मी याितरदिवयाितरमितसबढ़करनहीह

दवताऔरदवीकोआपअलगनहीकरसकतहअलग-अलगपर पराएहोतीहजसश तापर पराममानतहिकदवीहीसबसबढ़करहजबिकव णवमानतहिकिव णसबसबढ़करहहरसपरदायमउनकाफविरटभगवानहोताहआ या ममदखाजाएतोिकसीकोअपयाडाऊनपोिजशननहीदीगईहदवीऔरदवताहमशासाथमरहगयहिशवकअधनारी वर व पमभीिदखताहजहावआधनरहऔरआधमादाकईमिदर मदा प यशादी-शदाद पितकज़िरएइसबारमबतायागयाहजसआपशरीरऔरमनकोअलगनहीकरसकतवसहीदवभीचािहएऔरदिवयाभी

कहतहिकिशविबनशि तशवहइसकबारमबताए

यहउससमयकीकहानीहजबिशवकीअपनीओरिवरि तसदखीहोपावतीउ हछोड़दतीहयकहकरिकउ हपावतीकी यादाज़ रतह य िकवउनकभ तका यानरखतीहकछसमयबादिशवएकआकालदखतहिजसमलोगकाशीजारहहोतह य िकवहाकीभिमऊपजाऊहवपावतीकोलोग कोखानािखलातहएपातहऔरउनसखानामागतहयकहतहएिकउ हउनकीज़ रतह

यिवर तीकहानीहलिकनउसकपीछएकिफलोसौफ़ीहजोअजीवहऔरजोजीिवतहउसमफ़क याहजोजीिवतपराणीहिजसमजीवनहिजसमआ माहउसहमशाभखलगगीयहकहानीभखकीकहानीहिशवजीमहानतप वीहभगवानहई वरहतोउ ह नभखकऊपरिवजयपरा तकरलीहयािनिकउ हभखनहीलगतीयहायदवीकहरहीहlsquoआपमहानहोलिकनबाकीसबआपकजोगणहवोआपजसमहाननहीहउ ह नभखकऊपरकाबनहीिकयाहजोआपकभ तभखहउनकिलएआप याकरग याआपउनकोतपकरनकोकहगयािफरउ हखानादगrsquo

म यकालमहमबड़-बड़स यासीिमलऔरउ ह नकहालोग कोिकइ छाएकरनाछोड़दोऔरमि तऔरमो परा तकरलोऔरत नकहािकयहअ छािवचारहलिकनब च कोतोभखलगतीहऔरवरोतहआदिमय नसोचिलयाथािकविकसीधामजाएगऔरवहावरागीऔरस यासीबनजाएगपरशामकोउ हभीभखलगतीथीऔरत नकहािकजबतकआपखती-बाड़ीया यापारनहीकरोगघरनहीचलपायगाइसबातकोपावतीिशवकोबड़ीसादगीसबतातीह

अ नपणािशवकोसमझातीहिककलाशपवतपरशायदभखनिमललिकनकाशीमआमलोग कोभखज़ रलगतीहतोिजनकोभखलगतीहउनकीसवानहीकरगिशवतोिशवजीकलासपवतसकाशीआकरशकरभगवानबनगएशकरजोलोग कोवरदानदतहऔरखानादतहअ नपणािकचनकीदवीजोखानाबनातीहउनकपितिशवहिजनकोभखनहीलगतीवोखानािकसकिलएबनारहीहिशविभ ातनहजोभीखमागतहलिकनअगरउ हभखनहीलगतीतोवोभीख य मागतहवोअपनभ त किलएमागरहह

एकतरफसवोखानाभीदरहहऔरयभीबतारहहिकभखसबचोिजतनाखानालतरहोगउतनीभखभीबढ़तीरहगीयहलालचकोज मदताहइसम

लालचऔरसतोषकबीचमतालमलकीबातभीहिशवसतोषिकबातकरतहऔरशि तखानऔरदसरीज़ रत कीहमलालचऔरवरा यकबीचकासतलनपानाह

अिधकपरिस हदवीमह याकीकहानीदि णभारतमवहाधािमकउ सवमइसपरनाटकहोतहदवीकइस व पकबारमकछबताइए

दवीमहा मयादगाकीबहतहीपरिस कहानीहदगािजनकीपजाबगालमहोतीहदशहरकसमयदगािजनकीपजागजरातमहोतीहजबगरबानाचहोताहउनकिलएनाथमजगराताहोताहबसतकाउ सवहोताहबसतनवरातराहोताहशरदनवरातराहोताहयहकहानीबहतदरसआईहहमारीकहािनय मअगरआपदखतोिव णपराणलगभग1500सालपहलऔरइसकबाददवीमहा मयाकीकहानीआतीहलिकनयदवीबहतहीशि तशालीहशायदलोककथाओमसिनकलीहईह

कहानीयहिकअसरराजार भाऔरराजकमारीमिहशीकीशादीहईऔरउनकएकपतरहआमहीष-असरजोअपनीइ छासिकसीभीजानवरका पलसकताथामहीष-असरकोबहतसालकड़ीतप याकरनकबादयहबर ाकावरदानिमलताहिककोईदवताअसरजानवरया वयितरदवभीउसनहीमारपायगमहीषअ यिधकशि तपालताहऔरइ दर-लोककसारदवताओकोभीआसानीसहरादताहपरशानइ दरितरमितकीमददमागतहववरदानसिनकलनकाउपायढढ़लतहऔरएकऔरतकीरचनाकरतहिशवअपनाितरशलदतहइ दरअपनावजरअि नएकभालाऔरसयउसदसहज़ारसयोकीशि तदतहराजािहमावनउसशरवाहनक पमदतहऔरिव णदगाकानामइनसबसलसदगाज़बरद तलड़ाईकरतीहऔरमरनवालअसररा स औरहिथय कीस याबढ़तीहीजातीहजगकमदानमपरवशकरनवालाअितमअसरहमहीषलड़ाईऔरभीसगीनहोजातीहमहीषदगापरवारकरनकिलए पबदलतारहताहपरवोहर पकानाशकरदतीहऔरअतमिशवकितरशलसउसकावध

अगरआपदगाकीमितठीकसदखगतोआपपाएगिकवद हनकजसलालकपड़औरगहनपहनहएहलिकनहाथमहिथयारहवोएकभसकोमाररहीहयहएकबहतहीवॉयलटइमजिहसकद यहकॉ स टयहिकजबभोगकिलएभखकिलएहमशाबिलचढ़तीहजसअगरआपजगलकोजलातहऔरखतबनानाचाहतहतोवहवॉयलसहोताहखतीकरतहोतोसारचह कोमारडालतहोसाप कोमारतहोयहवायलसिहसाहीहतोिजतनाभीबोलविजटिरयनयानॉन-विजटिरयनवायलसतोहोगाहीहोगाउससमझानकिलएदवीनयह पिलयाहगह थजीवनजहाखानापरोसाजारहाहजहाधन-धा यस पि हवहािहसाहोगीहीिकतनीिहसाहोगीवोआपकऊपरहआपकिववकऔरआ म ानकऊपरहयहपरकितकािनयमह

जोदवीहवहीदवीपावतीहऔरवहीदगामाहकस

वोबिसकलीइसान कीतरहहहमारभीिकतन पह गब च कसाथअलग पहमाता-िपताकसाथअलग पबॉसजबहमबनतहतोहमारा पबदलजाताहजबहमसवकहोतहतोहमारा पबदलजाताहतोदवी-दवताओकभी पबदलतरहतहइस टोरीकोइसान कऊपरबसिकयागयाहवकोईदसरीदिनयाकीबातनहीकररहहवहमारीिज़दगीकबारमबातकररहहकभीहमग साआजाताहतोहम दर पललतहकभीहमिशवकसमानशात पभीललतह

दवीभगवानसपहलआईथीयाबादम

यहबहतहीपोिलिटकलिववादा पदसवालहयहआ याि मकिवषयहजहापहलकौनआयाndashप षया तरीकभीभीआसरनहीकरपाएगसबइ वलयाबराबरहजोपहलआयाइसकामतलबनहीिकवोबड़ाहयाछोटाहशा तपर परामकहगिकदवीपहलआईथीव णवपर परामकहतहिकिव णपहलआएनचरलिह टोिरय ज़सपछोगतोवोकहगिकमन यकपहलभीपरकितथीऔरमन यकबादभीपरकितरहगीअगरहमपरकितकोिस पमदखतोदवीका व पहउसकापरकितएककनवसकजसीहिजसकऊपरपिटगबनतीहउसपिटगकीिकरयाकोहमनप षका पिदयाहपराण मशि तमाताभीहऔरबटीभीहमातापरकितहतोबटीस कितह

पकहइसिलटरलीनहीलनाचािहएजबलोगिलटरलीलतहतोउसममज़ानहीआताभावभीनहीआताअगरहमइसको पकक पसदखिकवोयासमझानाचाहतहतबमज़ाआताहबर ा डइतनािवशालहऔरयहासबकारोलहिजसमनरहमादाहिशवहऔरशि तह

11

गणशिह दपराणोमसबसपरिस चारहाथोवालहाथीकसरवालहमारगणशहइनकीलोकिपरयताकीवजह याह

गणशएकरह यमयभगवानहकोईयहनहीबतासकतिककबऔरकसवइतनलोकिपरयहोगएगणपितऔरगणशश दवद मिमलतहलिकनहमजानतनहीिकिजसगजाननकीहमबातकरतहहाथीकिसरवालदवताकीिजसकोहमपजतह याउ हीकावणनवद महजबहमकहतहगणपितइसकामतलबहlsquoलीडरrsquoगण काराजागण कालीडरगणजसगणततरिरपि लकगणकामतलबहगगसमहलोग कागटएकजनजाितकाराजावद कपहलिसधघाटीस यताथीऔरवहाहाथीकीमोहरिमलतीथीतोहाथीलोग कोपताथािज हहमगणशमानतहउनकीमितया1500सालपहलहीश हईहऔरवदतो4000सालपरानहतोयपौरािणककालमआतहवोभीलटपौरािणककालम

यहापरहमदखतहिकगणशबहतमह वपणहोजातहइतनमह वपणिक1000सालपहलआिदशकरअपनीिकताबिलखतहिकजसाशवव णवऔरशा तपर पराहोतीहवसहीगणप यपर पराहमतलबलोग कापराएकसमहकवलगणशकोहीपजताहऔरगणशकमा यमसवभगवानकानामलतह

उनकीलोकिपरयताकाएककारणहिकमहारा टरमजोमराठास परदायथासतरहवीशता दीऔरअटठारहवीसदीमिशवाजीमहाराजकबादजबप वाईआईउससमयगायकवाड़हो करndashजोमराठासरदारथइनकइ टदवतागणशथऔरवजहाभीगएगणशकीपजालकगएअबतककवलबरा ण कम तर मगणशथलिकनमराठासघकीवजहसचार तरफगणशकीकहानीउनकिचतरऔरउनकीमितयाबहतपरिस होनलगी

तोगणशकािसफ़नामआताहविदकसलकरपौरािणकिकताब तकपौरािणकसमयकआिखरीिह समउनकामह वबढ़जाताहख़ासकरपशवाओकीवजहसऔरआिख़रमतोबॉलीवडहही

कहतहिकगणशिशवऔरशि तकपतरहपरयभराितदरकीिजएिकवपावतीकपतरहयािशवकपतरह

गणशकोअयोिनजाबोलतहअयोिनजाकामतलबहिजनकागभसज मनहीहआहकहानीयहहिकशि तिशवकपासजातीहऔरकहतीहिकउ हएकब चाचािहएतोिशवकहतहिकमझब चकीइ छानहीहऔरमतोअन तह

मकभीनहीम गातोमझपतरनहीचािहएऔरिशववहासचलजातहशि ततबकहतीहिकिबनािशविबनानायकमएकब चकोपदाक गीिबनानायक-िवनायकवअपनशरीरपरह दीलगातीहऔरिफरसाफ़करतीहतोजोह दीकीउतरनजमाहोतीहउसएकितरतकरकवएकस दरगिड़याबनातीहउसकीवपराण-परित ठाकरतीहऔरिवनायककाज महोताहशि तिवनायककोकहतीहतममरीगफ़ाकीर ाकरोिशवजबवापसआतहतोवकहतहिकमझशि तसिमलनाहवअपनीप नीसिमलनाचाहतहऔरविवनायककोपहचानतनहीहवसोचतहिकयहब चाकौनहिवनायककहतहlsquoख़बरदारकोईअ दरनहीजासकताrsquoदोन कबीचमतभदहोजाताहलड़ाईहोजातीहऔरिशवअपनाितरशलिनकालकरउनकासरकाटदतह य िकवबहतशि तशालीहशि तजबवहाआतीहतोरोनलगतीहयहकहतहएिकआपनमरपतरकोमारिदयािशवउनसपछतहिकउनकायहपतरकहासआयातोशि तउ हकहतीहिकमझआपकीज़ रतनहीब चापदाकरनकिलएम वयकरसकतीहपरकितअपनीशि तिदखातीहिकमझदवताओकीआव यकतानहीहिज़दगीबनानकिलएवकरोिधतहोकरएकबहतउगर पललतीहउ हमनानकिलएिशवकहतहिकविवनायककपराणवािपसकरदगपर तउसकिलएउ हएकनयासरचािहएहोगावअपनगण सकहतहिकजोपहलापराणीउ रकीओरमहकरहएदखउसकासरलआऐउ हिमलताहएकहाथीिफरिशवउसकीपराणपरित ठाकरतहऔरिफरजीिवतकरदतहगणशजीकाशरीरउनकीमासआयाऔरजोसरहवोिपतासआयाहइसिलएविशवकभीबटहऔरशि तकभीयहकहानीबहतिदलच पह य िकइसकहानीमशवपर पराऔरशा तपर पराकािमलनहोताहयहागणशकीवजहसदोचीजहोरहीहजोउगरकालीहवोगौरीका पललतीहघरलबनजातीहऔरिशवजोस यासीहविपताबनजातहगह थबनजातहपिरवतनिह दधममबहतमह वपणधारणाहगणशइसतरहसगह थजीवनकदवताबनजातह

वद मगणपितकवललोग कलीडरहपराण मिशवउ हअपनभ त कलीडरकहतहिज हसबसपहलपजाजायगाजोिशवननामिदयाहऔरजोवदकगणपितहयहदोन श दहतोएकजसलिकनअथशायदअलगहपौरािणकगणपितिशवशि तकबटहऔरवद मिसफलीडरहलोग कलोगइनदोन कोएकमानतहपरहमयक़ीनसकछनहीकहसकत

गणशक पकबारमबातकरतहउनकासरहाथीकाहऔरचहावाहनहतोइसकापरतीकवाद याहऔरबाकीदवताओसवइतनअलगकसह

गणशकाकामहअलग-अलगिवचार कोजोड़नावएकतरफल मीसजड़हएहदौलतकसाथऔरदसरीतरफ ानऔर मरणशि तकसाथभीजड़हएहसर वतीकसाथगणशकीपि नयाऋदिधऔरिसदिधधनऔर ानसजड़ीहईहउनकिच हजोहवइनसबचीज कापरतीकहहाथीजोहवएकतरफधनकापरतीकहवहएकमहगाजानवरहवहशि तसजड़ाहआहलिकनहमयहभीकहतहिकहाथीकीया ा तबहततज़होतीहतोवहसर वतीकसाथभीजड़ाहआहउनकीजोत दहवोएकसाहकारसजड़ीहजोिदनभरबठकरअपनाधन

सभालतारहताहऔरबरा णसभीजड़ीह य िकवभीबठरहतह( ान)उनकहाथमअकशहोताहजोएकबड़औरशि तशालीजानवरजसहाथीकोध कादनऔरखीचनकिलएइ तमालहोताहदसरहाथमपरशक हाड़ीहोतीहजोपरतीकहसम याकोछोटाकरकउससलझानकीएकऔरहाथमउनकपासधागाहोताहजोस लषणकापरतीकहमतलबिवचार कोजोड़नकातोगणशतोड़तहऔरजोड़तभीहजोएकबदिधजीवीिस ातहयहबहतिदलच पहिकहमारदशमजहाइतनीखतीहोतीहवहाउनकावाहनहचहाजोिकिकसानकासबसबड़ाद मनहचहासम याओकापरतीकहिजसकोदबाकरगणशवशमरखतहउनकपटपरनागकावासहोताहजोिकचहकाशत हपर तदोनिशकारीऔरिशकारगणशकपाससखसरहतहस पचहकोनहीखाएगाऔरचहभीिकसानकगहकपीछनहीजाएगा

यसबिवचारगणशसजड़हिकसीिफ ममअगरबहतसारिवचारएकद यमहऔरबहतकछहोरहाहपरतीका मकतरहसndashद यकआगऔरपीछndashतोवहद यबहतपरभावशालीबनजाताहवसहीकलािवचार कोपरभािवतकरतीहसारदवी-दवताओमसबस यादापरतीक ससबिधतहगणशइसकीवजहसउनककई पहऔरभ तउ हकसभीिदखासकतहिशवयािव णकीतरहभीndashआजकलवस फ़ीलतभीिदखतहगणशकायहआकारहीनगणबहतमह वपणहयहीउ हइतनालोकिपरयबनाताहआजकलउनकीत दकोभीिस स-पकऐ ज़सबदलिदयागयाहजोसहीनहीह य िकत दधनकोआकिषतकरतीह

गणशिजनकोिव नहताऔरिव नकतादोनोकहतहजोकएकदसरकिब कलिवपरीतगणहयहकसाहआ

गणशकीपौरािणककालमपरिसदिधबढ़ीउससपहलशायदलोगहािथय सडरतथ य िकखतीमएकम तहाथीबहतहीख़तरनाकजानवरहोताहऔरइसवजहसआमआदमीकोजगलीहाथीसडरलगताहलिकनजोघरलहाथीहोताहवोबहत यारालगताहऔरवहकामकाहोताहवहराजाकापरतीकभीहय िकराजाहाथीपालतथइसिलएहाथीकसाथलोग काबहतदोहरािर ताहोताह य उससडरभीलगताहऔर यारभीआताहयहभावगणशकीमितकसाथभीजड़ाहगणशपहलऐसगरामदवताथिजनसलोग कोभयलगताथाउ हहािथय कोदररखनकिलएपजाजाताथाधीर-धीरजबविशवशि तल मीसर वतीकसाथजड़गयतोवसौभा यऔरलाभकदवताबनगएविव नहरताबनगएिज हसबअपनघरलानाचाहतहहमइसीिलएआजकलगणशकीपजाकरतहतािकहरजगहसमदिधहोसफलतािमलऔरधनपरा तहो

वभवपणलकाकराजाकबरकोगणशनिवनमरताकापाठपढ़ायाइसकहानीकाअथ याह

कहानीकअनसारलकाकराजाकबरअपनीधन-स पि कापरदशनकरनकिलएगणशकोउ चतमभोजनपरोसाकछही ण मगणशसाराभोजनसमा तकरगयऔरभोजनआयोिजतिकयागयापरगणशवोभीसमा तकरगयतथाऔर

भोजनकािनवदनिकयाराजाकबरअपनरसोईघरसभोजनमगवातगयगणशइतनभखथिकभोजनकसामनआतहीसमा तकरदतथकछहीसमयकप चातराजभवनकीरसोईख़ालीहोगईऔरआस-पासकनगर सऔरभोजनकापरबधिकयागयापरशीघरहीवहसाराभोजनभीख़ महोगयाअतःराजाकबरनगणशकसामनहाथजोड़औरकहािकउनकपासऔरअ ननहीहयहसनकरगणशबहतदखीहएउ हबहतभखलगीथीथक-हरराजाकबरिशवकपासगयउ ह निशवस मामागीऔरइसघोरसम याकासमाधानपछाम कराकिशवनकबरसकहािकयिदउ ह नस चीशर ासभोजनपरोसाहोतातोगणशकबकसत टहोगएहोतपर तराजाकबरनकवलअपनधनकिदखावकिलएभोजनकाआयोजनकरवायाथाऔरिजसपरकारराजाकबरकीधनकीभखनहीिमटतीउसीपरकारगणशकीखानकीभखभीनहीिमटतीपरयिदवो दयसगणशजीकोकछभीअपणकरगतोगणशकीभखतर तिमटजाऐगीराजाकबरकीरसोईघरमकवलकछचावलकदानबचहएथइ हपकाकरजबगणशकोपरोसातोएकही णमगणशकीभखिमटगईपरस नहोकरगणशनराजाकबरकसामनअपनाआभारपरकटिकयाऔरइसपरकारलकाकराजाकबरनएकअम यसबकसीखा

यहकहानीसमझनकिलएपहलयहदखनाचािहएिककबरऔरगणशदोनमोटहयहदोन य मितहजसलािफ़गब ाहोताहय मितपारपिरक पसधनसमदिधएवसतोषसस बि धतहसमदिधऔरसतोषअलग-अलगभावहसमदिधधनऔरसामगरीआरामसऔरसतोषसखऔरशाि तसजड़ाहआहएकहोतोज़ रीनहीिकदसराभीहोगाइसकहानीकायहीमतहिककवलभोगयाभौितकआरामससतोषनहीहोताजानवरऔरमन यमयहीफकहिकजानवरकाजबएकबारपटभरजाएवोसत टहोजाताहलिकनमन यकलकीभखकबारमसोचसकताहउसकअगलिदनकीदसज म कीभखकबारमसोचसकताहndashमन यकीभखकाकोईअतनहीहकहानीमगणशकीतरहमन यकोिजतनािमलगावोसबलताहीरहगालालचकरगागणशयहीबतानाचाहतहिकिशवकपासखानायापसानहीहपर तसति टकारह यहइसिलएिशवकानामहकामतकाजोभखऔरइ छािमटाताह

गणशकीपजाकोईभीकायश होनकपहलकरतहवोइतनपरिस औरमह वपणहमगरपरदशमभगवानिशवयाभगवानिव णका थानउनसऊपरहऐसा यो

िह दधमिकसीएक तरोतसनहीआताअलग-अलगरा तहऔरवोएकदसरसिमलभीरहहएकमितरमितकीसक पनाहndashबर ािव णऔरिशवएकमगणपतयपर पराचलतीहऔरएकगणपितकोशवऔरशा तजोड़तीहयहसचहिकगणशकानामहरपजामपहललतहपरपरीतरहसस यनहीहिशवपराणयािशवकथाओमदखतोकहतहिकिशवनगणशकोवरदानिदयाथािकहरपजासपहलत हारानामिलयाजाएगाशवपर पराकलोगयकरतहपरव णवपर पराकलोगयहनहीमानतवहमशािव वकसनाकानामलतहजोउनकगणकनताह

िनयमहरजगहअलग-अलगहोतहपर तआजकललोगसबचीज़ कोसम पकरनाचाहतहएककरनाचाहतहहमिविवधताअसिवधाजनकलगतीहहमहरसवालकाएकजवाबचािहएहरदवताकाएकिनि चत थानचािहएजोिकममिकननहीहसमयमबदलावआतारहताहगणशकीभिमकाक ाराऔरउसमहएबदलावसयहिदखताहिकहमारभारतीयसमाजमिकतनापिरवतनआयाहजसिकसाऊथई टएिशयामभीगणशकीमितहपर तवमगलमितनहीहोतीवहाकईबारयहदखनकोिमलगािकगणशकीमितकसाथमानवखोपिड़यारखीहईह य िकवततरकदवताहजो1000सालपहलभारतसवहागएथयहउनकाएकभयानक व पहिशवकाएकिचतरहिजसकानामगजानतकाहndashहाथीमारनवालागजासरजोउसकाचमड़ालकरनाचतहगजासरऔरगणपितमकोईस ब धहयहनहीमालमपर तऐसाममिकनहिकवहाकोईकहानीहोएकऔरिचतरहजहािशवगणशकोअपनीगोदमिलएबठहशायददोन कबीचकभीद मनीयालड़ाईरहीहोगीिकसीसमयमऔरधीर-धीरआपसमसहनशीलताआगईऔरनकारा मकस ब धसकारा मकबनगया

पराणकइितहासकोदखकरभारतकलोग कामनोिव ानसमझमआताहयहभीिदखताहिकिह दधमबाकीधमोसअलगह य िकवहऔरगािनकलीिश टहोरहाहनसिगक पसबदलरहाहमबईमअबगणपितकाएकनयाहीपहऐसा पजो100सालपहलनहीथाndashकहासआया

यहसब वयभहपर पराकाअगहमतलबभ त कीइ छासजागरतहईपर पराऔरजसभ त कीइ छाबदलीउनकअनभवबदलवसहीपर पराबदलीउनक पबदलनलगकहािनयाबदलनलगीिवचारभीबदलनलगइसिलएितरमितआजगणशिजतनीपरिस नहीह

12

अ तर-श तरकहतहहमअपनीिज दगीशाि तपवककाटनीचािहएअिहसाकमागपरचलनाचािहएपरजोदवीऔरदवताहहमशाय किलएतयाररहतहउनकहाथोमहमशाअ तररहतहतोइसपर परिवरोधका यामतलबह

जबदवीदवताओकीमितयाबनाईग हज़ार सालपहलतोश तर कामतलबअलगहोताथायिदआपआिदमानवकोदखगवोजगलमरहताथापड़-पौधऔरजानवर कबीचअ तरकिबनावोजीनहीसकताथा य िकअ तर कोवहिशकारऔरखानाएकितरतकरनकिलएइ तमालकरताथाऐसदखतोअ तरअसलमसाधनथिज़दारहनकिलयखरउससमयकछथानहीकवलउसकहाथमअि नथीइनकिबनाहमजीनहीसकतहमखतबनानाहतोहमअ तरचािहएहलचलानाभीएकअ तरइ तमालकरनाहअगरआपकोएकखतबनानाहतोपड़ कोकाटनापड़गाउसकिलएभीअ तरतोचािहएअगरआपखानापकारहहतोअगरआपदखहमारखानाबनानकाजोतरीकाहउससभीअ तर काउपयोगहोताहकाटत-पीटतहयापीसतहयसबकायिहसकहोतहउपकरणतोिजदगीमज़ रीहोतहइनकिबनाहमजीनहीसकत

हमधीर-धीरआिदमस यतासकिष-परधानस यताकीओरबढ़हमनखतीकीघरबनाएधानऔरपसाइकटठािकयाऔरअपनखानकीबोरीकोबचानकिलएअ नागारबनायऔरिकलबनायऔरअपनकोबचानकिलएश तररखनश िकयाअ तरऔरश तरहमारीस यताकिलएज़ रीहइसिलएदवीदवताओकपासभीकोईनाकोईअ तरहोतहिशवकाितरशलहनमानकीगदाऔरिव णककईअ तर

ितरशलकहासआयाइसिकसनबनायाऔरयहिशवकाअिभ नअगकसबनगया

यहएकिम टरीहरह यह य िकितरशलकोिकसीनबनायानहीिशवअन तकालसहव वयभहऔरितरशलकसाथपदाहएndashवहहमशासहतोयहएकपकह य िकिशवकसाथजोतीनचीजजड़ीहndashउनकीतीनआखउनकबलक

तीनप औरभभतकीमाथपरतीनरखाएndashतोउनकअ तरमभीतीन लडवालाशलहितरशलकहतहिकशायदयहसारीचीजितरलोकदशातीहndashवगलोकभलोकपाताललोकभगवदगीतामयहतीनगण ससबिधतहndashरजसगणतमसगणऔरस वगण

पौरािणककथाओमकवलिशवनिसफ़एकबारअपनाितरशलइ तमालिकयाहअधक-असरकोमारनकिलएजोर त-बीजजसाअसरथाउसकर तकहरबदकिगरतहीएकऔरअधककाज महोताथािशवनउसअपनितरशलसभदरखाथाजबतकउसकासाराखननहीिनकलगयाअधकनिशवकीआराधनाकीऔरएकऐसाऋिषबनायािजसकशरीरमएकभीबदखननहीझाउसकासाराग दाख़निनकलगयािशवकितरशलकस पकमआनकबादवहिशवभ तबनगया

लिकनिदलच पबातयहहिकिशवऔर यादातरदवीदवताओकासबधधनषकसाथहइसआपिलटरलीभीलसकतहोिकधनषऔरबाणथयाउसमटाफ़र पककीतरहसधनिव ाकािर तायोगशा तरसहिजसममानिसकएवशारीिरकअनशासनकीआव यकताहोतीहधनषमपर यचाचढ़तीहndashजसारामनरामायणमकहाहndashअगरि टरग यादाटाइटहोगीतोवहटटजाएगीऔरअगरढीलीहोगीतोउसकाकोईफ़ायदानहीहतोवसहीहमारामनहोनाचािहए यादाटाइटनही यादालज़भीनहीतोअगरबल डमाइडसतिलतिदमाग़होगातभीआपबाणचढ़ासकतहोऔरउसखचकरिनशानाभीलगासकतहोतोवहिस बलऑफफोकसबनताहयह यानकायाधारणाकापरतीकबनजाताहयहाधनषकमा यमसयोगकिनयमसमझाएजारहहशायदइसिलएधनषबहतपरिस ह

िशवकाएकनामहlsquoिपनाकीrsquoिपनाकउनकधनषकानामह य िकिशवहतोसबकछबहतबड़ाहndashउनकधनषकाजोशा टहवहम पवतऔरजोि टरगहवोशषनागनाग कराजाहवोशा टबर ा डकीधरीकापरतीकहऔरसापकाि टरगसमयससबिधतह य िकवहहमशाआगबढ़तारहताहndashभतसवतमानमऔरभिव यमndashऔरअपनी वचासमयकसाथबदलतारहताहइसिलएिशवकहाथ मदोन समयऔरबर ा ड( पस)ह

तीनअसरहिव नमालीताराकाक औरवीरयवनएकसगउ हतरीपरा-असरबलातहवएकहीतीरसमारजासकतहअगरवएककपीछएकखड़ह िशवितरपरा-असरकोअपनजादईधनषिपनाकसमारदतहऔरअसर कतीनलोकसमा तकरदतहउनकातीर वयिव णहउनकारथभलोकहऔरउसकपिहयसरजऔरचादचारवदघोड़हऔरबर ासारथीहपरअसर कोमारनकबादउ हइतनादखहोताहिकवमाथपउनकीराखतीनरखाओमलगातहयहएकज़बरद तकहानीहएकजादईरथऔरधनषकीपरयहाितरशलनहीह

िव णिशवकतीरबनतहइसकहानीमपरउनकपासबहतसअ तरहतोपर नहिकउनकइतनसारअ तर योह

जसहमकहतहिकबर ािकरयटरहरचयतािशविड टरॉयरहन टकरनवालऔरिव णिपरसरवरहपालनवाला

जोपालनकरतहजोसर ाकरतहजोसोसाइटीकोमनजकरतहवहहिव णउनकपासइसिलए यादाअ तरहऔरइनसबअ तर कनामहndashजस

सदशनचकरयहबहतपरिस हवहउनकीउगलीमतज़ीसघमताहवारकरताहऔरवािपसआजाताहउनकहाथमगदाहकौमोदकीएकतलवारहिजसकानामहन दकऔरएकधनषहिजसकानामहसारगएकिव णकानामहसारगपानीजोहाथमसारगधनषपकड़ताहजसिव णकअलग-अलगअवतारहवसअलग-अलगअ तरह गजसपरशरामकहाथमक हाड़ीहोतीहिजसकोपरशकहतहरामकजान-मानधनष-बाणहइसिलएउनकानामएक-बाणीभीहइसकामतलबहिकवोिजनकपासएकबाणहफोकसहक णकसाथहमदखतहिकउनकपाससदशनचकरहलिकनबािकसारअ तरभीहक णकोपणावतारकहतह य िकविव णकपरअवतारहकि ककअवतारमनदकतलवारहोतीह

हरदवीऔरदवताकाअपनहिथयारकसाथएकखासिर ताहोताहइदरकवजरकबारमबताय

कहानीयहिकएकवतानामकाअसरथािजसनइ दरकािसहासनछीनिलयावताकोवरदानथािकवोिकसीलकड़ीयाधातकबनअ तरसपरािजतनहीहोगाइ दरिव णकपासजातहजोउ हएकतप वीदधीचीऋिषकपासलजातहऋिषबहतसमयसतप याकररहहोतहऔरउनमएकशि तहोतीहिव णककहनपरवअपनशरीरका यागकरदतहऔरवजरउनकीहडिडय सबनताहजोिकसीभीअ तरसअिधकशि तशालीहऔरजोअ तमवताकानाशकरगा

शायदयउसकालकीकहानीहजबहडिडय सऔरप थर सअ तरबनातथशायदयकहानीआयवदकबारमह य िकआयवदमयहिकऐसऋिषथजोतप याकरतथऔरउनकपासअपनीिस ीहोतीथीउसकीवजहसउनकशरीरख़ासहोतथndashउनकीमासपिशयाऔरहडिडयाबहतशि तशालीहोतीथीउनकीहडिडयाइतनीताकतवरथीिकवोलोहसभी यादाशि तशालीथी

गयाशहरिबहारमगयाndashअसरकनामपहिजसनतप याकरकअपनाशरीरइतनाशि तशालीबनािलयाथािकिभ न-िभ नपरकारकअ तरउसकीहडिडयऔरमासपिशय सबनजोिफरदवीदवताअपनसाथलगएयकहािनयाएकतरहसयोगआयवदतपऔरअ तरकोआपसमजोड़तीह

यहकहानीवरा यभावऔरआ म-बिलदानकोभीदशातीहदवतादधीचीकीहडिडयामागतहऔरवददतहतोऋिषय कोइतनामोहहीनहोनाचािहएिकवअपनीहडिडयाभीदसकइसतरहवजरइदरकोदानमिदयागयाथा

याइनवजरोकाकोईम यफ चिरगयिनटकोईकारखानाथाइ हकौनबनाताथा

िव वकमािश पकार कदवतासारअ तर-श तरबनातथएककहानीहिकउ ह नसरजकाएकअशिनकालकरसदशनचकरबनायाथाअलग-अलगपराणमअ तर-श तर क तरोतअलगहोतहमहाभारतमजबखाडवपर थकोजलाकरराखकरदतहतोअि नदवइतनखशहोजातहिकवसबपाडव कोउनकसारअ तरददतहएकऔरकहानीमअजनिशवसपराथनाकरतहिकवउ ह

पशप तरदद

धनष-बाणदवीऔरदवताओकबीचइतनपरिस योह

उसज़मानमशायदयएकबड़ाइनव शनआिव कारथाप थरयाभालतलवारसआपदसयाबीसफटहीपहचसकतथपरधनष-बाणसआपकीपहचबढ़जातीहलोग कोलगािकशायददवीऔरदवताइसकपीछथइसअ तरकाअसरबहतरहाहोगाजसहमारज़मानममोबाइलफ़ोनपरयहएक पकथाजसकामदवकाधनषबहतफमसथाकामदवकधनषग नसबनाथाऔरउसकीतारिततिलय औरमधमि खय सबनीथीबाणउसकफल सबनथवोभीय करतथऔरहमनउनकोभीवायलटउगर पिदयाहिशवरामिव णऔरदवीndashसबकपासधनष-बाणह

भगवानबर ानबर ा तरबनायाथाइसहमपौरािणकभारतका यि लयरवपनपरमाणअ तरकहतह यायसचमइतनाशि तशालीथा

ऐ चलीहमपतानहीहपराणतोहज़ार सालपहलिलखगएऔरइनकहािनयमकहतहिकदवीदवताअ तर मशि तफकसकतथमतर कमा यमसमतरकोबहतशि तशालीऔरमह वपणसमझाजाताथाजसरामनअि नवायजलसबकीशि तयाअपनश तर मडालदीथीरावणकसगय मउ ह नअलग-अलगपरकारकअ तर कापरयोगिकयाहकहतहिकदव कीशि तयाभीअ तर मडालीजासकतीथीजसबर ा तरनरायणा तरव णवा तरशवा तरप पा तरऔरबहतसइनकबारमिव तारसिलखागयाहख़ासकरमहाभारतम

महाभारतमएकऐिपसोडहजबय ख़ महोजाताहतोअ व थामाबचाहोताहअ व थामादरोणाचायकाबटाहऔरकौरव कीतरफसवहीएकयो ाबचाहवोबर ा तरकाइ तमालकरकउ राअिभम यकीप नीकगभमजोब चाहउसमारनाचाहताहउसरोकनकिलएअजनभीबर ा तरछोड़तहअबतककवलएकहीबर ा तरकाएकबारमइ तमालहोताआयाथादोबर ा तरछोड़नसदिनयाकािवनाशहोसकताथापहाड़िपघलसकतथवालामखीफटसकतथndashधरतीख़ महोजाती यासकहतहिकतमअपनअ तरकोवापसललोवापसलनकीशि तयो ाओमहोतीथीअजनबर ा तरवापसबलालतहलिकनअ व थामानहीकरसकततोक णउसकोरोकतहऔरअ व थामाकोशरापदतहिकवोकभीनहीमरगऔरउनकसारघावकभीनहीभरगअ व थामाकोअ तरिज़ मदारीसनहीइ तमालकरनकिलयशरापिदयागयायहापरसदशयहहयहनहीिकपरमाणहिथयारथबि कयिकहमिज़ मदारथयानही

13

पिवतरजानवरमिदरोमहमदवीदवताओकमितयोकसगजानवरोऔरिचिड़योकीमितयादखतह यायसारजानवरउनकवाहनह

इसककईकारणहपरानज़मानमअलग-अलगलोगअलग-अलगचीज़ कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथयापशओकीपजाकरतथपि य कीपजाकरतथकोईपानीकीपजाकरताथाधीर-धीरजसधमऔरस परदायकािवकासहोनलगामिदरऔरगावबननलगसभीपशप ीदवपड़पौध-सबमिदर मआनलगएक-एकदवताकसाथएकपशयाएकप ीकोजोड़ागयाहकहािनय महमइनकोवाहनकहतह य िकइनपरयातराकीजातीह

यासबदवीदवताओकवाहनहोतह

हाहरदवीदवताकावाहनहोताह य िकवटरवलकरनापसदकरतहपरचलनानहीकर णकाप ीहग डव णकपासमगरम छहइ दरकाऐरावतहाथीहदगाकाबाघहईशानकासफ़दबलहआिद

िशवकीगदनपहमशानागिदखातह यानागउनकावाहनह

नहीनागउनकावाहननहीहवहएकिच हहजोउनकसाथजड़ाहआहजसकईदवीदवताओकसगहउनकावाहननदीबलहिशवकमिदरकसामनआपहमशाबलदखगकछआभीदखगलिकनकछआउनकावाहननहीहवन दीकऊपरबठककाशीसकलाशपवतयाकहीऔरभीजातहउ हवषभनाथकहतहवषभकामतलबहबलतोबलकऊपरनाथबठहएह

अगरआपदखतोवाहनकवलवाहननहीहातावहदवीदवताकीपरकितकासचकभीहोताहजसिशवबहतहीइिडपड टभगवानहवोतप वीहवरागीहवोअपनीदिनयामरहतहआपउनकोपरीतरहसगह थनहीकरसकतवसहीबलकोपरीतरहपालतनहीकरसकतउसकिलएउसकोनपसकबनानापड़ताहउसकबादउसकोबलगाड़ीयाहलकिलएइ तमालकरसकतहपरगायकसगनहीजोड़सकतउसकिलएजगलीबलचािहएतोजगलीबलिशवसजड़ाहोताह

िशवकावाहनकछआनहीहतोकछआिकसकावाहनह

नदीकसामनहमशाकछआरखाजाताहऔरवहायहयोगकािच हहजसकछआअपनचार परअदरकरलताहवसहीयोगीअपनइिदरय कऊपरकाब

रखताहकछआवाहनहदवीयमनानदीकाऔरगगाकावाहनमकरहोताहndashआधामछलीऔरआधाहाथी

बर ाकावाहन याह

हसहोताहकलडर मराजहसिदखताहहसअलगहोताहहसहमारिमथक मबहतमह वपणिच हहोताहहसऊपरसहमशाशातिदखताहलिकनअगरआपपानीकीनीचउसकोदखगतोउसकपरलगातारचलतरहतहतोअसलमवोबहतमहनतकररहाहलिकनवोलगताशातहवहपानीकीएकबदअपनपखपरिगरननहीदतावसहीजोतप वीहोताहउनकामनिवचिलतहोताहलिकनहमिदखतशातहउनकोअपनीओरकछनहीखीचतासफलतादभा यसखदखसबमवोशातरहतहहमशाकामकरतरहतहइसिलएहसकोहमशाऋिषय कसाथजोड़ाजाताहशायदइसिलएबर ाकसाथभीजड़हएहहालािककहािनय मवहसजसनहीहोतबहतहीपरशानरहतहतोशायदबािकभगवाननकहािकआपहसरिखएतािकआपकछसीखसको

िव णकावाहनग ड़हलिकनवोजबआरामकररहहोतहतोहमशाशषनागकऊपरलटहएिदखाईदगग ड़कोचीलसमझाजाताहपरवो यादातरबाज़होताह4000सालपहलविदककालमजबकाफ़ीजिटलय होतथउससमयकहािनया यादानहीथीपररीित-िरवाज़ यादाहोतथएकअन ठानहोताथािजसकानामहअि न-चयनndashउसममडपहोताथाएकप ीकआकारकायहअि नक वगजाकरअमतलानकिलएहोताथायहअन ठानहमविदककालसिमलताहऔरधीर-धीरपराण मभीयहकहानीआजातीह

एककहानीहिजसमक यपमिनकीदोपि नयाथीएककद औरएकिवनताकद सनाग काज महआऔरिविनतासग ड़काज महआयदोबहनहमशालड़तीरहतीथीएकबारउ ह नएकशतलगाईउ चाशरवनामकएकघोड़परजोसफदरगकाथाकद नकहावहपरासफ़दनहीहऔरउसकीपछकालीहिवनतानकहावहपरासफ़दहउ ह नशतरखीिकजोभीहारगावोदसरकीदासीबनजाएगीकद अपनकालनागब च सकहतीहिकतमउसकपछपलटकजाओदरसलगगािकएकसफदरगकघोड़कीकालीपछहवोछलसजीतजातीहइसकीवजहसिवनताकद कीदासीबनजातीहउसबहतबरालगताहऔरवोइसबधनसमि तचाहतीहतोकद कहतीहिकअगरतममरब च किलएअमतलकआओगीतोमत हम तकरदगीिवनताअपनबटग ड़सकहतीहिकवोअमतलकरआएग ड़ वगजातहइदरकसाथयकरतहऔरअमतलकआतहनाग किलएवोजानतथिकअगरनाग कोअमतिमलगयातोबहतताकतवरहोजाएगतोवोनाग कोकहतहिकवनहाकआएlsquoमअमतलकरआयाह उसकबादमआपकिलएपरोसताहrsquoनागनहानजातहतबवोइ दरकोअमतवािपसलौटादतहजबनागअमतकबारमपछतहतोवोकहतहिकइदरउसवािपसलगएउ ह नउनसपछािकतमनरोका य नहीउ ह नजवाबिदयािकतमनबतायानहीमझरोकनकिलएमनकहाथािकमअमतलकआऊगातोमलआयातोअबआपकोहमछोड़नापड़गातबउनकी

माताकोमि तिमलतीह

िव णयदखरहहोतहऔरकहतहिकतमअमतकोधरतीपरलाएअपनीच चपररखइतनपरशानीझलकरलिकनतमनएकबारभीउसनहीचखाग ड़नकहािकमझउसकीइ छानहीथीमझतोकवलअपनीमाकोमि तिदलानीथीमनवोकरिदयािव णनकहाlsquoत हारमबहतशि तहतममोहमायाकजालमनहीफसततममहानतप वीहो यातममरसाथरहोगrsquoग ड़कहतहिकएकशतहमवाहनबनगाndashमआपकनीचरहगालिकनआपकोमझऊपरभीरखनापड़गािव णसोचतहिकमयहकसक िफरअपनरथपरएक वजलगातहिजसपरग ड़कािच हहोताह

सर वतीकावाहनhellip

वोभीहसहबर ाऔरसर वतीदोन हसपहोतहअगरआपिमिनएचरलघपिटग यानसदखगतोकभी-कभीवबगलपरभीबठतीहबगलाएकागरताकीिनशानीहअलग-अलगपरािणय सअलग-अलगधारणाएिनकलतीह

व णोदवीकावाहनशरहपरदगामाकाकौनसाहndashशरयाबाघ

बगालमहमदगाकावाहनशरिदखाईदताहपजाबकीतरफउ हशरावालीकहतहपरउनदोन दिवय कोएकहीमानाजाताहभारतमशरऔरटाइगरकबीचमबहतक यजनहअिफ़रकाकशरबहतबड़होतहगीरजगलमशरइतनशानदारनहीहोतबड़ीिब लीजसहोतहऐिशयिटकलायनइतनाताकतवरनहीहोताथालिकनपरीदिनयामशररॉय टीकापरतीकहचायनामलायननहीहलिकनउनकयहाभीराजाकापरतीकहिसगापरकामतलबहिसहकाशहरलकाकझडपरलायनकापरतीकहदगाराजाओकीदवीहराजाकीग ीकोहमिसहकाआसनndashिसहासनइसिलएकहतह

दसरीओरबाघपरभारतमआदरणीयहस कतमउस यागरहकहतहवोअपनब च कीबहतदखभालकरताहइनबड़ीिबि लय कोअपनब च कायानरखतहएदखनाबहतसदरद यहोताहतभीदवीकोहमशािब लीकपिरवारकसाथजोड़ाजाताहशरयाबाघरा यपरिनभरकरताह

आपनिब लीकबारमबताया याक भीिकसीकसाथजड़हएह

िशवकदो पहोतहएकशात पहोताहएकउगरग सल पहोताहशातपनदीबलकसाथजड़ाहआहऔरउगर पभरवक कसाथजड़ाहआह

भरवहमशाक कसाथिदखाईदतहमिदर ममहाकाल वरकीमितकसाथभ कताहआक ाहोताह

ल मीकीछिवकसाथउ लकीफोटोदखीह यावोउनकवाहनह

उ लकसगल मीबगालउड़ीसाऔरदसरपरबीरा य मिदखाईदतीहपरयहसाफ़नहीहकछलोग कामाननाहिकउ लअल मीकािच हहअल मील मीकीबहनहजोिहसाऔरलड़ाईसजड़ीहईहदसराहिकउ लचहपकड़ताहचहकीवजहसधन-धा यन टहोताहइसिलएउ लकोरखागयाह

य िकल मीधनकीदवीहपरवहउनकावाहननहीह यादातरलोगल मीकोगजवािहनीकहतहजोगजहाथीकऊपरबठीहईहयादोसफ़दहाथीकसगजोउनकादधसअिभषककररहहोतहऔरउनकीसडउठीहोतीहतोउनकावाहनहाथीहोसकताहकछलोगकहतहिकजबवउ लपरआतीहतोअशभहोताहऔरहाथीपशभहोताह

हािथय कोकिवबादल क पककीतरहइ तमालकरतहऔरगजवाहनिवशषमह वरखताह य िकराजाओकावाहनहोताथाइदरभी वयहाथीऐरावतपरयातराकरतहउसकछदातहोतहऔरसातसडहोतीहइ यािदसयकारथहिजसमसाथघोड़होतहचदरकारथिहरण सखचाजाताहndashस ताकलॉज़कीतरहकामबहतमज़दारहवतोतपरबठतहऔरउनकीप नीमनापरतोता-मनाहमारीकहािनय मफमसहयदोन काम-शा तरकदवी-दवताह

कहाजाताहिकदवीदवताकपशप ीजोहोतहवोअसरहोतह यायहसचह

कछकहािनय मऐसाकहागयाहजसिकतिमलनाडकीतरफम गनकीकहानीफमसहम गनकाितकयकाएक पहndashजोिशवकबटहकहतहिकउ ह नताड़का-असरकोमारनकबादउनकछोटभाईसरपदमनपरहमलािकयाथामरतसमयउसनम गनसमाफ़ीमागीम गननउनकोमाफ़ीददीऔरकहािकतममोरका पललोतममरवाहनबनोगइसकहानीममोरएकअसरह

कछकहािनय मिदखातहिककाितकयशरपरबठह य िकवोमगलरािशकसाथजड़हऔरमगलहमशाय कसाथजड़ाहोताहकाितकयभीकमाडरथइसिलएउनकसाथकभी-कभीशरभीहोताहऔरशरभीअसरमानाजाताहिजसकोकाितकयनहरायाथा

गणशकाचहाभीअसरमानाजाताहिजसगणशनपकड़रखाहतािकवोधानकोनाखाएऔरिकसान कोतकलीफ़नाहोऔरकहािनय मखासकरमहारा टरमगणशकोमोरकसाथजोड़ाजाताहइसिलएlsquoगणपतीब पामोरयाrsquoकहतहयामोर वरभीकहतहिजसकामतलबमोरकभगवानहमोरभारतमबहतपरिस हय िकबहतसदरहोताहसारदवीदवताउसकसाथजड़नाचाहतहकलाकितयमसर वतीकसाथभीनज़रआताहगौरीपजामगौरीकोमोरपखिदयाजाताहक णभीअपनमकटममोरकापखलगातहउनकोमोरमानागयाहरासलीलामगोिपयामोरनीहोतीहमोरप ष वकापरतीकहइसिलएइतनाजानाजाताह

क णकसाथगायकीछिविदखतीहवोउनकावाहननहीह

नहीवाहनहमशानरहोगामादाकभीनहीहोगीबिलकाजानवरभीकभीमादानहीहोताशरभीटाइगरसनहीहोताभसायमराजकसाथजड़ाहआहक णकसाथनहीभसाम यकीतरहबहतहीिज़ ीऔरस तजानवरहोताहसीधीलाइनमचलताहयमराजभीभसकीतरहसीधीलाइनमआपकीतरफआरहहिजससमयसआपकाज महोताहएकिदनवआपतकज़ रपहचजायग

रामकावाहनकौनसाह

िव णकवाहनग ड़हपरजबवअवतारलतहतबउनकाकोईवाहननहीहोताक णकाभीवाहननहीहलिकनउनकीकहािनय मकभी-कभीवग ड़कसाथिदखाईदतहकहतहक णिव णहीहजबइदरक णकीमददमागतहतोग ड़उनकावाहनबनताह

मज़दारबातयहहिकिजसग ड़परक णबठतहवोतोतकीतरहहराहोताहजोकामदवकावाहनहक णरोमिटकभगवानहइसिलएयसबधह

हनमानरामकवाहननहीह

हनमानउनकभ तहउनकिमतरहउनकभाईहलिकनउनकवाहननहीहवाहनऔरदवताकासबधअलगहोताहलिकनरामायणमजबरामरावणकसाथयकरतहतोकभीइदरकरथपरकभीहनमानककधपरहोतहऔरल मणअगदककधपरहोतहकईिचतर मरामऔरल मणदोन उनकक ध पबठहएहऔरवउड़रहहलिकनहमहनमानकोवाहननहीमानगवो वयभगवानका पिशवका व पमानजातह

यािकसीदवीदवताकाअजीबवाहनह

हकबरकाजोधनकदवताहऔरय कराजाहउनकानरवाहनहndashनरमतलबइसानवाहनकीतरहहवोइसान परटरवलकरतहबाकीसबदवतापशओपरचलतहयहमज़दारबातह

दसरीहचामडािजनकाबहतहीभयानक पहउनकपरशरीरपहमशािब छहोतहऔरउ हपरतवािहनीकहतहवभत परयातराकरतीहरातमवोबहतडरावना पह

14

गगालोगगगामनहातहअपनपापधोनकिलएगगाकोइतनामह व योिदयाजाताह

िहदओमयहमाननाहिकगगापहल वगमबहतीथी वगमहमपताहिकअमतहोताहतोगगाअपनसाथअमतलकआईहअमतअबभ-लोकमहगगाक पमतोयहएकधारणाहिकअगरउसमनहाओगतोआपकपापधलजाएगयाआपकोमो िकपराि तहोगीऔरएकधारणहिकजबतकआपमतक कीअि थय कोगगानदीमनहीबहाओगतबतकववरतनीनदीक ारिपतलोकमपनज मकिलएनहीजापायगवरतनीभलोकजहाजीिवतरहतहकोिपत-लोकजहामतरहतहजोड़तीहइसिलएमतभलोकमभत कीतरहअटकरहगऔरदखपायगऔरउ हनापनज मनसीबहोताहनमो

यागगाकावणनवदोमह

वद मदोनिदय कावणनहndashसर वतीऔरजहावीसर वतीका यादानामआताहतोशायदवह यादामह वपणथीकछइितहासकार कामाननाहिकवदमिजसकानामिलखाहवहहसर वतीस यताभारतकउ र-पि चममजहासधीर-धीरलोगगगाकीतरफउ रमआएऔरयहापौरािणकिह दधमकीश आतहईयहवद सपराण तककासफ़रिदखाताह

गगािदखतीकसीह

गगाकोपौरािणककालमबहतमह विमलाआपउनकीमितहरमिदरक ारापरऔरशहरकफाटक परदखोगउ हएकबहदसदर तरीकीतरहिदखायागयाहकामकऔरपरजनन मपानीकाघड़ाउठायएकहाथमउ हमकररािशकिच हमभीिदखायागयाहमकरएकसमदरीजीवमछलीकीपछवालाऔरहाथीकसरवालाउनकावाहनहतकवादीकहतहिकयहजीवशायदगगामपाईजानवालीडॉलिफ़नहजोअबल तहोजानकख़तरमहलोग कबीचममकरऔरमगरकोलकरभराितहतोकछलोककितय मगगाकोमगरपरबठिदखायाजाताह

िशवऔरगगाकािदलच पिर ताहिशवकोगगाधरभीकहतहऔरकहतहिकगगाउनकीजटाओसबहतीह यागगािशवकीनदीह

यहएकिववादा पदबातहशवमानतहिकगगाउनकीनदीहऔरव णवय

मानतहिकवोउनकीह य िकउ हिव णपदीजोिव णकचरण सिनकलीहोभीकहतहएककहानीहिजसमिव णअपनवामनअवतारमबलीअसर कराजाकपासजातहऔरएकवरदानमागतहिकवएकबारमतीनकदम मिजतनीधरतीनापपायगवोज़मीनउनकीहोजायगीवरदानिमलतहीवामनमहाकायहोजाताहवहएककदममभ-लोकऔरअगलम वग-लोकनापलताहतबउसकापरआकाशमआकाशगगापरपड़जाताहऔरगगाधरतीपरउसकपरकसगआजातीहइसीकहानीकोएकऔरतरहसकहतहजबिव णअपनपरकोआसमानमउठातहतोबर ाभाविवभोरहोजातहवअपनकम डलसिव णकचरण मपानीडालतहजोगगाबनकरबहतीहिशवगगाधरह य िकगगाउनकसरसऔरजटाओसबहतीहऔरगगािव णपदीह य िकविव णकचरण सिनकलतीहअलग-अलगपर पराओमयअलग-अलगकहािनयाहम यकालमजोराजनीितखलीगईउसकअशयहािदखतह

एकऔरबहतिदलच पकहानीहगगाकबारमिशवगानकिलएमानजातहहालािकववरागीहऔरमहकमहीखोलतहएकबारिशवगातहऔरवइतनामधरगातहिकिव णिपघलकरपानीमबदलजातहबर ाइसपानीकोअपनकम डलमडाललतहजोगगाह

मनयहभीसनाहकहािनयोमिकगगाकपितिशवह यायहसचह

कछकहािनय मकहतहिकिशवकीदोपि नयाहएकहगौरीमतलबपावतीजोिकपवतकीबटीहऔरदसरीगगाजोभीपवतकीबटीहतोगगाऔरगौरीदोपि नयाहऔरऐसाकहतहिकगगाऔरगौरीमहमशालड़ाईरहतीह य िकएकिशवकसरपरबठतीहऔरएकगोदमएककहानीहिजसमपावतीकोबहतग साआताहवकहतीहिकndashतममझस यारनहीकरततमनगगाकोसरपरचढ़ारखाहमझअलगरखहोतोिशवनउ हइतनाकसकरआिलगनकरतहिकवदोशरीरसएकशरीरहोजातहऔरअधनारी वरआधाप षआधानारीबनजातहऐसीकईरोमिटककहािनयाहिशवगगाऔरपावतीकी

आपनकहागगाकोजाहवीभीकहतहयहनामकहासआया

जबगगाभलोकआरहीथीजोबहतम तीमथीबहतशोरकररहीथीऋिषजहानकोबहतग साआयाइतनाग सािकउ ह नपरीनदीकोपीिलयाकछलोगकहतहिकजहानिशवकाही पथिफरगगानमाफ़ीमागीइतनाशोरकरनकिलएतोउ ह नअपनकानसगगाकोिनकालाकानसजहानकीपतरीजा वीगगाकायहदसरानामह

गगाकीएकसहायकनदीहभगीरथीआपनकभीसनाहोगाndashlsquoभगीरथपरयासrsquoयाlsquoभगीरथपरय नrsquoमतलबबहतकिठनकामकरनाभगीरथएकसयवशीराजाथऔरउनकजोपवजथउनकोएकशरापलगाथाकिपलमिनका य िकउ ह नउनकीतप याभगकीथीकिपलमिननउ हजलाकराखकरिदयाथाउनकभा यसदखीहोभगीरथसोचनलगिक याकोईतरीक़ाहिजससवदोबाराजीसकउनकापनज महोऔरमो िमलइ यािदकिपलामिननउ हकहािकव

दोबाराज मलसकतहअगरउनकीराखगगामडालदीजाएइसकिलएगगाकोधरतीपरआनाहोगाभगीरथनतप याकीऔरगगासिनवदनिकयािकवनीचआएआिख़रकारगगामानग परउ ह नकहािकउनकिगरनकवगसधरतीकानाशहोजायगाभगीरथनिफरिशवसपराथनाकीिकवउ हअपनसरसपकड़िशवनअपनीजटाओमगगाकावगस हालाभगीरथनिफरअपनपवज कीराखनदीमडालीऔरउ ह नदोबाराज मिलयापवज मकािस ातदोबारामौकादनकिलएह य िकहमएकज ममअपनीअिभलाषाएपरीनहीकरसकपनज मदसरामौकादताह

गगाकीकोईबहनयाभाईकोईफमली

बहनहबहनकानामहयमनातोlsquoगगा-यमनाrsquoजबहमकहतहतोयहबहतिदलच पह य िकमिदर मजबभीआपमितदखगतोlsquoगगा-यमनाrsquoहमशासाइडपरखीजातीहगगाहमशाडॉलिफनकऊपरहोतीहऔरयमनाहमशाकछएकउपरयाकमकऊपरहोतीहिदलच पह य िकएकतरफडालिफनहऔरदसरीतरफकछआहडॉलिफनज पकरतीहइटइजवरीफा टतज़उछलती-कदतीहऔरकछआबहतधीर-धीरचलताहयमनाकारगभीअलगहोताहगगाबहतसफ़दहजोरिपडसहोतहवहवाइटकलरकहोतहयमनाकोकािल दीकहतह

यहीफ़कउनकीपसनलीटीमभीहोताहगगाबहतहीचलबलीहअशातहचपलहथोड़ीचालाकभीहयमनाबहतहीबचारीहमतलबहमशाथकीहईरहतीहहमशापीछखड़ीरहतीहअगरगगाकोिशवसजोड़ाजाताहतोयमनाकोिव णयाक णकसाथएसोिसएटिकयागयाहक णकीआठपि नय मसएकहकािल दी

यमनाकीसबजगहपजाहोतीहअगरआपशरीनाथजीकमिदरजाएतोयमनाकापरतीकहोताहवहापndashएकघड़ारखाजाएगाऔरकहगयमनाहगगाअगरिशवकीतरफचलीग तोयमनाकोव णवकीतरफलायागयाहउनकाकभीमलनहीहोतासगमहोताहपरयागमजहापवोिमलतीहएकतीसरीनदीसजोअद यहndashसर वतीतोसगमहजहाक भमलाहोताह

दि णगगा याह

भारतकोज ब ीपकहागयाहजोहीरकीतरहबनाहऔरज बफलकीतरहिदखताहिव याचलपवतइसदोिह समबाटतहउ रीिह सकोहमकहतहउ रपथऔरदि णकोदि णपथयहमानाजाताहिकविदकपर पराउ रसदि णगईहऔरउसकसाथ-साथबहतधारणाएऔरअन ठानभीऋिषजबदि णगएतोउ ह नकहािकदि णमहमयहाभीगगाचािहएतोदि णगगाकीसक पनाकीगई

कावरीनदीकोदि णगगाकहतहकहतहिकअग तमिनजबदि णजारहथतोएककमडलमउ ह नगगाकापानीिलयावहावकमडलकोप थरपररखकरतपकररहथतबगणशएककौएका पलकआएऔरउसकमडलकोिगरािदयातोवहासकावरीनदीकीश आतहई

एकऔरकहानीहिजसमगोदावरीदि णगगाहयहकहानीगोदावरीमहा मयामहजसमनकहािकगौरीयापावतीकोबहतबरालगताथािकहमशािशवगगाकोअपनसरप य रखतहवउनसपीछाछड़ानाचाहतीहएकऋिषथिजनकानामथागौतमऋिषिजनकाआशरमदि णमथागणशउनकआशरममजातहगायक पमऔरउनकचावलकखतमचरनलगतहतोउनकोभगानकिलएवएकप थरफकतहउनकीतरफगणशिदखातहिकवमरगयगायमरजातीहतोगौ-ह याहोगईऋिषकहतहिकमझइसपापकाप चातापकरनापड़गागणशवापसवहाआककहतहिकअ छािशवसमागोिकगगायहाआजाएकलाशछोड़करतािकमरीमाकोऔरपरशानीनहोगौतमऋिषिशवसमागतहिकगगाकोदि णमलकआइएिशवगगाकोकहतहिकतमदि णचलीजाओऔरवगोदावरीक पमदि णमबहतीह

कछकहािनयोमगगाकपितिशवहकछकहािनयोमिव णऔरकछकहािनयोमउ हकवारीबतायागयाहतो याआपइसक यज़नकोदरकरसकतह

यहबहतहीमि कलपर नह य िकगगाकोएकअ सरामानाजाताहlsquoअ सराrsquoश दबहतहीइटरि टगह य िकअपकामतलबहपानीतोवपानीकीबटीहगगाहोतीकोईनाथनहीहोतापितनहीहोता य िकएकनदीकोआपक टरोलनहीकरसकतवोहमशाअपनतरीकसबहगीndashयहएकमह वपणदशनशा तरकािस ातह

लिकनकहािनय मकभी-कभीउनकोिशवकसाथजोड़ाजाताहऔरमहाभारतमउनकपितहशा तनजोभरतकलकथशा तननएकिदनगगातटमगगादवीकोदखावइतनीस दरथीउ ह नकहािकमझआपकसाथिववाहकरनाहगगानकहाठीकहमगरमरीएकशतहिकआपमरी वततरताकोरोकोगनहीमजोक गीआपकोमाननापड़गाशा तनइतनपरममथिकउ ह नकहािकजोभीतमकरोगीममानगािववाहकबादजबभीउनकाब चापदाहोताथातोवउसब चकोडबादतीहऐसवअगलछब च कसगकरतीहजबवआठवाब चाडबानाचाहतीहतोशा तनरोकतहवउ हकहतीहिकउनकीशादीसमा तहोजायगीअगरवअपनावादापरानहीकरगऔरउनसपछ-ताछकरगपरशा तननहीमानततबवउ हबतातीहिकउनकपतरजोथवअपनिपछलज मम वगमरहतथउ ह नऋिषविश ठकीगायचरालीऔरउ ह नउ हशरापिदयािजससउनकीजगह वगमनहीरहीयहउनकाप चातापथािकवधरतीपरज मलगऔरम यलोकभजजायग

गगासमझातीहिकवउनकीमि तकिलएउ हडबादतीथीपरशा तनउ हउसब चकोडबाननहीदतगगाउ हबतातीहिकवउसब चकोज मऔरम यकीददनाकचकरमफकदगपरिफरभीजबशा तननहीमानततबवब चकोिज़ दारखनकिलएमानजातीहऔरकहतीहिकवउसउसकिपताकपासबादमलआयगीिफरवब चकसाथअद यहोजातीह

इसदभा यपणकहानीमजोब चाबचताहवहहभी मिजसकाजीवनअतमकाफ़ीदखदहोताहउसकीशादीनहीहोतीब चनहीहोतवहराजाभीनहीबनता

औरउसकीबहतददनाकमौतहोतीहअपनआिख़री ण मजबभी मतीर किब तरपरलटहोतहतोगगाकािदलदखीहोजाताहजबिकउ हमालमहिकयहीउनकीिक मतमथावज मऔरम यकत य कोजानतीहिफरभीमाकािदलभरआताहऔरवअजनकोशरापदतीहिकउनकाबटाउ हवसहीमारगाजसउसनभी मउसकोपालन-वालिपताकोमाराहअजनवोअकलजनहिजसगगानशरापिदयाndashएकआवशपणदवीन

15

गीताकहतहगीतािह दधमकासबसमह वपणगरथह यायहकहनासहीहोगा

जबहमगीताकीबातकरतहतोहमारमनमआताहभगवतगीताजोक णनअजनकोसनाईथीलिकनपराण मऔरमहाभारतमहीकईगीताएहजसमहाभारतकय कपहलएक यादगीताहजबएक यादएककसाईनएकऋिषकोगीतासनाईिफरशाि तपवमएकिपगलागीताहिजसमएकव या ानदरहीहऔरएकिवचक णगीतहजहाएकराजा ानदरहाहतोअलग-अलगपरकारकीगीताहगीताकासीधामतलबहएकबात-चीतजहा ानकीबातहोरहीहयहएकछदमिलखीगईहिजसकानामअन तभछदहजोपढ़तसमयसगीतकीतरहलगताहगीतागीतसआतीह

तोगीताइतनीमह वपणकसहोगईसमयकसाथ

गीताकोमह विबरिटशनिदलायाह य िकई टइिडयाकपनीनगीताकापहलीबारअगरजीमअनवादिकयाथा200सालपहलइसकपहलगीताकाअनवादकभीनहीहआथाइसस कतम2000सालपहलिलखागयाथालगभग1000सालपहलजोस कतकआचायथजसआिदशकराचायरामानजनमाधवाचायव लभाचायndashइ ह नगीताकऊपर या या मक-िनबधिज हभा यकहतहिलखयभीस कतमथीजोकवलबरा ण कीभाषाथी

चौदहवीऔरपदरहवीशता दीकजोभि तआदोलनकसतथउ ह नगीताकानकोसरलकरकलोकभाषामलोकसगीतकमा यमसलोग तकपहचाया

जस यान वरमराठीमिलखतथबलरामदासउिड़यामिलखतथअ नामाचायतलगमिलखतथइ यािदलिकनचा सिवि कनसनामकएकलखकनपराअनवादिकयाउ हयहबहतपसदआईऔरकारणबहतहीिदलच पहवद मकईदवी-दवताएहतोउनकोलगािकिह द-धमबहदववादीऔरपराचीनहगीतामकवलएकभगवानकानामिलयाजाताहतोउ हयहअ वादीलगाndashतोउ ह नकहाशायदगीताबाईबलजसीहशायदिहदओकिलएयहीगरथठीकहतोउ ह नइसकाअनवादिकया

मगरउसकबादभारतजबआजादीकीलड़ाईलड़रहाथातोहमारनताओनगीतापढ़ीपहलीबारउ हलगािकइतनास दरगरथहमारदशकोजोड़सकताहगाधीकोलगािकइसमअिहसाका ानहलोकमा यितलकनकहािकहमधमय का ानइससिमलताहअ बडकरऔरडीडीकौसा बीजोएक कॉलर

थndashउ ह नदखाकीगीतामजाित-परथाकबारमसिव तारिलखाहतोउ ह नउसिकरटसाइजिकयागीताकाकईऐसलोग निव लषणिकयासमी ाएिलखीऔरइनसबवजह सहमलगताहिकगीताइतनीमह वपणहिपछल300-400साल मगीताकोबहतमह विदयागयाहजसिकर चिनटीमबाईबलहइ लाममक़रानहवसहीिह दओकगरथकिलएलोगकहतहिकगीताह

गीताकीसरचनाकबारमबताइए

गीताम700छदहऔरअटठारहअ यायहअटठारहकाअकयहािदलच पहय िकमहाभारतमभीअटठारहअ यायहगीतामभीहमहाभारतकायअटठारहिदन मलड़ागयािजसमअटठारहफ़ौजशािमलथीndashसातपाडव कीऔरयारहकौरव कीअटठारहबार-बार य आताहयहहमजानतनहीपरिवचारकरसकतहइसपरएकवजहहोसकतीहिकगीतामक णहमारशरीरकोनव ारपरकहतहनौ ार कीजगहndashदोआखनाकदोकानमहग तागऔरमल ारयागदाकोईभीिर ताअगरहोताहदोलोग कबीचतोनव ारसअटठारह ारबनजातहअगरआपगीतापढ़रहहोतोआपकोइसिर तकबारमसोचनाचािहए

गीताकावदोकसाथकछस ब धह

कहतहिकवदजोहवहघासजसहऔरउपिनषदगायहजोघासकोचरतीहक ण वालहवदधिनकालतहयहदधहगीताजोवअजनकोदतहतोऐसाकहसकतहिकभगवतगीतावद कासारह

गीताकासार याह

मआपकोएकयातरामलजाताह इससवालकजवाबकिलएधतरा टरपर नपछरहहिकक तरम याहोरहाहlsquoधम तरमइसधमकीधरतीम याहोरहाहवपछतहमरब च औरपाडकबट कबीच याहोरहाहयहबहतिदलच पह य िकवअपनबट कोअपनाकहतहऔरअपनभाईकजोबटहउनकोवअपनानहीकहतवोकहतहndashlsquoपाडकबटrsquoतोअपनऔरपराएकासीमाकनवहीसश होगयासजयउ रदताहndashसजयजोउनकासाथीहनौकरहऔरउसकोिद यदि टदीगईहिजससवहय कासाराद यदखसकताहndashवोबताताहिकदयोधन याकहरहाहदयोधनकीभाषासननसलगताहिकवहवचनहउसकपास यारहफौजहउसकपासदरोणाचायहजोउसकबगलमखड़हभी महकणहndashिफरभीवहबचनहपाडव कोऔरउनकीतयारीकोदखकमतलब टरथकहोतहएभीआपइि स योरहोपरशानहोउसकबादअजनकीबातआतीहजबअजनकौरव कोदखताहतोउसकमनमएकभावआताहिकसबउसकपिरवारकसद यह

वहकौरव औरपा डव कबीचमखड़होकदखताहिकlsquoइसतरफभीमरापिरवारहऔरउसतरफभीमरापिरवारहrsquoयभीअपनहऔरवभीपराएतोकोईनहीऔरहमलड़रहहधतरा टरकोलगताहlsquoअपन-पराएrsquoऔरअजनकोलगताहlsquoअपन-अपनrsquoइसिलएउसगीताका ानिमलताह य िकवहपर नकरताहिकयहदायरायहसीमाकनकहासआयावहकहताहिकमपिरवारको

