NAZIR AKBARABADI KE KAVYA MEIN ADHUNIKTA KE AAYAMir.amu.ac.in/11926/1/T9757.pdf · 2018-11-15 · Dr. Reshma Begum M.A., Ph.D. (Hindi) ASSOCIATE PROFESSOR DEPTT. OF HINDI WOMEN’S

NAZIR AKBARABADI KE KAVYA MEIN

ADHUNIKTA KE AAYAM

Dr. Reshma BegumDr. Reshma BegumDr. Reshma BegumDr. Reshma Begum M.A., Ph.D. (Hindi)

ASSOCIATE PROFESSOR

DEPTT. OF HINDI WOMEN’S COLLEGE ALIGARH MUSLIM UNIVERSITY, ALIGARH

Residence:

204, Ohad Residency, Phase-II Paan Wali Kothi, Dodhpur, Aligarh-202002 (U.P.)

Mobile : 09410060801

Dated _______________________

Certificate

This is to certify that the thesis entitled “NAZIR AKBARABADI KE KAVYA

MEIN ADHUNIKTA KE AAYAM ” submitted for the award of Doctor of Philosophy

in Hindi, is a bonafide record of research work carried out by Mr. Imran Ali

under my supervision. This is the original work of the candidate and suitable for

submission for the award of Ph.D. Degree.

(Dr. Reshma Begum) Supervisor

izkDdFkuizkDdFkuizkDdFkuizkDdFku

lkfgR; lekt dk niZ.k gSA lkfgR; esa izokfgr /kkjk,¡ lnSo ls ekuo eu

dks izHkkfor djrh vk;h gSaA bu lkfgfR;d /kkjkvksa ls izHkkfor gksus okys lekt

esa nks oxZ gSa&,d oxZ og gS tks ijEijkxr fopkj/kkjk o ekU;rkvksa ls izHkkfor

gksrk gS vkSj nwljk oxZ og gS tks iqjkuh ijEijkvksa o ekU;rkvksa ls brj uohu

dkO; ltZuk djrk gSA ijEijkxr ifjikVh dksbZ uohu vUos’k.k dk ekxZ iz'kLr

ugha djrh ijUrq ijEijk ls fonzksg dj ,d uohu ekxZ dk vuqla/kku djuk vkSj

dkO; dk l`tu djuk ,d uohu vUos’k.k dk ekxZ t+:j iz”kLr djrh gSA bl

uohu ekxZ dk vuqla/kku dksbZ fojyk O;fDr gh dj ldrk gSA O;fDr dh ;g

fojyk izo`fÙk gh dkO; txr dks viuh miyfC/k;ksa ds vk/kkj ij va/kdkj ls

izdk”k dh vksj vxzlfjr djrh gSA ,sls fojys o egku foHkwfr;ksa esa dksbZ

nk”kZfud] fopkjd] oSKkfud] dykdkj rFkk lkfgR;dkj gh gks ldrk gS tks dkO;

txr esa ,d ubZ ut+hj is'k djrk gSA blh dM+h esa uohurk ds i{kikrh o

iz;ksxdrkZ ut+hj vdcjkcknh dk uke fo'ks’k mYys[kuh; gSA

ut+hj vdcjkcknh mÙkj e/;dky ds dfo FksA bl ;qx esa y{k.k xzaFkksa dh

jpuk gks jgh FkhA dfox.k y{k.k ifjikVh dks vk/kkj cukdj vius dkO; dk

l`tu dj jgs FksA mlh dky esa ,sls jhfreqDr dfo Hkh gq, ftUgksaus y{k.k

ifjikVh dk vuqlj.k u djrs gq, ,sls dkO; dk l`tu fd;k tks y{k.k eqDr FkkA

jhfr dh ijEijkvksa dks udkj dj vius dkO; dk l`tu djuk budk y{; Fkk]

ijUrq bu dfo;ksa ds dkO; esa Ükàxkfjd izo`fÙk gh eq[; FkhA ,sls gh le; esa ut+hj

izkDdFku ii

vdcjkcknh dk mn; gqvk] ftUgksaus yksd&psruk dks dkO; dk vk/kkj cuk;kA

yksd psruk gh muds thou dk eq[; Loj cuhA blh yksd psruk ls izHkkfor gks

mUgksaus Ükàxkfjd izo`fÙk rFkk lqjk&lanjh ls gVdj vke tuthou ds ;FkkFkZoknh

/kjkry dks vius dkO; esa ok.kh iznku dhA ut+hj us vke tu ds thou&ewY;ksa]

vkn”kksZa o laLdkjksa dk ;FkkFkZijd :Ik izLrqr fd;kA lkekftd o lkaLÑfrd Lrj

dks js[kkafdr dj ekuo thou dks ,d ubZ n`f’V iznku dhA vke oxZ esa yqgkj]

et+nwj] Ñ’kd] efugkj] HkM+Hkwtk] dq¡tM+k] nt+hZ] eksph] Qsjhokyk] fclkrh] ukuckbZ

rFkk fHk”rh tSls is”ksoj yksxksa ds thou dks ut+hj us igyh ckj dfork dk fo’k;

cuk;k tc fd vk/kqfud ;qx esa izxfroknh dfo;ksa us igyh ckj tulk/kkj.k ds

thou dks viuh dfork dk fo’k; cuk;kA ut+hj vius le; ds ,d ,sls

vk/kqfud dfo jgs ftudh vk/kqfud psruk o’kksZa igys gh eq[kfjr gks pqdh FkhA

vius ;qx esa vk/kqfud psruk ds izpkj&izlkj esa ut+hj dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA

lkekU;r;k lkfgR;dkj dks ,d e”kky /kkjd ekuk tkrk gS] tks lekt

dks lgh jkLrk fn[kkrk gSA og lekt ds lkFk&lkFk pyrk gS vkSj lekt ds

vkxs pydj uohu ekxZ Hkh iz”kLr djrk gSA ut+hj ,sls gh lkfgR;dkjksa esa ls

,d gSa tks vius ;qx ls o’kksZa vkxs py jgs FksA mudh fopkj/kkjk vk/kqfud ;qx

dh rLohj izLrqr djrh gSA vkt dk ckSf)d lkfgR;dkj Hkh vius dkO; dk

uk;d ^vke vkneh* dks gh ekurk gSA vke vkneh ds lkFk tu&thou dk

rknkRe; LFkkfir djuk gh vk/kqfudrk dk izfreku gSA bl izfreku dks ut+hj nks

lkS o’kZ igys gh LFkkfir dj pqds FksA

izkDdFku iii

fu%lansg ut+hj ,d vk/kqfud dfo gSa] ijUrq mudh vk/kqfudrk HkkSfrd u

gksdj oSpkfjd gSA os uohu os”kHkw’kk] jgu&lgu rFkk [kkuiku ls vk/kqfud ugha

cfYd viuh fopkj/kkjk ls vk/kqfud gSaA ut+hj dh fopkj/kkjk esa vke tu&thou

dk fp=.k gS ftlesa rht R;ksgkjksa dk laxe gS] g’kZ&mYykl dh LQwfrZ gS] nq[k

vkSj nnZ dh ok.kh gS rFkk laosnukvksa dk iqat gSA mUgksaus yksd thou ds

fofo/k&i{kksa dk fp=.k dj ;FkkFkZoknh n`f’V dk ifjp; fn;k tks mudh vk/kqfud

fopkj/kkjk ds fofo/k vk;keksa dks izLrqr djrh gSA

vius ;qx dh ijEijkvksa ls gVdj uohu dkO; ijEijk dk fuekZ.k djuk]

fojks/kksa dk nLrkost+ gksrk gSA blfy, tc dksbZ dfo uohu dkO; ijEijk dk

fuekZ.k djrk gS rks og ml le; ds vusd fojks/kksa dk lkeuk djrk gS] vkSj

fookfnr Hkh jgrk gS] ijUrq mldh uohu ijEijk ;fn lekt dks ldkjkRed

fn'kk ns rks dkykarj esa og lkfgR;dkj loZlE;d :Ik ls Lohdk;Z vkSj izklafxd

gks tkrk gSA bl dM+h esa ut+hj vdcjkcknh dk uke mYys[kuh; gSA vkjEHk esa

fgUnh&mnwZ lkfgR;dkjksa us ut+hj dks og egRo ugha fn;k ftlds og gd+nkj

FksA 21 oha lnh esa tc lkfgR; thou ds lkFk tqM+us yxk rc vkykspdksa us

muds dkO; dh vk/kqfudrk dks igpkukA ut+hj vk/kqfud psruk lEiUu dfo jgsA

blh dkj.k mUgsa yksd dfo ds :Ik esa tkuk x;kA vk/kqfud ifjos”k esa ijEijk ds

cnyrs lanHkZ ekuo thou dks fdl rjg izHkkfor djrs gSa] bldk lewpk Lo:Ik

gesa 18 oha “krkCnh ds mÙkjk)Z ds dfo ut+hj vdcjkcknh ds dkO; esa ns[kus dks

fey tkrk gSA

izkDdFku iv

ut+hj ds dkO; dh foLr`r Hkwfe fdlh “kks/k&izcU/k dh lhek esa lekfgr

ugha gks ldrhA “kks/kdrkZ dh viuh ,d lhek gksrh gSA “kks/k fo’k; dk pquko

djus ds mijkUr “kks/kdrkZ dks vius fo’k; ds vuqdwy gh ,d fof”k’V

“kks/k&izfØ;k dks viukuk gksrk gS rkfd “kks/kdk;Z viuh lhek esa jgdj fuf”pr

fd;s x;s le; esa lQy gks ldsA “kks/k dks lkdkj :Ik nsrs le; ût+hj

vdcjkcknh ds dkO; esa vk/kqfudrk ds vk;ke* dks izLrqr djrs gq, lEcfU/kr

vfuok;Zrk dk /;ku j[kk x;k gSA eSaus dfo ut+hj dh jpukvksa ds mUgha igyqvksa

dks vius v/;;u esa lekfgr fd;k gS tks mudh fopkj/kkjk dh ifjf/k esa vkrs

gaSA

Ukt+hj vdcjkcknh dk dkO; lekt vkSj laLÑfr ds /kjkry ij yksd

thou dk izfrfcEc gS] tks vk/kqfud ifjizs{; esa vR;Ur egRoiw.kZ Hkh gS vkSj

izklafxd HkhA ut+hj vdcjkcknh ij ns”k ds fofHkUu fo”ofo|ky;ksa esa fgUnh&mnwZ

nksuksa gh Hkk’kkvksa esa ih&,p0Mh0 mikf/k gsrq “kks/k dk;Z gqvk gS vkSj fujUrj gks Hkh

jgk gS] ijUrq ut+hj vdcjkcknh ds dkO; esa vk/kqfudrk ds vk;ke ij vHkh rd

dksbZ uohu dk;Z ugha gqvk gSA eSaus bl “kks/k&izcU/k esa ut+hj ds dkO; dks vkt

ds cnyrs lUnHkZ esa ns[kus dk iz;kl fd;k gSA bl n`f’V ls esjs fo’k; dk egÙo

vkSj Hkh c<+ tkrk gSA izLrqr “kks/k v/;;u ut+hj dh fopkj/kkjk dks fpUru ds

mPprj lksiku ij igq¡pk ldsxk vkSj lkfgR; dks ,d ubZ fn”kk fey ldsxh]

,slk esjk fo”okl gSA

izkDdFku v

v/;;u dh lqfo/kk ds fy, izLrkouk vkSj milagkj dks NksM+dj izLrqr

“kks/k&izcU/k dks ikap v/;k;ksa esa foHkkftr fd;k x;k gS&

izFke v/;k; esa ut+hj vdcjkcknh ds ;qxhu ifjos”k ij izdk”k Mkyk x;k

gSA lkfgR; vFkok lkfgR;dkj] nksuksa gh thou dks ,d ubZ n`f’V iznku djrs gSaA

bUgsa le>us ds fy, rRdkyhu ifjos”k dks le>uk vko”;d gksrk gSA

lkfgR;dkj vius ;qxhu ifjos'k ls izHkkfor gq, fcuk ugha jg ikrkA bl v/;k;

esa ut+hj ds ;qx ds jktuhfrd] vkfFkZd] /kkfeZd] lkekftd vkSj lkaLÑfrd

ifjos”k dk fp=.k fd;k x;k gSA ;qxhu ifjos”k vkSj mlds okrkoj.k us ut+hj dks

laosfnr fd;k vkSj ,d uohu n`f’V iznku dhA mldk fooj.k mUgksaus jktuSfrd

mFky&iqFky] lkekftd fo’kerk] vkfFkZd foiUurk rFkk lkaLÑfrd leUo; ds

:Ik esa izLrqr fd;kA ut+hj us thou dks cM+s d+jhc ls ns[kk FkkA thou ds xgjs

vuqHko rFkk ;FkkFkZijd n`”; dks mUgksaus viuh fopkj/kkjk ds ek/;e ls izLrqr

fd;kA dfo dk ledkyhu ifjos”k mUgsa dkO;&l`tu djus dh izR;{k vFkok

ijks{k izsj.kk iznku djrk gSA mudh dkO;&jpukvksa dk vadu vkSj izfrQyu ;qx

ifjos”k ds ek/;e ls vfHkO;Dr gqvk gSA

f}rh; v/;k; esa ut+hj ds O;fDrRo ,oa ÑfrRo ij fopkj fd;k x;k gSA

O;fDrRo gh dfo ds ÑfrRo dk vk/kkj curk gS vkSj mlh ds }kjk ÑfrRo dk

fo”ys’k.k gksrk gSA ÑfrRo ds vUrxZr ut+hj ds dkO; dh oSpkfjd vk/kkj&Hkwfe

rFkk yksd&psruk dk foospu fd;k x;k gSA yksd thou ls ut+hj dk xgjk

lEcU/k Fkk] ;gh yksd thou mudh vk/kqfud psruk dk izeq[k ek/;e cukA ut+hj

ds ÑfrRo ij muds O;fDrRo dh Nki Li’V fn[kkbZ nsrh gSA

izkDdFku vi

r`rh; v/;k; ijEijk cuke vk/kqfudrk ij vk/kkfjr gSA ijEijk ij

foLrkj iwoZd n`f’V Mkyus ds lkFk ut+hj dk lkSUn;Zcks/k rFkk lkfgfR;d ifjikVh

dks fo”ysf’kr fd;k x;k gSA ut+hj us lkfgR; dh ijEijkxr ifjikVh dks

viuk;k rks t+:j] ijUrq uohu iz;ksx/kfeZrk ds lkFkA ut+hj vius fopkjksa ls

vk/kqfud gSaA os uohu HkkSfrd lq[k&lk/kuksa ds iz;ksx dks vk/kqfud ugha ekurs]

cfYd oSpkfjdrk ls vk/kqfudrk dk laca/k ekurs gSaA os lekt ds ;FkkFkZokn dh

thrh tkxrh rLohj izLrqr djrs gSaA ut+hj dk dkO; rRdkyhu lekt dk niZ.k

gS ftlesa ml lekt dh ijEijk] vk/kqfud lkSUn;Zcks/k] thou&ewY;] ;FkkFkZokn]

lkfgfR;d ifjikVh vkfn muds dkO; dks izklafxd cuk nsrh gaSA

prqFkZ v/;k; ut+hj dh laosnuk % vk/kqfud vk;ke ij dsfUnzr gSA ut+hj

vketu ds dfo gSa vkSj vketu gh muds dkO; ds dsUnz esa jgk gSA ut+hj us

Lo;a lekt dh lkeUroknh O;oLFkk dh “kks’k.k izo`fÙk dks ns[kkA muds dkO; esa

lkaeroknh O;oLFkk ds fo#) jks’k vkSj fuEuoxZ ds izfr lgkuqHkwfr ds n”kZu gksrs

gSaA izLrqr v/;k; esa vk/kqfud n`f’V ls ut+hj dh laosnuk dk fo”ys’k.k fd;k x;k

gSA muds dkO; esa vke&vkneh dh mifLFkfr] ekuoh; n`f’Vdks.k] lkeUrh

O;oLFkk ds izfr {kksHk] loZ&/keZ leHkko] ns”k&izse dh vfHkO;fDr] vkfFkZd fpUrk,¡

rFkk vk/;kfRed psruk ij fopkj gqvk gSA jksVh dh leL;k] iSls dh raxh vkSj

vke&vkneh dk thou la?k’kZ muds dkO; dks ;FkkFkZ ds /kjkry ij [kM+k dj

nsrk gSA loZ/keZ leHkko muds lkEiznkf;d lkSgknzZ dk lUns”k nsrk gSA

izkDdFku vii

iape v/;k; esa ut+hj vdcjkcknh dh dkO; Hkk’kk% vk/kqfud vk;ke dk

ewY;kadu fd;k x;k gSA ut+hj vdcjkcknh tulk/kkj.k ds vlk/kkj.k dfo gSaA

mudh Hkk’kk tuHkk’kk jgh ftlesa mnwZ] fgUnh] Qkjlh o vjch Hkk’kk dk vn~Hkqr

iz;ksx jgkA Hkk’kkxr vkn”kZ dks izLrqr dj mUgksaus ifj’Ñr mnwZ vkSj laLÑr&fu’B

fgUnh] nksuksa Hkk’kkvksa ds chp dh cksyh dk p;u fd;k] ftls xk¡/khth us

^fgUnqLrkuh* dgk FkkA ut+hj ,d ,slh lefUor Hkk’kk ds i{kirh Fks] tks yksd ds

/kjkry ij izfrf’Br gks ldsA Hkk’kk dk lefUor :Ik muds dkO; dks vk/kqfudrk

dk vkoj.k igukrk gSA ut+hj dh dkO; Hkk’kk vius ;qx ds ifjn`”; dk izfrfcac

gS vkSj ,d fof”k’V ijEijk dks vk/kkj nsus okyh gSA ut+hj dh tuHkk’kk]

laoknkRed “kSyh] u;s eqgkojs o yksdksfDr;k¡ rFkk u;s “kCnksa dk iz;ksx mudh

Hkk’kk dks ladh.kZrk ds nk;js ls eqDr djrh gSA mudh Hkk’kk dh ;gh izeq[k

fo”ks’krk gS tks Hkkjrh; turk ds ân; esa viuk eeZLi”khZ LFkku cuk ysrh gSA

milagkj esa “kks/k&izca/k ds fu’d’kZ dks laf{kIr :Ik esa js[kkafdr fd;k x;k

gSA vUr esa xzUFk&lwph izLrqr dh xbZ gSA bl “kks/k&izcU/k ds vUrxZr tgk¡ dgha

vU; fo}kuksa ds xzaFkksa ,oa dk;ksZa ls lgk;rk yh xbZ gS] mldk mYys[k ikn

fVIi.kh esa dj fn;k x;k gSA

“kks/k&izca/k dh iw.kZrk dk lkjk Js; iw.kZ:Ik ls vknj.kh;k xq:oj MkW0

js”kek csxe th dks tkrk gS] ftUgksaus fo’k;&p;u ls ysdj iw.kZ vkgqfr rd vius

fo}rkiw.kZ fn”kk&funsZ”ku }kjk “kks/k dks iw.kZ djus esa lg;ksx fd;kA muds

izkDdFku viii

ÅtkZoku O;fDrRo us eq>s “kks/k&dk;Z esa vkus okyh dfBukbZ;ksa dk lkeuk djus

dh “kfDr iznku dhA muds lg;ksx ds fcuk bl “kks/k&dk;Z dk vfLrRo esa vkuk

dfBu FkkA blds fy, eSa vkthou _.kh jgw¡xkA

fgUnh foHkkx ds v/;{k ekuuh; izks0 vkfjQ+ ut+hj ds izfr eSa gkfnZd

vkHkkj izdV djrk gw¡ ftUgksaus eq>s izksRlkfgr dj fn”kk&funsZ”k fn;k gSA fgUnh

foHkkx ds xq:oj izks0 iznhi lDlSuk] izks0 ,e0bZ0 tqcSjh] izks0 vCnqy vyhe] izks0

vkf”kd+ ckykSr] izks0 vkj0,u0”kqDy] izks0 rluhe lqgsy] MkW0 b¶+Q+r vlxj]

Jh vt; fclkfj;k] MkW0 “kkgqy gehn rFkk vU; lHkh xq:tuksa dk vkHkkjh gw¡

ftUgksaus eq>s fujUrj izksRlkfgr dj ,d u;h fn”kk iznku djus esa viuk cgqewY;

;ksxnku fn;k gSA

ijeknj.kh; firk Jh vktkn vyh dk xkSjoe;h O;fDrRo ,oa ekrk Jherh

ijohu vktkn dh Lusge;h Nk;k lnSo eq>s dk;Zjr jgus ds fy, izsfjr djrh

jghA izfrdwy ifjfLFkfr;ksa esa mUgksaus eq>s tks vkRecy iznku fd;k gS] mls “kCnksa

esa O;Dr dj ikuk lEHko ugha gSA mudh eerk] Lusg ,oa vk”khokZn lnSo esjs

lkFk jgk gSA eSa muds izfr ureLrd gw¡ blds fy, bZ”oj ls mudh nh?kkZ;q dh

dkeuk djrk gw¡A vius vuqt eksgflu vyh dk I;kj eq>s “kks/k dk;Z dks iw.kZ

djus eas lnSo izksRlkfgr djrk jgkA NksVs HkkbZ&cgu] lksgsy] te”ksn] vkfny]

lkfgy] :[klkj] gqek] lksue] v”khZ] luk vkSj [kq”kh dk lg;ksx lnSo esjs lkFk

cuk jgkA eSa mudk Hkh vR;f/kd ÑrK gw¡A

izkDdFku ix

esjh “kks/k&;k=k esa foHkkxh; fe=ksa&ljrkt vkye] okftn j”khn [kku]

vQt+ky] fljkt] “kehe] eksgflu] “kkoku] tkosn vkye] ijost] LohVh jkuh vkSj

Qjgkuk “khjhu] us le;≤ ij eq>s izksRlkgu fn;kA Nk=koklh; fe=ksa esa

“kkguokt+] vcwcdj bZ0ds0] vCckl gSnj ud+oh] “kkfgn] vjlyku] ujsUnz dqekj]

dqynhi “kekZ vkSj /ku”;ke HkkbZ dk lg;ksx Hkh cgqr d+herh gSA bu lHkh dk

/kU;okn nsuk esjk iquhr drZO; gSA

“kks/k lkexzh ds lap;u esa ekSykuk vkt+kn ykbczsjh dh egRoiw.kZ Hkwfedk

jgh gSA ykbczsjh esa dk;Zjr ihj eqgEen HkkbZ] unhe HkkbZ] gqlSu HkkbZ rFkk fgUnh

foHkkx ds lsfeukj&izHkkjh lS;n eqgEen ekt]+ dk;kZy; esa dk;Zjr MkW0 ijost

Qkfrek] lyeku HkkbZ] “kdhy HkkbZ] ogkc HkkbZ us esjs “kks/k dk;Z esa gj lEHko

lgk;rk dhA eSa muds izfr vHkkj izdV djrk gw¡A

eSa Jh dSyk”k dqekj ds izfr Hkh fo”ks’k :Ik ls vkHkkjh gw¡ ftUgksaus Vad.k

dk;Z esa O;fDrXkr :fp fn[kkbZA vUr eSa mu leLr tuksa ds izfr vkHkkj O;Dr

djrk gw¡ ftudk lg;ksx izR;{k ,oa vizR;{k esjs lkFk cuk jgkA

bejku vyh

'kks/k&izcU/k&lkj'kks/k&izcU/k&lkj'kks/k&izcU/k&lkj'kks/k&izcU/k&lkj

fdlh Hkh ns”k] tkfr vFkok lekt dh lH;rk vkSj laLÑfr dk Li’V

fp=.k mldk lkfgR; gksrk gSA izR;sd ;qx dk lkfgR; vius fodkl”khy fopkjksa]

ltZukRed laLdkjksa vkSj HkkoukRed laosnukvksa dks fyf[kr Lo:Ik iznku djrk

gSA lkfgR; dk eq[; iz;kstu euq’; dks ladh.kZrk ds nk;js ls fudky dj] LOkkFkZ

ls Åij mBkdj mnkj] foosdh vkSj lgu”khy cukrk gSA vr% lkfgR; euq’; dk

iFk&izn”kZd gS] og euq’; dks thou dk lgh ekxZ fn[kkrk gSA ftl lkfgR; ls

;g mís”; fl) ugha gksrk] euq’; dk vKku] dqlaLdkj vkSj vfoosd nwj ugha

gksrk] “kks’k.k vkSj vR;kpkj ds fo#) og flj mBkdj [kM+k ugha gksrk]

Nhuk&>iVh] LokFkZijrk vkSj fgalk ds nyny ls og mHkj ugha ikrk] ml

lkfgR; dk dksbZ vfLrRo ugha jgrkA

lekt] lkfgR; dk deZ&lzksr vkSj thou&lzksr gSA lekt og daB gS

tgk¡ ls lkfgR; dh ok.kh QwVrh gSA vr% lkfgR; lekt dk niZ.k gaS ysfdu ;g

dFku lkfgR; vkSj lekt ds laca/k dh iw.kZ O;k[;k ugha djrkA lkfgR; esa

lekt dk lh/kk&lh/kk fp= gh ugha mrkjk tkrk] cfYd lkfgR; lekt dh ml

xgjkbZ esa Hkh mrjrk gS tgk¡ vk¡[ksa ugha igq¡p ikrha] tgk¡ dsoy Hkkoukvksa dh

igq¡p gksrh gSA ut+hj dh jpuk,¡ bu nksuksa gh dlkSfV;ksa ij [kjh mrjrh gSaA

blhfy, ut+hj dh jpukvksa esa lkfgR; vkSj lekt dk vVwV laca/k fn[kkbZ nsrk

gSA bldk lcls cM+k dkj.k ;g gS fd mudk larqfyr n`f’Vdks.k vk/kqfud vkSj

'kks/k&izcU/k&lkj 2

ekuoh; psruk ls laiUu gSA ut+hj vius le; ds laHkor% igys ,sls dfo gSa

ftudh d+ye e/;dkyhu njckjh ped&ned esa u Q¡ldj] vke vkneh ds

lq[k&nq[k dh dgkuh fy[krh gSA mudh jpukvksa esa lksus&pk¡nh dh >adkj dh

txg] tu&lk/kkj.k ds thou dk d:.k laxhr gS] ikjaifjd lkearoknh izo`fÙk

dh txg iztkrkaf=d psruk dh izo`fÙk fn[kkbZ nsrh gS] tks mudh vk/kqfudrk dk

lcls cM+k izek.k gSA

lkfgR; ;qx&lkis{k gksrk gS] ;qxhu lanHkksZa ls tqM+s jgus esa gh lkfgR; dh

izklafxdrk gSA fdlh Hkh ns”k ;k tkfr ds lkfgR; dh lkFkZdrk rHkh fl) gksrh

gS tc mlesa ;qxhu psruk dks vfHkO;Dr djus dh {kerk gksrh gSA dfo vFkok

ys[kd viuh Ñfr;ksa esa ;qxhu ifjos”k ,oa izHkkoksa dk ys[kk&tks[kk izLrqr djrk

gSA blhfy, lkfgR; dks lekt dk niZ.k] lafpr fpÙko`fÙk;ksa dk izfrfcac] thou

dh vkykspuk vkfn ds :Ik esa ifjHkkf’kr fd;k tkrk gSA ,d lkfgR;dkj viuh

dykRed izfrHkk ,oa ekSfyd fpUru }kjk lkfgR; vkSj lekt nksuksa dks xfr

iznku djrk gS] og vius ledkyhu ifjos”k vkSj lekt dks vius lkfgR; esa

vkRelkr djrk gSA lekt ,d ,slk laxBu gS] tks fujarj xfr”khy jgrk gS vkSj

blesa ,d gh le; esa vusd izo`fÙk;k¡ fo|eku jgrh gSaA ;s izo`fÙk;k¡ ekuo thou

dh fujarj xfr”khy ekufldrk vkSj lekt dh ifjfLFkfr;ksa dk ifj.kke gksrh gSaA

blh xfr”khy lekt esa ekuo dh psruk dk fuekZ.k gksrk gSA O;fDrxr ,oa

lkekftd lg;ksxh rRoksa ds vk/kkj ij ekuo xfr”khy gksrk gqvk iw.kZrk dks izkIr

djrk gS] bl iw.kZrk dks izkIr djus esa lekt dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA

ekuo lekt dh egRoiw.kZ bZdkbZ gS] og lekt ds lkFk ns”k dh mUufr dk ekxZ

'kks/k&izcU/k&lkj 3

r; djrk gSA euq’;] lekt&iznÙk ifjos”k ls izHkko xzg.k djrk gS] lkFk gh

lekt ,oa izÑfr }kjk ifjpkfyr O;oLFkk ls vuqdj.k ,oa Lo;a ds fpUru&euu

ls viuh fuf”pr ekufldrk dks fodflr djrk gSA lekt] O;fDr&lewg dk

laxBu gS] blhfy, blesa euq’;ksa dh O;fDr&psruk dks vkRelkr djus dh “kfDr

fufgr gksrh gS] tks lH;rk vkSj laLd`fr dks fodflr djus esa lgk;d gksrh gSSA

;gh dkj.k gS fd ,d fuf”pr lhek ds vanj jgus okys euq’;ksa dh os”kHkw’kk]

jgu&lgu] [kku&iku vkfn nwljksa ls vyx gks tkrk gSA ;gh lkaLÑfrd

fofo/krk Hkkjr dh lcls cM+h fo”ks’krk gSA bl fo”ks’krk dh O;kid vfHkO;fDr

ut+hj ds dkO; dh lcls cM+h igpku gSA

,d dfo lekt esa fo|eku ifjfLFkfr;ksa] izo`fÙk;ksa ,oa izHkkoksa dk lw{erk

ls v/;;u djrk gSA viuh tUe&iznÙk izfrHkk] Kku] vH;kl vkSj l`tu&”kfDr

ds }kjk ekuo] lekt ,oa izÑfr ij fopkj&foe”kZ djrk gSA fofHkUu fo}kuksa ds

fopkjksa ,oa fl)kUrksa ls izsj.kk xzg.k dj og lkfgR; esa izpfyr ekU;rkvksa dks

ij[krk gS] blds ckn og vius fl)kUrksa vFkok fopkjksa dks dykRed :Ik nsrk

gSA mÙkj e/;dkyhu dfo ut+hj vdcjkcknh ,d ,sls gh egku~ lkfgR;dkj gSa]

ftudh l`tukRed “kfDr ekuo&thou dks izsj.kk iznku djrh gSA blhfy, mÙkj

e/;dky dkO;kRed vfHkO;fDr ds fodkl dk dky dgk tkrk gSA bl dky esa

tgk¡ ,d vksj peRdkj&izn”kZu dh izo`fÙk;k¡ eq[; jgha] ogha nwljh vksj Lora=

Hkko&laosnuk dh vfHkO;fDrA ,d vksj tgk¡ “kkL=h;rk ,oa njckj dk Ñf=e

'kks/k&izcU/k&lkj 4

okrkoj.k fo|eku jgk] rks nwljh vksj LoPNanrkewyd izo`fÙk;k¡ Hkh fn[kkbZ nhaA

,sls gh le; esa ut+hj vdcjkcknh tSls vk/kqfud psruk ls laiUu ekuorkoknh

dfo dk vfoHkkZo gqvkA ut+hj fgUnh vkSj mnwZ lkfgR; ds dkyt;h jpukdkj gSaA

mudk laiw.kZ lkfgR; mÙkj&e/;dkyhu njckjh dfo;ksa ls vyx] ledkyhu ;qx

ds ;FkkFkZ vkSj vk/kqfud psruk ls lEiUu jgk gSA ut+hj ds lkfgR; esa rn~;qxhu

lekt dh cfgeqZ[kh psruk dks vfHkO;Dr djus dh viwoZ {kerk gSA os ,sls

lkfgR;dkj gSa ftUgksaus vius ;qx vkSj ekuo&thou dh leL;kvksa ij ekSfyd :Ik

ls fopkj fd;k gSA e/;dkyhu dfo;ksa esa igyh ckj ut+hj us yksd dks mlds

iw.kZ lkSUn;Z ds lkFk LFkkfir fd;kA ut+hj dh jpukvksa esa tu&lk/kkj.k dh

lkekftd fLFkfr] jgu&lgu] [kku&iku] rht&R;ksgkj] lq[k&nq[k vkfn dks

thoar vfHkO;fDr feyh gSA oLrqr% ut+hj oLrq vkSj f”kYi nksuksa gh Lrjksa ij]

HkkjrsUnq ;qx ls o’kksZa igys gh] vk/kqfudrk dh uhao Mky pqds FksA

Ukt+hj ij vusd fo”ofo|ky;ksa esa mnwZ&fgUnh nksuksa gh fo’k;ksa esa “kks/k&dk;Z

lEiUu gq, vkSj fujUrj gks Hkh jgs gSa] fdUrq ût+hj vdcjkcknh ds dkO; esa

vk/kqfudrk ds vk;ke* dh n`f’V ls “kks/k dk;Z vHkh rd ugha gqvkA bl rRo dks

/;ku esa j[kdj ût+hj vdcjkcknh ds dkO; esa vk/kqfudrk ds vk;ke* tSls

ekSfyd fo’k; ij dk;Z djus dh :fp esjs eu eas iSnk gqbZA

'kks/k&izcU/k&lkj 5

“kks/k dh n`f’V ls ut+hj dk dkO; vlhe laHkkoukvksa dks lesVs gq, gSA

vk/kqfudrk ds izfjizs{; esa v/;;u djus ls mudh dfork ds vusd vNwrs vk;keksa

dks mn~?kkfVr fd;k tk ldk gSA bldk lcls cM+k dkj.k ;g gS fd vk/kqfud

;qx esa muds dkO; dh izklafxdrk vf/kd c<+ xbZ gSA ut+hj ijaijk vkSj

vk/kqfudrk ds LohÑr izfrekuksa ls ifjHkkf’kr ugha gksrs] muds dkO; dk lw{e vkSj

xgu v/;;u ;g ladsr djrk gS fd mudh dfork ds ewY;kadu ds fy, u;s

izfrekuksa dh vko”;drk gSA vke vkneh dh mifLFkfr] ekuoh; n`f’Vdks.k vkSj

lkeUrh O;oLFkk ds izfr {kksHk dk iz”u] loZ/keZ leHkko] ns”k&izse dh

HkkokfHkO;fDr] vkfFkZd&fpark,¡] yksd&thou dk thoar fp=.k vkfn tSls fo’k;

mudh dkO;&laosnuk ds vfuok;Z vax jgs gSaA

fo’k; dh ekSfydrk vkSj “kks/k&dk;Z dh egRork dks /;ku esa j[krs gq,

lEiw.kZ “kks/k&izcU/k dks ik¡p v/;k;ksa esa foHkDr fd;k x;k gS&

izFke v/;k; % ut+hj vdcjkcknh dk ;qxhu ifjos’k

f}rh; v/;k; % ut+hj vdcjkcknh dk O;fDrRo ,oa ÑfrRo

r`rh; v/;k; % ijEijk cuke vk/kqfudrk

prqFkZ v/;k; % ut+hj dh laosnuk % vk/kqfud vk;ke

iape v/;k; % ut+hj dh dkO; Hkk"kk % vk/kqfud vk;ke

milagkj

xzUFk&lwph

'kks/k&izcU/k&lkj 6

Hkkjrh; fpUru/kkjk esa ut+hj vdcjkcknh dk ;ksxnku fpjLej.kh; gSA

ut+hj dh vk/kqfud n`f’V us ekuo thou ds nk”kZfud] lkekftd] /kkfeZd] vkfFkZd

,oa jktuhfrd {ks=ksa dks izHkkfor fd;k gS vkSj thou ewY;ksa dks laj{k.k iznku

fd;k gSA blh dkj.k fo”Ok dh egku foHkwfr;ksa esa ut+hj dk LFkku egRoiw.kZ gSA

“kks/k&izcU/k ds izFke v/;k; esa ut+hj vdcjkcknh ds ;qxhu ifjos”k dk

o.kZu fd;k x;k gS] ftlesa rRdkyhu jktuhfrd] lakLd`frd] lkekftd O;oLFkk]

vFkZra= dh fcxM+rh fLFkfr] /kkfeZd ik[k.M vkSj lkEiznkf;d rkdrksa dh mHkjrh

fLFkfr dk fo”ys’k.k eq[; gSA ml ;qx esa ejkBksa vkSj eqx+yksa ds chp yxkrkj ;q)

gks jgs FksA blh chp tkVksa] jksfgYyksa vkSj ejkBksa us vius&vius opZLo ds fy,

nkSM+&/kwi djds lewps jktuhfrd ifjn`”; dks nwf’kr dj fn;k FkkA igys

ukfnj”kkg ds vkØe.k vkSj ckn esa vgen”kkg vCnkyh ds vkØe.kksa us Hkkjr dk

oSHko u’V djus ds lkFk gh thouewY;ksa dks Hkh fo?kfVr dj fn;k FkkA bu

jktuhfrd ifjfLFkfr;ksa esa ut+hj us ns”k dh rckgh dks viuh vk¡[kksa ls ns[kk FkkA

vketu] NksVs O;kikjh] dkjhxj vkSj et+nwj oxZ lHkh ijs”kku Fks] ftudh n”kk dks

ns[kdj ut+hj vkRe&nzohHkwr gq, vkSj mudh laosnukvksa ls izsfjr gksdj mUgksaus tks

dkO; fy[kk] ml dkO; us bUgas yksd ds /kjkry ij izfrf’Br dj ,d yksd dfo

cuk fn;kA jksVh] eqf¶+ylh] iSlk] isV dh fQ+ykWlQ+h] vkVs nky dk Hkko vkfn

dforkvksa esa rn~;qxhu ifjos”k dk thoar fp= ns[kus dks feyrk gSA

'kks/k&izcU/k&lkj 7

rRdkyhu vFkZ&O;oLFkk dh fcxM+rh gkyr us Hkh ut+hj dh dkO;&laosnuk

dks vR;Ur izHkkfor fd;kA “kkld oxZ dh ,s ;k”kh us vke vkneh ds thou dks

vkSj Hkh nwHkj dj fn;k FkkA eqx+y “kkldksa dh v;ksX;rk] foykflrk vkSj

vnwjnf”kZrk ds dkj.k mÙkj Hkkjr dh vkfFkZd rckgh dk eat+j ut+hj us viuh

vk¡[kksa ls ns[kk FkkA O;kikfjd eafM;k¡ rckg gks x;h Fkha] fdlkuksa ij Hkh bldk

udkjkRed izHkko iM+k] muls va/kk/kqa/k Hkwfedj ¼yxku½ olwyk tkus yxk FkkA

ifj.kker% vketu] NksVs&NksVs dkjksckjh] yksgkj] c<+bZ] dkjhxj] Ükzfed vkfn oxZ

Hkh izHkkfor gq,A vketu dh rckgh dks fudV ls ns[kdj ut+hj dk dfo&ân;

phRdkj dj mBk Fkk vkSj ;gha ls ut+hj ds tu&dfo gksus dk vkjEHk gqvkA

36 is”ksojksa ds dkjksckj cUn gksus dk nnZ Hkh mUgksaus viuh dforkvksa esa O;Dr

fd;k gSA

blh dky esa vaxzst+ vius iSj ilkjrs tk jgs FksA mUgksaus ¼1758 bZ0 esa½

caxky ij dCt+k dj fy;kA /khjs&/khjs dwVuhfrd pkysa pydj ns”k ds

jktkvksa&egkjktkvksa ds vf/kdkjksa dks Nhudj dCt+k tek fy;kA bZLV bafM;k

dEiuh }kjk O;kikj ij dCt+k tekus ds dkj.k y?kq m|ksx&/kU/ks pkSiV gks x;sA

bl izdkj vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa ij Hkh ml ;qx dh jktuhfr dk izHkko iM+k] vkSj

tu&thou =kfg&=kfg dj mBkA lkekftd ifjfLFkfr;ksa dk fo”ys’k.k dj ;g

Kkr gksrk gS fd ml ;qx dk lkeUrokn vius [kks[kys “kku&”kkSdr ij vk¡lw cgk

jgk FkkA :f<+okn] va/kfo”okl vkSj vU; dqizFkk,¡ izpfyr Fkha] ftuds dkj.k

“kksf’kr oxZ Hkh djkg mBk FkkA ckn”kkg dsoy uke ek= ds ckn”kkg Fks] muds

'kks/k&izcU/k&lkj 8

ljnkjkas&lkearks us ywV&ywV dj vius ?kj Hkj fy;s FksA vke turk njckfj;ksa]

vehj&mejk ds v/khu lk¡lsa ys jgh FkhA Qyr% muds thou&Lrj esa cM+k vUrj

vk x;k FkkA vehj oxZ vkSj vehj gksrk tk jgk Fkk] mldk lqjk&lqUnjh ls izse

tx&tkfgj Fkk] tcfd vke turk eqf¶+ylh ds nnZ ls djkg jgh FkhA

e/;;qxhu lkekftd O;oLFkk esa fL=;ksa dh n”kk Hkh 'kkspuh; FkhA ifrozrk

ukfj;ksa dks og lEeku ugha fey ikrk Fkk] tks mUgsa feyuk pkfg, FkkA fL=;ksa esa

inkZ&izFkk] cky fookg rFkk lEiUu ?kjksa esa cgqiRuh izFkk dk izpyu FkkA ut+hj

ds ;qx esa /kkfeZd thou Hkh vPNk ugha FkkA fofo/k /keksZa ds voyEcu esa lekt

c¡Vk FkkA vkLFkkvksa vkSj /kkfeZd fo”oklksa esa lekt dk <k¡pk pjejk jgk FkkA

ekuooknh thou&ewY;ksa dk vHkko gksus ls uSfrdrk dk loZ= vHkko gks x;k FkkA

e/;dkyhu Hkkjr esa bLyke /keZ dh dsUnzh; Hkwfedk jgh gSA fgUnw lekt “kSo]