हीमा तोिफरधमकहारहाऐसलड़ाईहमकसलड़सकतहउसिवचारआताहिककछतोग़लतहयहसमझनकिलएवक णकपासजातह

क णपहलउसबहतसाधारणतरीक़सबतातहndashकौरव नत हारीज़मीनललीत हारीपहलप नीपरउ ह नअ याचारिकयातमसठीकस यवहारनहीिकयाशा तरकीकोईबातनहीमानरहहइ यािदअजननहीमानतावहकहताहछोड़दोलोगवसहीमरनवालहndashमनहीमारसकताइनलोग कोयहसहीनहीहइसकबादक णकाबतानकातरीकाबदलजाताहवअजनकोमनानाशकरतहपरउनकसबतकगहारऔरयहातकिकअजनकोनपसककहनाभीउसनहीिहलातािफरदसरअ यायसक णकीवाणीबदलजातीहवकहतहकोईयहामरनवालानहीहरजनाअमरहअजनसमझनहीपातक णकहतहजीवनऔरम यमायाहिफरविव तारसबतातहआ माकोकभीिकसीहिथयार ाराकाटानहीजासकतानाउसजलायाजासकताहनापानीसगीलािकयाजासकताहनाहवामउड़ायाजासकताहहमजोदखतहउससचमानलतहपरस यबहतिवशालहवहि ितजिजसहमदखसकतहउसकभीआगहndashऐसीदिनयािजसकबारमहमकछमालमनहीहमजानतहिकयहजीवनहमारायहजीवनहीएकहजसिकहमदावाकरतहिकहमदिनयाकोबदलदगअपनजीवनमक णकहतहिकवहकभीनहीहोपायगािज़ दगीएकबहतीहईनदीकीतरहहिजसमआपभीबहरहहोइसबातसक णकहानीका व पबदलदतह

िफरवकमपरआजातहदोश दजोयहाज़ रीहndashय औरयोगय कामतलबहलन-दनकािर ताजीवनमआपकोलनाऔरदनापड़ताहऔरअगरआपजान-बझकरनहीकररहहतबभीलन-दनचलरहाहयोगसबधहऔरिवयोगसबधकाटटनाहतरह-तरहकसबधहअलग-अलगचीज कबीचndashएकयि तकादसरसएक यि तकाउसकिदलिदमागशरीरसइ यािदतोअदरकीआ माकाबाहरकसाथसबधहजीवा माअदरहऔरपरमा माबाहरजीववयहऔरपरदसरहयहकहानीअपनऔरपराय कबारमहअगरतमभागतहोतोतमपरमा मासभागरहहोअजनअबबचनहोजातहऔरकहतहिकमनपरिकसीकावशनहीअगरमकोिशशभीक तोवोकहतहकछसमयबादवहिफरसछटजायगा

उनकोबचनदखकक णअपनीवाणीिफरबदललतहndashअचानकिपताकजसजोअपनडरहएब चसबातकररहहभावकहोजातहऔरभगवानकबारमबतानलगतहिकजबत हाराकोईसहारानहीहोगातोभगवानत हारासहाराहतोअजनजोभयभीतहऔरिकनारादखरहहउनकिलएवोनावबनकआतहभगवानकहतहlsquoडरोमतजोभीहोमह त हारसाथrsquoअजनपछतहlsquoमत हारसाथहकामतलबउससमयक णअपनािवराट व पिदखातहयहागीतामपहलीबारबीचमभगवानकबारमहयहािववरणसिव तारऔरबहदखबसरतहndashक णकहतहlsquoमपहाड़हभतहत वहचरहअचरहदवअसरराजारक-मसबकछह

गीताकाजोबीचकािह साहवहख़ासतौरपघबराएहएआदमीकोसाहस

दनकिलएह ानतोकोईभीदसकताहndashयहकरोवहकरोमगरजोडराहोताहजबतकउससाहसनहीदोगवहकोईकमनहीकरसकताबातकरत-करतक णकोयहसमझआजाताहिकअजनबहतघबरागयाहऔरिफरवउसआ मिव वासिदलातहिकमखड़ाहतरसगतकछभीकरसकताहयहआजकलकीतरहनहीहजहापहलसहीिसखनाश करदतहअजनशातहोजाताहतभीव ानदतहऔरउनकावातालापबहतगढ़होताह

िकसीभीऔरपराणीसअलगहमन य य िकजानवरअ नकिलएदौड़ताहलिकनमन यअथकिलएदौड़ताहक णकहतहहमएकगलतीकरदतहहमबाहरसिकसीकीमा यताकीज़ रतनहीहहमारअदरहीअथह य िकहमारअदरआ माहमगरहमइसकोभलजातहऔरहमदसर कनज़िरयसख़दकोदखनलगजातहिफरlsquoअहrsquoकाज महोताह य िकआपदसरसतारीफ़चाहतहोआदरचाहतहोहमइसइदरजालमफसजातह

क णअजनसकहतहlsquoजबतकतमबाहरीदिनयासमा यताचाहोगिकबाहरीदिनयाकहndashldquoअजनवाहवाहrdquoऔरयहिकतमउसकिलएलड़रहहोतोसब यथहमगरअगरतममनकीशाि तकिलएयहसबकररहहोिफरकरलीजोभीकामकरनाहतोतमयहय य नहीकरनाचाहतिकलोगकहगिकतमनपिरवारकोमाराइसिलएमगरजोहोनाहवहहोगात हमरनाहतोतममरोगऔरअगरउनकोमरनाहतोवमरगजीत-हारकीभीगारटीनहीहतमपरशान य होतमपरीतरहससहीहोहीनहीसकतकोईभीनहीहोसकतामभीनहीिकसीकीवाह-वाहकपीछमतभागीकमकरोrsquo

याक णनअजनकोसीधाकहािककौरवोकोमारदो

नहीक णनयहकभीनहीकहाएक लोकहlsquoयथ छिसतथाक rsquoजसातमचाहोवसातमकरोिह दधममकभीअनदशनहीिदयाजाएगािकयहकरोकमत हाराहइसकामतलबयहहिकिकरयाभीत हारीहऔरउसकीपरितिकरयाभीत हारीहndashत हहीभगतानापड़गात हारीहीिज़ दगीहदसरकीसलाहमाननहीरखनीचािहएमहाभारतमहमदखतहिकक णएकराजनीित कीतरहहजोदसर कोचालाकीसमनातहपरलोगनहीदखतिकअ त याहआndashक वशकापरीतरहस वसहोताहपाडव कसभीपतरमारजातहऔरयदवशकाभीनाशहोताजाताहइससक णको यािमलताहयहतोहोनाहीथा

गीताइसबारमहिकअजनकोसमझायाजासकिकय य लड़रहहोजसदोक हडडीकिलएलड़तहवसहीकौरवऔरपाडवभीलड़रहहज़मीनकिलएअगरपाडवनहीलड़गतोखाएग यायहय जानबचानकिलएहइसिलएउनकिलएयहधमय हकौरव किलएयहअधमय ह य िकविसफ़घम डऔरताकतकिलएलड़रहहयहउनकीघबराहटहिजसकीवजहसवयसबकररहहपरक णयहसबनहीबतातहवअजनकोइसबारमसोचनदतहिह दधममकभीसीधअनदशनहीहोतवद मयहबार-बारकहाजाताहिकसारीिज़ मदारीआपकीहndashआपिकसीकोनहीकहसकतआपइसदिनयामअकलआएहोआपअकलिजओगऔरअकलमरोगऔरअमरभीअकलहीहोग

गीताकीकोईऐसीकहानीबताइएजोकमहीलोगोकोपताहोगा

अ वमधपवहमहाभारतकायिधि ठरअ वमघय करतहऔररा यमअपनाअिधकार थािपतकरलतहक णसबको ानदतहऔरउनकजानकसमयअजनआककहतहिकआपनजोमझय कपहलबतायाथावहमझयादनहीयहएकतरहसमज़दारह य िकयहिदखाताहिकसबमन यहक णभीअजनस यादाआशानहीरखत य िकउनकिलएवहबछड़जसाहइसिलएक णकोकभी-कभीगायभीकहतहऔरदयान वरगीतामउ हिवटठाईकहतहमराठीमपरभिवटठलकहतहतोिवटठाईकामतलबहमाक णवमाकजसबार-बारसमझातहऔरसमझातरहगअजनकोभीजसइसदहकजानकबाददसरीदहज मलगीवसहीक णगीताकाउपदशदतरहगशायदिकसीसमयमसमझआएगीयामो िमलगाज दीनहीहसमयसनातन

गीतास कतमिलखीगईमगरिबनास कतक ानकिबना याहमगीताका ानपरा तकरसकतह

ानकीकोईभाषानहीहोती ानिनगणहोताहभाषासगणहोतीहभाषाएकपातरकीतरहहिजसमपानीडालतहएकअ छापातरआपकोपानीपअ छीपकड़दताहपरआपकोतोअ तमपानीचािहएपातरनही ानपर यानदोभाषापरनही

गीतामसबसिदलच पिस ात याह

मझलगताहयोगकािस ा तयोगकामतलबहसबधकसमन यएक-दसरसजड़तहमहाभारतमकोईनायकनहीहनाकोईखलनायकवसबमन यहअपनीघबराहटकीवजहसऐसकरतहएकछअ छकमहकछबहतरपरजबआपयोगकिस ातऔरउनकसबधकबारमसोचतहोतोआपउनकीआलोचनानहीकरतउनकीकिमय कबावजदउ हपहचानतहोयह ानआपकाह

16

तीथयातराभारतमलोगतीथयातराओप योजातहइसकामह व याह

भारतमहीनहीसबजगहलोगतीथयातराओपजातहहरधममतीथयातराकािस ातहोताहऔरइसकीशायदएकसाईकोलॉिजकलरीज़नमानिसकवजहहहमारीकिषपरधानस यताहतोलोगएकहीगावमरहतहपरीिज़ दगीउसगावमिबतातहतोशायदतीथयातराकमा यमसजोऋिषमिनहवोबढ़ावादनाचाहतथलोग कोिकवदिनयादखऔरअपनीसोचबढ़ाए य िकजबहमयातराकरतहतोनए-नएअनभवहोतहऔरसमझबढ़तीहहरधममयातराहोतीहजसमसलमान महजहोताह

जसबर चयएकयातराहोतीहिजसमब चग कलजातहग ससीखनकिलएयहबोिडग कलकीतरहहोताहजहावतबतकरहतहजबतकउनकािदमागनाखलजायवानपर थआशरममबढ़लोगअपनाघरछोड़करवनमजाकरहतहयािफरस यासलकरतीथयातरापजातह य िकवापसघरनहीआएगवोवहाजाएगगह थजीवनकोिब कलछोड़ यागकजारहहोतोयातराएअलग-अलगपरकारकीहोतीहशादीकसमयएकयातराहोतीहलड़कीकिलए य िकवहडोलीमजातीहकहतहउसकीदसरीयातराहोगीशमशानभिमतकतोयह यवि थतससारहिजससबचनकिलएतीथयातराबनीस कतमएकश दहकपमडक=कएकामढ़कहमसबकएकमढ़कहोतहहमसबकोलगताहहमारीदिनयाहीदिनयाहलिकनजबआपयातराकरतहतोआपकोलगताहिकनहीदिनयाबहतअलगह

सामवदकोदोभाग मबाटागयाहदोपरकारकगानहोतहndashएकगरामकगानऔरएकहअर यकगानमतलबजगलकगानगरामकगानहमशाकहतहिकगरामसजगलकोजाओऔरवापसआजाओयहाजगलमजानकामतलबहऐसीजगहजानाजहापकछभीकटरोलमनहीहकछभी यवि थतनहीहकोईनीितनहीहिनयमकानननहीहमतलबऐसीदिनयामजाओजहाआपकोएकनयाअनभवहोऔरआपकोपताचलिकपरकित याहऔरआपवापसआजाओबौ चिरतरमब जीवनकसवाल किलएयातरापरजातहिस ाथगौतमएकराजकमारजाताहऔरब लौटताहवसहीरामायणमभीयातराहोतीहरामजगलजातहबनवासकिलएलिकनयहभीएकपरकारकीयातराहमहाभारतमभीयातराहतोयातराकीकहानीसबजगहपरहोतीह

हमारशा तरोमतीथयातराकािज़कह

हाबहतहजबमहाभारतमपाडव कोबनवासिदयागयाथातरहसाल कातोवसोचतहिकव याकरगजगलमविचिततहिकबोरहोजायगतोक णकहतहिकतीथयातरापजाओऔरयहापहलीबारतीथयातराकावणनहजबमहाभारतिलखीगई2000सालपहलहमारशा तरकहतहपहाड़ पजाओयानिदय क ड कपासजाओndashबसयातराकरतरहोतोपाडवशायदसबसपहलतीथयातरीथ

तीथकामतलब याहोताह

आजकलजबतीथश दकाइ तमालकरतहतोमतलबहपानीिजससभगवानकाअिभषककरतहतोअिभषकसबचापानीजोभ त कोदतहउसतीथकहतहमगरतीथकाएकऔरगहरामतलबहनदीकदोतटहोतहएकतटसदसरतटतकजानकिलएआपकोनावलनीपड़तीहलिकनकभी-कभारनदीबहतउथलीहोतीहतबआपचलकजासकतहोइसकोतीथकहतहइगिलशमआपइसlsquoफोडrsquoकरनाकहतहतीथकािफरमतलबहndashइसपारसउसपारतकजानािबनािकसीमददकतोयहएकिफिजकलकॉ स टपिरशरमकािस ातहशायदजोऋिष-मिनहोतथवोतीथढढतथतािकवउसपारजासकमगरिदमागीतौरपरइसकामतलबहndashिनगणकीि थितमजानाजहापनामनहीहआ माकीदिनयाहजहा पनहीहपरमा माकीदिनयाहजनमतमउनकभगवानिज हवमानतहउनकोतीथकरकहतहतीथकरकामतलबहवोजोतीथढढलताहऔरइससासािरकजीवनसपनज मवालजीवनसमि तपरा तकरताहवहरा ताभीिदखाताहआजकलहमजबतीथकहतहतोतीथएकजगहहउसकामतलबकोईमिदरकोईपहाड़जहापलोगपजाकरनजातहअपनीआ थाकिलएउसय तकरनकिलएतोहमउसतीथकहतहमगरजोसहीमतलबहवोयहह

िव णकचारधामोकबारमबताइए

1000सालसचारधामकाजोकॉ स टहवहबहतहीलोकिपरयहोगयाहआिदशकराचायजोवदा तकबहतबड़ग थउनकािह दधमको थािपतकरनमबहतबड़ायोगदानथाउ ह नहीचारधाममठबनवाएथभारतकचारकोन मएकहबदरीकापरीजोिहमालयमहऔरवहापकहतहिकिव णनर-नारायणक पमतप याकरतहlsquoबदरीrsquoकामतलबहबरकापड़तोबरकनीचउ ह ननर-नारायणक पमतप याकीथीदसराधामहप षो म तरिजसहमआजकलजग नाथपरीकहतहयहउड़ीसामहजहाजग नाथपरीकाबहतबड़ामि दरहवहािव णभोगलतहवहापदिनयाकासबसबड़ापरशरककरहवहारोज़हज़ार मटक कसआनदबाजारमबचाजाताहसाउथमिफरतिमलनाडमराम वरमहजहािव णनहातहचौथाहपि चमम ारकागजरातमजहािव णराजाहतोयहचार धामिव णक

िशवकबारह योितिलगोकबारमबताइए

हरगावमिशविलगहोताहगावकबाहरशमशानकबगलमकोईमि दरज़ रीनहीहोतािशवतोबरागीहलिकनभारतमऐसबारह थानआिदशकराचायन

पहचानहजहािशवकlsquo वयभ पrsquoिदखाईिदयपराण मकहतहिकिशवएकअि न त भक पमपरकटहएथपहलीबारअपनभ त कसामनउ राख डमहकदारनाथबदरीनाथकाशीिव वनाथउ रपरदशमउ जनकपासमहाकाल वरमहारा टरमतरी बकशवरऔरभीमशकरआ धरपरदशमशरीसलमहजहामिलकाजनक पमिशवकोमानाजाताहऔरतिमलनाडमराम वरमयतोहमगरऔरभीबड़-बड़मि दरहम बईमबाबलनाथहिद लीमभरवमिदरहतोऐसिशवककईमिदरहलिकनयबारह योितिलगआिदशकराचायनिनधािरतिकयिशवकमह वपणपाई टसजसचारधामव णवमतकलोग किलएह

दवीमाकभ तोकिलएिफरशि त-पीठह

हाएककहानीयहहिकद परजापितकीएकबटीथीिजसकानामथासतीऔरउसकािववाहिशवकसाथहआथाद परजापितऔरिशवमबहतअनबनथीय िकद परजापितबहतकड़िनयमऔरअन ठानवालथऔरिशवयसबनहीमानत य िकववरागीथद परजापितउनकोपस दनहीकरतथएकसमयउ ह नय िकयापरिशवकोनहीबलायासतीकोबहतबरालगािकउनकिपताय कररहहसभीदवी-दवताओकोबलारहहमगरमरपितकोनहीबलारहसतीइतनीदखीहोगईिकउ ह नअि नकोबलायाऔरअपनआपकोभ मकरिलयािशवकोजबयहपताचलातोउनकोबहतग साआयाऔरवय शालाकोिव वसकरदतहऔरद परजापितकासरकाटदतहपरिफरवजबशातहोजातहतोद कोवहएकनयासरदतहउसकबादवसतीकमतशरीरकोकधपरउठाकचार ओरबर ा डमघमतरहतहरोतहएयहपहलीबारहजबिशवददमहससकरतह

धरतीपरजीवन कजाताहिव णकहतहिकऐसानहीचलगाजोभीआताहवहजाताभीहतोउ ह नकहािकिशवसतीकाशरीरलकरघमरहहवदखीहndashतोमयहशरीरहीख मकरदताहिफरउ ह नसदशनचकरछोड़ाऔरसतीकशरीरकोकईखड मकाटिदयावखडभारतकअलग-अलगजगह मिगरऔरजहािगरउसशि तपीठकहाजाताहजसकोलकतामउनकापरिगरावालामखीिहमाचलपरदशमजीभतारातािरणीमिदरपवदि णऔरपि चममहndashकहीहाथहकहीपरहndashननादवीमउनकीआखहशायदयहमाननाहिकभारतसतीकाखिडतशरीरहऔरउनकाकछनकछहरजगहह

यहएकिदलच पथीओरीहिकिबरिटशलोग नइिडयाकामपबनािदयाऔरएकरा टरबनायामगरयहिब कलसहीनहीतीथयाितरय नभारतकोज मिदयाइसमचल-चलकरहमारादशतीथोसजड़ाहआहजहातीथहोतथजसमि दरक डपहाड़सगमहोगा(जसाकाशी)कपासवहापरनगरबसगएधीर-धीरइनशहर मबाज़ारखलगयजहा यापारीआयिजनकामनोरजनकरनकिलएनटआय टरीटपरफौरमसव याएआईइ यािदयजगहसा परदाियकक दरबनग जहासमय-समयपरलोगइकटठहोतथअलग-अलगजगह सइननगर क थाईरहनवालहोतथपिडतऔरव याएतोहमारादशइनयातराओस

बनाह

गणशकिलएकोईतीथयातराह

गणशकीयातरामहारा टरमबहतफमसहिजसकोअ टिवनायककहतहआठगणपितहयहासतरहवीऔरअठारहवीशता दीमप वासामरा यथापशवाईिजसकोकहतहऔरउनकजोइ टदवताथवगणशथपनाउनकीराजधानीथीिजसकआस-पासयआठगणपितहजोबहतहीपरिस हऔरकहतहिकयहाजानसआपकीम नतपरीहोजातीह

जसचारधाम योितिलगयाशि तपीठहऔरबहतजान-मानहवसहीndashहरपरातमबहतफमसहोतीहकछयातराएजसअ टिवनायकमहारा टरमएकऔरयातराबहतफमसहजोव णवजसदयान वरऔरतकारामनश कीवमहारा टरधमकथऔरउ ह नवरकरीस परदायकीश आतकीथीहज़ार कीस यामहरसाललोगपदरपरजातहजहापक णकोिवटठलक पमपजाजाताहवहालोगजातहहरसालचौमासाकसमयबािरश म

ऐसीकोईतीथयातराहजोलोकिपरयनहीहिजसकबारमलोग यादाजानतनही

नॉथउ रकलोग कोसाउथदि णकबारमपतानहीहोताऔरसाउथकोनाथकसाउथमतिमलनाडमम गनकीयातराहोतीहम गनकाितकयहिशवकबटपलनापहािड़य मउनकसात-आठमिदरहअगरआपमलिशयाजाएगतोवहातिमलचटीयार नबाटकव(गफ़ाओ)मम गनकिलएतीथ थानबनायाहमलिशयाइ लािमकदशहपरस यलरहवहाहरसालतिमलजातहथाईपसमकयौहारकसमयभगवानकदशनकिलएकभी-कभीयातरीभीतीथकािनमाणकरतह

जबलोगव णोदवीकीयातरापरजातहतोआतसमयभरवमिदरपरभी कनाज़ रीहऐसा यो

व ण दवीकामि दरज ममहऔरआमतौरपदिवय कोर तकीबिलचढ़ाईजातीहव ण दवीशाकाहारीदवीहयहरामायणसजड़ीहईकहानीहवदवतीनामकएक तरीथीजोरामसशादीकरनाचाहतीथीरामनकहािकमएक पिलवरताहतोइसयगमआपसिववाहनहीकरसकतािकसीदसरयगमिववाहक गातोववहापतपकरनलगीिकयगबदलगाऔररामनया पलकआएगतोिववाहकरगजबवहतपकररहीथीउनकोट टकरनकिलएभरवनामकएकताितरकसाधआयाऔरकहािकमझभोजनदोमभखाहजबउ ह नखानापरोसातोभरवनकहािकमझताितरकभोजनदीिजएवदवतीनकहािकमशरीिरकभोजननहीदसकती य िकमरामकीहभरवजबज़बरद तीकरनलगतोदवीउनसभागनलगीवकईगफाओमसभागतीहपरएकसमयआताहिकदवीकोग साआताहऔरवमड़तीहऔरभरवकासरकाटदतीहसरकटतसमयवह मामागलताहउसकोपताचलजाताहिकउसनग़लतिकयाहतोदवीउस माकरदतीहऔरकहतीहिकजबभीकोईमरपासआएगामरदशन

किलएवोत हारभीदशनकरगा

लगभगसभीतीथयातराओमकहतहिकआपकीयातरातबतकसफलनहीहोगीजबतकआपदसरमि दरनहीजाओगतोहरमिदरदसरमिदरसजड़ाहोताहजसित पित(व णवपर परा)जाएगतोकहगिककालाहि त(शवपर परा)मजानाज़ रीहवसहीव णवदवीकामिदरशा तमतकाहऔरभरवशवमतकायहाअलग-अलगमतअपन-आपकोदसरमतसजोड़रहह

साईबाबाकीतीथयातराकबसलोकिपरयह

िशरडीकसाईबाबा100सालपहलथउनकीफोटोगराफ़भीिमलतीहभारतमहमिसफ़दवी-दवताओकीहीपजानहीकरतग ओऔरसत कीभीपजाकरतहसाईबाबाकोसबधमकलोगमानतहइसिलएिशरडीकसाईबाबाबहतलोकिपरयहोगयहलोगकहगिकअमरअकबरएथोिनिफ मकीवजहसवबहतफमसहोगएहमकहनहीसकतिजसकसाथभ तकालगावहोजाताहवहभगवानबनजाताहभगवानभ तकोबनातहऔरभ तकभी-कभीभगवानको

साउथकीसबरीमालायातराकी यामह ाह

सबरीएकजनजाितहऔरमलएएकपहाड़हतोपहाड़कउपरजानकीयातराहयहाकवलप षजातहबर चयकावरतलकरऔरकालकपड़पहनकरndashयकड़िनयमहपहाड़कउपरअटठारहसीिढ़याहजोबहतसीधीहिजनकउपरचढ़करजानापड़ताहयहापरअ यपाकामिदरहअ यपाकादसरानामहहरीहरसतकरल(चरापरदश)मएकराजाथाराजशखरपडीयनिजसकब चनहीथतोउ ह निव णऔरिशवकीपजाकीिशवनउ हअपनापतरदिदयाहरीहरसतराजानउसब चकोदोनामिदयndashअय पनऔरमनोकदनऔरजबवहब चाघरमआताहतोउसकबादरानीकोभीब चाहोजाताहरानीअपनब चको यादापस दकरतीहवयोजनाबनातीहअय पनकोमारदनकीवहकहतीहमझबख़ारहऔरमझदधशरनीकाचािहएबटाकहताहठीकहमलकआताहऔरजबवहजगलजाताहतोवहासशरपरबठदधलकरआताहजगलमवहमहीषीरा सीकोभीमारदताहपरजाकहतीहिकउसराजाबनाओमगरउसपताहिकउसकीमाऐसानहीचाहतीतोवहकहताहिकमराजानहीयोगीबनगामझरा यपसा तरीमसकछभीनहीचािहएऔरइसपहाड़कऊपरमयोगीक पमबटगासबरीमालावहपहाड़हऔरवहापहरसाललोगतीथकिलएजातह

कावड़यातराकबारमबतायग

कावड़यातराशरावणकमहीनमहोतीहजबगावकलड़कगगातटपजातहगगाकापानीलातहघड़मऔरकावड़मऔरअपनघर मिशविलगकउपरवगगाकापानीचढ़ातहघड़ कोएकबासकदोन ओरबाधाजाताहऔरकधपररखाजाताहआपनशरवणकमारकीककहानीसनीहोगीजहावहअपनमा-बापकोबा कटटोकिरय मरखताहऔरएकबाससबाधकरक धपररखताहउसकावड़कहतहयहमानाजाताहिकमटकजमीनपरनहीछनचािहएजबतकव

मि दरनहीपहचगतबतककावड़कोऊपरलटकािदयाजाताहबहत-सीतयािरयाहोतीहउनकिलएजहापरवहकावड़लगासकतहकावड़कोबहतस दरतरीकससजायाभीजाताहझडलगातहधागलगातहऔरचमकभीलगातहसाउथइिडयामभीकावड़यातराबहतफमसहम गनकिलएवहापरवमोरकापखलगातहकावड़पर

कावड़गह थीकािच हहऔरयहमानतहिकिशवकोयहकहाजारहाहिकआपकोदिनयाकाबोझउठानाहीपड़गा

17

भगवानऔरभोजनहमारीस कितमअ नकोइतनामह व योिदयाजाताह

योग-शा तरमहमारशरीरकोअ नकोशकहतहिजसकामतलबहिकमासअ नसबनताहहमारामासदसरजानवर किलएखानाबनजाताहसबजीिवतपरािणय कोअपनअ नकोशकिलएअ नचािहएहोताहपौधत व कोखातहखासकरपाचबड़पचमहाभत कोऔरसयकीरोशनीऔरपानीकोपौध कोजानवरखातहिज हिफरदसरपशखातहइ सानदोन पशओऔरपौध कोखातहइसअ नऔरखानकीपरिकरयासजीवनचलताहजीवनजीवनकोखाताह

उपिनषदोमखानकोकाफ़ीमह विदयागयाहिबनाभोजनदिनयानहीरहसकतीहमआ माकबारमबातकरसकतहबड़ी-बड़ीबौदिधकऔरआ याि मकबातकरसकतहपरसबस यावहािरकसतहपरlsquoअ नहीस यहrsquoइसबातकोइतनामह वहमजीवनकबारमसमझानकिलएिदयागयाहअ नकोबरा णकहतहउसीतरहिजसतरहभाषाकोबरा णकहतहभगवानभोजनमरहतहऔरजोखाताहवहभगवानहिजसखातहवहभीभगवानहlsquoभगवानजीवनहऔरजीवनभोजनहrsquoमतरकीतरहइसिलएबोलाजाताहतािकहमभोजनअ नकमह वकोनभल

भगवानकोजबभोगचढ़ातहतोहमहमशाफलयादधहीदतह याफलऔरदधगॉडसकाफ़वरटफडपसदीदाखानाहयाकोईऔरबातहइसकपीछ

इसबातकोहमऐसहीलसकतहया पककीतरहधरतीकोवस धराकहतहवस धराकामतलबहजोवसकोअपहो डकरतीहउठाकरखतीहतोlsquoवसrsquoकामतलबह ला टसवन पिततोअगरधरतीगायहतोवन पितदधहवद मदधकोबहतमह वदतहय मदवताओकाआहानहोताहतोहमदधसिनकलाहआघीअि नदवकोडालतहमानाजाताहिकयहदवताओकीभखकािच हपचामतमपाचतरहकदधहोतहndashक चाउबलाहआम खनघीऔरदहीगौ-रसगौमतरभीडालतहमधऔरगड़डालतहऔरयहसबिम सकरकदवताओकोचढ़ातहपराण मकहतहिकभगवानिव ण ीरसागरकऊपरलटहएहतोआपनचरपरकितकोदधकसागरकीतरहदखतहजोभीआपकोपरकितसिमलताहवोदधकीतरहहोताहइसिलएभगवान कोहमशादधचढ़ातह

अभीफलकोदखगतोकछक चवकछप कफलहोतहऔरहरफलकाअलग-अलगट ट वादहोताहतोिफरट टकिहसाबसअलग-अलगदवी-

दवताओकोचढ़ातहजसदिवय कोखटटायातीखाफलदगल मीकोआमलानीबऔरिमचीिदयाजाएगालिकनजोमीठाफलहोताहवहिव णकोिदयाजाएगािशववरागीहतप याकरतहतोउनकोडराई-फ टमवादीजातीहऔरशायदमवाइसिलएदतह य िकवपहाड़ मरहतहऔरऋिषयिदयातराकरतथतोवमवालजातथ

िशवऔरिव णकफवरटपसदीदाभोजन याह

अभीइससमझनकिलएयहदखनाज़ रीहिकिशवसासािरकनहीहवगह थआशरममनहीजानाचाहतऔरिव णराम-क णक पमगह थ पमरहतहतोिशवकमिदरमहमशाक चादधचढ़ातहऔरिव णकमिदरमपरौस डिम कदतहजसबटरऔरघीइसकामतलबहिकिशवकिलएजसीयदिनयाहवसीठीकहमगरजोिव णहजोगह थजीवनमरहतहउ हपरौससकरकमनफ चरकरकबनाकउसकउ पादचािहएतोवहाशरमकोबहतमह विदयागयाह य िकदधसम खनिनकालनकिलएआपकोबहतम थनकरनापड़गाकामकरनापड़गाजबतककामनहीकरोगतोम खननहीिनकलगािव णकोपकाखानािदयाजाताहअ नकटकसमयजोिदवालीकआस-पासआताहक णकोछ पनभोगचढ़ायाजाताह य िकगह थजीवनमइसकामह वहउनकाभोजनउनकलाइफ़- टाइलसमचकरताह

यहभोगसिसफदवोकोलगावहदिवयोकोनहीह

दिवय कोजोभोगचढ़ातहपार पिरक पसवहबिलहोताहndashबकरीभसप ीआजकलऐिनमलराइटसकीवज़हसयहअबइतनालोकिपरयनहीहपरआमतौरपदिवय कमि दरमर तचढ़ायाजाताह य िकदवीकानामहर तिवलािसनीndashिजसर तपसदहयहएक पकहपरआपइसऐसहीलसकतहभ-दवीहउ हगायका पमानतहिजनकादधहमिज़ दारखताहदधदरहीहलिकनउनकोहम यादरहहकालीक पमवोखनपीतीहऔरगौरीक पमदधदतीहतोिदसइज़असाइिकलऑफलाइफजसजीवनकीपरिकरयाहयहिदखानकिलएिकजबभीआपकछखानाखारहह आपनिकसीकीह याकीहिकसीकीबिलचढ़ाईह

जसहमस ज़ीखाएगतोविजटब सकहासआतहफामससआतहफामबनानकिलएजगलपहाड़औरनिदय कोिड टरीयिकयाहोगातोवहािकतनजीव-ज तओकीह याहईहोगीतोदवीहमशायादिदलातीहिकस कितकािनमाणकरनकिलएआपनपरकितकानाशिकयाहतोख़नमागतीहनरबिलभीमागतीहभागवतपराणमकहानीहिकभदवीिव णसकहतीहिकलोगउ हबहततकलीफ़दरहहऔरवउनकाख़नपीनाचाहतीहजबरामायणमय होताहमहाभारतमय होताहndashतोइसकामतलबयहहिकधरती यासीहइतनाअधमहआहिकअबउ हर तचािहएरामऔरक णक पमिव णय करतहतोसचमरामायण-महाभारतकाय एकपरकारकीनरबिलहएककहानीहएकिदनमहाभारतमअजनऔरभीमलड़रहथिकमहाभारतकय मसबसगरट टवािरयरमहानयो ाकौनहतोउनकोकहाजाताहिकएकपहाड़कऊपरएकसर

हिजसनसबकछदखाथाक तरमय मउससपछोकौनहकछकहतहउसकानामबरबिरकहोताहकछकहतहिकउसकानामअवीनहndashअलग-अलगनामिदएगएहउसकोसरकहताहिकlsquoयो ातोमझकोईनहीिदखाईिदयाकौरव-पाडवकछनहीिदखाईिदयाअजनndashभीमकछनहीिदखाईिदयाndashमझकवलएकचीज़िदखाईदीयहिकिव णकासदशनचकरघमरहाथाराजामररहथउनकाख़निगररहाशाऔरभ-दवीकालीक पमर तपीरहीथीrsquo

दवील मीकीएकबहनहअल मीजीकलहकीदवीहहमारघरमजसवपसाआताहलड़ाईभीहोतीहतोकहतहिकदोन बहनआग अल मीकोघरकबाहररखनकिलएम बईमकॉमनक टमहिकनीबऔरसातिमिचयाबाधनकातािकवोघरकबाहररहऔरघरकअ दरमीठाभोगचढ़ायाजाताहल मीकअदररहनकिलए

रामायणकयािफरमहाभारतमभोगकोलकरकोईकहानीह

अगरआपअयो यामजाएतोएकजगहहिजससीताकीरसोईकहतहसीताअ छीककथीबहतअ छाखानाबनातीथीदरौपदीभीअपनीमहमानवाज़ीकिलएजानीजातीथीजोभीआतथउनकिकचनमवउनकोखानािखलातीथीजबदरौपदीकाबनवासहआथाउनकपासकछहोतानहीथावरानीथीउनकपासतोपरािकचनथापहलउ हबहतबरालगताहिकलोगआएगउनकघरलिकनकछखानकोनहीिमलगाएकिदनउनकोिचढ़ानकिलएदयोधनवहापदवासाऋिषऔरस तऋिषकोभजतहखाना-खानकिलएजबवोआतहतोदरौपदीकहतीहिकमकछबनातीह आपनहाआईएिफरजबवजातहतोउनकोरोनाआजाताहिकउनकघरमकछनहीहपकानकिलए

उससमयक णआजातहवकहतहिककछतोहोगाघरमवहकहतीहिकनहीबतनतोख़ालीहजोभीथामनअपनपितय कोदिदयाहऔरजोथोड़ाबचाथामनखािलयातोक णजोएकदानाचावलबचाहोताहउसखालतहऔरउनकापटभरजाताहऔरइसिलएऋिषय काभीपटभरजाताहऋिषसोचतहिकहमारापटतोभरगयातोअगरहमदरौपदीकघरजाकरनहीखायगतोउनकािनरादरहोगातोववहीघाटसहीचलजातहऐसक णनदरौपदीकीलाजरखी

क णदरौपदीकीसम यादरकरनकिलएकहतहिकआपसयभगवानसपराथनाकीिजएसयदवनउनकोएकथालीदीlsquoदरौपदीकीथालीrsquoवहीसआयाहयहमाताजीकभडारकीतरहहमतलबिकचनमहमशाखानाहोगाकहतहिकजबतकदरौपदीखानानहीखालतीथीतबतकउसथालीमखानारहताथावबहत कोखानािखलाकरहीखातीथीएकबारउनकखानकबादअगलिदनतककोईखानानहीहोताथा

आपनअभीसीताकीबातकीदरौपदीकीबातकीयहापरतोकोईप षनहीहसबफीमलहndashऐसाकस

महाभारतममलक सकरफ़रसिमलतहनलकीकहानीहनलएकताक़तवरहडसमऔरअमीरराजाहिजनकीशादीसदरदमयतीसहईहउनकाजीवनबहत

अ छाचलरहाहउसकबादकछऐसाहोताहिकवबहतग़रीबहोजातहइतनग़रीबहोजातहिकनलकोनौकरबननापड़ताहएकराजाकयहाऔरवोखानाबनातहयहकहानीकरलामबहतफमसहमलयालीमहाभारतमकहतहिकव डकगरट टककlsquoनलrsquoथअबभीकोईअ छामलककहोगातोकहतहिकयहतोनलकजसाखानाबनाताह

मनयहनोिटसिकयाहिकबहतलोगभगवानकोपानकाप ाचढ़ातहइसकपीछ याकहानीह

पानऔरसपारीभारतीयस यतासजड़हखानकबादपानऔरसपारीखानायगह थजीवनकािच हहऔरइनकामतलबहिकआपखशहालऔरत तहयहसबहमशाउनभगवानकोजोगह थहजोशादी-शदादवहउनकोिदयाजाताहिशवकोकभीनहीत वीर मिदखायाजाताहिकल मीपानकाबीड़ािव णकोदरहीहपानकाबीड़ाअ याशीकापरतीकहहसन-खलनकाऔरसफलताऔरखशीकापरतीकहऔरयहसबहमअपनीिज़दगीमचािहए

याआपlsquoशरीफलrsquoश दकाअथसमझासकतह

शरीकामतलबहल मीऔरफलमतलबफ टतोल मीकाफ टउसफलकोशरीफलकहतहजोसारसालिमलताहऔरजोआसानीसिमलजाताहमतलबयादाकामनहीकरनापड़ताजसनािरयलकाफलयाकलाइसिलएइ हपजापाठमहमशारखाजाताहयनाकवलपौि टकहोतहपरनाख महोनवालीदौलतऔरसमदिधकसचकह

चावलकोभीकभी-कभीशरीफलकहतहजबघरमकलशलगातहपजाकिलएतोआपदखगनीचचावलिबछातहऔरऊपरनािरयलरखतहयसबल मीकिच हहसबजगहमिमलतहऔरजहाह गवहाहमशाखशहालीहोगी

18

यगआजकलजबभीहमसनतहतोबराहीसननकोिमलताहआपकोलगताहिकहमकिलयगमजीरहह

हरयगमलोग कोलगताहिकहमबरसमयमजीरहहतोआपकीदादीमाभीयहीकहतीह गीिकहमारसमयमसबिकतनाअ छाथाऔरअबकससबख़राबहोगयाहउनकीदादीमाभीयहीकहतीह गीतोयहएकबोलनकातरीकाहदोतरहकिवचारहndashएककहतहिकदिनयामअ छाहोरहाहऔरहमआगबढ़रहहऔरदसरायहिकसबख़राबहोरहाहबबादहोरहाह

जोयहश दहोताहlsquoकिलयगrsquoवोहम पककीतरहदखनाचािहएयहसोचनकीबजायिकघोरकिलयगआनवालाहएकिफलोसौिफकलका स टहिदखानकिलएिकदिनयाबदलतीरहतीहकवलभगवाननहीपरमा मािन यहबािकसबअिन यसबन वरहसबबदलरहाहतोसमयकाहमाराजोकॉ स टहवहयहहिकसमयसाइकिलकलहचकरीयहसमयआताहऔरजाताहइसिलएिह दीमlsquoकलrsquoश दभतवभिव यदोन किलएइ तमालिकयाजाताहजनधममभीयहकॉ स टहndashजहासमयसपकीतरहचलताहअ छसमयकोकहतहlsquoउ रसपनीrsquoबरसमयकोlsquoअवसपनीrsquoइसकऔरभीिह सहोतहसमयएकलहरकीतरहहोताहndashउपरीिह सकोशषमशषम(अ छा)कहतहिफरउतरावकोशषमदषमनीचकिह सकोदषमदषम(बरा)औरचढ़ावकोदषमशषमऔरिफरशषशमशषशमयहिह दधममभीह य िकसमयहमशाबदलतारहताहकछभीपरमान ट थायीनहीहकिलयगभीनही

हमारिकतनयगहऔरय याहबताइए

यगसमयकोबाटनकातरीकाहसमयतोअनतहउसकीकोईश आतनहीहऔरकोईअतनहीहव ािनकयनहीमानगकहगिकसमयश हआिबगबगसलिकनशा तर मकहागयाहिकसमयअनतहऔरसमयहमशासरहाहलिकनमन यइसबाधनकिलएसमयकोबाटतह

आमतौरपजोिदनहोताहसयोदयससया ततकउसकचारपरहरहोतहऔररातकचारपरहरहोतहतोचारकािस ातआव यकह य िकयहरखगिणतकाठोसअकहजसघरकचारकोनहोतहचारिदशाएहोतीहndashउ रदि णपवपि चमऐसहीआपदखोगिकशा तर मचारवणहोतहndashबरा ण ितरयव य दरचारआशरमहोतहजीवनकndashबर चय( टडटलाईफ)गह थाशरम

(मिरडलाईफ)वानपर थाशरम(िरटायडलाईफ)औरिफरस यासआशरम(हिमटलाईफ)जबआपसबकछ यागदवसहीसमयकोजोपरबर ा डकाकॉि मकटाईमहउसचारभाग मबाटागयाहndashपहलासतयगयाकतयगदसरातरतायगतीसराह ापरयगऔरचौथाहकिलयगिजसकबादपरलयऔरिजसकबादसमयवािपसश होजाताहसतयगसचार यग कोजोड़तहतोउनकोमनवतारकहतहऔरक पभीकहसकतहहालािकपरकितयगकिहसाबसनहीचलतीइसमऋतएहोतीहजोआती-जातीहस कितमयगहोतह

जसहमारीिज़दगीसाल मबटीहवसहीस कितमसमाजमस थाओमहमारीक पनीकबढ़नमचारअव थाएहोतीहश आतमबचपनसरलताहोतीहिफरठहरावबढ़नाऔरिफरख़ महोनामझलगताहयहस कितकबारमयादाहनािकससारकबारम

हमकसपताचलगािकयगबदलगयाह

एकतरीकायहिकधमकोचारटाग वालीगायकीतरहसमझजबएकपरगल(नितकपतन)जाताहतोवहलगड़ीहोजातीहतरतायगश होजाताहिफरापरयगमएकऔरपरटटजाताहndashवहदोपर परखड़ीहोतीहकिलयगमवह

एकपरपरखड़ीहोतीहऔरजबचौथापरचलाजाताहतोपरलयआजातीह

कहतहिकजबिव णसोतरहतहतोपरलयहोतीहजबवहउठतहधीर-धीरजबउनकीआखखलतीहतोकतयगश होताहवअवतारलतहndashतरतायगमरामऔर ापरयगमक णकलयगमवथकजातहऔरसोजातहजबसोजातहतोवापसपरलयहोजातीहसि टकामतलबहजबिव णजागउठऔरपरलयकामतलबहिकवसोरहह

आपनकहािकिव णसोतहतबबर ा डकीर ाकौनकरताह

यहभीपर नशायदपराण मभीलोग नपछाहोगाकभीतोउसकिलएजवाबहिककलयगकाजोिस ातहवहहमारस कितकसाथजड़ाहपरकितकसाथनहीजोअन तहपरकितमकोईश आतयाअ तनहीहोतातोजबस कितनहीथीतबभीपरकितथीऔरस कितकबादभीपरकितरहगीपरकितकोहमनदवीका पिदयाहऔरशि तका पिदयाहजबिव णउठतहतबस कितकाज महोताहपराण मकहतहिकजबिव णसोतहतोयोगिनदरादिनयाकोस हालतीहर ाकरतीहदवीहमशारहतीहउनकिलएlsquoयोगिनदराrsquoश दइ तमालिकयागयाहकोईकहताहयोगमायाभीएकदवीहयोगिनदराऔरयोगमायायदोन दिवयाहमगरवएकहीदवीकदो पहतोजबिव णसोरहहोतहतोयोगिनदरा यानरखतीहऔरजबवहजागउठतहतोयोगमायाउनकीजगहललतीह

क णऔररामनकौनसयगमज मिलया

रामतरतायगसजड़हएहऔरक ण ापरयगसजड़हएहरामायणऔरमहाभारतndashवदोयग कीकहािनयाहndashतरताऔर ापरवोयगिजसहमतरतायगकहतहवहापररामहउनकाज म-मरणवहाहोताहऔरक णको ापरयग

सजोड़ाहआहकहतहिककतयगमसबठीकथाजबपरशरामआतहतोइसकामतलबहिककतयगसमा तहोगयाहजबरामआतहतोइसकामतलबहिकतरतायगसमा तहोगयाजबक णआतहतोउसकामतलबहिक ापरयगसमा तहोगयाऔरशायदकि ककआनसकलयगसमा तहोजाएगाइसआपिलटरलीलसकतहोया पककीतरहलसकतहकतयगमिनयमनीित-रीितनहीथलोगदानदतथकोईचोरीनहीकरताथाजबपरशरामआतहतोपहलीबारचोरीहोतीहएकराजाएकगायदतहजमदीि नकोऔरउसकीचोरीहोजातीहयहासिनयम कीश आतहोतीह सकीआव यकताहोतीह सआगएतोमयादाप षोतमजो सकोफोलोकरतहवोआजातहउससमयकीकहानीहजहापरलोगिनयम कोबहत यादामानतथइसिलएकहतहlsquoरघकलरीतसदाचलीआईपराणजाएपरवचननजाईयफमसलाइ ससहतलसीरामायणकीयहरघकलनीितकबारमबतातीहndashजबराम(रघ)कासमाजिनयममानताथावहिन कपटताकायगथा

लिकनजब ापरयगआताहतोगड़बड़श होजातीहिनयम परचलनकबादभीअधमहोसकताहसचमतोिनयमअधमकाहिथयारबनजातहजसभी मऔरदरोणिनयम कापालनकरतहलिकनिफरभीउनकीवजहसपाडव कोबहततकलीफ़सहनीपड़तीहकोईपरमनहीकरताकोईदाननहीकरताकलयगमननीितकोमानिदयाजाताहऔरनहीरीितकोधम-अधम याहयहिकसीकोमालमनहीइसपरवाद-िववादचलतरहगतोइसअनोखीदिनयाकोजहाकछसही-ग़लतनहीहउसहमकलयगकहतहिकसमालमहमइसमहयायहअभीआनवालाह

िशवकाज मकौनसयगमहआहऔरउनकी याकहानीह

िफलॉसफ़ीकदोभागहोतहndashसमयकभीतरजोबदलावहआहऔरदसराजोसमयकबाहरहोताहसमयकािनय तरणिजसकउपरहऔरसमयकािनय तरणिजसपनहीहिनय तरणकामतलबयहहिकआपकाज मऔरम यहोगीएकश दहयोिनजािजसकाज मयोिनसहआहरामकाज मकौश यासहआउनकीयोिनसndashमन ययोिनमज महआक णकाज मदवकीकीयोिनसहआरामसरायकअदरचलजातहऔरइसतरहमरतहक णकोजरानामकएकधनधारीकाबाणलगजाताहतोउनकोम यकाअनभवहोताहतोयहएकदिनयाहजहाज मम यकाअनभवहोताहइसकबाहरएकदसरीदिनयाहअयोनीजाया वयभndashजहापराणीअपनआपकोज मदतहवहाबढ़ापायाम यनहीहोतीयहिन यदिनयाहभगवानकीदिनयािजसजनिस लोक-यािनजहािस आ माएरहतीहकहतहतोिशवयहापिवराजमानहिव णभीयहाहयहावहमशाजवानहऔरकोईपतझड़यासिदयानहीहहमशाबसतहखशीहयहाम यनहीहोतीभखनहीलगती

दोतरहकीदिनयाहndashिन यऔरबदलनवालीजहासमयचकरीयहऔरयगमबदलतारहताहवा मीिकरामायणमसमयकीचकरीयहोनकबारमएकिदलच पबातहजबरामसीताकोअपनसाथजानकीबजाय कनकिलएकहत

हतोवमनाकरदतीहवहापसीताकासटीकतकहोताहिकlsquoहररामायणमआपकसाथगईह तोअब य रोकरहहोrsquoमतलबरामायणपहलहोनका ानहउनकोऔरयहीिस ातलोक-कथाओमहनमानकीमिदरकाकीकहानीक ाराबतायागयाह

समयकदवतारामसकहतहिकधरतीपरउनकाकामपराहोगयाहऔरउ हम यको वीकारकरवक ठलौटजानाचािहएरामयमदवताकोबलानाचाहतहपरउ हमालमहिकउनकपरमभ तहनमानउ हरामकपासआनभीनहीदगहनमानका यानबटानकिलएरामअपनीअगठीएकप थरकीदरारमडालदतहऔरिफरउनसलानकिलएकहतहहनमानफ़ौरनस म पमआजातहऔरदरारमछलागलगादतहवबहतदरतकभगभमिनकलजातहऔरनागलोकपहचजातहवहापरउ हनागराजावसकीिमलतहवउनसअगठीढढ़नममददमागतहवसकीउ हएकपहाड़कीओरजानकिलएकहतहजसहीहनमानउसपहाड़कपासपहचतहउ हसमझमआताहिकवहअगिठय कापहाड़हवसोचतहिकअबशरीरामकीअगठीकसढढगवसकीउ हबतातहिकवसबरामकीअगिठयाहिकयएकअन तकहानीहिजसमधरतीपररामकीम यसपहलएकवानरउनकीअगठीढढ़नआतारहाहतभीतरतायगसमा तहोताहयहचकरअन तकालसचलाआरहाहहनमानकोतबसमझमआताहिकज मम यऔरिफरज मकीपरिकरयाअन तहइसरोकानहीजासकता

इसकहानीमहनमानकज़िरयबतातहहनमानकीऔरिफरहमारीअपनीकिमयाहनमानइतनशि तशालीहलिकनम यसडरतहवनहीचाहतिकरामउनसकहीदरचलजाएहनमानकोसीखदनकिलएयहपरीकहानीगढ़ीगईहिकहनमानकोयहसमझमआयिकहरचीज़जोपदाहईहमरगीभीऔरिजसकामरणहआहउसकापनज मभीहोगाअन तकालतकयहीचकरचलतारहगादशनानसारयबतानाचाहतहिकयजोहमिज़दगीजीरहहयहहमपहलभीजीचकहऔरउसकपहलभीजीचकहऔरबादमभीयहीिजदगीहमजीतरहगदिनयाबदलतीहऔरनहीभीबदलतीहमारसोचनकातरीकाबदलजाताहदिनयाकोनहीबदलसकतलिकनदिनयाकसोचन-समझनकतरीककोबदलसकतहोइि डयनिफलोसफ़ीकासबसज़ रीपाठहअपनमनकऊपरकाबरखनाजसहनमानरामकोनहीबचापाएरामकोयमलोकयावक ठजानाहीपड़ावसहीआपदिनयाकोिनयितरतनहीकरसकतसमयकीजोधाराहआपउसरोकनहीसकतिक तअगरआपइसबातकोमानलोगिकजोआताहवहजाताहतोदखकमहोगाक टकमहोगाऔरएकभरपरजीवनजीसकोग

कलयगकीश आतकबहईइसकीकोईसहीितिथबतासकतहआप

यहजोपौरािणकगर थहोतहइनकोसीधा-सीधाकभीनहीलनाचािहएजसिकबाइिबलमकहतहिक5000हज़ारसालपहलदिनयाश हईहमकोइनकज़ रीत वकोसमझनाचािहएत वयहहिककोईभीचीज थाईनहीहोतीहरचीजकाएकसहीयाग़लतसमयहोताहहरचीजबदलरहीहजसहमाराबचपनहमशानहीरहतावसाकतयगहमशानहीरहगाइ यािदतोअगरहमरामज म

कीिबलकलसहीतारीखिनकालनाचाहगतोकहानीकाअसलीममखोदगमजोहआहउसकमम यानदताह श द कीकारीगरीपरनही

19

सि टपराणोकिहसाबससि टकीरचनाकसहई

वदजो4000सालपहलआयऔरपराणजो2000सालपहलआयउनकबीचहबरा णऔरअि यकइनसभीमबहतसीकहािनयाहिकसि टकीरचनाकसहईवद मएकसजन तरोतहिजसकहतहndashनासिदयास तायहबहतजिटलकिवताहऔरविदकसोचकीपराका ठाकोदशातीहइसमकिवकहरहहिकपहल याआयाथाndashजलया थलरौशनीयाअधरागरी मऋतयासदऋतपहलसासिकसनलीइ यािदिफरवकहतहिकशायददवताओनसबकछबनायाहोगालिकनिफरदवताओकोिकसनबनाया य िकदवताबादमआएशायददवताओकोपताहोगायाशायदउ हभीनहीपताहोगासबसोचनकीबातहसहीबातएकभीनही

लिकनवोकहतहिकसीभीचीज़कीरचनाकिलएदिनयामइ छाकीज़ रतहोतीहतोपहलइ छाआईहोगीऔरइ छाकबादहीदिनयाकीरचनाहईहोगीतोअगरइ छाबीजहतोयहबरा डउसकाफलहअथववदमकहतहिककामपहलआयाकामदवनहीपर वयकामइ छायजवदमप षमघयकीबातहोतीहऔरयहिकदिनयापरजापितहसमाजपरजापितहऔरइसपरजापितकीबिलहोनकप चातहीसि टकािनमाणहआतोपरजापितकसरसबर ा डआएहाथ स ितरयआएपटसवािनकऔरपर सशदरआएएकपराणीकोतोड़करकसि टकोबनायागयासमाजकािनमाणहआहवद मसिहताऐहोतीहिजनममतरहोतहबरा णमय कबारमिलखाहोताहिफरअर यकजोिफलोसोिफ़कलथॉटकऊपरहऔरउसकबादउपिनषदआतहजहावदपरचचाहजबहमवद कीबातकरतहतोयसबगरथउनमआतहनासिदयास ताएकसिहतामआतीह

अर य(जगल)मपरजापित(परजाकापितइ सान किपता)उ ह नएक तरीकोदखाशत पा(िजसककई पह)शत पकोदखकवउसपरमोिहतहोजातहउनकपीछभागतहवहअलग-अलगपरकारकमादाका पलतीहऔरपरजापितवहीनरक पलतहजबवहगायका पलतीहतबवहबलबनजातहजबवहघोड़ीबनतीहतोवहघोड़ाबनजातहइ यािदतोसबजानवर काज मऐसहआहाथीसलकरचीटीतकतोयहएकऔरकहानीह

िफरधीर-धीरमनकानामआनलगाहमारीिकताब मऔरयहिकउ ह नदिनयाकीश आतकीउ ह नशत पाकसाथिववाहिकयाऔरमानवजाितको

ज मिदयातोऐसीकईकहािनयाहवद मबरा ण मउपिनष मअर यकमलिकनकोईएककहानीनही

बर ाकोसि टकताकहतहतोबर ानसि टकीरचनाकसकी

बर ानबर ा डकािनमाणिकयाबर ा डिजसकोबर ाकाअडाकहतहबर ाकमनसमानसपतर काज महआपहलचारसनत-कमारपदाहएउ ह नकहाथािकहमसि टमकोईिदलच पीनहीहतोवोस यासीबनजाएगउनकबादउ ह नस तऋिषय कोज मिदयास तऋिषय नकहािकजबतकतरीनहीहोगीतबतकहमिकसीकोज मनहीदसकततोबर ान तरीकीरचनाकीऔरसातऋिषय कोसातपि नयादीइसतरहससबजीवज तओकाज महआसबसजान-मानमिनहक यपमिनक यपकामतलबहकछआउनकीकईपि नयाहोतीहऔरउनकीअलग-अलगपि नय सअलगअलगपरकारकजीव-ज तओकाज महोताहजसअिदतीसआिद य दव काज महोताहिदतीसद य काज महोताहदनसदानव काज मकद सनाग कािवनातासपि य काितमीसमछिलय काज महोताहतोबर ासजड़ीसबसजानी-मानीकहानीह

शवपर पराम याकहानीह

श आतमिहर यगभ(सनहरीयोिन)थायहश दवद मभीिमलताहlsquoिहर यrsquoकामतलबहसनहरीिहर यगभकमलक पमथाऔरजबवहिखलातोउसमसबर ािनकलऔरिफरबर ानअधनारी वरका पदखाउसकोदखकबर ानसि टकीरचनाकीअधनारी वरमप षकोदखकरउ ह नमनकोज मिदयाऔरऔरतकोदखकरशत पाकोज मिदयाएकऔरकहानीहिकिशवनअपनआपकोिशवऔरशि तमबाटिलयािशवसनरआतहऔरशि तसमादाआतीह

व णवपर पराम याकहतह

व णवपर परामलबीकहािनयाहकछकहािनयाबरा णमिमलतहऔरआगचलकबढ़तीहजोसबसजानी-मानीहवहयहिकदिनयामसबकछिनदरामथािफरिव णजागतहसासलतहऔरमनमइ छाएजागतहोतीहतोइ छासउनकीनाभीमकमलउगताहऔरउसकमलमबर ाबठहोतहजबकमलिखलताहबर ाआखखोलतहतोडरजातहउनकोकोईऔरिदखाईनहीदताअकलपनसवइतनाडरजातहिककहतहिकमझएकऔरकोज मदनापड़गायहजोभयहयहबहदअर यकउपिनषदमभीबतायागयाहndashिकभयसरचनाहईजोपहलाजीवहवहअकलपनसडरजाताहऔरकहताहिकमझसाथीचािहएइसिलएवह तरीकीरचनाकरताहऔरउसकऊपरमोिहतहोजाताहऔरबर ा डकीश आतहोतीह

लिकनउपकथाएभीहोतीहकहतहिकएकअसरनधरतीकोपानीकअदरदबािदयाथापरलयकबादतोबर ाकनाकसएकवराहिनकलताहिव णअपनवराहअवतारमजोसमदरकअदरजाताहऔरप वीकोऊपरलकआताहऔरजबलकआताहतोप वीमवन पितउगनीश होतीहऔरऐसप वीकािनमाण

हआएकऔरकहानीहिजसमकहतहिकअमतमथनसदिनयाकीश आतहईिव णमदारपवतकोलातह ीरसागरकामथनकरनकिलएदवऔरअसरिमलकमथनकरतहिव णअपनाकमाअवतारलतहऔरपवतकोअपनीपीठपरउठातहइसमथनससि टकीरचनाहोतीहयतीनकहािनयाहिजनमिव णसोतहएनारायणहवराहयाकमाह

अबसवालहिकसि टपरकितकबारमहयास कितकबारमकहतहिकिव णनएकछोटी-सीमछलीका पिलयाथाऔरउसबड़ीमछिलय सजबमननबचायातोस कितकािनमाणहआ

एकऔरकहानीहिजसमविव णहयगरीव(घोड़कसरवालिव ण)बनजातहऔरवद कोबचातहपरलयकपानीसतबसि टकािनमाणहोताहएककहानीहजहापरलयकपहलएकमछलीमनकोकहतीहिकआपएकनौकामसभीजीिवतपरािणय कोलजाएपौध कबीजऔरवदकोभीयहकहानीनोआसआककहानीकीतरहहमछलीउसनावकोपरलयकपानीसबचातीहऔरजबपरलयख़ महोजातीहतोमननईदिनयाकीरचनाकरतहवद मइनकहािनयकआधारह

शा तपर परा याकहतीह

शा तऔरततरपर परामबहत-सीकहािनयाहजोलोक-कथाओसआतीहयहमानाजाताहिकिशवतप याकररहथजबपरलयआईयहापरलयकामतलबज़ीवन-हीनताहजबसबकछजमाहआथावफमकहीपरजनननहीहोरहाथातबदवीआतीहपावतीक पमपवत सिनकलकरऔरिशवकोमोिहतकरतीहऔरउनसिववाहकरलतीहउसकबादिशवकातपजोउनकअदरहवोबाहरिनकलताहऔरबफिपघलनलगतीहनिदयाबनजातीहधरतीउपजाऊहोजातीहऔरपड़-पौधिनकलतहजीव-ज तिनकलतहतोततरपर परामप षमतलबआ माहिजसदवीजागतकरतीहतोदवीकीवजहससि टकीरचनाहोतीहशि तिशवकपासहलिकनउसकोजागतकरनकिलएदवीकीआव यकताह

लोककथाओमएककहानीहिजसमकहतहिकपहलकोईदवतानहीथपहलापराणीएकऔरतथीऔरउनकानामथाआदीमायाशि तउ ह नएकप ीक पमतीनअडिदयिजसमसबर ािव णऔरिशविनकलआिदमायाशि तबर ाकपासजाककहतीहिकमझतमसशादीकरनीहपरबर ाकहतहlsquoमशादीकसकरसकताह आपतोमरीमाहrsquoइसबातसउनकोबहतग साआताहतोवहकहतीहिकबर ात हारीकभीपजानहीहोगीउसकबादवहिव णकपासजातीहऔरिव णसकहतीहिकतममझसशादीकरलोमगरिव णभीनाकरतहिफरिशवकपासजातीहतोिशवउनसकहतहlsquoआपकपासतीनआखहआपतीसरीआखमझददोतोमशादीकरनकिलएतयारहrsquoजबिशवकोदवीकीतीसरीआखिमलतीहतोउससआगिनकलतीहऔरदवीकोभ मकरदतीहबर ािव णिशवतीन कोरोनाआताहिकउनकीमानहीरहीतबवउनकीराखसऔरतपसदिवय कोज मदनलगतहndashसर वतीजोबर ाकीप नीबनतीह

ल मीजोिव णसिववाहकरतीहऔरिफरपावतीकाज महोताहजोिशवकपासजातीहबाकीकीराखसगरामदिवय काज महोताहयजोकहािनयाहवलोककथाएहजोवद मसनहीहइनकहािनय म तरीकयोगदानकोज़ रीमानागयाह

ततरम तरीत वपहलआताहऔरवद मप षत वपहलआताहयाकहगिकदोन साथमआएहपरएकपहलजागरतहआव णवपर परामहिकदिनयाहलिकनउसकाअनभवतबतकनहीहजबतकिव णजागतनहीशवपर परामहिकदिनयाकीश आततबतकनहीहोतीजबतकअधनारी वरअलगनहीहोतशा तापर परामदिनयातबतकनहीबनतीजबतकशि तिशवकोजागतनहीकरतीयहसचमएकमि कलपरिकरयाहऔरशायदवद कपहल तोतरमसहीकहाहndashिकसीको यापताकीसि टकसश हई

िफरसहीकहानी याहहमयहनहीजानत

व ािनकभीनहीकहसकतिकसहीकहानी याहकछकहतहिकिबगबगथाकछकहतहकोईबगथाउससभीपहलमलबातयहहिकसि टकीरचनाकबारमिजतनभीपर नहवयहमानतहिकसि टसपहलयाबादमकछनहीथािह दधमममानतहिकससारअनािदहइसकीकोईनश आतहनाअ तहयहअन तहइसकश होनसपहलकहानीहोगीऔरख़ महोनकबादभीतोकोईएकपलनहीहरचनाश होनका

यहापरयहसवालपछनाचािहएिकिकसकीरचनाकीबातहमकररहह-परकितस कितमहाभतकीवन पितयाजीव-ज तओकीरचनाकीयायमनकबारमह-दिनयाकबारमजागतहोनवालीि थितजसयहसवालहिकिकसनएकइ सानकादिनयाकसाथअपनासब धबनायाहमअपनीहीदिनयाबनासकतहिकसीऔरकीनही-हमसबबर ाहऔरअपना-अपनाबर ा डबनातहयहहमाराअपनाअडहहमनइसबनायाऔरिफरइसमहीफसजातहहमहीमगीहऔरहमहीइसअडकअ दरफसचज़यहएकदाशिनकपर नहरचना याह-यहएकिवषय-िन ठससारहिक यि त-िन ठएकदसरकिबनानहीरहसकतातोिह दकीधमभौितकरचनामइतनीिदलच पीनहीहिजतनादाशिनकदि टकोणम

बाईबलमकहाजाताहिकदिनयाकािनमाणसातिदनोमहआऔरउसकबादऐडमऔरईवआदमऔरह वाआएतो याहमारीिह दिमथकमभीऐसाह

यहजोबाईबलकीकहानीहयहलीिनयर टोरीरखाकारकहानीहमतलबएकभगवानहएकिकताबहएकिस ातहिकदिनयासातिदनमबनीऔरजीनकाएकहीतरीकाबतायागयाहिज हदसकमाडम टसकहतहदिनयाश एकिदनमहईथीऔरएकहीिदनमख़ महोजाएगीिजसवहएपोकिल सकहतह

िह दधमजनधमबौधधमएकनहीबि कअनककीबातकरतह-जहाअनकसि टयादवी-दवताएहतोश आतभीएकनहीहमनआदमकीतरहहलिकनमनकिपतासयहऔरसयभगवानकिपताबर ाहिजनससनतकमार

परजापितइ यािदआएएककहानीकभीनहीहोगीयहहिह दधमकीखािसयतऔरआपतयकरोिकआपको याचािहए-दवीसोनवालनारायणतप वीिशविवचिलतबर ाऔरअगरिनराकारभगवानचािहएतोवद उपिनषद कोमानोकहतह84लाखयोिनय कबादइ सानकाज महोताहइसिवचारपरमननकीिजए-यहदशाताहिकहमअन तकिस ातमिव वासरखतहएककनहीशायदइसीवजहसहमअनकतामिव वासहजसफलफलप ष तरीिभ न-िभ नपरकारकहोतहवसहीदवीऔरदवताऔरसि टरचनाकीकहािनया

20

िदशाऐवा त-शा तर याह

वा त-शा तरएकभारतीयप ितहजहापरमानाजाताहिकअगरआपअपनघरकािडज़ाइनएकतरहसबनायगndashिजसवा त-कलायाआतिरकस जाकहतहndashतोआपकघरमसखऔरसमदिधकावासहोगाहमसमययािनकालऔरजगहयािनवा तमरहतह योितष-शा तरसमयकबारमहऔरवा त-शा तरहमारआस-पासकीजगहकबारमअपनआपकोबदलनकीबजायहमइनचीज़ कोबदलसकतह

वा त-शा तरकावदोस यास ब धह

वद मऔरवा त-शा तरमिद ग कोयािदशाओकोबहतमह विदयागयाहऔरभीसमानताएहदोन मविदकय मआगपि चममदि णऔरपवमजलतीहदि णिपतर किलएहपरबदवताओकिलएहऔरसभीपि चमसबजीिवतपरािणय किलएवा त-शा तरमपि चममव णसमदरकदवताकिलएहऔरवहाससभीजीवनआताहपवमइ दरिवराजमानहदवताओकराजाऔरदि णमयमराजबठतहम यकदवता

यावा त-शा तरकासबधपराणोसभीह

हरिदशाकअपनर कहोतहिद गपालिजनकबारमपराण मबतायागयाहआठिदशाएहndashइनमचारपरमखह(परबपि चमउ रदि ण)औरचारकरमसचक(उ र-परबउ र-दि णदि ण-परबदि ण-पि चम)औरदोऊपरऔरनीचहतोदसिद गपालहोतहमिदर मआपिद गपाल कीमितयादखोगउ रकबरकाहय कराजाकादि णयमकाहपरबमइ दरऔरपि चममव णउ र-परबमइशानहिजसिशवयाचादमानतहदि ण-परबमिनतीम यकीदवीहऔरदि ण-परबमअि नहऔरपरब-पि चममवायहसबआठमितय कीदोन ओरएकहाथीऔरहिथनीहोतहजोआसमानकोउठायरहतहऊपरबर ाबठतहऔरतलपरिव णकछस करण मिव णशषनागपरधरातलमबठतहऔरहमिव णकअदरहवा तप षयािजसजगहमहमरहतहवहिव ण पहिव णकासरउ र-पवमहऔरउनकपरदि ण-पि चममतोजगहकोहमइ सानयादवकसमानमानतह

इनिद गपालोकीहमारजीवनम याभिमकाह

अगरआपिद गपाल कोग़ौरसदखगतोपाएगिकवजगहकसतलनकसचकहजसपवमकबरबठहजोबढ़ोतरीकसचकहऔरदि णमयमराजबठहतोऊपरऔरनीचएकसगसचालनहपि चममव णबठहएहजोनमककपानीससबिधतहऔरपवमइ दरबठहएहजोसाफ़पानीबािरशकपानीससबिधतहजसटटकोबलसकरनकिलएख बलगातहरि सयाबाधतहवसही पसजगहकोबलसिकयाजाताहहमारशरीरकोभीसतलनकीआव यकतारहतीह

कहतहिकउ र-पविदशाकाबहतमह वहहमारमिदरभीइसीिदशामरखजातहऐसा योह

उ रमध वताराहऔरवह थाइ वकासचकहिशवकावासकलाशपवतहजोपवमहसयोदयपवसहोताहजोसमदिधकापरतीकहतोउ र-पव थाई वऔरसमदिधकापरतीकहndashया थाईसमदिधकाहमसबकछचािहएतोयहिदशाअ छभा यसजड़ीह

एकपरचिलतकहानीहिकध वताराकसबनाध वएकराजकमारथाजोअपनिपताका यारपानाचाहताथामगरउसकीसौतलीमाय यानरखतीहिकउसकाबटाउ मअपनिपताकसगसारासमयिबताएनािकध वछोटा-साध वजगलमजाकरतप याकरनलगताहकाफ़ीसमयकबादिव णउसकसामनआतहउसकीइ छासननकबादवउसअपनीगोदमिबठातहऔरआ वासनदतहिकआकाशमउसकी थाईजगहहोगीndashध वताराबनकरयहकहानीइसबातका पकहिकिकसीभ तकाअिडगपरमभगवानकसलौटातह

उ रिदशाआ माकसाथजड़ीहइस थािपतकरनकिलएएकत वीरदीगईहध वतारकीवसहीजसिशवजोउ रमकलासपरिवराजमानहजहाम भीहवध वतारकनीचएकअचलपवतपरबठतहदि णकीओरमहिकयदि णभारतमएकपरिस िशवकीमितहिजसमिशवदि णकीओरमहिकयबठहऔरवद का ानदरहहवबरगदकपड़कनीचबठहजो थाइ वकापरतीकहयसारिच हयबतातहिकवदअन तऔरअखि डतह

इसकउलटदि णमयमहऔरवतनीनदीभ-लोकऔरिपत-लोककोअलगकरतीहम यकसमयपािथवशरीरकासरदि णकीओरऔरपरउ रकीओररखतहतोसरिशवकीओरहोताहमानाजाताहिकदाह-स कारकसमयजबखोपड़ीकोतोड़तहतोआ मािपत-लोककीओरदि णिदशामजातीहयहिस ातिह दरीित-िरवाज़ ममिदर औरशा तर मबहतमह वपणह