“kkDrksa vkSj oS’.koksa esa c¡Vk FkkA fgUnw /keZ esa cgqnsookn dh mikluk izpfyr Fkh]

deZdk.M vkSj iqjksfgr oxZ dk opZLo Fkk] deZQy vkSj iqutZUe dk fl)kUr

O;kIr FkkA jkekuqt] pSrU;] oYyHk] jkekuan vkfn ds vyx&vyx lEiznk; FksA

jke vkSj Ñ’.k nksuksa dh iwtk ds lkFk vkxjk ds vkl&ikl czt{ks= esa Ñ’.k dh

iwtk dk izpyu vf/kd FkkA ut+hj Hkh ;gk¡ ds fgUnqvksa dh rjg Ñ’.k HkfDr ds

izHkko esa jgs] Qyr% tue dUgS;k th] ckyiu] ckalqjh ctS;k dh rkjhQ vkfn

dforkvksa dh jpuk dhA

“kks/k&izcU/k ds f}rh; v/;k; ds vUrxZr ut+hj vdcjkcknh ds O;fDrRo

,oa ÑfrRo dk ifjp; fn;k x;k gSA O;fDrRo ds vUrxZr muds tUe&LFkku]

tUe&frfFk] ekrk&firk] xq:&f”k’;&ijEijk vkSj v/;kidh; O;fDrRo ds lkFk gh

'kks/k&izcU/k&lkj 9

mudh os”kHkw’kk ,oa “kkjhfjd xBu ij fopkj fd;k x;k gSA muds tUe vkSj e`R;q

ds fo’k; esa fofHkUu fo}kuksa ds erksa dk fo”ys’k.k djus ds Ik”Pkkr~ ;g fu’d’kZ

fudkyk x;k fd mudk tUe ¼lu 1735½ fnYyh esa gqvk FkkA os is”ks ls v/;kiu

dk dk;Z djrs FksA cztHkk’kk] [kM+h cksyh] vjch] Qkjlh] iatkch Hkk’kk ij ut+hj

dk vlk/kkj.k vf/kdkj FkkA mudh e`R;q ¼lu 1835 esa½ vkxjk eas gh gqbZA

Ukt+hj ds ÑfrRo dk ifjp; mudh fopkj/kkjk dks Li’V dj nsrk gSA os

ekuork ds iks’kd Fks] izse dk lans”k nsrs gq, mUgksaus loZ/keZ leHkko dh uhao

MkyhA eqfLye gksrs gq, Hkh mUgkasus fgUnqvksa ds nsoh&nsorkvksa] fl[kksa ds xq:

ukudnso ij iw.kZ J)k izdV dhA ut+hj esa yksd&psruk dk :Ik iz[kj Fkk] ,d

tudfo ds :Ik esa ekuorkoknh fopkjksa ds os i{k/kj FksA mUgksaus ckákMEcjksa]

deZdk.Mksa vkfn dks gh /keZ le>us okykas dk fojks/k fd;k FkkA os e`R;q dks

vfuok;Z rRo ekudj ;g fo”okl O;Dr djrs Fks fd bZ”oj gh lR; gS] ogh

“kk”or gSA xaMk&rkcht+] tknw&Vksuk vkfn va/kfo”oklksa ls lkekftd fLFkfr

n;uh; gks xbZ Fkh] blhfy, ut+hj us mudk fojks/k fd;kA os lkaLÑfrd leUo;

ds i{k/kj FksA mudk ÑfrRo ekuorkoknh fopkj/kkjk dk iks’kd FkkA mudh

jpuk,¡ lkekfld laLÑfr vkSj xaxk&tequh rgt+hc dh nLrkost+ gSaA

“kks/k&izcU/k ds r`rh; v/;k; ds vUrxZr ijEijk cuke vk/kqfudrk ds

egRo dks js[kkafdr fd;k x;k gSA ijEijk gekjh thou&i)fr ds Øe dks Li’V

djrh gS] tcfd vk/kqfudrk dks uohu fodkl ds pj.kksa ls lEc) ekuk tkrk gSA

fo}kuksa us vk/kqfudrk dks ijEijk&fojks/kh djkj fn;k gS tcfd ;s ,d nwljs ds

'kks/k&izcU/k&lkj 10

iwjd gSa vkSj buesa vU;ksU;kfJr laca/k gSA ijEijk,¡ ifjofrZr gksrh jgrh gSa vkSj

ifjorZu dh izfØ;k dk uohure Øe vk/kqfudrk dh Js.kh esa vkrk jgrk gS]

tcfd iqjkuk Øe ijaijk esa lfEefyr gks tkrk gSA bl rjg ijEijk ij

vk/kqfudrk fVdh jgrh gSA ijaijk ,d lkaLÑfrd izfØ;k gS tks vrhr ls orZeku

vkSj orZeku ls Hkfo’; rd fujUrj pyrh jgrh gSA Hkkjrh; bfrgkl bl lR;

dk lk{kh gS fd e/;dky Hkkjrh; ,sfrgkfld ijEijkvksa vkSj lkaLÑfrd fodkl

dk LOk.kZdky gS] ftlesa ut+hj vdcjkcknh us lkal yhA mUgksaus ijEijkxr

thou&i)fr dks viuk;k vkSj mldh uSfrdrk vkSj vk/;kfRedrk dk leFkZu

fd;kA mÙkj e/;dky esa R;ksgkjksa] mRloksa vkSj fofHkUu izfr;ksfxrkvksa dh

ijEijkvksa us fgUnw&eqfLye oxZ dks ln~Hkko ds lkFk ,d&nwljs ds lehi ykus dh

Hkwfedk fuHkkbZA ,d lkfgR;dkj ds thou esa ijEijkvksa dk ,sfrgkfld egRo

gksrk gS] tks gesa ut+hj vdcjkcknh ds dkO; esa ns[kus dks feyrk gSA

ut+hj us thoui;ZUr vkn”kZ&ewY;ksa dk leFkZu fd;kA vkn”kZ&ewY;

ekuo&thou esa lR;a] f”koe~ lqUnje~ dk cks/k djkrs gSaA ;gh ewY; ekuo&thou

dks uSfrdrk dk ikB i<+krs gSaA pwafd ekuo&ewY;ksa dk laca/k vkn”kZ thou ls

gksrk gS blhfy, ewY;ksa ls lkekftd vkSj vkfRed mUufr dh izsj.kk izkIr gksrh

gSA lkEiznkf;d lkSgknZz dks LFkkfir dj ut+hj vdcjkcknh us lekt ds lHkh

NksVs&cM+s oxksZa ds thou ewY;ksa dks viukus dk lUns”k fn;kA uSfrd ewY;ksa ds

fuokZgd] ijEijk vkSj vk/kqfudrk ds izfreku LFkkfir djus okys ut+hj

vdcjkcknh fgUnh lkfgR; ds mTtoy u{k= gSaA


lkSUn;Z&cks/k dks ekuo&thou dk furkUr vko”;d rÙo Lohdkj fd;k

x;k gSA jhfrdkyhu ifjos”k esa iSnk gksus ds ckn Hkh ut+hj vdcjkcknh dk

lkSUn;Zcks/k fcYdqy vyx gSA lkearh vkSj njckjh izn”kZu&fiz;rk ls fHkUu mudh

jpuk,¡ tulk/kkj.k ds thou dk xhr xkrh gSaA yksd dk xgjk cks/k muds

lkSUn;Zcks/k dh izk.k&oLrq gSA muds dkO; esa ekuo&thou ds cgqjaxh i{kksa ds

fofo/k :Ik gaSA mUkdh dforkvksa esa fo’k;&oLrq dk oSfo/; gksus ds ckotwn Hkh

vke vkneh dsUnz esa jgrk gSA ut+hj uss viuh dforkvksa esa jk’Vªh;rk] ekuork]

/keZfuis{krk] loZ/keZ leHkko] yksd&psruk vkfn ds ek/;e ls izse dk lans”k fn;k

gSa tks vk/kqfud ;qx dh ek¡x gSaA viuh jpukvksa dks izkphu vkSj ikjaifjd

lkfgfR;d izo`fÙk ls gVkdj os mls u;s fo’k;&oLrq vkSj f”kYi ls tksM+rs gSa tgk¡

vfHktkRk oxZ dh pdk&pkSa/k ls vyx yksd&thou vkSj tulk/kkj.k dh /kM+du

lqukbZ nsrh gSA tulk/kkj.k dh ;g /kM+du vkSj yksd&thou dh laosnuk mUgsa

vk/kqfudrk ds /kjkry ij izfrf’Br djrh gSA

ut+hj us vius dkO; esa lkfgfR;d vfHkO;fDr ds u;s :i dks viuk;k gS

tks mUgsa ikjaifjd ifjikVh ls vyx gVkdj vk/kqfudrk ds /kjkry ij

xkSjokfUor djrh gSA vfHktkRk laLÑfr] njckjh okrkoj.k vkSj lkearh izo`fÙk ls

fHkUu tulk/kkj.k ds thou ls tqM+h laosnukvksa dks ut+hj us vius dkO; esa LFkku

fn;k gSA muds dkO; dh laosnuk mUgsa ledkyhu dfo;ksa ls vyx mPprj LFkku

iznku djrh gSA ut+hj dh lkfgfR;d vfHkO;fDr dk u;k :Ik mUgsa vk/kqfud

thou ls tksM+ nsrk gSA


ut+hj lkEiznkf;d lkSgknZz ds izrhd jgsA mUgksaus fgUnw&eqfLye oxZ ls

tqM+h leL;kvksa ij ,d lekt&lq/kkjd dh Hkkafr fopkj fd;kA nksuksa tkfr;ksa ds

vUnj iuius okyh oSeuL; dh Hkkouk dk mUgksaus rhoz fojks/k fd;kA ut+hj us

/kkfeZd deZdk.M dh vkykspuk dh vkSj mls thou dk lcls cM+k “k=q ekukA

pwafd mudk O;olk; v/;kiu Fkk] blfy, os Kku ds izpkj&izlkj ij cy nsrs

FksA muds fopkjksa dk {ks= cM+k O;kid jgk gS] ftls fdlh lhek fo”ks’k esa ck¡/kk

ugha tk ldrkA vk/kqfud n`f’V ls vkt Hkh muds fopkjksa dh izklafxdrk cuh

gqbZ gSA

“kks/k&izcU/k dk prqFkZ v/;k; ut+hj dh laosnuk % vk/kqfud vk;ke ij

dsfUnzr gSA ut+hj ,d laosnu”khy O;fDr Fks] mUgksaus lekt ds nq[k nnZ dks ns[kk]

lekt dh /kM+du dks lquk vkSj mls ok.kh dk :Ik iznku fd;kA vk/kqfud n`f’V

ds lkFk ut+hj us vius dkO; esa ekuorkokn] lkaiznkf;d lkSgknZz] jk’Vªh; ,drk]

Je dk egRo] /keZfuZis{krk] yksd&psruk vkfn dk fo”ys’k.k fd;k gSA lkaerh

O;oLFkk] rFkkdfFkr mPpoxZ ds “kks’k.k dk fojks/k rFkk muds izfr {kksHk dk Hkko

;g ladsr djrk gS fd ut+hj vdcjkcknh ,d vke O;fDr Fks] vke vkneh dh

mifLFkfr mudh dfork dk dsUnz&fcUnq jgh gSA blhfy, og vke tuthou ds

fprsjs dfo tkus x;sA iSlk] jksVh] eqf¶+ylh] pikrh] vknehukek tSlh jpuk;sa mUgsa

vk/kqfud thou ds lkFk tksM+rh fn[kkbZ nsrh gaSA vkt vk/kqfud ;qx esa ns”k vkSj

lekt ds lkeus fpUrkvksa dk tks iqqat fn[kkbZ nsrk gS] ut+hj mls 250 o’kZ igys


ns[k pqds FksA ut+hj ,d nwjn`’Vk dfo Fks mudh nwjn`f’V gh mUgsa vk/kqfud dfo

cuk nsrh gSA 18 oha lnh esa gh mUgksaus vk/kqfudrk dk p”ek igudj ns”k o

lekt dh mu folaxfr;ksa dk voyksdu fd;k Fkk tks vk/kqfud ;qx esa lekt dks

rksM+us dk dke dj jgh gSaA

ut+hj lkaLÑfrd leUo; ds i{k/kj jgs gSaA Ñ’.k] HkSjksa] cYnso] egknso vkSj

gt+jr eqgEen ds izfr leku fu’Bk dk Hkko mudh J)k dks O;Dr djrk gSA

ut+hj /keZ vkSj laLÑfr dh O;kidrk dks lesVs gq, FksA HkkSfrd oLrqvksa ds lkFk

/ku] lq[k] ,s”o;Z ds izfr mnklhurk dk Hkko ut+hj ds thou&n”kZu dks js[kkafdr

djrk gSA vius thou&n”kZu ds }kjk mUgksaus vk/;kfRed psruk fodflr djus

dk iz;kl fd;kA ut+hj ,d lwQh&lUr Fks] mudh vk/;kfRed psruk esa vYykg

rFkk jke&Ñ’.k lc ,d gh lÙkk ds fofHkUu uke jgs gSaA ekuorkoknh fopkj/kkjk

mudh vk/;kfRed psruk dks ,d u;k o lgt :Ik iznku djrh gSA uth+j us

thou ds eeZ dks le>k vkSj ml eeZ dh laosnukvksa dks cM+h thoUrrk vkSj

ekfeZdrk ds lkFk vfHkO;Dr fd;k gSA

“kks/k&izcU/k ds iape v/;k; ds vUrxZr ut+hj vdcjkcknh dh dkO;

Hkk’kk% vk/kqfud vk;ke ij fopkj fd;k x;k gSA mUgksaus jhfrdkyhu ifjos”k esa

izpfyr ikjEifjd vkSj vkyadkfjd cztHkk’kk ls i`Fkd yksd&Hkk’kk dks viuk;kA os

dbZ Hkk’kkvksa ds Kkrk FksA vjch] Q+kjlh] czt] iwohZ fgUnh] [kM+h cksyh] iatkch]


jktLFkkuh vkfn Hkk’kkvksa ij mudk opZLo LFkkfir Fkk] ijUrq vius dkO; esa

mUgksaus ftl Hkk’kk dk iz;ksx fd;k gS og Hkk’kk ladh.kZrk ds nk;js ls eqDr gks

tuekul dh Hkk’kk jgh gSA ut+hj us fdlh ,d Hkk’kk dks egRoiw.kZ ekudj

dkO;&jpuk ugha dh gS vfirq lHkh Hkk’kkvksa dk lefUor iz;ksx mudh Hkk’kk dks

yksd&Hkk’kk dk :Ik iznku dj nsrk gSA ut+hj u rks fdlh ,d Hkk’kk ds dfo jgs]

u fdlh /keZ ds vkSj u fdlh ,d tkfr ds] cfYd loZ/keZ leHkko] lefopkjksa ds

dfo jgs gSaA Hkk’kk dh n`f’V ls mudk dkO; vusdrk esa ,drk ds n”kZu djkrk

gSA

ut+hj us ewyr% tulk/kkj.k ds thou vkSj muds lq[k&nq[k ds xhr xk;sA

muds fy, lkSUn;Z&cks/k dks vkyadkfjd vkSj peRdkfjd Hkk’kk esa vfHkO;Dr djuk

dfBu FkkA blhfy, mudh jpukvksa dh fo’k;&oLrq ,d ,slh Hkk’kk dh ek¡x

djrh gS tks tulk/kkj.k dh [kqjnjh gFksyh dh js[kkvksa dks i<+dj mls js[kkafdr

dj ldsA blh ek¡x ds vuq:Ik ut+hj us ,slh Hkk’kk dk iz;ksx fd;k tks ljy]

lgt] thoar] mnkj] lqlH; rFkk LokHkkfodrk dh lqxU/k ls lqxfU/kr jgh gSA

mudh Hkk’kk dh izeq[k fo”ks’krk fo’k;kuqdwyrk gSA ut+hj ds O;fDrRo dh ;g

[kkl fo”ks’krk jgh fd os ftl lekt esa jgs] mlh ds vuq:Ik gh Hkk’kk dk iz;ksx

djuk viuk drZO; le>rs FksA blhfy, mudh jpuk,¡ tulk/kkj.k dks tqckuh

;kn gks tkrh FkhaA tgk¡ jhfrdkyhu dfo ^jk/kkdUgkbZ lqfeju* dk cgkuk cukdj


Ükàxkj jl esa xksrs yxk jgs Fks] ogha ut+hj vdcjkcknh vius dks yksd ls tksM+

jgs FksA vke tuekul ds nq[k&nnZ dh Hkk’kk dks viukdj ut+hj us mUgha dh

Hkk’kk esa viuh laosnuk dks O;Dr fd;kA vius le; esa izpfyr ikjaifjd uohu

eqgkojksa vkSj yksdksfDr;ksa dk iz;ksx dj ut+hj us dkO;&l`tu fd;kA ljy rFkk

cksypky dh tuHkk’kk dk iz;ksx mudh jpukvksa esa laizs’k.kh;rk dh vikj “kfDr

iSnk djrk gSA

bl izdkj ut+hj vdcjkcknh laHkor% ,sls vdsys dfo jgs gSa ftUgksaus

viuh vkfRed “kfDr ds cy ij ;qxhu pqukSfr;ksa dk tcko fn;kA ,dfu’Brk

muds O;fDrRo dh igpku jgh gSA mUgksaus viuh jpuk/kkfeZrk dks lÙkk vkSj

lkearksa ds euksjatu dh lhek esa cka/kus ls bUdkj fd;kA budh jpuk,¡ vius ;qx

dh ?kVukvksa] n`”;ksa] esyksa&R;ksgkjksa vkSj ekuoh; g’kZ&fo’kkn dh mRÑ’V fp=kRed

vfHkO;fDr gSaA mudh ;g vfHkO;fDr fo’k;&oLrq vkSj Hkk’kk&f”kYi nksuksa gh Lrjksa

ij lkQ fn[kkbZ nsrh gSA ut+hj Lora= izÑfr ds fuyksZHkh] fufoZdkj] fuHkhZd ,oa

LokfHkekuh dfo FksA os fgUnh&mnwZ ds mu egRoiw.kZ dfo;ksa esa ls gSa ftudh

dkO;&Ñfr;ksa dks ckj&ckj vkSj vyx&vyx dks.kksa ls ns[kus&ij[kus dh t:jr

gqvk djrh gSA ,d dfo ds :Ik esa ut+hj thou dh okLrfodrk dks dfork esa

cnyus dh dyk tkurs gSaA

NAZIR AKBARABADI KE KAVYA MEIN

ADHUNIKTA KE AAYAM

'kks/k&izcU/k&lkj'kks/k&izcU/k&lkj'kks/k&izcU/k&lkj'kks/k&izcU/k&lkj

fdlh Hkh ns”k] tkfr vFkok lekt dh lH;rk vkSj laLÑfr dk Li’V

fp=.k mldk lkfgR; gksrk gSA izR;sd ;qx dk lkfgR; vius fodkl”khy fopkjksa]

ltZukRed laLdkjksa vkSj HkkoukRed laosnukvksa dks fyf[kr Lo:Ik iznku djrk

gSA lkfgR; dk eq[; iz;kstu euq’; dks ladh.kZrk ds nk;js ls fudky dj] LOkkFkZ

ls Åij mBkdj mnkj] foosdh vkSj lgu”khy cukrk gSA vr% lkfgR; euq’; dk

iFk&izn”kZd gS] og euq’; dks thou dk lgh ekxZ fn[kkrk gSA ftl lkfgR; ls

;g mís”; fl) ugha gksrk] euq’; dk vKku] dqlaLdkj vkSj vfoosd nwj ugha

gksrk] “kks’k.k vkSj vR;kpkj ds fo#) og flj mBkdj [kM+k ugha gksrk]

Nhuk&>iVh] LokFkZijrk vkSj fgalk ds nyny ls og mHkj ugha ikrk] ml

lkfgR; dk dksbZ vfLrRo ugha jgrkA

lekt] lkfgR; dk deZ&lzksr vkSj thou&lzksr gSA lekt og daB gS

tgk¡ ls lkfgR; dh ok.kh QwVrh gSA vr% lkfgR; lekt dk niZ.k gaS ysfdu ;g

dFku lkfgR; vkSj lekt ds laca/k dh iw.kZ O;k[;k ugha djrkA lkfgR; esa

lekt dk lh/kk&lh/kk fp= gh ugha mrkjk tkrk] cfYd lkfgR; lekt dh ml

xgjkbZ esa Hkh mrjrk gS tgk¡ vk¡[ksa ugha igq¡p ikrha] tgk¡ dsoy Hkkoukvksa dh

igq¡p gksrh gSA ut+hj dh jpuk,¡ bu nksuksa gh dlkSfV;ksa ij [kjh mrjrh gSaA

blhfy, ut+hj dh jpukvksa esa lkfgR; vkSj lekt dk vVwV laca/k fn[kkbZ nsrk

gSA bldk lcls cM+k dkj.k ;g gS fd mudk larqfyr n`f’Vdks.k vk/kqfud vkSj

'kks/k&izcU/k&lkj 2

ekuoh; psruk ls laiUu gSA ut+hj vius le; ds laHkor% igys ,sls dfo gSa

ftudh d+ye e/;dkyhu njckjh ped&ned esa u Q¡ldj] vke vkneh ds

lq[k&nq[k dh dgkuh fy[krh gSA mudh jpukvksa esa lksus&pk¡nh dh >adkj dh

txg] tu&lk/kkj.k ds thou dk d:.k laxhr gS] ikjaifjd lkearoknh izo`fÙk

dh txg iztkrkaf=d psruk dh izo`fÙk fn[kkbZ nsrh gS] tks mudh vk/kqfudrk dk

lcls cM+k izek.k gSA

lkfgR; ;qx&lkis{k gksrk gS] ;qxhu lanHkksZa ls tqM+s jgus esa gh lkfgR; dh

izklafxdrk gSA fdlh Hkh ns”k ;k tkfr ds lkfgR; dh lkFkZdrk rHkh fl) gksrh

gS tc mlesa ;qxhu psruk dks vfHkO;Dr djus dh {kerk gksrh gSA dfo vFkok

ys[kd viuh Ñfr;ksa esa ;qxhu ifjos”k ,oa izHkkoksa dk ys[kk&tks[kk izLrqr djrk

gSA blhfy, lkfgR; dks lekt dk niZ.k] lafpr fpÙko`fÙk;ksa dk izfrfcac] thou

dh vkykspuk vkfn ds :Ik esa ifjHkkf’kr fd;k tkrk gSA ,d lkfgR;dkj viuh

dykRed izfrHkk ,oa ekSfyd fpUru }kjk lkfgR; vkSj lekt nksuksa dks xfr

iznku djrk gS] og vius ledkyhu ifjos”k vkSj lekt dks vius lkfgR; esa

vkRelkr djrk gSA lekt ,d ,slk laxBu gS] tks fujarj xfr”khy jgrk gS vkSj

blesa ,d gh le; esa vusd izo`fÙk;k¡ fo|eku jgrh gSaA ;s izo`fÙk;k¡ ekuo thou

dh fujarj xfr”khy ekufldrk vkSj lekt dh ifjfLFkfr;ksa dk ifj.kke gksrh gSaA

blh xfr”khy lekt esa ekuo dh psruk dk fuekZ.k gksrk gSA O;fDrxr ,oa

lkekftd lg;ksxh rRoksa ds vk/kkj ij ekuo xfr”khy gksrk gqvk iw.kZrk dks izkIr

djrk gS] bl iw.kZrk dks izkIr djus esa lekt dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA

ekuo lekt dh egRoiw.kZ bZdkbZ gS] og lekt ds lkFk ns”k dh mUufr dk ekxZ

'kks/k&izcU/k&lkj 3

r; djrk gSA euq’;] lekt&iznÙk ifjos”k ls izHkko xzg.k djrk gS] lkFk gh

lekt ,oa izÑfr }kjk ifjpkfyr O;oLFkk ls vuqdj.k ,oa Lo;a ds fpUru&euu

ls viuh fuf”pr ekufldrk dks fodflr djrk gSA lekt] O;fDr&lewg dk

laxBu gS] blhfy, blesa euq’;ksa dh O;fDr&psruk dks vkRelkr djus dh “kfDr

fufgr gksrh gS] tks lH;rk vkSj laLd`fr dks fodflr djus esa lgk;d gksrh gSSA

;gh dkj.k gS fd ,d fuf”pr lhek ds vanj jgus okys euq’;ksa dh os”kHkw’kk]

jgu&lgu] [kku&iku vkfn nwljksa ls vyx gks tkrk gSA ;gh lkaLÑfrd

fofo/krk Hkkjr dh lcls cM+h fo”ks’krk gSA bl fo”ks’krk dh O;kid vfHkO;fDr

ut+hj ds dkO; dh lcls cM+h igpku gSA

,d dfo lekt esa fo|eku ifjfLFkfr;ksa] izo`fÙk;ksa ,oa izHkkoksa dk lw{erk

ls v/;;u djrk gSA viuh tUe&iznÙk izfrHkk] Kku] vH;kl vkSj l`tu&”kfDr

ds }kjk ekuo] lekt ,oa izÑfr ij fopkj&foe”kZ djrk gSA fofHkUu fo}kuksa ds

fopkjksa ,oa fl)kUrksa ls izsj.kk xzg.k dj og lkfgR; esa izpfyr ekU;rkvksa dks

ij[krk gS] blds ckn og vius fl)kUrksa vFkok fopkjksa dks dykRed :Ik nsrk

gSA mÙkj e/;dkyhu dfo ut+hj vdcjkcknh ,d ,sls gh egku~ lkfgR;dkj gSa]

ftudh l`tukRed “kfDr ekuo&thou dks izsj.kk iznku djrh gSA blhfy, mÙkj

e/;dky dkO;kRed vfHkO;fDr ds fodkl dk dky dgk tkrk gSA bl dky esa

tgk¡ ,d vksj peRdkj&izn”kZu dh izo`fÙk;k¡ eq[; jgha] ogha nwljh vksj Lora=

Hkko&laosnuk dh vfHkO;fDrA ,d vksj tgk¡ “kkL=h;rk ,oa njckj dk Ñf=e

'kks/k&izcU/k&lkj 4

okrkoj.k fo|eku jgk] rks nwljh vksj LoPNanrkewyd izo`fÙk;k¡ Hkh fn[kkbZ nhaA

,sls gh le; esa ut+hj vdcjkcknh tSls vk/kqfud psruk ls laiUu ekuorkoknh

dfo dk vfoHkkZo gqvkA ut+hj fgUnh vkSj mnwZ lkfgR; ds dkyt;h jpukdkj gSaA

mudk laiw.kZ lkfgR; mÙkj&e/;dkyhu njckjh dfo;ksa ls vyx] ledkyhu ;qx

ds ;FkkFkZ vkSj vk/kqfud psruk ls lEiUu jgk gSA ut+hj ds lkfgR; esa rn~;qxhu

lekt dh cfgeqZ[kh psruk dks vfHkO;Dr djus dh viwoZ {kerk gSA os ,sls

lkfgR;dkj gSa ftUgksaus vius ;qx vkSj ekuo&thou dh leL;kvksa ij ekSfyd :Ik

ls fopkj fd;k gSA e/;dkyhu dfo;ksa esa igyh ckj ut+hj us yksd dks mlds

iw.kZ lkSUn;Z ds lkFk LFkkfir fd;kA ut+hj dh jpukvksa esa tu&lk/kkj.k dh

lkekftd fLFkfr] jgu&lgu] [kku&iku] rht&R;ksgkj] lq[k&nq[k vkfn dks

thoar vfHkO;fDr feyh gSA oLrqr% ut+hj oLrq vkSj f”kYi nksuksa gh Lrjksa ij]

HkkjrsUnq ;qx ls o’kksZa igys gh] vk/kqfudrk dh uhao Mky pqds FksA

Ukt+hj ij vusd fo”ofo|ky;ksa esa mnwZ&fgUnh nksuksa gh fo’k;ksa esa “kks/k&dk;Z

lEiUu gq, vkSj fujUrj gks Hkh jgs gSa] fdUrq ût+hj vdcjkcknh ds dkO; esa

vk/kqfudrk ds vk;ke* dh n`f’V ls “kks/k dk;Z vHkh rd ugha gqvkA bl rRo dks

/;ku esa j[kdj ût+hj vdcjkcknh ds dkO; esa vk/kqfudrk ds vk;ke* tSls

ekSfyd fo’k; ij dk;Z djus dh :fp esjs eu eas iSnk gqbZA

'kks/k&izcU/k&lkj 5

“kks/k dh n`f’V ls ut+hj dk dkO; vlhe laHkkoukvksa dks lesVs gq, gSA

vk/kqfudrk ds izfjizs{; esa v/;;u djus ls mudh dfork ds vusd vNwrs vk;keksa

dks mn~?kkfVr fd;k tk ldk gSA bldk lcls cM+k dkj.k ;g gS fd vk/kqfud

;qx esa muds dkO; dh izklafxdrk vf/kd c<+ xbZ gSA ut+hj ijaijk vkSj

vk/kqfudrk ds LohÑr izfrekuksa ls ifjHkkf’kr ugha gksrs] muds dkO; dk lw{e vkSj

xgu v/;;u ;g ladsr djrk gS fd mudh dfork ds ewY;kadu ds fy, u;s

izfrekuksa dh vko”;drk gSA vke vkneh dh mifLFkfr] ekuoh; n`f’Vdks.k vkSj

lkeUrh O;oLFkk ds izfr {kksHk dk iz”u] loZ/keZ leHkko] ns”k&izse dh

HkkokfHkO;fDr] vkfFkZd&fpark,¡] yksd&thou dk thoar fp=.k vkfn tSls fo’k;

mudh dkO;&laosnuk ds vfuok;Z vax jgs gSaA

fo’k; dh ekSfydrk vkSj “kks/k&dk;Z dh egRork dks /;ku esa j[krs gq,

lEiw.kZ “kks/k&izcU/k dks ik¡p v/;k;ksa esa foHkDr fd;k x;k gS&

izFke v/;k; % ut+hj vdcjkcknh dk ;qxhu ifjos’k

f}rh; v/;k; % ut+hj vdcjkcknh dk O;fDrRo ,oa ÑfrRo

r`rh; v/;k; % ijEijk cuke vk/kqfudrk

prqFkZ v/;k; % ut+hj dh laosnuk % vk/kqfud vk;ke

iape v/;k; % ut+hj dh dkO; Hkk"kk % vk/kqfud vk;ke

milagkj

xzUFk&lwph

'kks/k&izcU/k&lkj 6

Hkkjrh; fpUru/kkjk esa ut+hj vdcjkcknh dk ;ksxnku fpjLej.kh; gSA

ut+hj dh vk/kqfud n`f’V us ekuo thou ds nk”kZfud] lkekftd] /kkfeZd] vkfFkZd

,oa jktuhfrd {ks=ksa dks izHkkfor fd;k gS vkSj thou ewY;ksa dks laj{k.k iznku

fd;k gSA blh dkj.k fo”Ok dh egku foHkwfr;ksa esa ut+hj dk LFkku egRoiw.kZ gSA

“kks/k&izcU/k ds izFke v/;k; esa ut+hj vdcjkcknh ds ;qxhu ifjos”k dk

o.kZu fd;k x;k gS] ftlesa rRdkyhu jktuhfrd] lakLd`frd] lkekftd O;oLFkk]

vFkZra= dh fcxM+rh fLFkfr] /kkfeZd ik[k.M vkSj lkEiznkf;d rkdrksa dh mHkjrh

fLFkfr dk fo”ys’k.k eq[; gSA ml ;qx esa ejkBksa vkSj eqx+yksa ds chp yxkrkj ;q)

gks jgs FksA blh chp tkVksa] jksfgYyksa vkSj ejkBksa us vius&vius opZLo ds fy,

nkSM+&/kwi djds lewps jktuhfrd ifjn`”; dks nwf’kr dj fn;k FkkA igys

ukfnj”kkg ds vkØe.k vkSj ckn esa vgen”kkg vCnkyh ds vkØe.kksa us Hkkjr dk

oSHko u’V djus ds lkFk gh thouewY;ksa dks Hkh fo?kfVr dj fn;k FkkA bu

jktuhfrd ifjfLFkfr;ksa esa ut+hj us ns”k dh rckgh dks viuh vk¡[kksa ls ns[kk FkkA

vketu] NksVs O;kikjh] dkjhxj vkSj et+nwj oxZ lHkh ijs”kku Fks] ftudh n”kk dks

ns[kdj ut+hj vkRe&nzohHkwr gq, vkSj mudh laosnukvksa ls izsfjr gksdj mUgksaus tks

dkO; fy[kk] ml dkO; us bUgas yksd ds /kjkry ij izfrf’Br dj ,d yksd dfo

cuk fn;kA jksVh] eqf¶+ylh] iSlk] isV dh fQ+ykWlQ+h] vkVs nky dk Hkko vkfn

dforkvksa esa rn~;qxhu ifjos”k dk thoar fp= ns[kus dks feyrk gSA

'kks/k&izcU/k&lkj 7

rRdkyhu vFkZ&O;oLFkk dh fcxM+rh gkyr us Hkh ut+hj dh dkO;&laosnuk

dks vR;Ur izHkkfor fd;kA “kkld oxZ dh ,s ;k”kh us vke vkneh ds thou dks

vkSj Hkh nwHkj dj fn;k FkkA eqx+y “kkldksa dh v;ksX;rk] foykflrk vkSj

vnwjnf”kZrk ds dkj.k mÙkj Hkkjr dh vkfFkZd rckgh dk eat+j ut+hj us viuh

vk¡[kksa ls ns[kk FkkA O;kikfjd eafM;k¡ rckg gks x;h Fkha] fdlkuksa ij Hkh bldk

udkjkRed izHkko iM+k] muls va/kk/kqa/k Hkwfedj ¼yxku½ olwyk tkus yxk FkkA

ifj.kker% vketu] NksVs&NksVs dkjksckjh] yksgkj] c<+bZ] dkjhxj] Ükzfed vkfn oxZ

Hkh izHkkfor gq,A vketu dh rckgh dks fudV ls ns[kdj ut+hj dk dfo&ân;

phRdkj dj mBk Fkk vkSj ;gha ls ut+hj ds tu&dfo gksus dk vkjEHk gqvkA

36 is”ksojksa ds dkjksckj cUn gksus dk nnZ Hkh mUgksaus viuh dforkvksa esa O;Dr

fd;k gSA

blh dky esa vaxzst+ vius iSj ilkjrs tk jgs FksA mUgksaus ¼1758 bZ0 esa½

caxky ij dCt+k dj fy;kA /khjs&/khjs dwVuhfrd pkysa pydj ns”k ds

jktkvksa&egkjktkvksa ds vf/kdkjksa dks Nhudj dCt+k tek fy;kA bZLV bafM;k

dEiuh }kjk O;kikj ij dCt+k tekus ds dkj.k y?kq m|ksx&/kU/ks pkSiV gks x;sA

bl izdkj vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa ij Hkh ml ;qx dh jktuhfr dk izHkko iM+k] vkSj

tu&thou =kfg&=kfg dj mBkA lkekftd ifjfLFkfr;ksa dk fo”ys’k.k dj ;g

Kkr gksrk gS fd ml ;qx dk lkeUrokn vius [kks[kys “kku&”kkSdr ij vk¡lw cgk

jgk FkkA :f<+okn] va/kfo”okl vkSj vU; dqizFkk,¡ izpfyr Fkha] ftuds dkj.k

“kksf’kr oxZ Hkh djkg mBk FkkA ckn”kkg dsoy uke ek= ds ckn”kkg Fks] muds

'kks/k&izcU/k&lkj 8

ljnkjkas&lkearks us ywV&ywV dj vius ?kj Hkj fy;s FksA vke turk njckfj;ksa]

vehj&mejk ds v/khu lk¡lsa ys jgh FkhA Qyr% muds thou&Lrj esa cM+k vUrj

vk x;k FkkA vehj oxZ vkSj vehj gksrk tk jgk Fkk] mldk lqjk&lqUnjh ls izse

tx&tkfgj Fkk] tcfd vke turk eqf¶+ylh ds nnZ ls djkg jgh FkhA

e/;;qxhu lkekftd O;oLFkk esa fL=;ksa dh n”kk Hkh 'kkspuh; FkhA ifrozrk

ukfj;ksa dks og lEeku ugha fey ikrk Fkk] tks mUgsa feyuk pkfg, FkkA fL=;ksa esa

inkZ&izFkk] cky fookg rFkk lEiUu ?kjksa esa cgqiRuh izFkk dk izpyu FkkA ut+hj

ds ;qx esa /kkfeZd thou Hkh vPNk ugha FkkA fofo/k /keksZa ds voyEcu esa lekt

c¡Vk FkkA vkLFkkvksa vkSj /kkfeZd fo”oklksa esa lekt dk <k¡pk pjejk jgk FkkA

ekuooknh thou&ewY;ksa dk vHkko gksus ls uSfrdrk dk loZ= vHkko gks x;k FkkA

e/;dkyhu Hkkjr esa bLyke /keZ dh dsUnzh; Hkwfedk jgh gSA fgUnw lekt “kSo]

“kkDrksa vkSj oS’.koksa esa c¡Vk FkkA fgUnw /keZ esa cgqnsookn dh mikluk izpfyr Fkh]

deZdk.M vkSj iqjksfgr oxZ dk opZLo Fkk] deZQy vkSj iqutZUe dk fl)kUr

O;kIr FkkA jkekuqt] pSrU;] oYyHk] jkekuan vkfn ds vyx&vyx lEiznk; FksA

jke vkSj Ñ’.k nksuksa dh iwtk ds lkFk vkxjk ds vkl&ikl czt{ks= esa Ñ’.k dh

iwtk dk izpyu vf/kd FkkA ut+hj Hkh ;gk¡ ds fgUnqvksa dh rjg Ñ’.k HkfDr ds

izHkko esa jgs] Qyr% tue dUgS;k th] ckyiu] ckalqjh ctS;k dh rkjhQ vkfn

dforkvksa dh jpuk dhA

“kks/k&izcU/k ds f}rh; v/;k; ds vUrxZr ut+hj vdcjkcknh ds O;fDrRo

,oa ÑfrRo dk ifjp; fn;k x;k gSA O;fDrRo ds vUrxZr muds tUe&LFkku]

tUe&frfFk] ekrk&firk] xq:&f”k’;&ijEijk vkSj v/;kidh; O;fDrRo ds lkFk gh

'kks/k&izcU/k&lkj 9

mudh os”kHkw’kk ,oa “kkjhfjd xBu ij fopkj fd;k x;k gSA muds tUe vkSj e`R;q

ds fo’k; esa fofHkUu fo}kuksa ds erksa dk fo”ys’k.k djus ds Ik”Pkkr~ ;g fu’d’kZ

fudkyk x;k fd mudk tUe ¼lu 1735½ fnYyh esa gqvk FkkA os is”ks ls v/;kiu

dk dk;Z djrs FksA cztHkk’kk] [kM+h cksyh] vjch] Qkjlh] iatkch Hkk’kk ij ut+hj

dk vlk/kkj.k vf/kdkj FkkA mudh e`R;q ¼lu 1835 esa½ vkxjk eas gh gqbZA

Ukt+hj ds ÑfrRo dk ifjp; mudh fopkj/kkjk dks Li’V dj nsrk gSA os

ekuork ds iks’kd Fks] izse dk lans”k nsrs gq, mUgksaus loZ/keZ leHkko dh uhao

MkyhA eqfLye gksrs gq, Hkh mUgkasus fgUnqvksa ds nsoh&nsorkvksa] fl[kksa ds xq:

ukudnso ij iw.kZ J)k izdV dhA ut+hj esa yksd&psruk dk :Ik iz[kj Fkk] ,d

tudfo ds :Ik esa ekuorkoknh fopkjksa ds os i{k/kj FksA mUgksaus ckákMEcjksa]

deZdk.Mksa vkfn dks gh /keZ le>us okykas dk fojks/k fd;k FkkA os e`R;q dks

vfuok;Z rRo ekudj ;g fo”okl O;Dr djrs Fks fd bZ”oj gh lR; gS] ogh

“kk”or gSA xaMk&rkcht+] tknw&Vksuk vkfn va/kfo”oklksa ls lkekftd fLFkfr

n;uh; gks xbZ Fkh] blhfy, ut+hj us mudk fojks/k fd;kA os lkaLÑfrd leUo;

ds i{k/kj FksA mudk ÑfrRo ekuorkoknh fopkj/kkjk dk iks’kd FkkA mudh

jpuk,¡ lkekfld laLÑfr vkSj xaxk&tequh rgt+hc dh nLrkost+ gSaA

“kks/k&izcU/k ds r`rh; v/;k; ds vUrxZr ijEijk cuke vk/kqfudrk ds

egRo dks js[kkafdr fd;k x;k gSA ijEijk gekjh thou&i)fr ds Øe dks Li’V

djrh gS] tcfd vk/kqfudrk dks uohu fodkl ds pj.kksa ls lEc) ekuk tkrk gSA

fo}kuksa us vk/kqfudrk dks ijEijk&fojks/kh djkj fn;k gS tcfd ;s ,d nwljs ds


iwjd gSa vkSj buesa vU;ksU;kfJr laca/k gSA ijEijk,¡ ifjofrZr gksrh jgrh gSa vkSj

ifjorZu dh izfØ;k dk uohure Øe vk/kqfudrk dh Js.kh esa vkrk jgrk gS]

tcfd iqjkuk Øe ijaijk esa lfEefyr gks tkrk gSA bl rjg ijEijk ij

vk/kqfudrk fVdh jgrh gSA ijaijk ,d lkaLÑfrd izfØ;k gS tks vrhr ls orZeku

vkSj orZeku ls Hkfo’; rd fujUrj pyrh jgrh gSA Hkkjrh; bfrgkl bl lR;

dk lk{kh gS fd e/;dky Hkkjrh; ,sfrgkfld ijEijkvksa vkSj lkaLÑfrd fodkl

dk LOk.kZdky gS] ftlesa ut+hj vdcjkcknh us lkal yhA mUgksaus ijEijkxr

thou&i)fr dks viuk;k vkSj mldh uSfrdrk vkSj vk/;kfRedrk dk leFkZu

fd;kA mÙkj e/;dky esa R;ksgkjksa] mRloksa vkSj fofHkUu izfr;ksfxrkvksa dh

ijEijkvksa us fgUnw&eqfLye oxZ dks ln~Hkko ds lkFk ,d&nwljs ds lehi ykus dh

Hkwfedk fuHkkbZA ,d lkfgR;dkj ds thou esa ijEijkvksa dk ,sfrgkfld egRo

gksrk gS] tks gesa ut+hj vdcjkcknh ds dkO; esa ns[kus dks feyrk gSA

ut+hj us thoui;ZUr vkn”kZ&ewY;ksa dk leFkZu fd;kA vkn”kZ&ewY;

ekuo&thou esa lR;a] f”koe~ lqUnje~ dk cks/k djkrs gSaA ;gh ewY; ekuo&thou

dks uSfrdrk dk ikB i<+krs gSaA pwafd ekuo&ewY;ksa dk laca/k vkn”kZ thou ls

gksrk gS blhfy, ewY;ksa ls lkekftd vkSj vkfRed mUufr dh izsj.kk izkIr gksrh

gSA lkEiznkf;d lkSgknZz dks LFkkfir dj ut+hj vdcjkcknh us lekt ds lHkh

NksVs&cM+s oxksZa ds thou ewY;ksa dks viukus dk lUns”k fn;kA uSfrd ewY;ksa ds

fuokZgd] ijEijk vkSj vk/kqfudrk ds izfreku LFkkfir djus okys ut+hj

vdcjkcknh fgUnh lkfgR; ds mTtoy u{k= gSaA


lkSUn;Z&cks/k dks ekuo&thou dk furkUr vko”;d rÙo Lohdkj fd;k

x;k gSA jhfrdkyhu ifjos”k esa iSnk gksus ds ckn Hkh ut+hj vdcjkcknh dk

lkSUn;Zcks/k fcYdqy vyx gSA lkearh vkSj njckjh izn”kZu&fiz;rk ls fHkUu mudh

jpuk,¡ tulk/kkj.k ds thou dk xhr xkrh gSaA yksd dk xgjk cks/k muds

lkSUn;Zcks/k dh izk.k&oLrq gSA muds dkO; esa ekuo&thou ds cgqjaxh i{kksa ds

fofo/k :Ik gaSA mUkdh dforkvksa esa fo’k;&oLrq dk oSfo/; gksus ds ckotwn Hkh

vke vkneh dsUnz esa jgrk gSA ut+hj uss viuh dforkvksa esa jk’Vªh;rk] ekuork]

/keZfuis{krk] loZ/keZ leHkko] yksd&psruk vkfn ds ek/;e ls izse dk lans”k fn;k

gSa tks vk/kqfud ;qx dh ek¡x gSaA viuh jpukvksa dks izkphu vkSj ikjaifjd

lkfgfR;d izo`fÙk ls gVkdj os mls u;s fo’k;&oLrq vkSj f”kYi ls tksM+rs gSa tgk¡

vfHktkRk oxZ dh pdk&pkSa/k ls vyx yksd&thou vkSj tulk/kkj.k dh /kM+du

lqukbZ nsrh gSA tulk/kkj.k dh ;g /kM+du vkSj yksd&thou dh laosnuk mUgsa

vk/kqfudrk ds /kjkry ij izfrf’Br djrh gSA

ut+hj us vius dkO; esa lkfgfR;d vfHkO;fDr ds u;s :i dks viuk;k gS

tks mUgsa ikjaifjd ifjikVh ls vyx gVkdj vk/kqfudrk ds /kjkry ij

xkSjokfUor djrh gSA vfHktkRk laLÑfr] njckjh okrkoj.k vkSj lkearh izo`fÙk ls

fHkUu tulk/kkj.k ds thou ls tqM+h laosnukvksa dks ut+hj us vius dkO; esa LFkku

fn;k gSA muds dkO; dh laosnuk mUgsa ledkyhu dfo;ksa ls vyx mPprj LFkku

iznku djrh gSA ut+hj dh lkfgfR;d vfHkO;fDr dk u;k :Ik mUgsa vk/kqfud

thou ls tksM+ nsrk gSA


ut+hj lkEiznkf;d lkSgknZz ds izrhd jgsA mUgksaus fgUnw&eqfLye oxZ ls

tqM+h leL;kvksa ij ,d lekt&lq/kkjd dh Hkkafr fopkj fd;kA nksuksa tkfr;ksa ds

vUnj iuius okyh oSeuL; dh Hkkouk dk mUgksaus rhoz fojks/k fd;kA ut+hj us

/kkfeZd deZdk.M dh vkykspuk dh vkSj mls thou dk lcls cM+k “k=q ekukA

pwafd mudk O;olk; v/;kiu Fkk] blfy, os Kku ds izpkj&izlkj ij cy nsrs

FksA muds fopkjksa dk {ks= cM+k O;kid jgk gS] ftls fdlh lhek fo”ks’k esa ck¡/kk

ugha tk ldrkA vk/kqfud n`f’V ls vkt Hkh muds fopkjksa dh izklafxdrk cuh

gqbZ gSA

“kks/k&izcU/k dk prqFkZ v/;k; ut+hj dh laosnuk % vk/kqfud vk;ke ij

dsfUnzr gSA ut+hj ,d laosnu”khy O;fDr Fks] mUgksaus lekt ds nq[k nnZ dks ns[kk]

lekt dh /kM+du dks lquk vkSj mls ok.kh dk :Ik iznku fd;kA vk/kqfud n`f’V

ds lkFk ut+hj us vius dkO; esa ekuorkokn] lkaiznkf;d lkSgknZz] jk’Vªh; ,drk]

Je dk egRo] /keZfuZis{krk] yksd&psruk vkfn dk fo”ys’k.k fd;k gSA lkaerh

O;oLFkk] rFkkdfFkr mPpoxZ ds “kks’k.k dk fojks/k rFkk muds izfr {kksHk dk Hkko

;g ladsr djrk gS fd ut+hj vdcjkcknh ,d vke O;fDr Fks] vke vkneh dh

mifLFkfr mudh dfork dk dsUnz&fcUnq jgh gSA blhfy, og vke tuthou ds

fprsjs dfo tkus x;sA iSlk] jksVh] eqf¶+ylh] pikrh] vknehukek tSlh jpuk;sa mUgsa

vk/kqfud thou ds lkFk tksM+rh fn[kkbZ nsrh gaSA vkt vk/kqfud ;qx esa ns”k vkSj

lekt ds lkeus fpUrkvksa dk tks iqqat fn[kkbZ nsrk gS] ut+hj mls 250 o’kZ igys


ns[k pqds FksA ut+hj ,d nwjn`’Vk dfo Fks mudh nwjn`f’V gh mUgsa vk/kqfud dfo

cuk nsrh gSA 18 oha lnh esa gh mUgksaus vk/kqfudrk dk p”ek igudj ns”k o

lekt dh mu folaxfr;ksa dk voyksdu fd;k Fkk tks vk/kqfud ;qx esa lekt dks

rksM+us dk dke dj jgh gSaA

ut+hj lkaLÑfrd leUo; ds i{k/kj jgs gSaA Ñ’.k] HkSjksa] cYnso] egknso vkSj

gt+jr eqgEen ds izfr leku fu’Bk dk Hkko mudh J)k dks O;Dr djrk gSA

ut+hj /keZ vkSj laLÑfr dh O;kidrk dks lesVs gq, FksA HkkSfrd oLrqvksa ds lkFk

/ku] lq[k] ,s”o;Z ds izfr mnklhurk dk Hkko ut+hj ds thou&n”kZu dks js[kkafdr

djrk gSA vius thou&n”kZu ds }kjk mUgksaus vk/;kfRed psruk fodflr djus

dk iz;kl fd;kA ut+hj ,d lwQh&lUr Fks] mudh vk/;kfRed psruk esa vYykg

rFkk jke&Ñ’.k lc ,d gh lÙkk ds fofHkUu uke jgs gSaA ekuorkoknh fopkj/kkjk

mudh vk/;kfRed psruk dks ,d u;k o lgt :Ik iznku djrh gSA uth+j us

thou ds eeZ dks le>k vkSj ml eeZ dh laosnukvksa dks cM+h thoUrrk vkSj

ekfeZdrk ds lkFk vfHkO;Dr fd;k gSA

“kks/k&izcU/k ds iape v/;k; ds vUrxZr ut+hj vdcjkcknh dh dkO;

Hkk’kk% vk/kqfud vk;ke ij fopkj fd;k x;k gSA mUgksaus jhfrdkyhu ifjos”k esa

izpfyr ikjEifjd vkSj vkyadkfjd cztHkk’kk ls i`Fkd yksd&Hkk’kk dks viuk;kA os

dbZ Hkk’kkvksa ds Kkrk FksA vjch] Q+kjlh] czt] iwohZ fgUnh] [kM+h cksyh] iatkch]


jktLFkkuh vkfn Hkk’kkvksa ij mudk opZLo LFkkfir Fkk] ijUrq vius dkO; esa

mUgksaus ftl Hkk’kk dk iz;ksx fd;k gS og Hkk’kk ladh.kZrk ds nk;js ls eqDr gks

tuekul dh Hkk’kk jgh gSA ut+hj us fdlh ,d Hkk’kk dks egRoiw.kZ ekudj

dkO;&jpuk ugha dh gS vfirq lHkh Hkk’kkvksa dk lefUor iz;ksx mudh Hkk’kk dks

yksd&Hkk’kk dk :Ik iznku dj nsrk gSA ut+hj u rks fdlh ,d Hkk’kk ds dfo jgs]

u fdlh /keZ ds vkSj u fdlh ,d tkfr ds] cfYd loZ/keZ leHkko] lefopkjksa ds

dfo jgs gSaA Hkk’kk dh n`f’V ls mudk dkO; vusdrk esa ,drk ds n”kZu djkrk

gSA

ut+hj us ewyr% tulk/kkj.k ds thou vkSj muds lq[k&nq[k ds xhr xk;sA

muds fy, lkSUn;Z&cks/k dks vkyadkfjd vkSj peRdkfjd Hkk’kk esa vfHkO;Dr djuk

dfBu FkkA blhfy, mudh jpukvksa dh fo’k;&oLrq ,d ,slh Hkk’kk dh ek¡x

djrh gS tks tulk/kkj.k dh [kqjnjh gFksyh dh js[kkvksa dks i<+dj mls js[kkafdr

dj ldsA blh ek¡x ds vuq:Ik ut+hj us ,slh Hkk’kk dk iz;ksx fd;k tks ljy]

lgt] thoar] mnkj] lqlH; rFkk LokHkkfodrk dh lqxU/k ls lqxfU/kr jgh gSA

mudh Hkk’kk dh izeq[k fo”ks’krk fo’k;kuqdwyrk gSA ut+hj ds O;fDrRo dh ;g

[kkl fo”ks’krk jgh fd os ftl lekt esa jgs] mlh ds vuq:Ik gh Hkk’kk dk iz;ksx

djuk viuk drZO; le>rs FksA blhfy, mudh jpuk,¡ tulk/kkj.k dks tqckuh

;kn gks tkrh FkhaA tgk¡ jhfrdkyhu dfo ^jk/kkdUgkbZ lqfeju* dk cgkuk cukdj


Ükàxkj jl esa xksrs yxk jgs Fks] ogha ut+hj vdcjkcknh vius dks yksd ls tksM+

jgs FksA vke tuekul ds nq[k&nnZ dh Hkk’kk dks viukdj ut+hj us mUgha dh

Hkk’kk esa viuh laosnuk dks O;Dr fd;kA vius le; esa izpfyr ikjaifjd uohu

eqgkojksa vkSj yksdksfDr;ksa dk iz;ksx dj ut+hj us dkO;&l`tu fd;kA ljy rFkk

cksypky dh tuHkk’kk dk iz;ksx mudh jpukvksa esa laizs’k.kh;rk dh vikj “kfDr

iSnk djrk gSA

bl izdkj ut+hj vdcjkcknh laHkor% ,sls vdsys dfo jgs gSa ftUgksaus

viuh vkfRed “kfDr ds cy ij ;qxhu pqukSfr;ksa dk tcko fn;kA ,dfu’Brk

muds O;fDrRo dh igpku jgh gSA mUgksaus viuh jpuk/kkfeZrk dks lÙkk vkSj

lkearksa ds euksjatu dh lhek esa cka/kus ls bUdkj fd;kA budh jpuk,¡ vius ;qx

dh ?kVukvksa] n`”;ksa] esyksa&R;ksgkjksa vkSj ekuoh; g’kZ&fo’kkn dh mRÑ’V fp=kRed

vfHkO;fDr gSaA mudh ;g vfHkO;fDr fo’k;&oLrq vkSj Hkk’kk&f”kYi nksuksa gh Lrjksa

ij lkQ fn[kkbZ nsrh gSA ut+hj Lora= izÑfr ds fuyksZHkh] fufoZdkj] fuHkhZd ,oa

LokfHkekuh dfo FksA os fgUnh&mnwZ ds mu egRoiw.kZ dfo;ksa esa ls gSa ftudh

dkO;&Ñfr;ksa dks ckj&ckj vkSj vyx&vyx dks.kksa ls ns[kus&ij[kus dh t:jr

gqvk djrh gSA ,d dfo ds :Ik esa ut+hj thou dh okLrfodrk dks dfork esa

cnyus dh dyk tkurs gSaA

fo"k;kuqØef.kdk

�� i`"B la[;k izkDdFku I-IX

izFke v/;k; % ut+hj vdcjkoknh dk ;qxhu ifjos'k 1&46

1-1 lkekftd

1-2 jktuhfrd

1-3 vkfFkZd

1-4 /kkfeZd

1-5 lkaLÑfrd

f}rh; v/;k; % ut+hj vdcjkcknh % O;fDRkRo ,oa ÑfrRo 47&99

¼d½ O;fDrRo

2-1 tUefrfFk

2-2 tUeLFkku

2-3 ukedj.k] ekrk&firk ,oa ifjokj

2-4 f”k{kk&nh{kk

2-5 O;olk;

2-6 f”k";

2-7 os”kHkw’kk vkSj “kkjhfjd xBu

2-8 e`R;q

¼[k½ ÑfrRo

2-9 oSpkfjd vk/kkj Hkwfe

2-10 yksd&psruk

r`rh; v/;k; % ijEijk cuke vk/kqfudrk 100&173

¼d½ ijEijk

3-1 lkSUn;Z cks/k

3-2 lkfgfR;d ifjikVh

¼[k½ vk/kqfudrk

3-3 thou&ewY;

3-4 ;FkkFkZ&cks/k

3-5 lkfgfR;d vfHkO;fDr dk u;k :Ik

prqFkZ v/;k; % ut+hj dh laosnuk % vk/kqfud vk;ke 174&233

4-1 vke vkneh dh mifLFkfr

4-2 ekuoh; n`f’Vdks.k

4-3 lkeUrh O;oLFkk ds izfr {kksHk

4-4 loZ&/keZ leHkko

4-5 ns'k&izse dh HkkokfHkO;fDr

4-6 vkfFkZd fpUrk,¡

4-7 vk/;kfRed psruk

iape v/;k; % ut+hj dh dkO; Hkk"kk% vk/kqfud vk;ke 234&285 �

5-1 ikjEifjd dkO; Hkk’kk ls eqfDr

5-2 tuHkk’kkk

5-3 laoknkRed “kSyh

5-4 “kCn&iz;ksx

5-5 eqgkojs vkSj yksdksfDr;k¡

milagkj 286&293

lUnHkZ&xzUFk&lwph 394&307

�

izFke v/;k;izFke v/;k;izFke v/;k;izFke v/;k;

ut +hj vdcjkc knh dk ;qxhu ifjos”kut +hj vdcjkc knh dk ;qxhu ifjos”kut +hj vdcjkc knh dk ;qxhu ifjos”kut +hj vdcjkc knh dk ;qxhu ifjos”k

1-1 lkekftd

1-2 jktuhfrd

1-3 vkfFkZd

1-4 /kkfeZd

1-5 lkaLÑfrd

ut+hj vdcjkcknh dk ;qxhu ifjos'kut+hj vdcjkcknh dk ;qxhu ifjos'kut+hj vdcjkcknh dk ;qxhu ifjos'kut+hj vdcjkcknh dk ;qxhu ifjos'k

��

euq’; vkSj lekt dk vU;ksU;kfJr laca/k gSA euq’; ,d lkekftd izk.kh gS

vkSj lekt esa jg dj gh og vius O;fDrRo dk fuekZ.k djrk gS] ftlesa

lelkef;d ifjos”k vkSj okrkoj.k dk fo”ks’k ;ksxnku jgrk gSA ekuo thou

vius vuqHko ds vk/kkj ij viuh fopkj/kkjk vkSj laosnuk dks izsf’kr djrk gSA

blh fopkj/kkjk vkSj laosnuk dks ,d jpukdkj vusd :iksa esa vfHkO;Dr djrk gS]

ftldk vk/kkj ;qxhu ifjos”k gksrk gSA vkpk;Z jkepUnz “kqDy th dk fopkj gS

fd&^îzR;sd ns”k dk lkfgR; ogk¡ dh turk dh fpÙko`fÙk dk lafpr izfrfcEc

gksrk gS] ;g fuf”pr gS fd turk dh fpÙko`fÙk ds ifjorZu ds lkFk&lkFk

lkfgR; ds LOk:i esa Hkh ifjorZu gksrk pyk tkrk gSA**1

,d jpukdkj dh l`tu”khyrk ,oa ekufldrk dk v/;;u djus gsrq

rn~;qxhu okrkoj.k ,oa ifjos”k dk v/;;u&fo”ys’k.k djuk vko”;d gS] ftlls

jpukdkj dh jpuk/kfeZdrk dk vkHkkl gks ldsA jpukdkj dks mlds bfrgkl

,oa ;qxhu okrkoj.k ls dkVdj ugha ns[kk tk ldrk blfy, ,d jpukdkj dh

lektksUeq[kh psruk dks le>us ds fy, mlds rn~;qxhu ifjos”k ,oa bfrgkl dks

le>uk vko”;d gks tkrk gSA

1-1 lkekftd

lkfgR; vkSj lekt ds chp vVwV lEcU/k gksrk gS] tSlk lekt gksxk oSlk

gh lkfgR; HkhA bl n`f’V ls ut+hj dk dkO; rn~;qxhu lekt dk niZ.k gSA

izFke&v/;k; 2

lH;rk ds fuekZ.k esa lekt dk egRoiw.kZ LFkku jgk gSA f”k{kk] lkfgR;] O;kikj]

oxZ vkSj ifjokj vkfn lekt esa ,d niZ.k ds leku gSa] ftldh ikjn”khZ Nfo gesa

lkfgR; ds ek/;e ls fn[kkbZ nsrh gSA ut+hj&dkyhu lekt esa tks ?kfVr gqvk]

Hkkjr ds bfrgkl eaas mldk egRoiw.kZ LFkku gSA ml le; dk lekt lkaeroknh

O;oLFkk dks <ks jgk Fkk] ,d cM+s oxZ ij :f<+okn] va/kfo”okl vkSj dqizFkkvksa dk

vlj fn[kkbZ ns jgk FkkA x+jhch dh leL;k ls lekt tw> jgk Fkk rFkk Hkkjr

ckgjh vkSj vkUrfjd ;q)ksa dk lkeuk dj jgk FkkA fnYyh o vkxjk dh fLFkfr

vPNh ugha Fkh vkSj eqx+y lkezkT; vius iru dh vksj mUeq[k FkkA ckgjh

vkØe.kdkfj;ksa us vkfFkZd fLFkfr dks ttZj cuk fn;k FkkA muds lkFk fujUrj

x`g;q) gks jgs Fks] ftlds QyLo:Ik izR;sd fnu fdlh Hkh fouk”k dh vk”kadk

cuh jgrh FkhA dkuwu&O;oLFkk dk <k¡pk pjejk x;k FkkA Hkkjr dh ,drk vkSj

lqj{kk /oLr gksus dh dx+kj ij FkhA ckgjh vkØe.kdkfj;kas us fnYyh dks bl rjg

ywVk fd og nksckjk u cl ldhA ywVus ds ckn ng”kr iSnk djus ds fy,

mUgksaus ekj&dkV vkSj vR;kpkj izkjEHk dj fn;sA fnYyh fgUnqLrku dk fny dgk

tkrk Fkk ijUrq vusd ijs”kkfu;ksa ¼chekfj;ksa½ ds dkj.k og jksxh gks pqdk FkkA

tkVksa] flD[kksa vkSj ejkBksa ds yxkrkj vkØe.kksa us fnYyh dks iwjh rjg /oLr dj

fn;k FkkA ckn”kkg ukeek= dk ckn”kkg FkkA ckn”kkg ds uhps ds inkf/kdkjh

ljnkj Fks] bUgsa fo”ks’k izdkj ds vf/kdkj izkIr Fks] ftuls lk/kkj.k turk vufHkK

FkhA ckn”kkg] ljnkj] lkear] njckjh vehj] lHkh mejk oxZ ds v/khu jgus dks

etcwj FksA bl dkj.k muds jgu&lgu dk varj Li’V gks tkrk FkkA inkf/kdkjh

ljnkj ,s'kks&vkjke ls thou O;rhr dj jgs Fks vkSj lk/kkj.k turk dh fLFkfr

izFke&v/;k; 3

“kkspuh; FkhA vehj ¼mejk½ oxZ esa efnjkiku ,oa fL=;ksa ds izfr ?kksj vklfDr

vke ckr FkhA ut+hj ds lekt esa lkear oxZ ds Hkkstu rFkk ifj/kku cM+s dherh

gksrs FksA os lqlfTtr ?kjksa esa jgrs Fks rFkk [ksy&ØhM+k dk vkuan fy;k djrs Fks]

tcfd et+nwj] ukSdj vkSj nqdkunkjksa ds ikl bu ,s”kks&vkjke dk vHkko FkkA

budh et+nwjh de Fkh] Hkkstu vPNk ugha feyrk Fkk] ?kj rqPN Fks rFkk mu ij

“kkgh vQljksa ds vR;kpkj gksrs FksA

ut+hj ;qxhu lekt fofHkUurkvksa ls ;qDr FkkA ml le; fgUnw&eqlyeku

,d lkFk jgrs gq, Hkh viuh fut+h leL;kvksa ls tw> jgs FksA /keZ iz/kku&lekt

gksus ds dkj.k /kkfeZd :f<+;ksa] va/kfo”oklksa vkSj dqjhfr;ksa dks izJ; feyus yxk

FkkA tkfr&izFkk dk ncko Hkh lekt ij c<+us yxk FkkA ,sls lekt dh vksj

ladsr djrs gq, vius ys[k ^lekt ,oa vFkZ O;oLFkk* esa vjfoan flUgk dgrs gSa

fd&^^18 oha “krkCnh esa fofHkUu xqVksa vkSj leqnk; ds lkekftd o vkfFkZd fgr]

tkfr&izFkk] ikfjokfjd vkSj /kkfeZd laLFkkvksa ds tfVy fu;eksa }kjk lapkfyr gksrs

FksA lekt ds uSfrd fu;e dqN fo”ks’k oxZ ;k leqnk; ds futh fgrksa ij

vk/kkfjr gks x, Fks ftlls vU; oxZ ds lnL;ksa ds nSfgd vf/kdkj lhfer jg

x, FksA lEiw.kZ lekt dk lapkyu tkfr fu;eksa ij vk/kkfjr FkkA**2 ;s tkfr

O;oLFkk flQZ fgUnw lekt esa gh ugha vfirq eqfLye lekt esa Hkh viuk izHkko

NksM+ jgh FkhA ftl izdkj fgUnw lekt pkj o.kZ ¼czkã.k] {kf=;] oS”; vkSj “kwnz½

esa c¡Vk gqvk Fkk] mlh izdkj eqfLye lekt Hkh f”k;k&lqUuh leqnk; esa c¡Vk gqvk

FkkA

izFke&v/;k; 4

rRdkyhu lekt esa O;fDr viuh ;ksX;rk vkSj dq”kyrk ds cy ij rjDdh

ugha dj ik jgk Fkk] cfYd [kq”kken vkSj pkiywlh ds cy ij rjDdh dj jgk

FkkA ut+hj us bu lHkh ifjfLFkfr;ksa dks cM+h fudVrk ls ns[kk vkSj ;g vuqHko

fd;k fd [kq”kken ,d ,slk ek/;e gS ftlds }kjk dksbZ Hkh dke fd;k tk

ldrk gS&

tks fd djrs gSa [+kq'kken og cM+s gS balkuA

tks ugha djrs og jgrs gSa ges'kk gSjkuAA

gkFk vkrs gSa [+kq'kken ls gtkjksa lkekuA

ftlus ;g ckr fudkyh gS eSa mlds dqckZuAA

tks [+kq'kken djs [+kYd+ mlls lnk jkth gSA

lp rks ;g gS fd [+kq'kken ls [+kqnk jkt+h gSA3

euq’; dh ;g LokHkkfod izo`fÙk gS fd og viuh iz”kalk dks ilUn djrk

gS vkSj mls lqudj izlUu Hkh gksrk gSA [kq”kken dh izo`fÙk ml le; dh njckjh

“kku&”kkSdr esa viuk pje :Ik izkIr dj pqdh FkhA blhfy, ml le; ;ksX;rk

ugha cfYd [kq”kken ;k pkiywlh dh izo`fÙk iz/kku gks xbZ FkhA ut+hj dkyhu ;qx

esa Hkkjrh; lkekftd R;ksgkjksa dk cM+k egRo FkkA lekt esa R;ksgkj cM+h /kwe&/kke

ls euk;s tkrs FksA yksx blesa fcuk Hksn&Hkko ds fgLLkk ysrs Fks vkSj lq[k vkSj

nq%[k esa ,d nwljs ds Hkkxhnkj Hkh curs FksA MkW0 b”kjr gd+ us vius ys[k

^vBkjoha “krkCnh ds mnwZ lkfgR; esa izfrfcafcr lkekftd n”kk* esa fy[kk gS

fd&^ût+hj ds le; esa lekt ds lHkh oxksZa }kjk R;ksgkj vR;ar /kwe/kke ls euk,

tkrs FksA eqx+y njckj esa Hkh clar vkfn dqN R;ksgkjksa dks cM+s mYykl ls eukus

dh ijEijk FkhA vo/k ds uokcksa us Hkh bl ijEijk dks cuk;s j[kkA eqlyeku cM+s

izFke&v/;k; 5

“kkSd ls fgUnw R;ksgkjksa o esyksa vkfn esa fgLlk ysrs FksA ut+hj dk dkO; bl rF;

dk izek.k gSA mUgksaus gksyh] nhikoyh] jk[kh rFkk vkxjk ds {ks= esa izpfyr cynso

th dk esyk vkfn ij xt+y fy[kh gS ftleas eqlyeku cM+s mRlkg ls Hkkx ysrs

FksA**4 ut+hj dh dfork ^cynso th ds esys* esa rn~;qxhu lekt ds thou&mRloksa

dh >yd fn[kkbZ nsrh gS&

gSa gt+kjksa fclkrh vkSj lkSnkA

yk[kksa fcdrs gSa xgus vkSj ekykA

HkhM+] vEcksg vkSj /kje /kDdkA

ftl rjQ nsf[k, vgk! gk! gkA

jax gS]:Ik gS] >esyk gSA

t+ksj cYnso th dk esyk gSA5

fclkrh gks vFkok HkhM+] lHkh esa cYnso th ds esys dks ns[kus vkSj mlesa

vkuUn ysus dk “kkSd ns[kk tkrk gSA bruk gh ugha eqfLye lekt esa Hkh mRloksa

ds izfr cM+h mRlqdrk FkhA ut+hj ml mRlqdrk dks O;Dr djrs gSa&

fdrus njxg esa Q+St mBkrs gSaA

fdrus >jus esa tk ugkrs gSaA

fdrus ut+jksa fu;kt+ ykrs gSaA

fdrus [+kq'k gks ;gh lqukrs gSaA

j'd gS xqy'ku cfg'rh dkA

mlZ gt+jr lyhe fp'rh dkA6

izFke&v/;k; 6

fgUnw gks vFkok eqfLye] lHkh esa esyksa ds izfr gkfnZd mYykl jgrk FkkA

gt+jr lyhe fp”rh dh njxkg ij tkuk] ogk¡ fu;kt+ fnykuk vkSj vkfRed

“kkfUr izkIr djuk ;g fl) dj nsrk gS fd&gt+jr lyhe fp”rh dk mlZ] cYnso

th dk esyk] yYyw tx/kj dk esyk] vkxjs dh rSjkdh vkfn esys o mRloksa esa

fgUnw&eqfLye feydj Hkkx fy;k djrs Fks vkSj vkuUn dh izkfIr djrs FksA

ut+hj ds lekt esa fL=;ksa dh n”kk vR;Ur “kkspuh; FkhA mudk thou

iw.kZr;k iq#’k lnL;ksa ij fuHkZj FkkA pw¡fd e/;;qxhu lekt lkeUrh Fkk] ml

le; fL=;k¡ lkearh lekt ds nq”pØ esa fil jgha FkhaA fL=;ksa ds nks :Ik Fks&

,d rks iRuh ds :Ik esa vkSj nwljk Hkksx&foykl ds lk/ku ds :Ik esaA lekt esa

ifrozrk ukjh dks og lEeku ugha fey ik jgk Fkk tks mls feyuk pkfg, FkkA og

flQZ miHkksx dh oLrq ds :Ik esa gh ns[kh tkrh FkhA e/;;qx esa ^^gesa dqN ,slh

fgUnw rFkk eqlyeku fL=;ksa dk mYys[k feyrk gS ftUgksaus jktuhfr] iz”kklu rFkk

fo|k ds {ks= esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkbZA izk;% L=h dks lekt esa mldk U;k;iw.kZ

LFkku ugha fn;k tkrk FkkA fgUnw rFkk eqlyeku fL=;k¡ ijnk djrh FkhaA ckgj

dke djus okyh fL=;k¡ izk;% ,slk ugha dj ikrh FkhaA cky&fookg izFkk izpfyr

Fkh] ;|fi xkSuk o;Ld gksus ij gh gksrk FkkA Å¡ps oxksZ esa ngst izFkk izpfyr

FkhA jktoa”kksa] cM+s t+ehnkjksa rFkk ?kuk<~; ?kjksa esas cgqiRuh izFkk izpfyr Fkh] ijUrq

lk/kkj.k yksx ,d fookg gh djrs FksA**7 bl izdkj ifjokj ds vUnj vkSj ckgj

nksuksa LFkkuksa ij fL=;k¡ lokZf/kd :Ik ls nfer fn[kkbZ nsrh jghaA ifjokj esa fL=;ksa

dh nqnZ”kk rks Fkh gh ckgj Hkh og os”;k vkSj urZdh tSls dqfRlr dk;ksZasa esa fyIr

Fkha&

izFke&v/;k; 7

og gqLu dgka ftl ls dksbZ ikl fcBkosA

Nkrh og dgka ftlis dksbZ gkFk pykosAA

tc lw[k x;k eqag rks >ed [k+kd fn[kkosA

vkf'kd rks tok¡ dkgs dks fQj ukt+ mBkosAA

cw<+s dks Hkh gjfxt+ ugha [kq'k vkrh gS cqf<+;kA

;g nnZ ogh tkus] tks gks tkrh gS cqf<+;kAA8

ut+hj mi;qZDr dfork ds ek/;e ls cw<+h gks pqdh os”;k dh d:.k fLFkfr

dk ân;kRed o.kZu izLrqr dj nsrs gSa] lkFk gh lkFk ekuoh; laosnuk dh xgjkbZ

dk Hkh Li'kZ dj ysrs gSaA jktuSfrd vfLFkjrk ds dkj.k ut+hj ds ;qx dk lekt

vkfFkZd dfBukbZ;ksa ls xzLr gks pqdk FkkA fuEuoxhZ; lekt dks isV dh {kq/kk

“kkUr djus ds fy, nks oD+r dh jksVh Hkh ulhc ugha gks ikrh FkhA eqf¶+ylh] jksVh]

dkSMh] iSlk] :Ik;s dh fQ+yklQ+h] vkVs&nky dk Hkko tSlh dfork,¡ ;g fl) dj

nsrh gSa fd lekt esa iSlk viuh fu.kkZ;d Hkwfedk fuHkkrk gS&

fdruksa ds fny esa /kqu gS fd t+j gh dekb;sA

dqN [kkb,] f[kykb, vkSj dqN cukb,AA

dgrk gSdksbZ gk; dgka t+j dks ikb,A

D;k dhft, t+gj [kkb, vkSj ej gh tkb,A

tks gS lks gks jgk gS lnk eqfCryk, t+jA

gj ,d ;gh iqdkjs gS fnu jkr gk;s t+jAA9

;g lp gS fd iSlk O;fDr dh vko”;drk gS] mlds fcuk thou ;kiu djuk

vR;Ur nq’dj gSA ijUrq ut+hj ds le; esa iSlk ,d ,slk ek/;e o t+#jr cu

x;k Fkk fd yksx vPNs vkSj cqjs dk Hksn Hkwydj fnu&jkr iSls ij gh viuh n`f’V

dsfUnzr j[krs FksA ut+hj ds ;qx esa fuEuoxZ ds ikl iSls dh raxh Fkh] mUgsa vius

izFke&v/;k; 8

LokfHkeku dks Hkh viuh eqf¶+ylh ij HksaV p<+kuk iM+ tkrk FkkA lekt ds lkeus

cl ,d gh /kqu lokj Fkh fd t+j ¼iSlk½ dks dSls dek;k tk;s\ bl izdkj mÙkj

e/;dkyhu ;qx fo’kerkvksa ls xzLr FkkA ,d gh lekt esa dgha vR;Ur

le`)”kkyh oSHko o /ku lEink dk Lo:Ik Fkk rks dgha ?kksj nfjnzrk dkA ,d vksj

,s”o;Z vkSj Hkksx&foykl esa fyIr lEiUu] “kfDr”kkyh lkeUr oxZ Fkk] rks nwljh

rjQ fiNMk] “kksf’kr] nfer vkSj nfjnz fdlku oxZA ;s lHkh fdlh u fdlh izdkj

viuk thou fuokZg dj jgs Fks] lkFk&lkFk lkeUrksa ds vR;kpkjksa ,oa vU;k; dks

Hkh lgu dj jgs FksA

1-2 jktuhfrd

ut+hj ;qxhu jktuSfrd ifjos”k dk <k¡pk lkearh FkkA og ;qx jktra=h;

“kklu&O;oLFkk dk FkkA e/;;qxhu lekftd O;oLFkk ds lapkyu esa jktra=h;