मिदरवा त-शा तरसकसजड़ह

सारमिदरपरबकीओरहोतहतािकसयकीपहलीिकरणभगवानकीमितपरपड़भगवानकामहपरबकीओरहोताहऔरभ तकापि चमतोसयकीिकरणदवतापरपड़तीहऔरभ तपरपरितिबि बतहोतीहमिदर कोएक तरीकशरीरकीतरहसोचाजाताहजोअपनघटनमोड़करबठीहिजसजगहदवताकीमितकोरखाजाताहउसगभागहकहतहजसिकजग नाथपरीकामिदरमानवशरीरकीतरहहसरहाथपरइ यािदकसग

याकोईऐसामिदरभीहिजसममितपरबकीतरफनहीह

ऐसकईमिदरह य िकदवताकहानीकिहसाबसिदशाबदलतरहतहजसिकको हापरकामहाल मीमिदरपि चमिदशामह य िकल मीव णसपदाहईथी

एकऔरकहानीमिवभीषणरावणकछोटभाईरामकराजितलकमआतहउ हिव णकापरमभ तमानाजाताहजानसपहलवरामसकहतहिकवउ हअपनीमितदिजससवउ हयादकरसकरामउ हअधिनि दरामिव णकीमितनारायणमितदतहवहइतनीभारीहोतीहिकिवभीषणवापसीमउसशरीरगमतिमलनाडमछोड़दतह य िकवउसलकानहीलजापातवहाकमिदरममितदि णिदशाममहिकयह

ऐसीकोईकहानीमहाभारतमह

रामायणमउ रऔरदि णिदशाएहपरमहाभारतमसबिदशाएकामआतीहहालािकक णपरबममथरासपि चमम ारकातकजातह ारकाएक ीपहतोसमदरकाल बाबखानह

पराचीनभारतमदोमहामागथndashउ र-पथऔरदि ण-पथअसलमउ रकामहामागपि चमसपरबकीओरजाताहऔरदि णमहामागउ रसदि णतकहमसोचसकतहिकशायददि ण-पथरामायणसजड़ाहऔरउ र-पथमहाभारतस

लोगसोचतहिकमहाका य मदि णकाअथहदि णभारतऔरयहबातग़लतहहमकभीभीिमथककीकहािनय कोसीधा-सीधानहीलनाचािहएवसचक यादाहोतीहमानवि थितकोबतानकिलए पककतौरपउ रआपकसरिदमागमनकासचकहऔरदि णआपकीनीचीआदत काआपकीमलधाराकाजहाआपकीगदगीऔरबरीशि तयाहोतीहआपकोहमशाउ रकीिदशामचलनाचािहएजसकमलहमशाउ रकीओरिखलताहउ र-दि णकोमानिसकउतार-चढ़ावकासचकभीमानाजासकताह

यहदखकीबातहिकिबरिटश कािस ातकदवताउ रमरहतहऔररा सदि णमअबभीचलाआरहाहयहएकराजनीितकसम याबनगयाह य िकइनिकताब काममखोगयाहमझऐसालगताहिकपराण औरवा त-शा तरमआ याि मकबातहोतीह

21

िववाहहमार यादातरदवी-दवतािववािहतहऔरउनकपिरवारहऐसा योह

िह दधममदोज रीिस ातहपरकितndashजोसगणहऔरभौितकससारकीसचकहऔरप षयाआ माndashजोिनगणहऔरआ याि मकससारकीसचकहप षकोसीधा-सीधानहीलनाचािहएप षआदमीनहीहयहएक पकहतोसगणऔरिनगणकिमलनकोिववाहकहतहमिदर मजबभगवानकीशादीहोतीहहमकहतहिकआजिशवकीशादीहोरहीहयािव णकीशादीहोरहीहयारामकीशादीहोरहीहइसकामतलबशरीरऔरआ माकिमलनकीबातहोरहीह

हमजानतहिकरामकीएकप नीहसीतापरजबवक णका पलतहतोउनकीआठपि नयाहोजातीहतोिव णकीिकतनीपि नयाह

अभीअगरआपपरकितमदखएनीमलिकगडमजानवर कोदखतोवहाशादीनहीहोतीशादीस कितकाकॉ स टिस ातहपरकितकानहीहऔरपरकितमअगरहमदखतोअलग-अलगपरकारकपशप ीहकछजानवरजसराजहसऔरचीलपराजीवनएकहीसाथीरखतहलिकनअगरआपहाथीकोशर कोचीतकोदखगतोवोऐसानहीकरतअगरआपमधमि खय कोदखगतोवहाकवलएकही वीनबी(रानीम खी)होतीहऔरवोसबकोकटरोलकरतीहतोपरकितमअलग-अलगपरकारकी यव थाहअलग-अलगजाितय मइसीबातकोपराण मकहाहिकहरसमाजहरकालहरयगमअलग-अलगपरकारकीयव थाएहरामायणमरामएक प नीवरताहलिकनउनकिपताकीतीनप नीयाथी(ककयीकौश याऔरसिमतरा)भगवदपराणमक णकोअ टमदयाकहतहउनकीआठपि नयाहोतीहअगरहमदरौपदीकोदखतोउनकपाचपितहमहाभारतमतोयबहपित वमानतीहसही-ग़लतकछनहीहोतािसफ़अलग-अलग यव थाएहोतीहअलग-अलगसमाजकीकोई यव थापरीतरहससहीनहीहोतीअसलमरामकीतरहएकपि नववरतदलभहोताहमोनोगमीपोलीगमीपौलीएडरीndashआपकोओपनमाइिडड(खलािदमागका)होनाचािहएदोहस काजोड़ाकहतहइसिलएिसया-रामकीजोड़ीको

हमनिशवकिववाहकबारमबहतसनाहलिकनिव णकीशादीकबारमकभीनहीसनाउसकबारमहमबताइए

अकसरयकहानीदसरीकहािनय कबीचमआजातीहिव णकोहमशाशादी-

शदामानतहइसिलएउनकीकहानीजानी-मानीनहीहपरऐसानहीहदोकहािनयाहअगरसाउथइिडयामजाएतोिव णकबगलमदोपि नयाहोतीहएकहोतीहशरीदवीयाऐ वयाऔरदसरीहोतीहभदवीजोधरतीहदोन ल मीक पहोतहनाथइिडयामिसफ़ल मीहोतीह

जबिहर य नामकाएकअसरभदवीकाअपहरणकरकसमदरकनीचलजाताहतोिव णवराह पलकउ हबचाकरलातहतबभदवीकहतीहिकमआपकोअपनापितमानतीहतोिव णकानामहोगयाभपितऔरजबअमतमथनहोताहतब ीरसागरसशरीदवीिनकलीहतोसबदवताऔरअसरलड़ाईकरतहउनकिलएपरवोकहतीहिकनहीमअपनापितख़दचनगीतबविव णकोचनतीहइसिलएउनकानामहोगयाशरीिनवासयाशरीपितदोन प कसाऊथइिडयननामहनॉथमउ हल मीव लभकहतहल मीकिपरय

जहातकमझमालमहहमारदवोमसकछबर चारीहऐसा यो

दोधाराएहसोचनकीएकहिकदिनयाकोठीकरखनकिलएशादीकरनीचािहएऔरदसरीहिकशादीनहीकरकबर चयरखकओजसयातपआजाताहजसहनमानहपरमबर चारीवज़रअगीबजरगिजसकाशरीरफौलादकाहभगवानककईऐस पहोतहजसिशवकाजोभरव पहउसकोबर चारीमानाजाएगाम गनकाभीडडापानी पइ यािदगणपितकदो पहजहाऋ ीिस ीउनकीदोप नीयाहदसरा पहजहापवोबर चारीहयहइसबातपरिनभरहिकआपिकसधाराकोमानतहजसिशवबर चारीहयाशादीशदाहउसपबहतवाद-िववादहोताह य िकएकतरफवोवरागीहऔरदसरीतरफउनकदोब चह(काितकयऔरगणश)अगरआपकहानीदखोगतोगणशकायाकाितकयकाज मसाधारण पसनहीहआहोगाभारतमऐसामाननाहिकअगरआपशादीकरकब चपदाकरलतहतोआपकीशि तकमहोजातीहव ािनकतरीकसकछसािबतनहीिकयाजासकतालिकनततरशा तरमइसकोबहतमह विदयाजाताह

हमदिवयोकोकमारीबोलतहतो याइसकामतलबहिकवोबर चारीह

दवीकबारमजोमा यताहउसमिववादह य िकदवीकमारी(कआरीस)हऔरमाताभीहतोशायदयएक पकहतोजोखतहोताहहलचलानकपहलवहकमारीहोताहऔरजबफ़सलआतीहबािरशकबादतबउसमाताकहतहतोदवीकोकमारीमाताकहतहकमारी पमवलालकपड़पहनतीहऔरमाताकपमहरदवीअपनवीरयाउगर पमकवारीमानीजातीहउनकाकोईनर

पहलनहीहवोपरीतरहसमादाहदि णकीएकबहतिदलच पकहानीहभारतकसबसदि णीिब दकोक याकमारीकहतहक यामतलबवोलड़कीिजसकीशादीनहीहईहवोएकगरामदवीहजोिशवसशादीकरनाचाहतीथीऔरदवतानहीचाहतिकउनकीशादीहो य िकअगरवोशादीकरलगीअगरतोवोप नीबनजायगीवोमाताबनजायगीतोउनकीशि तकमहोजाएगीइसिलएवोउनकीशादीरोकनाचाहतह

वउ हबतातहिककवलवहीबाण-असरकोमारसकतीहिजसकीशि तयाबढ़तीजारहीहदवीकहतीहिकउ हपताहिकवकमारीकीतरहहीउसमारसकतीहऔरवनहीतोकोईऔरमारदगाविववाहपरज़ोरदतीहदवतानारदकीमददमागतहजोकहतहिकवोिशवकसीधपनकाफ़ायदाउठायगविशवकोपकड़तहऔरकहतहिकशभमहरतजोआधीरातकाथावहिनकलगयाहऔरसबहहोनलगीहिशवउनकीबातमानलतहऔरकलाशकीओरचलदतहदवीइ तज़ारकरतीहजोख़ मनहीहोताऔरइसिलएरोतीरहतीहउनकासारामकअपउनकआसओकसाथिनकलजाताहइसिलएकहतहिकितरवणीसगमजोक याकमारीमहउसकमानोकईरगहइससबकबादवउगर पमआजातीहऔरबाणकोमारदतीह

हमारसबभगवानपॉिलगमसबहिववाहीहिसवायरामकलिकनहमाराजोसमाजहवोनहीहhellip

सोसाइटीबदलतीरहतीहसौसालपहलतकभारतमऐसा लिनयमनहीथाndashप ष कोकईबीिवयारखनकीअनमितथीहालािकऔरत कोएकस यादापितरखनकीअनमितनहीथीमहाभारतमएकवातालापहपाडऔरकतीकबीचिजससपताचलताहिकआदमीऔरऔरतअपनसाथीचनसकतथिववाहकअन ठान औररीित-िरवाज़ जसाकछनहीथा

यहसबकसबदलगयाउसपरएककहानीहएकयवकिजसकानामहवतकतअपनिपताउ ालकासकहताहमअपनीमाकोदखरहाह अ यप ष कसाथऔरमझयहपसदनहीआरहाहतोउसबतायाजाताहिकस यताहीऐसीहउनकोफरीडमहिकवजहाजानाचाहतीहवोजासकतीहतो वतकतकोबहतबरालगताहवोकहताहlsquoिफरमझकसपतािकआपमरिपताहोrsquoउ लकाकहताहlsquoिपतापरमसबनताहबीजसनहीrsquoयबहतहीसोिफ टीकिटकउ चिवचारहजोअ सरसनानहीजातातो वतकतनिनयमबनायािकप नीकोकवलएकपितकोपरम वरमाननाचािहएउसकपासपितचननकी वततरतानहीहपहलज़मानम वयवरहोताथाऔरत वयअपनापितचनतीथीधीरधीरवोफरीडमभीचलीगईधीर-धीरप षपरधानसमाजहोगयामनकडहवमनीवाइवज़बटिवमनकडनॉटहवमनीह बडसndashआदमीकीबहत-सीपि नयाहोसकतीथीपरऔरतकबहतसपितनहीकछलोगकहगिकइसमसोसाइटीकाउ ारहआऔरकछलोगकहगइससपतनहआमझलगताहिकलोग कोफरीडमदनीचािहएयहमरापसनलओिपिनयनअपनािवचारह

हमारीजोलोककथाएहऔरपराणोमभीकईरोमिटक टोरीज़हदवी-दवताकिववाहकोलकरतोउसकपीछ यारह यह

शा तर मिववाहकअलग-अलगतरीकहअलग-अलगपरकारकिववाहहजसएकहोताहअसरिववाहजहालड़कीकोखरीदतहएकदविववाहहोताहवहाअगरएकआदमीनबहतअ छीसवाकीहदसरआदमीकीतोवहउसअपनीबटीददतहयाहोताहऋिषिववाहजबऋिषकहतहिकमरय किलएमझप नीचािहएतोराजायािपताअपनीबटीददतहिपशाचिववाहवोहोताहजो

ज़बरद तीसहोताहबर िववाहमलड़कािपतासअनमितलताहउनकीबटीसिववाहकरनकिलएसबसलोकिपरयहगधविववाहगधविववाहयालवमिरजपरमिववाहउसमिनयमनहीहोतपरमसयहाशरगारआताहतोऐसअलग-अलगपरकारकिववाहहयकहािनयाबहत-सीलोककथाओमिमलतीहइसकाउदाहरणहोगािकहरगराममदिवयाहोतीथीआपदखगिकभगवानकीअ सरदोपि नयाहोतीहलोकप नी(जोगरामकसाथजड़ीहईह)औरदसरीअलौिककप नी(जोदवताओकसाथजड़ीहोतीह)याभोगप नी(जोिदनचयाकिलएहोतीह)औरएकमो प नीहोतीह(जोअ या मसजड़ीहोतीह)तोयहसबस ाितकहऔरशरगाररसकीतरहयारोमिटककहानीक पमहोगा

जसम गनकीकहानीहिकम गनएकआिदवासीराजकमारीव लीसबहतयारकरनलगतहवगणशसमददमागतहिकआपहाथीका पलीिजएतोवोडरजायगीऔरमरीबाह मआजायगीऔरहाथीकोमदरभगादगाइससरोमास टाटहोगायहाभगवानइ सानबनजातहरोमासकोइतनामह व यिदयागयाह य िकभारतमएकसमयथाजबयातोऋिषबहतय कररहथवोबहतिसिरयसहोतथिसफबरा ण कोसमझआताथा याकररहहवोलोगसाधारणजन कासमझनहीआताथाऔरदसरीओरयोगीथवरागीथजोकहतथिकयसबमायाहइसछोड़ोवऔरत यापिरवारमकोईिदलच पीनहीलतथकवलबठक यानकरतथअपनासरमडालतथऔरकहतथिकससारमकछनहीरखातोआमआदमीसोचनलगािकजीवनमसखीरहनमऔरभगवानमकोईसबधनहीह यातोकहािनय कमा यमसयबतानाचाहतहिकभगवानकोिवलासपणजीवनरसभराजीवनभीपसदहिव णिशवक णहवोसासािरकजीवनमभीभागलतहप षऔरपरकितकिमलनकबारम ानदतीहयकथाएएकमज़दारतरीकसएकउ सवकमडम(शरगारउ सविववाह)

यामन यभीदवोकसाथिववाहकरसकतह

हमारदशमकछभीहोसकताहलिकनअगरआपपौरािणककथाएदखतोऐसलोगहिज ह नदवताओकसाथिववाहिकयाहपरानज़मानमगिणकाएहोतीथीिज हतवायफ़कहतहवो वततरथीवदवताओसिववाहकरतीथीऔरदवदासीकहलातीथीव वततरथीदवदासीसदासहागनहोतीथीउनकपितभगवानहमशािज़ दारहतथndashऔरवअपनापरमीचनसकतीथीधीर-धीरलोगनदवदािसय काशोषणिकयाऔरयहपर पराबदहोगईभ तभीकभी-कभीदवताओकसाथशादीकरतहकहतहिकहमभगवानकोअपनापितमानतहजसमीराबाईकहतीथीिकमराएकपितहजोक णहप षभ तभीकहसकतहिकहमभगवानकीदासीहप नीह

22

िविभ न पपौरािणककथाओमभगवानऔरदवताअपन पबदलतरहतहइसिस ातकोथोड़ासमझाए

भगवानका प याहोनाचािहएअगरहमइसपर नकऊपरिवचारकरतोभगवानतोअनतहअखिडतहऔरसब पउनमसि मिलतहndashजसिव व- पहोताहndashतो या पहोनाचािहएउनका याव तरीहयाप षजवानयाबढ़कछकहतहिकवसगणहकईलोगकहतहिकवोिनगणहपौरािणककथाओमइसपरबहतिवचारहआहऔरइसिलएभगवानकोअलग-अलग पिदयगयहकभीवोबर चारीहकभीप षकभी तरीकभीदवीहकभीदवहकभीपड़होतहकभीपशहोतहइ यािद

हजार सालपहलपराचीनिह दधममलोकधममलोगप थर कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथउनकािव वासथािकइनकअदरकोईदवी-दवताहवमानतथिकप थर मय बठहएहपानीमअ सराएहपड़ मगधवहभागवतपराणमकहतहक णएकिदनजबगोकलमथतबउ ह नएकपड़कोउखाड़ाथाउसमसदोगधविनकलतोऐसअलग-अलग पकदवीदवताहोतहपौरािणककथाओमपशओमजसगायगोमाताहगायकीपजाकीजातीहपरबहतलोगउसिलटरलीललतहलिकनउस पककतरहदखनाज़ रीहपरकितकोगायमानाजाताह य िकउनसदध- व पजीवनिमलताह

दोपराणीजड़कएकनयापराणी योबनजातह

क पनाओकोिजतनाखीचाजासकताहखीचतहगणशहहाथीकासरप षशरीरहउनकपासहायगरीवहजोिव णका पहऔरघोड़कासरहनरिसहआधप षआधशरहइ यािदयहजानी-मानीकहानीहएकअसरकीिहर यकि यपिजसएकवरदानिमलताहिकउसकोईनहीमारसकऔरजोमारसकवोऐसाहोनाचािहएजोनहीप षहोनपशहोतोवहएकबटवाराकरताहतोभगवानकहतहlsquoमतोअखिडतहमराबटवारानहीहोसकतातोमएकऐसापलगाजोपशभीहऔरप षभीहrsquoनरिसहकाअवतारइसिलएआताह

यहीबातकईऔरकहािनय मभीहओिड़सामसरलादासमहाभारतहोतीहजहापनबागजरकीकहानीहिजसमक णनौजानवर का पलतहऔरअजनकपासजातहअजनउनकोदखतहऔरडरजातहबहतहीअजीबजानवरहजोमगाहमोरहबलहिसहहहाथीहसापहयहक पनासपरचीज़हतो

भगवाननऐसा पिलयाहिजसइि लशमहममॉन टरकहगलिकनपौरािणककथाओमवहभगवानका पहोजाताहशवपर परामिशवशरभका पलतहशरभएकशरहिजसकीआठटागहोतीहअपराकितकश दनकारा मकमानाजाताहपरयहासकारा मकहइसिलएल मीकीचारबाहहोतीहिव णकदससरहोतहपचमखीहनमानयादशमखीहनमानजसकॉ स टहोतहयाजबभगवतगीतामक णिव व पलतहतोउनकदवगधवअसरपड़-पौधसभीपरकारकपराणीक पिदखाईदतह

याकथाओम तरीप षका पलसकतीहयािफरप ष तरीका पलसकतह

हाकथाओमप ष- तरीअलग-अलगनहीहोतजसमोिहनी पिव णकाजाना-माना पहमोिहनीअसर कोभीमोहलतीहऔरिशवकोभीयोगविश ठपढ़तोउसमएकराजामानताहिकि तरय कोकछ ाननहीहोताजबिकउसकीरानीबहतबड़ी ानीहोतीहअपनपितकोयहिसखानकिलएिकि तरिलग-पि लगस ानकाकोईसबधनहीहोताकभीप षका पलकअपनपितकपासजातीहकभी तरीका पलकहमबाहरी पसअलगसोचनपरमजबरकरदतहभगवानक प

याउसीकोमायाकहतह

वद ममायाश दककईमतलबहोतहकभी-कभीिसफ़शि तहोताहजादईशि तजसमायाजालिव णकोमायावीकहतहलिकनमायावीअसरभीहोतहमझलगताहयहइरादपरिनभरहयिदआपमजादईशि तआजातीहतोआपिस हिस मतलबतपसआपकोजोशि तिमलतीहइससआप पबदलसकतहभगवानतोिस हहीलिकनमन यभीिसदिधपरा तकरसकतहपरआप पय बदलगयहसोचनाज़ रीहजबआपअपन वाथकिलए पबदलतहोतबवोजाद-टोनाहोजाताहऔरचालाकीह

इदरकीएककहानीहिजसमवगौतमऋिषका पललतहतािकवगौतमऋिषकीप नीअह याकसाथशारीिरकसबधजोड़सकवप नीधमकोतोड़दतहग समगौतमउ हशरापदतहऔरउनकाशरीरफोड़-फि सय सभरजाताहअसरभी पबदलसकतहजसमिहष-असरndashभसहाथीशरऔरइ सानका पभीलसकतहएककहानीमएकअसरहोताहिजसकानामहआिदवोिशवकापलताहतािकवोपावतीकोपासकलिकनपावतीउसपहचानजातीहिकय

तोिशवनहीह य िकउनकपासिद यदि टह

दसरीकहानीहजहािव णशखचड़नामकएकअसरका पललतहकहतहिकवदाजबतकपितवरतारहगीतबतकशखचड़कोकोईमारनहीसकगािव णशखचड़का पलकवदाकपासजातहऔरवदाकोलगताहिकयतोमरपितहएकपलकिलएवोपराएप षकबारमसोचतीहतोपितवरताकीजोशि तहवोचलीजातीहऔरय मशखचड़माराजाताहजबशखचड़वदाकोकहताहिकतमनमझधोखािदयाहतोवदाकोपताचलताहिकयछल-कपटिव णनिकया

हइससदमसवदाएकतलसीकापौधाबनजातीहिव णकोबहतबरालगताहवकहतहिकजबतकतलसीकाप ामझनहीचढ़ायाजाएगामरीपजास पणनहीहोगीतोवोएकपितवरता तरीकामानरखरहहयकहानीभारतमहरपरातमनहीहयकहानीआतीहपराण म

य पबदलनकीकहािनयामि कलखड़ीकरदतीहिककबसहीहकबग़लतहजसजबपावतीतपकरतीहतबिशवउनकीपरी ालनकिलएअलग-अलगपलकरआतहndashकभीसदरप षक पमआकरकहतहिकिशवस य शादी

कररहीहोवोतोवरागीहिजनकशरीरपरराखमलीहईहिफरवोव आदमीकपमआतहकईलोककथाएह पबदलनकबारमसतोषीमाकीवरत

कहािनयाबहतजानी-मानीहइनमवएकबिढ़याका पललतीहजोरा तपररहतीहिभखारनक पमऔरपरी ालतीहभ त कीिक यावोउसकपरितसहानभितिदखातहयानहीवोउनकाआदरकररहहयानहीतोभगवानकोईभीपलकआसकतहिकसीभीसमय

एकमखौटाहोताहऔरएकचहराहोताहऔररामकामखौटारावणपहननाचाहताहलिकनयहइतनाआसाननहीह य िकजबआपभगवानकामखौटापहनतहतोउनकगणभीआपमहोनचािहएवहआपकोअदरसबदलदताहइसिलएरावणमबदलावआजाताहउसकाअहकारचलाजाताहऔरवहअपननौकरकोमारनहीपाता

एककथाहिजसमएकआदमीमोरकामकटपहनकरकहताहिकमक णहतोक णकहतहlsquoहा-हातमक णहोलोयसदशनचकरrsquoजबवोचकरपकड़ताहतोवहउसकवज़नसदबजाताह

याऐसीकोईकहानीहजहािशवअपना पबदलतह

सभीदवता पबदलतहतोिशवक पबदलनकीभीकईकहािनयाहएककहानीसाउथइिडयासआतीहजहापएकबढ़ीऔरतिशवभ तहजोअपनीबटीकघरजानाचाहतीह य िकवहमाबननवालीहपरनदीमबाढ़आआतीहतोवोिशवसपराथनाकरतीहndashlsquoम याक िशवमरीमददकीिजएrsquoतोिशवदाईमाबनकरजातहऔरब चकपदाहोनममददकरतहतोिशवन पबदलावोभीतरीकाऔरव ाका

एककहानीहजोमथराकीहमथरामकहतहिकक णवदावनमरासलीलाकररहथरासममा यताहिककवलएकप षहोताहndashजसक णपणप षहऔरबाकीसबगोिपकाएहोतीहसभीदवतारासलीलादखनाचाहतहलिकनवोनहीजासकततोवोयमनाकपासजातहजोउनसकहतीहिकमआपको तरीपददतीहआपमझमडबकीलगाइयतोनारदमिननडबकीलगाईऔर तरी

का पलकररासलीलाकाअनभविकयाअजननभीइसीतरहरासिकयािशवनभीयहीिकयाएकबारराधारासकसमयक णकोिमलनआतीहऔरदखतीहिकक णिकसीऔरकसाथनाचरहहतोउनकोबहतबरालगताहतबक णउनकपासजाकरकहतहयजोहवोमरग हमनटवरहऔरयनटराजहलिकन

तमनजोिनयमबनायाहिकरासलीलामकवल तरीहीआसकतीहतोउ ह नतरी पलिलयाहतािकवोरासमभागलसकतोयह तरी-प षकाबदलावआमबातहहमममकऊपर यानदनाचािहएशरीरकऊपरनही

23

िव णकअवतारअवतारका यामतलबह

अवतारश दअवतरणसआताहअवतरणकामतलबहऊपरसनीचआनाऊपरयाहऊपरवकठहिव णजहारहतहऔरवहापम यनहीहोतीजबपरमा माधरतीपअवतिरतहोतहतबवनाशवानहोजातहमतलबवोम यलोकमआतहndashउनकाज मयोिनसहोताहऔरवम यकाअनभवकरतहअनिगनतसवोिगिनतबनजातहअन वरसन वरवउ ारकिलएअवतारलतहइ सानकोआगबढ़ानकिलए

भगवानिव णकिकतनअवतारह

अगरआपजनरलीपि लकसबातकरतोवोकहगिकदसअवतारहलिकनयदशावतारकीबात1000सालकपहलजयदवकीगीतगोिव दसआईहइसकपहलअगरआपपराण कोदखतोनबरऐसिफ़ सडनहीहकहीपदसहकहीबीसहकहीतीससभी यादाअवतारहभागवतपराणमकईअवतारहउनममोिहनीअवतारभीहमतलब तरी पहराजहसअवतारहऋिष( यास)काअवतारहआपपराण कोदखजसभागवतपराणहऔरिव णपराणहतोइनमअवतारबहतअलग-अलगहकोईप कीसचीनहीहलिकनआजकलहमारमनमआताहिकदसअवतारहजोतयहोगयाह

तोसबसलोकपरीयदसअवतारकौनसह

दसअवतारहndashपहलाहमट य(मछली)दसराहकरमा(टिटल)तीसराहवराह(जगलीसअर)चौथाहनरिसह(आधामानवआधाशर)पाचवाहवामनअवतार(बौना)परशरामराम(रघकलकराम)क णब औरदसवाहकि ककाअवतारलिकनयसचीभीप कीनहीहजयदवकगीतगोिव दजहासदशवतारकाकॉ स टआताहवहाक णकोइससचीमनहीडालागयाह य िकक णपणअवतारहतोजोआठवअवतारहवहहबलरामऔरगौतमब नौवहपहलीबारब कावणनयहापआताहऔरकछसिचयाहजहापरआठवअवतारक णहऔरनौवअवतारबलरामहालािकिव ानबहसकरतहएकlsquoसहीrsquoसचीकऊपरकोईसहीयाग़लतसचीनहीहिसफलोकिपरयसचीह

तोभगवानब भीिव णकअवतारह

यएकबहतहीिववादा पदसवालहअगरआपबौ धमकलोग कोपछोगतो

वोकहगिब कलनहीहऔरिहदधमकलोग सपछोतोवोकहगहाहएकसमयथाहमारइितहासमजबबौ धमऔरिहदधममबहतहीवाद-िववादहोताथािककौनबहतरहतोसबनअपनी-अपनीबातकीहोगीतोिहदधमकलोग नकहािकब तोिव णकअवतारहीहतोअगरआपिव णकीपजाकरोतोब कीभीपजाकररहहोयबशकबौ धमकलोग कोपसदनहीथाऔरआजभीवयहनहीमानत

कहतहिकब नबोिधस वका पलकरधरतीपरज मिलयामानवजाितकक याणकिलएऔरभगवानिव णनभीअवतारिलएथधरतीपरआनकिलएhellip

बौ धमकीश आतहईथी2500सालपहलतबब नकहाथािकजहाइ छाहवहादखहोगाऔरजहादखहोगावहापीड़ाहअगरअपकोसबदख समि तचािहएतोआपकोदिनयाको यागकरिनवाणलनाहोगाधीर-धीरबदिध ममबदलावआयालोग नकहािकयबहतहीकटटरलगरहाहndashदिनयाको यागनादिनयाकोिरज टकरनाहयहदिनयासिवरि त यावहािरकनहीहउ हम यममागचािहएथाबौ धमका पभीबहतमदनालगरहाथाndashब कीमितहोतीथीकवलवहाफीमलएनजीशि तनहीहोतीथीतोधीर-धीरबौ धममएकबदलावआनलगा

थरवादकीपरानीपरथाएकनयबौ धममदोहजारपहलबदलगईिजसमहायाणबदिध मकहतहयबोिधस वकाकॉ स टहयहाब कहतहमझिनवाणनहीचािहएमिनवाणनहीलगामधरतीपररहगालोग कक याणकिलएऔरइसीसमयजातककथाएआ जोिकब किपछलज म कबारमथीजबउ ह नबहतहीअ छकामिकएथबोिधस वक पमउनककमइतनअ छहोगएिकउ ह नब क पमज मिलयातोयहकॉ स टउससमयआताहजबिह दधमविदकपर परासबदलकरपौरािणकपर परामढलरहाथाय कीपर परासबदलकरकथापर परामबदलरहाथाजबकथाओमिव णकीिशवकीदवीकीकहािनयाआरहीथीयहाअवतारकाकॉ स टज मलनलगाndashभगवानअनतहसबजगहहलिकनवोधरतीपरआतहलोग कोमददकरनकिलएबोिधस वअभीभीपरचिलतहचाईनाजापानसाउथइ टएिशयामयहाबोिधस वककईहाथहोतहकईसरहोतहतािकवोलोग कदख-ददसनसकउनकीमददकरसकिव णकभीकईहाथहचतभजऔरकईसरलिकनजबवमन यअवतारलतहतोउनककवलदोहाथहोतहऔरएकसर

कहतहकलयगकअतमिव णअवतारकि कआएगा यावआचकहयाआनवालहआपको यालगताह

पराणमजबकि ककीकहानीआतीहतोयएकऐसादौरथाइिडयामजबहणगजरयवणndashअलग-अलगपरकारकीजनजाितयाउ र-पि चमसआरहीथीजसअफग़ािन तानउज़बिक तानसटरलएिशयावहमपरबार-बारहमलाकररहथ य िकहमारपासधनऔरसपितबहतथीतोशायदइससमयकि ककीकहानीनज मिलयािकशायदऐसाकोईर कआएगाघोड़परसवारऔरआकरमणकािरय सबचाएगावहिदखनमकछ-कछआकरमणकािरय जसाही

थाकहतहिकइसकहानीकाज मइसिलएभीहआिकउससमयिकर चिनटीआरहीथीयहिदय सहमिमलरहथउनकसाथिबजनसकरतथउनकयहामसीहाहोताहजोपरानीदिनयाकानाशकरकनईदिनयानई यव थाकािनमाणकरताहइसीसशायदकि कककॉ स टकािनमाणहआिकजबहरजगहभर टाचारफलाहोगाहरजगहअधमहोरहाहोगािव णयो ाका पलगऔरसबकछतोड़करएकनएिव वकािनमाणकरगयहकॉ स टतोहरसमाजहरस कितमह य िकअबहमकोहमशालगताहिकदिनयाइतनीबरीहतोकोईआकहमबचाल

िव णकअवतारोसहमकोईसीखिमलतीह

हमारीपराचीनकथाओमहमशाएकसवालहोताहिकदिनयामभागलनाहयानहीलनाहजसिशववरागीहतोभागनहीलनाचाहततोउनककोईअवतारनहीहिव णहवोपालनहारहवोअपनअवतार ारािदखातहिकससारमरहकरभीआपआ या मकसपासकतहजसम यअवतारहजबबड़ीमछलीछोटीमछलीकोिनगलजातीहउसमपापनहीहउसम य यायकहतहएकबारएकछोटीमछलीndashिव णअपनम यअवतारमndashमनसपराथनाकरतीहिकवउ हबड़ीमछलीसबचायजबमनउ हबचातहतोअलगिनयम परिनभरस कितश होतीहिव णकाकरमाअवतारसकलनकबारमहअमतम थनमएकसहाराएकधरीचािहएहोतीहिजसकऊपरमथनहोसकयहसहारादताहिव णकाकरमाअवतारवसहीजीवनमआपकोमानिसकि थरताचािहएवरहशि तकामह विदखाताहनरिसहबदिधऔरचतराईकाइ यािदहरअवतारबदिधमानीकाएकगणदताह

यहअवतारकाकॉ स टहमशाधम थापनासजड़ाहोताहभगवतगीतामएकफमस लोकहजहािव णकहतहिकजबभीअधमहोताहदिनयामतोlsquoमअवतिरतहोताहतािकधमकी थापनाहोसकrsquoयकॉ स टकवलव णवधमसजड़ाहशवयाश तासनहीलिकनअगरआपलोकलट टदखगतोलोगकहतहिकिशवकभीअवतारहकहतहहनमानिशवकअवतारयाअशहशा तपर पराममहािव ामाितरकायोिगनीसबदवीकअवतारह

लिकनव णवमतमएकबहतइटरि टगकॉस टहिकिव णहमशाधरतीपरआतहजबदवीकोतकलीफ़होतीहजबरणकापरशानहोतीहजबिव णपरशरामका पलतहतोरणमाताहऔरपरशरामउनकपतरजबदवीसीताकापलतीहतबिव णरामका पलतहएकऔरउदाहरणहभगवदपराणमएक

कहानीहिजसमभ-दवीिव णकसामनएकगायक पमआतीहऔरमानवजाितमफलभर टाचारऔर वाथकबारमबतातीहवरोतहएकहतीहिकउ हऐसालगताहिकउनकाशोषणिकयाजारहाहऔरउ हसहीआदरनहीिमलरहािव णउ हवचनदतहिकवधरतीपर वाल(क ण)काज मलगउ हबचानकिलएएकऔरमा यताहिकजबभीिव णअवतारलतहदवीभीज मलतीहशवऔरशा तपर पराकबीचकािर ताहमशापित-प नीकाहोताहपरशा तऔरव णविर तबदलतरहतहदवीमाप नीदो तबहनभीहोसकतीह

दरौपदीकोभीदवीका व पमानागयाहख़ासकरसाऊथमऔरयहभीकहाजाताहिकयोगमायािव णकीबहनहतोिव णउस पमआतहिजस पमदवीकोउनकीआव यकताहोतीह

िव णकदोअवतारहndashरामऔरपरशरामndashदोनोहीधरतीपरएकसाथथयकससभवह

सबसपहलपौरािणककथाओमलौिजकतकनहीलगानाचािहएहमहमशातकलगातहवोभगवानहभगवानकछभीकरसकतहएकबारमदोअवतारभीहोसकतह

दसराजबपहलयकहानीिलखीगईथीउससमयअवतारकाकॉ स टनहीथाजबअवतारकाकॉ स टइनकहािनय कऊपरलगायागयातबकछलोग नकहारामिव णकअवतारहकछलोग नकहापरशरामिव णकअवतारहकछलोग नकहादोन िव णकअवतारहतोऐसयकहािनयाश हईकछिनधािरतनहीहअलग-अलगगरथ सअलग-अलगसमयऔरपरदश सिमलकरकहािनयाबनीतोरामऔरपरशरामदोन हीिव णकअवतारहपरशरामकाज महआिकरतवीयndashअजनजोबहतहीअधमीराजाथाउसकासहारकरनकिलएवकईऐसराजाओकोबददीसमारतहकहतहउ ह नएकभी ितरयजीिवतनहीछोड़ाथािफरऔरभगवान नउनसपराथनाकीिकदिनयाचलानकिलए ितरय कीभीआव यकताहपरशरामनकहािकजबमझएकअ छाितरयिमलगातोम कजाऊगाजबरामकाउनसिमलनहआउ ह नरामस

बातचीतकीतोउ हलगाहायअ छा ितरयहऔरव कगयतोयहपरशरामकीकहानीजहापरशरामकीभिमकाख महईऔररामकीश हई

यािव णकअवतारोऔरचा सडारिवनकी योरीऑफ़इवो यशनमकोईसबधह

चा सडारिवनकी योरीऑफइवो यशनिकरि चयनमतिजसमकहतहिकसातिदनमपरीदिनयाबनीउसकोचलजकरतीहउनकिहसाबसदखाजाएतोपहलमाइकरोऔरगिन मज़स म-जीवथिजसकबादधीर-धीरपानीकजानवरजसमछलीआएउसकबादज़मीनकऊपरचौपायाजानवरऔरिफरमन यआएतोयइवो यशन(करमागतउ नित)काकॉ स टहइिडयामजबयह ानआयातोलोग नइसिव णकदसअवतार सजोड़ापहलम यअवतारउसकबादकमाअवतारउसकबादवराहअवतारउसकबादनरिसहअवतारआताहउसकबादवामनअवतारऔरिफरपरशरामतोयहापरइव यशनिदखाईदरहाहपर यायहडारिवनकिस ातसजड़ाहयहिववादा पदसवालह

लिकनआगअगरहमदखतोपहलचारअवतारपशहोतहमन यजबआतहतोउसकबादहमवण- यव थादखनलगतह य िकवामनअवतारऔरपरशरामअवतारबरा णहराम ितरयहक णअवतारकोईकहताह ितरयहकोईकहताह वालभीहndashसारथीभीब वण- यव थाकोनहीमानतउसकबादकि कअवतारहजोबाहरसआताहघोड़पसवारयो ािजसकाकोईवणनहीह

लिकनकछकहानीमकहतहिकवोबरा णहतोअलग-अलगकहािनयाहजानवरसमन यतककीऔरिफरवण- यव थातककासफ़रिदलच पहहालािकइसकासहीमतलब याहयहिव ान मिववादकािवषयह

24

गरहन तरहमारवदोमन तरोऔरगरहोकोइतनामह व योिदयाजाताह

वद मतीनमडल कोबहतमह विदयाजाताहमडलकामतलबहसकलगोलाकार-अडऔरमनकोजबजोड़गतोमडलबनगाभमडलजहापहमरहतहऔरउसकऊपरपरभामडलहजहामानाजाताहिकदवतारहतहऔरजोतीसरामडलहवोहिपतलोकमतिपतर कीधरतीआपपरभामडलकोदखकरबतासकतहिककबगिमयासिदयायाबरसातआएगीयहसबएकतरीकसचलरहाहजबयगरहचदरमातारिहलतहतोआपबतासकतहिक यातापमानहोगाइ यािदएकिस टमहदिनयामतोलगताहिकशायददवतावहारहतहऔरवोमौसमकोसभालरहह

वद मदखतो यादातरजोवदकअन ठानहवोहमशाआकाशकीतरफहोतहअि नकीपजाहोतीह य िकवोऊपरकीतरफजातीहऔरयमाननाहिकहमघीडालगतोवहभगवानकपासइ दरदवताकपासपहचगाइसीतरहसयकीपजाहोतीहचदरकीभीपड़कीपजाहोतीहउसकोभीसोमकहाजाताहय िकवोभीपरभामडलकीतरफजारहहतोसारविदक लोकजोहवोआकाशकोसमिपतहलिकनपराण मधरतीकोभीमह विदयाजाताहजोगरामदिवयाहवोधरतीपरहतोआसमानकोनरिस ातमानागयाहऔरधरतीकोमादािस ातमानागयाहनीचशि तहऔरऊपरिशवह

न तर याहोतहऔर यान तरऔररािशएकनहीह

परभामडलिजसकोकहतहयहापतारहोतहलिकनहरस कितमहरसमदायकलोग नजसचाईनाइिडयाबबीलोननतार कझडकोदखाऔरउ ह नउ हजोड़करककहायएककॉ सटीलशनतारामडलहऔरइसकोउ ह नअलग-अलग पिदएतािकवोपरभामडलकोबाटसकऐसहीएकझडकोिजसमबारहिह सहरािशकहतहजसमकरमषइ यािदभारतमइसस यादासताईसिह सहिजनकोकहतहन तरजसरोिहणीिवशाखाफा गनीइ यािदयसहीमछ बीसह य िकएकअभीजीतिदखाईनहीदतातोआकाशकोबारहरािशयऔरस ाइसन तर मबाटागयाह

यसबन तरमादाह

सभीन तर कोद परजापितकीबिटयामानागयाहद अपनीस ाइसबिटयकीशादीचदरसकरवादतहिकतचदरकीसबसफविरटथीरोिहणीएकबार

इसीबातकोलकद औरचदरमिववादहोताह य िकचदरअपनीबाकीपि नयकीओर याननहीदतिफरचदरग समकहतहिकवोरोिहणीकसाथवहासचलजाएगइसपरराजाद उ हशरापदतहिकजसउ ह नउनकीबिटय कोछोड़ावसहीउनकाशरीरभीधीर-धीरउ हछोड़दगाऔरवोल तहोजाएगतबचदरिशवकपासमददकिलएजातहउ ह नअपनासबकसीखिलयाहोताहिशवउ हबोलतहिकवल तह गपरिफरधीर-धीरवोअपनशरीरमआएगिफरल तहोनकिलएतोकहतहिकचदरएक-एकन तरकपासजातहहररोज़(अलग-अलगप नीकपास)जबवोरोिहणीकपासजातहतोकहतहवोश लप महndashफलमनऔरिफरवहधीर-धीरकमहोनलगतहजबअमावसकीरातहोतीहतबवअभीजीतकसाथहोतह

गरह याहोतह

गरहआकाशीयिप डहिसफ़गरहहीनहीसयभीएकगरहहऔर य िकवअपनीजगहसिहलतरहतहवनरहऔर य िकतारअपनीजगहप थािपतहवमादाह

इनपरकोईकहािनयाहसयकबारमबताए

सयकसाथपरमजड़ाहकहतहजोरातकीरानीकाफलहवोसयक यारमथीपरसयकोउसमिदलच पीनहीथीरातकीरानीकोइतनादखहोताहवोकहतीहिकमतभीिखलगीजबसयआकाशमनहीहोगासरजमखीहालािकसयकोहीदखतीरहतीहजबिकसयउसकीओरदखताभीनही

तोसयदवऔरचदरदविदलतोड़नवालहमगलऔरबधकबारमबताइए

मगलरािशलड़ाईिहसाऔरउगरतासजड़ीहऔरकाितकयलड़ाईकदवसजड़ाहकछकहािनय मवहगणशकउगर पसजड़ाहमगलगरहशभऔरमगलसभीजड़ाहइसकालालरगदवीसजड़ाहिजनकपतरकोभीमगलकहतह

बधगरहसचारबदिधऔरसाफ़बोलनसजड़ाहयहिदलच पबातहिकमितय औरकलाकितय मइसकभी-कभी तरीकीतरहभीिदखायाजाताह य िकसारगरह यादातरनरहोतहयहइसिलए य िकबधदिविलगीयहअपनिपताकशरापकबाद

बधकासाथीइलाहएकराजाहोताहिजसकानामइलाथावोचदरवशीथावोएकऐसवनमजाताहजहािशवशि तसभोगकररहहोतहउसजगलमएकजादहोताहिकजोभीउसमजाएगावो तरीबनजायगातोइलाराजा तरीबनजाताहदखीहोकरवहिशवकपासजाताहजोउसकशरापकोबदलदतहतोश लप कसमयमवहप षहोताहऔरजबभीक णप होताहतोवह तरीबनजाताहतोवहभीआधाप षआधा तरीहऔरब भीआधाप षआधातरीहइनदोन किमलनसचदरवशकीश आतहोतीहिदलच पमझयहायालगताहिकहमआजकलगऔरलि बयन वीयरश द काइ तमालकरतहजोशा तर मभीहलिकनहमकोलगताहशा तर मयसबनहीह

ग परकोईकहानीह

हमग बोलतहइनकानामबह पितहग कहतह य िकवोसारदवताओकग हग वारउनकिलएहशकरवारशकरजोहवोभीग हलिकनवोअसर कग हइनदोन महमशाझगड़ाहोताहकहतहशकराचायजोहजोउनकीएकहीआखहऔरवोरचना मकहऔरबरह पितकीदोआखहवोरशनलहसमझकर यानसकामकरनवालतोआपदखोगिककोईभीिबजनसआपकरोगजोएकजनाटीममऐसाहोगाजोपस किहसाब-िकताबमसबसआगहोगाऔरउसकाबहतगिणतीयिदमाग़होगाउसीतरहएकऔरसद यहोगाजोकोईिनयमनहीमानताहोगाऔरिदनकीजगहरातमकामकरताहोगापरबहतरचना मकहोगाआपकोदोन दव औरअसर कीखिबय कीआव यकताहोगीतभीसमदरमथनहोपायगाऔर ीरसागरसम खनिनकलपायगा

शिनकबारमकथा

शिनवारकजोदवताहवोशिनदवहवोसयकपतरहसयककईपतरहवहमशादखीरहतहधीरचलतहऔरठीकसचलभीनहीपाततोवोहरचीज़कोधीरकरदतहअगरवोआपकीिजदगीमआगएहतोआपकोिमलगालिकनधीर-धीरबहतिदन कबादिमलगाजोजबहमसनतहसाढ़सातीहतोइसकामतलबहहरचीज़दरसिमलगीयदवआपकोसबरिसखानकिलएह

आपनकहान तरसबमादाहतो यासबतारमादाहोतह

नॉटिरयलीजसधवतारानरहस तऋिषमडलआपनसनाहोगावहभीनरहउनकीएकमजदारकहानीहजोस तऋिषथउनकीद परजापितकीसातबिटयकसाथशादीहईतोसातऋिषय किलएअपनीपि नय कसगअि नकडकपासगएअि नदवउनकीपि नय कस दयकोदखकमोिहतहोगएऔरअनजानमउ ह नसबकोछिलयाकवलएकरहगईअ धतीजोविश ठऋिषकीप नीथीवोकछदरखड़ीथीउनकोअि नननहीछआजबयपि नयाअपनपितय कपासजातीहतोवकहतहlsquoपराएप षनतमकोछआहहमतमकोय शालामआननहीदगrsquoतोि तरयाकहतीहहमनकछनहीिकयापरइसइ ज़ामसउनकोग साआताहऔरवघरछोड़कचलीजातीहयजोछतारहइनकोकितकाकहतहऔरयअपनाएकन तरबनातीहसातवीअ धतीहजोस तऋिषमडलकबगलमहीखड़ीहोतीहतोशादीकसमयजबनईद हनकोपछाजायिकतमकसीप नीबनोगीतोजवाबहोनाचािहएlsquoअ धतीजसीrsquoिफरउसतारकीतरफ़इशाराकरनाचािहएअगरउसनहीमालमवोकहाहतोपितकोउसकाहाथपकड़करतारकीतरफ़इशाराकरनाहोताहयहिरवाज़बहतरोमानीहोताहय िकपहलीबारपित-प नीएकदसरकोछतह

रािशपरकोईकहािनयाबताइए

रािशय मसबसमह वपणहमकरऔरककमकरसकराितकिदनसयमकरकघरमपरवशकरताहऔरउ रायणकीश आतहोतीहमतलबसरजउ रीिदशामजानलगताहगमीबढ़नलगतीहऔरउसिदनसबसतश होजातीहलिकन

जबवोकककपासजाताहतोदि णायनश होताहककआपकोपकड़करखताहतोिदनछोटहोजातहऔररातल बीठडपड़नलगतीहऔरबािरशआतीहकहतहइससमयमअसरबहतशि तशालीहोजातहइसिलएदशहरािदवालीजस यौहारहोतहइससमय य िकआपभगवानकोजागतकरनाचाहतहोतािकवअसर कीमारयदोिदशाओमचलनामथनजसाहजबदवताखचतहतोिदनल बहोजातहऔरजबअसरखचतहतोछोटहमारपरभामडलमअमतमथनपरसालचलतारहताहआधासालदवताशि तशालीहोतहआधासालअसरइसिलएहमसरअसरदोन कीपजाकरतह

िव णमकरकक डलपहनतहतो याउनकामकररािशकसाथकछसबधह

िव णकोमकरक डलकहतहिजनकक डलमकरकजसहमकरसकराितकबादबसतकीश आतहोतीहमतलबजीवनफलन-फलनलगताहिव णहमशापरकितकीसकारा मकओरसजड़हश लप कसाथउ रायणकसाथइ यािदउनकासयकसाथभीसबधहइसिलएउनकोआिद यभीकहागयाह

मकरसकराितमसयकीपजाहोतीहजोिशवहवोच दरमाकसाथजड़हइसिलएउनकसरकऊपरअध-चदरमाहोताहऔरउ हसोमशखरकहाजाताहवोदि णायानकसाथजड़हक णप कसाथइ यािदतोिशवऔरिव णदोनजसमनकहापरभामडलकदोभागहऔरमौसमकाचकरउनदोन मबटाहआह

25

वन पितऔरभगवानयाहमवन पितकोभगवानकीतरहइसिलएपजतह योिकहमउनसअ नऔरऔषिधिमलतीह

हाहममानतहविदककालमहमनयदखािकहरपड़हरपौधमकछनाकछिवशषताहोतीहवहमअ नऔषिधलकड़ीवोसबचीज़दतहजोजीवनकोचलानकिलएहहमारपवज कोलगाकीपड़ मभगवानबसतहवद मएकदवीहिजनकानामहअरणयानीजोजगलकीदवीहधीर-धीरपराण मएकऔरदवीिमलतीहशाक बरीशाख कीदवीहमतलबवन पितकीदवी

जगलमहीहमहमारीस कितिमलीयहीसहीहमारीस यताकीश आतहईहपड़ -पौध सतोइसिलएहमइनकोबहतमह वदतहयहमानाजाताथािकअगरसबपड़ कोजोड़दतोउनमसअमतिनकलगातोपराण मअमतमथनकीकहानीमजब ीरसागरकामथनहोरहाथातबजोपहाड़इ तमालहआथाउसकऊपरबहतसपड़थबार-बारआपसमरगड़खानकबादउ ह नआगपकड़लीऔरपड़ कारसिनकलकर ीरसागरकसाथिमलगयामथनसपािरजातपड़भीिनकलताहकईकथाओमकहतहयहक पव थािजसइदर वगलगए

एकबार वगमनरकासरनामकाएकरा सहोताहजो वगपरहमलाकरताहउसय मक णइदरकीमददकरतहऔरअसर कोहरादतहस यभामाक णकीप नीजोउनकसग वगगईहोतीहवकहतीहिकआपनइतनाकामिकयाहतोकछतोिग टलनाचािहएतोआपपािरजातमािगएइदरपािरजातदनकोतयारनहीहोतऔरइसकऊपरदोन मय होजाताहजबपािरजातभलोकआताहतोक णस यभामासकहतहिकइसबाकीरािनय कोभीिदखादोस यभामाबहतपोजिसवहोजातीहकहतीहनहीयमरापड़हउसकबादवोजाकउस मणीकोदतीहतािकवउसअपनबागमलगालऔरउ हउसकीदखभालनकरनीपड़स यभामापड़कोऐसलगातीहिकजबफलआतहतोउनकबागकीतरफ़आतहजबक णकोयपताचलताहतोवोकहतहयतोछलहिफरवकहतहिकजब-जबम मणीकसगहोऊगातब-तबपािरजातिखलगास यभामाकिलएयहउनकीख़शीमखटसवालीबातहोजातीहयलोककथायहकछहलक-फलक णभगवान कजीवनमलानकिलएभगवानकीकहािनय मलीलाओमकछशतानीलानकिलए

हमकौनसावन पितअलग-अलगदवीदवताओकोचढ़ातह

िशवकमिदरमबलकाप ाऔरधतरकाफलचढ़ातहकाशीिव वनाथमिदरमभागचढ़ातहहनमानकोअककफलचढ़ातहइसइि लशमकलोटरोिपसइिडकाकहतहवोएकज़हरीला लाटहोताहबगनीरगकाहनमानबर चारीहवरागीहतोउनकोऐसजगलीफलिदएजातहजोआसानीसिमलजायिव णकमिदरमसगिधतफलऔरपि याचढ़ातहजसndashतलसीच पाकफलकमलकाफलकहतहिकक णवनमालीहजोवनकफल कीमालापहनतहगणशकोघासचढ़ातहपान-सपारीचढ़ातहसपारीकफलऔरगदकफलचढ़ातहजोगदकाफलहोताहउसकीहरपखड़ीकअदरबीजहोताहवहवदिधकापरतीकहइसिलएजबभीघरमकोईपजाहोतीहतोहमगदकफलकसाथआमकपकीमालाएलगातहआमचढ़ताहिव णकोऔरगणशको य िकवगह थीकदवताहिशवकोकभीनहीदवीय कीपजामनीमकाप ाइमलीकप नीबिमचचढ़ातहndashसबतीख वादवालीचीज़

गणशकोदवादतहउसका यामह वह

जबआपदवायाघासकोउखाड़तहतोवोवापसउगजातीहघासकभीभीपरीतरहससमा तनहीहोतीकहीनाकहीउगहीआतीहऋिषकहतहिकशायदइसकऊपरअमतकाअसरहऔरपराण मअमतकलशघासकऊपररखागयाथाइसिलएइसशभमानतहइस थािय वकापरतीकमानतहऔरहमचाहतहिकखशहालीऔरसफ़लताहमशारहइसिलएघासकोय मऔरपजामबहतमह वदतहआपदखगजोबरा णपजाकरतहवोघासकीअगठीपहनतह

वन पितकोबरा डमकसबनायागया

इसकीकहािनया यादाजानी-मानीनहीहलिकनएककहानीहndashिजसमबर ाकबाल सवन पितकाज महआदसरीएक टोरीहजबिहर य भदवीकाअपहरणकरकउ हसमदरकनीचलजाताहतबवराहा पमिव णउ हवापसऊपरलकआतहउससमयउनकजोदातथवोज़मीनकअदरधसजातहऔरइसतरहवन पितकाज महआमरीएकफविरट टोरीहजबरामायणमसीताज़मीनकअदरचलीजातीहतोरामउनकोपकड़नाचाहतहपरउनकथोड़सबालऊपररहजातहिजससघासिनकलीह

हमपड़-पौधोक पकसदवी-दवताओकसौदयकावणनकरतहउनककोईउदाहरणबताइए

स कतसािह यम लाटसऔरएिनम सजोनसिगकहजोनचरलहउनसिसिमलीज़उपमाएमहावरअलकारबनातहसमझानकिलएजसिव णकोकहागयाहकमलनयनकमलकजसनयनहउनकएककहानीहबगालमकितवासरामायणमरामदगाकीपजाकररहथऔरउ ह नकहामएकसौआठकमलकफलचढ़ाऊगादगायहदखनकिलएिकवोसचमचकभ तहिकनहीएककमलकफलकोचरालतीहएकसौसातफलदखकररामसोचतहिकअबम याक एकसौआठकहासलाऊतोउ हयादआताहिकउनकीमाकहतीथीउनकीआखकमलकीजसहतोवअपनीआखिनकालकदवीदगाकोअिपतकरतह

ऐसी टोरीपराण मभीहिव णनिकयाथािशवकिलएऔरउससउ हसदशनचकरकीपराि तहईथीतोआख कोकमलकसाथजोड़ागयाह

जोअ सराएहउनकहाथ कोलताओसजोड़ागयाहलताकीजोसघड़ताहोतीहवोउनकहाथ महोतीहब िवहार मभीआपजाएतोबहतफमसइमजहलतानाियकाकीएकबहतसदर तरीजोगहन सढ़कीहऔरएकपड़कीशाखाकोपकड़हजसबॉलीवडकीहीरोइनहोतीहवसलटकरहीहयत वीरबहतहीशभमानीजातीहिकसीभीजगलमसदर तरीबहतहीखशहोकनाच-गारहीहोतोशभमानाजाताहआजकलहमि तरय कबारमवसनहीसोचतndashशायदहमिपछड़गयहलिकनपहलग तकालमवसतऋतमकहतथिकवसतऋततभीआएगीजबऔरतनाचगीगाएगीपड़ सिलपटगीिफरहीपड़जसकदमकफलअशोककफलिखलगि तरय काऔरपड़-पौध काएक लोजिरलशनिशपहअगर तरीदखीरहगीतोज़मीनभीबजररहगीपड़-पौध पफलनहीआएगतोहसती-िखलिखलातीऔरत कोमानाजाताथाऔर तरीऔरपरकितकबीचकिर तकोसदरतासउभाराजाताथा

औरतबरगदकपड़परधागा योबाधतीहऔरबदगदकपड़का यामह वह

वटव काभारतमबहतमह वह य िकउसकीछावबहतबड़ीहबरगदकोशभऔरअशभभीमानाजाताह य िकवटव कनीचकछउगतानहीलिकनजसस यासीकोआपिर प टकरतहलिकनघरकबाहररखतहउ हअदरनहीआनदतअदरकवलगह थयजमानबठताहबाहरस यासीबठताहवसहीबरगदकपड़कोदररखतहउसकोअगरघरकपासउगायगतोघरकोतोड़दगा

गावमहमशा मशानभिममबरगदउगातहकहतहउसपरभतपरतरहतहिशवकोतोभतपसदहवोउनकसाथरहतहपरबरगदकीपि य कोिव णऔरक णकसाथजोड़ाजाताहऔरकहतहजबपरलयहोगीतोउसमसमदरकीजोलहरह गीउनकऊपरवटव काएकप ातररहाहोगाप कऊपरब चाहोगाजोिव णका पहोगािजसकहतहव पतरसा

मारक डयकोपरलयकाद यिदखायाजाताहतोवोबहतडरजाताहndashचारतरफपानीहपहाड़गावजगलसबबहजातहतबउसव पतरसाईिदखतहएकब चाजोरसहसरहाहउसकहाथमम खनलगाहआहिबनाडरकबरगदकप परतररहाहतोव पतरसक णभीजड़हएह

वन पितकमा यमसहमभि तकबारमभीबातकरतहजसतलसीकाप ाजोहवोएकदवीहवदादवीघर-घरमहमतलसीरखतहउसकारोज़ यानरखनापड़ताहउसऔरतमानाजाताहकोईकहताहवोराधाहऔरउसकाप ाशरीक णकोचढ़ातह

एकबहतहीमज़दारकहानीहतलसीकबारमएकबारस यभामानारदकसाथशतमक णकोहारजातीहिजसमक णकोनारदकासवकबननाहोताहस यभामाइसकातोड़बतातीहिकवनारदकोक णस यादाकछदगीतराज़कीएकतरफक णकोबठातीहऔरदसरीतरफ़अपनसभीगहनरखदतीहिकतक ण

कापलड़ाभारीरहताहतभी मणीएकतलसीकाप ास यभामाकीतरफ़रखतीहऔरवजनदसरीतरफहोजाताहक णस यभामाकोबतातहऐसाइसिलएहआ य िकउसतलसीकप म मणीकीभि तहजबिकस यभामाकधन-ज़वर मकवलउनकाअहऔरअहकारह

तोहमनजसदखाकीफलप वनवन पितजोहवभोजनहऔषधीभीहलिकनवोएकिसबलभीहपरतीकहयहापतलसीभि तकािसबलहजसिशवकमिदरमबलकाप ाभि तकापरतीकहयहापतलसीकाप ा मणीकीभि तकापरतीकहक णस यादाभारीहतोइसकहानीस पकऔरपरतीक कमह वकोिदखायागयाह

हमलोगमिदरोमनािरयल योफोड़तह

नािरयलफोड़नाऔरफोड़नकाएकतरीकाहोताहएकहीबारमटटनाचािहएफोड़नकपहलकईलोगउसकऊपरिसदरचढ़ातहकईनहीचढ़ातहअबययोरीहकछलोग कोपसदहकछलोग कोनहीपसदपहलजमानमलोगबिलचढ़ातथndashपशओकीयानरबिलभीकरतथआजकलवोपरथानहीहलोग कोपसदनहीजानवर कअिधकारकीर ाकीजातीहऔर य िकहमअिहसाचाहतहतोनािरयलफोड़नाबिलकासचकहकछलोगकहतहयमहावराहयािसबलहहमारअहकारकोतोड़नकाकोईकहताहजबनािरयलफोड़तहोतोअदरसपानीिनकलताहनािरयलकपानीकोआ मासजोड़तहउसकऊपरफोकसकरनीचािहएमतलबश दाथकोमतदखीभावाथकोदखो

साउथइिडयामकवलनािरयलकोहीनहीफोड़तक कोभीकाटतहबिलकतौरपततरपजामनािरयलकोऊपरसतोड़करउसकअदरघीडालतहउसकोअि नमडालकबरा णकीबिलमानतह

26

पजायापजाकीिकरयाविदककालसचलीआरहीह

वद मजो4000सालपरानहय कबारमबातकीजातीहपरपजाकबारमनहीपजाश द2500सालपहलगहसतरमिमलाजोिविधय कबारमबताताहय मकोईमितनहीहोतीथीअि नकमा यमसदवताओकाआ ानकरतथइसिनगमपर पराकहतहऔरपजाकीपर पराकोअगमपर पराकहतहगहसतरमहमशापजनीयश दआताहपजाश दशायददि णभारतसआयाहोगा य िकतिमलभाषामप यऔरपसायकामतलबहफलयाफलचढ़ानाजोविदककालमनहीहोताथाधीर-धीरभारतमहमदखतहिकय कीपर पराधीर-धीरबदहोजातीहऔरपजाकीपर पराबढ़जातीहअबतोहमय करतभीनहीहमहवनकरतहजोय काछोटा पह

तोय औरपजामबिसकिडफरसफ़क याह

य मकोईमितनहीहोतीऔरयहखलमहोताहजबिकपजाममितहोतीहऔरमिदरमहोतीहय मिदरमनहीहोताकहीपभीजाकआपसामगरीइकटठीकीिजएऔरउसकाय करसकतहपजाहमशामिदर कसाथजड़ीहोतीहयमअि नकोबहतमह विदयाजाताहऔरपजामपानीऔरफल कोपानीसमितय काअिभषकहोताहलिकनअगरदखजोत वहपजाकाऔरय कावहिव कलएकसाह

पजाकीपरिकरया याह

पजाअलग-अलगपरकारसहोतीहिसपलहोतीहकौ लीकिटडहोतीहपरवही यवहारहोताहजसघरमकोईअितिथआताहय मभीयहीहोताहपहलआपदवताकाआ नकरतहऔरिफरउनकोभोगचढ़ातहndashघीकाndashतािकउनकीभखशातहोजाएहमlsquo वाहाrsquoबोलतहइससबकसगबादमउनकोकहतहिकआपजोचाहउसकापरसादहमदऔरिफरउनकोिवदाईदतहरीितकसगयहीपजामभीहोताहआ नकपहलआपनहाकरसाफ़कपड़पहनकरदवताका थानबनातहोउसकबादआपदवताकाआ नकरतहजबदवताआतहतोउनकोएकआसनिदयाजाताहआ नकामतलबहोताहपराणपरित ठाकरनामतलबिविधकबादउसकोआपमितनहीमानोगसा ातभगवानमानोगउ हआसनिदयाजाताहजहापवोआरामसबठसकिफरपानीदतहकभी-कभीअिभषकभीकरतहिफरकपड़दतहउनकोफरशकपड़गहनडालतहउनकाशरगार

करतहचदनलगातहखशबकिलएअगरब ीजलातहअगरदवीहतोउ हमगलसतरिदयाजाताहदवहोतहतोय पिवतिदयाजाताहउसकबादउनकोभोगलगायाजाताहिफरिदयकसाथआरतीगायीजातीहऔरभजनगायजातहिफरफल तितकरतहिजसममनोकामनाकरतहऔरभल-चककिलएमाफ़ीमागतहऔरजबसबहोजाताहतबहमउनकीिवदाईकरतहिवसजनकरतह

तोयपरिकरयाहोतीहपजाकीndashजहालन-दनहोताहकभी-कभीहमइगिलशमबोलतहपजाइज़परयरपजापराथनानहीहपजालन-दनहोतीहय कालमभीऐसहीहोताथाजबलोगय करतथतोएकबारजबय समा तहोताजाताथादवताचलजातथउसकबादपरय मडलकोजलादतथवसभीहमपजामदखगजसगणशकीमितहोतीहदगादवीकीमितहोतीहपानीमिवसजनकरदतहऔरजहापपजाकीहोगीउस थलकोपरीतरहससाफ़करदतहपरमिदर मजहादवता थािपतहोतहऔरएकतरहसजागतहोतहवहापपजाबहतअलगहोतीहवहापराणपरित ठाकरनकीयाआ नकरनकीआव यकतानहीहोतीसबकछअलगहोताह

अगरहमकछनामागभगवानसतो याउसपजानहीकहग

पजाकाकामहीमागनाहमन यस यताइ सचजलन-दनसश हईदवताओकसाथसबधकसबनाओगसबधतोतभीहोताहजबआपकछदतहोऔरवोकछदतहइसिलएहमबोलतहमनभगवानसम नतमागीहतोकछ-न-कछइ छाएहोतीहऐसकहनािकमरपासकछइ छाहीनहीहतोिफरआपतप वीबनगएवरागीबनगएिफरदवताओकीज़ रतहीनहीहतोजोगह थाशरममहोताहउसमइ छाएहोतीहऔरइ छाओकोबरानहीमानततोपजावोपरिकरयाहजहाआपअपनीइ छाओको य तकरतहवोपणह गीयानहीइसकीगरटीतोनहीहndashवहआपककमोकऊपरभीिडपडकरगा-परआपभगवानसह पमागतहndashथोड़ाएडज टकरनकिलए

भोगचढ़ानकामतलब याह

िकसीभीजीिवतपराणीकामलभतल णहिकउ हभखलगतीहहमारदशमकोईिकसीकघरमआताहतोहमपहलपानीदतहिफरखानादतहवसहीदवताओकोभीभखलगतीहलिकनभोगकवलखानकानहीहोतायहकईतरहकाहोताहndashकपड़ सलकरअ छीचीज तकndashख़शबरौशनीदीय कीइ यािदनाथ ाराराज थानमअ ठछापकिवहोतथजोभगवानकीतारीफ़मकिवताएिलखतथभगवानभीकिवताएऔरसगीतपसदकरतहजसहमपसदह यानभीभगवानकोअिपतकरतहवहभीभोगसमझाजासकताह

अ छाआपकहरहथपजामसगीतभीभोगमदतहतोपजाकसाथसगीतकबजड़ा

एकसमयथाम यकालमजबसटरलएिशयाम यएिशयासआकरमणकारीआरहथजोबार-बारमिदरतोड़तथउससमयबहतटशनथीलोगपरशानहोजातथतोऋिषय नकहामिदरमदवताओकाहोनाआव यकनहीमनकअदरभी

मिदरहोसकताहतोसगीतकमा यमसउ ह नमनकमिदरबनाएजसव लभाचायजीहजोनाथ ाराकहउ ह नकहाकिवताओक ारासगीतक ाराराग क ाराममिदर कािनमाणक गातोहरपरहरकीपजाहोतीहआठपरहरहतोपजाआठबारहोतीहतोवसहीहरपरहरमएकपजाहोगीसोतसमयजागतसमयखातसमयशामकसमयगिमय मसिदय मयहपरिकरयाचौदहवीऔरपदरहवीशता दीमश हई

तोसगीतसभजनऔरआरतीिनकलहएह

सगीतऔरभजनमथोड़ाफ़कहसगीतआमहोसकताहलिकनजबभजनयाआरतीहोतीहतबउसकीएकवजहहोतीहआरतीदीयकोभगवानकीतरफ़बढ़ानकीतरहहतािकआपभगवानकोठीकतरहसदखोउनकदशनकरोयहबहतज़ रीबातहजबिकय कीपर परामकछदखनलायकनहीहोताउसमज़ रीहोतीथीऋितमतरकोसननकीपरिकरयातोआपमतरकोसनतथतोकहतथऋितकरोमतरकोसनोलिकनजबमिदरबननलगपजा-पाठश हईतोभगवानकोदखनाज़ रीहोगयाआपदि णभारतकमिदर मजाएतोकालप थरकीमितयाहोतीहभगवानठीकसिदखाईनहीदततोजोपजारीहोताहवोिदयकोमितकआगथोड़ािखसकातहतािकआपदशनकरसकनाथ ारामिदरमएकपदाहोताहिजसथोड़ी-सीदरकिलएखोलतहतािकआपभगवानकोदखसकोइसझाकीकहतहयमानाजाताहिकअगरआपबहत यानसदखगतोआपमिदरसिनकलोगहीनही य िकआपमतर-म धहोजाओग

भजनभगवानकीतारीफ़मगायजातहवउनकीछिवऔरसदरताकबारमहोतहऔरइसबारमिकभ तनउ हिकतनाठीकसदखाहवउनकीमहानताकबारमबतातहऔरअसर परउनकीिवजयकबारमकहािनयाहोतीहकसउ ह नअपनभ त कोबचायाआिदकभी-कभीमझलगताहिकयहमदसर सकसबातकरनीचािहएयहिसखानकिलएहोताहअगरआपिकसीकघरजाएऔरकोईआपकबारमनापछयाआपकीतारीफ़नाकरआपकोलगगािकआपपरकोईयाननहीदरहाएककहानीहरामायणमजहाज बवनभालओकाराजाहनमानकीकोिट-कोिटतारीफ़कररहाहतािकवलकाजाकरसीताकोबचाएआरतीऔरभजनकछ-कछवसहीहोतहजसनईक पनीमकामश करनसपहलवआपकीह सलाअफज़ाईकरतह

भगवानकीपजाघरमकरनमऔरमिदरमजाकरकरनम याफ़कह

घर मपजा-घरमपजाहोतीहएककमरयाआलमभगवानकीमितरखतहतोकभी-कभीउससमयकिलएएकपजाघरबनायाजाताहजसस यनारायणकीपजायागणपितपजाकसमयजोपरमान टशाईनहोतीहजसमिदरवहारोजिविधहोतीहसबह-शामपरीपजाहोतीहअलग-अलगपरिकरयाएहोतीरहतीहघरमजबपजाघरहोताहतोवहाबरा णनहीहोत य िकघरमपजारीकीआव यकतानहीहघरकलोगहीपजाकरतह

कछलोग कामाननाहिकभगवानघरकमािलकहोतहऔरउसमरहनवाल

िकरायदारऔरजबदवताओकोबलायाजाताहवोमहमानकीतरहहयिरलशनिशपकीबातहआपकसभीमाननाचाहतहोभगवानकोमानसकतहो