“kklu O;oLFkk dh izeq[k Hkwfedk FkhA e/;dkyhu Hkkjrh; bfrgkl esa ftu eqx+y

lezkVksa us nks lkS o’kksZa rd ftl “kklu&O;oLFkk dks lqLFkkfir ,oa lqn`<+ fd;k

Fkk] og “kklu&O;oLFkk eqx+y lezkV vkSjaxts+c ds le; rd lqfLFkj cuh jghA

ijUrq eqxy lezkV vkSjaxts+c dh e`R;q ¼1707 bZ0½ds mijkar mlds oa”ktksa dh

v{kerk us eqx+y lkezkT; dh lqn`<+ nhokj dks fgykdj j[k fn;kA 1707 bZ0 dss

ckn eqx+y lkezkT; viuh pje lhek ij igq¡pdj volku ds xrZ esa /k¡lrk pyk

x;kA blh eqx+y lkezkT; ds volku dh voLFkk esa gh dfo ut+hj vdcjkcknh

tSls lw;Z dk mn; gqvk] ftudh Kku:Ikh jf”e;kksa dk izdk'k vc rd ds

jpuk&lalkj dks vkyksfdr djrk vk;kA

bfrgkldkjksa dk ekuuk gS fd lezkV vkSjaxts+c dks viuh e`R;q ds mijkar

eqx+y lkezkT; ds iru dk iwokZHkkl gks x;k FkkA vkSjaxts+c dks ;g vkHkkl gksus

izFke&v/;k; 9

yxk Fkk fd brus cM+s lkezkT; dks laHkkyus ds fy, esjs mÙkjkf/kdkfj;ksa esa ls

fdlh esa Hkh bruh ;ksX;rk ugha gS fd os bldh ns[k&js[k dj ldsaA bl lEcU/k

esa MkW0 eFkqjkyky “kekZ dk dFku gS fd&^^;q)ksa esa tks /ku vkSj tu dh gkfu gqbZ

mlls fpfUrr gksdj Lo;a vkSjaxts+c Hkh cM+s nq%[k ds lkFk flj fgyk dj dgrk

Fkk fd mldh e`R;q ds ckn dSlk izy; vk;sxkA**10 vkSjaxt+sc dk ;g iwokZuqeku

lgh fl) gqvk A ;fn bfrgkl ds i`’Bksa ij vkSjaxt+sc ds le; dh jktuhfrd

ifjfLFkfr;ksa dk vkdyu fd;k tk, rks mlds iwokZuqeku dh fLFkfr dks lgtrk

ls le>k tk ldrk gSA

vkSjaxt+sc ds “kklu dky esa eqx+y&lkezkT; ds izfr] nf{k.k Hkkjr esa mBus

okys izfr”kks/k] ejkBksa vkSj flD[kksa dk “kfDr”kkyh :Ik esa mn;] ;wjksih; O;kikfjd

dEifu;ksa dk ns”k ds vkarfjd Hkw&Hkkxksa esa foLrkj o fodsUnzhdj.k vkfn ,slh

?kVuk,¡ Fkha ftlus dsUnzh; iz”kklu dks foÜkà[kfyr dj fn;k FkkA blds

lkFk&lkFk eqx+y lezkV ds mÙkjkf/kdkfj;ksa esa lkezkT; izkIr djus ds fy, vkilh

dyg] yksyqirk] lkearksa vkSj njckfj;ksa dh dwVuhfr ,oa mÙkjkf/kdkfj;ksa dh

v;ksX;rk vkfn ds dkj.k eqx+y lkezkT; dh gkyr fujk”kktud gks xbZA vkarfjd

dyg vkSj NksVs&NksVs jktkvksa ds izfrjks/kh Loj us eqx+y oa”ktksa esa nwjn”khZ gksus

dk Hkko [kRe dj fn;k FkkA vkSjaxts+c dh e`R;q ds mijkar eqx+y lkezkT; esa

jktuSfrd ewY; th.kZ&”kh.kZ gks x;s FksA ckn”kkg dqpØksa] ‘kM+;a=ksa vkSj vkarfjd

dyg dk f”kdkj gks jgs FksA jktxíh dks gkfly djus ds fy, ,d HkkbZ nwljs

HkkbZ dks ekjus esa ladksp ugha dj jgk FkkA lezkVksa esa uSfrd ewY;ksa dk gzkl gks

tkus ds dkj.k O;oLFkk laHkkyus ds LFkku ij vkSj fcxM+rh xbZA bUgha lezkVksa

izFke&v/;k; 10

dh ns[kk&ns[kh vfHktkr oxZ us Hkh ifjJeh thou NksM+ fn;k FkkA ;gh dkj.k gS

fd mÙkj eqx+ydkyhu jktuSfrd O;oLFkk “kuS% “kuS% fujk”kktud gksrh tk jgh

FkhA

ns”k esa QSyh gqbZ vkarfjd dyg vkSj vkilh QwV dk ykHk ckgjh “kfDr;ksa

us [kwc mBk;kA vaxzst+ksa us Hkh bl okrkoj.k dks vius “kklu ds vuqdwy ik;k

vkSj Hkkjr dh leLr “kfDr;ksa dks fo[kafMr dj fn;kA ,sls gh vO;ofLFkr le;

esa ut+hj vdcjkcknh dk izknqHkkZo gqvk] ftlus muds thou dks iw.kZr% izHkkfor

fd;kA bUgha ifjfLFkfr;ksa esa jgdj gh dfooj ut+hj vdcjkcknh us vius dkO;

dk l`tu dj ns”k o lekt ds lkeus ,d ut+hj is”k dhA

vkSjaxt+sc ds nsgkUr ds Ik”pkRk~ mlds thfor iq=ksa ¼eqvTt+e] eqgEen

vkt+e] eqgEen dkec[”k½ esa jktxíh ds fy, la?k’kZ fNM+ x;k] ysfdu vUrr%

lÙkk eqvTt+e ds gkFkksa yxhA eqvTt+e cgknqj”kkg dh mikf/k ysdj 1707 bZ0 esa

flagklu ij cSBk] og ^”kkgvkye izFke* Hkh dgk tkrk FkkA cgknqj”kkg

¼”kkgvkye izFke½ dh e`R;q ¼27 Qjojh 1712 bZ0½ ds ckn jkT; ds mÙkjkf/kdkjh

ds fy, ,d ckj fQj mlds pkjksa iq=ksa ¼tgk¡nkj”kkg] vth+eq””kku] tgk¡”kkg]

jQ+hm””kku½ esa la?k’kZ fNM+ x;kA la?k’kZ esa mlds rhu iq= ekjs x;s vkSj 1712 bZ0

esa tgk¡nkj”kkg ¼1712&13½ xíh ij cSB x;kA tgk¡nkj”kkg gj le; “kjkc ds u”ks

esa Mwck jgrk FkkA og iw.kZ :Ik ls yky dq¡oj uked ,d L=h ds izHkko esa Fkk]

ftldk “kklu ds dk;ksZa esa gLr{ksi c<+ pqdk FkkA dqN le; Ik”pkr~ tgk¡nkj”kkg

o Q:Z[k+fl;j ¼vt+heq””kku dk csVk½ ds e/; ;q) gqvk] ftleas lQyrk

Q:Z[k+fl;j dks feyhA Q:Z[k+fl;j us 1713 bZ0 esa vius dks ckn”kkg ?kksf’kr dj

izFke&v/;k; 11

fn;k vkSj mlus tgk¡nkj”kkg dks ckn”kkg cukus okys ljnkj t+q+fYQdkj [kk¡ dks

cM+h funZ;rk ds lkFk Qk¡lh ij p<+k fn;kA ut+hj vdcjkcknh us vius dkO; esa

t+qfYQdkj [kk¡ dh nk:.k gR;k dh vksj ladsr djrs gq, dgk gS&

dgrk Fkk dksbZ ?kksM+k] gS ukenkj [kka dkA

;s ikydh ;g gkFkh] gS tqfYQ+d+kj [kka dkA

vk;k d+ne vty ds tc rhl ekj [kka dkA

[k+j Hkh dgha u ns[kk] fQj 'kglokj [kka dkA

>Iiku] esx] MEcj nj ij gqvk rks fQj D;k \11

viuh dfork esa ut+hj bfrgkl ds ek/;e ls Hkh ;g ladsr ns nsuk pkgrs

Fks fd ;g lalkj u”oj gSa] FkksM+s gh le; esa [kRe gks tkus okyk gS] fQj pkgsa

ukenkj [kk¡ gksa ;k fQj cgknqj tqfYQdkj [kk¡] lc dks ,d fnu lekIr gksuk gSA

ekSr dk le; fuf”pr gS] og tc vkrh gS rks og ;g ugha ns[krh gS fd dkSu

cgknqj gS vkSj dkSu Kkuh] og leku :Ik ls lcdk f”kdkj djrh gSA izR;sd

izk.kh dks viuk nsg R;kx dj bl lalkj ls tkuk gksrk gSA ut+hj bl lkfRod

lR; dks Hkyh izdkj le>rs FksA vius dkO; ds ek/;e ls og bl lkfRod lR;

dks izLrqr dj nsrs gSaA

Q:Z[k+fl;j] lS;n cU/kqvksa] vCnqYyk [kk¡ vkSj lS;n gqlSu vyh [kk¡ dh

lgk;rk ls jktxíh ij cSBkA Q:Z[k+fl;j ds “kklu esa Mj vkSj vkard dk

cksy&ckyk Fkk ftlds dkj.k iwjk jkT; Hk;Hkhr Fkk] ijUrq lS;n cU/kqvksa dh c<+rh

gqbZ “kfDr;ksa ls Hk;Hkhr gksdj Q:Z[k+fl;j us jkT; ds dk;ksZa esa lS;n cU/kqvksa ds

izHkko dks de djus dh dksf”k”k dhA blds QyLo:Ik lS;n cU/kqvksa ds b”kkjs ij

lu~ 1719 bZ0 esa Q:Z[k+fl;j dks vU/kk djds ekj Mkyk x;kA Q:Z[k+fl;j dh

izFke&v/;k; 12

e`R;q ds ckn lS;n cU/kqvksa us jQ+h&mn&”kku ¼tgk¡nkj dk iq=½ ds iq=ksa

jQ+h&mn& njkt ,oa jQ+h&mn&nkSyk dks jktflagklu ij cSBk;k] ysfdu os

lS;n cU/kqvksa dh dBiqryh cudj jg x;sA chekjh ds dkj.k jQ+h&mn&nkSyk dh

e`R;q gks x;hA dqN fnuksa ds ckn lS;n cU/kqvksa dks tgk¡”kkg ¼cgknqj”kkg½ mQZ

“kkgvkye izFke dk pkSFkk vëkjg o’khZ; iq= jks”ku v[+rj ¼1719&1748 bZ0½ fey

x;kA mUgksaus jks”ku v[+rj dks eqgEen “kkg ds uke ls jktxíh ij cSBk;k] ftls

eqgEen“kkg ^jaxhyk* ds uke ls tkuk x;kA eqgEen“kkg nl o’kZ dh vk;q ls gh

ut+jcUn jgus ds dkj.k lkezkT; ds “kklu dk;ksZa ls vifjfpr FkkA og iw.kZ :Ik

ls lS;n cU/kqvksa ds vf/kdkj esa Fkk] ftlds QyLo:Ik og dk;j ,oa det+ksj gksus

ds lkFk&lkFk Hkksx&foyklh Hkh gks x;k FkkA bfrgkldkj fo|k/kj egktu dk

dguk gS fd&^êqgEen“kkg viuk vf/kdka”k le; Ik”kqvksa dh yM+kbZ;ksa dks ns[kus esa

fcrkrk FkkA lkoZtfud ekeyksa ds izfr mldh mnklhurk] lqjk rFkk lqUnjh esa

rYyhurk ds dkj.k mls eqgEen”kkg ^jaxhyk* dgk tkrk FkkA**12 eqgEen”kkg

^jaxhyk* Ik”kq&if{k;ksa dh yM+kbZ esa vlhe vkuUn dh izkfIr djrk Fkk] ftldk

ft+Ø ut+hj us fd;k gSa&

dy cqycqyas tks ukS nl d+kcw esa vius vkbZA

mlesa ls nks idM+ dj dq'rh esa /kj fHkM+kbZA

;g 'kksj lquds [k+Yd+r] nkSM+ vkbZ nkbZa ckbZaA

dksbZ cksyk ôkg gt+jr* dksbZ cksyk ôkg lkbaZ*A

lkS lkS rjg dh /kwesa ,d ne esa dj fn[kkbZA

bl <c ls geus ;kjks dy cqycqys yM+kbZA13

izFke&v/;k; 13

eqgEen”kkg jaxhys vR;Ur ekSteLrh okys LoHkko ds O;fDRk FksA mUgksaus

vR;Ur ykijokgh ds lkFk jktdkt dks HkkX; ds Hkjksls NksM+ j[kk FkkA bl rF;

ij izdk”k Mkyrs gq, izfl) bfrgkldkj :Lre vyh us dgk gS

fd&^êqgEen”kkg dÙkZO;ksa ij /;ku ugha nsrk Fkk] cfYd rF; ;g gS fd og

tkurk gh ugha Fkk fd mls dqN dÙkZO; fuHkkus gSaA**14 eqx+y lkezkT; esa

ikfjokfjd vUrdZyg vkSj dsUnzh; <k¡ps dks fc[kjrs ns[kdj vkarfjd ;q) gksus

yxs FksA blh chp ckgjh vkØe.kdkjh ukfnj”kkg us fnYyh ij ¼1739 bZ0½ esa

vkØe.k dj fn;k ftlls eqx+y lkezkT; iru dh vksj vxzlj gksus yxkA eqx+yksa

ds }kjk tek fd;k x;k /kudks'k] x`g;q) esa lekIr gks x;k] QyLo:Ik jkT; ds

dk;ksZa dks lEiUu djus esa leL;k gksus yxhA LokFkZ dh izo`fÙk c<+us ds dkj.k

lekt fc[kjko dh jkg ij vxzlfjr gksus yxk rFkk lkFk&lkFk ekuorkoknh

izo`fÙk dk Hkh gzkl gksus yxkA ns”k dh ,slh ifjfLFkfr;ksa dk izfrfcEc gesa ehj

rd+h ehj] ”ks[k xqyke genkuh eqlgQ+h] lS;n ba”kk mYyk [kk¡ ^ba”kk*] ”ks[+k beke

c[+”k ûkfl[k*] lvknr ;kj [k+k¡ ^jaxhu*] “ks[k d+yUnj c[+”k ^tqjvr*] ”kkg

gkfre] Q+t+yqy glu ^gljr eksgkuh*] “ks[k+ bczkghe ^t+kSd*] fetkZ eqgEen jQ+h

^lkSnk*] fetkZ vlnqYykg [kk¡ ^x+kfyc* vkfn tSls dfo;kas dh jpukvksa esa ns[kus dks

feyrk gSA

eqgEen”kkg ^^jaxhyk* ds “kkludky esa gh tc ukfnj”kkg us 1739 bZ0 esa

fgUnqLrku ij geyk fd;k] rc eqx+y lkezkT; iw.kZ:Ik ls ijkftr gks pqdk FkkA

ukfnj”kkg dh lsuk us fnYyh esa d+Rysvke fd;k vkSj ywVekj dhA bl d+Rysvke

vkSj ywVekj ls Hkkjrh; jktuhfrd ifjfLFkfr;ksa esa tks ifjorZu gq,] og okLro esa

izFke&v/;k; 14

fdlh Hkh vjktd fLFkfr ls de ugha FksA ;gh dkj.k jgk fd bl chp ejkBs]

tkV] flD[kksa vkfn dks viuh “kfDr vkt+ekus dk lqugjk volj fey x;k FkkA

,sls le; esa ns”k dh jktuSfrd vjktdrk ls lekt vR;Ur izHkkfor gqvk

vkSj iwjk lkekftd <k¡pk pjejkus yxkA O;kikj] /keZ vkSj Hkk’kk ds lkFk lekt

ds lHkh vaxksa ij nwjxkeh izHkko iM+ jgs FksA Q+kjlh Hkk’kk dks Hkh tks jktuSfrd

laj{k.k feyk gqvk Fkk og det+ksj gks x;kA vke turk eas Q+kjlh Hkk’kk dh

yksdfiz;rk de vkSj [kM+h cksyh dh yksdfiz;rk c<+us yxhA bl lanHkZ esa

,grs”kke gqlSu dk er gS fd&^êqgEen”kkg ds vgns gqdwer esa tks nks lcls cM+s

okD+;s gq,] mlesa ls ,d rks ukfnj”kkg dk geyk nwljk mnwZ “kk;jh dk d+ne

fnYyh esa te tkukA bu nksuksa okD+;kr eas eqx+y jkT; ds ruT+t+qy dk irk

pyrk gSA vxj lYrur rkd+roj gksrh gS rks u ukfnj”kkg fnYyh dks ywVrk

vkSj u Q+kjlh dks nckdj vkoke dh t+cku vge t+cku dh “kDy vf[+r;kj

djrhA**15 MkW0 vkye “kEl16 Hkh izks0 ,grs”kke gqlSu ds er ls lger gSaA bUgha

ladVxzLr jktuhfrd ifjos”k esa ut+hj vdcjkoknh dk vkxeu gqvkA ^ûkfnj”kkg

ds igys vkØe.k ds le; ut+hj yxHkx pkj o’kZ ds FksA ukfnj”kkg ds lSfudksa

}kjk gh eqgEen”kkg ds ehj eqa”kh dfo ?kukuUn dk o/k fd;k x;k FkkA**17

ukfnj”kkg Hkkjr dks ywVdj okil bZjku pyk x;k vkSj eqgEen”kkg xíh ij

vklhu jgkA eqgEen”kkg dk m/keckbZ ls mRiUu iq= vgen”kkg 1748 bZ0 esa

jktxíh ij cSBkA Hkksx&foyklh izo`fÙk dk gksus ds dkj.k og Hkh vius firk ls

de u FkkA ukfnj”kkg ds mijkUr vgen”kkg vCnkyh 1748 bZ0 esa vQ+x+kfuLrku

dk “kkld cu x;k] mlus Hkkjr esa ywV&ekj djus ds fy, vkØe.k “kq: dj

izFke&v/;k; 15

fn;s vkSj ywVikV djds okil pyk x;kA lu~ 1757 bZ0 esa vgen”kkg vCnkyh us

Hkkjr ij iqu% vkØe.k dj fn;kA 23 tuojh 1757 bZ0 dks og fnYyh ds fudV

igq¡p x;kA jkt/kkuh ywVh xbZ rFkk mlds vHkkxs fuoklh fQj ywVekj ds f”kdkj

gks x;sA vgen”kkg vCnkyh ds vkØe.k vkSj ywVekj ds le; ut+hj vdcjkcknh

yxHkx 22&23 lky ds Fks] ml le; og fnYyh esa gh jgrs FksA fnYyh dh

cjcknh dks ns[krs gq, mUgsa fnYyh NksM+ vkxjk vkuk iM+kA fQjkd+ xksj[kiqjh dk

dguk gS fd&^^vgen”kkg vCnkyh us Hkh iS nj iS rhu ckj 1748] 1751 vkSj

1756 bZ0 esa fnYyh ij geys fd;sA ejkBksa ds Hkh vkØe.k gks jgs FksA vr,o

ût+hj* Hkh viuh ek¡ vkSj ukuh dks lkFk ysdj ckbZl&rsbZl lky dh voLFkk esa

fnYyh ls vkxjk ¼vdcjkckn½ pys vk, vkSj ogha rktxat esa uwjh njokts+ ij

edku ysdj jgus yxsA ut+hj vkxjs esa cls rks ,sls cls fd ej dj Hkh ogha

n¶+u gq,A**18 fnYyh dh cjcknh dh rjQ ladsr djrs gq, dfooj êhj rd+h

ehj* us viuh vkRedFkk esa dgk gS&

gj bZaV dh t+cku ij Fkk] fdLLkk nq%[k Hkjk]

D;k dqN xqt+j xbZ ;gk¡ jgus okyks a ijA19

êhj* dh bl dfork ls fnYyh vkSj mlds vkl&ikl ds bykdksa dh

fLFkfr dk vuqeku gks tkrk gSA fnYyh dks ywVus ds ckn Hkh vCnkyh dh lsuk us

mlds vkl&ikl ds bykdkas dks th Hkjdj ywVkA ,slh Hk;adj ywV dk ft+Ø

djrs gq, ehj rd+h ehj dgrs gSa fd&^^vCnkyh us ut+hj ds lkFk vdcjkckn dh

rjQ d+ne c<+k;k] mldh QkSt us fQj ywVekj “kq: dj nhA ywVekj dh otg

ls eFkqjk] tks vkxjk ls vëkjg ehy ij ,d vkckn “kgj Fkk] rckg o cjckn gks

izFke&v/;k; 16

x;kA brus yksx d+Ry gq, fd gok [k+jkc gks xbZA**20 vgen'kkg vCnkyh fnYyh

ds ckn vkxjk dh vksj c<+k vkSj ogk¡ tedj ywVikV o ujlagkj fd;kA ,sls

le; esa vkxjs dh nqnZ'kk dk fp= [khaprs gq, ut+hj us dgk gS&

vc vkxjs esa ftrus gSa lc yksx gS rckgA

vkrk ut+j fdlh dk ugha ,d ne fuckgA

ekaxksa vt+htks ,sls cqjs oD+r ls iukgA

og yksx ,d dkSM+h ds eksgrkt vc gaS vkgA21

vkxjk “kgj dh ;g fLFkfr Fkh fd yksx ,d&,d dkSM+h ds fy, eksgrkt

gks x, FksA ut+hj bl fLFkfr dks ns[kdj cM+s O;fFkr FksA mudh bl euksn”kk ls

tuekul ds nnZ dk vuqeku yxk;k tk ldrk gSA ejkBksa us vkSjaxts+c dh e`R;q

ds ckn viuh [kksbZ gqbZ “kfDr dks iqu% izkIr dj fy;k FkkA lu~ 1761 bZ0 esa

vgen”kkg vCnkyh vkSj ejkBksa ds e/; ikuhir ds eSnku esa Hka;dj ;q) gqvk

ftlls /ku&tu dh gkfu gqbZA bl lEcU/k esa bfrgkldkj tnqukFk ljdkj dk

dguk gS fd&^^lkjk egkjk’Vª “kksd esa Mwc x;k] fdUrq dqN gh fnuksa eas ejkBksa us

viuh [kksbZ gqbZ “kfDr iqu% izkIr dj yhA**22 ikuhir dh rhljh yM+kbZ us Hkkjr

ds HkkX; dk fuekZ.k dj fn;kA ejkBksa vkSj eqlyekuksa us ml Hk;adj ;q) esa ,d

nwljs dks nqcZy cuk fn;k Fkk] ftlls vaxzst+ksa dk Hkkjr esa viuk izHkqRo LFkkfir

djus dk y{; lqxe gks x;kA

vr% ckcj ds }kjk vfLrRo esa yk;k x;k eqx+y lkezkT; vR;Ur nqcZy ,oa

th.kZ voLFkk esa igq¡p x;k Fkk] lkjs ns”k esa vO;oLFkk QSy x;h FkhA bruk gh

ugha tkVksa] jksfgYyksa] ejkBksa vkfn us viuh “kfDr iqu% izkIr dj yh Fkh ftlls

buds vkØe.kksa vkSj fonzksg ls dsUnzh; lÙkk vkSj Hkh det+ksj gks xbZA fnYyh vkSj

izFke&v/;k; 17

vkl&ikl ds {ks=ksa ij ukfnj”kkg vkSj vgen“kkg vCnkyh ds Hk;adj mRikr ls

,d d+;ker cjik gks xbZA vkxjs ij bu ifjfLFkfr;ksa dk cM+k izHkko iM+kA bl

rckgh esa ejkBksa] jksfgYyksa] flD[kkssa vkSj tkVksa dh Hkh cgqr cM+h Hkwfedk FkhA

eqgEen“kkg ds “kklu dky esa tkVksa dh mn.Mrk vf/kd gks xbZ Fkh] vkSj njckjh

mejk ¼vehj½ esa Hkh QwV iM+ xbZ FkhA lwjtey ¼1756&1763 bZ0½ dh ljnkjh esa

tkVksa us fonzksg fd;k vkSj fnYyh esa tedj ywVekj dhA gt+kjksa dh la[;k esa

lwjtey ds lSfudksa us yksxksa dh gR;k dhA fnYyh vkSj vkxjk ds fuokfl;ksa dks

fQj ls ywVk vkSj ekjk x;kA bl izdkj ljnkj lwjtey us vkxjk ij viuk

vf/kdkj dj fy;kA

ut+hj dh jpukvksa esa rRdkyhu jktuSfrd ifjfLFkfr;ksa dk izfrfcEc

fn[kkbZ nsrk gSA ^”kgj&vkxjk* uked dfork esa mUgksaus vkxjk “kgj ds fouk”k ds

lkFk&lkFk ogk¡ ds fd+ys dh rksM+&QksM+ dh vksj Hkh ladsr fd;k gS&

rksMs+ dksbZ fd+ys dks dksbZ ywVs “kgj dksA

vc fdl ls viuh ekaxs Hkyk nkn vkxjkA

vc rks t+jk lk xkao gS] csVh u ns blsA

yxrk Fkk oukZ phu dk nkekn vkxjkA23

bl fLFkfr us dfo ut+hj dks vkUrfjd :Ik ls fgykdj j[k fn;k FkkA

mudh ;g dfork jktuSfrd ifjos”k dh lPpkbZ dk cks/k djkrh gSA vkxjk “kgj

fonzksgh vkØe.kksa vkSj lÙkk izkfIr ds fy, gksus okys ;q)ksa esa rckg vkSj cjckn gks

x;k FkkA izks0 ut+hj eqgEen dk dguk gS fd ^^vkSjaxt+sc ds “kkludky rd

vkxjk gh eqx+y “kklu dh jkt/kkuh jgh ysfdu eqgEen”kkg ds ckn vkxjk eqx+y

“kkldksa ls fNUk x;k vkSj vusd ifjorZukssa ds vuUrj lu~ 1761 bZ0 esa vkxjk

izFke&v/;k; 18

Hkjriqj ds tkV jktk lwjtey ds gkFk vk x;kA nl o’kZ rd tkVksa dk jkt

jgk] fQj lu~ 1785 ls lu~ 1803 rd ejgVksa dk vf/kdkj jgkA chp esa ut+Q

[kk¡ :gsys us vkxjk “kgj dks ys fy;k FkkA**24 bl izdkj vkxjk dh cjcknh dks

iwNus okyk vc dksbZ ugha jg x;k FkkA vkxjk “kgj fcuk okfjlksa dk gks x;k

FkkA ywVikV ds fy, Hkh vc dqN “ks’k u jg x;k Fkk&

cs okjlh ls vkxjk ,slk gqvk rckgA

QwVh gosfy;ka gSa rks VwVh 'kgj iukgA

gksrk gS ckx+ck¡ ls] gj ,d ckx+ dk fuckgA

og ckx+ fdl rjg u yqVs vkSj mtMs vkgA

ftldk u ckx+oka gks] u ekfyd u [+kkj canA25

eqx+y “kkldksa }kjk jkt/kkuh ifjorZu ds dkj.k vkxjk dk oSHko lekIr gks

tkuk] gosfy;ksa dk VwV iM+uk] ckxksa dk mtM+ tkuk] bl ckr dk ladsr dj jgk

Fkk fd vkxjk “kgj dk dksbZ ckaxok u jg x;k FkkA fnYyh dks jkt/kkuh cukus

ds dkj.k vkxjk ds flikgh vkSj Q+kSth] x+jhc ,oa csjkst+xkj gks x;s FksA dfooj

ut+hj vdcjkcknh ,sls flikfg;ksa dh nqnZ”kk dks O;Dr djrs gSa&

D;wadj Hkyk u ekafx;s bl oD+r ls iukgA

eksgrkt gks tks fQjus yxs njcnj flikgA

;ka rd vehj t+kns flikgh gq, rckgA

ftuds ftyw esa pyrs Fks gkFkh o ?kksM+s vkgA

og nkSM+rs gSa vkSj ds idM+s f'kdkj canA26

vkxjs “kgj dh nqnZ”kk ds dkj.k ogk¡ ds flikgh;ksa vkSj QkSft;ksa ds

lkFk&lkFk vke turk dh fLFkfr rks vkSj Hkh n;uh; gks xbZ FkhA ut+hj

vdcjkcknh dk izknqHkkZo Hkh ,sls le; esa gh gqvkA muds le; esa ns”k dh

izFke&v/;k; 19

jktuSfrd ifjfLFkfr cM+h fo’ke cuh gqbZ FkhA ut+hj us viuh ckY;koLFkk ls gh

eqx+y lkezkT; ds Lo.kZ;qx ds volku dks ns[kk FkkA fnYyh esa tUe ysus ds

dkj.k mUgkasus eqx+y lkezkT; dh pjejkrh ,oa <grh gqbZ voLFkk dks u dsoy

ns[kk cfYd u tkus fdrus vkØe.kksa vkSj cjcknh ds na”k dks O;fDrxr Lrj ij

>syk HkhA vius le; dh jktuSfrd ifjfLFkfr;ksa ls ut+hj O;fDrxr :Ik ls cM+s

{kqC/k FksA mudh {kqC/krk flQZ blfy, ugha Fkh fd ml ladViw.kZ ifjfLFkfr;ksa dks

dsoy os gh >sy jgs Fks] cfYd tulk/kkj.k] NksVs&NksVs O;kikjh] dkjhxj] et+nwj

oxZ Hkh dgha T+;knk vkgr FksA vr% ut+hj&;qxhu jktuSfrd ifjfLFkfr us ns”k ds

izR;sd oxZ dks fgykdj j[k fn;k FkkA ut+hj dh dfork,¡ rn~;qxhu jktuSfrd

ifjos”k ds izHkko dks vius Hkhrj lesVs gq, izrhr gksrh gaSaA

1-3 vkfFkZd

ut+hj vdcjkcknh ds thou&o`Ùk vkSj ÑfrRo dks le>us ds fy, mudh

ledkyhu vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa dk v/;;u djuk vko”;d gSA blh ds vk/kkj

ij mudh jpukvkas dh fo’k;&oLrq] jpuk&izfØ;k rFkk eu ij iM+us okyh Nki

dks lgtrk ls le>k tk ldrk gSA jksVh] eqf¶+ylh] iSlk] isV dh fQ+yklQ+h]

vkVs&nky dk Hkko vkfn tSlh jpuk,¡ ut+hj dkyhu vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa ds eeZ

dks le>us dk ladsr nsrh gSaA

mÙkj e/;dky dh jktuSfrd ifjfLFkfr us rRdkyhu vkfFkZd ifjfLFkfr

dks fo”ks’k :Ik ls izHkkfor fd;k FkkA dfooj ut+hj ds le; dh vkfFkZd fLFkfr

vR;Ur “kkspuh; FkhA vjktdrk ds ml nkSj esa vkfFkZd fLFkfr lokZf/kd :Ik ls

fopyu dk f”kdkj gqbZA vkSjaxts+c 26 o’kksZa rd nf{k.k esa ejkBksa o nwljh

izFke&v/;k; 20

jktuSfrd “kfDr;ksa ls ;q) djrk jgkA bu ;q)ksa ij vk; ds ,d cM+s Hkkx dk

viO;; gksrk Fkk] ysfdu blds ckotwn Hkh vkSjaxts+c viuh nwjnf”kZrk ds dkj.k

vius vfUre le; esa vkxjk ds jktdks’k esa dbZ djksM+ :Ik;s NksM+ x;k] exj

mlds mÙkjkf/kdkfj;ksa us /ku ds brus cM+s lzksr dks viuh Hkksx&foykflrk esa Mwcs

jgus ds dkj.k /kq,¡ dh rjg mM+k fn;kA QyLo:Ik jkT; dh vkfFkZd n”kk

fcxM+rh xbZ vkSj iwjs Hkkjr esa vO;oLFkk] v”kkfUr vkSj vjktdrk vR;Ur rst+h ls

QSyrh x;hA vk, fnu vkØe.k vkSj ywVekj dk flyflyk pyrk jgkA fons”kh

vkØe.kksa us ns”k dh vkfFkZd fLFkfr dks pjejk fn;kA tkVksa vkSj ejkBksa dh

ywV&ikV us ns”k dh fLFkfr dks vkSj Hkh ttZj cuk fn;k FkkA QyLo:Ik eqx+y

lkezkT; dk dsUnzh; Lo:Ik cgqr dqN det+ksj gksrk x;kA nwj ds izkUrksa tSls

mM+hlk] caxky vkSj nDdu ds lwcsnkjksa us :Ik;k] yxku o dj Hkstuk can dj

fn;k Fkk] ;gk¡ rd fd jkt/kkuh ds fudV ls Hkh :Ik;k olwyus ds fy, lSU; cy

dk iz;ksx djuk iM+rk FkkA jktdh; ifjokj ds lnL;ksa dks Hkh thou&;kiu

djus esa dfBukbZ gks jgh FkhA vkSjaxts+c ds uk;kc cgknqj us viuh mnkj izo`fÙk

ds dkj.k lkezkT; dh vkfFkZd fLFkfr dks vkSj Hkh [kjkc dj fn;k FkkA mlds

ckn tgk¡nkj“kkg jktxíh ij cSBk] mldks Hkksx&foykl dh oLrqvksa ls cM+k izse

FkkA og viuh izsfedk ^ykydq¡oj* dks [kpZ ds fy, yxHkx nks djksM+ :Ik;s

lkykuk nsrk FkkA eqgEen”kkg Hkh fQ+twy[kphZ esa fdlh ls de u FkkA og viuh

vk; dh dqy vkenuh dks o’kZ ds vUr rd [kpZ dj nsrk Fkk] ijUrq mlds jkT;

esa fLFkfr bruh [kjkc ugha gqbZ FkhA blh le; tc ukfnj”kkg us ns”k ij

vkØe.k fd;k rc og cgqr lkjk /ku ywVdj vius lkFk bZjku ys x;k] ftlds

QyLo:Ik “kkld oxZ fnokfy;k gks x;k FkkA blh dkj.k egktu vkSj lkgwdkj

izFke&v/;k; 21

Hkh dtZ+ nsus dks jkt+h ugha gksrs FksA mu fnuksa jktdqekjksa dks dbZ&dbZ fnu Hkw[kk

jguk iM+rk FkkA tc vkyexhj f}rh; xíh ij cSBk rks mls Hkh vkfFkZd

dfBukb;ksa ls tw>uk iM+kA ut+hj ds le; dh vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa dk v/;;u

djrs gq, oh0,y0xzksoj us dgk gS fd&^^mÙkjdkyhu eqx+yksa ds dky esa foÙkh;

dfBukb;k¡ vkSj Hkh c<+ xbZaA nwjLFk izns”kksa us “kuS% “kuS% viuh Lok/khurk dh

?kks’k.kk dj nh vkSj dsUnz dks dj nsuk can dj fn;kA mÙkjkf/kdkjh ds ;q)ksa us]

jktuSfrd mFky&iqFky o lezkVksa ds vkMEcje; O;; us dks’k dks bruk fjDr

dj fn;k Fkk fd lsuk dks fu;fer :Ik ls osru feyuk can gks x;kA lezkVksa us

bu “ks’k osruksa ds Hkqxrku ds fy, [kkylk Hkwfe vkSj tkxhjsa nsuh vkjEHk dj nhaA

tkxhjnkjh dk ladV rc vk;k tc ns”k dh dqy Hkwfe tkxhjksa esa nh xbZ Hkwfe ls

de iM+ xbZA tkxhjnkjksa dks viuh Hkwfe dks vf/kdkj esa ysus ds fy, nsj rd

izrh{kk djuh iM+rh FkhA**27 Li’V gksrk gS fd ftl eqx+y lkezkT; esa e/;dkyhu

Hkkjr jktuSfrd o vkfFkZd :Ik ls fLFkjrk o “kkfUr izkIr dj pqdk Fkk] mÙkj

e/;dky ds le; og lc dqN fc[kjko dh fLFkfr esa igq¡p x;k FkkA ut+hj

vdcjkcknh us blh vO;ofLFkr vFkZ O;oLFkk esa gks”k laHkkyk vkSj thou&Ik;ZUr

eqx+y “kklu dh iru”khy vkfFkZd O;oLFkk ds na”k dks >sykA

ut+hj ds le; eqx+y lkezkT; vius iru dh vksj vxzlj FkkA blds ihNs

eqx+y lkezkT; ds mÙkjkf/kdkfj;ksa dh v;ksX;rk] foykflrk vkSj vnwjnf”kZrk eq[;

Fkh] ftldk ykHk eqx+y lkezkT; ds v/khu lkeUrksa] tkxhjnkjksa] lwcsnkjksa vkSj

lsukifr;ksa vkfn us mBk;kA blds vfrfjDr ?kjsyw ‘kM;a=ksa o egÙokdka{kkvksa ds

vfr gksus ds dkj.k Hkh jkT; esa fonzksfg;ksa us lj mBkuk “kq: dj fn;k FkkA ?kjsyw

‘kM+;a=ksa ds dkj.k jktuSfrd vfLFkjrk dk nkSj viuk vkdkj x<+us yxkA bl

izFke&v/;k; 22

izdkj dh vfLFkj jktuSfrd ifjos”k dk lokZf/kd izHkko vkfFkZd fLFkfr;ksa ij

iM+kA bl lanHkZ esa izksQslj lrh”k panz dk dguk gS fd&^^jkT; dh c<+rh gqbZ

jktLo ek¡xs] vQljksa ds vR;kpkj] lkeUrksa] yxku ds Bsdsnkjksa vkSj t+ehnkjksa dh

/ku&fyIlk vkSj ywV&[klksV] izfr}anh lsukvksa ds vkØe.kksa&izR;kØe.kksa vkSj ns”k

esa fQjus okys vufxur nqLlkgfl;ksa dh ywVikV ls tu&thou fcYdqy n;uh;

gks x;k FkkA**28

vr% ut+hj vdcjkcknh ds le; esa eqx+y lkezkT; dh vkfFkZd fLFkfr

vfLFkjrk dh f”kdkj gks pqdh FkhA jktdh; vkfFkZd uhfr;ksa }kjk lapkfyr gksus

ds dkj.k vke tuekul dk thou bu ifjfLFkfr;ksa ls cp u ldkA os vius

jktkvksa o lkeUrksa dh vuSfrd o vkfFkZd O;oLFkk ds dkj.k lcls vf/kd

izHkkfor gq,A ml le; Hkkjr dh jktuSfrd rFkk vkfFkZd ifjfLFkfr;k¡] Hkkjh

mFky&iqFky dk f”kdkj gks jgha Fkha rFkk viuh van:uh leL;kvksa ,oa vardZyg

ls xqt+j jgha FkhaA ,sls gh le; esa ukfnj”kkg ds vkØe.kksa vkSj ywVekj ls tks

dqN cph dqph vkfFkZd O;oLFkk Fkh] og Hkh u’V gks xbZA bl ywVekj dk vlj

eqx+y ckn”kkgkas] lkeUrksa ij rks fn[kkbZ iM+k gh lkFk gh bldk xaHkhj izHkko vke

tuekul ij Hkh iM+kA ^”kgjs vk”kksc* esa ut+hj us bl vkfFkZd nqnZ”kk dks Li’V

dj fn;k&

vc vkxjs esa ftrus gSa lc yksx gS rckgA


ekaxksa vt+htksa ,sls cqjs oDr ls iukgA

og yksx ,d dkSM+h ds eksgrkt vc gaS vkgA

dLcks gquj ds ;kn gSa ftudks gtkj canA29

izFke&v/;k; 23

ut+hj ds le; esa vkxjk dks dbZ ckj ywVk x;k] dHkh tkVksa vkSj ejkBksa

}kjk vkSj dHkh fons”kh vkØe.kdkfj;ksa ds }kjkA bl ywVikV ls vkxjk “kgj esa

dkjksckj pkSiV gks x;s vkSj yksx gkFk ij gkFk j[k dj cSB x;sA mudh n”kk

,slh gks xbZ Fkh fd og ,d&,d iSls dks eqgrkt gks x;s FksA ut+hj us vius

dkO; esa ml le; ds lekt dk ;FkkFkZ izLrqr fd;k gSA

ukfnj”kkg us fnYyh ds ckn'kkg] mlds mejkoksa] O;kikfjd oxksZa] ogk¡ ds

ukxfjdksa ls t+cjnLrh /ku ywVk] ftlls ns”k ds Åij x+jhch dk vR;kf/kd cks>

iM++ x;k FkkA ukfnj”kkg] ds vkØe.k ds mijkUr mÙkj Hkkjr dh vkfFkZd O;oLFkk

esa gq, ifjorZu dks js[kkafdr djrs gq, fo|k/kj egktu us dgk gSa fd]&^^tks /ku

nkSyr ukfnj”kkg] ckn”kkg mlds mejkoksa] O;kikfjd oxksZa rFkk fnYyh ds ukxfjdksa

ls t+cjnLrh ys x;k Fkk] mlus ns”k ij cgqr vf/kd cks> MkykA ukfnj”kkg ds

vkØe.k us u dsoy ckn”kkg dh “kfDr vkSj lÙkk dks cgqr vf/kd det+ksj fd;k]

cfYd mÙkjh Hkkjr dh izeq[k O;kikfjd eaMh fnYyh dh fLFkfr ij Hkh cqjk izHkko

MkykA lkekU; rkSj ij mejkoksa dh vkfFkZd det+ksjh ls tkxhjksa ij dCt+k ikus

dk la?k’kZ rst+ gks x;kA fdlkuksa ls va/kk/kqa/k Hkwfedj olwy djus dh izo`fÙk vf/kd

Li’V gks x;hA Hkwfe jktLo dh olwyh lSfud dk;Zokgh tSlh cuus yxh vkSj

cgqr cM+h la[;k esa fdlkuksa dks d+Ry fd;k tkus yxkA**30 vr% fo|k/kj egktu

ftl xaHkhj v/;;u ds mijkUr vius fu’d’kksZa ij igq¡ps] ogh fu’d’kZ ut+hj cM+h

lgtrk o ljyrk ds lkFk viuh dfork ds ek/;e ls izdV dj nsrs gSaA

vgen”kkg vCnkyh ds ckj&ckj vkØe.k djus ls Hkkjrh; lekt dk

vkfFkZd ra= fcYdqy rgl&ugl gks x;k FkkA vgen”kkg vCnkyh us mÙkj Hkkjr

dks cM+h cqjh rjg ywVk vkSj [klksVk FkkA bldk vankt+k bl ckr ls yxk;k tk

izFke&v/;k; 24

ldrk gS fd tc og Hkkjr ls okil tk jgk Fkk rks ^^Lo;a vCnkyh dk lkeku

vëkbZl gt+kj Å¡Vksa] gkfFk;ksa] [kPpjksa] cSyksa vkSj xkfM+;ksa ij ynk FkkA mlds

lkFk tkus okyh eqgEen”kkg dh fo/kokvksa dh lEifÙk nks lkS Å¡Vksa ij ynh FkhA

mlds ihNs vLlh gt+kj lokj iSny tk jgs Fks vkSj muesa ls izR;sd ywV dk eky

ys tk jgk FkkA**31 mldh bl ywV ls lHkh NksVs&cM+s dkjksckjh] fdlku] dqEgkj]

yksgkj] c<+bZ] JfedoxZ] dkjhxj] fL=;k¡] cPps vkSj jktnjckjksa esa jgus okys

vkfJr dfo izHkkfor gq,A ifj.kke ;g gqvk fd vkfFkZd fLFkfr;k¡ vR;Ur “kkspuh;

gksrh xbZaA ut+hj dh dforkvksa esa ,slh vkfFkZd cngkyh dk ltho fp=.k gqvk

gSA vius le; ds vketu dh vkfFkZd raxh dks O;Dr djrs gq, ut+hj dgrs gSa&

ljkZQ+] cfu;s] tkSgjh vkSj lsB] lkgwdkjA

nsrs Fks lcdks ud+n] lks [kkrs gSa vc m/kkjA

ckt+kj esa mM+s gS iM+h [+kkd cs 'kqekjA

cSBs gSa ;wa nqdkuksa esa viuh nqdkunkjA

tSls fd pksj cSBs gksa dS+nh drkj canA32

ut+hj dh ;g dfork Li’V dj nsrh gS fd dy rd tks ljkZQ] cfu,]

tkSgjh rFkk lsB&lkgwdkj yksxksa dks m/kkj nsdj mudk dke iwjk djrs Fks] os

vkt Lo;a m/kkj ysdj viuk dk;Z pyk jgs gSaA mudh ;g dfork vkxjk “kgj

ds lekt dh rckgh dk eeZLi”khZ fp= izLrqr djrh gSA muds le; esa Hkkjrh;

lekt ds lkeus fo’kerkvksa dk nkSj cM+h rst+h ds lkFk “kq: gks x;k FkkA ml

le; ,d rjQ rks vR;Ur nfjnzrk Fkh vkSj nwljh rjQ tkxhjnkjksa] lkearksa dh

[kks[kyh le`f)A bruk gh ugha ml le; ,d rjQ Hkksx&foykl esa Mwcs gq, /kuh

vkSj vehj lkear Fks rks nwljh rjQ x+jhc fdlku] NksVs&NksVs dkjksckjh vkSj

izFke&v/;k; 25

vke&tuA vke tuthou cM+k “kkspuh; cuk gqvk FkkA bUgha ifjfLFkfr;ksa esa

ut+hj vdcjkcknh dk Hkh tUe gqvk vkSj blh ifjos”k esa mUgksaus viuk thou

O;rhr fd;kA ut+hj dh jpukvksa ds lzksr vkSj vk/kkj&Hkwfe bUgha vkfFkZd

ifjfLFkfr;ksa dh gh nsu FkhA ut+hj dk bu ifjfLFkfr;ksa ls izHkkfor gksuk

LokHkkfod FkkA vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa dk na”k u dsoy ut+hj us gh vuqHko fd;k]

cfYd bl na”k us mUgsa vke tu&ekul ls tksM+ Hkh fn;k&

ekjas gS gkFk gkFk is lc ;ka ds nLrdkjA

vkSj ftrus is'kkoj gSa lks jksrs gSa t+kj&t+kjA

dwVs gS ru yksgkj rks ihVs gS lj lqukjA

dqN ,d nks ds dke dk jksuk ugha gS ;kjA

NÙkhl is'ks okyksa ds gSa dkjksckj canA33

Ukt+hj viuh jpukvksa esa ns”k ds mu lHkh dkjksckjh] nLrdkj] yqgkj vkSj

lqukjksa dk ft+Ø djrs gSa ftuds dkjksckj rckg vkSj cjckn gks x;s FksA 36

is”ksojksa ds dkjksckj can gks tkus ds dkj.k fLFkfr ;g gks xbZ Fkh fd os t+kj&

t+kj jksrs FksA turk dks nks oD+r dh jksVh Hkh e¸;Llj ugha Fkh] mudh O;Fkk

lquus okyk dksbZ ugha FkkA vius ns”kokfl;ksa dh Hkw[+k&I;kl dks ns[kdj ut+hj dk

ân; fonh.kZ gks x;k FkkA pwafd vketu dk nq[k ut+hj dk nq[k Fkk vkSj ut+hj

dk nq[k vketu dk] blhfy, bl vketu dh vuqHkwfr us gh dfo ut+hj dks

yksd dfo cuk fn;k FkkA

ut+hj ;qx dh vkfFkZd dfBukbZ;ksa us tkxhjnkjksa vkSj lkgwdkjksa dk Hkh

lq[k&pSu Nhu fy;k Fkk] ysfdu vaxzst+ bu vkfFkZd foiUurkvksa vkSj cngkyh dh

izFke&v/;k; 26

fLFkfr esa vius iSj cM+h lqn`<+rk ls tek jgs FksA mUgksaus 1758 bZ0 eaas caxky ij

viuk vkf/kiR; LFkkfir dj fy;kA caxky ml le; vkfFkZd :Ik ls fodflr

Fkk] D;ksafd dsUnz esa [kpZ ds fy, ,d cM+k fgLlk caxky ls gh izkIr gksrk FkkA

ikuhir ds rhljs ;q) ds ckn tks fLFkfr mRiUu gqbZ mudk vaxzst+ksa us Hkjiwj ykHk

mBk;kA mUgksaus vius izHkqRo ds >.Ms lEiw.kZ Hkkjr esa xkM+ fn,A dPpk eky

fgUnqLrku ls baXyS.M Hkstk ykus yxk ftlds dkj.k y?kq m|ksx&/kU/ks&pkSiV gks

x,A vaxzst+ksa us viuh vkfFkZd uhfr dks bl izdkj cuk;k fd mldk ykHk flQZ

baXySaM ds iw¡thifr;ksa dks gh feyrk FkkA blls Hkkjrh; vke&tu dks dksbZ ykHk

ugha gksrk Fkk] mudh fLFkfr vR;Ur nk:.k ,oa d’Vnk;d gksrh pyh xbZA ut+hj

vdcjkcknh ij bu ifjfLFkfr;ksa dk cM+k xgjk izHkko iM+kA

ut+hj dksbZ njckjh dfo ugha Fks] os tu&lk/kkj.k ds chp tUes vkSj

iys&c<+sA os ,d laosnu”khy LoHkko ds O;fDr FksA eqf¶+ylh] vkVs nky dk Hkko]

jksVh] iSlk vkSj ”kgjs vk”kksc tSlh dforkvksa esa vFkZ&O;kikj ls tqM+h “kCnkoyh dk

iz;ksx vR;f/kd ek=k esa ns[kus dks feyrk gSA vr% ut+hjdkyhu jktuSfrd

ifjos”k esa ftruh mFky&iqFky Fkh mruh gh vkfFkZd ifjos”k esa HkhA rRdkyhu

;qx dh vkfFkZd fLFkfr;k¡ ,d laØkfUrdky ds nkSj ls xqt+j jgha Fkha ftldk

ltho fp=.k ut+hj us viuh jpukvksa esa fd;k gSA

izFke&v/;k; 27

1-4 /kkfeZd

fgUnh lkfgR; dk e/;dkyhu ;qx /kkfeZd vkLFkkvksa vkSj fo”oklksa ij

vk/kkfjr jgk gSA Hkkjr esa vusd /keksZa dk cksyckyk gSA /keZ] lekt dks O;ofLFkr

:Ik iznku djrk gSA ekuo dks ekuo cukus esa] uSfrdrk dk ikB i<+kus esa] lR;

ds ekxZ ij pyus rFkk nwljksa dks le>us o le>kus esa /keZ egRoiw.kZ fn”kk iznku

djrk gSA /keZ lkekftd thou dks lokZf/kd izHkkfor djus okyh “kfDr gSA /keZ

ls yksxksa dh vkLFkk tqM+h jgrh gSA /keZ ,d ,slk /kkxk gS tks O;fDr vkSj lekt

nksuksa dks ,d nwljs ls ck¡/krk gS vkSj vkfRed o vk/;kfRed larks’k iznku djrk

gSA bZ”oj ls tqM+uk] vk/;kfRed thou dk lcls egRoiw.kZ i{k gSA izfl)

lekt“kkL=h ts0,Q0 D;wcj us /keZ dks ifjHkkf’kr djrs gq, fy[kk gS fd&^^/keZ

lkaLÑfrd thou ls lEcfU/kr O;ogkj dk og izfreku gS ftldk fuekZ.k ¼d½

ifo= fo”oklksa ¼[k½ m}sxiw.kZ fopkjksa rFkk ¼x½ O;Dr djus okys ckº; vkpj.k

vkfn ls gksrk gSA**34 /keZ esa ifo=rk] LoxZ&ujd] iki&iq.;] bZ”oj esa fo”okl

j[kuk vkfn ,sls ewyHkwr vkLFkkijd izfreku gSa] ftuds vk/kkj ij /keZ dk

okLrfod vFkZ le>k tk ldrk gSA izR;sd /keZ esa leku fo”ks’krk,¡ ik;h tkrh gaS

tSls&bZ”oj ds lxq.k&fuxqZ.k lÙkk esa vkLFkk] /keZ esa fdlh&u&fdlh deZdk.M ;k

fØ;k&dyki dh vofLFkfr vkSj thou;kiu ds fy, vkpkj&fopkj] thou&ewY;