वरतऔरपजाम याफ़कह

य आदिमय ारािकयाजाताहअलग-अलगपरकारकपजारीहोतहndashऋतिवकउदगातरइ यािदसबप षहवरतकीबातकरतहतोवहरीितऔरतकीहवरतममितय यामिदर कीआव यकतानहीहआपमनमदवताओकोपजसकतहजबआपवरतरखतहोतोआपपानीकिबनारखसकतहोखानमयाखानाहयहतयकरसकतहोndashजससतोषीमाकिलएिसफचनाऔरगड़जागरणकरसकतहोआिदयहसबआपकशरीरकजािरयसहजहाआपकाशरीरपरभतकपहचनकातरीकाहवरतिबनाताम-झामकीपजाहयहततरहजहातनकामतलबशरीरहमतरवहजहा यानहोताहजोमनसहोताहऔरयजहायतरकाइ तमालहोताह

THEBEGINNINGLettheconversationbeginhellip

FollowthePenguinTwittercompenguinIndia

Keepup-to-datewithallourstoriesYouTubecompenguinindia

PinlsquoPenguinBooksrsquotoyourPinterest

LikelsquoPenguinBooksrsquoonFacebookcomPenguinIndia

FindoutmoreabouttheauthoranddiscovermorestorieslikethisatPenguincoin

पगइनब सUKCanadaIrelandAustraliaNewZealandIndiaSouthAfrica

PenguinBooksispartofthePenguinRandomHousegroupofcompanieswhoseaddressescanbefoundatglobalpenguinrandomhousecom

PublishedinPenguinBooksbyPenguinRandomHouseIndia2018

Thiscollectionpublished2018

यहिह दीस करणपहलीबार2016मपरकािशत|दसरािह दीस करण2017मपरकािशत

कॉपीराइटcopyदवद पटनायक2016

Themoralrightoftheauthorhasbeenasserted

CoverDesignerEPICचनलकिलएइरशादअसारीऔरनीरजनाथ

ISBN978-0-143-42798-8

e-ISBN978-9-387-62510-5

Thisdigitaleditionpublishedin2018

यहप तकइसशतपरिवकरयकीजारहीहिकपरकाशककीिलिखतपवानमितकिबनाइसका यावसाियकअथवाअ यिकसीभी पमउपयोगनहीिकयाजासकताइ हपनःपरकािशतकरिविकरययािकराएपरनहीिदयाजासकताहतथािज दबदअथवािकसीभीअ य पमपाठक कमा यइसकापिरचालननहीिकयाजासकता|यसभीशतप तककख़रीदारपरभीलागह गी|इससदभमसभीपरकाशनािधकारसरि तह|

  • Brand Page
  • पगइन बकस
  • Title Page
  • अनकरम
  • 1 धारमिक गरथ
  • 2 रामायण और महाभारत
  • 3 तरिमरति
  • 4 रग
  • 5 शिव
  • 6 जीव और जनत
  • 7 इदर
  • 8 वरदान और शराप
  • 9 सवरग और नरक
  • 10 शकति
  • 11 गणश
  • 12 असतर-शसतर
  • 13 पवितर जानवर
  • 14 गगा
  • 15 गीता
  • 16 तीरथ यातरा
  • 17 भगवान और भोजन
  • 18 यग
  • 19 सषटि
  • 20 दिशाऐ
  • 21 विवाह
  • 22 विभिनन रप
  • 23 विषण क अवतार
  • 24 गरह नकषतर
  • 25 वनसपति और भगवान
  • 26 पजा
  • Follow Penguin
  • कॉपीराइट
Page 5: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म

26पजा

लखककीओरसकछिट पिणया

यहएकसगरहहपौरािणककथाओकबारमबातचीतकाइसनामकटिलिवज़नशोपरआधािरत

यहाकीगईचचात यहोयहज़ रीनहीndashआपअपनग ससलाहलसकतहइसबहतरसमझनकिलए

यहापौरािणककहािनय कोसरलतासबतायागयाहजोहमारशा तरऔरलोककथाओमिमलतीह

कोिशशकीगईहिककहािनय काममनबदलऔरइ हपढ़करपाठकइनमछपत व ानिफलॉसफ़ीकोसमझनकीकोिशशकर

जोमनयहािदयाहवोएकआ मपरकस जि टवसचहमरासचजोकईपरकारकस यमएकह य िक-

अनतपराणोमिछपाहसनातनस यइसपणतःिकसनदखाहव णकहनयनहज़ारइदरकसौआपकमरकवलदो

पिरभाषाएपि चमीिचतनपरिकरयाकआदीलोग किलएिहदिव वदि टच कानवालीहोसकतीहndashअगरहमअगरज़ीश दिमथ(िजसकिलएिहदीमlsquoिमथकrsquoश दचलनमह)कीपरानीपिरभाषाओ(lsquoअतािककअिववकपणअस यrsquo)कोचनौतीनादऔरइसकिलएनईपिरभाषा(lsquoकथाओपरतीक औरअन ठान म य तआ मपरकस यजोभारतीययापि चमीपराचीनयाआधिनकधिमकयाधमिनरप सभीस कितय कोगढ़ताहrsquo)नापशकरआ मपरकस यकिलएस कतश दlsquoिम याrsquoहndashजोव तगतस यकािवपरीतनहीबि कस यकी(जोअसीमह)एकसीिमतअिभ यि तह

िहदीअनवादमइनसीमाओकोदि टमरखतहएअगरज़ीकlsquoिमथrsquoश दकिलएम यतःlsquoआ यानrsquoकाउपयोगिकयाजारहाह

1

धािमकगरथभारतीयपौरािणकस कितकअनसारबहतसारगरथहजसवदपराणमहाभारतऔररामायणतोसबसपहलकौनसागरथआयाथा

lsquoगरथrsquoश दकाहमसभालकरइ तमालकरनाचािहए य िकगरथकवल2000सालपहलआयथउससपहलमौिखकपर पराचलनमथी

जोपहलावदआयावहथाऋ वदकछसमयबादआयसामवदऔरिफरयजवदकीरचनाहईइसकथोड़बादअथववदकीरचनाहईतोवदसबसपहलमौिखकगरथहिज ह4000सालसनानाश िकयागयाथा

3000सालपहलउपिनष कीरचनाहईउपिनषद या यानह2000सालपहलरामायणमहाभारतऔरबादमपराणआतहजोस कतमथ

क़रीब1000सालपहलकिवय नइ ह थानीयभाषामिलखनाश िकयाजसकबनरामायणहतिमलमबलरामदासरामायणहउिड़याममराठीमएकनाथरामायणहम यालममएज़थचनरामायणह

अबहममॉडनऐजमआतहतलसीरामायणअवधीमलगभग500सालपहलहीिलखीगई

उपिनषद याह

उपिनषदकासहीमतलबहमरसाथबठकबातकरोतोिकसीएकिवषयकउपरपिरचचाकरनाndashिममासािजसहमकहतहयहाख़ासफोकसहआ मापरndashअ तःमनचतनाममइ यािद

वद मबहतमतरहबहतसरीित-िरवाज़हउपिनषदमवद करह य परचचाएहराजाओकबीचमऋिषय कबीचमब च प ष औरि तरय कबीचमपित-पि नय कबीचमवद काअथजाननकिलए

औरइसकबादआतहरामायणऔरमहाभारतजहायजोरह यहउनकोकहािनय कमा यमस य तिकयाजारहाह

तोपहलावद(4000सालपरान)जहायिवचारज मथउसकबादउपिनषद(3000सालपरान)वद कामतलबसमझातहएपराणऔरमहाका य(2000सालपरान)जोइनिवचार कोकहािनय कमा यमसबतातह

पौरािणककथाएसिदयोसहहमकईकहािनयागीतोक पमसननकोिमलती

थीकईकहािनयाहमनाटकक पमदखनकोिमलतीथीतोपहल याआयापहल यानाटकोऔरगीतोमकहािनयासनाईजातीथीयादोनोपहलसहीथ

पहलगीतआया य िकहमपताहिकपहलवद ममतरकाजापहोताथाजापऐसहोताथाndashउ चारणतालऔरलयकाबहत यानरखाजाताथातोगीतबहतज़ रीहसामवदअसलमलयऔरसगीतपरकिदरतह

तोधीर-धीरजबयजवदआयायजोगीतथजोमौिखकपर पराथीवोय कअन ठान सजड़नलगीइसकामतलबहिकलोगपरदशनकरनलगऔरयअपनआपमएकिव ततपरदशनबनगएउसमपातरथऔरकौनसीलाईनकबबोलनीहयहतयथािफरय कबीचमलोग कामनोरजनकरनकिलएकहािनयासनाईजानलगीऔरयहासनाटककीश आतहईऔरनाटकइतनालोकिपरयहआिकपतानहीचलताथािकवहय कािह साहयाय कबीचवालािह साहिफरऐसाहआिकनाट शा तरजोनाटककबारमहवोपचमवदबनगया

हालािकवद मइदरसयऔरदसरदवताहलिकनउनकीकोईकहािनयानहीहएक-आधबारइधर-उधरकोईकहानीकाकोईवणनआताहलिकनजबपौरािणककालश होजाताहमतलब2000सालपहलतबबड़-बड़का यिलखगएजसरामायणमहाभारतऔरतबनाटककीपर परासहीमश हईकहतहयवनयपर पराभारतमलकआयथिसकदरकसगकछकहतहहमारपासभीनाटककीपर पराथीऔरहमनदोन कोिमलाकरनएतरीकसनाटकबनाएहमऐसाइसिलएसमझतहिककछश दहस कतमजसयविनकाndashजोश दयवनसआताहऔरउसकामतलबहमचकापदाअगरआपशरीनाथजीकमि दरमजायगतोशरीनाथजीजोराज थानमऔरगजरातमबहतलोकिपरयमिदरहतोवहाएकिपछवाईपिटगिचतरहोताहजोअसलममचकीप ठभिमह

तोजब1000सालपहलमिदरबननलगतोमिदर कअदरनाट शालाएभीबननलगीजहारामायणऔरमहाभारतकापरदशनहोताथातोभगवानकसामननाच-गानाऔरउसकसाथनाटकहोताथाक णकज मकानाटकयारामायणकीकहानीतोजोपहलदरबारमहोताथाराजाओकसामनवहमिदर महोनलगाजसआजकलकथककलीहमगरजबमगलशासनआयामिदर सवहवापसराजाओकदरबार मपहचगयागीत औरनाटक किवकासकीकहानीएकबड़ाहीिदलच पइितहासह

यजोकथाकारथ यायउनकीअपनीयामलकहािनयाथीयावोकहीससनकरहमसनातथयकहािनयाकहासआ

यहमलश दयहाख़तरनाकहदिखएसनातनधममकछमलनहीहोतािवचारआतहिवचारजातहचकरवातमलहरजसिगरतीऔरउबरतीहऔरकछभीमलनहीरहताकहतहबर ाकसरसजबचारवदिनकलथतोअसर नचोरीकरउ हपानीकअदरछपािदयािफरिव णनहिगरवक पमउससमदरसिनकालाहिगरवकामतलबहघोड़ाहिगरवकामन यकाशरीरहोताहलिकन

घोड़कासरअसर कोमारकववद कोवापसलकआएतोकहानीहकछखोनपानऔरिफरसनानकबारमतोवद काअसलीसरोतयामल याहवबर ाकसरसिनकलतोवसरोतहोसकतहपरहिगरवददीतोवोभीसरोतहोसकतह

तोयहपहलीहरकहानीसनानवालकसामनआतीहजसरामायणवा मीिककीकहानीथीयानारदकीिजससवा मीिकनसनीथीयाकाकभसडीकीिजसनिशवससनाऔरनारदकोसनायायह य कहतहिकिकसीकोपतानही य िकमलभाविकसकाहसरोतकौनहिकसीकोनहीमालम

महाभारतमभीयहीहसहीमहाभारतिकसकोपताह या यासकोपताहएककहानीहिजसमजािमनीकोकछसवाल कजवाबचािहएहोतहमहाभारतससबिधततोव यासकपासजातहउनकनािमलनपरव यासकिश यवश पयानकपासजातहवश पयानबतातहिकमनमौनवरतिलयाहतोमकहनहीसकतातोजािमनीकहाजाऐतोकोईचारप ीहोतहजोउ हजवाबदतहndashइससएकऔररा तािनकलामलकिलएतो यासनगणशकोबतायीथीवोमलमहाभारतहयावश पयाननजन याकोबताईयारोमहशननउगरसरवकोसनाईवश पयानससननकबाद

मलपाठकहासआयाइसबारमकहािनयाहयहिदखानकिलएिकमलयाअसलभावकछनहीहोतासबकहीनाकहीसआताहयहजोओिरजनलमलकीधारणाहबहतहीपा चा यिवचारहयहाफ़कहयहगोलाकारमकोनाढढ़नजसाहndashआपढढतरहगकभीनहीिमलगा

हमनवद यासकबारमसनाहिकवहबहतहीबदिधमानथऔरबहतहीअ छयव थापकथउनकबारमआप याबतासकतह

वद यासनमहाभारतकीरचनाकीथीतोउनकानामउससजड़ाहआहलिकनजोनामहवद यासउसकामतलबहही यव थाकरनातोवद यासवोहिजसनवदको यवि थतिकयाऔरपराण कोभीकहानीयहहिकएकसमयअकालआयाबारहसालकाअकालकोईकहताहचौदहसालकाअकालकोईकहताह100सालकाअकालआयाथाजबवदखोगएतबवद यासनउनकोसमटाऔरयवि थतिकयाएकतरहसndashजसअबहमउ हचारवद कीतरहजानतहवएकमछआिरनकबटथहमसोचतहवबरा णथ य िकऐसादशायागयाहजाितयािपछल2000सालपहलहीइतनीबड़ीहईह

अगरआपवद कोदख यानसअगरआपपढ़सम यायहिकमहमशालोग सकहताहिकआपवद कोlsquoपढ़rsquoनहीसकतआपकोlsquoसननाrsquoचािहएवदकोजसबीट सकासगीतआपपढ़नहीसकतndashसननाहीपड़गासोइटइसलाइकयका टरीडदबीट सndashयहवटिहयरदम

वद मदसिकताबहिजनकोमडलकहतहndashमडलएकगोलाकारहचकराकारहऔरहरमडलमस तहोतहऔरहरस तमछदहोतहिज हऋगयाऋचाकहतहछदिमलकरस तबनातहजोअ याययामडलबनतहइनमडल क

एकसगरहकोसमिहताकहतहतोआपकपासहऋगसिहतायजरसिहता ानसिहताअथवसिहतातोयहवद यासनिकयाथाndashजसक यटरमए सलशीटहोतीहतोपहलीसिहताकपहलमडलकपहलस तकपहलऋगको111कहग

वद यासकोलगािककोईसाधारणआदमीवद कोसमझनहीपाएगावबहतभावा मकहका यहमहावर और पक सभरहतोउ ह नपराण कीरचनाकी यासपराण सभीजड़हतोकहािनय कमा यमसउ ह नसबलोग कोसमझनकामौकािदयावमहानआदमीथ

इितहासकिहसाबस यास4000सालपरानथऔरमहाभारतऔरपराणकरीब2000सालपरानतो यासिकतनसालिजय2000स यादासालयायकहािनयासािह यकइनदोमहाका य कोजोड़तीहवद यासकज़िरयहमइनकहािनय कोसीध-सीधपढ़नका यानरखनाचािहए

अगरआपइितहासकार कोपछगतोवहकहगिकवदएकआदमीनहीथपरएकपर पराथआजभीएकमचहोताहजहासआपल चर या यानदतहउसको यासपीठकहतहमोटतौरपहोसकताह यासिव ान कायाप तकालयअ य कागटरहाहोगािज ह नबरस क ानको यवि थतिकयामयनहीकहसकतािकवहआदमीथयाऔरतल बयाछोटकालयागोरहमयकहािनयाअ छीलगतीहपरशायदयहएकपर पराथी

ऋिषवा मीिकनरामायणिलखीऐसासबकहतहपरआपनजसबोलाथाशायदउ होननहीिलखानारदनिलखाथातोइसमसच याहndash याऋिषवा मीिकनिलखाथायानारदन

रामायणसनातनहअसीमहndashइसकानआरभहनाअतऋिषवा मीिकआिदकिवथसबसपरथमकिवताकरचियता

परवऋिषकसबनयहएकिदलच पकहानीहउ ह ननारदमिनसरामकीकथासनीथीऔरवउसकबारमवनमिवचारकररहथएकिदनवएकपि यकजोड़कोउड़तहएदखरहथिकअचानकएकबहिलएकातीरआकरमादाप ीकोलगाऔरउसकीवहीम यहोगईजबउ ह ननरप ीकीवदनादखीजोअपनीसािथनकचार ओरिवयोगमच करकाटरहाथातोवा मीिकनबहिलएकोशरापिदयाlsquoतमभीइसीनरप ीकीतरहतड़पोत हारद कमत हजीननदrsquo

उनकयवा यपदकीतरहिनकलऔरवकिवताकीतरहसनाईिदएउनकशोकमिनकलश द लोकबनगयइसतरहकिवताकाज महआ

इसबातसपरस नहोकरअपनीकिवताओकोअपनिवचार कोऔररामकबारमअपनिवचार कोगथकरउ ह नरामपरएकस पणकिवतािलखीजोथीरामायण

आमतौरपरमानाजाताहिकऋिषवा मीिकएकचोरथदरअसलऋिष

वा मािकभगवशसहऔरऋिष यवनसउनकासबधहवहीलगमग500सालपरानीलोककथाओमर नाकरनामकएकसाधारणचोरकीकहानीहएकबारएकसाधनउससचोरीकरनकाकारणपछाऔरउसनउ रिदयािकवहयसबअपनपिरवारकिलएकरताहसाधनउससलाहदीिकवहअपनपिरवारसपछिकिजसतरहउ ह नउसकसाथलटकामालबाटाथा यावोउसीतरहउसकबरकमोकोभीबाटगजबउसयहसमझमआयािकवऐसाकछनहीकरगतोउसनसाधकीसलाहपरचोरीछोड़कररामनामकाजापअपनायाजबसाधचलगएतोर नाकरभलसlsquoमरामरामराrsquoजपनलगाजोधीर-धीरlsquoरामरामरामrsquoबनगयाऔरअतमउसपरब तापरा तहई

क दपराणमकितवासरामायणऔरएकम यालमस करणमशायदरचना मककारण सइनदोन कहािनय कोिमलािदयागयाहऔरर नाकरकोवा मीिकसजोड़िदयागयाहलिकनइसकाउ लखवा मीिकरामायणमनहीहयहएकआधिनक पातरहऔरयहआव यकनहीिकहमइसमान

जोवदहपराणहऔरउपिनषदहउनकामलपाठट टहमकहासिमलसकताह

यहबहतहीिसपलहndashफोनहआपकपासइटरनटहआपकपासइसमगगलहगगलमसचकरलीिजएआजकलसबइटरनटपरहआपlsquoसकरडट टरसऑफ़इिडयाrsquoगगलपरडालकरसचकरसकतहहमजानतनहीहिकअनवादमलपाठप तकालय कीसामगरीइ यािदसबइटरनटकज़िरएिमलसकताह

ऋ वदथव4000सालपहलिलखगयजोपहल2000सालपहलतकमौिखकपर परामथउसकबादिकसीनउसिलखाहोगापहलीबारबरा ीिलिपमशायदपि य परिलखागयाराजाअशोककसमयमप ख़राबहोजातहतोधीर-धीरएकपदसराप ाकरकइनकोदोबारािलखागयायहकामआशरम मयािव विव ालय मयाबरा ण कघर मिकयागयाबादमशारदािलिपमऔरउसकबाददवनागरीिलिपमिलखगयपपरम500-600सालपहलहीिलखगए

हमिबरिटशलोग कोबरामानतहलिकनयहउनकीवजहसहीइनगरथ कोप तकालय मरखागयाजहासअनवादसमी ाएछपहएस करणिमलनलगतोआजकलवहहरप तकालयनभारतमअमरीकामयरोपमइटरनटपरडालाहइसकीवजहसहमारकईमलशा तरअबआरामसिमलतह

2

रामायणऔरमहाभारत1980मदोबड़-बड़टीवीशोज़बनथरामायणऔरमहामारतऔरभारतमशायदहीकोईपिरवारहोगािजसनयशोज़नहीदखयहदोनोऐिप सइतनमह वपणकसबनगय

यहदोएिपकमहाका यफिमलीलाइफ़कबारमहइनकामह वसमझनकिलएहमिह टरीमजानापड़गा2500सालपहलजबबौ धमभारतआयाथा

गौतमब नबौ धमकापरचारिकयाउनकाकहनाथािकजीवनमदखइ छाओककारणहअगरइ छाएनहीह गीतोदखभीनहीहोगाइसकीवजहसस यासलनकीपर पराबहतपरचिलतहोगईऔरलोगस यासलनलगउससमयकईबदिधमान नसोचािकऐसजीवनतोनहीचलसकताअगरसबस यासीबनजाएगतोसासािरकजीवनकाम यकमहोनलगगाऔरसमाजमअसतलनहोजायगा

तबउससमयककिवय ऋिषय औरबरा ण नआ याि मकम य कोआमजीवनमजोड़नकतरीकढढ़तबउ ह नरामायणऔरमहाभारतकीरचनाकीजोपािरवािरकम य कबारमहऔरआपदखतोयपरोपटीिड यटसस पितकिववाद परहरामायणमइसकऊपरय होताहिकिकसकाबटाराजाबनगाऔरमहाभारतमभाईय मलड़ाईहोतीहक तरमयघर-घरकीकहािनयाहतोरामायणमरामकमा यमसऔरमहाभारतमक णकमा यमसवपािरवािरकसम याओकऊपरबहसकररहहmdashिकयहिकतनामराऔरिकतनात हाराअपनाऔरपरायाकामतलब याहइ यािदइनकहािनय कमा यमसवद कानको य तिकयाजारहाहऔरइसिलएयइतनलोकिपरयहोगए

2000सालपहलयकथाएआईऔर400-500साललगइ हिवकिसतहोनमतोमौयकाल(2300सालपहल)औरग तकाल(1700सालपहल)इसअविधकबीचमरामायणऔरमहाभारतकीरचनास कतमहईयकहािनयाशायदऔरपरानीरहीह गीहमनहीपता

तोपहल याआयारामायणयामहाभारत

यहथोड़ामि कलपर नहपौरािणकदि टकोणसहमारचारयगmdashपहलासतयगउसकबादतरतायग ापरयगऔरआिख़रमकिलयगआताह

रामायणकीघटनाएतरतायगकीसमि तऔर ापरयगकीश आतमहोती

हमहाभारतकीकहानीतबआतीहजब ापरयगसमा तहोताहऔरकिलयगकीश आतहोतीहतोपौरािणकिहसाबसअगरदखतोरामायणपहलआतीहवद यासकीमहाभारतमयिधि ठरकोरामायणकीकथासनाईजातीहजसवोअतीतमहइसकामतलबरामक णसपहलआएथ

लिकनअगरिलटरचरकिहसाबसदखतोलगताहजसमहाभारतपहलआईथीऔररामायणबादम य िकजोस कतइ तमालकीगईहमहाभारतमवोथोड़ीअश लगतीहयकहािनया600सालमधीर-धीरिलखीगईथीयहनहीिकएकआदमीनएकमहीनमपराका यिलखिदयाइसकपहल400सालपहलकीमौिखकपर पराभीथीतोयसब1000सालमिवकिसतहआयहसमझानाआसाननहीह

अगरए थरोपोलोिज टसपछोयासोिशयॉिलिज टसमाजशा तरीसपछोतोवोकहगिकमहाभारतमएक तरीकपाचपितहबहपित वसमाजहतोयहयादापराचीनहरामायणमएकप नीकसमाजहयािनमॉनोगमीइससलगताहिकमहाभारतपहलआई

अगरआपइितहासकार सपछोगतोएकऔरउ रआएगावोकहगिकमहाभारतकीकहानीउ रभारतकबारमहmdashजोपजाबका तरहऔरअबहिरयाणािद लीऔरउ रपरदशहलिकनरामायणकीकहानीसाऊथदि णभारतजातीहतोयहशायदबादमआई

इनसबकबीचमक णकीरासलीलािकधरहmdashरामायणमहयामहाभारतम

इसकाभीएकउ रनहीहक णकीजोबचपनकीकहानीहजबवो वालथवदावनऔरगोकलकीकहािनयामहाभारतमनहीआतीकही-कहीकछश दजसगोिव दगोपालएकआधबारआजातहमहाभारतमलिकनयशोदादवकीऔरलोगनहीआतयहिरवशपराणमआतीहहिरवशपराण1600सालपहलिलखागयाथाऔरिव णपराणजो1500सालपहलिलखागयाथाउसमइसकबारमिज़करआताहभागवतपराणजो1000सालपहलिलखीगईथीउसमक णकबचपनकीपरीकथाहिदलच पयहिकइसमराधाकावणननहीहरास-लीलाकावणनहलिकनराधानहीहवोजयदवकीगीतगोिवदमजो800सालपहलिलखीगईथीउसमआतीहलोगकहतथिकपराकतका यमराधाकानामकहीिछपाहआहमगरइसकाकोईपरमाणनहीहअगरदखतोक णकीरासलीलारामायणऔरमहाभारतकबादिलखीगईहलिकनकहानीकिहसाबसवहरामायणकबादऔरमहाभारतकपहलकीह

इनसबकबीचहमार यारिशवकबआतहऔरउनकीकहािनयाकबआनाशहोतीह

रामायणमहाभारतभगवदयहसबिव णकीकहािनयाहऔरिव णपराणकािह सामानीजातीहिव णककईअवतारइसानहोतहउनमरामऔरक णसबसपरिस हयमहाका यउनकऊपरव णवपर परामिलखगएइसकसग-सगशवपर पराभीिवकिसतहोरहीथीभारतम

िह दधमएकपड़कीतरहहएकशाखाव णवपर पराहदसरीशाखाशवपर पराहव णवपर परागह थजीवनमभागलनकबारमहइसमएकरामायणकीकहानीहजहापरामएकपि नतरवकापालनकरतहमहाभारतमहमदखतहिकदरौपदीकपाचपितहऔरएकक णकीरास-लीलाहजबक णशादीकरतहतोउनकीकईपि नयाहोतीहतोकईअलग-अलगपर परायिनकलरहीहयहापअलग-अलगस यताओकबारमबातहोरहीहलिकनगरह थजीवनसजड़रहतहएशवपर पराससारसिवमखहोनकबारमहिशवकीकहािनयािशवपराणसआतीहजो1500-2000सालपहलिलखीगईथीमहाभारतऔररामायणकसमय

शि तकहाहइससबमउनकीकहािनयाकहाह

तोजबदोशाखाएिनकलीलोग नशवपराणसयहीपर नपछाहिकदवीकहाहरामायणऔरमहाभारतदोन मदवीकावणनहिक तथोड़ावोबकगराउडमहिशवपराणमभीयहीहदवीउभरकरसामनआईकरीब200सालपहलभागवतपराणसपहलयसबगरथस कतमथइनकाराजकीयभाषाओमटरा सलशनअनवाद1000सालबादश हआ100-200सालपहलअगरजीमटरा लशनहोनाश हआऐसाकरनकीपरिकरया1000सालपहलश हई

रामायणऔरमहाभारतकोहमइितहासबलातह यायहकहनासहीहोगािकयसहीमऐितहािसकह

यहश दइितहासदोपरकारसदखाजासकताहएकतोआ याि मक पसदसराव ािनकतरीकसदखसकतहजसआपव ािनकतरीकसदखतोहमपराताि वकसबतचािहएह गइसत यमाननकिलएउसिहसाबसरामायणऔरमहाभारतकाकोईसबतनहीहतोव ािनकतरीकसहमइ हइितहासनहीकहगका यकहग

लिकनअगरआ या मकिहसाबसदखोतोइितहासकामतलबहलोग कीयादजोलोग काबतायागयाहिकयहत हाराइितहासहतोयादऔरइितहासमबहतफ़कहोताहिफलोसोिफ़कलीअगरदखोतोइितहासश दकामतलबहिकऐसीहीिजदगीहोतीहरामायणमहाभारतएकपरकारकामा यमहिफलौसफ़ीसमझानका

राममयादाप षो महजोिनयमऔरधमकापालनकरतहअगरआपमहाभारतदखतोवहाक णलीलाप षो महजोिनयम कापालननहीकरतपरतधमकाकरतहतोहरतरहकलोगहmdashजोिनयमकोमानतहऔरजोनहीमानतmdashऔरदोन कससाथमजीतहऔरउनकािर ता याहोताहवोरामायणऔरमहाभारतसमझातीह

इितहासकामतलबहlsquoऐसाहीहोताथाऐसाहीहोताहऔरऐसाहीहोतारहगाrsquomdashइसिलएइितहाससनातनहजबतकमन यहतबतकपरापटीइशसज़मीनकीसम याएहतबतकयसारीपरॉ ल सभीरहगीतोइितहासकोव ािनकआ याि मकयािव वासकज़िरयदखाजासकताहmdashयआपपरिनभर

हकसजोमीिनगआपकोलनाहवोआपलसकतहो

हमारपराणिकतनह

कहतहिक108पराणहिजसममहापराणहोतहउपपराणहोतहगावयामिदरक थलपराणहजो108पराणहउनमसमनपराणिशवपराणिव णपराणबर पराणऔरदवीपराणहबर पराणअसलमिशवपराणऔरिव णपराणकोिमलाकरहऔरदवीपराणबहतमह वपणह

जसाआपनकहाथािकिव णपराणगह थजीवनकबारमहऔरिशवपराणस यासकबारमहदवीपराणकािवषय याह

अगरआपकोएकस यासीकोगह थबनानाहतोउसकीशादीकरादनीचािहएयाजोगह थहऔरउसस यासीबनानाहतोवहिकसका यागकरगाmdash तरीका यागकरगातोदवीपराणसासािरकजीवनकबारमबातकरताहmdashपरकितऔरस कितकबीचकफ़ककबारमकबजीवनकाअनभवलनाचािहएयाकबजीवन यागकस यासलनाचािहएयहमनथीमहिह दधमकीऔरइसिलएदवीकसाथउनकािर ता याहयहआव यकहिव णकहतहिकउनकािरलशनिशपदवीकसाथबहतअनोखाहोताहकछकहािनय मवहउनकीमाताह(रणका)कछमउनकीप नीहोतीह(सीता)याकछमउनकीदो तहोतीह(दरौपदी)

िशवकादवीसिर ताबहतिसपलहोताहिशवबरागीहदवीउनकोगह थबनादतीहजबउनकीदवीसशादीहोतीहतोविशवशकरबनजातहऔरजबवदवीसदररहतहतबगौरीशकरबनजातहपरमकरनवालपितक पमवउमामह वरबनजातहएकगह थ

तोरामायणऔरमहाभारतकीकहािनयाहवपहलीबारकबसनाईग औरिकसपम

िह टॉिरकलीतोहमपतानहीलिकनपराण मकहतहिकपहलीबाररामायणरामकोहीसनाईगईथीउनकब च लवऔरकश ाराववा मीिककआशरममबड़हएऔरवा मीिकउ हरामायणसनातहजोउ हीनिलखीहोतीहलवऔरकशिफरअपनिपताकोसनातहकहतहिकरामनजबपहलीबाररामायणसनीउ ह नपछािकवोिकसकीकहानीहतोलवऔरकशनकहाlsquoहमआपकीकहानीसनारहहrsquoतोरामनकहाlsquoजोतमकहानीसनारहहोवोमरीकहानीसबहतरहrsquo

महाभारतकीकहानीदो-तीनबारसनाईजातीहनौिमषाजगलमऋिषरहतहवहाएकस यासीआताहिजसकानामउगरशरवासतहोताहसतकामतलबहटोरीटलरकहानीकारऔरसनानवाल काजोसरदारहोताहउसकहतहशॉनकसाउतीशॉनककोमहाभारतकीकहानीसनाताहऔरवहकहताहlsquoमनयहकहानीअपनिपतारोमहषणससनीहरोमहषणकाअथहर गटखड़होनाndashमतलबकीवहइतनीअ छीकहानीसनातहिकर गटखड़होजातहउगरशरवामतलबबलदआवाज़वालातोउगरशरवामहाभारतपहलीबारसनाताहउसनअपन

िपताससनीहऔरउ ह नवश पायनससनीिज ह न यासससनी

भागवदपराणकीकहानीिदलच पहअजनकबटकानामथाअिभम यऔरअिभम यकबटकानामथापरीि तऔरपरीि तकोएकत कनामकसापनडसिलयावजबमररहथतोउनकोबहतदखहोरहाथािकम यमररहाहमनयाग़लतीकीहइसिज़दगीका यामतलबहवोमानवकअि त वकबारमपरशानथतबसकमिणउनकपासआएजो यासमिनकबटथसककामतलबहतोतासकमिणतोतकीतरहजोउनकिपतानकहाथापिरि तकोबतादतहवभागवदपराणकीकथाबतातहक णकबचपनकीकहािनयारास-लीलाकीकहािनयाउनकाजीवनीइ यादीयकहािनयासननकबादपिरि तशातहोजातहऔरउ हम यसडरनहीलगता

गीतामहाभारतकाअशहइसकबारमकछबताइए

िजसगीताकीआपबातकररहहवोभगवतगीताहजोक णनअजनकोसनाईक तरकय सपहललिकनमहाभारतमकईगीताएहएक यासगीताहोतीहजोयिधि ठरकोमाक डयऋिषसनातहिफरकामगीताहजोक णयिधि ठरकोसनातहिफरअनगीताहजोय कबादअजनकोक णसनातहऔरउसकबादभगवतगीतादोबारासनातहतोगीताएबहतहपरजोपरचिलतहवोभगवतगीताहिजसहमकवलlsquoगीताrsquoकहतहयहभी मपवकउसअ यायसश होतीहजोमहाभारतकाबीचकािह साहऔरजहासचीज़बदलनलगतीह

तो यायहकहनासहीहोगािकरामायणऔरमहाभारतस कतमिलखीगयीह

हािलखीगईहलिकनजोहमारमनमहऔरजोस कतमिलखीगईहउसमबहतफ़कहजसहमरामायणमल मण-रखाकीबातकरतहपरल मण-रखास कतरामायणमनहीहतोजोरामायणहमारमनमहवहहलोकरामायणजोरीजनलभाषामिलखीगईथीहमारदशमकईभाषाएहदि णभारतमmdashतिमलतलगम यालमक नडपराथिमकिफरतलक कड़ीमराठीगजरातीराज थानीबगालीउिड़याआसामीइ यािदतोइनसभीभाषाओमकिवय ारारामायणिलखीग उ ह नअपनीज़ रतकिहसाबसरामायणकीपनरचनाकीस कतकासीधाअनवादनहीिकयातोरामायणएकगरथनहीहmdashएकपर पराह

अलग-अलगभाषाओमरामायणहहरभाषामबीस-प चीसया100तकरामायणह गीतोअगरआपकहिकतनीरामायणहभारतमतोकहग300500या1000माजबभीअपनब चकोरामायणसनातीहतोवहअपनीरामायणअपना पातरसनतीहऔरयह पातरवा मीिकरामायणसऔर यादामह वपणहवा मीिकरामायणकोमलरामायणकहगतलसीरामायणया यासरामायणकोनही यादातरलोग कोयहभीपतानहीिक यासकीभीएकरामायणनहीहमहाभारतकअदरएकअ यायहजहायिधि ठरकोमाक डयरामकीकथासनातह य िकयिधि ठरकातरहसालकाबनवासथाजोउनकजएमहारनकीवजहसहआऔरवइसबातकोलकररोतरहतहतबमाक डयकहतहिकरामनतोकछ

ग़लतीनहीकीथीतबभीउ हचौदहसालवहवनवासहआवतोकभीरोएनहीइसकोरामोप यानकहतहजहामहाभारतकअदररामायणआतीह

तोस कतमभीकईरामायणहभावभितकीिलखीभासाकीिलखीऔरिव यातकिवकािलदासकीिलखी(रघवश)तोजबआपस कतरामायणकीबातकरतहोतोमि कलहकहनािककौनसीरामायणकीबातहोरहीहजसल मण-रखामनकहािकस कतरामायणमनहीहवहकितवासीरामायणयानीबगलारामायणमआतीहपदरहवीशता दीमअवधीरामायणबादमआईजोतलसीदासनिलखीयहिह दीकीरामायणनहीकहलाएगी य िकिह दीभाषाअभीआईहतोअगरआपरामायणकाइितहासपढ़ोगतोपरभारतकाइितहासआपकोपताचलगाकबनरामायणदसवीशता दीमिलखीगईदाडीरामायणजोउिड़यामहवहसोलहवीशता दीमिलखीगईिफरकितवासीरामायणपदरहवीशता दीमिलखीगईकहानीतोवहीहलिकनअदरिववरणअलग-अलगहजसल मण-रखािकसीनडालिदयाजोपहलनहीथायावा मीिककीरामायणमरावणसीताकोउठालजाताहसीताकातबिव तत वयवरवा मीिकरामायणमनहीहरामआतहधनषउठातहकमानतोड़दतहऔरसीतासशादीकरलतह

रामलीलाकीपर परालगभग400-500सालपरानीहइसकपहलअलग-अलगनाटकहोतथबौ धममभीएकरामायणहजहाब वयरावणकोिश ादतहिकतमबहतहीबराकामकररहहोइसछोड़दोइनइ छाओको यागदोजनधममभीएकरामायणहजहारामकोपदमकहागयाहरामकोपदमइसिलएकहतह य िकवबहतसदरह

3

ितरमितहमितरमितककॉ स टकबारमबताइए

ितरमितमतीनदवताहmdashबर ािव णऔरिशवबर ाबर ा डकरचियताहिव णबर ा डकापालनकरतहऔरिशवजीबर ा डकिड टरॉयरहmdashतोएकजनरटरहएकओरगनाइज़रहऔरएकिड टरॉयरहlsquoGODrsquoकालॉिजकबहतअ छालगताहलिकनअगरयथाथमदखतोजबभीआपगावमजाएगआपिरसचकरगतोआपदखगिकितरमितकाकोईमिदरनहीहशवपर पराकमिदरमिशवकीमितयाह गीव णवपर पराकमिदरमिव णकीमितयाह गीऔरतीसराहोताहदवीकामिदरमतलबशा तपर परातोजबहमअसलमितरमितकहतहवहापरबर ानहीहोतवहापरदवीहोतीह

तोबर ाकीकोईपजानहीकरताउनकाकोईमिदरनहीहऐसाकसहोसकताह

ऐसमिदरहएक-आधप करमएकब ाकामिदरहसाउथमक भकोणममबर ाकाएकछोटामिदरहलिकनबर ाकीकोईपर परानहीहइसकाकारणबतानकिलएकईकहािनयाहकछिह टोिरकलरीज़ ससभीहकछऐ थरोपोलोिजकलरीज़ ससभीहिह दधम4000सालपरानाहऔरइसकदोभागहएकविदककालहोताहजोपहल2000सालहऔरजोन ट2000सालहउ हपौरािणककालमकाउ टिकयाजाताहविदककालम यादातरदवताहोतहपरकितकmdashजससयचदरमाइदरअि नइनकापजन यादाहोताथावहापरभगवानकाकॉ स ट यादानहीथाजोहमबर ािव णऔरिशवकहतहयहकॉ स टतबनहीथायहपौरािणककालमआताह

विदककालमय होतथmdashपरमिदरनहीहोतथमितपजानहीहोतीथीवहापरकहािनयाभीनहीहोतीथीबिसकलीएकय होताथाएकिरचअ सहोताथाकॉ पलीकिटडजोबरा णकरतथइसमकोईनहीजासकताथाबहतहीग तहोताथामिदरभीबहतहीअलगथवहानाट -मडपहोतथयाभोगमडपहोताथाजहाखानालगताथािरचअ सहोतथदवी-दवताहोतथऔरउ सवहोतथजोमितयाहोतीथीवहिशवकीहोतीथीयािव णकीहोतीथीऔरउनकअवतारयादवीकीहोतीथीबर ाकीमितयानहीहोतीथीइसकाकारणहोसकताहिकबर ाकासबधविदककालमय सजड़ाहआथापौरािणककालमविदकपर पराकोहमन यागाऔरअगमपर परायामिदरपर पराकोहमनवीकारातोइसिश टककारणबर ाकीपजानहीहोतीयहइसकाऐ थरोपोिलिजकलिह टोिरकलरीज़नहोसकताहलिकनअगर टोरीज़दखतो

बहतसीकहािनयाहइसिवषयपर

एककहानीकिहसाबसजोव णवपर परासआतीहिकबर ा डकीश वातकसहईथीकहतहिकिव णजबसोरहथतबपरलयथीजबवजागतोसि टकी थापनाहईऔरउनकीनाभीमसकमलकाएकफलिनकलाउसकअदरबर ाबठहएथजबबर ानपहलीबारदिनयाकोदखातोवडरगएिव णनउ हस भालातोबर ाकीपजानहीकरसकत य िकभगवानकभीभयभीतनहीहोसकतभगवानतोवोहजोभयकोिनकालतहतोइसिलएिव णकीपजाकरतहहमऔरबर ाकीनहीकरत

शवपर परामएकऔरकहानीहकहतहएकबारबर ाऔरिव णकबीचमबहतलड़ाईहोतीहबर ाकहतहिकमनदिनयाकीरचनाकीहतोमरीपजाहोनीचािहएऔरिव णकहतहिकपालनहारमह तोमरीपजाहोनीचािहएएकबारसि टकीयातराकरत-करतबर ािव णकआवासपरपहचतोिव णउनकवागतकिलएखड़भीनहीहएmdashइसबातपरबर ाबहतहीकरोिधतहोगएऔरउनदोन कबीचलड़ाईहोगईयहतयकरनकिलएिकदोन मसबसमहानकौनहबातयहातकपहचगईिकदोन कबीचय आर भहोगयातबिशवपरकटहएऔरउ ह नदोन कबीचमएकिवशालकायअि न- त भका पलिलयाजोइतनाऊचाथािकउसकानकोईआिदथानअतथाऔरयहिनणयहआिकजो त भकअितम-कोनकापतालगाएगावहही यादामहानमानाजाएगातरतहीिव णनख़दकोएकवराहामपिरविततकरिलयाऔर त भकअतकापतालगानकिलएपातालकीओरिनकलपड़बर ानखदकोएकराजहसमपिरविततकरक त भकीऊचाईखोजनकिलएआकाशमउड़ानभरीिफरएकमोड़परबर ाकीएककतकीप पसमलाक़ातहईजोधरतीकीओरबढ़रहाथाकतकीप पनबतायािकवहअि न त भकऊपरीछोरसिगराहबर ायहसमझगएिकउसिशखरतकपहचनमयगबीतजाएगतोकटनीितसबर ानउसकतकीप पसझठासा यदनकिलएमनािलयासा यएसािकिव णसप पकहिकबर ा त भकऊपरीछोरतकपहचनमक़ामयाबरहऔरपरमाणमवहीकतकीप पकोलाएहदभा यवशिशवकोउनकझठकापताचलगयाऔरउ ह नबर ाकानाशकरनाचाहाबर ाकी मायाचनासवकछहदतकशातहोगएपर तिशवनबर ाकोशरापिदयाlsquoतमन वयकोपजनीयबनानकिलएझठकासहारािलयाऔरइसीकारणतमिकसीक ारापजनहीजाओगrsquo

तीसरीकहानीशा तपर परासआतीहबर ाय कररहथऔरबग़लमउनकीप नीसािवतरीबठीथीसािवतरीनकहाlsquoमनहाकआतीहऔरआपतबतकय श नाकरrsquoबर ा कगयऔरउनकाइ तज़ारिकयापर तमहरतिनकलाजारहाथावपरशानहोगएउ ह नगायसएक तरीकोज मिदयािजसकानामपड़ागायतरीउनकोबग़लमलकरउ ह नय श करिदयाजबसािवतरीवापसआ उनकोबहतग साआयाउ ह नकहाlsquoआपथोड़ीदर कनहीसकतथइतनअधीरदवताकीकोईपजानहीकरगाrsquo

िशवकोिड टरोयरिवनाशककहाजाताहअगरवोिड टरोयरहतोहमउनकी

पजा योकरतहबर ाकीपजा योनहीकरतजोरचियताह

यादातर याहोताहिकहमिड टरॉयरवडसनतहतोहमारिदमागमएकनगिटवत वीरआतीहपरवद टताकनाशकहइसिलएहमउनकीपजाकरतहलिकनयहसहीइसिलएनहीलगता य िकउसीसोचसिफरबर ाऔरिव णद टताकरचियताऔरपालनहारबनजातहयहलॉिजकठीकनहीह य िकहमपछनाचािहएिकऐसा यािकरएटिकयािकसीनऔर यािड टरोएकररहहिजससिकरएटरकीपजानहीहोरहीमगरिड टरोयरकीहोरहीहअगरआपऋ वदपढ़तोवहाहमशाकहगिकिकरएशनिनमाणहमशाइ छासनहीहोताभारतम2500सालपहलबौ धमआयाथािजसमएकअ याव यकबातकहीगईथीिकदखकाकारणहइ छाएमतलबबर ाकासबधदखसहोगयाऔरइ छासभीिशवइ छाओकोख़ मकरनवालऔरक ट कनाशकह

कहानीकछऐसहिकबर ानबर ा डकीरचनाएकआकषकऔरतकीतरहकीिजसपवमोिहतहोगएउनकीआसि तइतनीबढ़गईिकिशवकोउ हयोगसरोकनापड़ाभोगयािनइ छापितऔरयोगयानीइ छाओकोदबानकीशि तकबीचकासतलनहिव णिव णकामइ छाकोिनकालदतहऔरदसर कोदतहmdashइ सानकोअपनीइ छाएनहीबि कदसर कीइ छाएपरीकरनीचािहएवइ छाकोमारतनहीपरउसकीजगहबदलदतहइसवजहसभिमकाएबदलजातीहतोरचनायहाहोरहीहइ छाओऔरक ट कीसर णयहाहदसर कीइ छाओकीऔरउनकक ट कािनवारणहोरहाहऔरनाशहोरहाहउनकक टकीवजहकािशवकामदवकानाशकरतहऔरयमदवकाभीवकामातकभीहऔरयमातकभीmdashकामऔरम यदोन कानाशकरनवाल

इनतीनोदवताओकीअपनीिवशषताएहहमबर ािव णऔरिशवकीछिवयोकबारमबताए

बर ाएकव िश कयाऋिषकीतरहनज़रआतहउनकहाथ मय करनकसाधनिदखाईदतहएककम डलएकच मचघीडालनकिलएएकवदसिहतायागरथवबरा णवणससबिधतहदसरीओरिव णका पहमशाराजकीयहोताहmdashिसरपमकटर मीकपड़चदनकाटीकाऔरफल कीमालािजसवनमालीकहतहउनकहाथ मशखचकरऔरगदाहोताहअपनरामअवतारमिव णधनषिलएहोतहऔरक णअवतारमबासरीिशविब कलअलगहउनकसारशरीरपराखलगीहईहोतीहऔरविदग बरकनामसजानजातह य िकवकपड़नहीपहनतपरत वीर मउ हगजचमहाथीकीचमया यागचमबाघकीचमऔरजटाओकसाथिदखातहिशवकासबधपराकितकचीज सहमगरिव णबनावटीऔरबनाईहईचीज़पहनतहआपकोइनचीज़ कोपानकिलएिकसान सतकातनवाल बनकर रगरज़ कीपलटनचािहएइनसबसामानकोपानकिलएस यतासजड़हतोहमारपासबर ाहिज ह नय सस यताकािनमाणिकयाइसस यताकोचलानऔरपालनकिलएहराजािव णऔरनाशकरनवालवरागीहऔरवउसीतरीक़ककपड़पहनतहिजसतरहयतीनदवतािदखतहऔरउनसिजतनिच हजड़हवोपरकितऔरसमाजकादपणह

आपनपहलशा तपर पराकबारमबातकीथीऔरहमितरदवकबारमबातकररहथयसारमलगॉडसहहमारीदवीइनसबमकहाह

िह दधममएकफडामटलिपरिसपलमौिलकिस ातहिकपरकितअचलहऔरपरकितदवीहयहकनवसहिजसममन यआताहतोजबहममलगॉडसकबारमबातकरतहतोबिसकलीहमअपनमनकबारमबातकररहहमन यकिदमाग़कादवीकसाथिर तािदखानकिलएकईकहािनयाहदवी-दवताओकीतोशा तपर परामबर ाकसाथदवीकािरलशनिशपदोहराहोताहएकतोवबर ाकीमाहकालीक पमऔरगौरीक पमबटीहकालीआर ययाजगलकापरतीकहबटीजोहवहस कितहवोगरामहयानीिवलजजोडोमि टकिटडलडहस यताहमन यआताहजगलसस कितकीओरिजसकावहिनमाणकरताहmdashतोिनमाणकािपताहऔरजगलकापतरहबर ापरवइसिरलशनिशपकोिर प टआदरनहीकरततोबर ाकोपजानहीजातािशवकसाथदवीकािरलशनिशपबहतअलगहmdashप नीकाशि तजोपरकितकीदवीहवपहलसतीक पमऔरदसरीबारपावतीक पमिशवकपासजातीहविशवकोमोिहतकरतीहवउ हगह थमखीचतीहऔरभागलनकोपरिरतकरतीह

िव णकसाथभीउनकासबसअनोखािरलशनिशपहअगरआपिव णकीपरानीमितयादखतोउनकबगलमल मीऔरसर वतीहोतीथीmdashदोन हीइनकीपि नयाहजबिव णरामकाअवतारलतहतोदवीसीताका पलतीहजबपरशरामका पलतहतोशीिबकमसरणकायािनउनकीमातािव णकाएकिफ डरोलनहीहोताmdashयदिवय कीज़ रतकिहसाबसबदलतारहताहतोअगरदवीनदरौपदीका पिलयाहतोवक णबनजातहउनकदो तऔरउसिहसाबसह पकरतहजसहीदवीराधाबनतीहतोक णबनजातहउनकपरमी

बर ाकािरलशनिशपहिकदवीमझ यादसकतीहवहमशाउ हवशमकरनाचाहतहअपनफ़ायदभोगकिलएउ हबदलनाचाहतहइसिलएउनकीपजानहीहोतीिशवकोयहसबभोगनहीचािहएमगरदवीकहतीहउ हिकलीज़भोगलीिजएलाइफ़मपािटिसपटकीिजएिव णकसाथवधमकीस थाहोतीहजहापदोन हीलाभािवतहोतहजहािव णभोगदतहऔरभोगलतभीहऔरदोन हीयोगभीिदखातहअनोखीबातयहहिकिव णकोप षो मयािनसवो चप षभीकहतहपरउनका पहमशाऔरत-समानफिमिननहजसकहरहह िकसवो चप ष तरीनमाह

मनएककहानीसनीहजहापिशवबर ाकासरकाटदतहतोयहकसपॉिसबलहिकएकभगवानदसरभगवानकासरकाटद

पौरािणककथाकोकभीभीिलटरलीसीधा-सीधानहीलतवहाहमशा पकहोतहआइिडयाज़समझनचािहएजसभगवानकतीनसरहोतहअबिरयललाइफ़मऐसातोनहीहोताहmdashपाचहाथतीनसरदसहाथपराण मबर ाकपाचसरहोतहतोकहतहिकबर ानजबसि टकोदखातोवह तरीक पमथीऔर

वहइतनमोिहतहोगएथिकउनकादसरासरतीसरासरचौथासरऔरपाचवाअसरिनकलआयाउनकीसदरताकोदखनकिलएपाचवासरघमडकापरतीकहघमडहोगयाथाउनकोिकउ ह नसि टकािनमाणिकयाहसभीदवी-दवताऔरजीव-ज तउ हदखकघबरागययहमारिपताहिकरएटरहयहऐसा य कररहहऔरसभीदवीदवतारोनलगउनक दनस दरआतहिशवकाभयकरव पआताहवबर ाकापाचवासरकाटदतहइसिलएिशवकोकपािलकाकहतहmdashवोिजनकहाथमकपालसरहोताहयहअनोखीबातहिकबर ािव णकीनाभीमकमलमबठतहऔरउनकापाचवासरिशवकहाथमह

ितरमितकीकहानीसहममाडनलाइफ़म यासीखिमलतीह

हमारीिज़दगीमभीहमबनातहचीज़ कोस भालतहऔरख़ मकरतहजसपस कोहमिकरऐटकरतहस भालतहऔरिड टरोएभीकरतहबर ािकरएटसिव णइनव टसतािकबाज़ारचलिशववोहजोपसमइटर टनहीरखतवरा यमागहउनकादसरीओरबर ाकब च कोपसमइतनाइटर टहिकवपसनहीदतिकसीकोऔरउसपरलड़तहतोकोईउनकीपजानहीकरतलिकनजोपसकोइ व टकरकमाकटमभजतहवहिव णहजोव डकसाथयापारबाज़ारहप सचजहवहउनकसाथइनवौ वडहmdashतोहमिव णकीपजाकरतहजबहमबढ़होजाएजबहमाराकायसमा तहोजाएऔरहममवरा यभावआजाएतोिशवकजसहमपस को यागसकतहतीन गणहमारभीतरहmdash यादातरबर ाहपरइनकीपजानहीकरनीचािहएिव णकीकरनीचािहएतािकअ तमिशवकीतरहभौितकताको यागकरआगबढ़सक

4

रगहमअपनक चरमदखतोकलररगहमसबजगहिदखताहमिदरोमजाएदवीदवताओकोजोकपड़हमपहनातहवोबहतकलरफलहोतहउनकजोि कनकारगहोताहवोभीबहतपरॉिमन टरहोताहइसकीिह टरी याहकलरहमारिलएबहतमह वरखताहऐसा योहहमारक चरम

अगरआपयरोपजाएतोसबजगहआपकोगरिदखाईदगाmdashगरिबि ड ज़दिवयर हाइट लोदसवसफ़दकपड़पहनतह लकया हाइटरग यादायज़नहीहोताहइिडयामरगगह थजीवनकसाथजड़ाहआहभारतमदोपर पराएिनकलीmdashएकहोतीथीवरा यकीपर परािजसमहमशाग एव तरपहनतथऔरदसरीथीगह थपर पराmdashसासािरकजीवनकीजहारग कोबहतमह विदयाजाताथातोजोस यासीहोताथावोबहतहीिस पलकपड़पहनताथाजोगह थहशादी-शदाहिजसकब चहवहारगकीबहतइ पोट सहरगकामतलबहोताथािकवहाखशहालीहसमदिधहशायदहमबोलसकतहिकजोइ दरधनषहमनदखातोहमनकहावहादवतारहतहतोरगवहासआतहशायदइसिलएहमनरगकोबहतइ पोट सदीहभगवानिव णकोकहतहिकवोरगनाथहयावक ठकोकहगिकवोरगभिमहदिनयाकोकहतहिकवोरगभिमहजोबिसकलीरगमचह टजहलाइफ़इज़अ टजिज़दगीरगमचहजहाभगवानकीलीलाचलरहीहयहापररगिबक सवरीइ पोट टइनजॉयमटकाभीएकरगहोताहजसफडक लवज़होतहअलग-अलगवसहीरगकाएक प टरमहोताहपरइदरधनषका प टरमवण-पट

लिकनइसकाएकपरि टकलरीज़नभीहभारतअपनीट टाइलइड टरीकिलएयानीकपड़ क यापारकिलएबहतहीफमसहोताथापरातनकालसलिकनिबरिटशआएऔरउ ह नइसकोतोड़िदयािड टरॉयकरिदयाइसिलएखादीकोइतनीइ पोट सदीगईह य िकहमारयहाकपड़हमबनातथऔरपशलयहथािकहमारपासएकरह यथाजोऔरकहीदिनयामनहीथावोथारगकजोड़नकाहमइसिफ सरकहतहmdashजबआपरगलगातहोकपड़परिजससरगजड़ताहकपड़परवोकवलभारतमहोताथाऔरकहीनहीयरोपकदश मभीनहीतोहमारीयख़बीहइिडयाकीयख़बीहिकरग-िबरगकपड़दतथदिनयाकोऔरअगरदिनयाकोदतहतोदवी-दवताओकोभीदगऔरइसिलएकहीपभीजाओइवनसाऊथई टएिशयामरिशयामभीजाओतोवहाहमशाकहगिकहमइिडयनट सटॉइलचािहएतोइिडयनट सटाय ससोनकीतरहह

इिडयाकोहमसोनाचािहएथाऔरहमट सटाइ सबचतथतोपराजो यापारहोताथािबफोरिबरिटशतोवहापकपड़ का यापारऔरउसमभीरगीनकपड़ कायापारबहतहीमह वपणहोताथाऔरशायदयहीकारणहिकपरातनकालमपौरािणककहािनय मदवी-दवताओकीकहािनय महमरगकोबहतमह वदतहतोएकिफ़लोसोिफ़कलरीज़नहऔरएकपरि टकलरीज़नह

हमारक वरम हाइटऔरफयरि कनकोबहतइपाट सदतहहमारमािकटमभीकईपरोड टरसहलड़कोकिलएलड़िकयोकिलएिजससगोरापनआजाताहलिकनदसरीओरहमक णकोपजतहउनकोमानतहउनकारगतोडाकहतोयाक णऐ चलीडाकथ याउनकारग लथाऔरउसकामह व याहउनककालरगकोहम योइतनाइपोट सदतह

यहफयरऔरडाककीकहानीहरएगरीक चरलक यिनटीकिष-परधानसमाजमहोतीहचाइनामभी लक- हाइटकाबहतबड़ािडवाइडहोताह य िकयहमानाजाताहिकजोअमीरहवोघरकबाहरनहीजाततोउनकोसनबननहीहोताइसिलएउनकाकौ पल शन हाइटहोताहऔरजोफी डमखत मकामकरतहवोडाकहोतहरगसआपको लासपताचलजातीहएकश दहअसय पशाफोरअ यटीफलगलएकलड़कीिजसनकभीसयनहीदखाहोमतलबहरि कनवडबीवरीलाइटउसकी वचाह करगकीहोगीतोयहिडवाइडएगरीक चरलक यिनटीमहोताहकवलभारतमहीनहीदसरीबातहइिडयामनाथसकईइ वडसआकरमणकारीआएथजोबहतताकतवरथऔरगोररगकथतोगोरारगहमपॉवरसएसोिसएटकरतहयाअमीरीसकरतह

पराण सइनकाकोईता लक़नहीहपराण मतोयहएकआ याि मकिवषयहऔरयहागोरऔरकालकाबहतहीअलगमतलबहोताहभारतीयउपमहा ीपमसबसख़शनमासमय याहोताहबािरशकामौसमऔरउसकठीकपहलजबबािरशकबादलआतहलोगबहतऐकसाइिटडहोजातहहमारखतीहरएकसाइिटडहोजातहऔरवोडाक लाउडसघन-कालबादलघन यामहmdashतोवोजोखशीआतीहवोसखआताहउसकोहमनक णकसाथजोड़ाहउनकाडाककौ ल शनडाकगहररगकीभिमसइमलीकगहरजगल सजड़ाहोताहmdashजोउपजाऊहोनकापरतीकहोताह

कालकसाथहमशासफ़दकोजोड़ाजाताहजसिशविहमालयमरहतहऔरिहमालय वतहसफ़दहतोिशवकोकहागयाहकपरगौरकफ़रकपरकजसाहाइटकलरहउनकातोअगरक णकालहतोिशवगोरहिव णकालहोगतोिशवगोरक टरा टहमशारहगा

आपपछसकतहिकिशवकारगकाला य नहीहजसकईफोटोमिदखतहतोजबभीआटमपपलयाबगनीकलरिदखातहउसकामतलबहभभतकारगराखकारग य िकिशववरागीहतोराखमिल तहलिकनअगरपोएटरीमदखयािलटरचरमदखतोउनकोकपरगौरबतायागयाहिव णडाकहिशवहाइटहबलराम हाइटहक ण लकहगौरीसफ़दरगकीहऔरकालीदवीलकरगकीहयमनाजोनदीहवो लकरगकीहकािलदीिजसकोकहगऔर

गगा हाइटकलरकीहोगीयहिवरोधबार-बारआताहयहिदखानकिलएिकयएकदसरकपयायहजसबौलकथाबगालमजोकथाहोतीहजबिशवपावतीकसाथहोतहतबपावतीनकालीका पधारणिकयाहोताहऔरिशव वतरगकहोतहकछसमयबादकालीकहतीहlsquoमएकनया पलगीमक णबनजाऊगीrsquoऔरिशवकहतहlsquoमराधाबनजाताहऔरम वतरगलकआऊगाrsquoअचानकिलगभीचजहोगयालिकनरगवहीरहा

िनवितमागऔरपरवि मागदोमागहोतहपौरािणककथाओमिनवि मागहजोदिनयासवरागकाहऔरगह थजीवनकोजगमलीनजीवनपरवि मागकहगक णपरवि मागकहऔरिशविनवि मागकहिफिज़ सभौितकिव ानकीदि टसकहसकतहmdashकालारोशनीसोखलताहऔरसफ़दउसपरितिविबतकरताहmdashयहािफरवहीउलटपनहरगएक पकहिजसकमा यमसवोयहिफलोसौफ़ीिदखानाचाहतहदोन दवताएकदसरकोक लीमटकररहह

क णकीजोपिटगसहउसमभीवो लरगमिदखतहइसका याअथह

जसिशवकाकलरपपलिदखानकिलएराखिदखानकिलएजबपटकररहथलककलरकीजगहवइिडगोरगकरतहिजसनीलकहतहइिडगोकोअगरपपरपडालतोवो लकिदखताहलिकनअगरथोड़ालाइटकरदोतोवह लहोजाताहधीर-धीरहमनक णको लकरनाश करिदया य िकहमपराकितककालरगस यादाअपराकितकनीलापसदहहमइसकीवजहयदतहिकवआकाशकरगकया योमकरगकहइस ल लककहगपरपरा लकनहीवहापयरगकाभदभावतोहहीवोतोपतानहीकबजाएगा

हमकोपताहल मीऔरदगाचटकलालसािड़यापहनतीहपरतजोसर वतीहवोहमशा हाइटपहनतीहइनकपीछकोईकहानीहजोआपबतासकतह

रग कपीछहमशाएककहानीहोतीहएकआईिडयाहोताहजोइसिफ़लोसोफ़ीकबारमबतातीहसर वतीहमशा ानकसाथसादगीकसाथजड़ीहोतीहिजसरगकऊपरकभीडाईनहीहोता

कभी-कभीसर वतीकोपीलाकपड़ाभीपहनातहबसतऋतमजबउनकीपजाहोतीहयहइसिलए य िकबसतमजोसरस कफलहोतहवपीलकलरकहोतहल मीकारगहमशाअथभिमकसाथजोड़ाजाताहऔरबािरशकपहलअगरआपखत कीिमटटीदखतोवहलालरगकीहोतीह य िकउसजोताजाताहऔरबािरशकबादवोहराहोजाताहइसकामतलबपहलवकमारीहऔरउसकबादवोमाताहतोकमारी पमजोदवीहोतीहवोदगामाकाकमारी पहतबलालकपड़होतहजबवमाताबनजातीहगौरीपजनकसमयmdashवगणशकीमाताहबबईमइसपजाकोबहतमनायाजाताहवहाहररगकीसाड़ीपहनातहलालरगकमारीकसाथपावरकसाथजड़ाहलालरगर तकारगहशि तकारगहतोइनसबअलग-अलगरग सअलग-अलगआइिडयाज़आरहहकहानीकमा यमसकपड़ कमा यमसहमारसबकॉिशयसमा डअचतनमन

सअलग-अलगपहलआतहऔरहमारजीवनऔरसोचमघल-िमलजातह

अगररगोकीबातहोरहीहतोऐसानहीहोसकतािकहमहोलीकीबातनकरयहकसश हई

उसकीएककहानीहक णजबब चथतोवअपनीमातायशोदाकपासजातहऔरकहतहिकउ ह नउनकोकाला य बनायाजबिकराधागोरीथीmdashऐसाअ याय य यशोदाह दीकाप टउनकगालपलगादतीहऔरकहतीहअबउनकारगबदलगयाहक णउसकबादराधाकिलएकालाजामनलातहऔरउनकोआखबदकरनकोकहतहतािकवउ हजामनिखलासकलिकनशरारतकरतहएवोजामनकारसउनकगालपरलगादतहऔरकहतहअबवहभीकालीहोग

एकऔररगहजोबहतइपोटटहहमारकलचरमवहहसफ़रनिजसहमकसरीकहतहजोहमारपिडतहवोभीकसरीपहनतहहनमानजीकाकलरभीकसरीहऔरकसरहरशभकायमइ तमालहोतीहइसका यामह वह

कसरीकोभगवारगभीकहतहऔरयहहमारनशनल लगमहतोआजकलिहदधमकोकसरीरगसजोड़ागयाहलिकनअगरआपिह टरीमदखतोऐसानहीथािह द वको यादातरलालरगकसाथजोड़ाजाताथाउसर त-चदनकहतथअगरआपगणशजीकीमितयाहनमानजीकीमितयावाराणसीमदखगतोवलालहवोधीर-धीरसमयकसाथऑरजकीतरफजारहाहइितहासकारऔरकिवयहजाननकीकोिशशकररहहिकयहसडनलीऑरजकहासआया यादातरयहभगवारगमोजि टकआडरसजड़ाहआहलिकनिहदधमकीजोपर पराहमदोहराऊगाmdashउसमएकवरािगय कीदिनयाहोतीहऔरएकगह थ कीदिनयाहोतीहऔरवरागीभगवारगपहनताहलिकनजोगह थहोतहवोहररगकाकपड़ापहनतहऔरउसमलालरगबहतमह वपणहोताहपीलानीलासफ़दभीतोअचानकसफ़रनकीइपोटसकसबढ़ीशायदइसिलए य िकजोस यािसय औरमहत कीदिनयाहवोबहतशि तशालीबनगयीिपछल1000साल महमयभीमाननलगहिकवहीहमारग हजबिकऐसानहीहहमारीपर परामशादी-शदाग भीहस यासीभीहहरपरकारकग ह तरीग हप षग हहरजाितकग हलिकनकहीनकहीस यासकसाथिह द वजड़नलगाशायदबौ धमस यागजड़नलगाइनकग आव तर कोमह विदयागयाग आव तरधीर-धीरभगवाहोगयाभगवारगकसरीरगकाहोगया

कसरीरगटाइगरबाघकारगभीहटाइगरइज़एसोिसएिटडिवदपावरजबफरीडम टरगलश हआथातबलोकमा यितलकनकसरीरगकोबहतमह विदयाकसरीकामतलबभीहटाइगरऔरयबलऔरपौ षसजड़ाहतोयहमस यिलिनटीप ष वसजड़ाहवरा यसजड़ाहएकऔरकारणहोसकताहह दीऔरकमकमयपजामबहतइ तमालहोतहअगरआपह दीऔरकमकमकोिमलातहतोऑरजकलरिनकलताहशायदलालरगबहत टरागथाउसकोमाइ डकरनकिलएआपह दीिमलातहऔरउससकसरीरगिनकला

यादातरकसरीरगबर चारीदवतापहनतहजसहनमानपरक णकभीनहीपहनगक णहमशापीता बरयापीलारगपहनगतोयहभगवारगहमशावरा ययाबर चयस यादाजड़ाहआहऔरयहमॉडनज़मानमयहिह द वसभीजड़गयाह

कालारगहमारक वरमअशभमानाजाताहलिकनसाउथमअय पाकभ तकालापहनतहऔरहमकालीदवीकीपजाभीकरतह

िहदधममकोईभीचीजिफ सडनहीहोतीहमशाबदलावआत-जातहिह टरीसचीज़बदलतीह योगरफ़ीसबदलतीहजोनॉथमहोताहवोसाउथमनहीहोताजोई टमहोताहवोव टमनहीहोतातोजबहमकहगिकहमारधममयहरगअशभहतोवोकवलएकपरातमहोगायाएकसपरदायमहोगाभारतबहतबड़ादशहऔरिहदधमबहतहीिवशालह ाननहोनककारणलगताहमरघरमयाबग़लमजोहोरहाहवोपरभारतमहोरहाहऐसानहीह

अबजसकालरगकिलएहमनकहाहिकपरो लमह य िककालारगजाद-टोनसजड़ाहलिकनकालारगपजामभीइ तमालहोताहऐसीख़ासपजाहजहाकालारगइ तमालहोताहजसअगरिकसीकीआकि मकम यहोजायतोकालारगइ तमालकरगअगरआपकोअगमिलटरचरकबारमपताहतोयहशभ-अशभजगहकसाथबदलजाताहऔरअगरआपदखतोअय पासपरदायकलोगजोकरलमरहतहवकालारगपहनतहअगरइसकाकारणढढगतोभीआसानीसनहीिमलगाआपकवलअदाज़ालगासकतह य िककरलममि लमबहतहिहदभीबहतहतोजोहजजातथवसफदरगपहनतथतोशायदअय पालोग नकहािकवसफ़दनहीकालारगपहनगदसराकारणयहहोसकताहिकअय पाकमिदर मकवलबरा णहीनहीहरजाितकलोगजातथबरा णसफ़दपहनतथतोभ त नकहािकहमकालापहनग

कोईरगशभयाअशभनहीहोतावोि थितय किहसाबसबदलजाताहजसआयवदमकहगिककोईदोषअ छायाबरानहीहोताउसकअनपातमगड़बड़ीहोसकतीहिह दधममभीकछअ छायाबरानहीहनहीतोहमअपनबालसफ़दकरवानपड़गगीतगोिव दमएकफमसलाइनहजहाराधाक णकऊपरग साहऔरकहतीहlsquoमझकालादखनाभीनहीrsquoवअपनबालऔरभव कोसफ़दडाईकरनाचाहतीहऔररातकोघरसबाहरनहीजानाचाहतीउनकीजोसखीहोतीहवोबोलतीहlsquoअ छातोअगरआखबदकरोगीतोकालारगहीिदखगातोकालसकहाभागकजाओगीrsquo

5

िशविशवितरमितकअिभ नअगहउनकाजो पहवहभड़कीलाहआपिशवकइितहासकबारम याबतासकतह

िशवकाइितहासबहतपरानाहवद मभीउनकािज़करहऔरइदरसयअि नवायकािजक़रहलिकनिशविव णकानाम यादानहीआताहवद मिशवकानामआताहऔरउनकाजोपरानानामह दरवहआताहबहतसार तोतरिह सह दरकजस दर तितया दर तरोतऔरवहाऐसालगताहिककिवभयस दरकबारमिलखरहाहउ हवन पितय सजोड़ाहआहपशओसजोड़ाहआहकहतहिकइडसवलीिसिवलाइज़शनिसधघाटीस यतामभीशायदिशवकीपजाहोतीथी य िकवहाकीमोहर मयोगीबठहएिदखायागयाहितरशलकसाथवद म दरकानामआताहलिकनिशवयाशि तकाजसश दहवसानहीहउनकासदभवन पितकसाथजगलकसाथजड़ी-बिटयऔररातकसाथडरयािव मयकसगआताहmdashजसिकउनकानामनहीलसकतऐतरयबरा णभीकहतहिकइनकानामभीनहीलनाचािहएय कश आतमलिकनय कप चातउनकानामलसकतहवबहतपावरफलदवताहलिकनउनकबारमकोईकहानीनहीिमलतीिसवायपराण कजोबौ कालकबादआएह