,oa uSfrdrk vkfn dk fu/kkZj.k gksukA lR; gh dgk x;k gS fd ^/keksZa fo”oL;

txr% izfr’Bk*35 vr% /keZ esa lekt dh izfr’Bk gh ugha oju~ laiw.kZ txr dh

izfr’Bk /keZ esa gh fufgr gSA

izFke&v/;k; 28

Hkkjr ,d /keZ&iz/kku ns”k gSA ;gk¡ fgUnw] eqfLye] flD[k] bZlkbZ] ckS) vkSj

tSu /keZ dk vkfoHkkZo gqvk gSA izkphu dky ls gh Hkkjrh; lekt esa /keZ dh

vkRek fuokl djrh jgh gSA fdlh&u&fdlh :Ik esa /keZ ekuo thou ds dsUnz esa

fLFkr jgk gSA Hkkjr dh Hkh dYiuk fcuk /keZ ds lEHko ughaA fgUnw /keZ Hkkjr dk

vkfn /keZ gS] ;g /keZ Hkkjr dh ,d cM+h vkcknh dks izHkkfor djrk gSA Hkkjr ds

e/;dky esa bLyke /keZ dh dsUnzh; Hkwfedk jgh gSA e/;dky ds HkfDr vkanksyu

esa /kkfeZd vkSj lkaLÑfrd n`f’V eq[; FkhA ogk¡ fgUnw vkSj eqfLye lekt esa

lkaLÑfrd leUo; fn[kkbZ nsrk gSA izks0 eqgEen ut+hj lkgc dk dguk gS

fd&^ût+hj vdcjkcknh ds dky esa fgUnw] bLyke] tSu] ckS)] fl[k] ikjlh] blkbZ

vkfn fofHkUu /kekZoyEch Hkkjr esa fuokl dj jgs FksA buesa fgUnw /keZ cgqla[;d

:Ik esa FkkA bl dky dk fgUnw /keZ e/;dkyhu HkfDr vkanksyu dk {kh.k :Ik FkkA

og vusd oS’.ko] “kSo vkSj fuxqZ.k lEiznk;ksa esa caVk gqvk FkkA**36 bl lanHkZ esa MkW0

nkeksnj izlkn okfl’B us dgk gS fd&^^;g ogh /keZ Fkk ftls fgUnw osnksa] czkã.k]

xzUFkksa] mifu’knksa] jkek;.k] egkHkkjr vkfn xzUFkksa ls fudyk gqvk ekurs Fks vkSj

ftlesa cgqnsoksikluk] czkã.kksa dh loksZifj egÙkk] foLr`r deZdkaM] tUekarj vkfn

ds fl)kUr izfrikfnr vkSj ekU; FksA**37 e/;dkyhu lekt esa HkfDr&Hkkouk dk

mRd’kZ :Ik feyrk gS&^^fgUnqvksa esa eq[;r;k HkfDrekxZ dk vuqlj.k Fkk] HkfDr

ekxZ dk vuqlj.k djus okys O;fDr fofHkUu lEiznk;ksa esa foHkDr FksA blesa izeq[k

lEiznk; oS’.ko lEiznk; FkkA oS’.ko lEiznk; Hkh jkekuqt] pSrU;] oYyHk rFkk

jkekuUn ds leFkZdksa dh ijEijk esa izpfyr FkkA ;g lHkh lEiznk; HkfDr ekxZ ij

cy ns jgs FksA ;s lHkh bZ”oj] izse vkSj HkfDr esa fo”okl j[krs FksA**38 xkSjryc gS

izFke&v/;k; 29

fd fofo/k lEiznk;ksa esa Ñ’.k dks lokZf/kd :Ik ls iwtk tkrk FkkA Ñ’.k vius

yksdjatd :Ik ds fy, vf/kd izfl) jgs gSa] fgUnw /keZ mudks viuk nsork ekurk

gSA cztHkwfe Ñ’.k dh tUeLFkyh gSA bl dkj.k ;g ifo= vkSj iwT;uh; le>h

tkrh gSA oÙnkou] eFkqjk] vkxjk vkSj czt ds fudVorhZ {ks=ksa esa Ñ’.k dh iwtk

vf/kd gksrh gSA ut+hj vdcjkcknh Hkh JhÑ’.k ls vR;Ur izHkkfor FksA blfy,

mUgksaus JhÑ’.k ls lEcfU/kr vusd dfork,¡ fy[kha gS] ftuesa tue dUgS;k th]

ckyiu&ck¡lqjh ctS;k dk] dUgS;k th dh rkjhQ] JhÑ’.k th dh rkjhQ]

[ksydwn&dUgS;k th dk vkfn eq[; gSaA uthj Ñ’.k tUek’Veh dks viuh dfork

dh fo’k; oLrq cukrs gq, dgrs gaS&

gS jhr tue dh ;ksa gksrh] ftl ?kj esa ckyk gksrk gSA

ml eaMy esa gj eu Hkhrj] lq[k pSu nksckyk gksrk gSA

lc ckr fcFkk ds Hkwys gaS] tc Hkksyk&Hkkyk gksrk gSA

vkuan eanhys cktr gSa] fur Hkou mtkyk gksrk gSA

;ks usd uNÙkj ysrs gaS] bl nqfu;ka esa lalkj tueA

Ikj muds vkSj gh yPNu gSa] tc ysrs gaS vorkj tueA39

JhÑ’.k th dk tUe gksrs gh lkjk czt&izns”k [kqf”k;ksa ds ekgkSy esa Mwc

tkrk gSA ,d lkekU; ckyd ds tUe ysus ls iwjs ifjokj esa [kqf”k;ksa dk ekgkSy

gks tkrk gS] rks fQj ;g rks JhÑ’.k dk tUe FkkA Ñ’.k ds tUe dh [kq”kh eas czt

izns”k [kqf”k;ksa dh lhek yka/k tkrk gS vkSj vkuUn esa Mwc tkrk gSA ogk¡ dh

turk Jh Ñ’.k dk t;&t;dkj djus esa gh vius thou dks /kU; le>rh gSA

Ckzt&{ks= esa HkSjo th dh iwtk cM+h /kwe&/kke ls gksrh FkhA ^HkSjksa dh rkjhQ*

uked dfork fy[kdj ut+hj us HkSjksa ds izfr viuk vknj izdV fd;k gSA bl

izFke&v/;k; 30

lEcU/k esa fo|k/kj egktu dk dguk gS fd&^^turk esa gksyh] rht] HkkbZnwt vkSj

j{kk&cU/ku ds R;ksgkj eukus dh izFkk FkhA gksyh] fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa gh

eukrs FksA eFkqjk vkSj oÙnkou dh gksyh cgqr izfl) FkhA fgUnw n”kgjk vkSj

nhokyh Hkh eukrs FksA**40 ut+hj us fgUnw /keZ ds R;ksgkjksa ij vusd dfork,¡ fy[kh

gSa ftlesa ml le; ds eqlyeku] fgUnw R;ksgkjksa esa c<+&p<+ dj Hkkx ysrs Fks]

Lo;a ut+hj Hkh gksyh [ksyk djrs Fks&

uth+j* gksyh dk ekSle tks tx esa vkrk gSA

og ,slk dkSu gS gksyh ugha eukrk gSA

dksbZ rks jax fNM+drk gS dksbZ xkrk gSA

tks [+kkyh jgrk gS og ns[kus dks tkrk gSA

tks ,s”k pkgks lks feyrk gS ;kj gksyh esaA41

gksyh ,d ,slk R;ksgkj gS ftls lHkh oxZ g’kksZYykl ds lkFk eukrs gSaA jax

dk fNM+duk vkSj yksjh ¼xhr½ xkuk lerk dk lUns”k nsrk gSA ut+hj ds ;qx esa

fgUnw vkSj eqlyeku vkilh Hksn&Hkko dks Hkwydj ,d nwljs ds lkFk jg dj vius

lq[k&nq[k dks ck¡Vrs Fks vkSj viuh leL;k dk gy fey&tqydj fudkyrs FksA

bruk gh ugha bZn] cdjhn] “kCcsjkr] eqgjZe vkfn esa nksuksa oxZ lkFk jgrs FksA bl

rjg fgUnw vkSj eqlyekuksa ds chp lkaLÑfrd vkSj lkekftd lEcU/k Fkk] ftlesa

Hksn&Hkko ds fy, dksbZ LFkku u FkkA dfooj ut+hj Hkh ,d ,sls gh fopkj/kkjk ds

dfo Fks ftUgksaus viuh dforkvksa esa ,drk vkSj lkSgknZz dks ifjHkkf’kr dj] yksxksa

dks isze dk lUns”k fn;kA gt+jr eqgEen] gt+jr vyh] Ñ’.k th] xq:ukud vkSj

egknso tSlh dfork,¡ muds egku~ rFkk mnkjoknh ân; dh vksj ladsr djrh gSaA

/keZ ds laca/k esa dfooj ut+hj cM+s mnkjoknh O;fDr Fks&

izFke&v/;k; 31

>xM+k u djs feYyrks et+gc dk dksbZ ;kaA

ftl jkg esa tks vku iM+s [kq”k jgs gj vkaA

tqUukj xys ;k fd cx+y chp gks dqjvkaA

vkf”kd rks dy+Unj gS u fgUnw u eqlYekaA42

mnkjoknh izo`fÙk ds dkj.k gh ut+hj] fgUnw&eqfLye dk Hksn u ekudj

dsoy vYykg ds otwn dks ekurs FksA vYykg vkSj bZ”oj ,d gS tc mldh

ut+j esa fdlh oxZ] /keZ] tkfr] lEiznk; vkfn dk Hksn ugha gS] lc ,d gaS] rc

balku dh n`f’V esa Hkh lc leku gksus pkfg,A ;g lp gS fd vkf”kd rks dyUnj

gksrk gS] og eqfLye ;k fgUnw ugha gksrk vfirq balku gksrk gSA ut+hj lHkh /kkfeZd

xq#vksa rFkk vkLFkkvksa ds izfr J)koku FksA ,ds”ojokn esa mudh vkLFkk FkhA

blfy, mudk jpuk&lalkj lkaiznkf;d lkSgknZz ls ifjiw.kZ jgk gSA mUgksaus u

dsoy fgUnw vkSj eqlyekuksa ds iSx+Ecj] bZ”k&nwr ,oa nsoh nsorkvksa ij dfork,¡

fy[kha cfYd flD[k /keZ ds laLFkkid xq:ukud th ij Hkh vius J)k lqeu

vfiZr fd;s&

gSa dgrs ukud 'kkg ftUgsa og iwjs gaS vkxkg xq#A

og dkfey jgcj tx esa gaS ;w¡ jkS'ku tSls egkxq#A

eD+lwn eqjkn] mEehn lHkh] cj ykrs gSa fny[+okg xq:A

fur yqRQ+ksa dje ls djrs gSa ge yksxksa dk fujckg xq:A

bu cf['k'k ds bl vt+er ds gSa ckck ukud 'kkg xq:A

lc lhl uok vjnkl djks] vksj gj ne cksyks okg xq:A43

xq:ukud th dh Lrqfr esa ân; ls fudys gq, mn~xkj ;g fl) dj nsrs

gaS fd ut+hj dh n`f’V esa lHkh /keZ leku FksA lHkh /keksZa dk lUns”k fo”o&cU/kqRo

dh Hkkouk LFkkfir djuk gSA ;|fi ut+hj ds le; dk Hkkjr /kkfeZd :Ik ls

izFke&v/;k; 32

fofHkUu leqnk;] oxksZa] tkfr;ksa ,oa fofHkUu ijaijkvksa esa foHkkftr Fkk] ijUrq ut+hj

lHkh /kekZsa ds ewYk rRo&izse vkSj fo”o&ca/kqRo dh Hkkouk dk gh lans”k nsrs jgs vkSj

lHkh /keksZa dk vknj o lEeku djrs jgsA muds lekt esa /keZ] eBk/kh”k] eqYyk]

dkt+h] iafMr vkSj iqtkfj;ksa dk izHkko FkkA vke turk esa budk izHkko vf/kd c<+

x;k FkkA bu <kasfx;ksa ds <dkslyksa ds dkj.k /keZ dk lPpk Lo:Ik nc&lk x;k

Fkk ftlds ifj.kke&Lo:Ik lekt esa foÑfr;k¡ mRiUu gksus yxh FkhaA blhfy,

/keZ ds ifo= :Ik dks ckáMEcjksa us xzg.k dj fy;k FkkA va/kfo”oklksa dk

cksyckyk gks x;k FkkA vfgalk] R;kx vkSj lR; dk LFkku ekuks fgalk] <ksax] >wB]

Ny&diV vkfn us ys fy;k FkkA lk/kuk ds LFkku ij ckákpkj dh izfr’Bk gks

jgh FkhA fgUnw /keZ ds Bsdsnkj] czkã.k] iafMr vkSj bLyke /keZ ds Bsdsnkj eqYyk]

ekSyoh nksuksa gh jke vkSj jghe eas vUrj dj la?k’kZ dh Hkkouk iSnk dj jgs FksA

lekt esa va/kfo”okl dh tM+sa xgjh gksrh tk jgh FkhaA yksx pkj fdrkcksa dks

i<+dj ;k xhrk dk lkj fudky dj vius vkidks cM+k Kkuh ;k iafMr le>us

yxs FksA lekt esa va/kfo”okl dks c<+kok feyus ds dkj.k <kasxh Hkksyh&Hkkyh

turk dks eq[kZ cukus esa lQy gks jgs FksA ;s yksx ekFks ij Vhdk&fryd

yxkdj] cxy esa iksFkh nckdj] xys esa :nzk{k ¼eksfr;ksa½ dh ekyk igudj rjg

rjg dh dFkk,¡ lqukrs ?kwers jgrs FksA ut+hj us turk dks ,sls yksxksa ls lko/kku

jgus dk lUns”k fn;kA mUgksaus tuekul dks ;g vkxkg fd;k fd ekSr cjgd+ gS]

mldk le; fuf”pr gSA tc ekSr dk fuea=.k vk;sxk rc bu <ksafx;ksa dk tknw

o Vksuksa dk dksbZ vlj u jgsxk vkSj lc dqN [kRe gks tk;sxk&

;k i<+ds nks fdrkcsa vkSj djds bYe gkflyA

;k Hkwr] ftu mrkjs] e'kgwj gksds vkfeyA

izFke&v/;k; 33

tc nso dk vty ds] lk;k gqvk eqdkfcyA

eqYyk jgk u L;kuk vkfye jgk u Qkft+yA

rkoht+] Q+ky] tknw] earj gqvk] rks fQj D;k\ × × × ekFks is [khp Vhdk] ;k gkFk ysds ekykA

iksFkh cx+y esa nkch] tqUukj dks laHkkykA

iwtk dFkk c[+kkuh] xhrk lcn fudkykA

dqN cu ldk u] vk;k tc tku ysus okykA

osnksa iqjku i<+dj feLlj gqvk rks fQj D;k\44

ut+hj dh ;g jpuk mu yksxksa dks izsj.kk iznku djrh gS tks va/kfo”oklksa]

ckãMEcjksa ,oa ckgjh deZdk.Mksa dks gh /keZ le> ysrs gSa] ekuo ds “kk”or lR;

dks foLe`r dj cSBrs gSa rFkk Hkze dk vkoj.k yisV ysrs gaSaA “kk;n ;g lksspdj

fd bUgha ckgjh deZdk.Mksa ls mudh eqfDr gks tk,xhA ysfdu ut+hj dk ;g

Li’V lans”k jgk gS fd tc thou dk vafre le; vk,xk rc ekFks dk Vhdk

yxkuk] gkFk esa ekyk ysuk] eqYyk ;k vkfye cuuk dqN dke ugha vk,xkA

blfy, tks “kk”or lR; gS ges”kk jgus okyk gSa] mlh vksj gh euq’; dks mUeq[k

gksuk pkfg,A

ut+hj ds lekt esa mPpoxZ ,oa fuEuoxZ nksuksa gh va/kfo”okl dh Mksj

idM+s gq, Fks] os lHkh T;ksfrf’k;ksa vkSj eqYykvksa dk vknj djrs FksA gj T;ksfr’k

dk fdlh&u&fdlh cM+s ifjokj ls lEcU/k gksrk FkkA muds pkjksa rjQ yksxksa dk

gqtwe yxk jgrk FkkA larku o ;q) gksus rd dh Hkfo’; okf.k;ksa ds lEcU/k esa os

T;ksfrf’k;ksa ls tkdj iwNrs FksA mi;qDRk le; ij dke gksus dk p;u Hkh bUgha

eqYykvksa vkSj T;ksfrf’k;ksa }kjk fd;k tkrk FkkA fookg ds le; Hkh u tkus fdruh

izFke&v/;k; 34

jhfr;k¡ viukbZ tkrh Fkha ftldk /keZ ls dksbZ lEcU/k ugha FkkA os lc va/kfo”okl

dh gh mit FkhaA ^^bl izdkj fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa gh /keZ ds ewyHkwr

fl)kUrksa ls nwj iM+ x, Fks&dsoy ckákpj.k gh /keZikyu jg x;k FkkA ,slh n”kk

esa /keZ ds lkFk uSfrdrk dk tks lEcU/k tqM+k gqvk Fkk] mlls lEiUu oxZ ,d ne

nwj gks x;k Fkk vkSj mls foykflrk ds fy, [kqyh NwV fey x;h FkhA b/kj

foykl ds lk/kuksa ls ghu oxZ ds chp fLFkfr ;g gks pyh Fkh fd deZ vkSj

vkpj.k ds LFkku ij va/kfo”okl us mlds Hkhrj bruk ?kj dj fy;k Fkk fd

fgUnw eafnjksa esa rFkk eqlyeku ihjksa ds rfd;ksa ij tkdj euksjFk fl) djus yxs

FksA turk ds bl va/kfo”okl dk vuqfpr ykHk iqtkjh vkSj eqYyk mBkrs Fks vkSj

;s /keZ&LFkku Hkz’Vkpkj ,oa ikikpkj ds dsUnz cu x;s FksA**45 bruk gh ugha vke

vkSj [k+kl nksuksa gh oxksZa esa rkcht+ dk Hkh cM+k pyu FkkA “kkgh ?kjkuksa ls ysdj

fuEu oxZ rd ds yksxksa esa rkcht+ ij fo”okl bl gn rd Fkk fd yksx&^^rkcht+

vkSj tknw dk mi;ksx chekjh Bhd djus] pksjksa dks idM+us] iq= dk tUe vkSj

cPpksa dh iSnkb”k ds fy, djus yxs FksA**46 ut+hj bldh iqf’V djrs gSa&

vc rks fy[k nks gt+jr eq>s dksbZ ,slk rkcht+A

gks jgwa ftlls eSa xqy ds xys dk rkcht+A

ge rks D;k gSa fd Qfj'rs ds fny Ny yasA

vku ,slk gS ;g gkFk dk NYyk rkcht+A47

dfooj ut+hj ds ;qx esa cM+h gh vfLFkjrk vkSj vO;oLFkk FkhA vkfFkZd

dyg vkSj /kekZU/krk us fLFkfr dks vkSj Hkh nqcZy dj fn;k FkkA U;k; dh deh

vkSj lkekftd iru ds dkj.k lk/kkj.k O;fDr dk thou vR;Ur dfBukb;ksa ls

izFke&v/;k; 35

Hkj x;k Fkk] ysfdu vke turk bu fo’ke ifjfLFkfr;ksa esa Hkh [kq”k jgrh FkhA

ut+hj us blh vke turk ds lq[k&nq%[k dks vius dkO; dk vk/kkj cuk;kA os

,d yksd&dY;k.kdkjh dfo FksA mUgksaus yksd&dY;k.k ds fy, gh viuk thou

vfiZr dj fn;k FkkA mUgksaus yksd&Hkk’kk dks lk/kkj.k tuekul rd igq¡pkus dk

lkFkZd o lQy iz;kl fd;kA viuh dforkvksa ds ek/;e ls mUgksaus lans”k fn;k

fd O;fDr dks thou esa gj fLFkfr esa [kq”k jguk pkfg, D;ksafd nqfu;k¡ rks ,d

fnu Q+uk gksuh gSA

fuf”pr :Ik ls ut+hj ds ;qx ds /kkfeZd ifjos”k esa cM+k ifjorZu gks x;k

FkkA mlds vanj ckãMEcj] va/kfo”okl dq:fr;k¡] tknw&Vksuk] vkfn ?kj dj x;s

FksA jktlÙkk vkSj lkeUr oxZ] /keZ dk iz;ksx vius fgr&lk/kuk ds fy, dj jgs

FksA eqYYkk&ekSyoh rFkk iqjksfgr&iqtkjh vius gh fgr esa layXu FksA ;s lHkh fo’ke

ifjfLFkfr;k¡ vke tuekul dks izHkkfor dj jgh FkhaA

1-5 lkaLÑfrd

euq’; ,d lkekftd izk.kh gS tks lekt dh ijEijkvksa] uSfrd ewY;ksa vkSj

jhfr&fjoktksa dks viukrk gSA lekt dh ekU;rk,¡ vFkok thou ewY;ksa dk feyk

tqyk :Ik laLÑfr dgykrh gSA bl lUnHkZ esa dYiuk jktkjke dk dFku gS

fd&^^laLÑfr esa Kku] fo”okl] dyk] uSfrdrk] fo/kku] fjokt ,oa lekt ds

lnL; ds :Ik esa euq’; }kjk viukbZ xbZ vknrksa vkSj {kerkvksa dk lekos”k gksrk

gSA laLÑfr ds ewyHkwr ?kVd gSa&ewY;] ekU;rk,¡] ladsr ¼tSls Hkk’kk½] yksd lkfgR;]

/keZ ,oa fopkj/kkjk,¡**48

izFke&v/;k; 36

laLÑfr ,d izdkj dh O;kid izfØ;k gS ftldk fuekZ.k nl ;k chl o’kksZa

esa ugha cfYd lfn;ksa esa gqvk gSA lekt esa jgus okys yksx ftl izdkj ds

jgu&lgu] [kku&iku] vkpkj&fopkj] jhfr&fjokt] ekU;rkvksa] fdaonfr;ksa vkSj

thou&ewY;ksa vkfn esa viuk thou fuokZg djrs gSa muls gh laLÑfr dk fuekZ.k

gksrk gSA laLÑfr ekuo thou ds ifjos”k ds lkFk vVwV :Ik ls tqM+h jgrh gSA

laLÑfr dk {ks= bruk O;kid gS fd bldh ifjHkk’kk nsuk mlds fo”kky vk;ke

dks lhfer djuk gSA bl lEcU/k esa “kEHkwukFk ik.Ms; dk dguk gS fd&^ôLrqr%

tks rRo gekjs O;fDrxr rFkk lkekftd thou esa ftruk vf/kd /kqyk&feyk

jgrk gS mls ifjHkkf’kr djuk mruk gh dfBu gks tkrk gSA laLÑfr Hkh ,d ,slk

gh rRo gS tSls&bl i`Foh ij ,sls O;fDr dh dYiuk djuk dfBu gS tks fdlh

u fdlh lkaLÑfrd leqnk; dk lnL; u gks vFkok ftldk dksbZ u dksbZ

lkaLÑfrd Lrj u gksA**49

laLÑfr dh lcls cM+h fo”ks’krk ifjorZu”khyrk gSA ;gh dkj.k gS fd

fo”o dh leLr laLÑfr esa dqN u dqN ifjorZu gksrk jgk gSA ifjorZu laLÑfr

dk âkl ugha cfYd mldk fodkl gSA bl dkj.k fdlh ,d laLÑfr esa fofHkUu

laLÑfr;ksa dk izHkko ns[kk tk ldrk gSA Hkkjrh; laLÑfr dh ;gh fo”ks’krk jgh

gSA Hkkjr ,d ,slk fo”kky ns”k gS tks Lo;a esa HkkSfrd vkSj lkekftd okrkoj.k

dh vusd fofo/krkvkas dks vius vanj lekfgr fd;s gq, gSaA Hkkjro’kZ esa fofHkUu

Hkk’kkvksa esa ckr djus okys yksx] fofHkUu /keksZa vkSj jhfr&fjoktksa dks ekuus okys

yksx jgrs gSaA mudh fofo/krk [kku&iku] os”kHkw’kk] jgu&lgu esa Hkh fn[kkbZ nsrh

gSaA bl fofo/krk dk ,d izeq[k dkj.k ;g jgk gS fd lfn;ksa igys ls Hkkjr o’kZ

esa vusd tkfr;k¡ vkrh jgh gSa] ftuesa vk;Z] “kd] gq.k] xU/koZ] eq.Mk] pksy] rdZ]

izFke&v/;k; 37

“ks[k] eqx+y] iBku vkfn izeq[k gSaA bl lHkh tkfr;ksa us viuh&viuh laLÑfr ds

lkFk Hkkjro’kZ esa izos”k fd;kA dkykarj esa ;gh tkfr;k¡ vkSj budh laLÑfr]

Hkkjrh; laLÑfr dk vax cudj jg xbZaA

11 oh “krkCnh esa fofHkUu fons”kh “kkldksa us Hkkjr ij vkØe.k fd,A rqdZ]

eqx+y] iBku vkfn fons”kh “kkldksa us la?k’kZ dj Hkkjr ij vius jkT; dh LFkkiuk

dhA ml le; ,d vksj tgk¡ jktuhfrd la?k’kZ gks jgk Fkk ogha nwljh vkSj

lkaLÑfrd la?k’kZ HkhA fons”k ls vkus okys eqfLye] ,ds”ojokn ij cy vkSj

ewfrZiwtk dk fojks/k dj jgs Fks] tcfd Hkkjr esa cgqnsoksikluk dk izpyu FkkA vr%

nksuksa gh laLÑfr;ksa dh /kkfeZd ekU;rkvksa] fo”oklksa] iwtk&i)fr;ksa vkfn esa vUrj

FkkA FkksM+s le; ds ckn tc fgUnw&eqfLye ,d gh lekt esa ,d nwljs ds iM+kslh

cudj jgus yxs rc os ,d nwljs ls vR;Ur izHkkfor gq,A nks laLÑfr;ksa ds

vkilh leUo; dh ;gh izfØ;k lkekfld laLÑfr FkhA bl fo’k; esa jes”kpUnz

etqenkj dk dFku gS fd&^^tc dHkh nks izdkj dh lH;rk,¡] lfn;ksa rd ,d

nwljs ds lkFk ?kfu’B lEidZ esa vkrh gSa] rc nksuksa dk ,d&nwljs ls izHkkfor gksuk

vfuok;Z gks tkrk gSA bl yach vof/k rd lalxZ] Lo/keZ NksM+ eqlyeku cuus

okys Hkkjrh;ksa dk la[;ko`f) rFkk Hkkjr esa vusd mnkj vkUnksyuksa ds izHkko ds

dkj.k fgUnw rFkk eqfLye leqnk;ksa us ,d nwljs ds fopkjksa rFkk jhfrfjoktksa dks

viuk fy;k FkkA**50 bl feyh tqyh laLÑfr dk Lo:i ijorhZ le; esa vkSj Hkh

ifjiDo gks x;kA eqx+y dky esa fofHkUu lwQ+h larksa dk mn; gqvkA lwQ+h&lUrksa

dh mnkjoknh n`f’V gksus ds dkj.k tgk¡ eqfLye mudh “kj.k esa vkrs Fks ogha fgUnw

Hkh buds f”k’; curs FksA lwQ+h larksa ds izHkkoo”k fgUnw&eqfLye ,d nwljs ds

lq[k&nq[k esa “kkfey gksus yxs FksA bl lUnHkZ esa MkW0 eqgEen mej dk dguk gS

fd&^^yEcs le; rd lkFk&lkFk jgus dk ifj.kke ;g gqvk fd fgUnw vkSj

izFke&v/;k; 38

eqlyekuksa ds cká thou esa vUrj dh dksbZ js[kk “ks’k u jgh vkSj os ,d nwljs ds

lkekftd thou esa cjkcj ds Hkkxhnkj gks x,A os ,d nwljs ds R;ksgkj vkSj

“kknh&C;kg ds vk;kstuksa esa cM+s g’kksZYykl ls lfEefyr gksrs FksA**51

eqx+y dky esa gh vdcj dh mnkjoknh uhfr ¼lqygdqy½ us bl feyh

tqyh laLÑfr dks vkSj cy fn;kA Lo;a vdcj us Hkh fgUnqvksa ds fofHkUu R;ksgkjksa

dks viuk;kA mlds le; esa lkfgR;] laxhr ,oa LFkkiR; dykvksa dh uohu

“kSfy;ksa dk fodkl gqvkA 18 oha “krkCnh dk iwokZ) lkaLÑfrd leUo; vkSj

jktuSfrd mFky&iqFky dk dky jgk gSA ml le; rd fnYyh dh dsUnzh;

“kfDr] Hkksx foykl esa fyIr gksdj {kh.k gks pqdh FkhA fofHkUu NksVs&NksVs jktk

vkSj uokc Lora= jkT; dh LFkkiuk dj pqds FksA ukfnj“kkg vkSj vgen”kkg

vCnkyh tSls vkØe.kdkfj;ksa us rks eqx+yksa dh dej rksM+ dj j[k nh FkhA

vjktdrk vkSj Hkq[kejh pkjksa vksj QSyh gqbZ FkhA fnYyh vkSj vkxjk dbZ ckj

mtM+s vkSj ohjku gq,] ysfdu vke tuekul dh thou “kSyh esa lkaLÑfrd

leUo; ,oa thouksRlkg esa dksbZ dHkh ugha vkbZA blh lkaLÑfrd ifjos”k ds chp

ut+hj us tUe fy;k vkSj mlh esa mudk ikyu iks’k.k gqvkA laLÑfr ds bl feys

tqys laLdkjksa us ut+hj dks izHkkfor fd;kA ;gh dkj.k gS fd mUgksaus viuh

dforkvksa esa leUo; ij cy fn;k lkFk gh fgUnw&eqfLye jhfr&fjoktksa o

ijaijkvksa dks leku :Ik ls vfHkO;Dr fd;kA ut+hj ds le; esa lekt ds lHkh

oxksZa esa R;ksgkjksa ds izfr /kwe/kke dk Hkko fo|eku jgrk FkkA ut+hj us nksuksa

leqnk;ksa ds R;ksgkjksa dk ft+Ø fd;k gS pkgsa og gksyh] nhokyh] j{kkcU/ku gks ;k

izFke&v/;k; 39

fQj bZn] cdjhn] ”kCcsjkr vkfnA blesa fgUnw] eqlyeku] ckn”kkg] ot+hj] cPps]

;qok o o`)] /kuh] nfjnz vkfn lHkh “kkfey gksdj [kqf”k;k¡ eukrs Fks&

/kjs gSa rksrs vtc jax ds nqdku nqdkuA

xks;k nj[r ls gh mM+dj gaS cSBs vkuA

eqlyeka dgrs gSa ^^gd vYykg** cksyks feV~Bw tkuA

guwn dgrs gSa i<+sa th Jh HkxokuA

f[kykSus ukpas gSa rLohjsa xr ctkrh gSaA

crk'ks galrs gSa vkSj [khysa f[kyf[kykrh gSaA52

ut+hj dh dforkvksa esa Hkkjr dh lkekfld laLÑfr dk n`”; mifLFkr

gksrk gS] ftlesa fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa gh ,d lkFk feydj R;ksgkjksa dh

[kqf”k;k¡ eukrs gaS vkSj viuh laLÑfr dks fuokZ/k :Ik ls ifjpkfyr djrs gSaA izk;%

Hkkjrh; lekt esa R;ksgkjksa dk fo”ks’k egRo jgk gSA R;ksgkj ln~Hkkouk ds izpkj esa

lgk;d gksrs gSa vkSj turk esa [kqf”k;ksa Hkjk ekgkSy iSnk djrs gSaA R;ksgkj vkus ij

euq’; viuk nnZ o nq[k Hkwy dj mls g’kksZYykl ds lkFk eukrk gSA ut+hj

vdcjkcknh ds thou dky eas rht&R;ksgkjksa dk lkaLÑfrd egRo vf/kd FkkA

blhfy, dfooj ut+hj vdcjkcknh us fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa ds R;ksgkjksa ij

dfork,¡ fy[kh gSaA “kCcsjkr dk R;ksgkj vk”kk] fo”okl] vkLFkk] le`f) vkSj dkeuk

ds lkFk thou esa vk/;kfRedrk dh vuqHkwfr djkrk gSA ;g ioZ nhikoyh dh Hkk¡fr

lkaLÑfrd psruk dks vxzlfjr djrk gSA dfooj ut+hj “kCcsjkr dh egÙkrk esa

fufgr lkaLÑfrd psruk dks izLrqr djrs gq, dgrs gaS&

izFke&v/;k; 40

D;ksadj djs u viuh uewnkjh 'kCcjkrA

pYid pikrh] gyos ls gS Hkkjh 'kCcjkrA

ft+Unksa dh gS tq+oka dh ets+nkjh 'kCcjkrA

eqnksZa dh :g dh gS enn~xkjh 'kCcjkrA

yxrh gS lcds fny dks xjt I;kjh 'kCcjkrA53

LIk’V gksrk gS fd dksbZ Hkh ioZ flQZ /kkfeZd Hkkouk dks gh vfHkO;Dr ugha

djrk cfYd gekjh nSfud thoup;kZ] Hkw[k&I;kl ,oa fØ;kdyki dks Hkh izHkkfor

djrk gSaA bl n`f’V ls ut+hj ds dkO; esa rht R;ksgkjksa dh egÙkk ns[kh tkrh gSA

rht R;ksgkj ekuo thou dh lkaLÑfrd vfHkO;fDr ds :Ik esa ns[ks tkrs gSaA

Hkkjr fofo/k ioksZ ,oa esyksa dk ns”k gSA ;gk¡ yxHkx o’kZ ds gj ekg esa fdlh u

fdlh esys dk vk;kstu gksrk gSA ;g esys Hkh Hkkjrh; laLÑfr dk gh ,d fgLlk

gSaA ut+hj ds ;qx esa fofHkUu esyksa dk vk;kstu gksrk jgrk Fkk vkSj ut+hj

vdcjkcknh Lo;a bu esyksa esa Hkkx ysrs FksA bu esyksa dks vk/kkj cukdj mUgksaus

cynso th dk esyk] dal dk esyk] yYyw tx/kj dk esyk] rFkk gt+jr lyhe

fp”rh dk esyk tSlh dfork,¡ fy[kh gSa&

yk[kksa cSBs fclkrh vkSj efugkjA

viuk lc xeZ dj jgs ckt+kjA

pwM+h] cxMh dh bd rjQ >adkjA

ukSxjh] iksFk] vaxwBh] NYys gkjA

VwVs iM+rs xaokjh vkSj xaokjA

ftl xaokjh dks pfy;s /kDdk ekjA

fxj ds ns xkyh] ;wa dgs gS iqdkjA

dSlks bByk pys gSa nk<+h tkjA

jax gS] :Ik gS] >esyk gSA

tksj cYnso th dk esyk gSA54

izFke&v/;k; 41

Hkkjrh; laLÑfr esa fookg ,d egRoiw.kZ laLdkj ekuk x;k gSA ut+hj

vdcjkoknh us bl egRoiw.kZ laLdkj dks Hkh viuh dfork dk vk/kkj cuk;kA

lekt esa fookg ,d vko”;d ,oa /kkfeZd laLdkj ekuk tkrk gS] yksd esa bl

laLdkj ds le; gksus okys fofHkUu iz;kstuksa dks ut+hj us vius dkO; esa izLrqr

fd;k gSA mUgksauss fookg tSls laLdkj ij dkO; jpuk dj Hkkjrh; laLÑfr dh

>k¡dh izLrqr dj nh gS&

rc jktk us gj iafMr ls] oka yxu egwjr dh iwNhA

lc cksys ekg eghus dh] lqHk lkvr gS vkSj usd ?kM+hAA

fnu Bgjk C;kgus vkus dk] lqHk lkvr 'kknh yxu /kjhA

rc jktk us f'ko 'kadj dks] bl ckr dh i=h fy[k HksthAA55

vr% ut+hj ;qxhu ifjfLFkfr;ksa dk foospu dj ;g fu’d’kZ fudyrk gS fd

ut+hj dk le; jktuhfrd mFky&iqFky ls Hkjk gqvk FkkA eqx+y&lkezkT; esa

mÙkjkf/kdkj ds la?k’kZ vkSj vkarfjd ‘kM~;a=ksa us lkezkT; dks det+ksj vkSj [kks[kyk

dj fn;k Fkk] ,slh gh fo’ke fLFkfr dk ykHk ckgjh vkØe.kdkfj;ksa dks gqvk FkkA

“kklu ds vkarfjd dyg vkSj fujarj gksus okys ;q)ksa us ns”k dh vkfFkZd fLFkfr

dks cqjh rjg izHkkfor dj fn;k FkkA ;q)ksa ls m|ksx&/ka/ks cckZn gks pqds Fks]

ftlds dkj.k lkezkT; esa v”kkfUr] vjktdrk vkSj fonzksg dh izo`fÙk c<+us yxh

FkhA bl fLFkfr ls vFkZ&O;oLFkk ttZj gqbZ ftlus tuekul dks izHkkfor fd;kA

,sls lekt esa /kkfeZd i{kikr] va/kfo”okl] fj”or[kksjh] Hkksx&foykl vkfn ds

izFke&v/;k; 42

dkj.k thou thuk dfBu gks x;k FkkA vr% ut+hj dk lkfgR; vius le; dk

,d ,slk nLrkost+ gS] ftls i<+dj ikBd ds le{k RkRdkyhu ifjos”k dk ltho

,oa fo”oluh; fp= mifLFkr gks tkrk gSA

izFke&v/;k; 43

lUnHkZ%

1- vkpk;Z jkepUnz “kqDy] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] yksdHkkjrh izdk”ku]

bykgkckn] 2012] i`0la0 xxix

2- vjfoUn flUgk] ^lekt ,oa vFkZ O;oLFkk*] e/;dkyhu Hkkjr&2] gjh”kpUnz

oekZ ¼laik0½] fgUnh ek/;e dk;kZUo; funs”kky;] fnYyh fo”ofo|ky;]