यजोकहािनयाहयहािशवकीशादीकऊपरबहत-सीकहािनयाहयहबातआ चयचिकतकरनवालीह य िकपौरािणककालकपहलब कालआयाथाऔरब कालमवरा यकामह वथापौरािणककहािनयाmdashरामायणमहाभारतिशवपराणकीकहािनयाआ जहापगह थजीवनकोऊपरबहतमह विदयागयाहमदखतहिकपौरािणककथाओमवदकजोपातरहवोनईभिमकाललतहगह थजीवनऔरवरागयजीवनकबीचि लयरटशनह

िशवकमिदरबननश हए2000सालपहलmdashजसकलाशऐलोरामबरीहद वरमिदरतनजावरमिफर1000सालपहलबहतबड़-बड़िशवमिदरबनजोयदशातहिकिशवएकबहदचहतदवताबनगएशवमठश होजाताहजोव णवमठऔरशा तमठकीबराबरीकरतहजससाउथमअयरऔरअयगारकाकिपटशनहोताहवसाहीशवऔरव णवकापरभारतमएकदसरकीपरित पधामरहतहिशवकाइपोटसिपछल2000सालमबढ़ाहतोइडसवलीसिशवकबारमउ लखशायदश हआउसकबादवदमशायदकछश दआतहआजकलजोहमउनकीफोटोज़दखतहmdashभभतलगाएहएहाथीयाबाघकाचमपहन

औरसापलपटहएहmdashयहसबपराण कसमयहआ

कईकहािनयोमिशवयोगीहऔरकई टोरीज़मवगह थहआपकहरहहिकवोदोनोहलिकनअसली प याहउनका

इससमझनकिलएहमबौ धमकऊपर यानदनापड़गाकहानीइसपरकारहिकजोिस ाथगौतमथवकिपलव तकयवराजथऔरशादीशदाथऔरउनकाएकब चाथासबकछथामगरवोख़शनहीथmdashउनकोलगािकबीमारीआनवालीहबढ़ापाआनवालाहम यआनवालीहतोजीवनमबहतदखहवदखसमि तचाहतथतोउ ह नस यासिलयाघर-बारसबछोड़कउ ह नतप याकीिजससउनकोसमझआयाइ छाऔरकामदखकाकारणह

लिकनिशवपराणमइसकीिब कलऑपोिज़टकहानीहिहमालयपवतकऊपरिशवएकयोगीरहतहिज हदवीयानीगौडसआककलाशपवतसनीचलआतीहऔरउनकसाथवशादीकरतीहतोजोस यासीथावहगह थबनजाताहतोदोन कहािनय मयहदोन एकदसरसउलटचीज़ होरहीहऔरदोनबहतइपोटटह

तोबिसकलीयहाएकटशनहवयोगयावरा यकीतरफजारहहऔरदवीउनकोभोगकीतरफलजारहीहऔरशादीकबादउनका पपराबदलजाताहतोसडनलीहीइज़अ यिज़िशयनववीणापकड़तहहाथमऔरवीणापानीबनजातहवीनाचतहतोनटराजबनगएरामायणमहाभारतमिशव-शि तकीकहानीसनातहजबहमततर-शा तरकबारमबातकरतहतोहमशायकहानीबताएगिकपावतीनिशवसएकपर नपछाऔरउ ह नउ रिदयाअबटोरीटलरकहानीकारबनगए कॉलर ानीबनगएmdashइसकपहलतोवहिब कलगभीरथआखबदथीवोिकसीकसाथबातनहीकरतथअबबातकरतहऔरबहसभीदवीनउनकोदिनयाकसाथएगजकरिदयािशववहहजोदिनयाको यागचकहऔरशकरवोहजोदिनयाकहतोयदोफॉमिनकलकआतहपराण म

िव णककईअवतारहजसिकरामऔरक णलिकनिशवकअवतारनहीह पहऐसा यो

िशवकफॉमजहलिकनवथोड़अलगपरकारकहिशववरागसससारकीतरफआतहऔरिव णससारमरहकभलोककीतरफआतहऔरयहापवोज मऔरम यअनभवकरतहतबउसअवतारकहाजाताहवकठसवोऊपरसनीचआयतोअवतरणिकयाह

िशवकी टोरीज़मउनकासमयसज मऔरम यसकोईलना-दनानहीहवपरहइससबसऔरइसिलएउनकअलग-अलग पहोतहनॉथइिडयामफमसजो पहवहहभोलनाथका पिजसकोकछदिनयादारीसमझमनहीआतीएककहानीहिजसमरावणउनकपासआताहऔरएकबहतअ छागानागाताहऔरिशवबहतख़शहोतहऔरउनसपछतहिक याचाहतहोऔररावणकहताहlsquoमचाहताहिकआपकीप नीमरीप नीबनजाएrsquoिशवकहतहहाठीकहललो

य िकभोलनाथहउनकोसमझमनहीआतािकप नीकामतलब याहतोपावतीजानजातीहिकउ हहीपरोबलमहडलकरनापड़गा

दसरा पहोताहभरव पबहतहीग सबालाछोटी-छोटीबात मइतनाग साआजाताहउनकनाख़नबढ़जातहआखलालहोजातीहबहतहीभयानक पहोताहभरवभरव पमउनकसाथक होतहभतहोतहभयसआताहभरवऔरवोभयकर पधारणकरलतह

औरएक पहोताहआशतोषयानीिजसग साभीज दीआजाताहऔरज दीठडाभीहोजाताहअगरआपमाफ़ीमागलतोआसानीस माकरगआपकोएकऔर पहअधनारी वरजोआधाप षऔरआधा तरीहवअपनीप नीसइतना यारकरतहिकअपनशरीरकाआधाभागउनकोददतहतािकवदोन हमशासगरह

कछत वीर मिशवकोवरागीिदखातहपरउनकसगशि तऔरउनकब चहजोिदखातहिकवस यासीऔरगह थदोन हजसहमारमडसअलग-अलगहोतहइमोशनअलगहोतहऔरहमिसचएशनकिहसाबसबदलतहतोभगवानकभीकई पहोतहलिकनवहयोगीिजनकोदवीनभोगीबनायािदयाह

मिदरोमरामकीक णकीऔरअ यभगवानोकीमितयाहोतीहलिकनिशवकमिदरोमउनकीमितनहीहोतीहऐसा योह

वदमतर ाराऔरय क ाराकछबातबतानाचाहतथउपिनष नवद समीिनगिनकालनकीकोिशशकीइससवदातकाज महआयानीवद काअतउपिनषदमआ माश दबहतइपोटटहोजातीहऔरपछाजाताहआ माका पयाहआ मातोिनराकारहऔरमझआ माकीपजाकरनीहतोमकसक तोहमनउसकोएक पिदयाहिशविलगकामतलबवोआ माकाएक पहयएकपहलीहिकिजसकाकोईनहीहोताजोिनगणहउसआपकससगणबनारहहोmdashइसिलएिशविलगिशवमिदर म थािपतकरतह

यकहानीबताइएिजसमगगािशवकीजटाओसबहतीह

गगाकोदखतोनदीहजोअि थरहिशवपहाड़कऊपरबठतहि थरपहाड़आ माहऔरनदीपरकितयदोन उलटहतोआ माऔरपरकितकबीचकीबात-चीतिशवऔरशि तकासवादहजोि थरह

कहानीयहिकएकराजाहसागरिजनकसबबटमरगएहऔरवसोचरहहिकमरबट कापनज महोगायानहीकिपलामिनभगीरथसागरकपोतकोबतातहिकअगर वगसगगाभलोकपआजाएऔरउसनदीमआपअपनिपताऔरचाचाओकीराखिवसिजतकरदोतोउनकापनज मज़ रहोगातोभगीरथनामकाजोयवकहवहबहततप याकरताहऔरइदरकोपरस नकरताहऔरकहताहिकआपगगाकोबोिलए वगलोकसभलोकआनकिलएगगाकहतीहमआजाऊगीलिकनमराजोफोसहबहावहवहदिनयाकोतहस-नहसकरसकताहबर ाकहतहतमिशवकपासजाओजोि थरहवअि थरचीज कोपकड़सकतहिशवकहतहlsquoमएकजगहबठजाऊगाऔरगगामरसरकऊपरिगर

सकतीहrsquoगगाहसतीहlsquoअगरमिकसीकसरकऊपरिग गीतोवहफटजाएगाrsquoिशवकहतहlsquoदखतहrsquoगगाउनकिसरकऊपरिगरतीहऔरजटाओमफसजातीहउनकीताक़तकमहोजातीहऔरवसाधारणवगसबहनलगतीह

जोपानीहिगगपॉटसिशविलगपिगरताहमिदर मवहगगाकोिसबलाइज़करताहिशवजोहवोवरागीहवदिनयादारीसपरहलिकनजबतकवोदिनयामइ टर टनहीलगतबतकपरॉ लमसौ वनहीहोगाहमारीदिनयाममतलबआ माकोजागतकरनाबहतमह वपणहजसमनकहािकिशवपराणमदवीहोतीहिशवसशादीकिलएतोशादीएकतरीकाहउनकोदिनयाकसाथएगजकरनकािशवबठकतपकरतहयाभागपीकबठरहतहतोवदिनयासअनिभ यहतोउनकोजगानकिलएयसबपरयासहिशवमिदर मभ ततालीबजातहतािकवउठजाएऔरहमारीबातसनिशविलगकचार ओरजोयोिनहवहदवीका पहदवीउनकोकसकपकड़करखतीहतािकवहभागनजाएउनकीप नीगौरीउनकोपकड़करखतीहगगाउनपरपानीफकतीहऔरभ ततालीबजातहतािकवहउठऔरउनकीबातसन

िशवकामिदरकहीभीहोसकताहmdashपड़ कनीचशमशानभिममबड़ामिदरबनानकीआव यकतानहीहजसक णकमिदरबड़-बड़भ यहोतहिव णकमिदररामकमिदरभ यहोतहिशवकीमितएकिसपलप थरकीहोतीहएकसाधारणिशविलगहोताहऔरउसकऊपरगगाबहरहीहऔरनीचयोनीक पमदवीहयहकाफ़ीहmdashआपवहाबलकाप ाफकसकतहोक ाभीवहानाचसकताहकछभीकरसकतहोवभोलबाबाह यादाकछिडमाडनहीकरतयहापहमक चादधभीचढ़ासकतहदसरमिदर कीतरहनहीजहाम खनचढ़ानापड़ताहआजकलवसकछलोग नइनसबचीज़ का यवसायबनािलयाहलिकनिशवभोलहउनकोिसपलचीजपसदहडायर टहअगरग साआताहतोबहतग साआताहऔरअगरशातहतोएकदमशातहोजातहभागपीकरम तरहतहबहतहीअलगपरकारकदवताहवदवयाअसरमफकनहीदखतहवसबकोबहत यारकरतहरावणउनकािपरयभ तहरामभीऔरहनमानभीकोईतोकहतहहनमानिशवक व पह

िशवअपनीतीसरीआखकबइ तमालकरतह

यहफमसवाक़याहजबपावतीजातीहिशवकपासऔरचाहतीहिकिशवउनकीतरफ़दखलिकनिशव यानमहऔरउ हफ़कनहीपड़तावएकिहलादनवालवाक़यसगज़रहसतीउनकीप नीनआ मदाहकरिलयाहग समिशवनदकाय बरबादकरिदयाऔरिफरदिनयासअपनआपकोअलगकरिलयाअपनीगफ़ामपावतीउ हअपनीओरखीचतीहपरवनहीिहलतइदरसोचतहिकवबीचमआयगऔरचीज़ कोमज़दारबनादगवकामदवकपासजातहजोइ छाओकदवहऔरकहतहआपिशवजीकीतरफएकबाणचलादोकामदवबसतऋतकसाथआतहअ सराओकसाथभीऔरकलाशपवतकीओरएकतीरचलातह

िशवअपनीआखबदरखतहलिकनअपनीतीसरीआखखोललतहऔरकाम

कोभ मकरदतहऔरवहराखअपनऊपरलगालतहतोयहउनकाबहतभयानक पहोताहथडआईतीसरीआखकामतलबहआपअपनीिडज़ायरकोइ छाओकोिड टरॉयकरतहो य िकदिनयािडज़ायरसिनकलीहइसिलएहमिशवकोिड टरायरकहतहउ ह नदिनयाकोिड टरॉयनहीिकयाहउ ह नकामकोिड टरॉयिकयाह

लिकनशा तपर परामदसरीकहानीहजोकहतीहिकिशवकीतीसरीआखदवीकीवजहसआई य िकजबपावतीउनकसामनआ उ ह नकहािकइतनीसदर तरीहऔरउनकस दयकोदोआख सहीकसदखगइसिलएतीसरीआखआगईतािकवउनकापराअनभवकरसक

पहली टोरीस कतमपराणसआतीहऔरदसरीमौिखकहबगालकबॉललोगिशवकीतीसरीआखदतहजोअसलमएकश तरहऔरएकरोमि टकनज़िरयादतहइसशा तपर पराकीकहानीस

6

जीवऔरज तबर ा डमकईपरकारकजीव-ज तहमन यहदवहअसरहनागहयसबकहासआएह

यसबबर ाकपोतहकहतहिकपरकितहमशासथीलिकनजोजीवज तहयसबबर ासआयहबर ाककईमानसपतरथकछकहािनय मवस तऋिषथऔरकछकहािनय मवदसपरजापितथऔरिफरबर ानभीअपनिदमाग़सएक तरीकोज मिदयापरकछकहािनय मकहतहिकउ ह नअपनशरीरसतरीकोज मिदयाऔरअपनिदमागसऋिषय कोज मिदयािफरइनऋिषयकोएकप नीदीिजनसअलग-अलगपरकारकजीव-ज तपदाहएजसक यपऋिषकीदोपि नयाथीएककानामथािदितऔरदसरीकाअिदितअिदितसआिद यआएिजनकोहमदवकहतहऔरदीितसद यआयिजनकोहमअसरकहतहक यपऋिषकीअ यपि नयाभीथीजसिकिवनीतािजसनग ड़प ीकोज मिदयाऔरदसरीप नीहकद िजसननागब च कोज मिदयाऔरएकहसरासािजसनरगनवालजानवर कोज मिदयातोयजानवरप ीय सबबर ाकपतरक यपकब चह

इसपरकारवशबनतहndashिपताएकहीहोताहक यपमिनऔरकईकहािनयमबर ा वयलिकनअलग-अलगमाताएहोतीहइसिलयउनकाचिरतरअलगहोताह य िकदहमासआतीहऔरिदमाग़िपतासआताह

बर ा डकअलग-अलगजीवज तकीिवशषताए याह

जोदवहोतह वगमवोिवलासपणजीवनजीतहअमीर कीतरहउनकपाससबसखहोताहवअ सराओकाडासदखतहग धवोकगीतसनतहऔरकछनहीकरतअगरआपउनकोय किलएबलाओगतोजबतकआपउनकोभटनदोवोतबतकनहीआएगऔरजबआएगतोकछदकरजाएग

असर कबारमसोचअलगहअगरआपदवताओकदि टकोणसदखतोअसरउनकिलएएकशरटख़तराहोतहउनकिहसाबसवजलसईषालहोतहजोदवताओकाधनचाहतहउनकद मनहलिकनउनअसर कदि टकोणसदखतोवोकहगिकदवताओनहमाराधनछीनाहऔरअसर कोदबायागयाहरा सवोहजोदसर कीचीज़ कोछीनलताहजसरावणनकबरकारा यछीनाऔररामससीताछीनीय ाशआरएसोिसयटडिवदहोरिडगयानीयधनजमाकरतरहतहऔरिकसीकोनहीदतउनकोहमशाछोटकदकािदखाया

जाताहिवकतहोतहलिकनउनकअलग-बगलहमशास दरि तरय ह गीिज ह नमहगगहनपहनहएह गndashउनि तरय कोभीउ ह नइकटठािकयाह

दवताकोहमशाह डसमिदखायाजाएगाऔरअसर कोअगलीबदसरतिदखायाजाएगारा सकोपावरफलिदखायाजाएगाऔरय कोिवकतिदखायाजाएगासबसस दरग धवकोिदखायाजाएगासग धसज मिलयाहिज ह नअ सरायभीबहतस दरहोतीहअ सराकामतलबहपानीतोवहवॉटरकीतरहहोतीहदटसदयरएससयउनकामलत वहनागाज़आरएसोिसयटडिवदफरिटिलटीऔरमिजकलपावसहोतहउनकपासलोगस सीहोतहडरातहऔरमोहतभीहनािगनिवषक याजसीहोतीहमतलबवहआपकोअटर टकरगीऔरअगरपकड़िलयातोआपकोमारभीसकतीह

अगरदवता वगसआतहतोअसरऔररा सकहासआतह

बर ा डएकम टी टोरीडिबि डगबहमिजलाइमारतकीतरहहजोधरतीकऊपरहउसकोलोककहतहऔरजोधरतीकनीचहउसकोतलकहतहतोदवधरतीकऊपरलोकमरहतहऔरअसरपातालमधरतीकनीचरहतहपातालश दपाndashतालमसआताहमतलबपरकनीचकईलोगकहतहिकअसरय नागावद सनहीआएहयनोनविदकटरिडशनसआएहजसजाितय औरजनजाितय सिह दइ ममएक टरीमऑफथॉटवद सआयाहअसरश दकाइ तमालवद महोताहलिकनवभगवानकबराबरहोतहलिकनपराण मअसरिवलनबनजातहऔरउनकोधरतीकनीचरहनापड़ताहगीतामवनकमरहतहतोआपदखगिकउनका टटसिश टहोनलगताहतोइसिलयदवदवीअसरनागाय ससबअलग-अलगपीिरयडसऔरअलग-अलगक यिनटीसआएऔरइनकीकहािनयापराण मसि मिलतहोगई

अमतमथनकीकहानीहमनसनीहइसकारह यबताइय

मरनकाडरहरजीव-ज तकोहोताहलिकनदवताओकपासएकऐसीचीज़हिजससवहमरतनहीहयानीवअमररहतहतोवद सपराण तकयहकॉ स टबहतइ पोटसपाताहएकसागरहजोदधकासागरह ीरसागरिजसकोकहतहमानतहिकअमतउसीमिछपाहआहलिकनजोसबसपरानीकहानीहअमतमथनकीवहअमतकबारमहहीनहीइसकहानीकिहसाबस ीरसागरमल मीिछपीहईथीएकबारऋिषदवासाआएऔरइ दरनउनकीइ स टकीउनकोइ नोरकरकदवासाकोबहतग साआयाऔरउ ह नइ दरकोशरापिदयािकउनकीसारीधन-दौलतचलीजाएगीवअपनाशरीयानीलकभीगवादगऔरयहशरापस यहोजाताहल मी वगछोड़क ीरसागरमिछपजातीहदवताबहतअपसटदखीहोतहऔरल मीकोवहासिनकालनाचाहतहलिकनउनमइतनापॉवरनहीहोतावअसर कीमददलतहनामलीकहािनय मदवऔरअसरहमशाझगड़ाकरतहलिकनइसबारविमलकमथनकरतहऐसालगसकताहिकवहर साकशीकररहहजहापकवलएकपाटीहीजीतसकतीहलिकनमथनमऐसानहीहोताफोसऔरकाउ टरफोसिरज़ टलातह य िकजबएकखीचताहदसराछोड़दताहमथनमचिनगहोताहयािनजसदधस

म खनिनकलताहइसीपरकारल मीयाअमतभीिनकलसकताहलिकनबहसकरककछनहीिमलसकताउसीपरकारजबदोदशबहसकरतहतोम खननहीिनकलगायानील मीनहीआएगी

यहाएकिफलोसोफ़ीहमथनसकईचीज़औरपराणीिनकलतहऔरसबकाअपनामह वहजसहमसनतहप षाथमधमअथऔरकामहोतहधमकिच हहहाथीऔरघोड़ाअथकिच हहपिरजातकापड़कामधनगायऔरिच तामणीकामकिच हहरोमािटकमनलाइटअ सराएऔरबा नीतोअमतमथनमयहसारीचीजिनकलीजोसासािरकजीवनndashगह थीकिलएचािहएइसिलएअमतमथनकाउ चारणशािदय मभीहोताहतािकघरमधमअथऔरकामह अमतमथनममो कीबातनहीहोती य िकवहस यासकबारमहयिस ब सिच हगह थजीवनकबारमहजोदव औरअसर ककॉऑपरशनतालमलसआताह

फाइनलीअमतिनकलताहऔरजबअमतिनकलताहतोपॉयजनज़हरभीिनकलताहतोयहयिदखाताहिकआपनचरसजबभीकछलतहतोटॉि स सभीिनकलतहआईिडयायहहिकनचरससबकछिमलताहलिकनउसकयरयानसहडलकरनापड़ताहइसएककहानीसबहतसआईिडयासिनकलतह

लोगनागोको योपजतह

नागइजअवरीइटरि टगका स टइनपराणाज़नागहमशालड़तहग ड़सनागज़मीनपररगतहजबिकग ड़आकाशमउड़तहयहाएककाि फ टिवरोधिदखताहndashिकरचरजोगराउ डमरहतहऔरजोिकरचर काईमरहतहउनकबीचमनागहमशाधरतीकनीचरहतहिजसकोकहतहरसातलदल डऑफरसावहामिणऔरखज़ानहोतहनागलोककारसातलहमशाधनसजड़ाहोताहमहाभारतमउ लपीकपासनागमिणहोतीहजोसबकछठीककरसकतीहिदसल डइजऑलसीएसोिसयिटडिवदफरटीिलटीलोगयहमानतथिकनाग कपासरीजिवनिटगपॉवरसहिजससवहअपनाि कनबदलसकतहऔरकभीबढ़नहीहोतनागकीपजाहमफरटीलीटीउवरताकिलएकरतहतािकहमारब चह धनआएअ छीफसलहोयहसबकछगह थजीवनसजड़ाहआह

रा सय औरअसर याएकहोतह

अगरआपकॉिम समदखोतोसबकोकालारगददतहपर तयसबअलग-अलगहअसरवोहजोदवताओकसाथलड़ाईकरतहदवता वगमरहतहऔरअसरपातालमरहतहरा सइ सानकसाथलड़ाईकरतहजसरामऔररावणकीलड़ाईराममन य कराजाथऔररावणरा स कायहलड़ाईभ-लोकमहोतीहरा सहमशाजगलमपाएजातहउ हहमबारबिरय सजगलीकहतहरामायणमकहतहिकरावणऔरकबरभाईथकबरय काराजाथाऔररावणरा स काऔरदोन िवशरवाकब चथक यपकीतरहिवशरवाभीबर ाकपतरथउनकीदोपि नयाथीएकप नीसरा स काज महआऔरदसरीप नी

सय काजसदवासरहमशालड़ाईकरतरहतहनागऔरग ड़हमशालड़ाईकरतहउसीतरहरा सऔरय भीलड़ाईकरतहय निजतनाधनएकितरतिकयाथालकामजमाकरकरखाथालिकनरा स नयहधनछीनिलयाऔरसाउथसनाथभजिदयाअलकायाअलाकाउ रमहकलाशपवतय काघरहजबिकलकारा स का

इसकाकोई योितषीमह वहोसकताहयापौरािणकभगोलसकछसबधयहयदशाताहिकहरफोसकाकाउ टरफोसहोताहजसदव-असरग ड़-नागारा स-य यहएकथीमबार-बारपराण मआतीहयहटशनइसिलयहतािकबल सआएबड़ीबातयहिकअगरर साकशीहोतोिफरिहसाहोगीलिकनअगरमथनहतोतालमलहोगाउ पादकताबढ़गी

राहऔरकतअसरहिफरभीहमउनकोपजतहऐसा यो

एककहानीहअमतमथनमिकएकअसरनजबअमतिपयाथातबिव णनउसकासरकाटिदयाथातोजोसरहवोराहबनताहऔरजोबॉडीहवहकतबनताहराहिम सडीमनऑफ़एकिल सगरहणकारा सऔरकतकामतलबहिदशाहीनधमकतजोअशातउजाहतोहमइसनगिटवएनजीकीपजा य करतहय मदोन दवताओऔरअसर काआ ानिकयाजाताहयहनईसोचहिकदवतापरअ छहऔरअसरकवलख़राबहटरिडशनलीदोन कीपजाकरतह य िकदोनफोसऔरकाउ टरफोसहअमतम थनमदिनयामअलगपरकारकफोससहजोआपकोअ छनालगलिकनवदिनयाकिलएआवय कहपोज़िटवफोससकीव यनगिटवसहीबनतीहइसिलएिह दइ ममदोन कीपजाकरतह

िशवकमिदरमरावणकीभीमितरखीजाएगीभलहीवहरा स य नहोहमलोगसबकीपजाकरसकतहचाहवहअसरह रा सह नागह य ह पड़ह याप थरह इटसअबाउटहाउमचयकनहिडलआपकािदलिकतनाबड़ाहआइिडयायहहिकसबकोइ लडकरनाहहमिशतलामाकीभीपजाकरतहजो मॉल-पॉ सचचकसएसोिसयटडहजरीमरीकीभीपजाकरतहजोकोलरासएसोिसयटडहहमउनकोर प टदतहऔरहमकहतहिकहमारघरमतआइय

अबहमजयऔरिवजयकीकहानीबताइएिजनकोशरापिदयागयाथािकवहप वीमज मल

यहकहानीहचारबरा णमानसपतर कीजोएकबारिव णसिमलनजातहलिकनउनकोगटपरोकिदयाजाताहिकविव णसनहीिमलसकत य िकिव णसोरहथउनमानसपतर नउनगटकीपसकोशरापिदयािकउनकोभलोकमतीनबारज मलनाहोगापहलअसरक पमिफररा सक पमऔरफ़ाइनलीइ सानक पमवगटकीपसिजनकानामजयऔरिवजयथािव णकपासजातहऔरकहतहिकहमशरापम तकर य िकहमअपनीडरयटीकररहथिव णकहतहिकवहयनहीकरसकतऔरउनकोप वीपरज मलनाहीहोगालिकनववादाकरतहिकवउनकासाथकभीनहीछोड़गऔरभलोकमउनकीम यहमशा

िव णकअवतार कहाथ हीहोगीरीबथककॉ स टमआपकप ययापापकमकिहसाबसआपदवयाअसरयाय याकोईजीव-ज तयािपशाचबनसकतहयहकहानीयबतातीहिकहमसबएकदसरसजड़ह

िजसकोआपएकजानवरहोनककारणनीचादखतहोइसजनममवोशायदिपछलज ममआपकाभाईयामाहोसकतीहlsquoवसधवकट बकमrsquoएकफ़मसफरज़हिकपरीदिनयाएकफमलीएकपिरवारहयआजकलटरवलशोजमकाफ़ीइ तमालहोतीहपरइसमहसबससगहोनऔरसबकजड़होनकाभाव

7

इदरइदरकोदवताओकाराजामानतहलिकनजसहमितरमितकीपजाकरतहवसहमइदरकीपजानहीकरतऐसा यो

िहदधमसनातनमानाजाताहलिकनइितहासकिहसाबसिसफ़4000सालपरानाहजबवद कीरचनाहईवद मइदरकावणनहऔरअि नऔरसयदवकीतरहउनकाभीआ नहोताथाइदरश दइिदरय सआताहतोकहसकतहइदरशरीरकदवताह

पौरािणककथाओमजो2000सालपहलआ एकनयाश दिनकलताहndashभगवानndashजोआ माकोकहतह

दवताओकीदिनयाबाहरीदिनयाहपरकितकीदिनयाहस कितकीदिनयाहलिकनभगवानकीदिनयाआतिरकहिदमाग़ीहमनकबारमआ माकबारमहसनातनहयहाएकबदलावहविदकपर पराकीबाहरीदिनयासपौरािणकदिनयाकीओरजोआतिरकहतोइदरजोबाहरीदिनयाकदवताहिजनकोवद मइतनीमह विदयागयावोपौरािणककालममह वपणनहीरहइसिलएउनकिलएमिदरकीरचनानहीकरीगयीय मआ वनहोतथलिकनमिदरनहीबन

इदरकबारमयभीकहाजाताहिकवोबहतहीआरामदायकिवलासपणजीवनजीतथउनकपाससबकछथािफरभीवोअसरोकसाथहमशाझगड़ा योकरतथ

इदरकवलिहदधममहीनहीबौ धममभीहऔरजनपर परामभीहविवलािसताकदवहऔरिजसलोकमवोरहतहइदर-लोकउस वगकहतहवहाएकबागहिजसकानामहनदनकाननवहाक पत हवहएकऐसापड़हिजसकनीचखड़होकरआपजोभीमागलोिमलजायगाउनकपासगायहकामधनवहभीइ छाएपरीकरतीहउनकपासएकर नहिचतामिणउसहाथमपकड़लोइ छाकरोऔरवहइ छापरीकरदगामतलबइदरकपाससबकछहवपरिदनअ सराओकानाचदखतहगधवोकागानासनतहndashबिसकलीहिवगएपाटीऑलदटाइमसारासमयउनकाऐशकरनमबीतताह

लिकनअसरहमशा वगकऊपरआकरमणकरतहइससयहपताचलताहिकएकराजाहजोअमीरहिजसकपासधनधा यऔरसपि सबकछहलिकनशाि तनहीहवोहमशाभोगचाहतहभोगउसइिदरय कासखदताहमटीिरयलभौितकदिनयाकाराजाहवहलिकनयहनहीसोचताहिकअगरमर

पासधनहतोदसर कपासधननहीहिजसकोअगरज़ीमहमकहतहlsquoहवएडहवनॉटrsquoतोिजसकपासनहीहोताहवोतोज़ रआपकऊपरआकरमणकरगय िकजोआपकपासहवोउनकपासनहीहआपकपासभोगहउनकपासनहीहतोएकपरकारकाउ हदखहदवऔरअसरभाईहसौतलभाईndashलिकनवबर ाकपतरहदवताअमीरहऔरअसरग़रीबहएककपाससबकछहएकवगमहऔरदसराएकपातालमहयहपिरवारमझगड़कीतरहहीहजहासबधनकबटवारपरलड़तहआपकहसकतहिकयसमझायाजारहाहलोग कोजबराजाओकपाससबकछहवएकिवलासपणसखमयजीवनिबतारहहतोजोराजमहलकबाहररहतहवोआपजससखमनहीहआपअपनदरबारमजाकरनाच-गानाकररहहोलिकनबाहरलोग कादखनहीसनरहहोतोज़ रट शनहोगाहीतोवोशायदइसबातकोबतानकिलएउसकोकहानीकमा यमससमझानकिलएउ ह नदवासरसगरामकीरचनाकीह

एककहानीमक णव दावनकलोगोकोइदरककोपसबचातहआपकोनहीलगतािकइदरनइसकहानीमदवताहोनकबावजदअपनीशि तयोकानाजायज़फायदाउठायाह

यहभगवदपराणकीकहानीहजो2000सालपहलिलखीगईयहवहसमयथाजबदवताओऔरभगवानकबीचमतनावथाआजहमदोन कोभगवानकहतहलिकनदवताऔरभगवानदोअलगश दहवजिनयरमनजरऔरसीिनयरमनजरकीतरहहदवतायादवजिनयरहऔरभगवानसीिनयरदवताओकािर ताकवलबाहरीचीज़ सहोताहndashजससयचदरमातारइिदरयाशरीरधन-दौलतलिकनभगवानकाहमशामनआ मासजोआतिरकहक णअपनगोकलवािसयकोकहतहिकदरवालदवताकीपजाकरनसकोईफ़ायदानहीहअपनअदरवालभगवानकीपजाकरोतोवोदरकीदिनयासअदरकीतरफआरहहिजसवषासइदरगाववाल कोसज़ादरहहवोआयनआयअगरवोबहत यादाहयावहबहतकमहतोवहदखकाकारणबनतीहवषाबदलतभाव कासचकहगोवधनपवतठहरावकासचकहजसआ मातोआतिरकससारभौितकससारसमह वपणहोजाताहइदरपरानदवताबनजातहभोगकभौितकदिनयाककहािनय कज़िरयक णकीओरभि तकीओरबदलावहइसबदलावको1000साललग

यहभीकहानीहिकइदरअपनीसबसख़बसरतअ सरामनकाकोऋिषिव वािमतरकीतप याभगकरनकिलएभजतहउनकोइतनीइिस योिरटीघबराहटिकसबातकीहवअसरोसलड़तहऋिषयोसडरजातहhellip

2000सालपहलपौरािणककथाएिलखीगईथीतबउनमएकिवभाजनहआएकतरहकीकहािनयाह वगकीऔरदसरीहवकठकीजोिव णकीदिनयाह वगऔरवक ठमएकफ़कह वगमसमदिधहलिकनसखनहीहवकठमदोनचीजहसम ीभीहऔरसखभीह वगम यादातरभौितकचीज़ पर यानिदयागयाहndashइिदरय कऊपरभोगकऊपरndashतोइदरउसदिनयाकाराजाहजहापरकछपरमान टनहीहतोउसहमशालगताहिकउसकीजोपोिजशनहवो

परमान टनहीहकहतहिक1000य करनकबादआदमीइदरबनताहतोउसहमशालगताहिककोईऔरआकउसकिसहासनकोछीनसकताहतोयकहािनयाइसघबराहटकीमानिसकताकोदशातीहजोसफ़लताऔरधनसआतीहिजतनभीदिनयाकस ससफललोगहजसिफ मइड टरीकलोगयाइडि टरयिल टअगरआपउनकोठीकतरहसदखगतोआपकोउनकीइिस यौिरटीिदखाईदगीउनकीजिलसीई यािदखाईदगीमतलबआपकोइदर विदखाईदगा य िकआ म ाननहीहजबतकआ म ाननहीहोगातबतकसखनहीरहगावोबतानकिलएयहकहानीिलखीगईहइदरकपाससबकछहndashक पत कामधनिचतामणीहऔरअ सराएहतोयहकहानीसमझातीहिकऐसीिजदगीबहतखोखलीहदसरीओरिव णवक ठमआरामसलटहएहऔरउनकसाथल मीभीहndashउनकपासआ म ानहआपकोदोन कीआव यकताहndashल मीकीऔरसर वतीकीभी

यहजोनामहनर दरसर दरिवरदरइननामोमइदरश दका यामतलबह

पराण मइदरस ाहलिकनइदरकाअसलीमतलबहलीडरनताजससर दरदव कलीडरह(सर+इ दर)औरनरदरलोग कालीडरह(नर+इ दर)धम दरधमकालीडरह(धम+इ दर)तोइदरलीडरिशपऔररॉयलटीसजड़ह

असरोऔरइदरकीय कीकहानीसनाइय

इदरकीअसर कसगकीलड़ाइय कीकहािनयाएकजसीहोतीहअलग-अलगअसरहजसअधकाहयामिहषाहिहर य िहर यक यपहपरकहानीएकसीहोगीजसिह दीिफ म कीएकअसरहोगाजोतपकरगाऔरतपकावरदानिमलगाउसबर ासऔरइसवरदानसवो वगपहमलाकरगाइदरकमज़ोरह गय िकविवलासपणजीवनजीरहहउनमकोईशि तनहीहउनकबीचलड़ाईहोतीहऔरइदरहारतहइदरबर ाकपासजातहऔरउनकोउसबचानकिलएकहतहबर ाउ हिव णिशवयादवीकपासभजतहउनमसएकउनकीमददकरतहऔरअसर कोहरातहऔरिफरवािपसइदर वगपहचजातहआपकोलगगािकइसकसाथकहानीख़ महोजायगीलिकनयकभीनहीहोगा य िकवापसएकअसरकाज महोगाऔरयहीकहानीदोबाराघटगी

हमारीकहािनयाचकरीयहोतीहकोईपणिवरामनहीहोतािसफिवरामहोताहइदरसफलताहािसलकरतहआलसीहोजाताहअपनाराज-पाटखोदतहउसपानकिलएमहनतकरतहिफरआलसीहोजातहयहीहोतारहताहशरतचकरयाजीवनचकरचलतारहताह

8

वरदानऔरशरापपराणोमिलखीगईसारीकहािनयोमपातरोकजीवनमबहदबदलावआजाताहिसफएकशरापयाएकवरदानसतोयहशरापऔरवरदान याहऔरहरकहानीमइनकाइतनाउपयोग योहोताह

अपनीिज़दगीमकोईघटनाघटतीहतोहमसोचतहिकयहिकसकारणहआइसकीवजह याहतोयहिसफमन यकीपरकितहपश-प ीनहीपछतयहपर नलिकनमन यकपासिदमाग़हऔरहमशाहमसवालकरतऔरसोचतरहतहहरस यतामअलग-अलगउ रहोतहकछमकहतहिकयहदवताओकीवजहसयहहआहकछकहतहयहशतानकीवजहसहआहकोईकहताहयहभत-परतकीवजहसहोताहवद मयहमाननाहिकजोभीहमारीिजदगीमहोताहहरघटनाहमारीवजहसहोतीहजोभीकायहमकरतहवहएकबीजकीतरहहोताहहरबीजकाएकफलहोताहजसहमनए शनिकयाहउसकाएकिरए शनहोताहइसिरए शनकीवजहसहमारीिज़दगीमघटनाएघटतीहइसिलएअगरकोईअ छीघटनाहोतीहतोकहाजाताहिकतमनअतीतमदसघटयादससालयादसज मपहलकछअ छाकामिकयाहोगाकछप यिकयाहोगाअगरकछबराहोताहतोकहाजाताहिकज़ रतमनकछपापिकयाहोगा

पराण मकईकहािनयाबनाईग तािकआमआदमीकमपापप यकोसमझसकप यसमझानकिलएउ ह नवरदानश दकाइ तमालिकयाऔरपापसमझानकिलएउ ह नशरापश दकाइ तमालिकयावरदानतबिमलताहजबकोईिकसीकिलएअ छकामकरndashउसप यिमलताहअगरआपनिकसीकोचोटपहचाईहतोवोआपकोशरापदगाndashयहापापआताहयहकहानीकहनकातरीक़ाहिहदइ मजिन मऔरबदिध ममकमकऊपरबहतिव वासिकयागयाहिकसीस यतामकमकऊपरइतनािव वासनहीहअगरआपगरीकमाईथोलॉजीयाबाईिबलपढ़गतोवहाशरापऔरवरदानकाइ तमालनहीिकयागयाहअगरआताभीहतोभगवानयादवतासआताहहमारीकहािनय मजसरामायणऔरमहाभारतशरापऔरवरदानमन यभीदतहजसउवशीअजनकोऋिषगौतमअह याकोइ यािद

ऋिषभगकबारमएकिदलच पकहानीहअसर औरदवताओकीलड़ाईकसमयहारतहएअसरभगकआशरममशरणलतहजबदवताउ हभगकआशरममनाहोनपरअसर पहमलाकरतहतोउनकीप नीदवताओकमिखयाइ दरकोडरादतीहबादमजबिव णदवताओकीमददकरनाचाहतहतोव

उनकोचतावनीदतीहतोिव णउनकासरकाटदतहउसीसमयभगआशरमलौटतहऔरयहभयकरद यदखतहदखऔरग सस यिथतहोकरविव णकोशरापदतहिकउ हधरतीपरज मलनापड़गाऔरतीनबारम यकासामनाकरनापड़गा

भगऋिषनभगवानिव णकोशरापिदयाहरकहानीमऋिषदसरोकोशरापदतहndashऐसा यो

ऋिषश दसहमारमनम ानीयािव ानकीत वीरउभरतीहलिकनपौरािणककथाओमऋिषय कीएकिवशषभिमकाहोतीहवो यादातरतप वीहोतहतप वीअपनीशि तयातप(उ मा)कोबचातहजोसमयकसाथबढ़तीजातीहजसबकमपजीऔरउनकीशि तबनजातीहऋिषतप याकरतहतोइसधनकोख़चनहीकरतउनकीसारीइि दरयाक टरोलमहोतीहउनकपाससारीशि तइकटठीहोतीहऔरिफरउससपावरआतीहधीर-धीरउनमओजसआ याि मकऊजाआजातीहऔरउसकबादिसदिधपरा तहोतीहndashपणतापराि तइ यािदउनकीिसदिधमइतनीशि तहोतीहिकदिनयाकोबदलसकतीहऋिषकोयहशि त य चािहएउ हसासािरकजीवनसमि तचािहएमो चािहएलिकनससारउ हमोिहतकरताहसकारा मकयानकारा मकतरीकसअगरउ हकोईखशीदताहतोउ हवउसवरदानदतहएकबारजबउ ह नवरदानदिदयातोवब धनमआजातहकमसवसहीिकसीनअगरउ हदखिदयाहोताहतोउ हग साआजाताहजबग साआताहतोवशरापददतहndashवापसबधनमआजातहसीखयहहिकअगरआपतपकररहहोतोआपकपासशि ततोज़ रहलिकनइसकासहीइ तमालज़ रीहयहआपकोबाधसकतीहऔरमि तसदरकरसकतीहससारपरकितमायावीहवोजो णभगरहndashवोआपकोम तनहीहोनदगीआपकोकछकरनकिलएउकसातीरहगी

याऋिषयोमइतनीशि तहिकवभगवानकोभीशरापदसक

परकितकभीजोिनयमहउनकोसबकोमाननाहीचािहएभगवानपरकितकिनयमकबाहरनहीहवभीपरकितकिनयमकभीतरहमन यदवअसरगधवरा सय िजतनपरकारकभीपराणीहपश-प ीndashसबकोशरापलगसकताहसबकमोकइदरजालमबधहएहजसहमकोईकामकरतहअगरवहअ छानहीलगातोहमशरापलगसकताहअगरवोअ छालगातोवरदानिमलसकताहभगवानभीअ छऔरबरसपरनहीहभगवानऔरमन यमकोईभीिकसीकोशरापयावरदानदसकताहहमारीपौरािणककहािनय मइसबारमिकसीसकोईफ़कनहीहयहहमारिमथक कीअनठीबातहिशविव णबर ासबकोशरापिमलचकाह

यहकौनतयकरताहिक यापापहऔर याप यह

यहएकमि कलसवालहकहानीससमझाताहक णहमशाहीरोहोतहऔरउनककसमामािवलनक णमथराआतहऔरउनकोम लय ममारतहयअ छाहयाबराहअपनिर तदारकोमारनाबराहलिकनलोगकहगिकउ ह न

कसकोमाराजोअ याचारीथाजोबहतअ छाहआप यहीकहलायाजाएगालिकन यायसचमचमअ छाहभगवदपराणमयकहानीआगबढ़तीह

कसकससरजरासधमगधकराजाथउनकीदोन बिटय कीशादीकससहईथीउ हबहतग साआताहिकउनकदामादकोक णनमारावोमथरापरधावाबोलदतहअतममथराकोपराजलाकर व तकरदतहऔरक णऔरयादववशको ारकाजानापड़ताहशरणािथय कीतरह

तोकसकामारनाअ छाथायाबराशॉट-टममअ छाथा य िकएकअ याचारीसमि तिमलगईलिकनल गटममबहतबराथा य िकउनकोमथराछोड़नापड़ातोकमकोआपपापकहगयाप यकहगवरदानकहगयाशरापकहगइसकबारमआपकभीप कीतौरपरनहीकहसकत

ऐसाहोसकताहिकवरदानबराहोऔरशरापअ छाहो

हमसोचनाचािहएिककबअ छाहोताहऔरिकसकिलएअ छाहजसिच सखातसमयबहतमज़ाआताहतोथोड़समयकिलएअ छाहआबादमबीमारपड़सकतहहमारिलएअ छाहोगा य िकहममज़ाआयालिकनजबहमबीमारपड़तहतोजोहमारीदखभालकरतहउनकिलएअ छानहीहोतावसहीपाप-प यकीकहािनय कोअलग-अलगलोग कदि टकोणसदखाजाताहयहजाननकिलएिकसकोफ़ायदाहोताह

जसभी मिपतामहथउनकोअपनिपतासइ छाम यकावरदानिमलताहयहअ छाहयाबराहयहबहतहीमि कलपर नहभी मकहतहिकजबतकक वशकीसारीसम याएसलझनहीजातीवोमरगनहीसम याएकभीख मनहीहोतीवअपनभतीज काज मदखतहिफरउनकभतीज कब च औरउनकब च कोभीदखतहपरमरनकानामनहीलतवबरगदकपड़कजसबनजातहजोिकसीकोबढ़ननहीदताऔर य िकवसारफसलखदहीलतहहरझगड़मबीचमआतहवोनएराजाबननसरोकतहतोउनकावरदानसबकिलएशरापबनजाताहआिख़रकारक णबोलतहबीचमआतहऔरअजनउ हतीर किब तरपरिलटातह य िकहरचीजकाlsquoए सपायरीडटrsquoहोताह

जबिकसीकोवरदानयाशरापिमलताहतोदोचरमसीमापरहोताह यावहकभीबदलताहवरदानऔरशरापकाकोईम यमागह

जबहमग साहोतहतोहमारमहसकछनाकछिनकलजाताहउसकबादहममामागतोभीजोपहलकीचोटहवोनहीजातीवोधागाजोटटगयाहउसको

हमगाठसजोड़सकतहलिकनवापसएकनहीकरसकतहपराण महमशाशरापभीबादमबदलजाताहजसक भकणकीकहानीहक भकणअपनीतप यासबर ाकोखशकरतहबर ाउनकोवरदानदतहक भकणइदरआसनचाहतहलिकनमहसिनकलताहिनदरआसनयािनसोनकीजगहजबरावणयसनताहतोवोबीचमआताहऔरबर ाकोकहताहवहग़लतवरदानमागगयाउसमाफ़करदीिजएबर ाकहतहिकवोवरदानकोबदलसकतहलिकनपराहटानहीसकतकभकणसोएगालिकनछमहीन मएकबारउठगाऔरउस

िदनउसकोईमारनहीसकगापरअगरउसकोग़लतसमयपरउठाओगतोवोमरजाएगातोजोवरदानहोनाचािहएथावोशरापबनगयाऔरिफरउसथोड़ाबदलिदयागया

सबसजानी-मानीशकतलाकीकहानीमग ससभरऋिषदवासाउ हशरापदतहिकिजसपरमीककारणदवासाकीतरफ़अपनधमकोभलग वहउ हभलजाएगाजबऔरऋिषउनसपराथनाकरतहतबवउसबदलदतहndashजबतकउसकीदीहईचीज़शकतलाकपासरहगीउनकापरमीउनकोयादरखगापरिफरकहानीकछऐसपलटीहिकवअलगहोजातहऔरअ तमिमलजातहयहाशरापवहिह साहकहानीकािजसकीवजहसकहानीआगबढ़तीह

हालािकअमरहोनकावरदानसबकोनहीिमलताअसरउसअ सरमागतहय िकदवताओनअमतिपयाहोताहपरवभीअमरनहीहोत य िकपरलयहोनपरसबकछिमटजाताहिककछभीहमशानहीरहतायहसीखह

जबअसरहमशाअमरहोनकीइ छाकरताहतोयवरदानकभीनहीिदयाजाताजसमिहषासरचालाकीसमागताहिकवोदवअसरयागधवकहाथनमरलिकन तरीकिख़लाफवरदाननहीमागतादवताइसीबातकाफ़ायदाउठातहऔरदगाउसमारदतीहिहर यकिशपकोवरदानिदयाजाताहिकनउसकोईऊपरमारसकताहऔरनाहीनीचनाकोईउसिदनममारसकताहऔरनारातमनरभीनहीमारसकताऔरपशभीनहीतोभगवाननरिसहका पलकरउससाझमघरकीचौखटपरमारतहवहनाअदरहोताहनबाहरनापशहोताहनानरनािदनहोताहनारातऔरउसअपनीजाघपररखकरमारतह

हरचीजकाएकतोड़होताहयहतोड़भारितय किलएबहतलाभकारीहजसजबलोगपिडतकपासजातहऔरविसतार मगड़बड़बतातहतोलोगउनसउपायपछतहतोदवताअसरमन यऔरख़ासकरहमशाउपायढढ़तह

सबससमझदारीकाशरापकौनसाह

शरापसमझदारीकनहीहोतहलिकनशरापऔरवरदानकमा यमसकहानीमबहतबड़बदलावआसकतहजसरामायणमहमलगताहिकदशरथइतनबचारह य िकउनकबटरामचौदहसालकिलएबनवासजारहहिफरएककहानीबताईजातीहिककछसाल पहलदशरथनशरवणकमारकोग़लतीसमारिदयाथाउसकअधमाता-िपतानउनकोशरापिदयाथािकदशरथराजाहलिकनपतरिवयोगममरगयहापरहमदशरथकिलएबरालगताहलिकनइसकहानीकबादहमलगताहिकवोउनकपाप काफलहनज़िरयाबदलजाताहिवलनिवि टमबनजाताहऔरिवि टमिवलनयहएकlsquoसमझदारीrsquoकाशरापकहलायाजासकताह

यामअपनपितकोशरापदसकतीह

अगरमन यवरदानदसकताहतोशरापभीदसकताहतोआपदसकतीहलिकनवहपराहोगािकनहीयहज़ रीनहीइसकाकोईसबतनहीह

9

वगऔरनकहम वगऔरनककबारमबताइए

यहापबहतक फयज़नह य िकहरस यतामइसकऊपरअलग-अलगिवचारहऔरभारतमकईस यताएहहमारयहाईसाईधमहइ लामहिहदधमहबौधमहजनधमहसबकअलग-अलगिवचारहोतहतोलोगइनकॉ स टकीिखचड़ीबनाचकहकछस यताएहजोमानतीहिकहमकवलिज़दगीएकबारजीतहएकबारज मऔरएकबारम यविदकपर परामयहमानतहिकहमपनःज मलतहतोएकज मनहीकईज महोतहऔरकईम यहोतीहजहापयहमाननाहिकआपकवलएकबारजीतहोवहायहभीमानतहिकभगवाननकछिनयमबनायहअगरआपउनिनयम कापालनकरोगतोआप वगयाज नतजाओगऔरअगरआपनिनयम कोतोड़ातोआपनकजाओगयाजह नमजाओगजहापपनज मपरिव वासहवहाऐसानहीहभगवाननकोईिनयमनहीबनाएहआपककमोसऔरआपकीअभीकीिज़ दगीसतयहोगािकआपिकसज ममकहारहोगअ छकमकरनपर वगमजाओगअगरबरकमकरोगतोनकमजाओगपरयहा वगऔरनकज नतऔरजह नमजसानहीहndashयथोड़समयकिलएह वगयहाइदर-लोकहइदरकाआकाशमघरऔरनकयहाहलनहीहबि कयमलोकहपातालमयमकाघर

यहाऔरभीजिटलताएहजसपराण मवरतनीनदीहिजसकोमरनकबादआ मापारकरतीहिपतलोकजानकिलएवहाआ मातबतकरोकतीहजबतकपनज मकासमयनहीआतापनज मअगरअ छीजगहहआहतोउसको वगकहतहऔरअगरबहतहीदखीजीवनहोतोउसनककहतहतोयहाएक पकहोगया

यकौनतयकरताहिकआपककमअ छहयाबरह

िहदधममभगवान यायधीशनहीहोतयकॉ स टआताहईसाईधमसयाइ लामसउ ह निनयमबनायहऔरआपकोउनकापालनकरनाहोताहयहाहरस परदायनअपनिनयमबनाएहजसकछकामाननाहिकअगरआपअिहसाकमागपरचलोगतोआप वगजाओगिहसाकरनसआपनकजाओगपररामायणऔरमहाभारतमबहतिहसाहोतीहऔरजोराजपतरहजोयवराजहवोसबतरीयहजसअजनहभीमहयिधि ठरहवसबय करतह

महाभारतसयादआयायजोकहानीहउसमपाडवोको वगमजगहनहीिमली

लिकनजोकौरवथउ हिमलगईइसका यामतलबह

महाभारतकाअ तबहतहीका टरवशलिववादा पदहोताहवहाकमोकीजिटलताकोसमझायाजारहाहऔरयहिकअ छाऔरबरासमझनािकतनामि कलहय कबाद याहोताहपाडवजीततहऔरकौरवहारतहपाडवराजकरतहक तरकऊपरइदरपरऔरहि तनापरकऊपरछ ीससाल किलएउसकबादवोवानपर थलतहऔरकहतहिकव वगकीओरजाएगउनकोलगताहिकउ ह नसहीराजिकयाधमिनभायातोवो वगकीओरचलतहवोमरिबनाही वगकीपराि तकरनाचाहतहवोपहाड़कऊपरचढ़तरहतहलिकनसारभाईएक-एककरकमरनलगतहयिधि ठरउनकीतरफदखतभीनहीदरौपदीकीतरफभीनहीजबवोमरतीहवोसोचतहिजसकोमरनाहउनकायागकरनकासमयआगयाहअगरमरभा यमिलखाहतोम वगजाऊगानहीतोमभीमरजाऊगा

जबवोिहमालयकिब कलऊपरपहचतहतोउ हइदरिमलतहजोउ ह वगमबलातहवोउसकहतहिकसबमवोहीधमराजहतोउ ह वगिमलगायिधि ठरकाएकक ाजोराजमहलसउसकसाथआयाथावोउसभी वगलजानाचाहतहपरइदरमनाकरदतहयिधि ठरकहतहिकवोअपनहमसफरकिबना वगनहीजाएगइदरबहतखशहोतहऔरकहतहlsquoत ह वगमरहनाहीचािहएrsquoयिधि ठरशखनादऔर वागतकबीचअदरजातहतोदखतहिककौरववगमबठहउनकोयक़ीननहीहोतािककौरववहाकसबठहवोभीउनकाभाईकीतरह वागतकरतहयिधि ठरआ चयचिकतहोजातहऔरपछतहिककौरवयहा याकररहहजबिकवअधमीथिजनकीवजहसय हआथाइ दरबतातहिकिनयमकअनसारजोभीक तरमय कररहाथावो ितरयधमिनभारहाथाइसिलएवसब वगमहअगरआपनप यभिममअपनाधमिनभायाहतोआपको वगकीपराि तहोगीआपकिहसाबसवोिवलनहलिकनवोप यभिमममराहतोउसन वगकीपराि तकरलीह

यहसीध-सीधअ छयाबरकमोस यादाजिटलबातहयिधि ठरिफरअपनभाईय कबारमपछतहतोइदरकहतहिकवोकहीऔरहतबइदरउ हलकजातहndashिहमालयकनीचबहतहीभयानकजगहndashवहापबहतहीबदबभरीथीऔरदखभरीआवाजआरहीथीतोवोनकथानककअदरसारपाडवबठहएथऔरतड़परहथवअपनकमोकाफलभगतरहथभीमबहतखानाखाताथातोवोउसपापकिलएअजनबहतइि स योरथादरौपदीभीवहीथी य िकवोपाडवमअजनकोसबस यादा यारकरतीथीनकलभीथा य िकउसअपनस दयकाघमडथासहदवअपन ानकघमडककारणवहाथायिधि ठरकहतहिकउनकभाईय नधमकापालनकराथालिकनउनकीछोटी-सीग़लितय ककारणवोनकमहऔरवोपाखडीकौरव वगमकसपहचगएइदरिफरबतातहिकवक तरकीपावनधरतीपरअपनाधमिनभातहएमरगए

यिधि ठरकोबहतग साआताहवो वगजानसइ कारकरदतहतभीइदरयाक णहमठीकसपतानहीहकौनकहतहlsquoतमनतोसबकछ यागिदयाथाndash

घररा यभाईजबवमरतमनउनकीओरदखातकनहीपरऐसालगताहतमनग सकोनही यागाहrsquoवोकहतहिकउनकिदलमअभीतक लशहऔरग साहlsquoतमनकौरव कोहरायाऔरमारडालाओरउनकककमोकीसज़ाउ हददीछतीससालतमनउनकरा यमराजिकयाndash यावहउनकीसज़ानहीथीपरइसकबादभीतमनउनकोमाफ़नहीिकयाहतमअभीभीभतकाभारिलएहएहोत हवगकीपराि तकसहोसकतीहrsquoजबतकत हारमनमग साहदयानहीहतबतकतम वगकीपराि तनहीकरसकततमपरानीबात कोअपनसाथलकआरहथ

अबयिफ़लोसौिफ़कलकहानीबनगई वगऔरनकहमारीमनःि थितहवगमभोगऔरनकमदखिमलताहपरअगरआपग सा षलालचइ यािदयागनहीसकततो वगनहीिमलगातो वगऔरनकबाहरनहीहमारअदरह

कहतहसबएकही वगयानकमनहीजातndashयहाकोईवीआईपीजगहहोतीहिजसहमबककरासकतहक याइसपररोशनीडाल

ग ड़पराणमकहतहिकअलग-अलगनकहोतहअलग-अलगककमोकिलएndashकोड़गमतलइ यािदयसबजसब च कोडरानकिलएकहािनयाहिककभीबराकामनहीकरनाहजसअलग-अलगपरकारकनकहवसहीअलग-अलगपरकारक वगहएकिबि डगकीतरहकमकिहसाबसआप लोरचढ़ोगअ छकमोससबसऊपरऔरबरकमोससबसनीचयहऊपर-नीचकीसाइिकलचलतीरहगीइसससारकहतहअगरआपकोमि तचािहएतोआपकोकमोसम तहोनाहोगारागऔर षसमि तपाकरआपिबि डगछोड़सकतहोकौरवऔरपा डवभीहमशावहानहीरहगकछसनातननहीयहइसकादाशिनकपहलह

वगमदवीऔरदवतारहतहऔरनकमशतानरहताहलिकनयमराजभीनकमरहतह यायमराजशतानह

शतानपौरािणककथाओमपातरनहीहशतानइसाईऔरइ लामधमसआताहय िकभारतमहमसबिम सहोगएहतोश दइधर-उधरचलजातहअसरपाताललोकमरहतहनकमनहीरहतहउनकिलएअलगजगहबनाईगईहयमराजनकमनहीरहतवोिपतलोककदवताहिपतलोकजहाकमोकािहसाबरहताहवोजजनहीमानजातहलिकनजबआपमरतहोऔरवरतनीकोपारकरतहोयमराजअपनाखाताखोलतहऔरऋणबतातहइसिनयमकिहसाबसवबतातहिकअगलज ममआप वगयानकजाओगपशयाप ीक पमज मलोगअमीरयाग़रीबबनोगबरा ण ितरययाशदरबनोगऔरतयाआदमीबनोगइ यािदयहउनकीइ छासनहीलिकनआपककमोसपताचलगायमराजकीमददउनकाएकाउ ट टिचतरग तकरताहयहदोन फसलालतहिकआपिकसयोिनमज मलोग84लाखयोिनय कबादआपकामन यज महोताहमन यज मबहतमह वपणह य िकमन यकशरीर ाराआपकोमि तपरा तहोसकतीहअगरआपयमौक़ाखोदतहोतोिफर84लाखज म कचकरमफसजाओगतोतप याकरनाअव यकहndashयहएकल बीपरिकरयाह

यमराजकोबहतमज़दारतरीकसिदखायागयाहउनकोकोईसीिरयसलीनहीलतायमराजकीकोईकहानीसनासकतह

यमराजअसलमएकबहतहीटरिजककर टरका िणकपातरहऔरम यबहतनगिटवकॉ स टहहमउसकोजोककिहसाबसिपरज़टकरतहतािकलोग कोदखनहोलिकनयमराजकीकहानीविदककालकीसबसपरानीकहानीहवद मचाहआपकोकछदवीदवताओकानामनािमलपरयमराजकानामज़ रिमलगा

कहतहिकजोपहलाप षथावोदोजड़वाथndashयमऔरयमीऔरकोईनहीथादिनयामयमीयमकोकहतीहlsquoमत हारीबहनह लिकनशायदमझत हारीप नीबननापड़गानहीतोब चनहीपदाह गrsquoयमकहतहlsquoयहठीकनहीहोगा य िकहमभाई-बहनहतोयहनहीहोसकताrsquoयमीमानजातीहउसकबादम यआतीहऔरयमराजमरजातहऔरिपतरलोककपहलवासीयमराजबनजातहवहावोअटकगएह य िकउनकब चनहीहतोउनकापनज मनहीहोसकतापतरश दआताहlsquoपतrsquoसndashमतलबवहनकजहाहमजातहअगरहमनपत-रबटयापत-रीबटीकोज मनहीिदयाहइसिलएहमारीपर परामल ब-चौड़अन ठानहिबनाब च कद पितय किलएजसगयािबहारमएकअलगशरा होताहइ यािद

यमीअपनभाईकिलएरोतीह य िकउ हपताहिकवलौटगनहीउनकआसयमनाबनजातहवहउनकाएकअशहदसरािह साहराितरयारातयािमनीकामतलबहरातकासमयअगरयमिदनहतोयािमनीरातऔरदोनकभीनहीिमलसकतयहपहलदोइ सान कीकहानीहिफरभाई-बहनकीजोकभीनहीिमलसकतनितकवजह सयह पकहोसकताहिकसीपरकारकायहकहानीविदककालससनाईजारहीहइसबार-बारनहीसनायाजासकता य िकयहअटपटीऔरदखददोन हयमिपतलोकमफसरहतहऔरभलोकपरतभीआतहजबम यहोतीहतोम यउनकिलएमहामागजसह

पवजोकीआ माकीशाि तकिलएशरा कदौरानहमकौओकोखाना योिखलातह

यमनौतीनहीहोतीहऐसामाननाहिकजबकोईमरजाताहतोउसकीआ मावरतनीपारकरकिपतरलोकजातीहऔरउसपारजानकबादवोवहाइ तज़ारकरतीहिककबमरापनज महोगािजनकब चहयहापउनकाफज़हआगब चपदाकरनातािकजोपवजहवोपनज मलसकतबतकिपतलोकमउनकोखानानहीिमलताहिपतप कसमयशरा कसमयहमिपतर किलएिपडदानकरतहजहाचावलकगोलदानिदयजातहतीनिपडएकइ सानकतीनभाग कसचकहndashिदमागशरीरऔरआ मायाकछकहतहndashिदमागऔरशरीरऔरकमचावलकोपीसाजाताहदनसपहल य िकिपतर कदातनहीहोतयहमानाजाताहिकयमकसदशवाहककौओक पमआतह

हमजानतहिककौएlsquoकाकाकाrsquoकहतहयहवद मएकमह वपणअ रहहमारीअ रमालाभीlsquoकrsquoसश होतीहसारसवालndash य कबकसndashभीlsquoकrsquoस

श होतहतोकौएकीकावऐसहजसिकहमारिपतपछरहह lsquo याrsquondashlsquoतमअपनीिज़दगीकसाथ याकररहहोrsquo

म यकसमयआपकोजीवनऔरइसकमह वकबारमयादिदलायाजाताहयहाअ नदानमह वपणहआपअ नकबनहोndashस कतमएकश दहमासयाशरीरकिलएअ नकोशआपअ नकीवजहसिज़दाहोपरउसकसाथआप याकररहहोइसिपतप कअन ठानकोइसिलएबनायागयाहतािकआपअपनिपत कोयादकरोऔरअपनजीवनकबारमसोचो

10

शि तशि त याह यायिद यबर ाडीयशि तकािस ातहयािफरशि तएकदवीह

पौरािणककथाएएकिवचारको य तकररहीहअलगअलगतरीकसवो पककाइ तमालकररहीहमहावर काइ तमालकररहीहफॉमकाउपयोगकररहीहकथाएयज़कररहीहदिनयामदोपरकारकीचीजदोपरललफोसचलरहीहएकहमटीिरयलफोसभौितकपरभावजोचीज़ कीदिनयाहयहएकअजीबदिनयाहउसमपराणनहीहोताजोपराण-शि तहवोइनटि जबलिनगणहएकसगणकीदिनयाहऔरएकिनगणकीदिनयाहसगणकीदिनयाहमदखसकतहजोिफिज़ सकिम टरीबाइलॉजीहमिसखातीहलिकनजोपराण-शि तहवोदखनहीसकतमापनहीकरसकतयजोसगणदिनयाहइसको तरी पिदयागयाहऔरिनगणकोप ष पहमारशरीरकदोभागहोतहएकिदखाईदनवालासगणजसहाथऔरपरदसराहहमारामाइ डमनहमहाथपरकोदखसकतहलिकनमनकोनहीदखसकतहाथपरसगणहएऔरमनिनगणहआहाथपरपरकितहोगीऔरशि तहोगीलिकनमनकोकहगआ माजबआ माचलीजातीहतोशरीरिनजीवहोजाताहहालािकआपउसदखसकतहपरकितहमशारहगीयफिमिननसाइडहस कतमकहगनामऔर पकीदिनयानामपकआगहिनगणकीदिनया

सर वतीऔरपावतीऔरल मीयसबदिवयाहउनकीकहािनयोमउनकाजोमह वपणरोलहवोउनकमलकाउ टपाटसमक प षस यादाहकपयाइसकबारमबताए

फिमिन ट पसदखतोएकमल-फीमलिडवाइडहलिकनअगरआ याि मक पसदखतोजोदवताहोतहितरमितndashबर ारचनाकरतहिव णपालनकरतहऔरिशवनाशकरतहअगरदखाजाएतोइनसबश द मिकरयाहजबदिवयकोदखतहतोसर वती ानसजड़ीहईहल मीधनसजड़ीहईहऔरदगायाकालीशि तसजड़ीहईहयसबस ाहऔर याकरणमस ाभीचािहएऔरिकरयाभीचािहएजोमलफॉमसहोतहवोिकरयासजड़हएहऔरफीमलफामस ासजड़हएहदोन जबिमलतहतभीभाषािनकलतीहऐसवोसमझातहिकदिनयामपरकितमधनह ानहशि तह

तीनदवहबर ािव णऔरिशवउनकीतीनदिवयाहजोशि तका पहndashपावतीसर वतीऔरल मी याितरदिवयाितरमितसबढ़करनहीह

दवताऔरदवीकोआपअलगनहीकरसकतहअलग-अलगपर पराएहोतीहजसश तापर पराममानतहिकदवीहीसबसबढ़करहजबिकव णवमानतहिकिव णसबसबढ़करहहरसपरदायमउनकाफविरटभगवानहोताहआ या ममदखाजाएतोिकसीकोअपयाडाऊनपोिजशननहीदीगईहदवीऔरदवताहमशासाथमरहगयहिशवकअधनारी वर व पमभीिदखताहजहावआधनरहऔरआधमादाकईमिदर मदा प यशादी-शदाद पितकज़िरएइसबारमबतायागयाहजसआपशरीरऔरमनकोअलगनहीकरसकतवसहीदवभीचािहएऔरदिवयाभी

कहतहिकिशविबनशि तशवहइसकबारमबताए

यहउससमयकीकहानीहजबिशवकीअपनीओरिवरि तसदखीहोपावतीउ हछोड़दतीहयकहकरिकउ हपावतीकी यादाज़ रतह य िकवउनकभ तका यानरखतीहकछसमयबादिशवएकआकालदखतहिजसमलोगकाशीजारहहोतह य िकवहाकीभिमऊपजाऊहवपावतीकोलोग कोखानािखलातहएपातहऔरउनसखानामागतहयकहतहएिकउ हउनकीज़ रतह

यिवर तीकहानीहलिकनउसकपीछएकिफलोसौफ़ीहजोअजीवहऔरजोजीिवतहउसमफ़क याहजोजीिवतपराणीहिजसमजीवनहिजसमआ माहउसहमशाभखलगगीयहकहानीभखकीकहानीहिशवजीमहानतप वीहभगवानहई वरहतोउ ह नभखकऊपरिवजयपरा तकरलीहयािनिकउ हभखनहीलगतीयहायदवीकहरहीहlsquoआपमहानहोलिकनबाकीसबआपकजोगणहवोआपजसमहाननहीहउ ह नभखकऊपरकाबनहीिकयाहजोआपकभ तभखहउनकिलएआप याकरग याआपउनकोतपकरनकोकहगयािफरउ हखानादगrsquo

म यकालमहमबड़-बड़स यासीिमलऔरउ ह नकहालोग कोिकइ छाएकरनाछोड़दोऔरमि तऔरमो परा तकरलोऔरत नकहािकयहअ छािवचारहलिकनब च कोतोभखलगतीहऔरवरोतहआदिमय नसोचिलयाथािकविकसीधामजाएगऔरवहावरागीऔरस यासीबनजाएगपरशामकोउ हभीभखलगतीथीऔरत नकहािकजबतकआपखती-बाड़ीया यापारनहीकरोगघरनहीचलपायगाइसबातकोपावतीिशवकोबड़ीसादगीसबतातीह

अ नपणािशवकोसमझातीहिककलाशपवतपरशायदभखनिमललिकनकाशीमआमलोग कोभखज़ रलगतीहतोिजनकोभखलगतीहउनकीसवानहीकरगिशवतोिशवजीकलासपवतसकाशीआकरशकरभगवानबनगएशकरजोलोग कोवरदानदतहऔरखानादतहअ नपणािकचनकीदवीजोखानाबनातीहउनकपितिशवहिजनकोभखनहीलगतीवोखानािकसकिलएबनारहीहिशविभ ातनहजोभीखमागतहलिकनअगरउ हभखनहीलगतीतोवोभीख य मागतहवोअपनभ त किलएमागरहह

एकतरफसवोखानाभीदरहहऔरयभीबतारहहिकभखसबचोिजतनाखानालतरहोगउतनीभखभीबढ़तीरहगीयहलालचकोज मदताहइसम

लालचऔरसतोषकबीचमतालमलकीबातभीहिशवसतोषिकबातकरतहऔरशि तखानऔरदसरीज़ रत कीहमलालचऔरवरा यकबीचकासतलनपानाह

अिधकपरिस हदवीमह याकीकहानीदि णभारतमवहाधािमकउ सवमइसपरनाटकहोतहदवीकइस व पकबारमकछबताइए

दवीमहा मयादगाकीबहतहीपरिस कहानीहदगािजनकीपजाबगालमहोतीहदशहरकसमयदगािजनकीपजागजरातमहोतीहजबगरबानाचहोताहउनकिलएनाथमजगराताहोताहबसतकाउ सवहोताहबसतनवरातराहोताहशरदनवरातराहोताहयहकहानीबहतदरसआईहहमारीकहािनय मअगरआपदखतोिव णपराणलगभग1500सालपहलऔरइसकबाददवीमहा मयाकीकहानीआतीहलिकनयदवीबहतहीशि तशालीहशायदलोककथाओमसिनकलीहईह

कहानीयहिकअसरराजार भाऔरराजकमारीमिहशीकीशादीहईऔरउनकएकपतरहआमहीष-असरजोअपनीइ छासिकसीभीजानवरका पलसकताथामहीष-असरकोबहतसालकड़ीतप याकरनकबादयहबर ाकावरदानिमलताहिककोईदवताअसरजानवरया वयितरदवभीउसनहीमारपायगमहीषअ यिधकशि तपालताहऔरइ दर-लोककसारदवताओकोभीआसानीसहरादताहपरशानइ दरितरमितकीमददमागतहववरदानसिनकलनकाउपायढढ़लतहऔरएकऔरतकीरचनाकरतहिशवअपनाितरशलदतहइ दरअपनावजरअि नएकभालाऔरसयउसदसहज़ारसयोकीशि तदतहराजािहमावनउसशरवाहनक पमदतहऔरिव णदगाकानामइनसबसलसदगाज़बरद तलड़ाईकरतीहऔरमरनवालअसररा स औरहिथय कीस याबढ़तीहीजातीहजगकमदानमपरवशकरनवालाअितमअसरहमहीषलड़ाईऔरभीसगीनहोजातीहमहीषदगापरवारकरनकिलए पबदलतारहताहपरवोहर पकानाशकरदतीहऔरअतमिशवकितरशलसउसकावध

अगरआपदगाकीमितठीकसदखगतोआपपाएगिकवद हनकजसलालकपड़औरगहनपहनहएहलिकनहाथमहिथयारहवोएकभसकोमाररहीहयहएकबहतहीवॉयलटइमजिहसकद यहकॉ स टयहिकजबभोगकिलएभखकिलएहमशाबिलचढ़तीहजसअगरआपजगलकोजलातहऔरखतबनानाचाहतहतोवहवॉयलसहोताहखतीकरतहोतोसारचह कोमारडालतहोसाप कोमारतहोयहवायलसिहसाहीहतोिजतनाभीबोलविजटिरयनयानॉन-विजटिरयनवायलसतोहोगाहीहोगाउससमझानकिलएदवीनयह पिलयाहगह थजीवनजहाखानापरोसाजारहाहजहाधन-धा यस पि हवहािहसाहोगीहीिकतनीिहसाहोगीवोआपकऊपरहआपकिववकऔरआ म ानकऊपरहयहपरकितकािनयमह

जोदवीहवहीदवीपावतीहऔरवहीदगामाहकस

वोबिसकलीइसान कीतरहहहमारभीिकतन पह गब च कसाथअलग पहमाता-िपताकसाथअलग पबॉसजबहमबनतहतोहमारा पबदलजाताहजबहमसवकहोतहतोहमारा पबदलजाताहतोदवी-दवताओकभी पबदलतरहतहइस टोरीकोइसान कऊपरबसिकयागयाहवकोईदसरीदिनयाकीबातनहीकररहहवहमारीिज़दगीकबारमबातकररहहकभीहमग साआजाताहतोहम दर पललतहकभीहमिशवकसमानशात पभीललतह

दवीभगवानसपहलआईथीयाबादम

यहबहतहीपोिलिटकलिववादा पदसवालहयहआ याि मकिवषयहजहापहलकौनआयाndashप षया तरीकभीभीआसरनहीकरपाएगसबइ वलयाबराबरहजोपहलआयाइसकामतलबनहीिकवोबड़ाहयाछोटाहशा तपर परामकहगिकदवीपहलआईथीव णवपर परामकहतहिकिव णपहलआएनचरलिह टोिरय ज़सपछोगतोवोकहगिकमन यकपहलभीपरकितथीऔरमन यकबादभीपरकितरहगीअगरहमपरकितकोिस पमदखतोदवीका व पहउसकापरकितएककनवसकजसीहिजसकऊपरपिटगबनतीहउसपिटगकीिकरयाकोहमनप षका पिदयाहपराण मशि तमाताभीहऔरबटीभीहमातापरकितहतोबटीस कितह

पकहइसिलटरलीनहीलनाचािहएजबलोगिलटरलीलतहतोउसममज़ानहीआताभावभीनहीआताअगरहमइसको पकक पसदखिकवोयासमझानाचाहतहतबमज़ाआताहबर ा डइतनािवशालहऔरयहासबकारोलहिजसमनरहमादाहिशवहऔरशि तह

11

गणशिह दपराणोमसबसपरिस चारहाथोवालहाथीकसरवालहमारगणशहइनकीलोकिपरयताकीवजह याह

गणशएकरह यमयभगवानहकोईयहनहीबतासकतिककबऔरकसवइतनलोकिपरयहोगएगणपितऔरगणशश दवद मिमलतहलिकनहमजानतनहीिकिजसगजाननकीहमबातकरतहहाथीकिसरवालदवताकीिजसकोहमपजतह याउ हीकावणनवद महजबहमकहतहगणपितइसकामतलबहlsquoलीडरrsquoगण काराजागण कालीडरगणजसगणततरिरपि लकगणकामतलबहगगसमहलोग कागटएकजनजाितकाराजावद कपहलिसधघाटीस यताथीऔरवहाहाथीकीमोहरिमलतीथीतोहाथीलोग कोपताथािज हहमगणशमानतहउनकीमितया1500सालपहलहीश हईहऔरवदतो4000सालपरानहतोयपौरािणककालमआतहवोभीलटपौरािणककालम

यहापरहमदखतहिकगणशबहतमह वपणहोजातहइतनमह वपणिक1000सालपहलआिदशकरअपनीिकताबिलखतहिकजसाशवव णवऔरशा तपर पराहोतीहवसहीगणप यपर पराहमतलबलोग कापराएकसमहकवलगणशकोहीपजताहऔरगणशकमा यमसवभगवानकानामलतह

उनकीलोकिपरयताकाएककारणहिकमहारा टरमजोमराठास परदायथासतरहवीशता दीऔरअटठारहवीसदीमिशवाजीमहाराजकबादजबप वाईआईउससमयगायकवाड़हो करndashजोमराठासरदारथइनकइ टदवतागणशथऔरवजहाभीगएगणशकीपजालकगएअबतककवलबरा ण कम तर मगणशथलिकनमराठासघकीवजहसचार तरफगणशकीकहानीउनकिचतरऔरउनकीमितयाबहतपरिस होनलगी

तोगणशकािसफ़नामआताहविदकसलकरपौरािणकिकताब तकपौरािणकसमयकआिखरीिह समउनकामह वबढ़जाताहख़ासकरपशवाओकीवजहसऔरआिख़रमतोबॉलीवडहही

कहतहिकगणशिशवऔरशि तकपतरहपरयभराितदरकीिजएिकवपावतीकपतरहयािशवकपतरह

गणशकोअयोिनजाबोलतहअयोिनजाकामतलबहिजनकागभसज मनहीहआहकहानीयहहिकशि तिशवकपासजातीहऔरकहतीहिकउ हएकब चाचािहएतोिशवकहतहिकमझब चकीइ छानहीहऔरमतोअन तह

मकभीनहीम गातोमझपतरनहीचािहएऔरिशववहासचलजातहशि ततबकहतीहिकिबनािशविबनानायकमएकब चकोपदाक गीिबनानायक-िवनायकवअपनशरीरपरह दीलगातीहऔरिफरसाफ़करतीहतोजोह दीकीउतरनजमाहोतीहउसएकितरतकरकवएकस दरगिड़याबनातीहउसकीवपराण-परित ठाकरतीहऔरिवनायककाज महोताहशि तिवनायककोकहतीहतममरीगफ़ाकीर ाकरोिशवजबवापसआतहतोवकहतहिकमझशि तसिमलनाहवअपनीप नीसिमलनाचाहतहऔरविवनायककोपहचानतनहीहवसोचतहिकयहब चाकौनहिवनायककहतहlsquoख़बरदारकोईअ दरनहीजासकताrsquoदोन कबीचमतभदहोजाताहलड़ाईहोजातीहऔरिशवअपनाितरशलिनकालकरउनकासरकाटदतह य िकवबहतशि तशालीहशि तजबवहाआतीहतोरोनलगतीहयहकहतहएिकआपनमरपतरकोमारिदयािशवउनसपछतहिकउनकायहपतरकहासआयातोशि तउ हकहतीहिकमझआपकीज़ रतनहीब चापदाकरनकिलएम वयकरसकतीहपरकितअपनीशि तिदखातीहिकमझदवताओकीआव यकतानहीहिज़दगीबनानकिलएवकरोिधतहोकरएकबहतउगर पललतीहउ हमनानकिलएिशवकहतहिकविवनायककपराणवािपसकरदगपर तउसकिलएउ हएकनयासरचािहएहोगावअपनगण सकहतहिकजोपहलापराणीउ रकीओरमहकरहएदखउसकासरलआऐउ हिमलताहएकहाथीिफरिशवउसकीपराणपरित ठाकरतहऔरिफरजीिवतकरदतहगणशजीकाशरीरउनकीमासआयाऔरजोसरहवोिपतासआयाहइसिलएविशवकभीबटहऔरशि तकभीयहकहानीबहतिदलच पह य िकइसकहानीमशवपर पराऔरशा तपर पराकािमलनहोताहयहागणशकीवजहसदोचीजहोरहीहजोउगरकालीहवोगौरीका पललतीहघरलबनजातीहऔरिशवजोस यासीहविपताबनजातहगह थबनजातहपिरवतनिह दधममबहतमह वपणधारणाहगणशइसतरहसगह थजीवनकदवताबनजातह

वद मगणपितकवललोग कलीडरहपराण मिशवउ हअपनभ त कलीडरकहतहिज हसबसपहलपजाजायगाजोिशवननामिदयाहऔरजोवदकगणपितहयहदोन श दहतोएकजसलिकनअथशायदअलगहपौरािणकगणपितिशवशि तकबटहऔरवद मिसफलीडरहलोग कलोगइनदोन कोएकमानतहपरहमयक़ीनसकछनहीकहसकत

गणशक पकबारमबातकरतहउनकासरहाथीकाहऔरचहावाहनहतोइसकापरतीकवाद याहऔरबाकीदवताओसवइतनअलगकसह

गणशकाकामहअलग-अलगिवचार कोजोड़नावएकतरफल मीसजड़हएहदौलतकसाथऔरदसरीतरफ ानऔर मरणशि तकसाथभीजड़हएहसर वतीकसाथगणशकीपि नयाऋदिधऔरिसदिधधनऔर ानसजड़ीहईहउनकिच हजोहवइनसबचीज कापरतीकहहाथीजोहवएकतरफधनकापरतीकहवहएकमहगाजानवरहवहशि तसजड़ाहआहलिकनहमयहभीकहतहिकहाथीकीया ा तबहततज़होतीहतोवहसर वतीकसाथभीजड़ाहआहउनकीजोत दहवोएकसाहकारसजड़ीहजोिदनभरबठकरअपनाधन

सभालतारहताहऔरबरा णसभीजड़ीह य िकवभीबठरहतह( ान)उनकहाथमअकशहोताहजोएकबड़औरशि तशालीजानवरजसहाथीकोध कादनऔरखीचनकिलएइ तमालहोताहदसरहाथमपरशक हाड़ीहोतीहजोपरतीकहसम याकोछोटाकरकउससलझानकीएकऔरहाथमउनकपासधागाहोताहजोस लषणकापरतीकहमतलबिवचार कोजोड़नकातोगणशतोड़तहऔरजोड़तभीहजोएकबदिधजीवीिस ातहयहबहतिदलच पहिकहमारदशमजहाइतनीखतीहोतीहवहाउनकावाहनहचहाजोिकिकसानकासबसबड़ाद मनहचहासम याओकापरतीकहिजसकोदबाकरगणशवशमरखतहउनकपटपरनागकावासहोताहजोिकचहकाशत हपर तदोनिशकारीऔरिशकारगणशकपाससखसरहतहस पचहकोनहीखाएगाऔरचहभीिकसानकगहकपीछनहीजाएगा

यसबिवचारगणशसजड़हिकसीिफ ममअगरबहतसारिवचारएकद यमहऔरबहतकछहोरहाहपरतीका मकतरहसndashद यकआगऔरपीछndashतोवहद यबहतपरभावशालीबनजाताहवसहीकलािवचार कोपरभािवतकरतीहसारदवी-दवताओमसबस यादापरतीक ससबिधतहगणशइसकीवजहसउनककई पहऔरभ तउ हकसभीिदखासकतहिशवयािव णकीतरहभीndashआजकलवस फ़ीलतभीिदखतहगणशकायहआकारहीनगणबहतमह वपणहयहीउ हइतनालोकिपरयबनाताहआजकलउनकीत दकोभीिस स-पकऐ ज़सबदलिदयागयाहजोसहीनहीह य िकत दधनकोआकिषतकरतीह

गणशिजनकोिव नहताऔरिव नकतादोनोकहतहजोकएकदसरकिब कलिवपरीतगणहयहकसाहआ

गणशकीपौरािणककालमपरिसदिधबढ़ीउससपहलशायदलोगहािथय सडरतथ य िकखतीमएकम तहाथीबहतहीख़तरनाकजानवरहोताहऔरइसवजहसआमआदमीकोजगलीहाथीसडरलगताहलिकनजोघरलहाथीहोताहवोबहत यारालगताहऔरवहकामकाहोताहवहराजाकापरतीकभीहय िकराजाहाथीपालतथइसिलएहाथीकसाथलोग काबहतदोहरािर ताहोताह य उससडरभीलगताहऔर यारभीआताहयहभावगणशकीमितकसाथभीजड़ाहगणशपहलऐसगरामदवताथिजनसलोग कोभयलगताथाउ हहािथय कोदररखनकिलएपजाजाताथाधीर-धीरजबविशवशि तल मीसर वतीकसाथजड़गयतोवसौभा यऔरलाभकदवताबनगएविव नहरताबनगएिज हसबअपनघरलानाचाहतहहमइसीिलएआजकलगणशकीपजाकरतहतािकहरजगहसमदिधहोसफलतािमलऔरधनपरा तहो

वभवपणलकाकराजाकबरकोगणशनिवनमरताकापाठपढ़ायाइसकहानीकाअथ याह

कहानीकअनसारलकाकराजाकबरअपनीधन-स पि कापरदशनकरनकिलएगणशकोउ चतमभोजनपरोसाकछही ण मगणशसाराभोजनसमा तकरगयऔरभोजनआयोिजतिकयागयापरगणशवोभीसमा तकरगयतथाऔर

भोजनकािनवदनिकयाराजाकबरअपनरसोईघरसभोजनमगवातगयगणशइतनभखथिकभोजनकसामनआतहीसमा तकरदतथकछहीसमयकप चातराजभवनकीरसोईख़ालीहोगईऔरआस-पासकनगर सऔरभोजनकापरबधिकयागयापरशीघरहीवहसाराभोजनभीख़ महोगयाअतःराजाकबरनगणशकसामनहाथजोड़औरकहािकउनकपासऔरअ ननहीहयहसनकरगणशबहतदखीहएउ हबहतभखलगीथीथक-हरराजाकबरिशवकपासगयउ ह निशवस मामागीऔरइसघोरसम याकासमाधानपछाम कराकिशवनकबरसकहािकयिदउ ह नस चीशर ासभोजनपरोसाहोतातोगणशकबकसत टहोगएहोतपर तराजाकबरनकवलअपनधनकिदखावकिलएभोजनकाआयोजनकरवायाथाऔरिजसपरकारराजाकबरकीधनकीभखनहीिमटतीउसीपरकारगणशकीखानकीभखभीनहीिमटतीपरयिदवो दयसगणशजीकोकछभीअपणकरगतोगणशकीभखतर तिमटजाऐगीराजाकबरकीरसोईघरमकवलकछचावलकदानबचहएथइ हपकाकरजबगणशकोपरोसातोएकही णमगणशकीभखिमटगईपरस नहोकरगणशनराजाकबरकसामनअपनाआभारपरकटिकयाऔरइसपरकारलकाकराजाकबरनएकअम यसबकसीखा

यहकहानीसमझनकिलएपहलयहदखनाचािहएिककबरऔरगणशदोनमोटहयहदोन य मितहजसलािफ़गब ाहोताहय मितपारपिरक पसधनसमदिधएवसतोषसस बि धतहसमदिधऔरसतोषअलग-अलगभावहसमदिधधनऔरसामगरीआरामसऔरसतोषसखऔरशाि तसजड़ाहआहएकहोतोज़ रीनहीिकदसराभीहोगाइसकहानीकायहीमतहिककवलभोगयाभौितकआरामससतोषनहीहोताजानवरऔरमन यमयहीफकहिकजानवरकाजबएकबारपटभरजाएवोसत टहोजाताहलिकनमन यकलकीभखकबारमसोचसकताहउसकअगलिदनकीदसज म कीभखकबारमसोचसकताहndashमन यकीभखकाकोईअतनहीहकहानीमगणशकीतरहमन यकोिजतनािमलगावोसबलताहीरहगालालचकरगागणशयहीबतानाचाहतहिकिशवकपासखानायापसानहीहपर तसति टकारह यहइसिलएिशवकानामहकामतकाजोभखऔरइ छािमटाताह

गणशकीपजाकोईभीकायश होनकपहलकरतहवोइतनपरिस औरमह वपणहमगरपरदशमभगवानिशवयाभगवानिव णका थानउनसऊपरहऐसा यो

िह दधमिकसीएक तरोतसनहीआताअलग-अलगरा तहऔरवोएकदसरसिमलभीरहहएकमितरमितकीसक पनाहndashबर ािव णऔरिशवएकमगणपतयपर पराचलतीहऔरएकगणपितकोशवऔरशा तजोड़तीहयहसचहिकगणशकानामहरपजामपहललतहपरपरीतरहसस यनहीहिशवपराणयािशवकथाओमदखतोकहतहिकिशवनगणशकोवरदानिदयाथािकहरपजासपहलत हारानामिलयाजाएगाशवपर पराकलोगयकरतहपरव णवपर पराकलोगयहनहीमानतवहमशािव वकसनाकानामलतहजोउनकगणकनताह

िनयमहरजगहअलग-अलगहोतहपर तआजकललोगसबचीज़ कोसम पकरनाचाहतहएककरनाचाहतहहमिविवधताअसिवधाजनकलगतीहहमहरसवालकाएकजवाबचािहएहरदवताकाएकिनि चत थानचािहएजोिकममिकननहीहसमयमबदलावआतारहताहगणशकीभिमकाक ाराऔरउसमहएबदलावसयहिदखताहिकहमारभारतीयसमाजमिकतनापिरवतनआयाहजसिकसाऊथई टएिशयामभीगणशकीमितहपर तवमगलमितनहीहोतीवहाकईबारयहदखनकोिमलगािकगणशकीमितकसाथमानवखोपिड़यारखीहईह य िकवततरकदवताहजो1000सालपहलभारतसवहागएथयहउनकाएकभयानक व पहिशवकाएकिचतरहिजसकानामगजानतकाहndashहाथीमारनवालागजासरजोउसकाचमड़ालकरनाचतहगजासरऔरगणपितमकोईस ब धहयहनहीमालमपर तऐसाममिकनहिकवहाकोईकहानीहोएकऔरिचतरहजहािशवगणशकोअपनीगोदमिलएबठहशायददोन कबीचकभीद मनीयालड़ाईरहीहोगीिकसीसमयमऔरधीर-धीरआपसमसहनशीलताआगईऔरनकारा मकस ब धसकारा मकबनगया

पराणकइितहासकोदखकरभारतकलोग कामनोिव ानसमझमआताहयहभीिदखताहिकिह दधमबाकीधमोसअलगह य िकवहऔरगािनकलीिश टहोरहाहनसिगक पसबदलरहाहमबईमअबगणपितकाएकनयाहीपहऐसा पजो100सालपहलनहीथाndashकहासआया

यहसब वयभहपर पराकाअगहमतलबभ त कीइ छासजागरतहईपर पराऔरजसभ त कीइ छाबदलीउनकअनभवबदलवसहीपर पराबदलीउनक पबदलनलगकहािनयाबदलनलगीिवचारभीबदलनलगइसिलएितरमितआजगणशिजतनीपरिस नहीह

12

अ तर-श तरकहतहहमअपनीिज दगीशाि तपवककाटनीचािहएअिहसाकमागपरचलनाचािहएपरजोदवीऔरदवताहहमशाय किलएतयाररहतहउनकहाथोमहमशाअ तररहतहतोइसपर परिवरोधका यामतलबह

जबदवीदवताओकीमितयाबनाईग हज़ार सालपहलतोश तर कामतलबअलगहोताथायिदआपआिदमानवकोदखगवोजगलमरहताथापड़-पौधऔरजानवर कबीचअ तरकिबनावोजीनहीसकताथा य िकअ तर कोवहिशकारऔरखानाएकितरतकरनकिलएइ तमालकरताथाऐसदखतोअ तरअसलमसाधनथिज़दारहनकिलयखरउससमयकछथानहीकवलउसकहाथमअि नथीइनकिबनाहमजीनहीसकतहमखतबनानाहतोहमअ तरचािहएहलचलानाभीएकअ तरइ तमालकरनाहअगरआपकोएकखतबनानाहतोपड़ कोकाटनापड़गाउसकिलएभीअ तरतोचािहएअगरआपखानापकारहहतोअगरआपदखहमारखानाबनानकाजोतरीकाहउससभीअ तर काउपयोगहोताहकाटत-पीटतहयापीसतहयसबकायिहसकहोतहउपकरणतोिजदगीमज़ रीहोतहइनकिबनाहमजीनहीसकत

हमधीर-धीरआिदमस यतासकिष-परधानस यताकीओरबढ़हमनखतीकीघरबनाएधानऔरपसाइकटठािकयाऔरअपनखानकीबोरीकोबचानकिलएअ नागारबनायऔरिकलबनायऔरअपनकोबचानकिलएश तररखनश िकयाअ तरऔरश तरहमारीस यताकिलएज़ रीहइसिलएदवीदवताओकपासभीकोईनाकोईअ तरहोतहिशवकाितरशलहनमानकीगदाऔरिव णककईअ तर

ितरशलकहासआयाइसिकसनबनायाऔरयहिशवकाअिभ नअगकसबनगया

यहएकिम टरीहरह यह य िकितरशलकोिकसीनबनायानहीिशवअन तकालसहव वयभहऔरितरशलकसाथपदाहएndashवहहमशासहतोयहएकपकह य िकिशवकसाथजोतीनचीजजड़ीहndashउनकीतीनआखउनकबलक

तीनप औरभभतकीमाथपरतीनरखाएndashतोउनकअ तरमभीतीन लडवालाशलहितरशलकहतहिकशायदयहसारीचीजितरलोकदशातीहndashवगलोकभलोकपाताललोकभगवदगीतामयहतीनगण ससबिधतहndashरजसगणतमसगणऔरस वगण

पौरािणककथाओमकवलिशवनिसफ़एकबारअपनाितरशलइ तमालिकयाहअधक-असरकोमारनकिलएजोर त-बीजजसाअसरथाउसकर तकहरबदकिगरतहीएकऔरअधककाज महोताथािशवनउसअपनितरशलसभदरखाथाजबतकउसकासाराखननहीिनकलगयाअधकनिशवकीआराधनाकीऔरएकऐसाऋिषबनायािजसकशरीरमएकभीबदखननहीझाउसकासाराग दाख़निनकलगयािशवकितरशलकस पकमआनकबादवहिशवभ तबनगया

लिकनिदलच पबातयहहिकिशवऔर यादातरदवीदवताओकासबधधनषकसाथहइसआपिलटरलीभीलसकतहोिकधनषऔरबाणथयाउसमटाफ़र पककीतरहसधनिव ाकािर तायोगशा तरसहिजसममानिसकएवशारीिरकअनशासनकीआव यकताहोतीहधनषमपर यचाचढ़तीहndashजसारामनरामायणमकहाहndashअगरि टरग यादाटाइटहोगीतोवहटटजाएगीऔरअगरढीलीहोगीतोउसकाकोईफ़ायदानहीहतोवसहीहमारामनहोनाचािहए यादाटाइटनही यादालज़भीनहीतोअगरबल डमाइडसतिलतिदमाग़होगातभीआपबाणचढ़ासकतहोऔरउसखचकरिनशानाभीलगासकतहोतोवहिस बलऑफफोकसबनताहयह यानकायाधारणाकापरतीकबनजाताहयहाधनषकमा यमसयोगकिनयमसमझाएजारहहशायदइसिलएधनषबहतपरिस ह

िशवकाएकनामहlsquoिपनाकीrsquoिपनाकउनकधनषकानामह य िकिशवहतोसबकछबहतबड़ाहndashउनकधनषकाजोशा टहवहम पवतऔरजोि टरगहवोशषनागनाग कराजाहवोशा टबर ा डकीधरीकापरतीकहऔरसापकाि टरगसमयससबिधतह य िकवहहमशाआगबढ़तारहताहndashभतसवतमानमऔरभिव यमndashऔरअपनी वचासमयकसाथबदलतारहताहइसिलएिशवकहाथ मदोन समयऔरबर ा ड( पस)ह

तीनअसरहिव नमालीताराकाक औरवीरयवनएकसगउ हतरीपरा-असरबलातहवएकहीतीरसमारजासकतहअगरवएककपीछएकखड़ह िशवितरपरा-असरकोअपनजादईधनषिपनाकसमारदतहऔरअसर कतीनलोकसमा तकरदतहउनकातीर वयिव णहउनकारथभलोकहऔरउसकपिहयसरजऔरचादचारवदघोड़हऔरबर ासारथीहपरअसर कोमारनकबादउ हइतनादखहोताहिकवमाथपउनकीराखतीनरखाओमलगातहयहएकज़बरद तकहानीहएकजादईरथऔरधनषकीपरयहाितरशलनहीह

िव णिशवकतीरबनतहइसकहानीमपरउनकपासबहतसअ तरहतोपर नहिकउनकइतनसारअ तर योह

जसहमकहतहिकबर ािकरयटरहरचयतािशविड टरॉयरहन टकरनवालऔरिव णिपरसरवरहपालनवाला

जोपालनकरतहजोसर ाकरतहजोसोसाइटीकोमनजकरतहवहहिव णउनकपासइसिलए यादाअ तरहऔरइनसबअ तर कनामहndashजस

सदशनचकरयहबहतपरिस हवहउनकीउगलीमतज़ीसघमताहवारकरताहऔरवािपसआजाताहउनकहाथमगदाहकौमोदकीएकतलवारहिजसकानामहन दकऔरएकधनषहिजसकानामहसारगएकिव णकानामहसारगपानीजोहाथमसारगधनषपकड़ताहजसिव णकअलग-अलगअवतारहवसअलग-अलगअ तरह गजसपरशरामकहाथमक हाड़ीहोतीहिजसकोपरशकहतहरामकजान-मानधनष-बाणहइसिलएउनकानामएक-बाणीभीहइसकामतलबहिकवोिजनकपासएकबाणहफोकसहक णकसाथहमदखतहिकउनकपाससदशनचकरहलिकनबािकसारअ तरभीहक णकोपणावतारकहतह य िकविव णकपरअवतारहकि ककअवतारमनदकतलवारहोतीह

हरदवीऔरदवताकाअपनहिथयारकसाथएकखासिर ताहोताहइदरकवजरकबारमबताय

कहानीयहिकएकवतानामकाअसरथािजसनइ दरकािसहासनछीनिलयावताकोवरदानथािकवोिकसीलकड़ीयाधातकबनअ तरसपरािजतनहीहोगाइ दरिव णकपासजातहजोउ हएकतप वीदधीचीऋिषकपासलजातहऋिषबहतसमयसतप याकररहहोतहऔरउनमएकशि तहोतीहिव णककहनपरवअपनशरीरका यागकरदतहऔरवजरउनकीहडिडय सबनताहजोिकसीभीअ तरसअिधकशि तशालीहऔरजोअ तमवताकानाशकरगा

शायदयउसकालकीकहानीहजबहडिडय सऔरप थर सअ तरबनातथशायदयकहानीआयवदकबारमह य िकआयवदमयहिकऐसऋिषथजोतप याकरतथऔरउनकपासअपनीिस ीहोतीथीउसकीवजहसउनकशरीरख़ासहोतथndashउनकीमासपिशयाऔरहडिडयाबहतशि तशालीहोतीथीउनकीहडिडयाइतनीताकतवरथीिकवोलोहसभी यादाशि तशालीथी

गयाशहरिबहारमगयाndashअसरकनामपहिजसनतप याकरकअपनाशरीरइतनाशि तशालीबनािलयाथािकिभ न-िभ नपरकारकअ तरउसकीहडिडयऔरमासपिशय सबनजोिफरदवीदवताअपनसाथलगएयकहािनयाएकतरहसयोगआयवदतपऔरअ तरकोआपसमजोड़तीह

यहकहानीवरा यभावऔरआ म-बिलदानकोभीदशातीहदवतादधीचीकीहडिडयामागतहऔरवददतहतोऋिषय कोइतनामोहहीनहोनाचािहएिकवअपनीहडिडयाभीदसकइसतरहवजरइदरकोदानमिदयागयाथा

याइनवजरोकाकोईम यफ चिरगयिनटकोईकारखानाथाइ हकौनबनाताथा

िव वकमािश पकार कदवतासारअ तर-श तरबनातथएककहानीहिकउ ह नसरजकाएकअशिनकालकरसदशनचकरबनायाथाअलग-अलगपराणमअ तर-श तर क तरोतअलगहोतहमहाभारतमजबखाडवपर थकोजलाकरराखकरदतहतोअि नदवइतनखशहोजातहिकवसबपाडव कोउनकसारअ तरददतहएकऔरकहानीमअजनिशवसपराथनाकरतहिकवउ ह

पशप तरदद

धनष-बाणदवीऔरदवताओकबीचइतनपरिस योह

उसज़मानमशायदयएकबड़ाइनव शनआिव कारथाप थरयाभालतलवारसआपदसयाबीसफटहीपहचसकतथपरधनष-बाणसआपकीपहचबढ़जातीहलोग कोलगािकशायददवीऔरदवताइसकपीछथइसअ तरकाअसरबहतरहाहोगाजसहमारज़मानममोबाइलफ़ोनपरयहएक पकथाजसकामदवकाधनषबहतफमसथाकामदवकधनषग नसबनाथाऔरउसकीतारिततिलय औरमधमि खय सबनीथीबाणउसकफल सबनथवोभीय करतथऔरहमनउनकोभीवायलटउगर पिदयाहिशवरामिव णऔरदवीndashसबकपासधनष-बाणह

भगवानबर ानबर ा तरबनायाथाइसहमपौरािणकभारतका यि लयरवपनपरमाणअ तरकहतह यायसचमइतनाशि तशालीथा

ऐ चलीहमपतानहीहपराणतोहज़ार सालपहलिलखगएऔरइनकहािनयमकहतहिकदवीदवताअ तर मशि तफकसकतथमतर कमा यमसमतरकोबहतशि तशालीऔरमह वपणसमझाजाताथाजसरामनअि नवायजलसबकीशि तयाअपनश तर मडालदीथीरावणकसगय मउ ह नअलग-अलगपरकारकअ तर कापरयोगिकयाहकहतहिकदव कीशि तयाभीअ तर मडालीजासकतीथीजसबर ा तरनरायणा तरव णवा तरशवा तरप पा तरऔरबहतसइनकबारमिव तारसिलखागयाहख़ासकरमहाभारतम

महाभारतमएकऐिपसोडहजबय ख़ महोजाताहतोअ व थामाबचाहोताहअ व थामादरोणाचायकाबटाहऔरकौरव कीतरफसवहीएकयो ाबचाहवोबर ा तरकाइ तमालकरकउ राअिभम यकीप नीकगभमजोब चाहउसमारनाचाहताहउसरोकनकिलएअजनभीबर ा तरछोड़तहअबतककवलएकहीबर ा तरकाएकबारमइ तमालहोताआयाथादोबर ा तरछोड़नसदिनयाकािवनाशहोसकताथापहाड़िपघलसकतथवालामखीफटसकतथndashधरतीख़ महोजाती यासकहतहिकतमअपनअ तरकोवापसललोवापसलनकीशि तयो ाओमहोतीथीअजनबर ा तरवापसबलालतहलिकनअ व थामानहीकरसकततोक णउसकोरोकतहऔरअ व थामाकोशरापदतहिकवोकभीनहीमरगऔरउनकसारघावकभीनहीभरगअ व थामाकोअ तरिज़ मदारीसनहीइ तमालकरनकिलयशरापिदयागयायहापरसदशयहहयहनहीिकपरमाणहिथयारथबि कयिकहमिज़ मदारथयानही

13

पिवतरजानवरमिदरोमहमदवीदवताओकमितयोकसगजानवरोऔरिचिड़योकीमितयादखतह यायसारजानवरउनकवाहनह

इसककईकारणहपरानज़मानमअलग-अलगलोगअलग-अलगचीज़ कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथयापशओकीपजाकरतथपि य कीपजाकरतथकोईपानीकीपजाकरताथाधीर-धीरजसधमऔरस परदायकािवकासहोनलगामिदरऔरगावबननलगसभीपशप ीदवपड़पौध-सबमिदर मआनलगएक-एकदवताकसाथएकपशयाएकप ीकोजोड़ागयाहकहािनय महमइनकोवाहनकहतह य िकइनपरयातराकीजातीह

यासबदवीदवताओकवाहनहोतह

हाहरदवीदवताकावाहनहोताह य िकवटरवलकरनापसदकरतहपरचलनानहीकर णकाप ीहग डव णकपासमगरम छहइ दरकाऐरावतहाथीहदगाकाबाघहईशानकासफ़दबलहआिद

िशवकीगदनपहमशानागिदखातह यानागउनकावाहनह

नहीनागउनकावाहननहीहवहएकिच हहजोउनकसाथजड़ाहआहजसकईदवीदवताओकसगहउनकावाहननदीबलहिशवकमिदरकसामनआपहमशाबलदखगकछआभीदखगलिकनकछआउनकावाहननहीहवन दीकऊपरबठककाशीसकलाशपवतयाकहीऔरभीजातहउ हवषभनाथकहतहवषभकामतलबहबलतोबलकऊपरनाथबठहएह

अगरआपदखतोवाहनकवलवाहननहीहातावहदवीदवताकीपरकितकासचकभीहोताहजसिशवबहतहीइिडपड टभगवानहवोतप वीहवरागीहवोअपनीदिनयामरहतहआपउनकोपरीतरहसगह थनहीकरसकतवसहीबलकोपरीतरहपालतनहीकरसकतउसकिलएउसकोनपसकबनानापड़ताहउसकबादउसकोबलगाड़ीयाहलकिलएइ तमालकरसकतहपरगायकसगनहीजोड़सकतउसकिलएजगलीबलचािहएतोजगलीबलिशवसजड़ाहोताह

िशवकावाहनकछआनहीहतोकछआिकसकावाहनह

नदीकसामनहमशाकछआरखाजाताहऔरवहायहयोगकािच हहजसकछआअपनचार परअदरकरलताहवसहीयोगीअपनइिदरय कऊपरकाब

रखताहकछआवाहनहदवीयमनानदीकाऔरगगाकावाहनमकरहोताहndashआधामछलीऔरआधाहाथी

बर ाकावाहन याह

हसहोताहकलडर मराजहसिदखताहहसअलगहोताहहसहमारिमथक मबहतमह वपणिच हहोताहहसऊपरसहमशाशातिदखताहलिकनअगरआपपानीकीनीचउसकोदखगतोउसकपरलगातारचलतरहतहतोअसलमवोबहतमहनतकररहाहलिकनवोलगताशातहवहपानीकीएकबदअपनपखपरिगरननहीदतावसहीजोतप वीहोताहउनकामनिवचिलतहोताहलिकनहमिदखतशातहउनकोअपनीओरकछनहीखीचतासफलतादभा यसखदखसबमवोशातरहतहहमशाकामकरतरहतहइसिलएहसकोहमशाऋिषय कसाथजोड़ाजाताहशायदइसिलएबर ाकसाथभीजड़हएहहालािककहािनय मवहसजसनहीहोतबहतहीपरशानरहतहतोशायदबािकभगवाननकहािकआपहसरिखएतािकआपकछसीखसको

िव णकावाहनग ड़हलिकनवोजबआरामकररहहोतहतोहमशाशषनागकऊपरलटहएिदखाईदगग ड़कोचीलसमझाजाताहपरवो यादातरबाज़होताह4000सालपहलविदककालमजबकाफ़ीजिटलय होतथउससमयकहािनया यादानहीथीपररीित-िरवाज़ यादाहोतथएकअन ठानहोताथािजसकानामहअि न-चयनndashउसममडपहोताथाएकप ीकआकारकायहअि नक वगजाकरअमतलानकिलएहोताथायहअन ठानहमविदककालसिमलताहऔरधीर-धीरपराण मभीयहकहानीआजातीह

एककहानीहिजसमक यपमिनकीदोपि नयाथीएककद औरएकिवनताकद सनाग काज महआऔरिविनतासग ड़काज महआयदोबहनहमशालड़तीरहतीथीएकबारउ ह नएकशतलगाईउ चाशरवनामकएकघोड़परजोसफदरगकाथाकद नकहावहपरासफ़दनहीहऔरउसकीपछकालीहिवनतानकहावहपरासफ़दहउ ह नशतरखीिकजोभीहारगावोदसरकीदासीबनजाएगीकद अपनकालनागब च सकहतीहिकतमउसकपछपलटकजाओदरसलगगािकएकसफदरगकघोड़कीकालीपछहवोछलसजीतजातीहइसकीवजहसिवनताकद कीदासीबनजातीहउसबहतबरालगताहऔरवोइसबधनसमि तचाहतीहतोकद कहतीहिकअगरतममरब च किलएअमतलकआओगीतोमत हम तकरदगीिवनताअपनबटग ड़सकहतीहिकवोअमतलकरआएग ड़ वगजातहइदरकसाथयकरतहऔरअमतलकआतहनाग किलएवोजानतथिकअगरनाग कोअमतिमलगयातोबहतताकतवरहोजाएगतोवोनाग कोकहतहिकवनहाकआएlsquoमअमतलकरआयाह उसकबादमआपकिलएपरोसताहrsquoनागनहानजातहतबवोइ दरकोअमतवािपसलौटादतहजबनागअमतकबारमपछतहतोवोकहतहिकइदरउसवािपसलगएउ ह नउनसपछािकतमनरोका य नहीउ ह नजवाबिदयािकतमनबतायानहीमझरोकनकिलएमनकहाथािकमअमतलकआऊगातोमलआयातोअबआपकोहमछोड़नापड़गातबउनकी

माताकोमि तिमलतीह

िव णयदखरहहोतहऔरकहतहिकतमअमतकोधरतीपरलाएअपनीच चपररखइतनपरशानीझलकरलिकनतमनएकबारभीउसनहीचखाग ड़नकहािकमझउसकीइ छानहीथीमझतोकवलअपनीमाकोमि तिदलानीथीमनवोकरिदयािव णनकहाlsquoत हारमबहतशि तहतममोहमायाकजालमनहीफसततममहानतप वीहो यातममरसाथरहोगrsquoग ड़कहतहिकएकशतहमवाहनबनगाndashमआपकनीचरहगालिकनआपकोमझऊपरभीरखनापड़गािव णसोचतहिकमयहकसक िफरअपनरथपरएक वजलगातहिजसपरग ड़कािच हहोताह

सर वतीकावाहनhellip

वोभीहसहबर ाऔरसर वतीदोन हसपहोतहअगरआपिमिनएचरलघपिटग यानसदखगतोकभी-कभीवबगलपरभीबठतीहबगलाएकागरताकीिनशानीहअलग-अलगपरािणय सअलग-अलगधारणाएिनकलतीह

व णोदवीकावाहनशरहपरदगामाकाकौनसाहndashशरयाबाघ

बगालमहमदगाकावाहनशरिदखाईदताहपजाबकीतरफउ हशरावालीकहतहपरउनदोन दिवय कोएकहीमानाजाताहभारतमशरऔरटाइगरकबीचमबहतक यजनहअिफ़रकाकशरबहतबड़होतहगीरजगलमशरइतनशानदारनहीहोतबड़ीिब लीजसहोतहऐिशयिटकलायनइतनाताकतवरनहीहोताथालिकनपरीदिनयामशररॉय टीकापरतीकहचायनामलायननहीहलिकनउनकयहाभीराजाकापरतीकहिसगापरकामतलबहिसहकाशहरलकाकझडपरलायनकापरतीकहदगाराजाओकीदवीहराजाकीग ीकोहमिसहकाआसनndashिसहासनइसिलएकहतह

दसरीओरबाघपरभारतमआदरणीयहस कतमउस यागरहकहतहवोअपनब च कीबहतदखभालकरताहइनबड़ीिबि लय कोअपनब च कायानरखतहएदखनाबहतसदरद यहोताहतभीदवीकोहमशािब लीकपिरवारकसाथजोड़ाजाताहशरयाबाघरा यपरिनभरकरताह

आपनिब लीकबारमबताया याक भीिकसीकसाथजड़हएह

िशवकदो पहोतहएकशात पहोताहएकउगरग सल पहोताहशातपनदीबलकसाथजड़ाहआहऔरउगर पभरवक कसाथजड़ाहआह

भरवहमशाक कसाथिदखाईदतहमिदर ममहाकाल वरकीमितकसाथभ कताहआक ाहोताह

ल मीकीछिवकसाथउ लकीफोटोदखीह यावोउनकवाहनह

उ लकसगल मीबगालउड़ीसाऔरदसरपरबीरा य मिदखाईदतीहपरयहसाफ़नहीहकछलोग कामाननाहिकउ लअल मीकािच हहअल मील मीकीबहनहजोिहसाऔरलड़ाईसजड़ीहईहदसराहिकउ लचहपकड़ताहचहकीवजहसधन-धा यन टहोताहइसिलएउ लकोरखागयाह

य िकल मीधनकीदवीहपरवहउनकावाहननहीह यादातरलोगल मीकोगजवािहनीकहतहजोगजहाथीकऊपरबठीहईहयादोसफ़दहाथीकसगजोउनकादधसअिभषककररहहोतहऔरउनकीसडउठीहोतीहतोउनकावाहनहाथीहोसकताहकछलोगकहतहिकजबवउ लपरआतीहतोअशभहोताहऔरहाथीपशभहोताह

हािथय कोकिवबादल क पककीतरहइ तमालकरतहऔरगजवाहनिवशषमह वरखताह य िकराजाओकावाहनहोताथाइदरभी वयहाथीऐरावतपरयातराकरतहउसकछदातहोतहऔरसातसडहोतीहइ यािदसयकारथहिजसमसाथघोड़होतहचदरकारथिहरण सखचाजाताहndashस ताकलॉज़कीतरहकामबहतमज़दारहवतोतपरबठतहऔरउनकीप नीमनापरतोता-मनाहमारीकहािनय मफमसहयदोन काम-शा तरकदवी-दवताह

कहाजाताहिकदवीदवताकपशप ीजोहोतहवोअसरहोतह यायहसचह

कछकहािनय मऐसाकहागयाहजसिकतिमलनाडकीतरफम गनकीकहानीफमसहम गनकाितकयकाएक पहndashजोिशवकबटहकहतहिकउ ह नताड़का-असरकोमारनकबादउनकछोटभाईसरपदमनपरहमलािकयाथामरतसमयउसनम गनसमाफ़ीमागीम गननउनकोमाफ़ीददीऔरकहािकतममोरका पललोतममरवाहनबनोगइसकहानीममोरएकअसरह

कछकहािनय मिदखातहिककाितकयशरपरबठह य िकवोमगलरािशकसाथजड़हऔरमगलहमशाय कसाथजड़ाहोताहकाितकयभीकमाडरथइसिलएउनकसाथकभी-कभीशरभीहोताहऔरशरभीअसरमानाजाताहिजसकोकाितकयनहरायाथा

गणशकाचहाभीअसरमानाजाताहिजसगणशनपकड़रखाहतािकवोधानकोनाखाएऔरिकसान कोतकलीफ़नाहोऔरकहािनय मखासकरमहारा टरमगणशकोमोरकसाथजोड़ाजाताहइसिलएlsquoगणपतीब पामोरयाrsquoकहतहयामोर वरभीकहतहिजसकामतलबमोरकभगवानहमोरभारतमबहतपरिस हय िकबहतसदरहोताहसारदवीदवताउसकसाथजड़नाचाहतहकलाकितयमसर वतीकसाथभीनज़रआताहगौरीपजामगौरीकोमोरपखिदयाजाताहक णभीअपनमकटममोरकापखलगातहउनकोमोरमानागयाहरासलीलामगोिपयामोरनीहोतीहमोरप ष वकापरतीकहइसिलएइतनाजानाजाताह

क णकसाथगायकीछिविदखतीहवोउनकावाहननहीह

नहीवाहनहमशानरहोगामादाकभीनहीहोगीबिलकाजानवरभीकभीमादानहीहोताशरभीटाइगरसनहीहोताभसायमराजकसाथजड़ाहआहक णकसाथनहीभसाम यकीतरहबहतहीिज़ ीऔरस तजानवरहोताहसीधीलाइनमचलताहयमराजभीभसकीतरहसीधीलाइनमआपकीतरफआरहहिजससमयसआपकाज महोताहएकिदनवआपतकज़ रपहचजायग

रामकावाहनकौनसाह

िव णकवाहनग ड़हपरजबवअवतारलतहतबउनकाकोईवाहननहीहोताक णकाभीवाहननहीहलिकनउनकीकहािनय मकभी-कभीवग ड़कसाथिदखाईदतहकहतहक णिव णहीहजबइदरक णकीमददमागतहतोग ड़उनकावाहनबनताह

मज़दारबातयहहिकिजसग ड़परक णबठतहवोतोतकीतरहहराहोताहजोकामदवकावाहनहक णरोमिटकभगवानहइसिलएयसबधह

हनमानरामकवाहननहीह

हनमानउनकभ तहउनकिमतरहउनकभाईहलिकनउनकवाहननहीहवाहनऔरदवताकासबधअलगहोताहलिकनरामायणमजबरामरावणकसाथयकरतहतोकभीइदरकरथपरकभीहनमानककधपरहोतहऔरल मणअगदककधपरहोतहकईिचतर मरामऔरल मणदोन उनकक ध पबठहएहऔरवउड़रहहलिकनहमहनमानकोवाहननहीमानगवो वयभगवानका पिशवका व पमानजातह

यािकसीदवीदवताकाअजीबवाहनह

हकबरकाजोधनकदवताहऔरय कराजाहउनकानरवाहनहndashनरमतलबइसानवाहनकीतरहहवोइसान परटरवलकरतहबाकीसबदवतापशओपरचलतहयहमज़दारबातह

दसरीहचामडािजनकाबहतहीभयानक पहउनकपरशरीरपहमशािब छहोतहऔरउ हपरतवािहनीकहतहवभत परयातराकरतीहरातमवोबहतडरावना पह

14

गगालोगगगामनहातहअपनपापधोनकिलएगगाकोइतनामह व योिदयाजाताह

िहदओमयहमाननाहिकगगापहल वगमबहतीथी वगमहमपताहिकअमतहोताहतोगगाअपनसाथअमतलकआईहअमतअबभ-लोकमहगगाक पमतोयहएकधारणाहिकअगरउसमनहाओगतोआपकपापधलजाएगयाआपकोमो िकपराि तहोगीऔरएकधारणहिकजबतकआपमतक कीअि थय कोगगानदीमनहीबहाओगतबतकववरतनीनदीक ारिपतलोकमपनज मकिलएनहीजापायगवरतनीभलोकजहाजीिवतरहतहकोिपत-लोकजहामतरहतहजोड़तीहइसिलएमतभलोकमभत कीतरहअटकरहगऔरदखपायगऔरउ हनापनज मनसीबहोताहनमो

यागगाकावणनवदोमह

वद मदोनिदय कावणनहndashसर वतीऔरजहावीसर वतीका यादानामआताहतोशायदवह यादामह वपणथीकछइितहासकार कामाननाहिकवदमिजसकानामिलखाहवहहसर वतीस यताभारतकउ र-पि चममजहासधीर-धीरलोगगगाकीतरफउ रमआएऔरयहापौरािणकिह दधमकीश आतहईयहवद सपराण तककासफ़रिदखाताह

गगािदखतीकसीह

गगाकोपौरािणककालमबहतमह विमलाआपउनकीमितहरमिदरक ारापरऔरशहरकफाटक परदखोगउ हएकबहदसदर तरीकीतरहिदखायागयाहकामकऔरपरजनन मपानीकाघड़ाउठायएकहाथमउ हमकररािशकिच हमभीिदखायागयाहमकरएकसमदरीजीवमछलीकीपछवालाऔरहाथीकसरवालाउनकावाहनहतकवादीकहतहिकयहजीवशायदगगामपाईजानवालीडॉलिफ़नहजोअबल तहोजानकख़तरमहलोग कबीचममकरऔरमगरकोलकरभराितहतोकछलोककितय मगगाकोमगरपरबठिदखायाजाताह

िशवऔरगगाकािदलच पिर ताहिशवकोगगाधरभीकहतहऔरकहतहिकगगाउनकीजटाओसबहतीह यागगािशवकीनदीह

यहएकिववादा पदबातहशवमानतहिकगगाउनकीनदीहऔरव णवय

मानतहिकवोउनकीह य िकउ हिव णपदीजोिव णकचरण सिनकलीहोभीकहतहएककहानीहिजसमिव णअपनवामनअवतारमबलीअसर कराजाकपासजातहऔरएकवरदानमागतहिकवएकबारमतीनकदम मिजतनीधरतीनापपायगवोज़मीनउनकीहोजायगीवरदानिमलतहीवामनमहाकायहोजाताहवहएककदममभ-लोकऔरअगलम वग-लोकनापलताहतबउसकापरआकाशमआकाशगगापरपड़जाताहऔरगगाधरतीपरउसकपरकसगआजातीहइसीकहानीकोएकऔरतरहसकहतहजबिव णअपनपरकोआसमानमउठातहतोबर ाभाविवभोरहोजातहवअपनकम डलसिव णकचरण मपानीडालतहजोगगाबनकरबहतीहिशवगगाधरह य िकगगाउनकसरसऔरजटाओसबहतीहऔरगगािव णपदीह य िकविव णकचरण सिनकलतीहअलग-अलगपर पराओमयअलग-अलगकहािनयाहम यकालमजोराजनीितखलीगईउसकअशयहािदखतह

एकऔरबहतिदलच पकहानीहगगाकबारमिशवगानकिलएमानजातहहालािकववरागीहऔरमहकमहीखोलतहएकबारिशवगातहऔरवइतनामधरगातहिकिव णिपघलकरपानीमबदलजातहबर ाइसपानीकोअपनकम डलमडाललतहजोगगाह

मनयहभीसनाहकहािनयोमिकगगाकपितिशवह यायहसचह

कछकहािनय मकहतहिकिशवकीदोपि नयाहएकहगौरीमतलबपावतीजोिकपवतकीबटीहऔरदसरीगगाजोभीपवतकीबटीहतोगगाऔरगौरीदोपि नयाहऔरऐसाकहतहिकगगाऔरगौरीमहमशालड़ाईरहतीह य िकएकिशवकसरपरबठतीहऔरएकगोदमएककहानीहिजसमपावतीकोबहतग साआताहवकहतीहिकndashतममझस यारनहीकरततमनगगाकोसरपरचढ़ारखाहमझअलगरखहोतोिशवनउ हइतनाकसकरआिलगनकरतहिकवदोशरीरसएकशरीरहोजातहऔरअधनारी वरआधाप षआधानारीबनजातहऐसीकईरोमिटककहािनयाहिशवगगाऔरपावतीकी

आपनकहागगाकोजाहवीभीकहतहयहनामकहासआया

जबगगाभलोकआरहीथीजोबहतम तीमथीबहतशोरकररहीथीऋिषजहानकोबहतग साआयाइतनाग सािकउ ह नपरीनदीकोपीिलयाकछलोगकहतहिकजहानिशवकाही पथिफरगगानमाफ़ीमागीइतनाशोरकरनकिलएतोउ ह नअपनकानसगगाकोिनकालाकानसजहानकीपतरीजा वीगगाकायहदसरानामह

गगाकीएकसहायकनदीहभगीरथीआपनकभीसनाहोगाndashlsquoभगीरथपरयासrsquoयाlsquoभगीरथपरय नrsquoमतलबबहतकिठनकामकरनाभगीरथएकसयवशीराजाथऔरउनकजोपवजथउनकोएकशरापलगाथाकिपलमिनका य िकउ ह नउनकीतप याभगकीथीकिपलमिननउ हजलाकराखकरिदयाथाउनकभा यसदखीहोभगीरथसोचनलगिक याकोईतरीक़ाहिजससवदोबाराजीसकउनकापनज महोऔरमो िमलइ यािदकिपलामिननउ हकहािकव

दोबाराज मलसकतहअगरउनकीराखगगामडालदीजाएइसकिलएगगाकोधरतीपरआनाहोगाभगीरथनतप याकीऔरगगासिनवदनिकयािकवनीचआएआिख़रकारगगामानग परउ ह नकहािकउनकिगरनकवगसधरतीकानाशहोजायगाभगीरथनिफरिशवसपराथनाकीिकवउ हअपनसरसपकड़िशवनअपनीजटाओमगगाकावगस हालाभगीरथनिफरअपनपवज कीराखनदीमडालीऔरउ ह नदोबाराज मिलयापवज मकािस ातदोबारामौकादनकिलएह य िकहमएकज ममअपनीअिभलाषाएपरीनहीकरसकपनज मदसरामौकादताह

गगाकीकोईबहनयाभाईकोईफमली

बहनहबहनकानामहयमनातोlsquoगगा-यमनाrsquoजबहमकहतहतोयहबहतिदलच पह य िकमिदर मजबभीआपमितदखगतोlsquoगगा-यमनाrsquoहमशासाइडपरखीजातीहगगाहमशाडॉलिफनकऊपरहोतीहऔरयमनाहमशाकछएकउपरयाकमकऊपरहोतीहिदलच पह य िकएकतरफडालिफनहऔरदसरीतरफकछआहडॉलिफनज पकरतीहइटइजवरीफा टतज़उछलती-कदतीहऔरकछआबहतधीर-धीरचलताहयमनाकारगभीअलगहोताहगगाबहतसफ़दहजोरिपडसहोतहवहवाइटकलरकहोतहयमनाकोकािल दीकहतह

यहीफ़कउनकीपसनलीटीमभीहोताहगगाबहतहीचलबलीहअशातहचपलहथोड़ीचालाकभीहयमनाबहतहीबचारीहमतलबहमशाथकीहईरहतीहहमशापीछखड़ीरहतीहअगरगगाकोिशवसजोड़ाजाताहतोयमनाकोिव णयाक णकसाथएसोिसएटिकयागयाहक णकीआठपि नय मसएकहकािल दी

यमनाकीसबजगहपजाहोतीहअगरआपशरीनाथजीकमिदरजाएतोयमनाकापरतीकहोताहवहापndashएकघड़ारखाजाएगाऔरकहगयमनाहगगाअगरिशवकीतरफचलीग तोयमनाकोव णवकीतरफलायागयाहउनकाकभीमलनहीहोतासगमहोताहपरयागमजहापवोिमलतीहएकतीसरीनदीसजोअद यहndashसर वतीतोसगमहजहाक भमलाहोताह

दि णगगा याह

भारतकोज ब ीपकहागयाहजोहीरकीतरहबनाहऔरज बफलकीतरहिदखताहिव याचलपवतइसदोिह समबाटतहउ रीिह सकोहमकहतहउ रपथऔरदि णकोदि णपथयहमानाजाताहिकविदकपर पराउ रसदि णगईहऔरउसकसाथ-साथबहतधारणाएऔरअन ठानभीऋिषजबदि णगएतोउ ह नकहािकदि णमहमयहाभीगगाचािहएतोदि णगगाकीसक पनाकीगई

कावरीनदीकोदि णगगाकहतहकहतहिकअग तमिनजबदि णजारहथतोएककमडलमउ ह नगगाकापानीिलयावहावकमडलकोप थरपररखकरतपकररहथतबगणशएककौएका पलकआएऔरउसकमडलकोिगरािदयातोवहासकावरीनदीकीश आतहई

एकऔरकहानीहिजसमगोदावरीदि णगगाहयहकहानीगोदावरीमहा मयामहजसमनकहािकगौरीयापावतीकोबहतबरालगताथािकहमशािशवगगाकोअपनसरप य रखतहवउनसपीछाछड़ानाचाहतीहएकऋिषथिजनकानामथागौतमऋिषिजनकाआशरमदि णमथागणशउनकआशरममजातहगायक पमऔरउनकचावलकखतमचरनलगतहतोउनकोभगानकिलएवएकप थरफकतहउनकीतरफगणशिदखातहिकवमरगयगायमरजातीहतोगौ-ह याहोगईऋिषकहतहिकमझइसपापकाप चातापकरनापड़गागणशवापसवहाआककहतहिकअ छािशवसमागोिकगगायहाआजाएकलाशछोड़करतािकमरीमाकोऔरपरशानीनहोगौतमऋिषिशवसमागतहिकगगाकोदि णमलकआइएिशवगगाकोकहतहिकतमदि णचलीजाओऔरवगोदावरीक पमदि णमबहतीह

कछकहािनयोमगगाकपितिशवहकछकहािनयोमिव णऔरकछकहािनयोमउ हकवारीबतायागयाहतो याआपइसक यज़नकोदरकरसकतह

यहबहतहीमि कलपर नह य िकगगाकोएकअ सरामानाजाताहlsquoअ सराrsquoश दबहतहीइटरि टगह य िकअपकामतलबहपानीतोवपानीकीबटीहगगाहोतीकोईनाथनहीहोतापितनहीहोता य िकएकनदीकोआपक टरोलनहीकरसकतवोहमशाअपनतरीकसबहगीndashयहएकमह वपणदशनशा तरकािस ातह

लिकनकहािनय मकभी-कभीउनकोिशवकसाथजोड़ाजाताहऔरमहाभारतमउनकपितहशा तनजोभरतकलकथशा तननएकिदनगगातटमगगादवीकोदखावइतनीस दरथीउ ह नकहािकमझआपकसाथिववाहकरनाहगगानकहाठीकहमगरमरीएकशतहिकआपमरी वततरताकोरोकोगनहीमजोक गीआपकोमाननापड़गाशा तनइतनपरममथिकउ ह नकहािकजोभीतमकरोगीममानगािववाहकबादजबभीउनकाब चापदाहोताथातोवउसब चकोडबादतीहऐसवअगलछब च कसगकरतीहजबवआठवाब चाडबानाचाहतीहतोशा तनरोकतहवउ हकहतीहिकउनकीशादीसमा तहोजायगीअगरवअपनावादापरानहीकरगऔरउनसपछ-ताछकरगपरशा तननहीमानततबवउ हबतातीहिकउनकपतरजोथवअपनिपछलज मम वगमरहतथउ ह नऋिषविश ठकीगायचरालीऔरउ ह नउ हशरापिदयािजससउनकीजगह वगमनहीरहीयहउनकाप चातापथािकवधरतीपरज मलगऔरम यलोकभजजायग

गगासमझातीहिकवउनकीमि तकिलएउ हडबादतीथीपरशा तनउ हउसब चकोडबाननहीदतगगाउ हबतातीहिकवउसब चकोज मऔरम यकीददनाकचकरमफकदगपरिफरभीजबशा तननहीमानततबवब चकोिज़ दारखनकिलएमानजातीहऔरकहतीहिकवउसउसकिपताकपासबादमलआयगीिफरवब चकसाथअद यहोजातीह

इसदभा यपणकहानीमजोब चाबचताहवहहभी मिजसकाजीवनअतमकाफ़ीदखदहोताहउसकीशादीनहीहोतीब चनहीहोतवहराजाभीनहीबनता

औरउसकीबहतददनाकमौतहोतीहअपनआिख़री ण मजबभी मतीर किब तरपरलटहोतहतोगगाकािदलदखीहोजाताहजबिकउ हमालमहिकयहीउनकीिक मतमथावज मऔरम यकत य कोजानतीहिफरभीमाकािदलभरआताहऔरवअजनकोशरापदतीहिकउनकाबटाउ हवसहीमारगाजसउसनभी मउसकोपालन-वालिपताकोमाराहअजनवोअकलजनहिजसगगानशरापिदयाndashएकआवशपणदवीन

15

गीताकहतहगीतािह दधमकासबसमह वपणगरथह यायहकहनासहीहोगा

जबहमगीताकीबातकरतहतोहमारमनमआताहभगवतगीताजोक णनअजनकोसनाईथीलिकनपराण मऔरमहाभारतमहीकईगीताएहजसमहाभारतकय कपहलएक यादगीताहजबएक यादएककसाईनएकऋिषकोगीतासनाईिफरशाि तपवमएकिपगलागीताहिजसमएकव या ानदरहीहऔरएकिवचक णगीतहजहाएकराजा ानदरहाहतोअलग-अलगपरकारकीगीताहगीताकासीधामतलबहएकबात-चीतजहा ानकीबातहोरहीहयहएकछदमिलखीगईहिजसकानामअन तभछदहजोपढ़तसमयसगीतकीतरहलगताहगीतागीतसआतीह

तोगीताइतनीमह वपणकसहोगईसमयकसाथ

गीताकोमह विबरिटशनिदलायाह य िकई टइिडयाकपनीनगीताकापहलीबारअगरजीमअनवादिकयाथा200सालपहलइसकपहलगीताकाअनवादकभीनहीहआथाइसस कतम2000सालपहलिलखागयाथालगभग1000सालपहलजोस कतकआचायथजसआिदशकराचायरामानजनमाधवाचायव लभाचायndashइ ह नगीताकऊपर या या मक-िनबधिज हभा यकहतहिलखयभीस कतमथीजोकवलबरा ण कीभाषाथी

चौदहवीऔरपदरहवीशता दीकजोभि तआदोलनकसतथउ ह नगीताकानकोसरलकरकलोकभाषामलोकसगीतकमा यमसलोग तकपहचाया

जस यान वरमराठीमिलखतथबलरामदासउिड़यामिलखतथअ नामाचायतलगमिलखतथइ यािदलिकनचा सिवि कनसनामकएकलखकनपराअनवादिकयाउ हयहबहतपसदआईऔरकारणबहतहीिदलच पहवद मकईदवी-दवताएहतोउनकोलगािकिह द-धमबहदववादीऔरपराचीनहगीतामकवलएकभगवानकानामिलयाजाताहतोउ हयहअ वादीलगाndashतोउ ह नकहाशायदगीताबाईबलजसीहशायदिहदओकिलएयहीगरथठीकहतोउ ह नइसकाअनवादिकया

मगरउसकबादभारतजबआजादीकीलड़ाईलड़रहाथातोहमारनताओनगीतापढ़ीपहलीबारउ हलगािकइतनास दरगरथहमारदशकोजोड़सकताहगाधीकोलगािकइसमअिहसाका ानहलोकमा यितलकनकहािकहमधमय का ानइससिमलताहअ बडकरऔरडीडीकौसा बीजोएक कॉलर

थndashउ ह नदखाकीगीतामजाित-परथाकबारमसिव तारिलखाहतोउ ह नउसिकरटसाइजिकयागीताकाकईऐसलोग निव लषणिकयासमी ाएिलखीऔरइनसबवजह सहमलगताहिकगीताइतनीमह वपणहिपछल300-400साल मगीताकोबहतमह विदयागयाहजसिकर चिनटीमबाईबलहइ लाममक़रानहवसहीिह दओकगरथकिलएलोगकहतहिकगीताह

गीताकीसरचनाकबारमबताइए

गीताम700छदहऔरअटठारहअ यायहअटठारहकाअकयहािदलच पहय िकमहाभारतमभीअटठारहअ यायहगीतामभीहमहाभारतकायअटठारहिदन मलड़ागयािजसमअटठारहफ़ौजशािमलथीndashसातपाडव कीऔरयारहकौरव कीअटठारहबार-बार य आताहयहहमजानतनहीपरिवचारकरसकतहइसपरएकवजहहोसकतीहिकगीतामक णहमारशरीरकोनव ारपरकहतहनौ ार कीजगहndashदोआखनाकदोकानमहग तागऔरमल ारयागदाकोईभीिर ताअगरहोताहदोलोग कबीचतोनव ारसअटठारह ारबनजातहअगरआपगीतापढ़रहहोतोआपकोइसिर तकबारमसोचनाचािहए

गीताकावदोकसाथकछस ब धह

कहतहिकवदजोहवहघासजसहऔरउपिनषदगायहजोघासकोचरतीहक ण वालहवदधिनकालतहयहदधहगीताजोवअजनकोदतहतोऐसाकहसकतहिकभगवतगीतावद कासारह

गीताकासार याह

मआपकोएकयातरामलजाताह इससवालकजवाबकिलएधतरा टरपर नपछरहहिकक तरम याहोरहाहlsquoधम तरमइसधमकीधरतीम याहोरहाहवपछतहमरब च औरपाडकबट कबीच याहोरहाहयहबहतिदलच पह य िकवअपनबट कोअपनाकहतहऔरअपनभाईकजोबटहउनकोवअपनानहीकहतवोकहतहndashlsquoपाडकबटrsquoतोअपनऔरपराएकासीमाकनवहीसश होगयासजयउ रदताहndashसजयजोउनकासाथीहनौकरहऔरउसकोिद यदि टदीगईहिजससवहय कासाराद यदखसकताहndashवोबताताहिकदयोधन याकहरहाहदयोधनकीभाषासननसलगताहिकवहवचनहउसकपास यारहफौजहउसकपासदरोणाचायहजोउसकबगलमखड़हभी महकणहndashिफरभीवहबचनहपाडव कोऔरउनकीतयारीकोदखकमतलब टरथकहोतहएभीआपइि स योरहोपरशानहोउसकबादअजनकीबातआतीहजबअजनकौरव कोदखताहतोउसकमनमएकभावआताहिकसबउसकपिरवारकसद यह

वहकौरव औरपा डव कबीचमखड़होकदखताहिकlsquoइसतरफभीमरापिरवारहऔरउसतरफभीमरापिरवारहrsquoयभीअपनहऔरवभीपराएतोकोईनहीऔरहमलड़रहहधतरा टरकोलगताहlsquoअपन-पराएrsquoऔरअजनकोलगताहlsquoअपन-अपनrsquoइसिलएउसगीताका ानिमलताह य िकवहपर नकरताहिकयहदायरायहसीमाकनकहासआयावहकहताहिकमपिरवारको

हीमा तोिफरधमकहारहाऐसलड़ाईहमकसलड़सकतहउसिवचारआताहिककछतोग़लतहयहसमझनकिलएवक णकपासजातह

क णपहलउसबहतसाधारणतरीक़सबतातहndashकौरव नत हारीज़मीनललीत हारीपहलप नीपरउ ह नअ याचारिकयातमसठीकस यवहारनहीिकयाशा तरकीकोईबातनहीमानरहहइ यािदअजननहीमानतावहकहताहछोड़दोलोगवसहीमरनवालहndashमनहीमारसकताइनलोग कोयहसहीनहीहइसकबादक णकाबतानकातरीकाबदलजाताहवअजनकोमनानाशकरतहपरउनकसबतकगहारऔरयहातकिकअजनकोनपसककहनाभीउसनहीिहलातािफरदसरअ यायसक णकीवाणीबदलजातीहवकहतहकोईयहामरनवालानहीहरजनाअमरहअजनसमझनहीपातक णकहतहजीवनऔरम यमायाहिफरविव तारसबतातहआ माकोकभीिकसीहिथयार ाराकाटानहीजासकतानाउसजलायाजासकताहनापानीसगीलािकयाजासकताहनाहवामउड़ायाजासकताहहमजोदखतहउससचमानलतहपरस यबहतिवशालहवहि ितजिजसहमदखसकतहउसकभीआगहndashऐसीदिनयािजसकबारमहमकछमालमनहीहमजानतहिकयहजीवनहमारायहजीवनहीएकहजसिकहमदावाकरतहिकहमदिनयाकोबदलदगअपनजीवनमक णकहतहिकवहकभीनहीहोपायगािज़ दगीएकबहतीहईनदीकीतरहहिजसमआपभीबहरहहोइसबातसक णकहानीका व पबदलदतह

िफरवकमपरआजातहदोश दजोयहाज़ रीहndashय औरयोगय कामतलबहलन-दनकािर ताजीवनमआपकोलनाऔरदनापड़ताहऔरअगरआपजान-बझकरनहीकररहहतबभीलन-दनचलरहाहयोगसबधहऔरिवयोगसबधकाटटनाहतरह-तरहकसबधहअलग-अलगचीज कबीचndashएकयि तकादसरसएक यि तकाउसकिदलिदमागशरीरसइ यािदतोअदरकीआ माकाबाहरकसाथसबधहजीवा माअदरहऔरपरमा माबाहरजीववयहऔरपरदसरहयहकहानीअपनऔरपराय कबारमहअगरतमभागतहोतोतमपरमा मासभागरहहोअजनअबबचनहोजातहऔरकहतहिकमनपरिकसीकावशनहीअगरमकोिशशभीक तोवोकहतहकछसमयबादवहिफरसछटजायगा

उनकोबचनदखकक णअपनीवाणीिफरबदललतहndashअचानकिपताकजसजोअपनडरहएब चसबातकररहहभावकहोजातहऔरभगवानकबारमबतानलगतहिकजबत हाराकोईसहारानहीहोगातोभगवानत हारासहाराहतोअजनजोभयभीतहऔरिकनारादखरहहउनकिलएवोनावबनकआतहभगवानकहतहlsquoडरोमतजोभीहोमह त हारसाथrsquoअजनपछतहlsquoमत हारसाथहकामतलबउससमयक णअपनािवराट व पिदखातहयहागीतामपहलीबारबीचमभगवानकबारमहयहािववरणसिव तारऔरबहदखबसरतहndashक णकहतहlsquoमपहाड़हभतहत वहचरहअचरहदवअसरराजारक-मसबकछह

गीताकाजोबीचकािह साहवहख़ासतौरपघबराएहएआदमीकोसाहस

दनकिलएह ानतोकोईभीदसकताहndashयहकरोवहकरोमगरजोडराहोताहजबतकउससाहसनहीदोगवहकोईकमनहीकरसकताबातकरत-करतक णकोयहसमझआजाताहिकअजनबहतघबरागयाहऔरिफरवउसआ मिव वासिदलातहिकमखड़ाहतरसगतकछभीकरसकताहयहआजकलकीतरहनहीहजहापहलसहीिसखनाश करदतहअजनशातहोजाताहतभीव ानदतहऔरउनकावातालापबहतगढ़होताह

िकसीभीऔरपराणीसअलगहमन य य िकजानवरअ नकिलएदौड़ताहलिकनमन यअथकिलएदौड़ताहक णकहतहहमएकगलतीकरदतहहमबाहरसिकसीकीमा यताकीज़ रतनहीहहमारअदरहीअथह य िकहमारअदरआ माहमगरहमइसकोभलजातहऔरहमदसर कनज़िरयसख़दकोदखनलगजातहिफरlsquoअहrsquoकाज महोताह य िकआपदसरसतारीफ़चाहतहोआदरचाहतहोहमइसइदरजालमफसजातह