2009] i`0la0 813

3- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼[kq”kken½] i`0la0 233

4- b”kjr gd] ^vBkjgoha “krkCnh ds mnwZ lkfgR; esa izfrfcafcr lkekftd

n”kk*] e/;dkyhu Hkkjr&2] gjh”kpUnz oekZ ¼laik0½] i`0la0 831

5- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼cynso th dk esyk½] i`0la0

386

6- Okgh] ¼gt+jr lyhe fp”rh dk mlZ½] i`0la0 382

7- Okh0,y0 xzksoj] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] ,l0pUnz dEiuh fyfeVsM

jkeuxj] ubZ fnYyh] 2010] i`0la0 18

8- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¿ywyh ihj ¼cw<+h os”;k½À]

i`0la0 312

9- Okgh] ¼t+j½] i`0la0 257

10- MkW0 eFkqjk yky “kekZ] eqx+y lkezkT; dk iru] dSyk”k iqLrd lnu]

Hkksiky] 1968] i`0la0 164

izFke&v/;k; 44

11- MkW0 ut+hj eqgEen] ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼nqfu;k¡ ds ejkfrc d+kfcys

,srckj ugha½] 1992] i`0la0 154

12- fo|k/kj egktu] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] ,l0pUn dEiuh fyfeVsM(

jkeuxj] ubZ fnYyh] i`0la0 19

13- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼cqycqyksa dh yM+kbZ½]

i`0 la0 414

14- m)r] fo|k/kj egktu] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] i`0la0 18

15- izks0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ vnc dh rud+hnh rkjh[k+] ,u0lh0ih0;w0,y0

ubZ fnYyh] 1997] i`0la0 51

16- MkW0 vkye “kEl] lSD;wyj vokeh fdjnkj vkSj ut+hj vdcjkcknh]

,l0,p0 vkQlsV fizUVlZ] fnYyh] 2000] i`0la0 95

17- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 X

18- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] mnwZ Hkk’kk vkSj lkfgR;] mÙkj izns”k] fgUnh laLFkku

y[kuÅ] 2008] i`0la0 46&47

19- JhÑ’.knkl ¼laik0½] ft+Øs ehj] fgUnh vdkneh] ubZ fnYyh] 1992]

i`0la0 96

20- ogh] i`0la0 82

21- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 485

22- Sir Jadunath Sarkar,Fall of the mughal Empire, M.C. Sarkar and Sons,

Calcutta, 1932, Page No 21-22

23- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼“kgj vkxjk½] i`0&483&484

24- ogh] i`0la0 xii

izFke&v/;k; 45

25- ogh] ¼”kgj vk”kksc½] i`0la0 491

26- ogh] i`0la0 489

27- oh0,y0 xzksoj] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] i`0la0 15

28- izks0 lrh”k pUnz ¼laik0½] e/;dkyhu Hkkjr] jk’Vªh; “kSf{kd vuqlalk/ku

vkSj izf”k{k.k ifj’kn~] ubZ fnYyh] 1997] i`0la0 12


30- fo|k/kj egktu] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] i`0la0 35

31- MkW0 nkeksnj izlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh dkO; dk

vkykspukRed v/;;u] “kks/k izcU/k izdk”ku] fnYyh] 1973] i`0la0 39


33- ogh] i`0la0 486

34- J.F. Cuber, Sociology : A synopsis of principles Appleton –Century Crofts,

Publication , 1968, page No -511

35- m)r] MkW0 izfeyk dqekjh] fujkyk lkfgR; esa lkekftd psruk] t; Hkkjrh

,sdsMeh bykgkckn] 1951] i`0la0 159

36- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 xiii


vkykspukRed v/;;u] i`0la0 35

38- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 xiii

39- ogh] ¼tUke dUgS;k th½] i`0la0 554

40- MkW0 fo|k/kj egktu] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] i`0la0 117

41- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼gksyh&4½] i`0la0 340

izFke&v/;k; 46

42- ogh] ¼vkf[+kj ogh vYykg dk ,d uke jgsxk½] i`0la0 180

43- ogh] ¼xq#ukud“kkg½] i`0 la0&84

44- ogh] ¼nqfu;k¡ ds ejkfrc d+kfcys ,srokj ugha½] i`0la0 157

45- MkW0 uxsUnz ¼laik0½] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] e;wj isij oSDl uks,Mk]

1998] i`0la0 284

46- fo|k/kj egktu] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] i`0la0 16

47- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼rkcht+½] i`0la0 519&520

48- dYiuk jktkjke ¼laik0½] Hkkjrh; laLÑfr] LisDVªe cqDl izk0fy0 tudiqjh]


49- “kEHkqukFk ik.Ms; ¼laik0½] Hkkjrh; thou vkSj laLÑfr] dsUnzh; fgUnh

laLFkku] vkxjk] 1977] i`0la0 3

50- ;ksxsUnz feJ ¼vuqoknd½] jes”k pUnz etqenkj] Hkkjr dk o`gr bfrgkl

¼e/;dkyhu Hkkjr&2½] eSdfeyu ,.M dEiuh fyfeVsM dydÙkk 1971]

i`0la0 122

51- tkudh izlkn “kekZ ¼vuqoknd½] MkW0 eqgEEkn mej] Hkkjrh; laLÑfr dk

eqlyekuksa ij izHkko] izdk”ku foHkkx lwpuk vkSj izlkj.k ea=ky;] Hkkjr

ljdkj] ubZ fnYyh] 1996] i`0la0 27

52- MWk0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼fnokyh&3½] i`0la0 378

53- ogh] ¼”kCcjkr&1½] i`0&315

54- ogh] ¼cynso th dk esyk½] i`0la0 391

55- ogh] ¼egknso th dk C;kg½] i`0la0 612

�

�

f}rh;f}rh;f}rh;f}rh; v/;k;v/;k;v/;k;v/;k;

ut +hjut +hjut +hjut +hj vdcjkc knh dk O;fDr Rvdcjkc knh dk O;fDr Rvdcjkc knh dk O;fDr Rvdcjkc knh dk O;fDr R o ,oa ÑfrRoo ,oa ÑfrRoo ,oa ÑfrRoo ,oa ÑfrRo

¼d½ O;fDrRo

2-1 tUefrfFk

2-2 tUeLFkku


2-4 f”k{kk&nh{kk

2-5 O;olk;

2-6 f”k";

2-7 os”kHkw’kk vkSj “kkjhfjd xBu

2-8 e`R;q

¼[k½ ÑfrRo

2-9 oSpkfjd vk/kkj Hkwfe

2-10 yksd&psruk

ut+hj dk ut+hj dk ut+hj dk ut+hj dk O;fDrRo ,oa ÑfrRoO;fDrRo ,oa ÑfrRoO;fDrRo ,oa ÑfrRoO;fDrRo ,oa ÑfrRo

¼d½ O;fDrRo

fdlh Hkh O;fDr dk O;fDrRo mlds fparu&euu vkSj thou&n”kZu dk

izeq[k vk/kkj gksrk gSA lkfgR; esa lkfgR;dkj dk O;fDrRo fparu dh dlkSVh ij

vfHkO;Dr gksrk gSA lkfgR;dkj dk O;fDrRo gh mlds thou&n”kZu dk fuekZ.k

djrk gS vkSj mldk ;gh thou&n”kZu mldh jpukvksa esa izfrQfyr gksrk gSA

lkfgR;dkj ds O;fDrRo dks ifjHkkf’kr djrs gq, izks0 vCnqy vyhe dgrs gSa fd

^Ô;fDr esa ,d bdkbZ ds :Ik esa euq’; dk lexzrk ds lkFk O;Dr :Ik gh O;fDr

dgykrk gSA bl izdkj O;fDr esa ekuo:i dh lEiw.kZ cká vkSj vkUrfjd

fo”ks’krk,¡ lekfgr gks tkrh gSa] ftuesa :Ik] jax] os”k] jgu&lgu] fopkj vkSj

thou dh fofHkUu fn”kk,¡ vk tkrh gSaA bu lcdk fo”ks’khÑr :Ik gh O;fDr

fo”ks’k dk O;fDrRo dgykrk gSA**1 ,d jpukdkj ds O;fDrRo dk fofHkUu

igyqvksa ls v/;;u djuk vko”;d gks tkrk gS] D;ksafd dksbZ Hkh jpuk] jpukdkj

ds vewrZ O;fDrRo dk ewrZ :Ik gksrh gSA

ut+hj vdcjkcknh ljy vkSj lgt O;fDrRo ds /kuh egkiq#’k FksA muds

O;fDrRo dh ljyrk vkSj lgtrk mUgsa tu&tu ls tksM+rh gSA ut+hj yksd dfo

ds :Ik esa tkus x;sA yksd&psruk muds O;fDrRo dh lcls cM+h fo”ks’krk jgh gSA

;gh dkj.k gS fd vke turk ls ut+hj dk ,slk tqM+ko Fkk fd tc og ?kj ls

fudyrs Fks] yksx mUgsa ?ksj ysrs Fks vkSj dfork lqukus dh Qjekb”k djus yxrs

f}rh;&v/;k; 48

Fks] ftueas ddM+h cspus okys] Hkh[k ek¡xus okys] os”;k,¡] rek”ks&[kkseapsokys vkfn

lHkh oxZ ds yksx “kkfey FksA mudh dfork tuoknh Fkh] blhfy, og tuoknh

dfo ds :Ik esa Hkh tkus x;sA bl lanHkZ esa MkW0 T;ksRluk j?kqoa”kh dk dguk gS

fd ^ût+hj vdcjkcknh ,sls vdsys dfo gSa] ftUgksaus yksxksa ds ckjs esa] yksxksa ds

fy, xk;kA blds fy, bUgksaus laiznk;] lhfer rRoksa ;k fdlh jgL;okfnrk dk

lgkjk ugha fy;kA buds ckjs esa tkuuk izdkjkUrj ls muds ;qx&thou dks

tkuuk o eglwl djuk gSA budh esgur] g’kksZYykl vkSj NksVh&NksVh miyfC/k;ksa

dks thoar :Ik esa ns[kuk gSA**2 ;gh dkj.k gS fd ut+hj ds O;fDrRo ds

lkFk&lkFk mudh jpukvksa esa mudk ;qx cksyrk gSA

ut+hj dh jpukvksa ds ek/;e ls muds O;fDrRo dks le>uk vklku gks

tkrk gSaA mudh Ñfr;ksa us mUgsa vkt Hkh tuekul ds chp thfor cuk, j[kk

gSA vkt ut+hj vdcjkcknh ds O;fDrRo vkSj ÑfRkRo dk v/;;u dsoy

lkfgfR;d n`f’V ls gh egRoiw.kZ ugha gS cfYd vk/kqfud lekt esa ekuoh; vkSj

leUo;kRed psruk ds mRFkku ds fy, Hkh vko”;d gSA izLrqr v/;k; esa ut+hj

ds O;fDrRo vkSj ÑfrRo dks fuEu fcUnqvksa ds ek/;e ls le>us dk iz;kl fd;k

x;k gS&

2-1 tUefrfFk

,d tudfo ds ckjs esa lekt esa fofo/k ekU;rk,¡] fdaonfUr;k¡ vkSj yksd

fo”okl O;kIr gksrs gSaA ut+hj vdcjkcknh Hkh ,d tudfo jgs gSaA mudh tUe

frfFk] tUeLFkku o e`R;q vkfn ds lEcU/k esa Hkh vusd ekU;rk,¡ ,oa fo”okl jgs

gSaA

f}rh;&v/;k; 49

ut+hj ds tUe ds lEcU/k esa îk¡p Qwyksa okyk* yksd fo”okl izpfyr gSA

^ût+hj vdcjkcknh vius ekrk&firk dh rsjgoha larku FksA muds ekrk&firk bl

ckr ls vR;ar nq%[kh jgk djrs Fks fd mudh ,d ds ckn ,d] ckjg larku tUe

ds dqN gh fnuksa ckn dky dofyr gks tkrh FkhaA ,d ckj fdlh us muds

ekrk&firk dks crk;k fd ,d Q+dhj vk, gq, gSa] muls tkdj feyksA ut+hj ds

firk muds ikl x, vkSj viuk d’V lquk;kA ihj&Qd+hj us mUgsa ik¡p Qwy fn,

vkSj dgk ;equk esa Mky nsuk vkSj fQj crkuk bu Qwyksa ds lkFk D;k gqvk\

dfooj ut+hj ds firk us oSlk gh fd;k vkSj vkdj mUgksaus crk;k fd ik¡p Qwyksa

esa ls pkj Qwy Mwc x, vkSj ,d Qwy ikuh ij rSjrk jg x;kA Qd+hj us dgk

fd tkvks rqEgkjs ?kj ,d larku gksxh tks thfor cpsxh vkSj mldh tx esa dhfrZ

QSysxhA**3 ;gh thfor larku ut+hj vdcjkcknh Fks] ftudh dhfrZ mudh jpukvksa

esa ns[kus dks feyhA

ut+hj vdcjkcknh ds tUe ds lEcU/k esa fo}kuksa esa fofHkUu er jgs gSaA

izks0 lS;n eqgEen vCnqy “kgckt+ mudk tUe lu~ 1735&1740 ds vkl&ikl

ekurs gSaA os viuh iqLrd ^ft+Unxkuh csut+hj* esa fy[krs gSa fd&^^geykoj

vgen”kkg vCnkyh ds vR;kpkjksa ls ijs”kku gksdj fnYyh NksM+us okys yksxksa ds

lkFk fe;k¡ ut+hj Hkh FksA ml le; mudh vk;q 22&23 o’kZ dh FkhA**4 izks0

,grs”kke gqlSu5] vkSj izks0 ,tkt+ gqlSu6 Hkh muds bl er ls lger gaSA MkW0 vcq

eqgEen lgj ut+hj vdcjkcknh dk tUe x+kfycu 1147 fgtjh] lu~ 1735 bZ0

ekurs gSaA7 vCnqy ckjh ^vklh*8 vkSj Q+jgrqYykg csx9 ut+hj dh tUefrfFk 1735

f}rh;&v/;k; 50

bZ0 ekurs gaSA ekSykuk vCnqy ckjh ds bl er ls MkW0 jkeckcw lDlsuk10] cPPku

flag11] lq/kh”k ipkSjh12] eksgEen glu13] MkW0 ut+hj eqgEen14] MkW0 vkye “kEl15

tSls fo}kuksa us Hkh viuh lgefr O;Dr dh gSA

lS¸;n tykyqíhu tkQ+jh ut+hj vdcjkcknh dk tUe 1734 bZ0 fu/kkZfjr

djrs gSaA16 ds0lh0 dkaMk us ut+hj vdcjkcknh dk tUe 1732 bZ0 Lohdkj fd;k

gSA17 izks0 “kgckt+ us ut+hj dh e`R;q ds vk/kkj ij mudh tUefrfFk 1735 bZ0

Lohdkj dh gSA ^^mUgksaus ut+hj dh e`R;q ds le; mudh vk;q 89 o’kZ ds yxHkx

ekuh FkhA blfy, mUgksaus ut+hj dh e`R;q 1830 bZ0 ds yxHkx Lohdkj dh gSaA**18

vf/kdrj fo}kuksa us bl er dks gh fo”oluh; vkSj izekf.kd ekuk gSA vr% 1735

bZ0 esa gh muds tUe dks ekuuk vf/kd lekphu izrhr gksrk gSA

2-2 tUe LFkku

ut+hj ds tUeLFkku ds fo’k; esa fo}kuksa ds nks oxZ jgs gSa&,d oxZ mudk

tUe LFkku fnYyh vkSj nwljk oxZ mudk tUe LFkku vkxjk ekurk gSA igys oxZ

esa izks0 “kgckt+] Q+jgrqYyk csx] ekSykuk v”kjQ+ gqlSu y[kuoh] ekSykuk vCnqy

ckjh ^vklh*] e[+kewj vdcjkcknh vkfn eq[; jgs gSa ftUgksaus ut+hj dk tUe LFkku

fnYyh ekuk gSA bl lUnHkZ esa izks0 ,grs”kke gqlSu dk dguk fd&^ût+hj dk

tUe fnYyh esas 1740 bZ0 esa gqvk] ijUrq mudk leLr thou vkxjk ¼vdcjkckn½

esa chrk] ogh vkxjk tks eqx+y lezkV vdcj dh jkt/kkuh jg pqdk FkkA**19

ekSykuk v”kjQ vyh y[kuoh dk er gS fd&^ût+hj “kgj fnYyh esa lu~ 1735

bZ0 esa iSnk gq,] cM+s iqjvk”kksc t+ekus esa gks”k l¡HkkykA vgen”kkg vCnkyh ds rhu

f}rh;&v/;k; 51

geys 1748 bZ0 ls ysdj 1764 rd gq,A blfy, ut+hj viuh ek¡ vkSj ukuh ds

lkFk 22&23 lky dh mez esa rdsZ&oru ij etcwj gq, vkSj vkxjs esa feBkbZ ds

iqy ds ikl jgus yxsA**20 MkW0 cPpu flag Hkh ut+hj vdcjkcknh dk tUe LFkku

fnYyh gh crkrs gSaA mudk dguk gS fd&^ût+hj dk tUe 1735 esa fnYyh esa gqvk

FkkA**21 MkW0 ut+hj eqgEen Hkh ut+hj vdcjkcknh dk tUe LFkku fnYyh gh ekurs

gSaA mudk er gS fd&^ût+hj nsgyh esa tUe ysdj vkxjs esa vkdj cls] mu

tSls egkekuo dks izkIr dj vkxjk /kU; gks x;kA**22 ^^vCnkyh ds rhljs vkØe.k

ds le; ut+hj dh vk;q 20&22 o’kZ dh FkhA fnYyh dh mFky&iqFky ls

tu&lk/kkj.k dk thou bruk d’Ve; gks x;k Fkk fd ogk¡ viuk fdlh izdkj

fuokZg gks ikuk laHko u ns[kdj ut+hj viuh ek¡ vkSj ukuh ds lkFk viuh

ufugky vkxjk pys vk,A**23

nwljk oxZ ut+hj vdcjkcknh dk tUe LFkku vkxjk gh ekurk gSA eSd+l

vdcjkcknh dk er gS fd&^ût+hj fuf”pr :Ik ls vkxjk ds FksA**24 MkW0 xq#eq[k

V.Mu Hkh ut+hj dk tUe LFkku vkxjk ekurs gq, dgrs gaS fd&^ût+hj dh

uulky vkxjs esa Fkh] muds firk igys fj;klr vyoj esa] fQj vt+hekckn esa

ukSdj gq;ssA mudh “kknh vkxjk esa gqbZA ut+hj viuh uulky vkxjk esa gh iSnk

gq;sA ;gha ut+hj us gks”k laHkkyk vkSj ;gha f”k{kk izkIr dhA vCnkyh ds vkØe.kksa

ds le; mudh ek¡ viuh llqjky fnYyh eas Fkha( mUgsa ysdj ut+hj vkxjk vk,

vkSj feBkbZ ds iqy ds ikl uwjh njokts+ esa ehj lkgc dk edku fdjk, ij ysdj

jgus yxsA**25 eqLrQ+k [k+ku “ks¶+rk us viuh iqLrd ^xqy”kus cs[k+kj* esa ut+hj dks

vkxjkoklh gh ekuk gSA**26

f}rh;&v/;k; 52

ut+hj vdcjkcknh dk vkxjk ls csgn yxko jgkA os ckj&ckj vkxjs dh

izfr viuk izse O;Dr djrs gaSA os Lo;a dks ,d “kk;j gksus ls igys vkius

vkidks vkxjkoklh dguk vf/kd ilan djrs gSaA ;gh dkj.k gS fd mUgksaus vius

uke ds lkFk vdcjkcknh yxk;k&

vkf”kd+ dgks] vlhj dgks] vkxjs dk gSA

eqYyk dgks] nchj dgks] vkxjs dk gSA

eqf¶+yl dgks] Qd+hj dgks] vkxjs dk gSA

'kk;j dgks] ut+hj dgks vkxjs dk gSA27s

ut+hj us ftl vkRefo”okl vkSj izse dh xgjkbZ ls [kqn dks vkxjkoklh

ekuk gS mlls ;gh izrhr gksrk gS fd mudk tUeLFkku vkxjk gh gSA ysfdu

nksuksa oxksZa ds fo}kuksa ds erHksnksa dk v/;;u djus ds ckn izks0 “kgckt+ }kjk

crk;s x;s rF; gh vf/kd egRoiw.kZ vkSj fo”oluh; izrhr gksrs gSa] D;ksafd os

ut+hj dh uoklh foyk;rh csxe ls fey pqds FksA vr% ut+hj vdcjkcknh dk

tUe LFkku fnYyh eku ysuk gh vf/kd lehphu gSA


Hkkjro’kZ fofHkUu /keksZa dk ns”k gSaA ;gk¡ fofHkUu /keksZa ds ekuus okys yksx

jgrs gSaA lHkh /keksZa ds jhfr&fjokt] jgu&lgu] [kku&iku] os'kHkw’kk vyx&vyx

gksus ds ckotwn Hkh buds laLdkjksa esa ,drk fn[kkbZ nsrh gSA ukedj.k ¼laLdkj½

Hkh gekjs lekt ds lHkh /keksZa esa ns[kus dks feyrk gSA tc cPpk tUe ysrk gS rks

mlds uke dks j[kus ds fy, tks laLdkj fd;k tkrk gS] mls ukedj.k ¼laLdkj½

dgrs gaSA eqfLye /keZ esa ukedj.k ¼laLdkj½ ds :Ik esa vd+hd+k dk vk;kstu fd;k

f}rh;&v/;k; 53

tkrk gSA blesa lHkh fj”rsnkjksa o vkl&ikl ds iM+ksfl;ksa dks fueaf=r fd;k tkrk

gSA lHkh feydj cPps dk ,d vPNk lk uke j[krs gaS ftl uke ls og lekt esa

tkuk tkrk gSA blh izdkj ut+hj dk uke Hkh j[kk x;k FkkA izks0 “kgckt+ dk

dFku gS fd ^ût+hj vdcjkcknh dk okLrfod uke oyh eqgEen FkkA**28 ut+hj

budk miuke ¼r[+kYyql½ FkkA bl miuke ds lkFk vius fuokl LFkku

vdcjkckn dks tksM+us ij budk uke ut+hj vdcjkcknh dgyk;kA vkxs pydj

;s ut+hj vdcjkcknh ds uke ls gh lkfgR;&txr esa izfl) gq,A

ut+hj us fnYyh esa tUe ysus ds ckotwn Hkh vius uke ds lkFk nsgyoh u

yxkdj vdcjkcknh yxk;k] tks vkxjk dk iqjkuk uke gSA ;g ut+hj dk vkxjk

ds izfr xgjs izse dks gh O;Dr djrk gSA izks0 vCnqy vyhe dk dguk gSa fd

^^vdcjkckn vkt ds vkxjk dk izkphu uke gS] tks bls clkus okys eqx+y lezkV

vdcj ds uke ij “kkgtgk¡ us j[kk FkkA ftl izdkj ls vdcjkckn ¼vkxjk½

lezkV vdcj dh mnkj vkSj leUo;oknh uhfr dk izrhd cudj gekjs lkeus

[kM+k gS] mlh izdkj mnkj vkSj leUo;oknh uhfr dk izrhd ut+hj dk lkfgR;

vkSj Lo;a dfo ut+hj gSaA**29

ut+hj ds firk dk uke êqgEen Qk:[k+* Fkk] ;g vt+hekckn ¼iVuk½ ds

fdlh uokc ds ;gk¡ ukSdjh djrs FksA budk [kkunkuh is”kk flikgxjh dk FkkA

ut+hj vdcjkcknh ds firk dh “kknh uokc lqYrku [k+k¡ dh csVh ls gqbZ Fkh] tks

vkxjs ds fd+ysnkj FksA dfooj ut+hj blh naifÙk dh rsjgoha larku FksA ut+hj dh

^îRuh dk uke rsgOo:fUulk csxe Fkk ftlls mudk fookg vkxjk esa gh gqvk

FkkA rsgOo:fUulk csxe vgnh vCnqy jgeku [k+k¡ pqxrkbZ dh uoklh vkSj eqgEen

f}rh;&v/;k; 54

jgeku [k+k¡ dh iq=h FkhaA eqgEen jgeku [k+k¡ rktxat eqgYys esa gh efydksa dh

xyh esa jgrs FksA**30 ut+hj vdcjkcknh dk ifjokj Hkjk iwjk FkkA mudh ^^nks

larkusa Fkha] ,d yM+dk xqyt+kj vyh vkSj ,d yM+dh bekeh csxeA bekeh csxe

dh ,d yM+dh gqbZ] ftldk uke foyk;rh csxe+ FkkA**31 izks0 “kgckt+ ds le;

foyk;rh csxe thfor Fkha] foyk;rh csxe ls gh izks0 “kgckt+ us ut+hj ds fo’k;

esa <sj lkjh izekf.kd tkudkjh izkIr dh vkSj lkfgR; txr~ dks mudh fo”ks’krkvksa

ls ifjfpr djk;kA

2-4 f’k{kk&nh{kk

ut+hj jhfrdkyhu mÙkjk)Z ds dfo FksA jhfrdky esa lq[k] ,s”o;Z]

Hkksx&foykl vkfn dh izo`fÙk vf/kd gksus ds dkj.k lekt esa f”k{kk ij fo”ks’k

/;ku ugha fn;k tkrk FkkA ;fn fdlh dks f”k{kk nh Hkh tkrh Fkh] rks vf/kdrj

cPps vius ?kj&ifjokj ;k fdlh mLrkn ls f”k{kk izkIr djrs FksA dgha&dgha

enjlksa esa Hkh tkdj os f”k{kk izkIr djrs FksA izks0 “kgckt+ ut+hj dh izkjafHkd

f”k{kk muds “kgj ds gh fdlh ekSyoh lkgc ds gkFkksa Lohdkj djrs gSaA ekSyoh

lkgc us mUgsa ^fcfLeYykg* i<+kdj dq+jvku dh vk;rksa dk Kku fn;kA ut+hj dh

f”k{kk dk vkjEHk cM+s gh g’kksZYykl ds okrkoj.k esa gqvkA vr% ^ût+hj dh izkjafHkd

f”k{kk /kkfeZd jhfr&fjoktksa ds lkFk gqbZA muls loZizFke ^d+k;nk* ¼vjch&Qkjlh&

o.kZekyk½ vkfn dk v/;;u djk;k x;k gksxk] fQj dqjvku dk i<+uk fl[kk;k

x;k gksxkA blds mijkar rn~;qxhu enjlksa esa izpfyr “ks[k+ lknh dh ^djhek*

vkSj êk edhek* dk v/;;u fd;k gksxkA ml le; vehj [k+qljksa }kjk jfpr

^[k+kfyd ckjh*] ¼fgUnqLrkuh&Q+kjlh “kCndks”k½ lHkh enjlksa ds ikB~;Øe esa Fkk]

f}rh;&v/;k; 55

mldk Hkh mUgksaus vo”; v/;;u fd;k gksxkA blds lkFk&lkFk ^vkenukek*]

^vrkyhukek*] ^xqfyLrk] cksLrk¡*] ûs”kkcq”o;ku*] eluoh ^x+uher*] ^;wlqQ+ tq+ys[+kk*]

^fldUnjukek*] ^bUlk,&[k+yhQk*] ^bUlk,&equhj*] ^bUlk, gksfdju*] ^rkfgj oghn*]

^vcqy QT+y*] ûlj rkfgjh*] êhuk ckt+kj*] ^rqx+ok*] ^nhoku&,&x+uh*]

^d”kk;ns&mjQ+h*] ^d+lk;ns [+kkdkuh*] ^d+lk;ns t+ghj Qkj;kch*] ^d+qjkuql

l;;nSu* vkfn Q+kjlh esa fy[ks xzUFkksa dks vo”; gh i<+k gksxkA32 ;s lHkh xzUFk

rRdkyhu lekt esa v/;;u&v/;kiu ds dsUnz esa FksA ut+hj izfrHkk ds /kuh FksA

mUgsa Q+kjlh ds lkFk gh lkFk vU; Hkk’kkvksa dk Hkh Kku FkkA os Q+kjlh] mnwZ]

ekjokM+h] czt] vo/kh] iwohZ rFkk vjch dk Hkh Kku j[krs FksA eksgEen glu dk

dguk gS fd ^ût+hj Q+kjlh rks vPNh rjg tkurs Fks] ysfdu vjch ij budk

fo”ks’k vf/kdkj ugha FkkA**33 bruk vo”; dgk tk ldrk gS fd vjch Hkk’kk ds

xzUFkksa dk mUgksaus v/;;u vo”; fd;k gksxkA

ut+hj vdcjkcknh ds le; esa Qkjlh jktdkt dh Hkk’kk Fkh] mlds izHkko

o”k ut+hj us izk;% mu lHkh “kk;jksa dh dkO;&Ñfr;ksa dk v/;;u fd;k] tks ml

le; rd izflf) ik pqdha FkhaA Q+kjlh ds dfo;ksa] gkfQ+t] vehj [kq+ljksa] tkeh]

“kk,sc] “ks[k+ lknh] og”kh] [+kkdkuh] fQ+jnkSlh] vuojh vkfn dh Ñfr;ksa dk mUgksaus

v/;;u fd;kA viuh f”k{kk&nh{kk ds fo’k; esa ut+hj dgrs gSa&

Q+ge u Fkk bYe ls vjch ds dqN Hkh mlsA

Q+kjlh esa gS exj tkus Fkk dqN&bu&vks&ukuA

Q+nksZ a x+ty ds flok] 'kkSd+ uk Fkk dqN mlsA

vius blh 'kkSd+ esa jgrk Fkk [k+q'k gj t+ekuAA35

f}rh;&v/;k; 56

ut+hj dk vjch ds bYe ls bruk okLrk ugha Fkk ysfdu Q+kjlh esa og

le> j[krs FksA “ksjks&“kk;jh vkSj v/;kiu dk;Z esa mudh fo”ks’k :fp Fkh] vkSj

mlh dk;Z esa og gj oD+r [kq+”k jgrs FksA ut+hj fofo/k Hkk’kkvksa ds Kkuh FksA bl

lEcU/k esa fet+kZ QjgrqYyk csx+ dk dguk gS fd ^ût+hj dh bYeh d+kfcfy;r ;g

Fkh fd og vkB t+ckusa vjch] Q+kjlh] mnwZ iatkch] cztHkk’kk ekjokM+h] iwjch vkSj

fgUnh tkurs FksA**35 ut+hj vdcjkcknh dh f”k{kk&nh{kk ikjEifjd f”k{kk i)fr ds

vk/kkj ij rks gqbZ gh ysfdu mUgksaus vius thoukuqHko ls lcls vf/kd lh[kkA

mUgksaus thou ls f”k{kk izkIr dh] thou ls gh lh[kk vkSj thou dks gh lc dqN

vfiZr dj fn;kA muds thou esa cM+s&cM+s xzUFkksa o iksfFk;ksa dk mruk egRo ugha

Fkk ftruk thou ls izkIr vuqHko dk FkkA ut+hj us Lo;a dgk Hkh gS&

lc fdrkcksa ds [kqy x, ek* uhA

tc ls ns[kh ut+hj fny dh fdrkcA36

2-5 O;olk;

ut+hj vdcjkcknh dk vkfoHkkZo e/;dkyhu ifjos”k esa gqvkA jhfrdkyhu

ifjos”k esa izk;% lHkh dfo;ksa us dfork dks jkT;kJ; vkSj thfodksiktZu dk lk/ku

cuk fy;k FkkA vf/kdrj dfo uokcksa&jktkvksa dh iz”kalk] Hkksx&foykl dk o.kZu]

jktk vkSj egkjktkvksa ds “kkS;Z bR;kfn ij dfork fy[kdj vius vkJ;nkrkvksa

dks izlUu dj viuk thouik;u fd;k djrs FksA fdUrq ut+hj bu lc izyksHkuksa

ls nwj jgsA os vlk/kkj.k fd+Le ds O;fDr Fks blfy, lk/kkj.k thou O;rhr djus

esa fo”okl j[krs FksA og is”ks ls v/;kiu dk;Z djrs FksA mUgksaus dHkh Hkh

f}rh;&v/;k; 57

vkJ;nkrkvksa dh iz”kalk eas viuh dkO;&jpuk,¡ ugha dhaA dfork muds fy,

dHkh Hkh O;olk; u cu ldhA vius O;olk; vkSj v/;kid gksus dk ladsr nsrs

gq, ut+hj dgrs gSa&

dgrs gSa ftldks ut+hj lqfu, Vqd mldk c;k¡A

Fkk og eksvkfYye] x+jhc cqfT+ny o vkS&rjlUnk tkaA × × ×

ftrus x+jt+ dke gSa vkSj i<+kus ds flokA

pkfg;s dqN ml ls gks bruh fy;kd+r dgk¡AA

Q+T+y ls vYykg us] mldks fn;k mej HkjA

bT+t+r&vks&gqjer ds lkFk ijpk vkSj vkcks ukuAA37

ut+hj vdcjkcknh ds thou;kiu dk lk/ku v/;kiu jgkA izkjEHk esa os

“kgj ds cPpksa dks f”k{kk nsus ds fy, tk;k djrs FksA dqN le; ds ckn mUgksaus

eFkqjk esa i<+kuk NksM+ fn;k vkSj vkxjk esa v/;kiu djuk “kq# dj fn;kA vkxjk

esa og fd+ysnkj ejkBk ^Hkkm* ds cPpksa dks f”k{kk nsus yxsA ;s ;gk¡ [+kkuxh f”k{kd

ds :Ik esa tkus x;s FksA MkW0 vCnqy vyhe dk er gS fd&^ût+hj tc vkxjk

vk;s rks ek= 17 :Ik;s ij v/;kiu dk;Z djrs FksA**38 ejkBk ^Hkkm* ds ;gk¡

v/;kiu lekIr gksus ds ckn ut+hj us uokc eqgEen vyh [k+k¡ ftudh x.kuk /kuh

oxZ esa gksrh Fkh vkSj ekbZFkku esa jgrs Fks] muds cPpksa dks f”k{kk nsus yxsA blds

vfrfjDr mUgksaus vkxjk ds gh vU; /kuh O;fDr;ksa dks f”k{kk nh] ftuesa ykyk

foykl jk; [k=h dk uke fo”ks’k mYys[kuh; gSA ut+hj us ykyk foykl jk; [k=h

ds iq=ksa eulq[k jk;] xqjc[“k jk;] ewypan jk;] ca”kh/kj jk; rFkk “kadjnkl dks

f”k{kk nsuk vkjEHk dj fn;kA blds vfrfjDr os vkxjk “kgj esa vkSj Hkh cPpksa dks

i<+krs FksA ut+hj thouHkj cPpksa dks i<+krs jgs vkSj ;gh mudh thfodk dk

f}rh;&v/;k; 58

lk/ku cu x;kA ut+hj lnSo v/;kiu dk;Z ls tqM+s jgs vkSj vius ?kj ij Hkh

cPpksa dks f”k{kk nsrs jgsA MkW0 vkye ”kEl ut+hj ds O;olk; ds lEcU/k esa dgrs

gSa fd ^ût+hj us eqvfYyeh dk is”kk vf[+r;kj fd;kA mUgksaus ft+Unxh dk cM+k

fgLlk yM+dksa dks i<+kus esa xqt+kjkA**39

ut+hj vdcjkcknh vkRelarks’kh izo`fÙk ds O;fDr FksA LoPNan ,oa QDdM+iu

muds O;fDrRo dh igpku FkhA vkxjk “kgj vkSj v/;kiu dk;Z ls fo”ks’k yxko

gksus ds dkj.k os vkxjk dks NksM+dj dHkh ugha x;sA mUgsa dbZ ckj jktnjckjksa esa

vkeaf=r Hkh fd;k x;k fdUrq ;s mudh izo`fÙk ds fcYdqy foijhr FkkA eksgEen

glu dk dFku gS fd&^^,d ckj Hkjriqj ds jktk vkSj y[kuÅ ds uokc okftn

vyh “kkg us mUgsa vius&vius njckj esa vkeaf=r fd;kA ij mUgksaus nksuksa dk

vkea=.k Bqdjk fn;kA**41 ut+hj vdcjkcknh thouHkj fdlh Hkh jktk ;k uokc ds

vkJ; esa ugha jgsA mudk thou vkxjk “kgj esa O;rhr gqvkA “kgj vkxjk]

v/;kiu dk;Z vkSj lkfgR; l`tu muds thou ds rhu egRoiw.kZ vax FksA os bu

rhuksa esa ls fdlh dks Hkh u NksM+ ldsA vkxjk ds izfr mudk vuqjkx rc vkSj

vf/kd Li’V gks tkrk gS tc fnYyh jktuhfr] dyk vkSj lkfgR; dk dsUnz gqvk

djrh Fkh] ut+hj Lo;a fnYyh esa u jgdj vkxjk esa gh jgs vkSj ogha lkfgR;

l`tu djrs jgsA vkxjk esa jgdj mUgsa vius v/;kiu dk;Z ls bruk yxko Fkk

fd muds ckjs esa ,d fdaonarh ;g gS fd ^ûokc okftn vyh “kkg ds nwr ds

yxkrkj vkxzg vkSj ncko ij ;s y[kuÅ tkus ds fy, rS;kj gks x;s FksA--------

ut+hj rc rd vkxs c<+rs jgs tc rd [kwclwjr rkt ut+jksa ls vks>y ugha gqvk

f}rh;&v/;k; 59

Fkk] ftldh Nk;k esa ut+hj us mez clj dh FkhA dqN nwj pyus ds ckn ,d ,slh

fLFkfr vk;h tc rkt ut+j ls vks>y gksus yxkA bl nq[k us dfo dks LrC/k dj

fn;k vkSj mlds ckn og fQj okil ykSV iM+k--------rkt vkSj vkxjs dh vksj] bl

fu”p; ds lkFk fd fujUrj rkt dks ns[krs gq, og vkxjs esa vkthou f”k{kd dh

ukSdjh dj larq’V jgsxk] cfuLcr y[kuÅ ds le`) njckj esa foykliw.kZ thou

fcrkus dsA**41

bl izdkj ut+hj vdcjkcknh us v/;kiu dks vius thou dk /;s;

cuk;kA og vius bl O;olk; ds izfr thou Hkj bZekunkj jgsA mUgksaus vius

f”k’;ksa dks dsoy fdrkch bYe rd gh lhfer ugha j[kk] vfirq mUgsas vkneh

cukdj ^vknehukek* dk ikB Hkh i<+k fn;kA

2-6 f’k";