क णअजनसकहतहlsquoजबतकतमबाहरीदिनयासमा यताचाहोगिकबाहरीदिनयाकहndashldquoअजनवाहवाहrdquoऔरयहिकतमउसकिलएलड़रहहोतोसब यथहमगरअगरतममनकीशाि तकिलएयहसबकररहहोिफरकरलीजोभीकामकरनाहतोतमयहय य नहीकरनाचाहतिकलोगकहगिकतमनपिरवारकोमाराइसिलएमगरजोहोनाहवहहोगात हमरनाहतोतममरोगऔरअगरउनकोमरनाहतोवमरगजीत-हारकीभीगारटीनहीहतमपरशान य होतमपरीतरहससहीहोहीनहीसकतकोईभीनहीहोसकतामभीनहीिकसीकीवाह-वाहकपीछमतभागीकमकरोrsquo

याक णनअजनकोसीधाकहािककौरवोकोमारदो

नहीक णनयहकभीनहीकहाएक लोकहlsquoयथ छिसतथाक rsquoजसातमचाहोवसातमकरोिह दधममकभीअनदशनहीिदयाजाएगािकयहकरोकमत हाराहइसकामतलबयहहिकिकरयाभीत हारीहऔरउसकीपरितिकरयाभीत हारीहndashत हहीभगतानापड़गात हारीहीिज़ दगीहदसरकीसलाहमाननहीरखनीचािहएमहाभारतमहमदखतहिकक णएकराजनीित कीतरहहजोदसर कोचालाकीसमनातहपरलोगनहीदखतिकअ त याहआndashक वशकापरीतरहस वसहोताहपाडव कसभीपतरमारजातहऔरयदवशकाभीनाशहोताजाताहइससक णको यािमलताहयहतोहोनाहीथा

गीताइसबारमहिकअजनकोसमझायाजासकिकय य लड़रहहोजसदोक हडडीकिलएलड़तहवसहीकौरवऔरपाडवभीलड़रहहज़मीनकिलएअगरपाडवनहीलड़गतोखाएग यायहय जानबचानकिलएहइसिलएउनकिलएयहधमय हकौरव किलएयहअधमय ह य िकविसफ़घम डऔरताकतकिलएलड़रहहयहउनकीघबराहटहिजसकीवजहसवयसबकररहहपरक णयहसबनहीबतातहवअजनकोइसबारमसोचनदतहिह दधममकभीसीधअनदशनहीहोतवद मयहबार-बारकहाजाताहिकसारीिज़ मदारीआपकीहndashआपिकसीकोनहीकहसकतआपइसदिनयामअकलआएहोआपअकलिजओगऔरअकलमरोगऔरअमरभीअकलहीहोग

गीताकीकोईऐसीकहानीबताइएजोकमहीलोगोकोपताहोगा

अ वमधपवहमहाभारतकायिधि ठरअ वमघय करतहऔररा यमअपनाअिधकार थािपतकरलतहक णसबको ानदतहऔरउनकजानकसमयअजनआककहतहिकआपनजोमझय कपहलबतायाथावहमझयादनहीयहएकतरहसमज़दारह य िकयहिदखाताहिकसबमन यहक णभीअजनस यादाआशानहीरखत य िकउनकिलएवहबछड़जसाहइसिलएक णकोकभी-कभीगायभीकहतहऔरदयान वरगीतामउ हिवटठाईकहतहमराठीमपरभिवटठलकहतहतोिवटठाईकामतलबहमाक णवमाकजसबार-बारसमझातहऔरसमझातरहगअजनकोभीजसइसदहकजानकबाददसरीदहज मलगीवसहीक णगीताकाउपदशदतरहगशायदिकसीसमयमसमझआएगीयामो िमलगाज दीनहीहसमयसनातन

गीतास कतमिलखीगईमगरिबनास कतक ानकिबना याहमगीताका ानपरा तकरसकतह

ानकीकोईभाषानहीहोती ानिनगणहोताहभाषासगणहोतीहभाषाएकपातरकीतरहहिजसमपानीडालतहएकअ छापातरआपकोपानीपअ छीपकड़दताहपरआपकोतोअ तमपानीचािहएपातरनही ानपर यानदोभाषापरनही

गीतामसबसिदलच पिस ात याह

मझलगताहयोगकािस ा तयोगकामतलबहसबधकसमन यएक-दसरसजड़तहमहाभारतमकोईनायकनहीहनाकोईखलनायकवसबमन यहअपनीघबराहटकीवजहसऐसकरतहएकछअ छकमहकछबहतरपरजबआपयोगकिस ातऔरउनकसबधकबारमसोचतहोतोआपउनकीआलोचनानहीकरतउनकीकिमय कबावजदउ हपहचानतहोयह ानआपकाह

16

तीथयातराभारतमलोगतीथयातराओप योजातहइसकामह व याह

भारतमहीनहीसबजगहलोगतीथयातराओपजातहहरधममतीथयातराकािस ातहोताहऔरइसकीशायदएकसाईकोलॉिजकलरीज़नमानिसकवजहहहमारीकिषपरधानस यताहतोलोगएकहीगावमरहतहपरीिज़ दगीउसगावमिबतातहतोशायदतीथयातराकमा यमसजोऋिषमिनहवोबढ़ावादनाचाहतथलोग कोिकवदिनयादखऔरअपनीसोचबढ़ाए य िकजबहमयातराकरतहतोनए-नएअनभवहोतहऔरसमझबढ़तीहहरधममयातराहोतीहजसमसलमान महजहोताह

जसबर चयएकयातराहोतीहिजसमब चग कलजातहग ससीखनकिलएयहबोिडग कलकीतरहहोताहजहावतबतकरहतहजबतकउनकािदमागनाखलजायवानपर थआशरममबढ़लोगअपनाघरछोड़करवनमजाकरहतहयािफरस यासलकरतीथयातरापजातह य िकवापसघरनहीआएगवोवहाजाएगगह थजीवनकोिब कलछोड़ यागकजारहहोतोयातराएअलग-अलगपरकारकीहोतीहशादीकसमयएकयातराहोतीहलड़कीकिलए य िकवहडोलीमजातीहकहतहउसकीदसरीयातराहोगीशमशानभिमतकतोयह यवि थतससारहिजससबचनकिलएतीथयातराबनीस कतमएकश दहकपमडक=कएकामढ़कहमसबकएकमढ़कहोतहहमसबकोलगताहहमारीदिनयाहीदिनयाहलिकनजबआपयातराकरतहतोआपकोलगताहिकनहीदिनयाबहतअलगह

सामवदकोदोभाग मबाटागयाहदोपरकारकगानहोतहndashएकगरामकगानऔरएकहअर यकगानमतलबजगलकगानगरामकगानहमशाकहतहिकगरामसजगलकोजाओऔरवापसआजाओयहाजगलमजानकामतलबहऐसीजगहजानाजहापकछभीकटरोलमनहीहकछभी यवि थतनहीहकोईनीितनहीहिनयमकानननहीहमतलबऐसीदिनयामजाओजहाआपकोएकनयाअनभवहोऔरआपकोपताचलिकपरकित याहऔरआपवापसआजाओबौ चिरतरमब जीवनकसवाल किलएयातरापरजातहिस ाथगौतमएकराजकमारजाताहऔरब लौटताहवसहीरामायणमभीयातराहोतीहरामजगलजातहबनवासकिलएलिकनयहभीएकपरकारकीयातराहमहाभारतमभीयातराहतोयातराकीकहानीसबजगहपरहोतीह

हमारशा तरोमतीथयातराकािज़कह

हाबहतहजबमहाभारतमपाडव कोबनवासिदयागयाथातरहसाल कातोवसोचतहिकव याकरगजगलमविचिततहिकबोरहोजायगतोक णकहतहिकतीथयातरापजाओऔरयहापहलीबारतीथयातराकावणनहजबमहाभारतिलखीगई2000सालपहलहमारशा तरकहतहपहाड़ पजाओयानिदय क ड कपासजाओndashबसयातराकरतरहोतोपाडवशायदसबसपहलतीथयातरीथ

तीथकामतलब याहोताह

आजकलजबतीथश दकाइ तमालकरतहतोमतलबहपानीिजससभगवानकाअिभषककरतहतोअिभषकसबचापानीजोभ त कोदतहउसतीथकहतहमगरतीथकाएकऔरगहरामतलबहनदीकदोतटहोतहएकतटसदसरतटतकजानकिलएआपकोनावलनीपड़तीहलिकनकभी-कभारनदीबहतउथलीहोतीहतबआपचलकजासकतहोइसकोतीथकहतहइगिलशमआपइसlsquoफोडrsquoकरनाकहतहतीथकािफरमतलबहndashइसपारसउसपारतकजानािबनािकसीमददकतोयहएकिफिजकलकॉ स टपिरशरमकािस ातहशायदजोऋिष-मिनहोतथवोतीथढढतथतािकवउसपारजासकमगरिदमागीतौरपरइसकामतलबहndashिनगणकीि थितमजानाजहापनामनहीहआ माकीदिनयाहजहा पनहीहपरमा माकीदिनयाहजनमतमउनकभगवानिज हवमानतहउनकोतीथकरकहतहतीथकरकामतलबहवोजोतीथढढलताहऔरइससासािरकजीवनसपनज मवालजीवनसमि तपरा तकरताहवहरा ताभीिदखाताहआजकलहमजबतीथकहतहतोतीथएकजगहहउसकामतलबकोईमिदरकोईपहाड़जहापलोगपजाकरनजातहअपनीआ थाकिलएउसय तकरनकिलएतोहमउसतीथकहतहमगरजोसहीमतलबहवोयहह

िव णकचारधामोकबारमबताइए

1000सालसचारधामकाजोकॉ स टहवहबहतहीलोकिपरयहोगयाहआिदशकराचायजोवदा तकबहतबड़ग थउनकािह दधमको थािपतकरनमबहतबड़ायोगदानथाउ ह नहीचारधाममठबनवाएथभारतकचारकोन मएकहबदरीकापरीजोिहमालयमहऔरवहापकहतहिकिव णनर-नारायणक पमतप याकरतहlsquoबदरीrsquoकामतलबहबरकापड़तोबरकनीचउ ह ननर-नारायणक पमतप याकीथीदसराधामहप षो म तरिजसहमआजकलजग नाथपरीकहतहयहउड़ीसामहजहाजग नाथपरीकाबहतबड़ामि दरहवहािव णभोगलतहवहापदिनयाकासबसबड़ापरशरककरहवहारोज़हज़ार मटक कसआनदबाजारमबचाजाताहसाउथमिफरतिमलनाडमराम वरमहजहािव णनहातहचौथाहपि चमम ारकागजरातमजहािव णराजाहतोयहचार धामिव णक

िशवकबारह योितिलगोकबारमबताइए

हरगावमिशविलगहोताहगावकबाहरशमशानकबगलमकोईमि दरज़ रीनहीहोतािशवतोबरागीहलिकनभारतमऐसबारह थानआिदशकराचायन

पहचानहजहािशवकlsquo वयभ पrsquoिदखाईिदयपराण मकहतहिकिशवएकअि न त भक पमपरकटहएथपहलीबारअपनभ त कसामनउ राख डमहकदारनाथबदरीनाथकाशीिव वनाथउ रपरदशमउ जनकपासमहाकाल वरमहारा टरमतरी बकशवरऔरभीमशकरआ धरपरदशमशरीसलमहजहामिलकाजनक पमिशवकोमानाजाताहऔरतिमलनाडमराम वरमयतोहमगरऔरभीबड़-बड़मि दरहम बईमबाबलनाथहिद लीमभरवमिदरहतोऐसिशवककईमिदरहलिकनयबारह योितिलगआिदशकराचायनिनधािरतिकयिशवकमह वपणपाई टसजसचारधामव णवमतकलोग किलएह

दवीमाकभ तोकिलएिफरशि त-पीठह

हाएककहानीयहहिकद परजापितकीएकबटीथीिजसकानामथासतीऔरउसकािववाहिशवकसाथहआथाद परजापितऔरिशवमबहतअनबनथीय िकद परजापितबहतकड़िनयमऔरअन ठानवालथऔरिशवयसबनहीमानत य िकववरागीथद परजापितउनकोपस दनहीकरतथएकसमयउ ह नय िकयापरिशवकोनहीबलायासतीकोबहतबरालगािकउनकिपताय कररहहसभीदवी-दवताओकोबलारहहमगरमरपितकोनहीबलारहसतीइतनीदखीहोगईिकउ ह नअि नकोबलायाऔरअपनआपकोभ मकरिलयािशवकोजबयहपताचलातोउनकोबहतग साआयाऔरवय शालाकोिव वसकरदतहऔरद परजापितकासरकाटदतहपरिफरवजबशातहोजातहतोद कोवहएकनयासरदतहउसकबादवसतीकमतशरीरकोकधपरउठाकचार ओरबर ा डमघमतरहतहरोतहएयहपहलीबारहजबिशवददमहससकरतह

धरतीपरजीवन कजाताहिव णकहतहिकऐसानहीचलगाजोभीआताहवहजाताभीहतोउ ह नकहािकिशवसतीकाशरीरलकरघमरहहवदखीहndashतोमयहशरीरहीख मकरदताहिफरउ ह नसदशनचकरछोड़ाऔरसतीकशरीरकोकईखड मकाटिदयावखडभारतकअलग-अलगजगह मिगरऔरजहािगरउसशि तपीठकहाजाताहजसकोलकतामउनकापरिगरावालामखीिहमाचलपरदशमजीभतारातािरणीमिदरपवदि णऔरपि चममहndashकहीहाथहकहीपरहndashननादवीमउनकीआखहशायदयहमाननाहिकभारतसतीकाखिडतशरीरहऔरउनकाकछनकछहरजगहह

यहएकिदलच पथीओरीहिकिबरिटशलोग नइिडयाकामपबनािदयाऔरएकरा टरबनायामगरयहिब कलसहीनहीतीथयाितरय नभारतकोज मिदयाइसमचल-चलकरहमारादशतीथोसजड़ाहआहजहातीथहोतथजसमि दरक डपहाड़सगमहोगा(जसाकाशी)कपासवहापरनगरबसगएधीर-धीरइनशहर मबाज़ारखलगयजहा यापारीआयिजनकामनोरजनकरनकिलएनटआय टरीटपरफौरमसव याएआईइ यािदयजगहसा परदाियकक दरबनग जहासमय-समयपरलोगइकटठहोतथअलग-अलगजगह सइननगर क थाईरहनवालहोतथपिडतऔरव याएतोहमारादशइनयातराओस

बनाह

गणशकिलएकोईतीथयातराह

गणशकीयातरामहारा टरमबहतफमसहिजसकोअ टिवनायककहतहआठगणपितहयहासतरहवीऔरअठारहवीशता दीमप वासामरा यथापशवाईिजसकोकहतहऔरउनकजोइ टदवताथवगणशथपनाउनकीराजधानीथीिजसकआस-पासयआठगणपितहजोबहतहीपरिस हऔरकहतहिकयहाजानसआपकीम नतपरीहोजातीह

जसचारधाम योितिलगयाशि तपीठहऔरबहतजान-मानहवसहीndashहरपरातमबहतफमसहोतीहकछयातराएजसअ टिवनायकमहारा टरमएकऔरयातराबहतफमसहजोव णवजसदयान वरऔरतकारामनश कीवमहारा टरधमकथऔरउ ह नवरकरीस परदायकीश आतकीथीहज़ार कीस यामहरसाललोगपदरपरजातहजहापक णकोिवटठलक पमपजाजाताहवहालोगजातहहरसालचौमासाकसमयबािरश म

ऐसीकोईतीथयातराहजोलोकिपरयनहीहिजसकबारमलोग यादाजानतनही

नॉथउ रकलोग कोसाउथदि णकबारमपतानहीहोताऔरसाउथकोनाथकसाउथमतिमलनाडमम गनकीयातराहोतीहम गनकाितकयहिशवकबटपलनापहािड़य मउनकसात-आठमिदरहअगरआपमलिशयाजाएगतोवहातिमलचटीयार नबाटकव(गफ़ाओ)मम गनकिलएतीथ थानबनायाहमलिशयाइ लािमकदशहपरस यलरहवहाहरसालतिमलजातहथाईपसमकयौहारकसमयभगवानकदशनकिलएकभी-कभीयातरीभीतीथकािनमाणकरतह

जबलोगव णोदवीकीयातरापरजातहतोआतसमयभरवमिदरपरभी कनाज़ रीहऐसा यो

व ण दवीकामि दरज ममहऔरआमतौरपदिवय कोर तकीबिलचढ़ाईजातीहव ण दवीशाकाहारीदवीहयहरामायणसजड़ीहईकहानीहवदवतीनामकएक तरीथीजोरामसशादीकरनाचाहतीथीरामनकहािकमएक पिलवरताहतोइसयगमआपसिववाहनहीकरसकतािकसीदसरयगमिववाहक गातोववहापतपकरनलगीिकयगबदलगाऔररामनया पलकआएगतोिववाहकरगजबवहतपकररहीथीउनकोट टकरनकिलएभरवनामकएकताितरकसाधआयाऔरकहािकमझभोजनदोमभखाहजबउ ह नखानापरोसातोभरवनकहािकमझताितरकभोजनदीिजएवदवतीनकहािकमशरीिरकभोजननहीदसकती य िकमरामकीहभरवजबज़बरद तीकरनलगतोदवीउनसभागनलगीवकईगफाओमसभागतीहपरएकसमयआताहिकदवीकोग साआताहऔरवमड़तीहऔरभरवकासरकाटदतीहसरकटतसमयवह मामागलताहउसकोपताचलजाताहिकउसनग़लतिकयाहतोदवीउस माकरदतीहऔरकहतीहिकजबभीकोईमरपासआएगामरदशन

किलएवोत हारभीदशनकरगा

लगभगसभीतीथयातराओमकहतहिकआपकीयातरातबतकसफलनहीहोगीजबतकआपदसरमि दरनहीजाओगतोहरमिदरदसरमिदरसजड़ाहोताहजसित पित(व णवपर परा)जाएगतोकहगिककालाहि त(शवपर परा)मजानाज़ रीहवसहीव णवदवीकामिदरशा तमतकाहऔरभरवशवमतकायहाअलग-अलगमतअपन-आपकोदसरमतसजोड़रहह

साईबाबाकीतीथयातराकबसलोकिपरयह

िशरडीकसाईबाबा100सालपहलथउनकीफोटोगराफ़भीिमलतीहभारतमहमिसफ़दवी-दवताओकीहीपजानहीकरतग ओऔरसत कीभीपजाकरतहसाईबाबाकोसबधमकलोगमानतहइसिलएिशरडीकसाईबाबाबहतलोकिपरयहोगयहलोगकहगिकअमरअकबरएथोिनिफ मकीवजहसवबहतफमसहोगएहमकहनहीसकतिजसकसाथभ तकालगावहोजाताहवहभगवानबनजाताहभगवानभ तकोबनातहऔरभ तकभी-कभीभगवानको

साउथकीसबरीमालायातराकी यामह ाह

सबरीएकजनजाितहऔरमलएएकपहाड़हतोपहाड़कउपरजानकीयातराहयहाकवलप षजातहबर चयकावरतलकरऔरकालकपड़पहनकरndashयकड़िनयमहपहाड़कउपरअटठारहसीिढ़याहजोबहतसीधीहिजनकउपरचढ़करजानापड़ताहयहापरअ यपाकामिदरहअ यपाकादसरानामहहरीहरसतकरल(चरापरदश)मएकराजाथाराजशखरपडीयनिजसकब चनहीथतोउ ह निव णऔरिशवकीपजाकीिशवनउ हअपनापतरदिदयाहरीहरसतराजानउसब चकोदोनामिदयndashअय पनऔरमनोकदनऔरजबवहब चाघरमआताहतोउसकबादरानीकोभीब चाहोजाताहरानीअपनब चको यादापस दकरतीहवयोजनाबनातीहअय पनकोमारदनकीवहकहतीहमझबख़ारहऔरमझदधशरनीकाचािहएबटाकहताहठीकहमलकआताहऔरजबवहजगलजाताहतोवहासशरपरबठदधलकरआताहजगलमवहमहीषीरा सीकोभीमारदताहपरजाकहतीहिकउसराजाबनाओमगरउसपताहिकउसकीमाऐसानहीचाहतीतोवहकहताहिकमराजानहीयोगीबनगामझरा यपसा तरीमसकछभीनहीचािहएऔरइसपहाड़कऊपरमयोगीक पमबटगासबरीमालावहपहाड़हऔरवहापहरसाललोगतीथकिलएजातह

कावड़यातराकबारमबतायग

कावड़यातराशरावणकमहीनमहोतीहजबगावकलड़कगगातटपजातहगगाकापानीलातहघड़मऔरकावड़मऔरअपनघर मिशविलगकउपरवगगाकापानीचढ़ातहघड़ कोएकबासकदोन ओरबाधाजाताहऔरकधपररखाजाताहआपनशरवणकमारकीककहानीसनीहोगीजहावहअपनमा-बापकोबा कटटोकिरय मरखताहऔरएकबाससबाधकरक धपररखताहउसकावड़कहतहयहमानाजाताहिकमटकजमीनपरनहीछनचािहएजबतकव

मि दरनहीपहचगतबतककावड़कोऊपरलटकािदयाजाताहबहत-सीतयािरयाहोतीहउनकिलएजहापरवहकावड़लगासकतहकावड़कोबहतस दरतरीकससजायाभीजाताहझडलगातहधागलगातहऔरचमकभीलगातहसाउथइिडयामभीकावड़यातराबहतफमसहम गनकिलएवहापरवमोरकापखलगातहकावड़पर

कावड़गह थीकािच हहऔरयहमानतहिकिशवकोयहकहाजारहाहिकआपकोदिनयाकाबोझउठानाहीपड़गा

17

भगवानऔरभोजनहमारीस कितमअ नकोइतनामह व योिदयाजाताह

योग-शा तरमहमारशरीरकोअ नकोशकहतहिजसकामतलबहिकमासअ नसबनताहहमारामासदसरजानवर किलएखानाबनजाताहसबजीिवतपरािणय कोअपनअ नकोशकिलएअ नचािहएहोताहपौधत व कोखातहखासकरपाचबड़पचमहाभत कोऔरसयकीरोशनीऔरपानीकोपौध कोजानवरखातहिज हिफरदसरपशखातहइ सानदोन पशओऔरपौध कोखातहइसअ नऔरखानकीपरिकरयासजीवनचलताहजीवनजीवनकोखाताह

उपिनषदोमखानकोकाफ़ीमह विदयागयाहिबनाभोजनदिनयानहीरहसकतीहमआ माकबारमबातकरसकतहबड़ी-बड़ीबौदिधकऔरआ याि मकबातकरसकतहपरसबस यावहािरकसतहपरlsquoअ नहीस यहrsquoइसबातकोइतनामह वहमजीवनकबारमसमझानकिलएिदयागयाहअ नकोबरा णकहतहउसीतरहिजसतरहभाषाकोबरा णकहतहभगवानभोजनमरहतहऔरजोखाताहवहभगवानहिजसखातहवहभीभगवानहlsquoभगवानजीवनहऔरजीवनभोजनहrsquoमतरकीतरहइसिलएबोलाजाताहतािकहमभोजनअ नकमह वकोनभल

भगवानकोजबभोगचढ़ातहतोहमहमशाफलयादधहीदतह याफलऔरदधगॉडसकाफ़वरटफडपसदीदाखानाहयाकोईऔरबातहइसकपीछ

इसबातकोहमऐसहीलसकतहया पककीतरहधरतीकोवस धराकहतहवस धराकामतलबहजोवसकोअपहो डकरतीहउठाकरखतीहतोlsquoवसrsquoकामतलबह ला टसवन पिततोअगरधरतीगायहतोवन पितदधहवद मदधकोबहतमह वदतहय मदवताओकाआहानहोताहतोहमदधसिनकलाहआघीअि नदवकोडालतहमानाजाताहिकयहदवताओकीभखकािच हपचामतमपाचतरहकदधहोतहndashक चाउबलाहआम खनघीऔरदहीगौ-रसगौमतरभीडालतहमधऔरगड़डालतहऔरयहसबिम सकरकदवताओकोचढ़ातहपराण मकहतहिकभगवानिव ण ीरसागरकऊपरलटहएहतोआपनचरपरकितकोदधकसागरकीतरहदखतहजोभीआपकोपरकितसिमलताहवोदधकीतरहहोताहइसिलएभगवान कोहमशादधचढ़ातह

अभीफलकोदखगतोकछक चवकछप कफलहोतहऔरहरफलकाअलग-अलगट ट वादहोताहतोिफरट टकिहसाबसअलग-अलगदवी-

दवताओकोचढ़ातहजसदिवय कोखटटायातीखाफलदगल मीकोआमलानीबऔरिमचीिदयाजाएगालिकनजोमीठाफलहोताहवहिव णकोिदयाजाएगािशववरागीहतप याकरतहतोउनकोडराई-फ टमवादीजातीहऔरशायदमवाइसिलएदतह य िकवपहाड़ मरहतहऔरऋिषयिदयातराकरतथतोवमवालजातथ

िशवऔरिव णकफवरटपसदीदाभोजन याह

अभीइससमझनकिलएयहदखनाज़ रीहिकिशवसासािरकनहीहवगह थआशरममनहीजानाचाहतऔरिव णराम-क णक पमगह थ पमरहतहतोिशवकमिदरमहमशाक चादधचढ़ातहऔरिव णकमिदरमपरौस डिम कदतहजसबटरऔरघीइसकामतलबहिकिशवकिलएजसीयदिनयाहवसीठीकहमगरजोिव णहजोगह थजीवनमरहतहउ हपरौससकरकमनफ चरकरकबनाकउसकउ पादचािहएतोवहाशरमकोबहतमह विदयागयाह य िकदधसम खनिनकालनकिलएआपकोबहतम थनकरनापड़गाकामकरनापड़गाजबतककामनहीकरोगतोम खननहीिनकलगािव णकोपकाखानािदयाजाताहअ नकटकसमयजोिदवालीकआस-पासआताहक णकोछ पनभोगचढ़ायाजाताह य िकगह थजीवनमइसकामह वहउनकाभोजनउनकलाइफ़- टाइलसमचकरताह

यहभोगसिसफदवोकोलगावहदिवयोकोनहीह

दिवय कोजोभोगचढ़ातहपार पिरक पसवहबिलहोताहndashबकरीभसप ीआजकलऐिनमलराइटसकीवज़हसयहअबइतनालोकिपरयनहीहपरआमतौरपदिवय कमि दरमर तचढ़ायाजाताह य िकदवीकानामहर तिवलािसनीndashिजसर तपसदहयहएक पकहपरआपइसऐसहीलसकतहभ-दवीहउ हगायका पमानतहिजनकादधहमिज़ दारखताहदधदरहीहलिकनउनकोहम यादरहहकालीक पमवोखनपीतीहऔरगौरीक पमदधदतीहतोिदसइज़असाइिकलऑफलाइफजसजीवनकीपरिकरयाहयहिदखानकिलएिकजबभीआपकछखानाखारहह आपनिकसीकीह याकीहिकसीकीबिलचढ़ाईह

जसहमस ज़ीखाएगतोविजटब सकहासआतहफामससआतहफामबनानकिलएजगलपहाड़औरनिदय कोिड टरीयिकयाहोगातोवहािकतनजीव-ज तओकीह याहईहोगीतोदवीहमशायादिदलातीहिकस कितकािनमाणकरनकिलएआपनपरकितकानाशिकयाहतोख़नमागतीहनरबिलभीमागतीहभागवतपराणमकहानीहिकभदवीिव णसकहतीहिकलोगउ हबहततकलीफ़दरहहऔरवउनकाख़नपीनाचाहतीहजबरामायणमय होताहमहाभारतमय होताहndashतोइसकामतलबयहहिकधरती यासीहइतनाअधमहआहिकअबउ हर तचािहएरामऔरक णक पमिव णय करतहतोसचमरामायण-महाभारतकाय एकपरकारकीनरबिलहएककहानीहएकिदनमहाभारतमअजनऔरभीमलड़रहथिकमहाभारतकय मसबसगरट टवािरयरमहानयो ाकौनहतोउनकोकहाजाताहिकएकपहाड़कऊपरएकसर

हिजसनसबकछदखाथाक तरमय मउससपछोकौनहकछकहतहउसकानामबरबिरकहोताहकछकहतहिकउसकानामअवीनहndashअलग-अलगनामिदएगएहउसकोसरकहताहिकlsquoयो ातोमझकोईनहीिदखाईिदयाकौरव-पाडवकछनहीिदखाईिदयाअजनndashभीमकछनहीिदखाईिदयाndashमझकवलएकचीज़िदखाईदीयहिकिव णकासदशनचकरघमरहाथाराजामररहथउनकाख़निगररहाशाऔरभ-दवीकालीक पमर तपीरहीथीrsquo

दवील मीकीएकबहनहअल मीजीकलहकीदवीहहमारघरमजसवपसाआताहलड़ाईभीहोतीहतोकहतहिकदोन बहनआग अल मीकोघरकबाहररखनकिलएम बईमकॉमनक टमहिकनीबऔरसातिमिचयाबाधनकातािकवोघरकबाहररहऔरघरकअ दरमीठाभोगचढ़ायाजाताहल मीकअदररहनकिलए

रामायणकयािफरमहाभारतमभोगकोलकरकोईकहानीह

अगरआपअयो यामजाएतोएकजगहहिजससीताकीरसोईकहतहसीताअ छीककथीबहतअ छाखानाबनातीथीदरौपदीभीअपनीमहमानवाज़ीकिलएजानीजातीथीजोभीआतथउनकिकचनमवउनकोखानािखलातीथीजबदरौपदीकाबनवासहआथाउनकपासकछहोतानहीथावरानीथीउनकपासतोपरािकचनथापहलउ हबहतबरालगताहिकलोगआएगउनकघरलिकनकछखानकोनहीिमलगाएकिदनउनकोिचढ़ानकिलएदयोधनवहापदवासाऋिषऔरस तऋिषकोभजतहखाना-खानकिलएजबवोआतहतोदरौपदीकहतीहिकमकछबनातीह आपनहाआईएिफरजबवजातहतोउनकोरोनाआजाताहिकउनकघरमकछनहीहपकानकिलए

उससमयक णआजातहवकहतहिककछतोहोगाघरमवहकहतीहिकनहीबतनतोख़ालीहजोभीथामनअपनपितय कोदिदयाहऔरजोथोड़ाबचाथामनखािलयातोक णजोएकदानाचावलबचाहोताहउसखालतहऔरउनकापटभरजाताहऔरइसिलएऋिषय काभीपटभरजाताहऋिषसोचतहिकहमारापटतोभरगयातोअगरहमदरौपदीकघरजाकरनहीखायगतोउनकािनरादरहोगातोववहीघाटसहीचलजातहऐसक णनदरौपदीकीलाजरखी

क णदरौपदीकीसम यादरकरनकिलएकहतहिकआपसयभगवानसपराथनाकीिजएसयदवनउनकोएकथालीदीlsquoदरौपदीकीथालीrsquoवहीसआयाहयहमाताजीकभडारकीतरहहमतलबिकचनमहमशाखानाहोगाकहतहिकजबतकदरौपदीखानानहीखालतीथीतबतकउसथालीमखानारहताथावबहत कोखानािखलाकरहीखातीथीएकबारउनकखानकबादअगलिदनतककोईखानानहीहोताथा

आपनअभीसीताकीबातकीदरौपदीकीबातकीयहापरतोकोईप षनहीहसबफीमलहndashऐसाकस

महाभारतममलक सकरफ़रसिमलतहनलकीकहानीहनलएकताक़तवरहडसमऔरअमीरराजाहिजनकीशादीसदरदमयतीसहईहउनकाजीवनबहत

अ छाचलरहाहउसकबादकछऐसाहोताहिकवबहतग़रीबहोजातहइतनग़रीबहोजातहिकनलकोनौकरबननापड़ताहएकराजाकयहाऔरवोखानाबनातहयहकहानीकरलामबहतफमसहमलयालीमहाभारतमकहतहिकव डकगरट टककlsquoनलrsquoथअबभीकोईअ छामलककहोगातोकहतहिकयहतोनलकजसाखानाबनाताह

मनयहनोिटसिकयाहिकबहतलोगभगवानकोपानकाप ाचढ़ातहइसकपीछ याकहानीह

पानऔरसपारीभारतीयस यतासजड़हखानकबादपानऔरसपारीखानायगह थजीवनकािच हहऔरइनकामतलबहिकआपखशहालऔरत तहयहसबहमशाउनभगवानकोजोगह थहजोशादी-शदादवहउनकोिदयाजाताहिशवकोकभीनहीत वीर मिदखायाजाताहिकल मीपानकाबीड़ािव णकोदरहीहपानकाबीड़ाअ याशीकापरतीकहहसन-खलनकाऔरसफलताऔरखशीकापरतीकहऔरयहसबहमअपनीिज़दगीमचािहए

याआपlsquoशरीफलrsquoश दकाअथसमझासकतह

शरीकामतलबहल मीऔरफलमतलबफ टतोल मीकाफ टउसफलकोशरीफलकहतहजोसारसालिमलताहऔरजोआसानीसिमलजाताहमतलबयादाकामनहीकरनापड़ताजसनािरयलकाफलयाकलाइसिलएइ हपजापाठमहमशारखाजाताहयनाकवलपौि टकहोतहपरनाख महोनवालीदौलतऔरसमदिधकसचकह

चावलकोभीकभी-कभीशरीफलकहतहजबघरमकलशलगातहपजाकिलएतोआपदखगनीचचावलिबछातहऔरऊपरनािरयलरखतहयसबल मीकिच हहसबजगहमिमलतहऔरजहाह गवहाहमशाखशहालीहोगी

18

यगआजकलजबभीहमसनतहतोबराहीसननकोिमलताहआपकोलगताहिकहमकिलयगमजीरहह

हरयगमलोग कोलगताहिकहमबरसमयमजीरहहतोआपकीदादीमाभीयहीकहतीह गीिकहमारसमयमसबिकतनाअ छाथाऔरअबकससबख़राबहोगयाहउनकीदादीमाभीयहीकहतीह गीतोयहएकबोलनकातरीकाहदोतरहकिवचारहndashएककहतहिकदिनयामअ छाहोरहाहऔरहमआगबढ़रहहऔरदसरायहिकसबख़राबहोरहाहबबादहोरहाह

जोयहश दहोताहlsquoकिलयगrsquoवोहम पककीतरहदखनाचािहएयहसोचनकीबजायिकघोरकिलयगआनवालाहएकिफलोसौिफकलका स टहिदखानकिलएिकदिनयाबदलतीरहतीहकवलभगवाननहीपरमा मािन यहबािकसबअिन यसबन वरहसबबदलरहाहतोसमयकाहमाराजोकॉ स टहवहयहहिकसमयसाइकिलकलहचकरीयहसमयआताहऔरजाताहइसिलएिह दीमlsquoकलrsquoश दभतवभिव यदोन किलएइ तमालिकयाजाताहजनधममभीयहकॉ स टहndashजहासमयसपकीतरहचलताहअ छसमयकोकहतहlsquoउ रसपनीrsquoबरसमयकोlsquoअवसपनीrsquoइसकऔरभीिह सहोतहसमयएकलहरकीतरहहोताहndashउपरीिह सकोशषमशषम(अ छा)कहतहिफरउतरावकोशषमदषमनीचकिह सकोदषमदषम(बरा)औरचढ़ावकोदषमशषमऔरिफरशषशमशषशमयहिह दधममभीह य िकसमयहमशाबदलतारहताहकछभीपरमान ट थायीनहीहकिलयगभीनही

हमारिकतनयगहऔरय याहबताइए

यगसमयकोबाटनकातरीकाहसमयतोअनतहउसकीकोईश आतनहीहऔरकोईअतनहीहव ािनकयनहीमानगकहगिकसमयश हआिबगबगसलिकनशा तर मकहागयाहिकसमयअनतहऔरसमयहमशासरहाहलिकनमन यइसबाधनकिलएसमयकोबाटतह

आमतौरपजोिदनहोताहसयोदयससया ततकउसकचारपरहरहोतहऔररातकचारपरहरहोतहतोचारकािस ातआव यकह य िकयहरखगिणतकाठोसअकहजसघरकचारकोनहोतहचारिदशाएहोतीहndashउ रदि णपवपि चमऐसहीआपदखोगिकशा तर मचारवणहोतहndashबरा ण ितरयव य दरचारआशरमहोतहजीवनकndashबर चय( टडटलाईफ)गह थाशरम

(मिरडलाईफ)वानपर थाशरम(िरटायडलाईफ)औरिफरस यासआशरम(हिमटलाईफ)जबआपसबकछ यागदवसहीसमयकोजोपरबर ा डकाकॉि मकटाईमहउसचारभाग मबाटागयाहndashपहलासतयगयाकतयगदसरातरतायगतीसराह ापरयगऔरचौथाहकिलयगिजसकबादपरलयऔरिजसकबादसमयवािपसश होजाताहसतयगसचार यग कोजोड़तहतोउनकोमनवतारकहतहऔरक पभीकहसकतहहालािकपरकितयगकिहसाबसनहीचलतीइसमऋतएहोतीहजोआती-जातीहस कितमयगहोतह

जसहमारीिज़दगीसाल मबटीहवसहीस कितमसमाजमस थाओमहमारीक पनीकबढ़नमचारअव थाएहोतीहश आतमबचपनसरलताहोतीहिफरठहरावबढ़नाऔरिफरख़ महोनामझलगताहयहस कितकबारमयादाहनािकससारकबारम

हमकसपताचलगािकयगबदलगयाह

एकतरीकायहिकधमकोचारटाग वालीगायकीतरहसमझजबएकपरगल(नितकपतन)जाताहतोवहलगड़ीहोजातीहतरतायगश होजाताहिफरापरयगमएकऔरपरटटजाताहndashवहदोपर परखड़ीहोतीहकिलयगमवह

एकपरपरखड़ीहोतीहऔरजबचौथापरचलाजाताहतोपरलयआजातीह

कहतहिकजबिव णसोतरहतहतोपरलयहोतीहजबवहउठतहधीर-धीरजबउनकीआखखलतीहतोकतयगश होताहवअवतारलतहndashतरतायगमरामऔर ापरयगमक णकलयगमवथकजातहऔरसोजातहजबसोजातहतोवापसपरलयहोजातीहसि टकामतलबहजबिव णजागउठऔरपरलयकामतलबहिकवसोरहह

आपनकहािकिव णसोतहतबबर ा डकीर ाकौनकरताह

यहभीपर नशायदपराण मभीलोग नपछाहोगाकभीतोउसकिलएजवाबहिककलयगकाजोिस ातहवहहमारस कितकसाथजड़ाहपरकितकसाथनहीजोअन तहपरकितमकोईश आतयाअ तनहीहोतातोजबस कितनहीथीतबभीपरकितथीऔरस कितकबादभीपरकितरहगीपरकितकोहमनदवीका पिदयाहऔरशि तका पिदयाहजबिव णउठतहतबस कितकाज महोताहपराण मकहतहिकजबिव णसोतहतोयोगिनदरादिनयाकोस हालतीहर ाकरतीहदवीहमशारहतीहउनकिलएlsquoयोगिनदराrsquoश दइ तमालिकयागयाहकोईकहताहयोगमायाभीएकदवीहयोगिनदराऔरयोगमायायदोन दिवयाहमगरवएकहीदवीकदो पहतोजबिव णसोरहहोतहतोयोगिनदरा यानरखतीहऔरजबवहजागउठतहतोयोगमायाउनकीजगहललतीह

क णऔररामनकौनसयगमज मिलया

रामतरतायगसजड़हएहऔरक ण ापरयगसजड़हएहरामायणऔरमहाभारतndashवदोयग कीकहािनयाहndashतरताऔर ापरवोयगिजसहमतरतायगकहतहवहापररामहउनकाज म-मरणवहाहोताहऔरक णको ापरयग

सजोड़ाहआहकहतहिककतयगमसबठीकथाजबपरशरामआतहतोइसकामतलबहिककतयगसमा तहोगयाहजबरामआतहतोइसकामतलबहिकतरतायगसमा तहोगयाजबक णआतहतोउसकामतलबहिक ापरयगसमा तहोगयाऔरशायदकि ककआनसकलयगसमा तहोजाएगाइसआपिलटरलीलसकतहोया पककीतरहलसकतहकतयगमिनयमनीित-रीितनहीथलोगदानदतथकोईचोरीनहीकरताथाजबपरशरामआतहतोपहलीबारचोरीहोतीहएकराजाएकगायदतहजमदीि नकोऔरउसकीचोरीहोजातीहयहासिनयम कीश आतहोतीह सकीआव यकताहोतीह सआगएतोमयादाप षोतमजो सकोफोलोकरतहवोआजातहउससमयकीकहानीहजहापरलोगिनयम कोबहत यादामानतथइसिलएकहतहlsquoरघकलरीतसदाचलीआईपराणजाएपरवचननजाईयफमसलाइ ससहतलसीरामायणकीयहरघकलनीितकबारमबतातीहndashजबराम(रघ)कासमाजिनयममानताथावहिन कपटताकायगथा

लिकनजब ापरयगआताहतोगड़बड़श होजातीहिनयम परचलनकबादभीअधमहोसकताहसचमतोिनयमअधमकाहिथयारबनजातहजसभी मऔरदरोणिनयम कापालनकरतहलिकनिफरभीउनकीवजहसपाडव कोबहततकलीफ़सहनीपड़तीहकोईपरमनहीकरताकोईदाननहीकरताकलयगमननीितकोमानिदयाजाताहऔरनहीरीितकोधम-अधम याहयहिकसीकोमालमनहीइसपरवाद-िववादचलतरहगतोइसअनोखीदिनयाकोजहाकछसही-ग़लतनहीहउसहमकलयगकहतहिकसमालमहमइसमहयायहअभीआनवालाह

िशवकाज मकौनसयगमहआहऔरउनकी याकहानीह

िफलॉसफ़ीकदोभागहोतहndashसमयकभीतरजोबदलावहआहऔरदसराजोसमयकबाहरहोताहसमयकािनय तरणिजसकउपरहऔरसमयकािनय तरणिजसपनहीहिनय तरणकामतलबयहहिकआपकाज मऔरम यहोगीएकश दहयोिनजािजसकाज मयोिनसहआहरामकाज मकौश यासहआउनकीयोिनसndashमन ययोिनमज महआक णकाज मदवकीकीयोिनसहआरामसरायकअदरचलजातहऔरइसतरहमरतहक णकोजरानामकएकधनधारीकाबाणलगजाताहतोउनकोम यकाअनभवहोताहतोयहएकदिनयाहजहाज मम यकाअनभवहोताहइसकबाहरएकदसरीदिनयाहअयोनीजाया वयभndashजहापराणीअपनआपकोज मदतहवहाबढ़ापायाम यनहीहोतीयहिन यदिनयाहभगवानकीदिनयािजसजनिस लोक-यािनजहािस आ माएरहतीहकहतहतोिशवयहापिवराजमानहिव णभीयहाहयहावहमशाजवानहऔरकोईपतझड़यासिदयानहीहहमशाबसतहखशीहयहाम यनहीहोतीभखनहीलगती

दोतरहकीदिनयाहndashिन यऔरबदलनवालीजहासमयचकरीयहऔरयगमबदलतारहताहवा मीिकरामायणमसमयकीचकरीयहोनकबारमएकिदलच पबातहजबरामसीताकोअपनसाथजानकीबजाय कनकिलएकहत

हतोवमनाकरदतीहवहापसीताकासटीकतकहोताहिकlsquoहररामायणमआपकसाथगईह तोअब य रोकरहहोrsquoमतलबरामायणपहलहोनका ानहउनकोऔरयहीिस ातलोक-कथाओमहनमानकीमिदरकाकीकहानीक ाराबतायागयाह

समयकदवतारामसकहतहिकधरतीपरउनकाकामपराहोगयाहऔरउ हम यको वीकारकरवक ठलौटजानाचािहएरामयमदवताकोबलानाचाहतहपरउ हमालमहिकउनकपरमभ तहनमानउ हरामकपासआनभीनहीदगहनमानका यानबटानकिलएरामअपनीअगठीएकप थरकीदरारमडालदतहऔरिफरउनसलानकिलएकहतहहनमानफ़ौरनस म पमआजातहऔरदरारमछलागलगादतहवबहतदरतकभगभमिनकलजातहऔरनागलोकपहचजातहवहापरउ हनागराजावसकीिमलतहवउनसअगठीढढ़नममददमागतहवसकीउ हएकपहाड़कीओरजानकिलएकहतहजसहीहनमानउसपहाड़कपासपहचतहउ हसमझमआताहिकवहअगिठय कापहाड़हवसोचतहिकअबशरीरामकीअगठीकसढढगवसकीउ हबतातहिकवसबरामकीअगिठयाहिकयएकअन तकहानीहिजसमधरतीपररामकीम यसपहलएकवानरउनकीअगठीढढ़नआतारहाहतभीतरतायगसमा तहोताहयहचकरअन तकालसचलाआरहाहहनमानकोतबसमझमआताहिकज मम यऔरिफरज मकीपरिकरयाअन तहइसरोकानहीजासकता

इसकहानीमहनमानकज़िरयबतातहहनमानकीऔरिफरहमारीअपनीकिमयाहनमानइतनशि तशालीहलिकनम यसडरतहवनहीचाहतिकरामउनसकहीदरचलजाएहनमानकोसीखदनकिलएयहपरीकहानीगढ़ीगईहिकहनमानकोयहसमझमआयिकहरचीज़जोपदाहईहमरगीभीऔरिजसकामरणहआहउसकापनज मभीहोगाअन तकालतकयहीचकरचलतारहगादशनानसारयबतानाचाहतहिकयजोहमिज़दगीजीरहहयहहमपहलभीजीचकहऔरउसकपहलभीजीचकहऔरबादमभीयहीिजदगीहमजीतरहगदिनयाबदलतीहऔरनहीभीबदलतीहमारसोचनकातरीकाबदलजाताहदिनयाकोनहीबदलसकतलिकनदिनयाकसोचन-समझनकतरीककोबदलसकतहोइि डयनिफलोसफ़ीकासबसज़ रीपाठहअपनमनकऊपरकाबरखनाजसहनमानरामकोनहीबचापाएरामकोयमलोकयावक ठजानाहीपड़ावसहीआपदिनयाकोिनयितरतनहीकरसकतसमयकीजोधाराहआपउसरोकनहीसकतिक तअगरआपइसबातकोमानलोगिकजोआताहवहजाताहतोदखकमहोगाक टकमहोगाऔरएकभरपरजीवनजीसकोग

कलयगकीश आतकबहईइसकीकोईसहीितिथबतासकतहआप

यहजोपौरािणकगर थहोतहइनकोसीधा-सीधाकभीनहीलनाचािहएजसिकबाइिबलमकहतहिक5000हज़ारसालपहलदिनयाश हईहमकोइनकज़ रीत वकोसमझनाचािहएत वयहहिककोईभीचीज थाईनहीहोतीहरचीजकाएकसहीयाग़लतसमयहोताहहरचीजबदलरहीहजसहमाराबचपनहमशानहीरहतावसाकतयगहमशानहीरहगाइ यािदतोअगरहमरामज म

कीिबलकलसहीतारीखिनकालनाचाहगतोकहानीकाअसलीममखोदगमजोहआहउसकमम यानदताह श द कीकारीगरीपरनही

19

सि टपराणोकिहसाबससि टकीरचनाकसहई

वदजो4000सालपहलआयऔरपराणजो2000सालपहलआयउनकबीचहबरा णऔरअि यकइनसभीमबहतसीकहािनयाहिकसि टकीरचनाकसहईवद मएकसजन तरोतहिजसकहतहndashनासिदयास तायहबहतजिटलकिवताहऔरविदकसोचकीपराका ठाकोदशातीहइसमकिवकहरहहिकपहल याआयाथाndashजलया थलरौशनीयाअधरागरी मऋतयासदऋतपहलसासिकसनलीइ यािदिफरवकहतहिकशायददवताओनसबकछबनायाहोगालिकनिफरदवताओकोिकसनबनाया य िकदवताबादमआएशायददवताओकोपताहोगायाशायदउ हभीनहीपताहोगासबसोचनकीबातहसहीबातएकभीनही

लिकनवोकहतहिकसीभीचीज़कीरचनाकिलएदिनयामइ छाकीज़ रतहोतीहतोपहलइ छाआईहोगीऔरइ छाकबादहीदिनयाकीरचनाहईहोगीतोअगरइ छाबीजहतोयहबरा डउसकाफलहअथववदमकहतहिककामपहलआयाकामदवनहीपर वयकामइ छायजवदमप षमघयकीबातहोतीहऔरयहिकदिनयापरजापितहसमाजपरजापितहऔरइसपरजापितकीबिलहोनकप चातहीसि टकािनमाणहआतोपरजापितकसरसबर ा डआएहाथ स ितरयआएपटसवािनकऔरपर सशदरआएएकपराणीकोतोड़करकसि टकोबनायागयासमाजकािनमाणहआहवद मसिहताऐहोतीहिजनममतरहोतहबरा णमय कबारमिलखाहोताहिफरअर यकजोिफलोसोिफ़कलथॉटकऊपरहऔरउसकबादउपिनषदआतहजहावदपरचचाहजबहमवद कीबातकरतहतोयसबगरथउनमआतहनासिदयास ताएकसिहतामआतीह

अर य(जगल)मपरजापित(परजाकापितइ सान किपता)उ ह नएक तरीकोदखाशत पा(िजसककई पह)शत पकोदखकवउसपरमोिहतहोजातहउनकपीछभागतहवहअलग-अलगपरकारकमादाका पलतीहऔरपरजापितवहीनरक पलतहजबवहगायका पलतीहतबवहबलबनजातहजबवहघोड़ीबनतीहतोवहघोड़ाबनजातहइ यािदतोसबजानवर काज मऐसहआहाथीसलकरचीटीतकतोयहएकऔरकहानीह

िफरधीर-धीरमनकानामआनलगाहमारीिकताब मऔरयहिकउ ह नदिनयाकीश आतकीउ ह नशत पाकसाथिववाहिकयाऔरमानवजाितको

ज मिदयातोऐसीकईकहािनयाहवद मबरा ण मउपिनष मअर यकमलिकनकोईएककहानीनही

बर ाकोसि टकताकहतहतोबर ानसि टकीरचनाकसकी

बर ानबर ा डकािनमाणिकयाबर ा डिजसकोबर ाकाअडाकहतहबर ाकमनसमानसपतर काज महआपहलचारसनत-कमारपदाहएउ ह नकहाथािकहमसि टमकोईिदलच पीनहीहतोवोस यासीबनजाएगउनकबादउ ह नस तऋिषय कोज मिदयास तऋिषय नकहािकजबतकतरीनहीहोगीतबतकहमिकसीकोज मनहीदसकततोबर ान तरीकीरचनाकीऔरसातऋिषय कोसातपि नयादीइसतरहससबजीवज तओकाज महआसबसजान-मानमिनहक यपमिनक यपकामतलबहकछआउनकीकईपि नयाहोतीहऔरउनकीअलग-अलगपि नय सअलगअलगपरकारकजीव-ज तओकाज महोताहजसअिदतीसआिद य दव काज महोताहिदतीसद य काज महोताहदनसदानव काज मकद सनाग कािवनातासपि य काितमीसमछिलय काज महोताहतोबर ासजड़ीसबसजानी-मानीकहानीह

शवपर पराम याकहानीह

श आतमिहर यगभ(सनहरीयोिन)थायहश दवद मभीिमलताहlsquoिहर यrsquoकामतलबहसनहरीिहर यगभकमलक पमथाऔरजबवहिखलातोउसमसबर ािनकलऔरिफरबर ानअधनारी वरका पदखाउसकोदखकबर ानसि टकीरचनाकीअधनारी वरमप षकोदखकरउ ह नमनकोज मिदयाऔरऔरतकोदखकरशत पाकोज मिदयाएकऔरकहानीहिकिशवनअपनआपकोिशवऔरशि तमबाटिलयािशवसनरआतहऔरशि तसमादाआतीह

व णवपर पराम याकहतह

व णवपर परामलबीकहािनयाहकछकहािनयाबरा णमिमलतहऔरआगचलकबढ़तीहजोसबसजानी-मानीहवहयहिकदिनयामसबकछिनदरामथािफरिव णजागतहसासलतहऔरमनमइ छाएजागतहोतीहतोइ छासउनकीनाभीमकमलउगताहऔरउसकमलमबर ाबठहोतहजबकमलिखलताहबर ाआखखोलतहतोडरजातहउनकोकोईऔरिदखाईनहीदताअकलपनसवइतनाडरजातहिककहतहिकमझएकऔरकोज मदनापड़गायहजोभयहयहबहदअर यकउपिनषदमभीबतायागयाहndashिकभयसरचनाहईजोपहलाजीवहवहअकलपनसडरजाताहऔरकहताहिकमझसाथीचािहएइसिलएवह तरीकीरचनाकरताहऔरउसकऊपरमोिहतहोजाताहऔरबर ा डकीश आतहोतीह

लिकनउपकथाएभीहोतीहकहतहिकएकअसरनधरतीकोपानीकअदरदबािदयाथापरलयकबादतोबर ाकनाकसएकवराहिनकलताहिव णअपनवराहअवतारमजोसमदरकअदरजाताहऔरप वीकोऊपरलकआताहऔरजबलकआताहतोप वीमवन पितउगनीश होतीहऔरऐसप वीकािनमाण

हआएकऔरकहानीहिजसमकहतहिकअमतमथनसदिनयाकीश आतहईिव णमदारपवतकोलातह ीरसागरकामथनकरनकिलएदवऔरअसरिमलकमथनकरतहिव णअपनाकमाअवतारलतहऔरपवतकोअपनीपीठपरउठातहइसमथनससि टकीरचनाहोतीहयतीनकहािनयाहिजनमिव णसोतहएनारायणहवराहयाकमाह

अबसवालहिकसि टपरकितकबारमहयास कितकबारमकहतहिकिव णनएकछोटी-सीमछलीका पिलयाथाऔरउसबड़ीमछिलय सजबमननबचायातोस कितकािनमाणहआ

एकऔरकहानीहिजसमविव णहयगरीव(घोड़कसरवालिव ण)बनजातहऔरवद कोबचातहपरलयकपानीसतबसि टकािनमाणहोताहएककहानीहजहापरलयकपहलएकमछलीमनकोकहतीहिकआपएकनौकामसभीजीिवतपरािणय कोलजाएपौध कबीजऔरवदकोभीयहकहानीनोआसआककहानीकीतरहहमछलीउसनावकोपरलयकपानीसबचातीहऔरजबपरलयख़ महोजातीहतोमननईदिनयाकीरचनाकरतहवद मइनकहािनयकआधारह

शा तपर परा याकहतीह

शा तऔरततरपर परामबहत-सीकहािनयाहजोलोक-कथाओसआतीहयहमानाजाताहिकिशवतप याकररहथजबपरलयआईयहापरलयकामतलबज़ीवन-हीनताहजबसबकछजमाहआथावफमकहीपरजनननहीहोरहाथातबदवीआतीहपावतीक पमपवत सिनकलकरऔरिशवकोमोिहतकरतीहऔरउनसिववाहकरलतीहउसकबादिशवकातपजोउनकअदरहवोबाहरिनकलताहऔरबफिपघलनलगतीहनिदयाबनजातीहधरतीउपजाऊहोजातीहऔरपड़-पौधिनकलतहजीव-ज तिनकलतहतोततरपर परामप षमतलबआ माहिजसदवीजागतकरतीहतोदवीकीवजहससि टकीरचनाहोतीहशि तिशवकपासहलिकनउसकोजागतकरनकिलएदवीकीआव यकताह

लोककथाओमएककहानीहिजसमकहतहिकपहलकोईदवतानहीथपहलापराणीएकऔरतथीऔरउनकानामथाआदीमायाशि तउ ह नएकप ीक पमतीनअडिदयिजसमसबर ािव णऔरिशविनकलआिदमायाशि तबर ाकपासजाककहतीहिकमझतमसशादीकरनीहपरबर ाकहतहlsquoमशादीकसकरसकताह आपतोमरीमाहrsquoइसबातसउनकोबहतग साआताहतोवहकहतीहिकबर ात हारीकभीपजानहीहोगीउसकबादवहिव णकपासजातीहऔरिव णसकहतीहिकतममझसशादीकरलोमगरिव णभीनाकरतहिफरिशवकपासजातीहतोिशवउनसकहतहlsquoआपकपासतीनआखहआपतीसरीआखमझददोतोमशादीकरनकिलएतयारहrsquoजबिशवकोदवीकीतीसरीआखिमलतीहतोउससआगिनकलतीहऔरदवीकोभ मकरदतीहबर ािव णिशवतीन कोरोनाआताहिकउनकीमानहीरहीतबवउनकीराखसऔरतपसदिवय कोज मदनलगतहndashसर वतीजोबर ाकीप नीबनतीह

ल मीजोिव णसिववाहकरतीहऔरिफरपावतीकाज महोताहजोिशवकपासजातीहबाकीकीराखसगरामदिवय काज महोताहयजोकहािनयाहवलोककथाएहजोवद मसनहीहइनकहािनय म तरीकयोगदानकोज़ रीमानागयाह

ततरम तरीत वपहलआताहऔरवद मप षत वपहलआताहयाकहगिकदोन साथमआएहपरएकपहलजागरतहआव णवपर परामहिकदिनयाहलिकनउसकाअनभवतबतकनहीहजबतकिव णजागतनहीशवपर परामहिकदिनयाकीश आततबतकनहीहोतीजबतकअधनारी वरअलगनहीहोतशा तापर परामदिनयातबतकनहीबनतीजबतकशि तिशवकोजागतनहीकरतीयहसचमएकमि कलपरिकरयाहऔरशायदवद कपहल तोतरमसहीकहाहndashिकसीको यापताकीसि टकसश हई

िफरसहीकहानी याहहमयहनहीजानत

व ािनकभीनहीकहसकतिकसहीकहानी याहकछकहतहिकिबगबगथाकछकहतहकोईबगथाउससभीपहलमलबातयहहिकसि टकीरचनाकबारमिजतनभीपर नहवयहमानतहिकसि टसपहलयाबादमकछनहीथािह दधमममानतहिकससारअनािदहइसकीकोईनश आतहनाअ तहयहअन तहइसकश होनसपहलकहानीहोगीऔरख़ महोनकबादभीतोकोईएकपलनहीहरचनाश होनका

यहापरयहसवालपछनाचािहएिकिकसकीरचनाकीबातहमकररहह-परकितस कितमहाभतकीवन पितयाजीव-ज तओकीरचनाकीयायमनकबारमह-दिनयाकबारमजागतहोनवालीि थितजसयहसवालहिकिकसनएकइ सानकादिनयाकसाथअपनासब धबनायाहमअपनीहीदिनयाबनासकतहिकसीऔरकीनही-हमसबबर ाहऔरअपना-अपनाबर ा डबनातहयहहमाराअपनाअडहहमनइसबनायाऔरिफरइसमहीफसजातहहमहीमगीहऔरहमहीइसअडकअ दरफसचज़यहएकदाशिनकपर नहरचना याह-यहएकिवषय-िन ठससारहिक यि त-िन ठएकदसरकिबनानहीरहसकतातोिह दकीधमभौितकरचनामइतनीिदलच पीनहीहिजतनादाशिनकदि टकोणम

बाईबलमकहाजाताहिकदिनयाकािनमाणसातिदनोमहआऔरउसकबादऐडमऔरईवआदमऔरह वाआएतो याहमारीिह दिमथकमभीऐसाह

यहजोबाईबलकीकहानीहयहलीिनयर टोरीरखाकारकहानीहमतलबएकभगवानहएकिकताबहएकिस ातहिकदिनयासातिदनमबनीऔरजीनकाएकहीतरीकाबतायागयाहिज हदसकमाडम टसकहतहदिनयाश एकिदनमहईथीऔरएकहीिदनमख़ महोजाएगीिजसवहएपोकिल सकहतह

िह दधमजनधमबौधधमएकनहीबि कअनककीबातकरतह-जहाअनकसि टयादवी-दवताएहतोश आतभीएकनहीहमनआदमकीतरहहलिकनमनकिपतासयहऔरसयभगवानकिपताबर ाहिजनससनतकमार

परजापितइ यािदआएएककहानीकभीनहीहोगीयहहिह दधमकीखािसयतऔरआपतयकरोिकआपको याचािहए-दवीसोनवालनारायणतप वीिशविवचिलतबर ाऔरअगरिनराकारभगवानचािहएतोवद उपिनषद कोमानोकहतह84लाखयोिनय कबादइ सानकाज महोताहइसिवचारपरमननकीिजए-यहदशाताहिकहमअन तकिस ातमिव वासरखतहएककनहीशायदइसीवजहसहमअनकतामिव वासहजसफलफलप ष तरीिभ न-िभ नपरकारकहोतहवसहीदवीऔरदवताऔरसि टरचनाकीकहािनया

20

िदशाऐवा त-शा तर याह

वा त-शा तरएकभारतीयप ितहजहापरमानाजाताहिकअगरआपअपनघरकािडज़ाइनएकतरहसबनायगndashिजसवा त-कलायाआतिरकस जाकहतहndashतोआपकघरमसखऔरसमदिधकावासहोगाहमसमययािनकालऔरजगहयािनवा तमरहतह योितष-शा तरसमयकबारमहऔरवा त-शा तरहमारआस-पासकीजगहकबारमअपनआपकोबदलनकीबजायहमइनचीज़ कोबदलसकतह

वा त-शा तरकावदोस यास ब धह

वद मऔरवा त-शा तरमिद ग कोयािदशाओकोबहतमह विदयागयाहऔरभीसमानताएहदोन मविदकय मआगपि चममदि णऔरपवमजलतीहदि णिपतर किलएहपरबदवताओकिलएहऔरसभीपि चमसबजीिवतपरािणय किलएवा त-शा तरमपि चममव णसमदरकदवताकिलएहऔरवहाससभीजीवनआताहपवमइ दरिवराजमानहदवताओकराजाऔरदि णमयमराजबठतहम यकदवता

यावा त-शा तरकासबधपराणोसभीह

हरिदशाकअपनर कहोतहिद गपालिजनकबारमपराण मबतायागयाहआठिदशाएहndashइनमचारपरमखह(परबपि चमउ रदि ण)औरचारकरमसचक(उ र-परबउ र-दि णदि ण-परबदि ण-पि चम)औरदोऊपरऔरनीचहतोदसिद गपालहोतहमिदर मआपिद गपाल कीमितयादखोगउ रकबरकाहय कराजाकादि णयमकाहपरबमइ दरऔरपि चममव णउ र-परबमइशानहिजसिशवयाचादमानतहदि ण-परबमिनतीम यकीदवीहऔरदि ण-परबमअि नहऔरपरब-पि चममवायहसबआठमितय कीदोन ओरएकहाथीऔरहिथनीहोतहजोआसमानकोउठायरहतहऊपरबर ाबठतहऔरतलपरिव णकछस करण मिव णशषनागपरधरातलमबठतहऔरहमिव णकअदरहवा तप षयािजसजगहमहमरहतहवहिव ण पहिव णकासरउ र-पवमहऔरउनकपरदि ण-पि चममतोजगहकोहमइ सानयादवकसमानमानतह

इनिद गपालोकीहमारजीवनम याभिमकाह

अगरआपिद गपाल कोग़ौरसदखगतोपाएगिकवजगहकसतलनकसचकहजसपवमकबरबठहजोबढ़ोतरीकसचकहऔरदि णमयमराजबठहतोऊपरऔरनीचएकसगसचालनहपि चममव णबठहएहजोनमककपानीससबिधतहऔरपवमइ दरबठहएहजोसाफ़पानीबािरशकपानीससबिधतहजसटटकोबलसकरनकिलएख बलगातहरि सयाबाधतहवसही पसजगहकोबलसिकयाजाताहहमारशरीरकोभीसतलनकीआव यकतारहतीह

कहतहिकउ र-पविदशाकाबहतमह वहहमारमिदरभीइसीिदशामरखजातहऐसा योह

उ रमध वताराहऔरवह थाइ वकासचकहिशवकावासकलाशपवतहजोपवमहसयोदयपवसहोताहजोसमदिधकापरतीकहतोउ र-पव थाई वऔरसमदिधकापरतीकहndashया थाईसमदिधकाहमसबकछचािहएतोयहिदशाअ छभा यसजड़ीह

एकपरचिलतकहानीहिकध वताराकसबनाध वएकराजकमारथाजोअपनिपताका यारपानाचाहताथामगरउसकीसौतलीमाय यानरखतीहिकउसकाबटाउ मअपनिपताकसगसारासमयिबताएनािकध वछोटा-साध वजगलमजाकरतप याकरनलगताहकाफ़ीसमयकबादिव णउसकसामनआतहउसकीइ छासननकबादवउसअपनीगोदमिबठातहऔरआ वासनदतहिकआकाशमउसकी थाईजगहहोगीndashध वताराबनकरयहकहानीइसबातका पकहिकिकसीभ तकाअिडगपरमभगवानकसलौटातह

उ रिदशाआ माकसाथजड़ीहइस थािपतकरनकिलएएकत वीरदीगईहध वतारकीवसहीजसिशवजोउ रमकलासपरिवराजमानहजहाम भीहवध वतारकनीचएकअचलपवतपरबठतहदि णकीओरमहिकयदि णभारतमएकपरिस िशवकीमितहिजसमिशवदि णकीओरमहिकयबठहऔरवद का ानदरहहवबरगदकपड़कनीचबठहजो थाइ वकापरतीकहयसारिच हयबतातहिकवदअन तऔरअखि डतह

इसकउलटदि णमयमहऔरवतनीनदीभ-लोकऔरिपत-लोककोअलगकरतीहम यकसमयपािथवशरीरकासरदि णकीओरऔरपरउ रकीओररखतहतोसरिशवकीओरहोताहमानाजाताहिकदाह-स कारकसमयजबखोपड़ीकोतोड़तहतोआ मािपत-लोककीओरदि णिदशामजातीहयहिस ातिह दरीित-िरवाज़ ममिदर औरशा तर मबहतमह वपणह

मिदरवा त-शा तरसकसजड़ह

सारमिदरपरबकीओरहोतहतािकसयकीपहलीिकरणभगवानकीमितपरपड़भगवानकामहपरबकीओरहोताहऔरभ तकापि चमतोसयकीिकरणदवतापरपड़तीहऔरभ तपरपरितिबि बतहोतीहमिदर कोएक तरीकशरीरकीतरहसोचाजाताहजोअपनघटनमोड़करबठीहिजसजगहदवताकीमितकोरखाजाताहउसगभागहकहतहजसिकजग नाथपरीकामिदरमानवशरीरकीतरहहसरहाथपरइ यािदकसग

याकोईऐसामिदरभीहिजसममितपरबकीतरफनहीह

ऐसकईमिदरह य िकदवताकहानीकिहसाबसिदशाबदलतरहतहजसिकको हापरकामहाल मीमिदरपि चमिदशामह य िकल मीव णसपदाहईथी

एकऔरकहानीमिवभीषणरावणकछोटभाईरामकराजितलकमआतहउ हिव णकापरमभ तमानाजाताहजानसपहलवरामसकहतहिकवउ हअपनीमितदिजससवउ हयादकरसकरामउ हअधिनि दरामिव णकीमितनारायणमितदतहवहइतनीभारीहोतीहिकिवभीषणवापसीमउसशरीरगमतिमलनाडमछोड़दतह य िकवउसलकानहीलजापातवहाकमिदरममितदि णिदशाममहिकयह

ऐसीकोईकहानीमहाभारतमह

रामायणमउ रऔरदि णिदशाएहपरमहाभारतमसबिदशाएकामआतीहहालािकक णपरबममथरासपि चमम ारकातकजातह ारकाएक ीपहतोसमदरकाल बाबखानह

पराचीनभारतमदोमहामागथndashउ र-पथऔरदि ण-पथअसलमउ रकामहामागपि चमसपरबकीओरजाताहऔरदि णमहामागउ रसदि णतकहमसोचसकतहिकशायददि ण-पथरामायणसजड़ाहऔरउ र-पथमहाभारतस

लोगसोचतहिकमहाका य मदि णकाअथहदि णभारतऔरयहबातग़लतहहमकभीभीिमथककीकहािनय कोसीधा-सीधानहीलनाचािहएवसचक यादाहोतीहमानवि थितकोबतानकिलए पककतौरपउ रआपकसरिदमागमनकासचकहऔरदि णआपकीनीचीआदत काआपकीमलधाराकाजहाआपकीगदगीऔरबरीशि तयाहोतीहआपकोहमशाउ रकीिदशामचलनाचािहएजसकमलहमशाउ रकीओरिखलताहउ र-दि णकोमानिसकउतार-चढ़ावकासचकभीमानाजासकताह

यहदखकीबातहिकिबरिटश कािस ातकदवताउ रमरहतहऔररा सदि णमअबभीचलाआरहाहयहएकराजनीितकसम याबनगयाह य िकइनिकताब काममखोगयाहमझऐसालगताहिकपराण औरवा त-शा तरमआ याि मकबातहोतीह

21

िववाहहमार यादातरदवी-दवतािववािहतहऔरउनकपिरवारहऐसा योह

िह दधममदोज रीिस ातहपरकितndashजोसगणहऔरभौितकससारकीसचकहऔरप षयाआ माndashजोिनगणहऔरआ याि मकससारकीसचकहप षकोसीधा-सीधानहीलनाचािहएप षआदमीनहीहयहएक पकहतोसगणऔरिनगणकिमलनकोिववाहकहतहमिदर मजबभगवानकीशादीहोतीहहमकहतहिकआजिशवकीशादीहोरहीहयािव णकीशादीहोरहीहयारामकीशादीहोरहीहइसकामतलबशरीरऔरआ माकिमलनकीबातहोरहीह

हमजानतहिकरामकीएकप नीहसीतापरजबवक णका पलतहतोउनकीआठपि नयाहोजातीहतोिव णकीिकतनीपि नयाह

अभीअगरआपपरकितमदखएनीमलिकगडमजानवर कोदखतोवहाशादीनहीहोतीशादीस कितकाकॉ स टिस ातहपरकितकानहीहऔरपरकितमअगरहमदखतोअलग-अलगपरकारकपशप ीहकछजानवरजसराजहसऔरचीलपराजीवनएकहीसाथीरखतहलिकनअगरआपहाथीकोशर कोचीतकोदखगतोवोऐसानहीकरतअगरआपमधमि खय कोदखगतोवहाकवलएकही वीनबी(रानीम खी)होतीहऔरवोसबकोकटरोलकरतीहतोपरकितमअलग-अलगपरकारकी यव थाहअलग-अलगजाितय मइसीबातकोपराण मकहाहिकहरसमाजहरकालहरयगमअलग-अलगपरकारकीयव थाएहरामायणमरामएक प नीवरताहलिकनउनकिपताकीतीनप नीयाथी(ककयीकौश याऔरसिमतरा)भगवदपराणमक णकोअ टमदयाकहतहउनकीआठपि नयाहोतीहअगरहमदरौपदीकोदखतोउनकपाचपितहमहाभारतमतोयबहपित वमानतीहसही-ग़लतकछनहीहोतािसफ़अलग-अलग यव थाएहोतीहअलग-अलगसमाजकीकोई यव थापरीतरहससहीनहीहोतीअसलमरामकीतरहएकपि नववरतदलभहोताहमोनोगमीपोलीगमीपौलीएडरीndashआपकोओपनमाइिडड(खलािदमागका)होनाचािहएदोहस काजोड़ाकहतहइसिलएिसया-रामकीजोड़ीको