ut+hj ,d ,sls dfo gSa ftudh jpuk dk vk/kkj ekuo&cU/kqRo vkSj ekuo

xfjek gSA mUgksaus thou ds ;FkkFkZ dks fudVrk ls ns[kk vkSj vuqHko fd;kA

mudk laiw.kZ thou ,d [kqyh fdrkc dh Hkkafr FkkA tks Hkh bl fdrkc ds i`’B

dks iyVrk] og muds thou ds vuqHko dh vfHkO;fDr ls izHkkfor gq, fcuk ugha

jgrkA ut+hj ds laiw.kZ thou vkSj muds lkfgR; esa vn~Hkqr lkeatL; fn[kkbZ nsrk

gSA mudk iwjk thou tulk/kkj.k ds chp O;rhr gqvkA vke turk us ut+hj dh

ok.kh esa vius lq[k&nq[k ,oa thou dk vuqHko fd;kA ;gh dkj.k gS fd ut+hj

dh dfork tulk/kkj.k ds chp vf/kd yksdfiz; gqbZA mudh yksd&psruk ls

f}rh;&v/;k; 60

izHkkfor gksdj gh tulk/kkj.k ds ,d fo”kky leqnk; us mudh vukSipkfjd

f”k’;rk dks xzg.k fd;kA ;g muds tudfo ;k yksddfo gksus dk izek.k gSA

ut+hj vdcjkcknh ds f”k’;ksa vkSj fe=ksa dh ,d yEch la[;k jgh gS ftls

nks oxksZa esa ck¡Vk tk ldrk gSA igyk oxZ og gS ftlus ut+hj ds ?kj tkdj

f”k{kk yhA muds ?kj ds vk¡xu esa csj vkSj uhe ds isM+s ds uhps v/;;u fd;kA

MkW0 vCnqy vyhe us muds igys oxZ ds izeq[k lkfgfR;d f”k’;ksa dh lwph izLrqr

dh gS&

1- ^^gt+jr ^vlhj*

2- gt+jr ^ckfru*

3- gdhe eqgEenh ^t+kfgj*

4- uch c[+“k ^vkf”kd*

5- ykyk cq)lsu ^lkQ+h*

6- “ks[k enkjh ^t+ehj*

7- dkt+h gluSu vyh êgo*

8- [kq+nk c[+“k ÊkkSt*

9- nhnkj c[+“k ^ygj**42

ut+hj dh f”k’; ijaijk esa fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa gh leqnk; ds yksxksa

dk uke “kkfey gSA mudh n`f’V esa gj O;fDr lcls igys ,d ^vkneh* gS mlds

ckn fgUnw ;k eqlyekuA os Hkkjr dh leUo;kRed laLÑfr ds vk/kkj&LrEHk

jgsA muds f”k’;ksa ds laca/k esa MkW0 T;ksRluk j/kqoa”kh dgrh gSa fd ^^mUgksaus jktk

f}rh;&v/;k; 61

fcykljk; ds yM+dksa gjc[+“kjk;] xq#c[+“kjk;] ewypanjk;] euql[kjk;] oa”kh/kj

rFkk “kadjnkl dks i<+k;kA buds vfrfjDr vU; cPpksa dks Hkh ut+hj us

i<+k;kA**43 bUgha f”k’;ksa us ut+hj ds dkO; dks ladfyr Hkh fd;k ftuesa jktk

foykljk; ds N% iq=ksa dk fo”ks’k ;ksxnku jgkA

ut+hj ds “kkfxZn dqrqcqíhu ^cÙkhu* us ,d rt+fdjk Hkh fy[kk Fkk tks uokc

eqLrQ+k “ks¶+rk ds bfrgkl ^rt+fdjs xqy”ku&,&cs[k+kj*] tks ut+hj ij yxk;s x;s

vkjksi ds izR;qÙkj esa FkkA bl laca/k esa ,grs”kke gqlSu dk er gS fd&^^muds dbZ

f”k’; Hkh Fks ftuesa ^ckfru* uked ,d f”k’; us dfo;ksa dk ,d rt+fdjk Hkh

fy[kk gS] ftlesa ût+hj* dk mYys[k fo”ks’k izdkj ls fd;k x;k gSA**44

ut+hj ds f”k’;ksa dk nwljk oxZ og gS ftuesa xjhc] fHk[kkjh] fdlku o

et+nwj ¼vke turk½ dsUnz esa Fkk vkSj ftu ij ut+hj dk iw.kZr% izHkko FkkA

mnkgj.kkFkZ&,d ckj ,d ddM+h okys dh ddfM+;k¡ ugha fcd jgha Fkha] og fe;k¡

ut+hj ds ikl vk;k vkSj fuosnu fd;k fd esjh ddM+h ds fy, ,d dfork fy[k

nks] rkfd ;g fcd tk;saA blls tks iSlk feysxk mlls eSa vius ifjokj dk isV

Hkj ldw¡xkA ;g lqurs gh ut+hj us mlh le; ;g dfork is”k dj nh&

D;k I;kjh&I;kjh ehBh vkSj iryh irfy;ka gSaA

xUus dh iksfj;ka gSa] js'ke dh rdfy;ka gSaAA

Q+jgkn dh fuxkgsa] 'khjha dh glfy;ka gSaA

etuwa dh lnZ vkgsa] ySyk dh maxfy;ka gSaAA

D;k [+kwc ueksZa ukt+qd bl vkxjs dh ddM+hA

vkSj ftlesa [+kkldkfQ+j bLdUnjs dh ddM+hAA45

f}rh;&v/;k; 62

ut+hj dh bu ifDr;ksa dks ddM+h okyk xk&xk dj viuh ddM+h cspus

yxk vkSj bl dfork dks vius O;olk; dk lk/ku cuk fy;kA ns[krs gh ns[krs

mldh lkjh ddfM+;ka fcd xbZA vkt Hkh mudh ;g dfork ddM+h cspus okyksa

ls lquus dks fey tkrh gSA blh izdkj ,d ckj ,d fHk[kkjh us fHk{kk ek¡xdj

thou ;kiu ds fy, ut+hj ls dfork dgus ds fy, dgk] ut+hj us mlh le;

fuEu dfork izLrqr dj nh&

;kjks lquks! ;g nf/k ds yqVS;k dk ckyiuA

vkSj e/kqiqjh uxj ds clS;k dk ckyiuAA

eksgu l:Ik fujr djS;k dk ckyiuA

cu&cu ds Xoky xkS,a pjS;k dk ckyiu

,slk Fkk ckalqjh ds ctS;k dk ckyiuA

D;k&D;k dgwa eSa fd'ku dUgS;k dk ckyiuAA46

mi;qZDr dfork esa ut+hj us JhÑ’.k dh ckY;koLFkk dk fofHkUu miekvksa

ds }kjk fp=.k izLrqr djrs gq, viuh J)k vkSj HkfDr dk ifjp; fn;k gSA

mUgkasus Ñ’.k ds cpiu dk o.kZu djrs gq, mUgsa ek[kupksj] xksdqyoklh] eueksgu]

xksiky] Xokyk] cklqjh ctkus okyk dgkA ^fd”ku dUgS;k dk ckyiu* uked

dfork dks lqudj turk Hkh Hkko&foHkksj gks mBrh gS vkSj mldh n;k ;kpuk dk

Hkko eu dks nzohHkwr dj nsrk gSA vkt Hkh ut+hj dh bl dfork dks Q+d+hj o

laU;klh xkrs gq, fn[kkbZ nsrs gSaA ut+hj ds thou eas bl rjg ds vusd lUnHkZ

ns[kus dks fey tkrs gSa tSls&os”;k }kjk dfork izLrqr djus dh izkFkZuk djuk]

rFkk rjcwt+&[kjcwt+k] tysch vkfn ds fy, dfork izLrqr djukA mudh f”k’;

ijaijk esa fofo/krk ds lkFk O;kidrk Hkh gS ftlesas gj Lrj vkSj gj oxZ ds yksx

lfEefyr gaSA

f}rh;&v/;k; 63

bl rjg ut+hj ds f”k’;ksa dh ,d yEch drkj jgh gSA pw¡fd ut+hj dk

O;olk; v/;kiu Fkk blfy, tuekul vkSj xjhc turk ls mudks cgqr vf/kd

yxko FkkA ut+hj turk ds dfo FksA ;gh dkj.k jgk fd lekt dk ,d cM+k oxZ

¼xjhc&turk½ muds f”k’; e.Myh esa FkkA

2-7 os’kHkw"kk vkSj 'kkjhfjd xBu

euq’; ds O;fDrÙo dks vkd’kZd cukus esa mlds “kkjhfjd xBu vkSj

os”k&Hkw’kk dh lkFkZd Hkwfedk gksrh gSA dfo ut+hj ds O;fDrRo dks Hkh vkd’kZd

cukus esa muds “kkjhfjd <k¡ps dh cukoV ,oa mlh ds vuq:Ik os”k&Hkw’kk dh

egRoiw.kZ Hkwfedk jgh gSA izks0 “kgckt+ us ut+hj vdcjkcknh dh uoklh ls izkIr

lwpukvksa ds vk/kkj ij ut+hj dh ,d vkd’kZd Nfo izLrqr dh gS&^ût+hj dh

is”kkuh ij ,d eLlk gS] ;g eLlk dqN ts+guh tkfuc nck gqvk gSA x+kSj ls ns[kk

rks jaxr mldh fdlh d+nj ek;y o lq[k+hZ gSaA is”kkuh ls uhps mrjs rks HkkSgksa dh

esgjkc esa vk¡[ksa vlj ihjh ls oD+Q+s&bcknr gSa] ns[kus esa yeNqbZ gSa vkSj iqrfy;k¡

L;kgA dku ljxks”kh dj jgs gSa fd ykS gesa ugha ns[krsA-----vkSj Åij ls ,d

gydh ckyksa dh >kyj Hkh j[kh gSaA**47 ut+hj ,d gkSlykean O;fDr FksA mudh

“kkjhfjd d+ndkBh fojkV FkhA ut+hj dh uoklh ds vuqlkj ^^dfooj ut+hj vPNs

vkSj rS;kj cnu okys FksA mUgksaus ut+hj dks cq<+kisa esa ns[kk Fkk] ml mez esa Hkh

mudk lhuk pkSM+k vkSj ml ij dljr dk iwjk vlj fn[kkbZ iM+rk FkkA**48

“kQ+hd Qjgr us Hkh ut+hj dh vkÑfr dks izLrqr fd;k gS&^ût+hj dh flQZ ,d

rLohj feyrh gS] og Hkh fdlh ls ckn esa cuok;h x;h FkhA blesa mudk vankt]

f}rh;&v/;k; 64

gqfy;k okts d+rv fcYdqy Q+d+hjksa dk lk gSA dku esa ckyk] xys eas cM+eudks dh

ekyk] gkFk esa fcynkj vlk] flj ij Å¡ph Vksih] iSj esa uqdhyh twrh] ftLe is

yEck dqrkZ vkSj Å¡ph /kksrh gksrh FkhA**49

eksgEen glu mudh iks”kkd ds lEcU/k esa dgrs gSa fd ^^budh iks”kkd esa

f[kjdhnkj ixM+h] yEck vaxj[kk ¼[kn~nj dk cuk½ dqrkZ&ik;tkek Fkk] tks

,dcjdk vUn+kt esa cus gksrs FksA blds vykok fof”k’V Hkkjrh; ?ksVyh twrk

buds igukos esa “kkfey FkkA gkFk esa pk¡nh dh ewB yxh [kwclwjr NM+h gksrh vkSj

maxfy;ksa esa yky vkSj vklekuh jax dh Q+hjkstk+ vkSj lkFk gh vd+hd+ dh <sj

lkjh vaxwfB;k¡ igus jgrsA**50 bldh iqf’V fetkZ QjgrqYyk csx us Hkh vius

^nhoku&,&ut+hj vdcjkcknh*51 esa dh gSA MkW0 vCnqy vyhe us ut+hj dh

os”k&Hkw’kk dh tks rLohj is”k dh gS og mudh ;ksX;rk ,oa dkS”ky ds vuq:Ik

gS&^^ftl izdkj muds “kjhj vkSj dn esa lUrqyu Fkk mlh rjg dk lUrqyu gesa

muds lkfgR; esa Hkh fn[kkbZ nsrk gSA iz”kLr vkSj mUur yykV] O;fDr ds rst+

vkSj ÅtkZfLork dk izrhd gksrk gSA pednkj vkSj iSuh vk¡[ksa] lw{en”khZ vkSj

fpUru ds izdk”ku dk |ksrd gksrh gSaA [k+”k[k+”kh nk<+h vkSj cM+h ew¡Nsa HkO;

O;fDrDo dk izrhd gksrh gSaA52

izks0 “kgckt] fet+kZ Q+jgrqYyk csx] rFkk MkW0 vCnqy vyhe vkfn us ut+hj

vdcjkcknh dh tks Nfo izLrqr dh gS] og mudh jpuk esa Hkh gw&c&gw ns[kus dks

feyrh gSA ut+hj us viuh “kkjhfjd os”k&Hkw’kk vkSj xBu ds fo’k; esa dgk gSa&

dgrs gSa ftldks ût+hj* lqfu,] Vqd mldk c;kaA

Fkk oks eqvfYye x+jhc] cqt+fny&vks rjlank tkaA

Q+T+y us vYykg ds mldks fn;k mez HkjA

f}rh;&v/;k; 65

bT+t+rks&gqjer ds lkFk ijpk&vks&vkcks&ukaA

Q+ge u Fkk bYe ls vjch ds dqN Hkh mlsA

Q+kjlh esa gk¡ exj tkus Fkk dqN bZ&o vkaA

Q+nksZa&x+t+y ds flok 'kkSd+ u Fkk dqN mlsA

vius blh 'kkSd+ esa jgrk Fkk [+kq'k gj tqekaA

lqLr&jfo'k] iLrk&d+n] lkaoy] fgUnh&ut+knA

ru Hkh dqN ,slk Fkk] d+n ds eqvkfQ+d fe;k¡A

ekaFks is ,d [+kky Fkk NksVk lk eLls ds rkSjA

Fkk oks iM+k vk¡[k vkSj vC:vksa ds njfe;k¡A

ot+v+ lqcqd mldh Fkh frl is u j[krk Fkk jh'kA

ew¡Nsa Fkha vkSj dkuksa ij iês Hkh Fks icka&lkaA

ihjh esa Hkh ftl rjg mldks fny&vQ+lqnZxhA

oSlh gh Fkh mu fnuksa ftu fnuksa eas Fkk tokaA

fy[kus dh ;g rtZ+ Fkh dqN tks fy[ks Fkk fdrkcA

iq[+rxh&vks [k+keh ds mlds Fkk [k+r njfe;k¡A53

ut+hj dh ;g dfork Li’V dj nsrh gS fd mudh yEckbZ vkSlru Fkh] jax

xsgq¡vk Fkk] lQ+kpV nk<+h Fkh] ew¡Ns ?kuh vkSj yacs cky FksA vk¡[k vkSj cjkSfu;ksa ds

chp ,d dkyk eLlk FkkA budh :fp dfork vkSj f”k{k.k esa Fkh] blfy, bUgksaus

dHkh Hkh vius vkidks egku~ fo}ku iznf”kZr ugha fd;kA os cPpksaa dks i<+kdj

thou;kiu djrs Fks vkSj gj fLFkfr esa [kq”k jgrs FksA

Li’V gS fd dfooj ut+hj vdcjkcknh dh “kkjhfjd cukoV vkSj jax&:Ik

,d lkekU; Hkkjrh; O;fDr dh rjg Fkk] fdUrq muds ukd&uD”k] :Ik&jax ls

mudk O;fDrÙo vR;ar vkd’kZd ,oa izHkko”kkyh gks x;k FkkA mudh os”k&Hkw’kk ls

muds thou&Lrj dk ifjp; izkIr gksrk gSA ut+hj ds jgu&lgu] vkLFkk vkSj

fo”okl dks muds O;fDrRo ds lkFk latksdj ns[kk tk ldrk gSA

f}rh;&v/;k; 66

2-8 e`R;q

ut+hj vdcjkcknh dh tUe&frfFk dh Hkk¡fr e`R;q&frfFk ds lEcU/k esa Hkh

fo}kuksa esa erHksn gSaA izks0 “kgckt+ us ut+hj dh uoklh ls izkIr tkudkjh ds

vk/kkj ij dgk gS fd&^ût+hj dh mez ds ckjs esa lcls vPNh xokgh mudh

uoklh dh gh gks ldrh gSA ut+hj dh uoklh ds vuqlkj ut+hj dh e`R;q 89 dh

mez esa gqbZA**54 fet+kZ Q+jgrqYyk csx+ us vius ^nhokus&ut+hj vdcjkcknh* esa Hkh

dfooj ^ût+hj dh e`R;q dh frfFk 16 vxLr 1830 bZ0 gh ekuh gSA**55 bl er

dks ,grs”kke gqlSu56 ,tkt+ gqlSu57] fQ+jkd+ xksj[kiqjh58] T;ksRLuk j?kqoa”kh59 vkSj

Q+k:[+k vjxyh60 Hkh Lohdkj djrs gSaA blds lkFk MkW0 mn;”kadj ek/ko us

ukxjh izpkfj.kh if=dk esa izdkf”kr vius ys[k ût+hj vdcjkcknh vkSj mudk

fgUnh nhoku* esa fy[kk gS fd&^^mudk nsgkolku vLlh o’kZ esa la- 1877 fo0 ds

yxHkx gqvkA**61 blds vykok e[+kewj vdcjkcknh us ût+hjukek* esa ut+hj dh

dcz ds iRFkj ij e`R;q ls lacaf/kr tks iafDRk;k¡ vafdr gSa] mudk mYys[k djrs gq,

dgk gS fd&^êq[k+Eel cs ljksik cSr csfny Q+nZclj 'kqnA**62 ¼vFkkZr bl iafDr ds

vk/kkj ij mudh rkjh[ks oQ+kr 1246 fgtjh ;k 26 vxLr 1830 fudyrh gSA½

ut+hj dh mez ds ckjs esa eksgEen glu dk dguk gS fd&^^bUgsa lkS o’kZ dh yEch

ft+Unxh feyhA yd+ok ekj tkus ds rhu o’kZ ckn bUgksaus csj vkSj uhe ds mUgha

isM+ksa dh Nk;k esa vfUre fojke fy;k ftudh Nk¡o esa ut+hj vkthou viuh

[kwclwjr dfork,¡ fy[krs jgs FksA**63 ut+hj ds dkO; dk v/;;u djus ls ;g

f}rh;&v/;k; 67

fl) gksrk gS fd mUgksaus ,d yEch mez ¼90&100 ds chp½ ikbZ Fkh blhfy, og

viuh dfork esa thou ds ,d yEck vuqHko gksus dk ladsr nsrs gSa&

,s ;kj! lkS cjl dh gqbZ viuh mez vkdjA

vkSj >qfjZ;ka iM+h gSa lkjs cnu ds ÅijA

fn[kykrs ftl ?kM+h gSa eSnk¡ esa t+ksj tkdjA

:Lre dks Hkh le>rs vius ugha cjkcjA

vc H k h gekj s vkx s ;kj k s a ! toku D;k g S AA 6 4

Li’V gks tkrk gS fd ut+hj lkS o’kZ rd thfor jgsA ;|fi cq<+kik mu ij

gkoh gks x;k Fkk] lkjs cnu ij >qfj;k¡ iM+ xbZ Fkha] ijUrq fQj Hkh og Lo;a dks

fdlh toku O;fDr ls de ugha le>rs FksA ut+hj us thou dh rhuksa

voLFkkvksa&ckY;koLFkk] ;qokoLFkk vkSj o`)koLFkk dks Hkksxk vkSj mldk fp=.k

vius dkO; esa fd;kA fuf”pr :Ik ls thou dk vuqHko ogh O;fDr dj ldrk gS

ftlus thou ds brus yEcs iyksa dk vuqHko fd;k gksA

ut+hj vdcjkcknh us thou ds ;FkkFkZ dks ns[kk vkSj mldk vuqHko fd;kA

viuh dforkvksa ds ek/;e ls mUgksaus lekt esa oxZ&Hksn dks nwj djus dk iz;kl

fd;kA mudk ekuuk Fkk fd e`R;q ds ckn O;fDr dks [k+kd esa feyuk gS] ogk¡ u

dksbZ jktk gksxk vkSj u dksbZ jadA D;ksafd lalkj u”oj gS] izR;sd izk.kh dks bl

lalkj ds ek;k&eksg dks R;kxdj tkuk gSA thou dh blh lR;rk dh vksj ladsr

djrs gq, ut+hj dgrs gSa&

xj ,d dks gt+kj] :Iks dk feyk dQ+uA

vkSj ,d ;wa iM+k jgk] csdl] cj guk ruA

dhM+s edksM+s [kk x,] nksuksa ds ru&cnuA

ns[kk tks geus vkg] rks lp gS ;gh lq[kuA

tks [+kkd ls cuk gS og vkf[kj dks [+kkd gSA65

f}rh;&v/;k; 68

ut+hj dk ;g fo”okl jgk fd bl lalkj esa tks Hkh fj”rs&ukrs gSa] og

LokFkZ ij fVds gq, gSaA vkt ge ftu oLrqvksa ij ?keaM djrs gSa og ,d fnu

lekIr gks tkuh gSa&

gj vku uQ+s VksVs esa D;ksa ejrk fQjrk gS cu cuA

Vqd x+kfQ+y fny esa lksp t+jk] gS lkFk yxk rsjs nq'euA

D;k ykSaM+h] ckanh] nkbZ fnnk D;k cUnk] psyk usd&pyuA

D;k elftn] efUnj] rky] dqvk¡ D;k [ksrhckM+h] Qwy&peuA

lc BkB iM+k jg tkosxk tc ykn pysxk catkjkA66 × × × ihjks eqjhnks 'kkgksxnk] ehj vkSj ot+hjA

lc vku dj vty ds gq, nke esa vlhjA

eqf¶+yl x+jhc lkfgcs rktks bYe ljhjA

dkSu bl tgk¡ esa ft+Unk jgk ,s] fe;k¡ ût+hj*A

dksbZ gt+kjksa ,s'k] dh Bgjk ds ej x;kA

thrk jgk u dksbZ] gj ,d vkds ej x;kAA67

mudh bl dfork ls ;g Li’V gks tkrk gS fd e`R;q ,d “kk”or lR; gS]

tc og vkrh gS rks lc dqN [k+Re gks tkrk gSA fo}kuksa ds fofHkUu erkas dk

fo”ys’k.k djus ds Ik”pkr~ ;g fu’d’kZ fudyrk gS fd ut+hj dh e`R;q lu~ 1830

bZ0 esa gqbZ D;ksafd ut+hj dk thou dky 18 oha “krkCnh ds e/;iwoZ ls 19 oha

“krkCnh ds e/;iwoZ rd FkkA ut+hj vdcjkcknh us thou dk ,d yEck lQj r;

fd;kA thou ds vafre fnuksa esa mUgsa Q+kfyt+ ekj x;k FkkA blh chekjh ds rhu

o’kZ ckn mudk nsgkUr gks x;kA ut+hj dh e`R;q ds ckn buds “kjhj ij

f”k;k&lqfUu;ksa ds vykok fgUnqvksa us Hkh viuk vf/kdkj trk;kA lqUuh vkSj f”k;k

lEiznk; ds yksxksa us vius&vius <ax ls tukts+ dh uekt+ i<+h vkSj fgUnw

f}rh;&v/;k; 69

laiznk; us buds dQ+u dks tykdj viuh J)katfy vfiZr dhA MkW0 efydt+knk

eat+wj vgen dgrs gSa fd ^^mudh oQ+kr ij lqfUu;ksa vkSj f”k;ksa us vius&vius

rjhds ls uekt+s tukt+k vnk dhA fgUnw et+kj dh pknj rc:Zdu ¼cjdr ds

fy,½ ys x;s] “kkfxnksZa us d+cz iq[+rk djkbZ] x+qyke jlwy dh efLtn esa

dq+jku[+okuh gqbZ rFkk vkoke us tks esyk d+k;e fd;k oks vkt rd tkjh gSA68

bl rjg ut+hj dks muds ?kj ds csj vkSj uhe dh Nk;k ds uhps nQ+ukdj et+kj

cuk fn;k x;k tks vkt Hkh lqjf{kr gSA ml et+kj ij izR;sd o’kZ olar vxeu

ds ckn esyk yxrk gS ftlesa muds f”k’; vkSj vke tuekul dk lewg mifLFkr

gksrk gS&

gS rktxat esa vc rks ut+hj dk esykA

ut+hj D;k fd vtc csut+hj dk esykA69

¼[k½ ÑfrRo

,d lkfgR;dkj ds ÑfrRo dks mlds O;fDrxr thou rFkk vuqHkoksa ls

i`Fkd djds ugha ij[kk tk ldrk] D;ksafd dfo ds Hkko ,oa fopkj mlds thou

vkSj vuqHko ls QwV dj fudyrs gSaA thouxr vuqHko gh dfo ds lkfgfR;d

l`tu dk vk/kkj curs gSaA blhfy, ,d jpukdkj ds O;fDrÙo dk izfrfcEc

mlds ÑfrRo esa fn[kkbZ nsrk gSA ,d jpukdkj vFkok ys[kd vius thou esa tks

dqN Hkh ns[krk gS] vuqHko djrk gS] jpuk dh i`’BHkwfe mlh ls fufeZr gksrh gSA

jpukdkj dh ok.kh mls “kCnksa }kjk vfHkO;fDr iznku dj lkfgR; dk :Ik iznku

dj nsrh gSA ,d lkfgR;dkj le; dh fopkj/kkjk ls vNwrk ugha jg ldrkA

thou dh rjg lkfgR; esa Hkh la?k’kZ vkSj fujUrjrk pyrh jgrh gSA ;gh dkj.k

f}rh;&v/;k; 70

gS fd lkfgR; lekt dk niZ.k dgykrk gSA le; vkSj ifjfLFkfr;ksa dk izHkko

lkfgR; ij vfuok;Z :Ik ls iM+rk gSA dksbZ Hkh lekt lkfgR; foghu ugha gksrk

vkSj u gh gks ldrk gSA jpukRedrk dh izo`fÙk ekuoh; izÑfr dk vfHkUu vax

gS] tks dYiuk”khyrk dh lfØ;rk ds ek/;e ls fodkl dh izsjd “kfDr ds :Ik

esa lnk fo|eku jgrh gSA lkfgR;dkj lekt&fo”ks’k dh gh nsu gksrk gS vkSj

mlh lekt fo”ks’k dh Hkk’kk] laLÑfr] ijEijkvksa vkSj bfrgkl ds nk;jsa esa mldh

jpukRedrk vfHkO;fDr ikrh gSA blfy, ftl lkfgR; dk vius lekt ls

ftruk vknku&iznku gksxk] og lkfgR; mruk gh thoUr] laosnu”khy ,oa

izHkko”kkyh gksxkA

lkfgR;dkj lekt esa gh tUe ysrk gS] ogha mls f”k{kk feyrh gS vkSj ogha

mlds eu efLr’d dk fodkl gksrk gSA nwljs “kCnksa esa] êuq’; ,d lkekftd

izk.kh gS* vkSj lekt ls og vius dks i`Fkd ugha j[k ldrkA blfy, og tks

dqN Hkh lkspsxk] lekt ds lEcU/k esa gh fopkj djsxk vkSj eUFku djsxkA og

lekt ds lkFk&lkFk ekuo thou dh leL;kvksa vkSj mlds ifjos”k ds fo’k; esa

Hkh fpafrr gksxkA ,d lkfgR;dkj bu fo’k;ksa ls i`Fkd gksdj lkfgR; dh ltZuk

ugha dj ldrk gSA lkfgR;dkj dk lekt ls tks lEcU/k gS] ogh mls lkfgR;

l`tu ds fy, izsfjr djrk gSA

ut+hj vdcjkcknh us Hkh vius ys[ku dk vkjEHk thou ds la?k’kZe; {k.kksa

esa egRoiw.kZ iz”uksa ds lkFk fd;kA ikjEifjd ifjikVh dks rksM+rs gq, mUgksaus ,d

u, jkLrs dk l`tu fd;k tks jkLrk muds thou esa dfBu FkisM+ksa ds chp ls

f}rh;&v/;k; 71

xqt+jk vkSj ftlus muds jpukRed O;fDrÙo dk fuekZ.k fd;kA blfy, mudk

ys[ku vke ft+Unxh dh rfi”k fy;s gq, gS rFkk vke&thou dh jaxr ls fu[kjk

gqvk gSA ut+hj us thou ds gj uktq+d eksM+ dk /kS;Z o lgtrk ds lkFk lkeuk

fd;k vkSj QDdM+iu ls xfnZ”k ds gj okj dks cnkZ”r fd;kA xfnZ”k ds fnuksa us

gh mudh jpukvksa dk ekxZ iz”kLr fd;kA ut+hj eas xtc dh fuHkhZdrk Fkh] blh

fuHkhZdrk ds cy ij mUgksaus thou esa dgha Hkh fdlh ls le>kSrk ugha fd;kA

ft+Unxh dh dM+okgVksa us mUgsa xgjh o xEHkhj thou n`f’V iznku dhA

ut+hj dk jpuk&lalkj fo”kky] fofo/krkvksa ls Hkjk gqvk rFkk ekuoh;

laLdkjksa ls lEiUu jgkA mudk iwjk dk iwjk ys[ku Hkksxs gq, vkSj ns[ks gq, ;FkkFkZ

dk ladyu jgkA fy[kus dh izsj.kk mUgsa vius thou vkSj ifjos”k ls feyhA os

,d laosnu”khy O;fDr FksA blhfy, mUgksaus thou ds nq%[k vkSj lq[k esa lef’V

dh ihM+k vkSj [kq+”kh dks igpkukA fof”k’V thou&n`f’V vkSj vuqHkoksa ds fo”kky

nk;js us ut+hj ds Hkhrj ,d fof”k’V izdkj dh jpuk/kfeZrk dks tUe fn;kA vr%

ge dg ldrs gaS fd ut+hj ,d ,sls bZekunkj jpuk/kehZ Fks ftUgksaus viuh

i{k/kjrk dk izek.k dkO; ds }kjk izLrqr fd;kA viuh jpuk “kfDr ds }kjk gh

mUgksaus fgUnh&mnwZ dks lEeku tud ntkZ iznku fd;kA

ut+hj vdcjkcknh mÙkj e/;dkyhu dfo FksA ml le; ds vf/kdka”k dfo

njckjksa esa vkfJr gqvk djrs FksA jktnjckjh dfo vius jktk dh iz”kalk] ;q)ksa esa

jktk dk ;”kxku] jkuh dk lkSUn;Z&o.kZu vkfn dks vius dkO; dk eq[; fo’k;

cukrs Fks] ijUrq dfo ut+hj us jhfrdkyhu dfo;ksa dh ijaijk dks rksM+dj ,d ,sls

f}rh;&v/;k; 72

dkO; dk l`tu fd;k ftlds eq[; dsUnz esa vke turk FkhA jhfrdky ds “kq)

Ükàxkfjd ekin.Mksa dh mis{kk dj mUgksaus rRdkyhu ;qx dh ToyUr leL;kvksa dks

vius dkO; dk vk/kkj cuk;kA iSlk] jksVh] eqf¶+ylh] catkjkukek] vknehukek vkfn

dfork,¡ fy[kdj lekt ds misf{kr oxZ ds izfr viuh laosnuk izdV dhA ut+hj

us dkO;&jpuk dHkh fdlh njckj esa lqukus vFkok ;”k ikus ds fy, ugha dhA os

lnSo euq’; ds mu vuNq, igyqvksa ij fy[krs jgs] ftudks rRdkyhu dfo dHkh

le> u ldsA ut+hj us thou ds fofo/k i{kksa ij dfork,¡ fy[khaA os ,d

tuoknh dfo jgs] mudh l`tukRed “kfDr ds lanHkZ esa ut+hj eqgEen us fy[kk gS

fd&^^dfooj ut+hj vdcjkcknh jkLrk pyrs&pyrs uT+esa dgk djrs FksA bUgksaus

viuh jpukvksa dk dksbZ laxzg ugha fd;kA ;gh dkj.k gS fd ut+hj dk lkjk

dkO; LQqV :Ik esa miyC/k gSA muds i|ksa ls izHkkfor gksdj turk us mudh

jpukvksa dks daB vkSj dkxt+ ij latksdj j[kkA**70 ut+hj dh l`tukRedrk

cstksM+ FkhA mudh gLrfyf[kr dfork,¡ rks ugha feyrh gSa ysfdu fo}kuksa us

mudh dforkvksa dk ladyu fd;k gSA izfl) bfrgklosÙkk xklkZ n rklh ds

vuqlkj&^ût+hj dk igyk nhoku 1820 bZ0 esa nsoukxjh fyfi esa Nik] ftlesa 42

i`’B Fks vkSj ,d i`’B ij dfo dh [+k+wclwjr rLohj Hkh FkhA 1850 esa igyk nhoku

mnwZ ûLrk yhd* ¼,d izfl) fyfi] ftlesa mnwZ fy[kh tkrh Fkh½ esa vkxjk esa

izdkf”kr gqvkA**71 Q+ksVZ fofy;e dkWyst ds lkfgR;sfrgkldkj djheqíhu us viuh

iqLrd ^xqynLr&,&ukt+uhuk¡* esa bldk [k.Mu fd;k gS fd ut+hj dk dksbZ

nhoku 1845 ls igys ugha Nik FkkA bldk rkRi;Z ;g gS fd xklkZ n rklh dk

f}rh;&v/;k; 73

mYys[kuh; nhoku ek= QqVdj “ksjksa] dforkvksa dk laxzg jgk gksxkA ut+hj dk

leLr dkO; tu&lk/kkj.k dh Hkkoukvksa dk laxzg gSA ut+hj tu psruk ds dfo

FksA mudh psruk vius le; ls cgqr vkxs dh Fkh] ftls muds ledkyhu

dfo;ksa us ihNs dh oLrq le>dj egRo ugha fn;kA

ut+hj vdcjkcknh dk ;qx lkearoknh Fkk] ftlesa ;k rks /keZ vkSj n”kZu ds

vk/kkj ij dkO; fy[kk tkrk Fkk ;k fQj lkSUn;Z ds vk/kkj ijA lkearoknh

rkd+rksa dk cksyckyk gksus ds dkj.k Jfed oxZ nhu ghu gksrk tk jgk FkkA ut+hj

blh lkearoknh izo`fÙk dk fojks/k djrs fn[kkbZ nsrs jgsA blhfy, mUgksaus

iw¡thifr;ksa dh “kksf’kr uhfr;ksa ds fo#) dkO; l`tu fd;kA lekt dk Jethoh

oxZ gh oLrqr% lekt dh lkaLÑfrd psruk dk vk/kkj gqvk djrk gSA ut+hj us

mlh Jethoh oxZ dh lkaLÑfrd psruk dh vksj ladsr djrs gq, dgk gS&

feV~Vh vkSj dkB ds f[kykSus <+sjA

dksbZ ysos gS dksbZ nsos QsjA

dksbZ dqEgkjh ds dj jgk gFkQsjA

dksbZ dkfNu ds pqu jgk gS csjA

dksbZ dq¡tfM+u ls yM+ jgk eqag QsjA72

ut+hj us cynso th ds esys ds ek/;e ls lekt ds Jethoh

dqEgkj&dqEgkfju] dkfNu] dq¡tfM+u vkfn ds O;kolkf;d fØ;k&dykiksa dks O;Dr

djus dk iz;kl fd;kA mUgksaus viuh dforkvksa esa mu yksxksa dks LFkku fn;k tks

rRdkyhu dfo;ksa dh ys[kuh ls dkslksa nwj FksA ut+hj dks Hkkjrh; lekt vkSj

okrkoj.k dh xgjh igpku FkhA mUgksaus dykfon~] Hkkjrh; laxhr vkSj

f}rh;&v/;k; 74

yksd&laLÑfr ij jpuk,¡ dhaA thou dh izR;sd vuqHkwfr dk fp=.k fd;k fdUrq

mudh psruk tulk/kkj.k ds ifjis{; esa gh ns[kh xbZA ut+hj us egyksa vkSj

njckjksa dh pdkpkSa/k ds ctk, rSjkdh] cYnso th dk esyk] vkxjs dh ddMh]

fry ds yìw] tysch] rktegy dk jkst+k] jhN dk cPpk] [ksy&rek”ks]

dcwrjckth] fxygjh dk cPpk] tSls fo’k;ksa ij dfork,¡ dhaA

ut+hj ;qxhu lkfgR; izkphu ijEijkvksa ls c¡/kk gqvk Fkk] ftl ij lkearh

izHkko ifjyf{kr gks jgk FkkA dfooj ut+hj ,d vke O;fDr Fks] blfy, mudk

lkfgR; Hkh vke FkkA chloha lnh ds vkjEHk esa lkfgR; mu fo’k;ksa ls tqM+us yxk

Fkk ftldks ut+hj us 18 oha lnh esa fy[kuk izkjEHk fd;k FkkA blfy, bl ;qx

dh turk esa lkfgfR;d psruk tkx:d gksus ds dkj.k mudk /;ku ut+hj dh

jpukvksa dh vksj mRÑ’V gqvkA Qyr% vkykspdksa us mudh dforkvksa dk

fo”ys’k.k dj ;g fl) djus dk iz;kl fd;k fd ut+hj vk/kqfud ;qx esa Hkh

mrus gh izlkafxd gSa ftrus og vius ;qx esa FksA

eqgEen glu ut+hj ds dkO; laxzg ds ckjs esa fy[krs gSa fd&^^lkr gt+kj

“ksjksa dk ,d laxzg igyh ckj erZck&,&bykgh] dEcksg njokt+k] esjB ls fudyk]

tks ckn esa 1242 fgtjh ;kuh lu~ 1866 esa la”kks/ku ds ckn eqqa”kh uoy fd”kksj us

mls iqu% izdkf”kr fd;kA**73 izks0 “kgckt+ us vius vFkd iz;kl ls ut+hj dh

dforkvksa dk laxzg ^dqfYy;krs ut+hj* lkfgR; txr esa izLrqr fd;kA blh ds

lkFk gh ut+hj mnwZ&fgUnh lkfgR; esa ppkZ ds fo’k; cu x;sA

f}rh;&v/;k; 75

izks0 ut+hj eqgEen us ut+hj vdcjkcknh dh jpuk laxzgksa dk fooj.k bl

izdkj fn;k gS&

^^dqfYy;krs ut+hj % eqgEen vCnqy x+Q+wj ^^”kkgckt+**

:gs ut+hj % e[+kewj vdcjkcknh

eqUr[+kkckrs ut+hj % e[k+ewj vdcjkcknh

peus csuthj % e[k+ewj vdcjkcknh

nhokus ut+hj vdcjkcknh % fet+kZ Q+jgrqYykg csx

bUr[kkc dqfYy;krs ut+hj % lS;n tykyqíhu vgen tkQ+jh

xqyt+kjs ut+hj % lyhe tkQj

dqfYy;krs ut+hj vdcjkcknh % ekSykuk vCnqy ckjh ^^vklh**

nhokus ut+hj % eqgEen ut+j [k+k¡

bar[+kkcs ut+hj % j”khn glu [k+k¡

dqfYy;krs ut+hj % vt+gj jkgh

bar[+kkcs x+t+fy;kr ut+hj vdcjkcknh % MkW0 efyd t+knk eat++wj vgen**74

buds vfrfjDr ut+hj ij fgUnh&mnwZ&vaxzsth ds Hkh vusd vkykspukRed

laxzg izdk”k esa vk;s gSa&

fgUnh

v”kvkj&,&fe;k¡ ut+hj % yYyw yky] dydÙkk

nhokus ut+hj] fgUnh ¼ukxjh½ % eqgEen ut+j [kk¡

f}rh;&v/;k; 76

dfooj ut+hj % MkW0 f”ko eaxy flag ^lqeu*

ut+hj dkO; laxzg % iafMr mn; “kadj “kkL=h

ut+hj xzUFkkoyh % MkW0 ut+hj eksgEen

ut+hj dh ckuh % fQ+jkd+ xksj[+kiqjh

ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh “kk;jh % ljLorh lju ^d+SQ*

egkdfo ut+hj vdcjkcknh % j?kqjkt fd”kksj oru

nhokus&,&ut+hj % bd+cky

ut+hj vdcjkcknh ds lkS “ksj % vkt+kn t+ehj

ut+hj niZ.k % ihjt+knk rSewjh

dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh % MkW0 nkeksnj izlkn okfl’B]

dkO; dk vkykspukRed v/;;u

ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk % MkW0 vCnqy vyhe

ut+hj vdcjkcknh % MkW0 T;ksRluk j?kqoa”kh

mnwZ

ut+hj dk ns”k&izse % fut+ke cnk;w¡uh

d+yke&,&ut+hj&vdcjkcknh % Qk:d+ vjxyh

ut+hj vdcjkcknh dh uT+e fuxkjh % MkWk0 lS;n ryr gqlSu ud+oh

ut+hj dh “kk;jh esa d+kSeh ;d ts+grh % MkW0 lS;n vkys t+Qj

ds vukflj

f}rh;&v/;k; 77

lSdqyj vokeh fd+jnkj vkSj ut+hj % MkW0 vkye “kEl

vdcjkcknh

cPpksa ds ut+hj vdcjkcknh % “kQ+hd Q+jgr

vaxzsth

Nazir Akbarabadi : Moammad hasan,

ut+hj vdcjkcknh ds dkO;&laxzgksa ds vfrfjDr fofo/k if=dkvksa dk Hkh

laiknu gqvk ftlesa ut+hj ds fofo/k “ksj vkSj dfork,¡ izdkf”kr gqbZaA eksgEen

glu* dk dguk gS fd&^^Q+kjlh dh gh ukS Ñfr;ksa dh [kkst Hkh dh vkSj mu

jpukvksa dh ikaMqfyfi;ksa ds lkrksa “kh’kZdksa dks ntZ Hkh djk;k x;k] tks Øe”k% bl

izdkj gSa&uT+esa x+thu] d+ns eUrhu] Q+gfe, d+jhu] cTesa ,s”k] jkukb&,&ts+ck]