हमनिशवकिववाहकबारमबहतसनाहलिकनिव णकीशादीकबारमकभीनहीसनाउसकबारमहमबताइए

अकसरयकहानीदसरीकहािनय कबीचमआजातीहिव णकोहमशाशादी-

शदामानतहइसिलएउनकीकहानीजानी-मानीनहीहपरऐसानहीहदोकहािनयाहअगरसाउथइिडयामजाएतोिव णकबगलमदोपि नयाहोतीहएकहोतीहशरीदवीयाऐ वयाऔरदसरीहोतीहभदवीजोधरतीहदोन ल मीक पहोतहनाथइिडयामिसफ़ल मीहोतीह

जबिहर य नामकाएकअसरभदवीकाअपहरणकरकसमदरकनीचलजाताहतोिव णवराह पलकउ हबचाकरलातहतबभदवीकहतीहिकमआपकोअपनापितमानतीहतोिव णकानामहोगयाभपितऔरजबअमतमथनहोताहतब ीरसागरसशरीदवीिनकलीहतोसबदवताऔरअसरलड़ाईकरतहउनकिलएपरवोकहतीहिकनहीमअपनापितख़दचनगीतबविव णकोचनतीहइसिलएउनकानामहोगयाशरीिनवासयाशरीपितदोन प कसाऊथइिडयननामहनॉथमउ हल मीव लभकहतहल मीकिपरय

जहातकमझमालमहहमारदवोमसकछबर चारीहऐसा यो

दोधाराएहसोचनकीएकहिकदिनयाकोठीकरखनकिलएशादीकरनीचािहएऔरदसरीहिकशादीनहीकरकबर चयरखकओजसयातपआजाताहजसहनमानहपरमबर चारीवज़रअगीबजरगिजसकाशरीरफौलादकाहभगवानककईऐस पहोतहजसिशवकाजोभरव पहउसकोबर चारीमानाजाएगाम गनकाभीडडापानी पइ यािदगणपितकदो पहजहाऋ ीिस ीउनकीदोप नीयाहदसरा पहजहापवोबर चारीहयहइसबातपरिनभरहिकआपिकसधाराकोमानतहजसिशवबर चारीहयाशादीशदाहउसपबहतवाद-िववादहोताह य िकएकतरफवोवरागीहऔरदसरीतरफउनकदोब चह(काितकयऔरगणश)अगरआपकहानीदखोगतोगणशकायाकाितकयकाज मसाधारण पसनहीहआहोगाभारतमऐसामाननाहिकअगरआपशादीकरकब चपदाकरलतहतोआपकीशि तकमहोजातीहव ािनकतरीकसकछसािबतनहीिकयाजासकतालिकनततरशा तरमइसकोबहतमह विदयाजाताह

हमदिवयोकोकमारीबोलतहतो याइसकामतलबहिकवोबर चारीह

दवीकबारमजोमा यताहउसमिववादह य िकदवीकमारी(कआरीस)हऔरमाताभीहतोशायदयएक पकहतोजोखतहोताहहलचलानकपहलवहकमारीहोताहऔरजबफ़सलआतीहबािरशकबादतबउसमाताकहतहतोदवीकोकमारीमाताकहतहकमारी पमवलालकपड़पहनतीहऔरमाताकपमहरदवीअपनवीरयाउगर पमकवारीमानीजातीहउनकाकोईनर

पहलनहीहवोपरीतरहसमादाहदि णकीएकबहतिदलच पकहानीहभारतकसबसदि णीिब दकोक याकमारीकहतहक यामतलबवोलड़कीिजसकीशादीनहीहईहवोएकगरामदवीहजोिशवसशादीकरनाचाहतीथीऔरदवतानहीचाहतिकउनकीशादीहो य िकअगरवोशादीकरलगीअगरतोवोप नीबनजायगीवोमाताबनजायगीतोउनकीशि तकमहोजाएगीइसिलएवोउनकीशादीरोकनाचाहतह

वउ हबतातहिककवलवहीबाण-असरकोमारसकतीहिजसकीशि तयाबढ़तीजारहीहदवीकहतीहिकउ हपताहिकवकमारीकीतरहहीउसमारसकतीहऔरवनहीतोकोईऔरमारदगाविववाहपरज़ोरदतीहदवतानारदकीमददमागतहजोकहतहिकवोिशवकसीधपनकाफ़ायदाउठायगविशवकोपकड़तहऔरकहतहिकशभमहरतजोआधीरातकाथावहिनकलगयाहऔरसबहहोनलगीहिशवउनकीबातमानलतहऔरकलाशकीओरचलदतहदवीइ तज़ारकरतीहजोख़ मनहीहोताऔरइसिलएरोतीरहतीहउनकासारामकअपउनकआसओकसाथिनकलजाताहइसिलएकहतहिकितरवणीसगमजोक याकमारीमहउसकमानोकईरगहइससबकबादवउगर पमआजातीहऔरबाणकोमारदतीह

हमारसबभगवानपॉिलगमसबहिववाहीहिसवायरामकलिकनहमाराजोसमाजहवोनहीहhellip

सोसाइटीबदलतीरहतीहसौसालपहलतकभारतमऐसा लिनयमनहीथाndashप ष कोकईबीिवयारखनकीअनमितथीहालािकऔरत कोएकस यादापितरखनकीअनमितनहीथीमहाभारतमएकवातालापहपाडऔरकतीकबीचिजससपताचलताहिकआदमीऔरऔरतअपनसाथीचनसकतथिववाहकअन ठान औररीित-िरवाज़ जसाकछनहीथा

यहसबकसबदलगयाउसपरएककहानीहएकयवकिजसकानामहवतकतअपनिपताउ ालकासकहताहमअपनीमाकोदखरहाह अ यप ष कसाथऔरमझयहपसदनहीआरहाहतोउसबतायाजाताहिकस यताहीऐसीहउनकोफरीडमहिकवजहाजानाचाहतीहवोजासकतीहतो वतकतकोबहतबरालगताहवोकहताहlsquoिफरमझकसपतािकआपमरिपताहोrsquoउ लकाकहताहlsquoिपतापरमसबनताहबीजसनहीrsquoयबहतहीसोिफ टीकिटकउ चिवचारहजोअ सरसनानहीजातातो वतकतनिनयमबनायािकप नीकोकवलएकपितकोपरम वरमाननाचािहएउसकपासपितचननकी वततरतानहीहपहलज़मानम वयवरहोताथाऔरत वयअपनापितचनतीथीधीरधीरवोफरीडमभीचलीगईधीर-धीरप षपरधानसमाजहोगयामनकडहवमनीवाइवज़बटिवमनकडनॉटहवमनीह बडसndashआदमीकीबहत-सीपि नयाहोसकतीथीपरऔरतकबहतसपितनहीकछलोगकहगिकइसमसोसाइटीकाउ ारहआऔरकछलोगकहगइससपतनहआमझलगताहिकलोग कोफरीडमदनीचािहएयहमरापसनलओिपिनयनअपनािवचारह

हमारीजोलोककथाएहऔरपराणोमभीकईरोमिटक टोरीज़हदवी-दवताकिववाहकोलकरतोउसकपीछ यारह यह

शा तर मिववाहकअलग-अलगतरीकहअलग-अलगपरकारकिववाहहजसएकहोताहअसरिववाहजहालड़कीकोखरीदतहएकदविववाहहोताहवहाअगरएकआदमीनबहतअ छीसवाकीहदसरआदमीकीतोवहउसअपनीबटीददतहयाहोताहऋिषिववाहजबऋिषकहतहिकमरय किलएमझप नीचािहएतोराजायािपताअपनीबटीददतहिपशाचिववाहवोहोताहजो

ज़बरद तीसहोताहबर िववाहमलड़कािपतासअनमितलताहउनकीबटीसिववाहकरनकिलएसबसलोकिपरयहगधविववाहगधविववाहयालवमिरजपरमिववाहउसमिनयमनहीहोतपरमसयहाशरगारआताहतोऐसअलग-अलगपरकारकिववाहहयकहािनयाबहत-सीलोककथाओमिमलतीहइसकाउदाहरणहोगािकहरगराममदिवयाहोतीथीआपदखगिकभगवानकीअ सरदोपि नयाहोतीहलोकप नी(जोगरामकसाथजड़ीहईह)औरदसरीअलौिककप नी(जोदवताओकसाथजड़ीहोतीह)याभोगप नी(जोिदनचयाकिलएहोतीह)औरएकमो प नीहोतीह(जोअ या मसजड़ीहोतीह)तोयहसबस ाितकहऔरशरगाररसकीतरहयारोमिटककहानीक पमहोगा

जसम गनकीकहानीहिकम गनएकआिदवासीराजकमारीव लीसबहतयारकरनलगतहवगणशसमददमागतहिकआपहाथीका पलीिजएतोवोडरजायगीऔरमरीबाह मआजायगीऔरहाथीकोमदरभगादगाइससरोमास टाटहोगायहाभगवानइ सानबनजातहरोमासकोइतनामह व यिदयागयाह य िकभारतमएकसमयथाजबयातोऋिषबहतय कररहथवोबहतिसिरयसहोतथिसफबरा ण कोसमझआताथा याकररहहवोलोगसाधारणजन कासमझनहीआताथाऔरदसरीओरयोगीथवरागीथजोकहतथिकयसबमायाहइसछोड़ोवऔरत यापिरवारमकोईिदलच पीनहीलतथकवलबठक यानकरतथअपनासरमडालतथऔरकहतथिकससारमकछनहीरखातोआमआदमीसोचनलगािकजीवनमसखीरहनमऔरभगवानमकोईसबधनहीह यातोकहािनय कमा यमसयबतानाचाहतहिकभगवानकोिवलासपणजीवनरसभराजीवनभीपसदहिव णिशवक णहवोसासािरकजीवनमभीभागलतहप षऔरपरकितकिमलनकबारम ानदतीहयकथाएएकमज़दारतरीकसएकउ सवकमडम(शरगारउ सविववाह)

यामन यभीदवोकसाथिववाहकरसकतह

हमारदशमकछभीहोसकताहलिकनअगरआपपौरािणककथाएदखतोऐसलोगहिज ह नदवताओकसाथिववाहिकयाहपरानज़मानमगिणकाएहोतीथीिज हतवायफ़कहतहवो वततरथीवदवताओसिववाहकरतीथीऔरदवदासीकहलातीथीव वततरथीदवदासीसदासहागनहोतीथीउनकपितभगवानहमशािज़ दारहतथndashऔरवअपनापरमीचनसकतीथीधीर-धीरलोगनदवदािसय काशोषणिकयाऔरयहपर पराबदहोगईभ तभीकभी-कभीदवताओकसाथशादीकरतहकहतहिकहमभगवानकोअपनापितमानतहजसमीराबाईकहतीथीिकमराएकपितहजोक णहप षभ तभीकहसकतहिकहमभगवानकीदासीहप नीह

22

िविभ न पपौरािणककथाओमभगवानऔरदवताअपन पबदलतरहतहइसिस ातकोथोड़ासमझाए

भगवानका प याहोनाचािहएअगरहमइसपर नकऊपरिवचारकरतोभगवानतोअनतहअखिडतहऔरसब पउनमसि मिलतहndashजसिव व- पहोताहndashतो या पहोनाचािहएउनका याव तरीहयाप षजवानयाबढ़कछकहतहिकवसगणहकईलोगकहतहिकवोिनगणहपौरािणककथाओमइसपरबहतिवचारहआहऔरइसिलएभगवानकोअलग-अलग पिदयगयहकभीवोबर चारीहकभीप षकभी तरीकभीदवीहकभीदवहकभीपड़होतहकभीपशहोतहइ यािद

हजार सालपहलपराचीनिह दधममलोकधममलोगप थर कीपजाकरतथपड़ कीपजाकरतथउनकािव वासथािकइनकअदरकोईदवी-दवताहवमानतथिकप थर मय बठहएहपानीमअ सराएहपड़ मगधवहभागवतपराणमकहतहक णएकिदनजबगोकलमथतबउ ह नएकपड़कोउखाड़ाथाउसमसदोगधविनकलतोऐसअलग-अलग पकदवीदवताहोतहपौरािणककथाओमपशओमजसगायगोमाताहगायकीपजाकीजातीहपरबहतलोगउसिलटरलीललतहलिकनउस पककतरहदखनाज़ रीहपरकितकोगायमानाजाताह य िकउनसदध- व पजीवनिमलताह

दोपराणीजड़कएकनयापराणी योबनजातह

क पनाओकोिजतनाखीचाजासकताहखीचतहगणशहहाथीकासरप षशरीरहउनकपासहायगरीवहजोिव णका पहऔरघोड़कासरहनरिसहआधप षआधशरहइ यािदयहजानी-मानीकहानीहएकअसरकीिहर यकि यपिजसएकवरदानिमलताहिकउसकोईनहीमारसकऔरजोमारसकवोऐसाहोनाचािहएजोनहीप षहोनपशहोतोवहएकबटवाराकरताहतोभगवानकहतहlsquoमतोअखिडतहमराबटवारानहीहोसकतातोमएकऐसापलगाजोपशभीहऔरप षभीहrsquoनरिसहकाअवतारइसिलएआताह

यहीबातकईऔरकहािनय मभीहओिड़सामसरलादासमहाभारतहोतीहजहापनबागजरकीकहानीहिजसमक णनौजानवर का पलतहऔरअजनकपासजातहअजनउनकोदखतहऔरडरजातहबहतहीअजीबजानवरहजोमगाहमोरहबलहिसहहहाथीहसापहयहक पनासपरचीज़हतो

भगवाननऐसा पिलयाहिजसइि लशमहममॉन टरकहगलिकनपौरािणककथाओमवहभगवानका पहोजाताहशवपर परामिशवशरभका पलतहशरभएकशरहिजसकीआठटागहोतीहअपराकितकश दनकारा मकमानाजाताहपरयहासकारा मकहइसिलएल मीकीचारबाहहोतीहिव णकदससरहोतहपचमखीहनमानयादशमखीहनमानजसकॉ स टहोतहयाजबभगवतगीतामक णिव व पलतहतोउनकदवगधवअसरपड़-पौधसभीपरकारकपराणीक पिदखाईदतह

याकथाओम तरीप षका पलसकतीहयािफरप ष तरीका पलसकतह

हाकथाओमप ष- तरीअलग-अलगनहीहोतजसमोिहनी पिव णकाजाना-माना पहमोिहनीअसर कोभीमोहलतीहऔरिशवकोभीयोगविश ठपढ़तोउसमएकराजामानताहिकि तरय कोकछ ाननहीहोताजबिकउसकीरानीबहतबड़ी ानीहोतीहअपनपितकोयहिसखानकिलएिकि तरिलग-पि लगस ानकाकोईसबधनहीहोताकभीप षका पलकअपनपितकपासजातीहकभी तरीका पलकहमबाहरी पसअलगसोचनपरमजबरकरदतहभगवानक प

याउसीकोमायाकहतह

वद ममायाश दककईमतलबहोतहकभी-कभीिसफ़शि तहोताहजादईशि तजसमायाजालिव णकोमायावीकहतहलिकनमायावीअसरभीहोतहमझलगताहयहइरादपरिनभरहयिदआपमजादईशि तआजातीहतोआपिस हिस मतलबतपसआपकोजोशि तिमलतीहइससआप पबदलसकतहभगवानतोिस हहीलिकनमन यभीिसदिधपरा तकरसकतहपरआप पय बदलगयहसोचनाज़ रीहजबआपअपन वाथकिलए पबदलतहोतबवोजाद-टोनाहोजाताहऔरचालाकीह

इदरकीएककहानीहिजसमवगौतमऋिषका पललतहतािकवगौतमऋिषकीप नीअह याकसाथशारीिरकसबधजोड़सकवप नीधमकोतोड़दतहग समगौतमउ हशरापदतहऔरउनकाशरीरफोड़-फि सय सभरजाताहअसरभी पबदलसकतहजसमिहष-असरndashभसहाथीशरऔरइ सानका पभीलसकतहएककहानीमएकअसरहोताहिजसकानामहआिदवोिशवकापलताहतािकवोपावतीकोपासकलिकनपावतीउसपहचानजातीहिकय

तोिशवनहीह य िकउनकपासिद यदि टह

दसरीकहानीहजहािव णशखचड़नामकएकअसरका पललतहकहतहिकवदाजबतकपितवरतारहगीतबतकशखचड़कोकोईमारनहीसकगािव णशखचड़का पलकवदाकपासजातहऔरवदाकोलगताहिकयतोमरपितहएकपलकिलएवोपराएप षकबारमसोचतीहतोपितवरताकीजोशि तहवोचलीजातीहऔरय मशखचड़माराजाताहजबशखचड़वदाकोकहताहिकतमनमझधोखािदयाहतोवदाकोपताचलताहिकयछल-कपटिव णनिकया

हइससदमसवदाएकतलसीकापौधाबनजातीहिव णकोबहतबरालगताहवकहतहिकजबतकतलसीकाप ामझनहीचढ़ायाजाएगामरीपजास पणनहीहोगीतोवोएकपितवरता तरीकामानरखरहहयकहानीभारतमहरपरातमनहीहयकहानीआतीहपराण म

य पबदलनकीकहािनयामि कलखड़ीकरदतीहिककबसहीहकबग़लतहजसजबपावतीतपकरतीहतबिशवउनकीपरी ालनकिलएअलग-अलगपलकरआतहndashकभीसदरप षक पमआकरकहतहिकिशवस य शादी

कररहीहोवोतोवरागीहिजनकशरीरपरराखमलीहईहिफरवोव आदमीकपमआतहकईलोककथाएह पबदलनकबारमसतोषीमाकीवरत

कहािनयाबहतजानी-मानीहइनमवएकबिढ़याका पललतीहजोरा तपररहतीहिभखारनक पमऔरपरी ालतीहभ त कीिक यावोउसकपरितसहानभितिदखातहयानहीवोउनकाआदरकररहहयानहीतोभगवानकोईभीपलकआसकतहिकसीभीसमय

एकमखौटाहोताहऔरएकचहराहोताहऔररामकामखौटारावणपहननाचाहताहलिकनयहइतनाआसाननहीह य िकजबआपभगवानकामखौटापहनतहतोउनकगणभीआपमहोनचािहएवहआपकोअदरसबदलदताहइसिलएरावणमबदलावआजाताहउसकाअहकारचलाजाताहऔरवहअपननौकरकोमारनहीपाता

एककथाहिजसमएकआदमीमोरकामकटपहनकरकहताहिकमक णहतोक णकहतहlsquoहा-हातमक णहोलोयसदशनचकरrsquoजबवोचकरपकड़ताहतोवहउसकवज़नसदबजाताह

याऐसीकोईकहानीहजहािशवअपना पबदलतह

सभीदवता पबदलतहतोिशवक पबदलनकीभीकईकहािनयाहएककहानीसाउथइिडयासआतीहजहापएकबढ़ीऔरतिशवभ तहजोअपनीबटीकघरजानाचाहतीह य िकवहमाबननवालीहपरनदीमबाढ़आआतीहतोवोिशवसपराथनाकरतीहndashlsquoम याक िशवमरीमददकीिजएrsquoतोिशवदाईमाबनकरजातहऔरब चकपदाहोनममददकरतहतोिशवन पबदलावोभीतरीकाऔरव ाका

एककहानीहजोमथराकीहमथरामकहतहिकक णवदावनमरासलीलाकररहथरासममा यताहिककवलएकप षहोताहndashजसक णपणप षहऔरबाकीसबगोिपकाएहोतीहसभीदवतारासलीलादखनाचाहतहलिकनवोनहीजासकततोवोयमनाकपासजातहजोउनसकहतीहिकमआपको तरीपददतीहआपमझमडबकीलगाइयतोनारदमिननडबकीलगाईऔर तरी

का पलकररासलीलाकाअनभविकयाअजननभीइसीतरहरासिकयािशवनभीयहीिकयाएकबारराधारासकसमयक णकोिमलनआतीहऔरदखतीहिकक णिकसीऔरकसाथनाचरहहतोउनकोबहतबरालगताहतबक णउनकपासजाकरकहतहयजोहवोमरग हमनटवरहऔरयनटराजहलिकन

तमनजोिनयमबनायाहिकरासलीलामकवल तरीहीआसकतीहतोउ ह नतरी पलिलयाहतािकवोरासमभागलसकतोयह तरी-प षकाबदलावआमबातहहमममकऊपर यानदनाचािहएशरीरकऊपरनही

23

िव णकअवतारअवतारका यामतलबह

अवतारश दअवतरणसआताहअवतरणकामतलबहऊपरसनीचआनाऊपरयाहऊपरवकठहिव णजहारहतहऔरवहापम यनहीहोतीजबपरमा माधरतीपअवतिरतहोतहतबवनाशवानहोजातहमतलबवोम यलोकमआतहndashउनकाज मयोिनसहोताहऔरवम यकाअनभवकरतहअनिगनतसवोिगिनतबनजातहअन वरसन वरवउ ारकिलएअवतारलतहइ सानकोआगबढ़ानकिलए

भगवानिव णकिकतनअवतारह

अगरआपजनरलीपि लकसबातकरतोवोकहगिकदसअवतारहलिकनयदशावतारकीबात1000सालकपहलजयदवकीगीतगोिव दसआईहइसकपहलअगरआपपराण कोदखतोनबरऐसिफ़ सडनहीहकहीपदसहकहीबीसहकहीतीससभी यादाअवतारहभागवतपराणमकईअवतारहउनममोिहनीअवतारभीहमतलब तरी पहराजहसअवतारहऋिष( यास)काअवतारहआपपराण कोदखजसभागवतपराणहऔरिव णपराणहतोइनमअवतारबहतअलग-अलगहकोईप कीसचीनहीहलिकनआजकलहमारमनमआताहिकदसअवतारहजोतयहोगयाह

तोसबसलोकपरीयदसअवतारकौनसह

दसअवतारहndashपहलाहमट य(मछली)दसराहकरमा(टिटल)तीसराहवराह(जगलीसअर)चौथाहनरिसह(आधामानवआधाशर)पाचवाहवामनअवतार(बौना)परशरामराम(रघकलकराम)क णब औरदसवाहकि ककाअवतारलिकनयसचीभीप कीनहीहजयदवकगीतगोिव दजहासदशवतारकाकॉ स टआताहवहाक णकोइससचीमनहीडालागयाह य िकक णपणअवतारहतोजोआठवअवतारहवहहबलरामऔरगौतमब नौवहपहलीबारब कावणनयहापआताहऔरकछसिचयाहजहापरआठवअवतारक णहऔरनौवअवतारबलरामहालािकिव ानबहसकरतहएकlsquoसहीrsquoसचीकऊपरकोईसहीयाग़लतसचीनहीहिसफलोकिपरयसचीह

तोभगवानब भीिव णकअवतारह

यएकबहतहीिववादा पदसवालहअगरआपबौ धमकलोग कोपछोगतो

वोकहगिब कलनहीहऔरिहदधमकलोग सपछोतोवोकहगहाहएकसमयथाहमारइितहासमजबबौ धमऔरिहदधममबहतहीवाद-िववादहोताथािककौनबहतरहतोसबनअपनी-अपनीबातकीहोगीतोिहदधमकलोग नकहािकब तोिव णकअवतारहीहतोअगरआपिव णकीपजाकरोतोब कीभीपजाकररहहोयबशकबौ धमकलोग कोपसदनहीथाऔरआजभीवयहनहीमानत

कहतहिकब नबोिधस वका पलकरधरतीपरज मिलयामानवजाितकक याणकिलएऔरभगवानिव णनभीअवतारिलएथधरतीपरआनकिलएhellip

बौ धमकीश आतहईथी2500सालपहलतबब नकहाथािकजहाइ छाहवहादखहोगाऔरजहादखहोगावहापीड़ाहअगरअपकोसबदख समि तचािहएतोआपकोदिनयाको यागकरिनवाणलनाहोगाधीर-धीरबदिध ममबदलावआयालोग नकहािकयबहतहीकटटरलगरहाहndashदिनयाको यागनादिनयाकोिरज टकरनाहयहदिनयासिवरि त यावहािरकनहीहउ हम यममागचािहएथाबौ धमका पभीबहतमदनालगरहाथाndashब कीमितहोतीथीकवलवहाफीमलएनजीशि तनहीहोतीथीतोधीर-धीरबौ धममएकबदलावआनलगा

थरवादकीपरानीपरथाएकनयबौ धममदोहजारपहलबदलगईिजसमहायाणबदिध मकहतहयबोिधस वकाकॉ स टहयहाब कहतहमझिनवाणनहीचािहएमिनवाणनहीलगामधरतीपररहगालोग कक याणकिलएऔरइसीसमयजातककथाएआ जोिकब किपछलज म कबारमथीजबउ ह नबहतहीअ छकामिकएथबोिधस वक पमउनककमइतनअ छहोगएिकउ ह नब क पमज मिलयातोयहकॉ स टउससमयआताहजबिह दधमविदकपर परासबदलकरपौरािणकपर परामढलरहाथाय कीपर परासबदलकरकथापर परामबदलरहाथाजबकथाओमिव णकीिशवकीदवीकीकहािनयाआरहीथीयहाअवतारकाकॉ स टज मलनलगाndashभगवानअनतहसबजगहहलिकनवोधरतीपरआतहलोग कोमददकरनकिलएबोिधस वअभीभीपरचिलतहचाईनाजापानसाउथइ टएिशयामयहाबोिधस वककईहाथहोतहकईसरहोतहतािकवोलोग कदख-ददसनसकउनकीमददकरसकिव णकभीकईहाथहचतभजऔरकईसरलिकनजबवमन यअवतारलतहतोउनककवलदोहाथहोतहऔरएकसर

कहतहकलयगकअतमिव णअवतारकि कआएगा यावआचकहयाआनवालहआपको यालगताह

पराणमजबकि ककीकहानीआतीहतोयएकऐसादौरथाइिडयामजबहणगजरयवणndashअलग-अलगपरकारकीजनजाितयाउ र-पि चमसआरहीथीजसअफग़ािन तानउज़बिक तानसटरलएिशयावहमपरबार-बारहमलाकररहथ य िकहमारपासधनऔरसपितबहतथीतोशायदइससमयकि ककीकहानीनज मिलयािकशायदऐसाकोईर कआएगाघोड़परसवारऔरआकरमणकािरय सबचाएगावहिदखनमकछ-कछआकरमणकािरय जसाही

थाकहतहिकइसकहानीकाज मइसिलएभीहआिकउससमयिकर चिनटीआरहीथीयहिदय सहमिमलरहथउनकसाथिबजनसकरतथउनकयहामसीहाहोताहजोपरानीदिनयाकानाशकरकनईदिनयानई यव थाकािनमाणकरताहइसीसशायदकि कककॉ स टकािनमाणहआिकजबहरजगहभर टाचारफलाहोगाहरजगहअधमहोरहाहोगािव णयो ाका पलगऔरसबकछतोड़करएकनएिव वकािनमाणकरगयहकॉ स टतोहरसमाजहरस कितमह य िकअबहमकोहमशालगताहिकदिनयाइतनीबरीहतोकोईआकहमबचाल

िव णकअवतारोसहमकोईसीखिमलतीह

हमारीपराचीनकथाओमहमशाएकसवालहोताहिकदिनयामभागलनाहयानहीलनाहजसिशववरागीहतोभागनहीलनाचाहततोउनककोईअवतारनहीहिव णहवोपालनहारहवोअपनअवतार ारािदखातहिकससारमरहकरभीआपआ या मकसपासकतहजसम यअवतारहजबबड़ीमछलीछोटीमछलीकोिनगलजातीहउसमपापनहीहउसम य यायकहतहएकबारएकछोटीमछलीndashिव णअपनम यअवतारमndashमनसपराथनाकरतीहिकवउ हबड़ीमछलीसबचायजबमनउ हबचातहतोअलगिनयम परिनभरस कितश होतीहिव णकाकरमाअवतारसकलनकबारमहअमतम थनमएकसहाराएकधरीचािहएहोतीहिजसकऊपरमथनहोसकयहसहारादताहिव णकाकरमाअवतारवसहीजीवनमआपकोमानिसकि थरताचािहएवरहशि तकामह विदखाताहनरिसहबदिधऔरचतराईकाइ यािदहरअवतारबदिधमानीकाएकगणदताह

यहअवतारकाकॉ स टहमशाधम थापनासजड़ाहोताहभगवतगीतामएकफमस लोकहजहािव णकहतहिकजबभीअधमहोताहदिनयामतोlsquoमअवतिरतहोताहतािकधमकी थापनाहोसकrsquoयकॉ स टकवलव णवधमसजड़ाहशवयाश तासनहीलिकनअगरआपलोकलट टदखगतोलोगकहतहिकिशवकभीअवतारहकहतहहनमानिशवकअवतारयाअशहशा तपर पराममहािव ामाितरकायोिगनीसबदवीकअवतारह

लिकनव णवमतमएकबहतइटरि टगकॉस टहिकिव णहमशाधरतीपरआतहजबदवीकोतकलीफ़होतीहजबरणकापरशानहोतीहजबिव णपरशरामका पलतहतोरणमाताहऔरपरशरामउनकपतरजबदवीसीताकापलतीहतबिव णरामका पलतहएकऔरउदाहरणहभगवदपराणमएक

कहानीहिजसमभ-दवीिव णकसामनएकगायक पमआतीहऔरमानवजाितमफलभर टाचारऔर वाथकबारमबतातीहवरोतहएकहतीहिकउ हऐसालगताहिकउनकाशोषणिकयाजारहाहऔरउ हसहीआदरनहीिमलरहािव णउ हवचनदतहिकवधरतीपर वाल(क ण)काज मलगउ हबचानकिलएएकऔरमा यताहिकजबभीिव णअवतारलतहदवीभीज मलतीहशवऔरशा तपर पराकबीचकािर ताहमशापित-प नीकाहोताहपरशा तऔरव णविर तबदलतरहतहदवीमाप नीदो तबहनभीहोसकतीह

दरौपदीकोभीदवीका व पमानागयाहख़ासकरसाऊथमऔरयहभीकहाजाताहिकयोगमायािव णकीबहनहतोिव णउस पमआतहिजस पमदवीकोउनकीआव यकताहोतीह

िव णकदोअवतारहndashरामऔरपरशरामndashदोनोहीधरतीपरएकसाथथयकससभवह

सबसपहलपौरािणककथाओमलौिजकतकनहीलगानाचािहएहमहमशातकलगातहवोभगवानहभगवानकछभीकरसकतहएकबारमदोअवतारभीहोसकतह

दसराजबपहलयकहानीिलखीगईथीउससमयअवतारकाकॉ स टनहीथाजबअवतारकाकॉ स टइनकहािनय कऊपरलगायागयातबकछलोग नकहारामिव णकअवतारहकछलोग नकहापरशरामिव णकअवतारहकछलोग नकहादोन िव णकअवतारहतोऐसयकहािनयाश हईकछिनधािरतनहीहअलग-अलगगरथ सअलग-अलगसमयऔरपरदश सिमलकरकहािनयाबनीतोरामऔरपरशरामदोन हीिव णकअवतारहपरशरामकाज महआिकरतवीयndashअजनजोबहतहीअधमीराजाथाउसकासहारकरनकिलएवकईऐसराजाओकोबददीसमारतहकहतहउ ह नएकभी ितरयजीिवतनहीछोड़ाथािफरऔरभगवान नउनसपराथनाकीिकदिनयाचलानकिलए ितरय कीभीआव यकताहपरशरामनकहािकजबमझएकअ छाितरयिमलगातोम कजाऊगाजबरामकाउनसिमलनहआउ ह नरामस

बातचीतकीतोउ हलगाहायअ छा ितरयहऔरव कगयतोयहपरशरामकीकहानीजहापरशरामकीभिमकाख महईऔररामकीश हई

यािव णकअवतारोऔरचा सडारिवनकी योरीऑफ़इवो यशनमकोईसबधह

चा सडारिवनकी योरीऑफइवो यशनिकरि चयनमतिजसमकहतहिकसातिदनमपरीदिनयाबनीउसकोचलजकरतीहउनकिहसाबसदखाजाएतोपहलमाइकरोऔरगिन मज़स म-जीवथिजसकबादधीर-धीरपानीकजानवरजसमछलीआएउसकबादज़मीनकऊपरचौपायाजानवरऔरिफरमन यआएतोयइवो यशन(करमागतउ नित)काकॉ स टहइिडयामजबयह ानआयातोलोग नइसिव णकदसअवतार सजोड़ापहलम यअवतारउसकबादकमाअवतारउसकबादवराहअवतारउसकबादनरिसहअवतारआताहउसकबादवामनअवतारऔरिफरपरशरामतोयहापरइव यशनिदखाईदरहाहपर यायहडारिवनकिस ातसजड़ाहयहिववादा पदसवालह

लिकनआगअगरहमदखतोपहलचारअवतारपशहोतहमन यजबआतहतोउसकबादहमवण- यव थादखनलगतह य िकवामनअवतारऔरपरशरामअवतारबरा णहराम ितरयहक णअवतारकोईकहताह ितरयहकोईकहताह वालभीहndashसारथीभीब वण- यव थाकोनहीमानतउसकबादकि कअवतारहजोबाहरसआताहघोड़पसवारयो ािजसकाकोईवणनहीह

लिकनकछकहानीमकहतहिकवोबरा णहतोअलग-अलगकहािनयाहजानवरसमन यतककीऔरिफरवण- यव थातककासफ़रिदलच पहहालािकइसकासहीमतलब याहयहिव ान मिववादकािवषयह

24

गरहन तरहमारवदोमन तरोऔरगरहोकोइतनामह व योिदयाजाताह

वद मतीनमडल कोबहतमह विदयाजाताहमडलकामतलबहसकलगोलाकार-अडऔरमनकोजबजोड़गतोमडलबनगाभमडलजहापहमरहतहऔरउसकऊपरपरभामडलहजहामानाजाताहिकदवतारहतहऔरजोतीसरामडलहवोहिपतलोकमतिपतर कीधरतीआपपरभामडलकोदखकरबतासकतहिककबगिमयासिदयायाबरसातआएगीयहसबएकतरीकसचलरहाहजबयगरहचदरमातारिहलतहतोआपबतासकतहिक यातापमानहोगाइ यािदएकिस टमहदिनयामतोलगताहिकशायददवतावहारहतहऔरवोमौसमकोसभालरहह

वद मदखतो यादातरजोवदकअन ठानहवोहमशाआकाशकीतरफहोतहअि नकीपजाहोतीह य िकवोऊपरकीतरफजातीहऔरयमाननाहिकहमघीडालगतोवहभगवानकपासइ दरदवताकपासपहचगाइसीतरहसयकीपजाहोतीहचदरकीभीपड़कीपजाहोतीहउसकोभीसोमकहाजाताहय िकवोभीपरभामडलकीतरफजारहहतोसारविदक लोकजोहवोआकाशकोसमिपतहलिकनपराण मधरतीकोभीमह विदयाजाताहजोगरामदिवयाहवोधरतीपरहतोआसमानकोनरिस ातमानागयाहऔरधरतीकोमादािस ातमानागयाहनीचशि तहऔरऊपरिशवह

न तर याहोतहऔर यान तरऔररािशएकनहीह

परभामडलिजसकोकहतहयहापतारहोतहलिकनहरस कितमहरसमदायकलोग नजसचाईनाइिडयाबबीलोननतार कझडकोदखाऔरउ ह नउ हजोड़करककहायएककॉ सटीलशनतारामडलहऔरइसकोउ ह नअलग-अलग पिदएतािकवोपरभामडलकोबाटसकऐसहीएकझडकोिजसमबारहिह सहरािशकहतहजसमकरमषइ यािदभारतमइसस यादासताईसिह सहिजनकोकहतहन तरजसरोिहणीिवशाखाफा गनीइ यािदयसहीमछ बीसह य िकएकअभीजीतिदखाईनहीदतातोआकाशकोबारहरािशयऔरस ाइसन तर मबाटागयाह

यसबन तरमादाह

सभीन तर कोद परजापितकीबिटयामानागयाहद अपनीस ाइसबिटयकीशादीचदरसकरवादतहिकतचदरकीसबसफविरटथीरोिहणीएकबार

इसीबातकोलकद औरचदरमिववादहोताह य िकचदरअपनीबाकीपि नयकीओर याननहीदतिफरचदरग समकहतहिकवोरोिहणीकसाथवहासचलजाएगइसपरराजाद उ हशरापदतहिकजसउ ह नउनकीबिटय कोछोड़ावसहीउनकाशरीरभीधीर-धीरउ हछोड़दगाऔरवोल तहोजाएगतबचदरिशवकपासमददकिलएजातहउ ह नअपनासबकसीखिलयाहोताहिशवउ हबोलतहिकवल तह गपरिफरधीर-धीरवोअपनशरीरमआएगिफरल तहोनकिलएतोकहतहिकचदरएक-एकन तरकपासजातहहररोज़(अलग-अलगप नीकपास)जबवोरोिहणीकपासजातहतोकहतहवोश लप महndashफलमनऔरिफरवहधीर-धीरकमहोनलगतहजबअमावसकीरातहोतीहतबवअभीजीतकसाथहोतह

गरह याहोतह

गरहआकाशीयिप डहिसफ़गरहहीनहीसयभीएकगरहहऔर य िकवअपनीजगहसिहलतरहतहवनरहऔर य िकतारअपनीजगहप थािपतहवमादाह

इनपरकोईकहािनयाहसयकबारमबताए

सयकसाथपरमजड़ाहकहतहजोरातकीरानीकाफलहवोसयक यारमथीपरसयकोउसमिदलच पीनहीथीरातकीरानीकोइतनादखहोताहवोकहतीहिकमतभीिखलगीजबसयआकाशमनहीहोगासरजमखीहालािकसयकोहीदखतीरहतीहजबिकसयउसकीओरदखताभीनही

तोसयदवऔरचदरदविदलतोड़नवालहमगलऔरबधकबारमबताइए

मगलरािशलड़ाईिहसाऔरउगरतासजड़ीहऔरकाितकयलड़ाईकदवसजड़ाहकछकहािनय मवहगणशकउगर पसजड़ाहमगलगरहशभऔरमगलसभीजड़ाहइसकालालरगदवीसजड़ाहिजनकपतरकोभीमगलकहतह

बधगरहसचारबदिधऔरसाफ़बोलनसजड़ाहयहिदलच पबातहिकमितय औरकलाकितय मइसकभी-कभी तरीकीतरहभीिदखायाजाताह य िकसारगरह यादातरनरहोतहयहइसिलए य िकबधदिविलगीयहअपनिपताकशरापकबाद

बधकासाथीइलाहएकराजाहोताहिजसकानामइलाथावोचदरवशीथावोएकऐसवनमजाताहजहािशवशि तसभोगकररहहोतहउसजगलमएकजादहोताहिकजोभीउसमजाएगावो तरीबनजायगातोइलाराजा तरीबनजाताहदखीहोकरवहिशवकपासजाताहजोउसकशरापकोबदलदतहतोश लप कसमयमवहप षहोताहऔरजबभीक णप होताहतोवह तरीबनजाताहतोवहभीआधाप षआधा तरीहऔरब भीआधाप षआधातरीहइनदोन किमलनसचदरवशकीश आतहोतीहिदलच पमझयहायालगताहिकहमआजकलगऔरलि बयन वीयरश द काइ तमालकरतहजोशा तर मभीहलिकनहमकोलगताहशा तर मयसबनहीह

ग परकोईकहानीह

हमग बोलतहइनकानामबह पितहग कहतह य िकवोसारदवताओकग हग वारउनकिलएहशकरवारशकरजोहवोभीग हलिकनवोअसर कग हइनदोन महमशाझगड़ाहोताहकहतहशकराचायजोहजोउनकीएकहीआखहऔरवोरचना मकहऔरबरह पितकीदोआखहवोरशनलहसमझकर यानसकामकरनवालतोआपदखोगिककोईभीिबजनसआपकरोगजोएकजनाटीममऐसाहोगाजोपस किहसाब-िकताबमसबसआगहोगाऔरउसकाबहतगिणतीयिदमाग़होगाउसीतरहएकऔरसद यहोगाजोकोईिनयमनहीमानताहोगाऔरिदनकीजगहरातमकामकरताहोगापरबहतरचना मकहोगाआपकोदोन दव औरअसर कीखिबय कीआव यकताहोगीतभीसमदरमथनहोपायगाऔर ीरसागरसम खनिनकलपायगा

शिनकबारमकथा

शिनवारकजोदवताहवोशिनदवहवोसयकपतरहसयककईपतरहवहमशादखीरहतहधीरचलतहऔरठीकसचलभीनहीपाततोवोहरचीज़कोधीरकरदतहअगरवोआपकीिजदगीमआगएहतोआपकोिमलगालिकनधीर-धीरबहतिदन कबादिमलगाजोजबहमसनतहसाढ़सातीहतोइसकामतलबहहरचीज़दरसिमलगीयदवआपकोसबरिसखानकिलएह

आपनकहान तरसबमादाहतो यासबतारमादाहोतह

नॉटिरयलीजसधवतारानरहस तऋिषमडलआपनसनाहोगावहभीनरहउनकीएकमजदारकहानीहजोस तऋिषथउनकीद परजापितकीसातबिटयकसाथशादीहईतोसातऋिषय किलएअपनीपि नय कसगअि नकडकपासगएअि नदवउनकीपि नय कस दयकोदखकमोिहतहोगएऔरअनजानमउ ह नसबकोछिलयाकवलएकरहगईअ धतीजोविश ठऋिषकीप नीथीवोकछदरखड़ीथीउनकोअि नननहीछआजबयपि नयाअपनपितय कपासजातीहतोवकहतहlsquoपराएप षनतमकोछआहहमतमकोय शालामआननहीदगrsquoतोि तरयाकहतीहहमनकछनहीिकयापरइसइ ज़ामसउनकोग साआताहऔरवघरछोड़कचलीजातीहयजोछतारहइनकोकितकाकहतहऔरयअपनाएकन तरबनातीहसातवीअ धतीहजोस तऋिषमडलकबगलमहीखड़ीहोतीहतोशादीकसमयजबनईद हनकोपछाजायिकतमकसीप नीबनोगीतोजवाबहोनाचािहएlsquoअ धतीजसीrsquoिफरउसतारकीतरफ़इशाराकरनाचािहएअगरउसनहीमालमवोकहाहतोपितकोउसकाहाथपकड़करतारकीतरफ़इशाराकरनाहोताहयहिरवाज़बहतरोमानीहोताहय िकपहलीबारपित-प नीएकदसरकोछतह

रािशपरकोईकहािनयाबताइए

रािशय मसबसमह वपणहमकरऔरककमकरसकराितकिदनसयमकरकघरमपरवशकरताहऔरउ रायणकीश आतहोतीहमतलबसरजउ रीिदशामजानलगताहगमीबढ़नलगतीहऔरउसिदनसबसतश होजातीहलिकन

जबवोकककपासजाताहतोदि णायनश होताहककआपकोपकड़करखताहतोिदनछोटहोजातहऔररातल बीठडपड़नलगतीहऔरबािरशआतीहकहतहइससमयमअसरबहतशि तशालीहोजातहइसिलएदशहरािदवालीजस यौहारहोतहइससमय य िकआपभगवानकोजागतकरनाचाहतहोतािकवअसर कीमारयदोिदशाओमचलनामथनजसाहजबदवताखचतहतोिदनल बहोजातहऔरजबअसरखचतहतोछोटहमारपरभामडलमअमतमथनपरसालचलतारहताहआधासालदवताशि तशालीहोतहआधासालअसरइसिलएहमसरअसरदोन कीपजाकरतह

िव णमकरकक डलपहनतहतो याउनकामकररािशकसाथकछसबधह

िव णकोमकरक डलकहतहिजनकक डलमकरकजसहमकरसकराितकबादबसतकीश आतहोतीहमतलबजीवनफलन-फलनलगताहिव णहमशापरकितकीसकारा मकओरसजड़हश लप कसाथउ रायणकसाथइ यािदउनकासयकसाथभीसबधहइसिलएउनकोआिद यभीकहागयाह

मकरसकराितमसयकीपजाहोतीहजोिशवहवोच दरमाकसाथजड़हइसिलएउनकसरकऊपरअध-चदरमाहोताहऔरउ हसोमशखरकहाजाताहवोदि णायानकसाथजड़हक णप कसाथइ यािदतोिशवऔरिव णदोनजसमनकहापरभामडलकदोभागहऔरमौसमकाचकरउनदोन मबटाहआह

25

वन पितऔरभगवानयाहमवन पितकोभगवानकीतरहइसिलएपजतह योिकहमउनसअ नऔरऔषिधिमलतीह

हाहममानतहविदककालमहमनयदखािकहरपड़हरपौधमकछनाकछिवशषताहोतीहवहमअ नऔषिधलकड़ीवोसबचीज़दतहजोजीवनकोचलानकिलएहहमारपवज कोलगाकीपड़ मभगवानबसतहवद मएकदवीहिजनकानामहअरणयानीजोजगलकीदवीहधीर-धीरपराण मएकऔरदवीिमलतीहशाक बरीशाख कीदवीहमतलबवन पितकीदवी

जगलमहीहमहमारीस कितिमलीयहीसहीहमारीस यताकीश आतहईहपड़ -पौध सतोइसिलएहमइनकोबहतमह वदतहयहमानाजाताथािकअगरसबपड़ कोजोड़दतोउनमसअमतिनकलगातोपराण मअमतमथनकीकहानीमजब ीरसागरकामथनहोरहाथातबजोपहाड़इ तमालहआथाउसकऊपरबहतसपड़थबार-बारआपसमरगड़खानकबादउ ह नआगपकड़लीऔरपड़ कारसिनकलकर ीरसागरकसाथिमलगयामथनसपािरजातपड़भीिनकलताहकईकथाओमकहतहयहक पव थािजसइदर वगलगए

एकबार वगमनरकासरनामकाएकरा सहोताहजो वगपरहमलाकरताहउसय मक णइदरकीमददकरतहऔरअसर कोहरादतहस यभामाक णकीप नीजोउनकसग वगगईहोतीहवकहतीहिकआपनइतनाकामिकयाहतोकछतोिग टलनाचािहएतोआपपािरजातमािगएइदरपािरजातदनकोतयारनहीहोतऔरइसकऊपरदोन मय होजाताहजबपािरजातभलोकआताहतोक णस यभामासकहतहिकइसबाकीरािनय कोभीिदखादोस यभामाबहतपोजिसवहोजातीहकहतीहनहीयमरापड़हउसकबादवोजाकउस मणीकोदतीहतािकवउसअपनबागमलगालऔरउ हउसकीदखभालनकरनीपड़स यभामापड़कोऐसलगातीहिकजबफलआतहतोउनकबागकीतरफ़आतहजबक णकोयपताचलताहतोवोकहतहयतोछलहिफरवकहतहिकजब-जबम मणीकसगहोऊगातब-तबपािरजातिखलगास यभामाकिलएयहउनकीख़शीमखटसवालीबातहोजातीहयलोककथायहकछहलक-फलक णभगवान कजीवनमलानकिलएभगवानकीकहािनय मलीलाओमकछशतानीलानकिलए

हमकौनसावन पितअलग-अलगदवीदवताओकोचढ़ातह

िशवकमिदरमबलकाप ाऔरधतरकाफलचढ़ातहकाशीिव वनाथमिदरमभागचढ़ातहहनमानकोअककफलचढ़ातहइसइि लशमकलोटरोिपसइिडकाकहतहवोएकज़हरीला लाटहोताहबगनीरगकाहनमानबर चारीहवरागीहतोउनकोऐसजगलीफलिदएजातहजोआसानीसिमलजायिव णकमिदरमसगिधतफलऔरपि याचढ़ातहजसndashतलसीच पाकफलकमलकाफलकहतहिकक णवनमालीहजोवनकफल कीमालापहनतहगणशकोघासचढ़ातहपान-सपारीचढ़ातहसपारीकफलऔरगदकफलचढ़ातहजोगदकाफलहोताहउसकीहरपखड़ीकअदरबीजहोताहवहवदिधकापरतीकहइसिलएजबभीघरमकोईपजाहोतीहतोहमगदकफलकसाथआमकपकीमालाएलगातहआमचढ़ताहिव णकोऔरगणशको य िकवगह थीकदवताहिशवकोकभीनहीदवीय कीपजामनीमकाप ाइमलीकप नीबिमचचढ़ातहndashसबतीख वादवालीचीज़

गणशकोदवादतहउसका यामह वह

जबआपदवायाघासकोउखाड़तहतोवोवापसउगजातीहघासकभीभीपरीतरहससमा तनहीहोतीकहीनाकहीउगहीआतीहऋिषकहतहिकशायदइसकऊपरअमतकाअसरहऔरपराण मअमतकलशघासकऊपररखागयाथाइसिलएइसशभमानतहइस थािय वकापरतीकमानतहऔरहमचाहतहिकखशहालीऔरसफ़लताहमशारहइसिलएघासकोय मऔरपजामबहतमह वदतहआपदखगजोबरा णपजाकरतहवोघासकीअगठीपहनतह

वन पितकोबरा डमकसबनायागया

इसकीकहािनया यादाजानी-मानीनहीहलिकनएककहानीहndashिजसमबर ाकबाल सवन पितकाज महआदसरीएक टोरीहजबिहर य भदवीकाअपहरणकरकउ हसमदरकनीचलजाताहतबवराहा पमिव णउ हवापसऊपरलकआतहउससमयउनकजोदातथवोज़मीनकअदरधसजातहऔरइसतरहवन पितकाज महआमरीएकफविरट टोरीहजबरामायणमसीताज़मीनकअदरचलीजातीहतोरामउनकोपकड़नाचाहतहपरउनकथोड़सबालऊपररहजातहिजससघासिनकलीह

हमपड़-पौधोक पकसदवी-दवताओकसौदयकावणनकरतहउनककोईउदाहरणबताइए

स कतसािह यम लाटसऔरएिनम सजोनसिगकहजोनचरलहउनसिसिमलीज़उपमाएमहावरअलकारबनातहसमझानकिलएजसिव णकोकहागयाहकमलनयनकमलकजसनयनहउनकएककहानीहबगालमकितवासरामायणमरामदगाकीपजाकररहथऔरउ ह नकहामएकसौआठकमलकफलचढ़ाऊगादगायहदखनकिलएिकवोसचमचकभ तहिकनहीएककमलकफलकोचरालतीहएकसौसातफलदखकररामसोचतहिकअबम याक एकसौआठकहासलाऊतोउ हयादआताहिकउनकीमाकहतीथीउनकीआखकमलकीजसहतोवअपनीआखिनकालकदवीदगाकोअिपतकरतह

ऐसी टोरीपराण मभीहिव णनिकयाथािशवकिलएऔरउससउ हसदशनचकरकीपराि तहईथीतोआख कोकमलकसाथजोड़ागयाह

जोअ सराएहउनकहाथ कोलताओसजोड़ागयाहलताकीजोसघड़ताहोतीहवोउनकहाथ महोतीहब िवहार मभीआपजाएतोबहतफमसइमजहलतानाियकाकीएकबहतसदर तरीजोगहन सढ़कीहऔरएकपड़कीशाखाकोपकड़हजसबॉलीवडकीहीरोइनहोतीहवसलटकरहीहयत वीरबहतहीशभमानीजातीहिकसीभीजगलमसदर तरीबहतहीखशहोकनाच-गारहीहोतोशभमानाजाताहआजकलहमि तरय कबारमवसनहीसोचतndashशायदहमिपछड़गयहलिकनपहलग तकालमवसतऋतमकहतथिकवसतऋततभीआएगीजबऔरतनाचगीगाएगीपड़ सिलपटगीिफरहीपड़जसकदमकफलअशोककफलिखलगि तरय काऔरपड़-पौध काएक लोजिरलशनिशपहअगर तरीदखीरहगीतोज़मीनभीबजररहगीपड़-पौध पफलनहीआएगतोहसती-िखलिखलातीऔरत कोमानाजाताथाऔर तरीऔरपरकितकबीचकिर तकोसदरतासउभाराजाताथा

औरतबरगदकपड़परधागा योबाधतीहऔरबदगदकपड़का यामह वह

वटव काभारतमबहतमह वह य िकउसकीछावबहतबड़ीहबरगदकोशभऔरअशभभीमानाजाताह य िकवटव कनीचकछउगतानहीलिकनजसस यासीकोआपिर प टकरतहलिकनघरकबाहररखतहउ हअदरनहीआनदतअदरकवलगह थयजमानबठताहबाहरस यासीबठताहवसहीबरगदकपड़कोदररखतहउसकोअगरघरकपासउगायगतोघरकोतोड़दगा

गावमहमशा मशानभिममबरगदउगातहकहतहउसपरभतपरतरहतहिशवकोतोभतपसदहवोउनकसाथरहतहपरबरगदकीपि य कोिव णऔरक णकसाथजोड़ाजाताहऔरकहतहजबपरलयहोगीतोउसमसमदरकीजोलहरह गीउनकऊपरवटव काएकप ातररहाहोगाप कऊपरब चाहोगाजोिव णका पहोगािजसकहतहव पतरसा

मारक डयकोपरलयकाद यिदखायाजाताहतोवोबहतडरजाताहndashचारतरफपानीहपहाड़गावजगलसबबहजातहतबउसव पतरसाईिदखतहएकब चाजोरसहसरहाहउसकहाथमम खनलगाहआहिबनाडरकबरगदकप परतररहाहतोव पतरसक णभीजड़हएह

वन पितकमा यमसहमभि तकबारमभीबातकरतहजसतलसीकाप ाजोहवोएकदवीहवदादवीघर-घरमहमतलसीरखतहउसकारोज़ यानरखनापड़ताहउसऔरतमानाजाताहकोईकहताहवोराधाहऔरउसकाप ाशरीक णकोचढ़ातह

एकबहतहीमज़दारकहानीहतलसीकबारमएकबारस यभामानारदकसाथशतमक णकोहारजातीहिजसमक णकोनारदकासवकबननाहोताहस यभामाइसकातोड़बतातीहिकवनारदकोक णस यादाकछदगीतराज़कीएकतरफक णकोबठातीहऔरदसरीतरफ़अपनसभीगहनरखदतीहिकतक ण

कापलड़ाभारीरहताहतभी मणीएकतलसीकाप ास यभामाकीतरफ़रखतीहऔरवजनदसरीतरफहोजाताहक णस यभामाकोबतातहऐसाइसिलएहआ य िकउसतलसीकप म मणीकीभि तहजबिकस यभामाकधन-ज़वर मकवलउनकाअहऔरअहकारह

तोहमनजसदखाकीफलप वनवन पितजोहवभोजनहऔषधीभीहलिकनवोएकिसबलभीहपरतीकहयहापतलसीभि तकािसबलहजसिशवकमिदरमबलकाप ाभि तकापरतीकहयहापतलसीकाप ा मणीकीभि तकापरतीकहक णस यादाभारीहतोइसकहानीस पकऔरपरतीक कमह वकोिदखायागयाह

हमलोगमिदरोमनािरयल योफोड़तह

नािरयलफोड़नाऔरफोड़नकाएकतरीकाहोताहएकहीबारमटटनाचािहएफोड़नकपहलकईलोगउसकऊपरिसदरचढ़ातहकईनहीचढ़ातहअबययोरीहकछलोग कोपसदहकछलोग कोनहीपसदपहलजमानमलोगबिलचढ़ातथndashपशओकीयानरबिलभीकरतथआजकलवोपरथानहीहलोग कोपसदनहीजानवर कअिधकारकीर ाकीजातीहऔर य िकहमअिहसाचाहतहतोनािरयलफोड़नाबिलकासचकहकछलोगकहतहयमहावराहयािसबलहहमारअहकारकोतोड़नकाकोईकहताहजबनािरयलफोड़तहोतोअदरसपानीिनकलताहनािरयलकपानीकोआ मासजोड़तहउसकऊपरफोकसकरनीचािहएमतलबश दाथकोमतदखीभावाथकोदखो

साउथइिडयामकवलनािरयलकोहीनहीफोड़तक कोभीकाटतहबिलकतौरपततरपजामनािरयलकोऊपरसतोड़करउसकअदरघीडालतहउसकोअि नमडालकबरा णकीबिलमानतह

26

पजायापजाकीिकरयाविदककालसचलीआरहीह

वद मजो4000सालपरानहय कबारमबातकीजातीहपरपजाकबारमनहीपजाश द2500सालपहलगहसतरमिमलाजोिविधय कबारमबताताहय मकोईमितनहीहोतीथीअि नकमा यमसदवताओकाआ ानकरतथइसिनगमपर पराकहतहऔरपजाकीपर पराकोअगमपर पराकहतहगहसतरमहमशापजनीयश दआताहपजाश दशायददि णभारतसआयाहोगा य िकतिमलभाषामप यऔरपसायकामतलबहफलयाफलचढ़ानाजोविदककालमनहीहोताथाधीर-धीरभारतमहमदखतहिकय कीपर पराधीर-धीरबदहोजातीहऔरपजाकीपर पराबढ़जातीहअबतोहमय करतभीनहीहमहवनकरतहजोय काछोटा पह

तोय औरपजामबिसकिडफरसफ़क याह

य मकोईमितनहीहोतीऔरयहखलमहोताहजबिकपजाममितहोतीहऔरमिदरमहोतीहय मिदरमनहीहोताकहीपभीजाकआपसामगरीइकटठीकीिजएऔरउसकाय करसकतहपजाहमशामिदर कसाथजड़ीहोतीहयमअि नकोबहतमह विदयाजाताहऔरपजामपानीऔरफल कोपानीसमितय काअिभषकहोताहलिकनअगरदखजोत वहपजाकाऔरय कावहिव कलएकसाह

पजाकीपरिकरया याह

पजाअलग-अलगपरकारसहोतीहिसपलहोतीहकौ लीकिटडहोतीहपरवही यवहारहोताहजसघरमकोईअितिथआताहय मभीयहीहोताहपहलआपदवताकाआ नकरतहऔरिफरउनकोभोगचढ़ातहndashघीकाndashतािकउनकीभखशातहोजाएहमlsquo वाहाrsquoबोलतहइससबकसगबादमउनकोकहतहिकआपजोचाहउसकापरसादहमदऔरिफरउनकोिवदाईदतहरीितकसगयहीपजामभीहोताहआ नकपहलआपनहाकरसाफ़कपड़पहनकरदवताका थानबनातहोउसकबादआपदवताकाआ नकरतहजबदवताआतहतोउनकोएकआसनिदयाजाताहआ नकामतलबहोताहपराणपरित ठाकरनामतलबिविधकबादउसकोआपमितनहीमानोगसा ातभगवानमानोगउ हआसनिदयाजाताहजहापवोआरामसबठसकिफरपानीदतहकभी-कभीअिभषकभीकरतहिफरकपड़दतहउनकोफरशकपड़गहनडालतहउनकाशरगार

करतहचदनलगातहखशबकिलएअगरब ीजलातहअगरदवीहतोउ हमगलसतरिदयाजाताहदवहोतहतोय पिवतिदयाजाताहउसकबादउनकोभोगलगायाजाताहिफरिदयकसाथआरतीगायीजातीहऔरभजनगायजातहिफरफल तितकरतहिजसममनोकामनाकरतहऔरभल-चककिलएमाफ़ीमागतहऔरजबसबहोजाताहतबहमउनकीिवदाईकरतहिवसजनकरतह

तोयपरिकरयाहोतीहपजाकीndashजहालन-दनहोताहकभी-कभीहमइगिलशमबोलतहपजाइज़परयरपजापराथनानहीहपजालन-दनहोतीहय कालमभीऐसहीहोताथाजबलोगय करतथतोएकबारजबय समा तहोताजाताथादवताचलजातथउसकबादपरय मडलकोजलादतथवसभीहमपजामदखगजसगणशकीमितहोतीहदगादवीकीमितहोतीहपानीमिवसजनकरदतहऔरजहापपजाकीहोगीउस थलकोपरीतरहससाफ़करदतहपरमिदर मजहादवता थािपतहोतहऔरएकतरहसजागतहोतहवहापपजाबहतअलगहोतीहवहापराणपरित ठाकरनकीयाआ नकरनकीआव यकतानहीहोतीसबकछअलगहोताह

अगरहमकछनामागभगवानसतो याउसपजानहीकहग

पजाकाकामहीमागनाहमन यस यताइ सचजलन-दनसश हईदवताओकसाथसबधकसबनाओगसबधतोतभीहोताहजबआपकछदतहोऔरवोकछदतहइसिलएहमबोलतहमनभगवानसम नतमागीहतोकछ-न-कछइ छाएहोतीहऐसकहनािकमरपासकछइ छाहीनहीहतोिफरआपतप वीबनगएवरागीबनगएिफरदवताओकीज़ रतहीनहीहतोजोगह थाशरममहोताहउसमइ छाएहोतीहऔरइ छाओकोबरानहीमानततोपजावोपरिकरयाहजहाआपअपनीइ छाओको य तकरतहवोपणह गीयानहीइसकीगरटीतोनहीहndashवहआपककमोकऊपरभीिडपडकरगा-परआपभगवानसह पमागतहndashथोड़ाएडज टकरनकिलए

भोगचढ़ानकामतलब याह

िकसीभीजीिवतपराणीकामलभतल णहिकउ हभखलगतीहहमारदशमकोईिकसीकघरमआताहतोहमपहलपानीदतहिफरखानादतहवसहीदवताओकोभीभखलगतीहलिकनभोगकवलखानकानहीहोतायहकईतरहकाहोताहndashकपड़ सलकरअ छीचीज तकndashख़शबरौशनीदीय कीइ यािदनाथ ाराराज थानमअ ठछापकिवहोतथजोभगवानकीतारीफ़मकिवताएिलखतथभगवानभीकिवताएऔरसगीतपसदकरतहजसहमपसदह यानभीभगवानकोअिपतकरतहवहभीभोगसमझाजासकताह

अ छाआपकहरहथपजामसगीतभीभोगमदतहतोपजाकसाथसगीतकबजड़ा

एकसमयथाम यकालमजबसटरलएिशयाम यएिशयासआकरमणकारीआरहथजोबार-बारमिदरतोड़तथउससमयबहतटशनथीलोगपरशानहोजातथतोऋिषय नकहामिदरमदवताओकाहोनाआव यकनहीमनकअदरभी

मिदरहोसकताहतोसगीतकमा यमसउ ह नमनकमिदरबनाएजसव लभाचायजीहजोनाथ ाराकहउ ह नकहाकिवताओक ारासगीतक ाराराग क ाराममिदर कािनमाणक गातोहरपरहरकीपजाहोतीहआठपरहरहतोपजाआठबारहोतीहतोवसहीहरपरहरमएकपजाहोगीसोतसमयजागतसमयखातसमयशामकसमयगिमय मसिदय मयहपरिकरयाचौदहवीऔरपदरहवीशता दीमश हई

तोसगीतसभजनऔरआरतीिनकलहएह

सगीतऔरभजनमथोड़ाफ़कहसगीतआमहोसकताहलिकनजबभजनयाआरतीहोतीहतबउसकीएकवजहहोतीहआरतीदीयकोभगवानकीतरफ़बढ़ानकीतरहहतािकआपभगवानकोठीकतरहसदखोउनकदशनकरोयहबहतज़ रीबातहजबिकय कीपर परामकछदखनलायकनहीहोताउसमज़ रीहोतीथीऋितमतरकोसननकीपरिकरयातोआपमतरकोसनतथतोकहतथऋितकरोमतरकोसनोलिकनजबमिदरबननलगपजा-पाठश हईतोभगवानकोदखनाज़ रीहोगयाआपदि णभारतकमिदर मजाएतोकालप थरकीमितयाहोतीहभगवानठीकसिदखाईनहीदततोजोपजारीहोताहवोिदयकोमितकआगथोड़ािखसकातहतािकआपदशनकरसकनाथ ारामिदरमएकपदाहोताहिजसथोड़ी-सीदरकिलएखोलतहतािकआपभगवानकोदखसकोइसझाकीकहतहयमानाजाताहिकअगरआपबहत यानसदखगतोआपमिदरसिनकलोगहीनही य िकआपमतर-म धहोजाओग

भजनभगवानकीतारीफ़मगायजातहवउनकीछिवऔरसदरताकबारमहोतहऔरइसबारमिकभ तनउ हिकतनाठीकसदखाहवउनकीमहानताकबारमबतातहऔरअसर परउनकीिवजयकबारमकहािनयाहोतीहकसउ ह नअपनभ त कोबचायाआिदकभी-कभीमझलगताहिकयहमदसर सकसबातकरनीचािहएयहिसखानकिलएहोताहअगरआपिकसीकघरजाएऔरकोईआपकबारमनापछयाआपकीतारीफ़नाकरआपकोलगगािकआपपरकोईयाननहीदरहाएककहानीहरामायणमजहाज बवनभालओकाराजाहनमानकीकोिट-कोिटतारीफ़कररहाहतािकवलकाजाकरसीताकोबचाएआरतीऔरभजनकछ-कछवसहीहोतहजसनईक पनीमकामश करनसपहलवआपकीह सलाअफज़ाईकरतह

भगवानकीपजाघरमकरनमऔरमिदरमजाकरकरनम याफ़कह

घर मपजा-घरमपजाहोतीहएककमरयाआलमभगवानकीमितरखतहतोकभी-कभीउससमयकिलएएकपजाघरबनायाजाताहजसस यनारायणकीपजायागणपितपजाकसमयजोपरमान टशाईनहोतीहजसमिदरवहारोजिविधहोतीहसबह-शामपरीपजाहोतीहअलग-अलगपरिकरयाएहोतीरहतीहघरमजबपजाघरहोताहतोवहाबरा णनहीहोत य िकघरमपजारीकीआव यकतानहीहघरकलोगहीपजाकरतह

कछलोग कामाननाहिकभगवानघरकमािलकहोतहऔरउसमरहनवाल

िकरायदारऔरजबदवताओकोबलायाजाताहवोमहमानकीतरहहयिरलशनिशपकीबातहआपकसभीमाननाचाहतहोभगवानकोमानसकतहो

वरतऔरपजाम याफ़कह

य आदिमय ारािकयाजाताहअलग-अलगपरकारकपजारीहोतहndashऋतिवकउदगातरइ यािदसबप षहवरतकीबातकरतहतोवहरीितऔरतकीहवरतममितय यामिदर कीआव यकतानहीहआपमनमदवताओकोपजसकतहजबआपवरतरखतहोतोआपपानीकिबनारखसकतहोखानमयाखानाहयहतयकरसकतहोndashजससतोषीमाकिलएिसफचनाऔरगड़जागरणकरसकतहोआिदयहसबआपकशरीरकजािरयसहजहाआपकाशरीरपरभतकपहचनकातरीकाहवरतिबनाताम-झामकीपजाहयहततरहजहातनकामतलबशरीरहमतरवहजहा यानहोताहजोमनसहोताहऔरयजहायतरकाइ तमालहोताह

THEBEGINNINGLettheconversationbeginhellip

FollowthePenguinTwittercompenguinIndia

Keepup-to-datewithallourstoriesYouTubecompenguinindia

PinlsquoPenguinBooksrsquotoyourPinterest

LikelsquoPenguinBooksrsquoonFacebookcomPenguinIndia

FindoutmoreabouttheauthoranddiscovermorestorieslikethisatPenguincoin

पगइनब सUKCanadaIrelandAustraliaNewZealandIndiaSouthAfrica

PenguinBooksispartofthePenguinRandomHousegroupofcompanieswhoseaddressescanbefoundatglobalpenguinrandomhousecom

PublishedinPenguinBooksbyPenguinRandomHouseIndia2018

Thiscollectionpublished2018

यहिह दीस करणपहलीबार2016मपरकािशत|दसरािह दीस करण2017मपरकािशत

कॉपीराइटcopyदवद पटनायक2016

Themoralrightoftheauthorhasbeenasserted

CoverDesignerEPICचनलकिलएइरशादअसारीऔरनीरजनाथ

ISBN978-0-143-42798-8

e-ISBN978-9-387-62510-5

Thisdigitaleditionpublishedin2018

यहप तकइसशतपरिवकरयकीजारहीहिकपरकाशककीिलिखतपवानमितकिबनाइसका यावसाियकअथवाअ यिकसीभी पमउपयोगनहीिकयाजासकताइ हपनःपरकािशतकरिविकरययािकराएपरनहीिदयाजासकताहतथािज दबदअथवािकसीभीअ य पमपाठक कमा यइसकापिरचालननहीिकयाजासकता|यसभीशतप तककख़रीदारपरभीलागह गी|इससदभमसभीपरकाशनािधकारसरि तह|

  • Brand Page
  • पगइन बकस
  • Title Page
  • अनकरम
  • 1 धारमिक गरथ
  • 2 रामायण और महाभारत
  • 3 तरिमरति
  • 4 रग
  • 5 शिव
  • 6 जीव और जनत
  • 7 इदर
  • 8 वरदान और शराप
  • 9 सवरग और नरक
  • 10 शकति
  • 11 गणश
  • 12 असतर-शसतर
  • 13 पवितर जानवर
  • 14 गगा
  • 15 गीता
  • 16 तीरथ यातरा
  • 17 भगवान और भोजन
  • 18 यग
  • 19 सषटि
  • 20 दिशाऐ
  • 21 विवाह
  • 22 विभिनन रप
  • 23 विषण क अवतार
  • 24 गरह नकषतर
  • 25 वनसपति और भगवान
  • 26 पजा
  • Follow Penguin
  • कॉपीराइट
Page 6: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 7: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 8: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 9: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 10: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 11: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 12: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 13: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 14: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 15: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 16: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 17: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 18: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 19: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 20: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 21: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 22: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 23: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 24: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 25: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 26: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 27: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 28: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 29: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 30: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 31: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 32: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 33: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 34: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 35: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 36: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 37: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 38: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 39: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 40: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 41: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 42: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 43: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 44: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 45: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 46: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 47: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 48: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 49: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 50: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 51: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 52: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 53: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 54: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 55: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 56: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 57: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 58: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 59: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 60: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 61: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 62: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 63: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 64: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 65: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 66: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 67: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 68: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 69: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 70: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 71: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 72: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 73: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 74: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 75: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 76: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 77: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 78: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 79: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 80: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 81: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 82: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 83: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 84: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 85: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 86: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 87: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 88: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 89: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 90: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 91: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 92: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 93: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 94: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 95: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 96: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 97: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 98: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 99: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 100: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 101: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 102: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 103: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 104: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 105: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 106: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 107: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 108: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 109: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 110: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 111: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 112: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 113: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 114: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 115: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 116: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 117: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 118: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 119: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 120: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 121: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 122: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 123: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 124: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 125: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 126: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 127: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म
Page 128: New प ¿ गु इन · 2020. 5. 2. · कं बन रामायण है तिमल म' , बलराम दास रामायण है उिड़या म