gqLuh ckt+kj] vkSj rt+sZ* rd+jhj* ;s lkjh ik.Mqfyfi;k¡ fnYyh fo”ofo|ky; ds

ik.Mqfyfi foHkkx esa miyC/k gSaA**75 blds vfrfjDr ut+hj dh vU; jpuk,¡

NksVh&NksVh iqLrdksa ds :Ik esa ckyiu dUgS;k dk] ukxyhyk] pwgsukek] egknso

th dk C;kg] vkVs&nky dk Hkko vkfn izdkf”kr gqbZaA

^fux+kj* uked ekfld if=dk esa ût+hj ds fo”ks’kkad* ds vfrfjDr fu;kt+

Q+rsgiqjh] vkys vgen] lhekc vdcjkcknh] ,grs”kke gqlSu] “kElqjZgeku Q+k:d+h

tSls lkfgR;dkjksa us vius ys[kksa }kjk ut+hj ij foLrkj ls izdk”k MkykA ;gk¡

rd fd lekpkj i=ksa tSl vej mtkyk] tulÙkk] lgkjk ¼mnZw½] vkx ¼mnwZ½] vkfn

esa Hkh mu ij ys[k izdkf”kr gksrs jgsA orZeku ;qx esa ut+hj ij fujUrj

lkfgfR;d ppkZ gksrh jgh gSA vk/kqfud ;qx esa pwafd ns”k x+jhch] csjkst+xkjh]

f}rh;&v/;k; 78

Hkz’Vkpkj] “kks’k.k] vR;kpkj vkSj lkEiznkf;d tSlh fo’kerkvksa vkSj leL;kvksa ds

na”k dks >sy jgk gaSA ut+hj vdcjkcknh ds dkO; esa vk/kqfudrk ds tks vk;ke

ns[ks tkrs gSa og vkt ekuo thou ds fy, vR;Ur izklafxd gaSA

,d jpukdkj dk thouo`Ùk vkSj mldh jpukvksa dk ewY;kadu djus ds

fy, mlds ÑfrRo dks le>uk vko”;d gks tkrk gSA blh vk/kkj ij ut+hj ds

ÑfrRo dk Hkh vkadyu fd;k x;k gS&

• oSpkfjd vk/kkj Hkwfe

• yksd&psruk

oSpkfjd vk/kkj Hkwfe

ekuo thou ds fopkj vius ;qx dh mit gksrs gSa ftlesa lcls cM+k

;ksxnku ;qxhu ifjos”k dk gksrk gSA dfo vius le; esa tks ns[krk gS] eglwl

djrk gS vFkok vius ifjtuksa vkSj xq#vksa ls tks lqurk gS] muls izHkkfor gksdj

mlds efLr’d esa vusd fopkj iSnk gksrs gSa tks vkxs pydj ,d O;kid :i

/kkj.k dj ysrs gaSA fopkjksa dk O;kid :Ik ,d fopkjk/kkjk dk tUe ys ysrh gSA

,d jpukdkj vius dkO; ys[ku ls rRdkyhu ;qx dks rks voxr djkrk gh gS

lkFk gh lkFk vkus okys le; dk Hkh vkHkkl djkrk gSA ut+hj dh fopkj/kkjk

vius ;qx dh lPPkh rLohj [khaprh gS rFkk vk/kqfud ;qx dh leL;kvksa dks Hkh

vkRelkr djrh gSA blfy, mUgsa vk/kqfud ;qx dk dfo Hkh dgk tkrk gSA ,d

lkfgR;dkj dh fopkj/kkjk dk fu;ked vkSj fn”kk&lwpd mldk viuk lekt

gksrk gSA og vius lkekftd okrkoj.k dks o`gn~ ifjisz{; esa ns[krk gSA viuh

f}rh;&v/;k; 79

fopkj/kkjk ds ifjekftZr Øe esa og lkekftd] lkaLÑfrd o euksoSKkfud

n`f’Vdks.k dks ,d u;k vk;ke nsrk gSA bl n`f’V ls ut+hj vdcjkcknh Hkkjr dh

egku&foHkwfr;ksa esa ls gSaA jhfrdkyhu dfo;ksa esa ut+hj tudfo ds :Ik esa tkus

x;sA ut+hj dk O;fDrÙo vuwBk] vizfre vkSj laosnu”khy jgk gSA ut+hj dh

fopkj/kkjk vkSj jpukRedrk dk dsUnz fcUnq ^vkneh* gS fQj pkgsa og fdlh Hkh

oxZ&o.kZ dk D;ksa u gks\ ût+hj rqx+yd+ukek] ckcjukek] vdcjukek vkfn u

fy[kdj mlh e/;dky esa ^vknehukek* tSlh dfork fy[krs gSa tks mudh

oSpkfjd vk/kkj&Hkwfe dks Li’V djrh gSA ekuo eu ds izfr mudh fo”kky o

O;kid izo`fr mUgsa vk/kqfudrk dk vkoj.k igukrh nh[krh gSA ;gh dkj.k gS fd

ut+hj dh lw{e n`f’V mUgsa vk/kqfud /kjkry ij fofo/krk ds vk;ke iznku djrh

gSA

ut+hj ds le; dh lkekftd&jktuSfrd ifjfLFkfr;ksa us ekuoh;

laosnukvksa dks fgykdj j[k fn;k Fkk blfy, lekurk vkSj lkSgknZz ds vk/kkj ij

os lekt dks ,d ubZ fn”kk nsuk pkgrs FksA ut+hj ,d leUo;oknh dfo ds :Ik

esa tkus x;sA mudh fopkj/kkjk esa leUo; dk :Ik fo|eku jgkA os lkekfld

laLÑfr ds i{k/kj jgsA ^^mudh n`f’V u dsoy eqfLye laLÑfr ls iksf’kr] u fgUnw

laLÑfr ls] cfYd laLÑfr dk og :Ik mudh n`f’V ls Nydrk Fkk tks fgUnw vkSj

eqfLye laLÑfr ds feJ.k ls blh ns”k dh feêh esa] blh ns”k dh tyok;q esa

lkekfld laLÑfr ds :Ik esa fodflr gqbZ FkhA dfo ut+hj dk dkO; mudh

lkekfld laLÑfr dk izfrQyu gS ftlesa vusd lanHkksZa ls Hkkjrh; laLÑfr ds

rRoksa dks vfHkO;fDr ds vk;ke feys gSaA**76

f}rh;&v/;k; 80

ut+hj ds ;qx esa eqx+yoa”k ds vfUre “kkldksa ds mnkj O;ogkj ls

lkaLÑfrd leUo; dh laHkkouk ds fn”kk ladsr fey pqds FksA jktuhfrd

mFky&iqFky vkSj fons”kh vkØe.kksa ds izHkko us ut+hj dh psruk dks

leUo;kRedrk dh vksj lkspus ds fy, ck/; fd;kA Hkkjr dh fgUnw&eqfLye

laLÑfr ¼lkekfld laLÑfr½ dh ,d ewyHkwr fo”ks’krk ;g Fkh fd ;g nksuksa

laLÑfr;k¡ /keZ&izk.k FkhaA blh /keZ&izk.k laLÑfr us ut+hj dks leUo;oknh O;fDr

cuk fn;kA leUo;oknh izo`fÙk us mudh fopkj/kkjk dks ,d u;k :Ik iznku fd;k

tks mudh yksd lk/kuk dk vk/kkj cuhA ut+hj dk lekt fo?kVudkjh

ifjfLFkfr;ksa ls xqt+j jgk FkkA lekt ds nksuksa oxZ&fgUnw vkSj eqlyeku thou

dh fo’ke fLFkfr;ksa esa thou&;kiu dj jgs FksA ut+hj vius lekt ds bu nksuksa

oxksZa esa leUo; dk :Ik ns[krs gSa&


ftl jkg esa tks vku iM+s [+kq'k jgs gj vkaA

tqUukj xys ;k fd cx+y chp gks d+qjvkaA

vkf'kd+ rks d+yanj gSa u fgUnw u eqlYekaAA77

ut+hj lerkoknh n`f’V dks egRo nsrs gSaA ekuorkokn ij cy nsrs gq, os

lHkh /keksZa dks leku n`f’V ls ns[krs gSaA D;ksafd bZ”oj dk dksbZ /keZ ugha gSa mudh

n`f’V ls lc leku gSa] bZ”oj ls izse j[kus okyk u eqlyeku gS vkSj u fgUnwA

ut+hj dh n`f’V dk iz/kku dsUnz Hkkjrh; lekt FkkA mudh yksd psruk us fgUnw

;k eqfLye dks fdlh oxZ fo”ks’k esa foHkkftr ugha fd;kA leUo;oknh n`f’V gh

f}rh;&v/;k; 81

mudh lkekftd fopkj/kkjk dh vk/kkjHkwfe FkhA ut+hj vdcjcknh ds ledkyhu

lekt esa ,d lkeUroknh oxZ Fkk] tks miHkksDrkoknh laLÑfr dk lwpd cuk gqvk

FkkA ;g oxZ vf/kd ls vf/kd HkkSfrd oLrqvksa ds laxzg ij /;ku nsrk FkkA

vf/kdka”k lkeUr Hkksx&foykl esa lafyIr gksrs tk jgs Fks] ^[kkvks&fi;ks]

ekSt&eLrh djks* ds ea= dks ;s yksx vius thou dk y{; eku jgs FksA ns”kh

“kkldksa dh bl n”kk dks ns[kdj fons”kh rkd+rksa us Hkkjr esa vO;oLFkk QSykuk

izkjEHk dj fn;k Fkk] ,sls le; esa ut+hj vdcjkcknh Hkkjrh; lekt dh lHkh

leL;kvksa vkSj mlds iru dks Lo;a ns[k jgs FksA mudk eu vR;Ur O;fFkr gks

jgk FkkA lekt esa fujk”kk viuh iSB iwjh rjg ls cuk pqdh FkhA blhfy, mUgksaus

ns”k ds lkekftd&lkaLÑfrd mRFkku ds fy, viuh ys[kuh ds ek/;e ls

NksVh&NksVh leL;k,¡ mBkbZa vkSj mudk lek/kku Hkh izLrqr fd;k&

fdrus fnuksa ;g xqy Fkk] uOokc gSa ;g [k+k¡ gSaA

;g bCu iap gt+kjh] ;g vkyh [k+kunka gSaA

tkxhjksa ekyks eulc] xks vkt buds gk¡ gSaA

ns[kk rks ,d ?kM+h esa] u ukeks u fu'kka gSaA

nks fnu dk 'kksj ppkZ] ?kj&?kj gqvk] rks fQj D;k\78

ifjorZu izÑfr dk fu;e gS] ;g euq’; vkSj lekt nksuksa esa gh ns[kk tkrk

gSA lkekftd] vkfFkZd] /kkfeZd] jktuhfrd ,oa lkaLÑfrd Lrj ij lekt esa gksus

okys ifjorZu dks ut+hj us Lo;a ns[kkA mUgksaus cM+s&cM+s “kksgjr okys uokcksa] vkyk

[k+kunkuksa] t+ehnkjksa] eulcnkjksa vkfn dks cqyanh ij ns[kk] ijUrq tc ifjorZu dk

pØ ?kwek rks muds ukeksa fu”kku dks feVrs Hkh ns[kkA ut+hj lkaLkkfjd vkd’kZ.k ls

f}rh;&v/;k; 82

nwj jgsA mudk dguk Fkk fd tks yksx lalkj esa vius vksgnksa ¼inksa½] [k+kunku]

tkfr] fyax vkSj iw¡th ij xoZ djrs gSa] og ;g Hkwy tkrs gSa fd ,d fnu ;g lc

lekIr gks tk,xk] tc e`R;q vk,xh rks buesa ls dksbZ Hkh oLrq dke u vk,xhA

lalkj u”oj gS] bl lalkj esa izR;sd oLrq dks lekIr gksuk gS] blfy, gesa lekt

dh bu u”oj oLrqvksa ij vgadkj ugha djuk pkfg,A

lkekftd leL;kvksa dks ns[kdj ut+hj vdcjkcknh dks lcls igys ;g

vuqHko gqvk fd ,d dfo dks loZizFke lekt ds misf{kr oxZ dh leL;kvksa ds

dkj.kksa dks mtkxj djuk pkfg, ftls O;oLFkk us nck fn;k gSA bl O;oLFkk us

êhj* dks fujk”kkoknh cuk;k] ^lkSnk* dks O;aX; ds fy, izsfjr fd;k] ^nnZ dks

vk/;kfRedrk dh rjQ eksM+ fn;k vkSj mlh us ut+hj dks ,d u;k lalkj jpus

dh “kfDr o izsj.kk iznku dhA ut+hj ds fy, thou ,d egkdkO; dh rjg Fkk

ftlesa thou ds gj igyw ij fopkj gqvkA tUe ls ysdj e`R;q rd thou esa tks

Hkh vPNkbZ;k¡ vkSj cqjkbZ;k¡ ?kfVr gqbZa] mu lcdk fp= muds dkO; esa fufgr gSA

bl lEcU/k esa MkW0 ,grs”kke gqlSu dk dFku gS fd ^ût+hj ls iwoZ vf/kdrj dfo

lk/kkj.k fo’k;ksa ij fy[kus vkSj turk ds thou dk fp=.k djus esa ladksp djrs

Fks] ijUrq ut+hj us mPPkoxZ ds fopkjksa esa ,d ,slk pksj&njoktk cuk fn;k]

ftlesa ls gksdj turk dk tqywl lkfgR; Hkou esa ?kql vk;kA**79 lkfgR; Hkou

dk ;gh pksj&njoktk vk/kqfud ;qx dk ;FkkFkZoknh njoktk cu x;k gSA ut+hj

dk dkO; blh ;FkkFkZoknh njokts+ dks nLrd nsrk gSA

f}rh;&v/;k; 83

e/;dky ds fodkl Øe esa lkfgR; dh nks ijEijk,¡ fo”ks’k :Ik ls

izokfgr Fkha& ,d ijEijk lkeUrh ifjos”k dh vfHkO;fDr djrh fn[kkbZ ns jgh Fkh

rks nwljh lk/kkj.k oxZ dhA dfo ut+hj blh f}rh; ijEijk dh egRoiw.kZ dM+h

jgsA ;gh dkj.k gS fd ut+hj us ,s”o;Z] “kkuksa&”kkSdr] Hkksx&foykl ij jpuk,¡

ugha fy[kh] cfYd eqf¶+ylh] Hkq[kejh] x+jhch] isV dh Hkw[k vkfn dh laosnuk dks

vfHkO;Dr fd;kA ut+hj lalkj dh LokFkZijrk ds cqjs ifj.kkeksa ls ifjfpr FksA og

thou dks lknxh ls thus ds i{kikrh FksA mudh lkfgfR;d n`f’V thou ds blh

Lo:Ik dks izfrf’Br djrh gSA ut+hj us vHkko xzLr thou Hkksxk vkSj ns[kk]

blhfy, eqf¶+ylh dh laosnuk mUgsa O;fFkr dj nsrh gS&

tc vkneh ds gky is vkrh gS eqf¶+ylhA

fdl rjg ls mldks lrkrh gS eqf¶+ylhA

I;klk reke jkst+ fcBkrh gS eqf¶+ylhA

Hkwdk reke jkr lqykrh gS eqf¶+ylhAA

;g nq[k og tkus ftl is fd vkrh gS eqf¶+ylhAA80

ut+hj us vius dkO; esa lekt dh x+jhch o Hkq[kejh dk o.kZu fd;k gSA

okLro esa eqf¶+ylh ds nnZ dks ogh le> ldrk gS ftlus bls Hkksxk gksA dfooj

ut+hj dk thou Hkh blh eqf¶+ylh esa chrkA mudh n`f’V tu lk/kkj.k dks

O;kogkfjd /kjkry ij ns[krh gS vkSj muds vHkkoksa] vko”;drkvksa dk ;FkkFkZ :Ik

izLrqr djrh gSA blds lkFk&lkFk ut+hj lEiUu oxZ dh thou&”kSyh dk Lo:Ik

Hkh izLrqr djrs gSa&

f}rh;&v/;k; 84

peu esa py ds cSBks] vkSj lqjkgh tke eaxokvksA

fi;ks Hkj&Hkj ds lkxj rqe Hkh] vkSj gedks Hkh fiyokvksA

xys fyiVks gekjs] vkSj gesa gal gal ds ckslk nksA

vty dkfQ+j [kM+h gS lj is ,s! fnynkj lqurs gksA81

ledkyhu lekt esa lkeUrh O;oLFkk dk cksyokyk FkkA lkeUrh lekt

efnjkiku] lqjk vkSj lqUnjh esa cqjh rjg xzLr Fkk vkSj /ku&nkSyr dks yqVk jgk

FkkA lekt esa foykflrk O;kIr Fkh] lkeUr] jktk&egkjktk Hkksx&foykl esa Mwcs

gq, Fks ysfdu ut+hj dh n`f’V esa ;g lc misf{kr FkkA ut+hj dh fopkj/kkjk dks

Li’V djrs gq, fQ+jkd+ xksj[kiqjh dgrs gSa fd&^ût+hj dh psruk vius le; ls

cgqr vkxs c<+h gqbZ Fkh] ftls muds ledkyhuksa us cgqr ihNs dh pht+ le>k

vkSj mldks dksbZ egRo ugha fn;kA ut+hj ds le; dk Hkkjr lkearoknh Hkkjr Fkk

ftlesa ;k rks /keZ vkSj n”kZu ds vk/kkj ij lkfgR;&ltZu fd;k tkrk Fkk ;k

fQj lkSUn;Z ds cks/k dk ,slk vk/kkj <aw<+k tkrk Fkk tks lkear oxZ ds thou esa

fey ldsA blds fo#) ut+hj fcYdqy tulk/kkj.k ds dfo Fks] tks thou dks

lk/kkj.k n`f’V ls ns[krs FksA mUgksaus thou dh izR;sd vuqHkwfr dk fp=.k fd;k gS

fdUrq mudh psruk tu lk/kkj.k ds thou ds ifjizs{; esa gh ns[kh tk ldrh

gSA**82

yksd&psruk

yksd&psruk ls rkRi;Z gS&lkekU; tu dh xfrfof/k;ksa ls lEcfU/kr gksukA

ekuo eu dh ltxrk] psrurk] csclh] NViVkgV] vkSj O;kdqyrk dks ân;axe

dj mudk ,slk fp=.k izLrqr djuk tks ikBd ds eu dks Hkh vfHkHkwr dj ys]

f}rh;&v/;k; 85

yksd&psruk dk Hkko iSnk djrk gSA ut+hj ds dkO; esa ;s lkjh fo”ks’krk,¡

fo|eku gSa ftlls mudh yksd&psruk izdV gksrh gSaA yksd&psruk lkaLÑfrd

igpku dh vk/kkj Hkwfe gksrh gS ftlesa vke thou dh lksp] ijaijk,¡]

jhfr&fjokt] vkSj fo”okl lekfgr gksrs gSaA ;g lc feydj fdlh ns”k ;k dky

dks laLdkjkRed igpku iznku djrs gSaA yksd dh vLr&O;Lr vkSj [kqjnjh Hkwfe

ls laLÑfr dk O;ofLFkr :Ik izdV gksrk gSA yksd dh iM+rky lkaLÑfrd le>

dks tUe nsrh gSA blh lkaLÑfrd le> ds }kjk yksd ds laLdkj ifjHkkf’kr gksrs

gaS tks ;qx fo”ks’k dk fp= izLrqr djrs gaSA yksd ds laLdkj tuekul esa fo|eku

gksrs gSaA os gh dkykUrj esa ifj’Ñr gksdj laLÑfr esa ifj.kr gks tkrs gSaA vkpk;Z

jkepUnz “kqDy ds vuqlkj&^îafMrksa dh ca¡/kh iz.kkyh ij pyus okyh dkO;/kkjk ds

lkFk&lkFk lkekU; vi<+ turk ds chp ,d LoPNan vkSj izkÑfrd Hkko/kkjk Hkh

xhrksa ds :Ik esa pyrh jgrh gS&Bhd mlh izdkj tSls Hkwrdky esa fLFkj pyh

vkrh gqbZ iafMrksa dh lkfgR; Hkk’kk ds lkFk&lkFk yksdHkk’kk dh LokHkkfod /kkjk Hkh

cjkcj pyrh jgrh gSA tc iafMrksa dh dkO;&Hkk’kk fLFkj gksdj mÙkjksÙkj vkxs

c<+rh gqbZ yksd Hkk’kk ls nwj iM+ tkrh gS vkSj turk ds ân; ij izHkko Mkyus

dh mldh “kfDr {kh.k gksus yxrh gS rc f”k’V leqnk; yksd Hkk’kk dk lgkjk

ysdj viuh dkO; ijaijk esa u;k thou Mkyrk gSA**83 ysfdu dHkh&dHkh

yksd&pfj= ij “kklu vkSj lÙkk dk izHkko] yksd dh ijaijkvksa] :f<+;ksa] :fp;ksa

vkfn ds izpyu esa “kkldh; pfj= dh >yd fn[kkbZ nsrh gSA tc ^yksd* viuh

LokHkkfod izo`fÙk dks NksM+dj lÙkk/kkjh izo`fÙk ls izHkkfor gksrk gS rc og izfrxkeh

f}rh;&v/;k; 86

laLÑfr dh vksj vxzlj gksus yxrk gSA ,slh gh izfrxkeh ifjfLFkfr;ksa esa dfo

ut+hj ds O;fDrRo o ÑfrRo dk fodkl gqvk gSA eqx+y lÙkk dk og Lo.kZ;qx

ftlesa dyk] laLÑfr vkSj f”kYi dk lexz fodkl gqvk Fkk vkSj vc ;g fLFkfr

Fkh fd ns”k ,d yqVsjs ls viuh j{kk djus esa Hkh vleFkZ gks pqdk FkkA

ut+hj vdcjkcknh dk dkO; yksd&thou ls ifjiw.kZ jgk gSaA budh

dforkvksa esa ns”k dh feêh dh lqxU/k] ifjos”k dh laosnu”khyrk] vk/;kfRed n`f’V

rFkk lw{e O;kogkfjd fparu ns[kus dks feyrk gSA ut+hj dk ;g ekuuk Fkk fd

tks jpuk,¡ vius ns”k vkSj ifjos”k ls dVdj dYiukvksa dh Å¡pkbZ;ksa esa mM+rh

jgrh gSa] og O;kogkfjd Lrj ij vk/kkjghu gksrh gSaA blhfy, ut+hj us viuh

jpukvksa esa ns”k dh laLÑfr o lekt dh laosnukvksa ds lkFk vius vkidks

,dkdkj dj fn;k gSA ns”k dh foiUurk vkSj fo’kerk ds izfr muds eu esa cM+k

jks’k jgrk FkkA mUgksaus ns”k dh leL;kvksa dks cM+h xgjkbZ ls vuqHko fd;k vkSj

mls vfHkO;fDr dk :Ik iznku fd;kA bl lanHkZ esa MkW0 ,grs”kke gqlSu dk dguk

gS fd ^^mUgksaus thou dks tSlk ns[kk vkSj ik;k Fkk] oSlk gh mldk fp=.k dj

fn;k] ijUrq izR;sd LFkku ij mudk n`f’Vdks.k turk dk n`f’Vdks.k jgkA**84

ut+hj us turk ds fØ;k&dykiksa dks gh egRoiw.kZ ekudj thou dh lkFkZdrk

Lohdkj dhA mUgksaus lekt dk fuekZ.k turk ds fy, ekukA ut+hj thou dh

lPpkbZ dks nqfu;k¡ ds lkeus yk nsuk pkgrs FksA ;g lp gS fd ,d lqUnj lalkj

dk fuekZ.k rc rd ugha gks ldrk tc rd ge thou dks le> u ysaA blh

le> ls gekjh yksd&psruk fodflr gksrh gSA dfo vius dkO; esa fuR;izfr

f}rh;&v/;k; 87

thou esa gksus okys rht&R;ksgkjksa] jhfr&fjoktksa] esys&Bsys vkSj ikjEifjd

lkekftd fo”oklksa ds lkFk&lkFk yksd&thou dks Hkh vfHkO;fDr iznku djrk gSA

ut+hj ,d ,sls gh egku dykdkj gaS tks vius vkl&iM+ksl ls LiUn izkIr dj

dkO; l`tu djrs gSaA og lkekU; ls lkekU; oLrq dk fp=.k ;FkkFkZoknh /kjkry

ij izLrqr djrs gSa vkSj mlesa jlkRedrk dk cks/k cM+h dq”kyrk ls djk nsrs gSaA

ut+hj yksd ds dfo Fks vkSj yksd thou rFkk yksd laLÑfr esa gh mudh

vkLFkk FkhA bl lEcU/k esa fQ+jkd+ xksj[+kiqjh dk dguk gS fd ut+hj] ^^fgUnw

R;ksgkjksa esa cgqr fnypLih ysrs Fks vkSj fny&vks&tku ls yqRQ+ mBkrs FksA ;s oks

oD+r Fkk fd fgUnw vkSj eqlyekuksa esa dksbZ csxkuxh u FkhA ut+hj eqd+keh lH;rk

vkSj laLÑfr esa jaxs gq, FksA**85 fgUnw /keZ esa gksyh dk R;ksgkj cM+h /kwe/kke ls

euk;k tkrk gSA ut+hj ds le; esa Hkh ;g R;ksgkj cM+s g’kksZYykl ls euk;k tkrk

FkkA bl R;ksgkj esa lekt dk izR;sd oxZ gksyh [ksyus ds fy, mRlqd jgrk gSA

dfooj ut+hj Hkh jaxksa dh cgkj dk yqRQ+ ysrs gq, dgrs gSa&

og 'kks[k+ jaxhyk tc vk;k] ;ka gksyh dh dj rS;kjhA

iks'kkd lqugjh] t+sc cnu] vkSj gkFk pedrh fipdkjhA

dh jax fNM+dus ls D;k&D;k] ml 'kks[+k us gjne v;~;kjhA

geus Hkh ^ût+hj** ml papy dks] fQj [+kwc fHkxks;k gj ckjhA

fQj D;k&D;k jax cgs ml ne dqN <yd&<yd dqN fpid&fpidA86

gksyh jaxksa dk R;kSgkj gSA ;s jax izlUurk ds lkFk&lkFk vkilh izse ds

izrhd gksrs gSaA gksyh ds volj ij lHkh oxZ ds yksx nq[k&nnZ] }s’k tSls Hkko

R;kx dj xys feyrs gSaA ut+hj mu i{kksa ls Hkh vNwrs u jgs tgk¡ izseh&izsfedk

f}rh;&v/;k; 88

,d nwljs ds lkFk jaxksa dk yqRQ+ mBkrs ns[ks&tkrs gSaA ut+hj us yksd esa QSyh gqbZ

vPNkb;ksa ds lkFk&lkFk cqjkb;ksa dk Hkh ft+Ø fd;k gSA ;gh dkj.k gS mudh

dforkvksa esa fn[kkoVhiu ugha gSA os lekt ds izR;sd i{k ij dfork djrs

fn[kkbZ nsrs gSaA nhokyh ds volj ij [ksys tkus okys tqvk dh vksj ladsr djrs

gq, ut+hj dgrs gSa&

;g ckrsa lp gaS] u >wB budks tkfu;ks ;kjksaA

ulhgrsa gSa] bUgsa fny ls ekfu;ks ;kjksA

tgka dks tkvks ;g fdLlk c[kkfu;ks ;kjksA

tks tqvkjh gks u cqjk mldk ekfu;ks ;kjksA

ût+hj* vki Hkh gS tqvkfj;k fnokyh dkAA87

nhokyh esa tqvk [ksyus dh ijEijk vR;Ur izkphu gSA ut+hj Hkh nhokyh esa

Lo;a tqvk [ksyrs FksA os bldks cqjk ugha ekurs FksA nhokyh esa tqvk [ksyus dh

ijEijk vkt Hkh ns[kus dks feyrh gSA ut+hj pw¡fd lkekfld laLÑfr vkSj ln~Hkko

ds i{k/kj Fks] blfy, mudh dforkvksa esa /keZ fujis{krk vkSj HkkbZpkjs dk Hkko

loZ= fo|eku jgk gSA eqfLye dfo gksrs gq, Hkh fgUnw nsoh&nsorkvksa dk yhykxku

djuk vkSj muds R;ksgkjksa dks iwjs mRlkg ls ekuuk bldk izek.k gSA MkW0 ek/kosUnz

izlkn ikaMs; us vius ys[k ût+hj vdcjkcknh% yksd thou dk fprsjk dfo* esa

dgk gS fd& ^^lkEiznkf;d vyxko muds fy, dksbZ ek;us ugha j[krs FksA os

Hkkjr dh feêh ds Fks vkSj Hkkjr dh feêh dk gj fojok mudk viuk FkkA**88

ut+hj izR;sd /keZ dk vknj vkSj lEeku djrs Fks] tgk¡ mUgksaus tUe dUgS;k ds

vykSfdd n`”;ksa dk fp=.k fd;k gS ogha gfj dh rkjhQ+ vkSj xq#ukud th dh

bZ”k&Lrqfr dk Hkh c[kku fd;k gS&

f}rh;&v/;k; 89

gSa dgrs ukud 'kkg ftUgsa og iwjs gSa vkxkg xq#A

og dkfey jgcj tx esa gSa ;w¡ jks'ku tSls ekg xq#A

eD+lwn eqjkn] mEehn lHkh] cj ykrs gSa fny[+okg xq#A

fur yqRQ+ks dje ls djrs gSa ge yksxksa dk fujckg xq#A

bl cf[+'k'k ds bl vt+er ds gSa ckck ukud 'kkg xq#A

lc lhl uok vjnkl djks] vkSj gj ne cksyks okg xq#AA89

ut+hj dh n`f’V esa lHkh /keZ leku FksA Lo;a eqfLye gksrs gq, Hkh xq#ukud

dh iz”kalk dj mUgsa lalkj ds nq[kksa dk fuokj.k djus okyk ekurs FksA os Lora=

fopkjksa okys dfo FksA os fdlh ijEijk fo”ks’k ls c¡/ks ugha FksA os jkg pyrs dfork

dj fn;k djrs Fks] u fu;e dh fpark] u f”kYi dk >a>VA mudk ,d gh y{;

Fkk& dfork dks yksd&thou dk izsj.kk lzksr cukukA ut+hj [kksepsokyksa ds lqj ls

lqj feykdj muds lkeku dh rkjhQ djrs gSa&

ehBh gS ftldks cQ+hZa dfg, xqykch dfg,A

;k gYds+ ns[k mldks rkt+h tysch dfg,A

fry 'kdfj;ksa dh Qkads] vc ;k bejrh dfg,A

lp iwfN;s rks bldks nunkus feJh dfg,A

D;k [kwc ueksZa uktq+d] bl vkxjs dh ddM+hA

vkSj ftlesa [+kkl dkfQ+j] bLdUnjs dh ddM+hA90

ut+hj us ddM+h okys dh ddM+h dh iz”kalk] xqykc tkequ] tysch] bejrh]

feJh bR;kfn ,slh phtksa ls dh gS fd lquus okys ds eq¡g esa ikuh vk tk, vkSj

og [k+jhnus ij etcwj gks tk;sA blh rjg os rjcwt+] fry ds yM~Mw] tysch]

vkbZuk] ukjaxh] [kjcwt+] larjk vkfn dh Hkh iz”kalk djrs gaSA mUgksaus rkcht+] fgtM+s

f}rh;&v/;k; 90

vkfn ekewyh fo’k;ksa ij Hkh dfork dh gS ftlesa Hkkoksa dh mM+ku ,oa dYiuk dh

uohurk ns[krs gh curh gSA dgha&dgha efD[k;k¡ vkSj pwgs dk vpkj tSlh

gkL;&iz/kku jpuk,¡ Hkh tqxqIlk dks mRiUu dj nsrh gSaA ut+hj u rks “kkL=h;

ekU;rkvkas dh lhekvksa esa c¡/kuk ilUn djrs Fks] vkSj u gh uSfrdrk dks vius

Åij gkoh gksus nsrs] cfYd lekt ds ;FkkFkZ pfj= vkSj ifjfLFkfr;ksa dks mtkxj

djus dk iz;kl djrs FksA os xgjs :Ik ls yksd ls tqM+s gq, Fks blhfy, mudh

jpukvksa esa yksd dks eq[kj dj nsus dh vfHkO;fDr feyrh gSA yksd ls vkSj

ifjos”k ls xgjk tqM+ko gh ut+hj dks ;FkkFkZ ds fudV [kM+k dj nsrk gSA

fnu&izfrfnu dh NksVh&NksVh ?kVukvksa vkSj izlaxksa dks ysdj Hkh ut+hj us

izHkko”kkyh dfork,¡ fy[kh gSaA yksd ls xgjs :Ik esa tqM+s gksus ds dkj.k ut+hj us

^jksVh* dks thou dh lcls egRoiw.kZ o vko”;d oLrq ekuk gSA eqf¶+ylh tSlh

dfork fy[kdj os jksVh ds fy, iSls dk gksuk vfuok;Z ekurs gSaA iSlk vkSj jksVh

euq’; ds fy, vfuok;Z oLrq gSA blfy, jksfV;k¡] iSlk] dkSM+h] isV dh fQ+ykWlQ+h

tSlh dfork,¡ ut+hj dks tu&dfo ds :Ik esa izfrf’Br djrh gSaA jksVh dh

egRork dks izfrikfnr djrs gq, ut+hj dgrs gSa&

jksVh u isV esa gks rks fQj dqN tru u gksA

esys dh lSj [+okfg'ks ckxks peu u gksA

Hkwds x+jhc fny dh [+kqnk ls yxu u gksA

lp gS dgk fdlh us fd Hkwds Hktu u gksA

vYykg dh Hkh ;kn fnykrh gS jksfV;kaA91

f}rh;&v/;k; 91

;g lp gS fd ^jksVh euq’; dh izkFkfed vko”;drk gS] jksVh ds fcuk

vkneh u rks dksbZ dke dj ldrk gS vkSj u gh lSjA ;gk¡ rd fd Hkw[ks isV

vYykg ;k bZ”oj dh HkfDr Hkh jksVh ds fcuk lEHko ugha gks ikrhA ut+hj dh

n`f’V tu&lk/kkj.k ds ml i{k ij dsfUnzr jgh gS tgk¡ muls igys fdlh vkSj

dfo dk /;ku ugha x;kA ^[+kkyh isV Hktu esa eu u yxuk* tSlh ckr dk

dguk] ,d Økafrdkjh vkSj ;FkkFkZoknh vfHkO;fDr dk lwpd gSA bl rjg dh

vfHkO;fDr ls ut+hj ds lkgfld pfj= dk ifjp; feyrk gSA ut+hj dh jpukvksa

esa] Hkw[k vkSj jksVh ds fy, ,d ,slk la?k’kZ fn[kkbZ nsrk gS tks dHkh lekIr ugha

gksrk& ^lkS lkS rjg ds ukp fn[kkrh gSa jksfV;k¡A*92

fuf”pr :Ik ls O;fDr jksVh ikus ds fy, fujUrj la?k’kZ”khy jgrk gSA

ut+hj us turk dh ihM+k dks [kqn vuqHko fd;k vkSj Lo;a Hkksxk HkhA pikrh] isV]

nqvk,¡] ran:Lrh vkfn dforkvksa esa tu&lk/kkj.k ds nnZ dh Vhl lqukbZ nsrh gSA

blhfy, mudh vfHkO;fDr vR;Ur ltho vkSj fo”oluh; jghA mudh ltho

vfHkO;fDr us gh mUgsa ,d lPpk tudfo vFkok yksddfo gksus dh inoh iznku

dhA vr% dfooj ut+hj vdcjkcknh dk O;fDrRo ,oa ÑfÙkRo tulk/kkj.k dh

vkLFkk&fo”okl] vk”kk&vkdka{kkvksa dk izfrfuf/kRo djrk gSA tulkekU; ls mudk

tqM+ko gh mUgsa yksd&dfo cuk nsrk gSA ut+hj dk tu&lkekU; ls vR;ar xgjk

,oa vkReh; laca/k Fkk blhfy, muds O;fDrRo esa tulkekU; ls yM+us dh vnE;

thftfo’kk fo|eku FkhA mUgksaus thou dh foijhr ifjfLFkfr;ksa dk u dsoy

MVdj eqd+kcyk fd;k cfYd viuh dfork dh jl/kkjk dk lzksr Hkh mUgha fo’ke

f}rh;&v/;k; 92

ifjfLFkfr;ksa ls xzg.k fd;kA ut+hj dk lEiw.kZ ÑfrRo tulk/kkj.k ds nSfud

thou ds lq[k&nq[k] vkLFkk] fo”okl ,oa muds thou&la?k’kZ dk izfrfcEc gSA

ekuorkoknh n`f’Vdks.k mudh dfork dh vk/kkjHkwfe gSA lkekU; tu&thou ls

izkIr vuqHko vkSj muds ;FkkFkZ&thou us ut+hj dh dfork dks vR;ar foLrkj

iznku fd;kA mudh dfork dk dsUnz vke vkneh jgk gSA vke vkneh ds thou

,oa fo”okl us gh mudh psruk dks yksd&thou ls lEi`Dr dj fn;k vkSj ogh

yksd&psruk mudh okLrfod izsj.kk&lzksr cu xbZA

f}rh;&v/;k; 93

lUnHkZ%

1- MkW0 vCnqy vyhe] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk] ok.kh

izdk”ku] ubZ fnYyh] 1992] i`0la0 24&25

2- MkW0 T;ksRluk j?kqoa”kh] ut+hj vdcjkcknh] Hkkjr Kku&foKku lfefr] ubZ

fnYyh] 2007] i`0la0 5

3- izks0 lS;n vCnqy x+Qwj “kgckt+] ft+Unxkuh&,s&csut+hj] lS;n eqgEEkn

gqlSu ¼laik0½] rjDdh mnwZ C;wjks] ubZ fnYyh] 1981] i`0la0 13&14

4- ogh] i`0la0 80

5- MkW0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] yksd Hkkjrh

izdk”ku] bykgkckn] 2008] i`0la0 97

6- ,tkt+ gqlSu] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh]

1957] i`0la0 80

7- MkW0 vcw eqgEen lgj] ut+hj vdcjkcknh vius vgn dh iSnkokj]

ekgukek ^fdrkc*] y[kuÅ] flrEcj 1981] i`0la0 4

8- m)r] MkW0 vCnqy vyhe] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk]

i`0la0 10

9- m)r] MkW0 ut+hj eqgEen] ut+hj xzUFkkoyh] fgUnh laLFkku] mÙkj izns”k]

y[kuÅ] 1992] i`0la0&¼VVIII½

10- MkW0 jkeckcw lDlSuk] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] fgUnqLrkuh ,sdsMeh

bykgkckn ¼m0iz0½] 1950] i`0la0 263

f}rh;&v/;k; 94

11- cPpu flag] fgUnh lkfgR; dk nwljk bfrgkl] jk/kkÑ’.k izdk”ku] ubZ

fnYyh] 1996] i`0la0 261

12- lq/kh”k ipkSjh] ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo] vej mtkyk] 8

jfookj 1991

13- eksgEen glu] ut+hj vdcjkcknh] lkfgR; vdkneh] ubZ fnYyh] 1991]

i`0la0 12

14- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 ¼VVIII½

15- MkW0 vkye “kEl] lSD+;wyj vokeh fdjnkj vkSj ut+hj vdcjkcknh] fdrkch

nqfu;k] rqdZeku xsV] nsgyh] 2010] i`0la0 153

16- lS;n tykyqíhu vgen tkQ+jh] bfUr[+kkcs dqfYy;krs ut+hj vdcjkcknh]

vuoj izsl] bykgkckn] 1953] i`0la0 2

17- K.C. Kanda, Urdu Nazm, Sterring Publishers Pvt. Ltd, New Delhi, 1997,

Page-52

18- izks0 lS;n vCnqy x+Qw++j “kgckt+] ft+Unxkuh&,&csut+hj] i`0la0 128&

136&137

19- izks0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] i`0la0 97

20- ekSykuk vCnqy ckjh ^vklh*] dqfYy;krs ut+hj vdcjkcknh] uoy fd”kksj

izsl] y[kuÅ] 1951] i`0la0 3

21- cPpu flag] fgUnh lkfgR; dk nwljk bfrgkl] i`0la0 261

22- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 ¼XX½

23- ogh] i`0la0 ¼VVIII½

f}rh;&v/;k; 95

24- m)r] MkW0 vyh vgen Q+kfreh] ut+hj vdcjkcknh] Q[+k:n~nhu vyh

vgen eseksfj;y desVh] y[kuÅ] 1983] i`0la0 51

25- ogh] i`0la0 50

26- ogh] i`0la0 51

27- MkW0 ut++hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 492

28- izks0 lS;n vCnqy x+Q+w+j “kgckt+] ft+Unx+kuh&,s&csut+hj] i`0la0 113

29- MkW0 vCnqy vyhe] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk] i`0la0 15

30- ogh] i`0la0 17

31- dSQ+ ljLorh ¼laik0½] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh “kk;jh] ljLorh

lju~] jktiky izdk”ku] ubZ fnYyh] 1959] i`0la0 11

32- n`’VO;] izks0 lS;n vCnqy x+Qwj “kgckt+] ft+Unx+kuh&,&csut+hj] i`0la0

49&50

33- eksgEen glu] ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 18

34- m)r] eksgEen glu] ut+hj vdcjkcknh] ût+hj dh Lo;a ij fy[kh

dfork dk ^va”k*] i`0la0 73

35- fetkZ Q+jgrqYykg csx] nhokus ut+hj vdcjkcknh] vUtqeu

rjDd+h&,&mnwZ&fgUnh] 1992] i`0la0 7

36- gcho ruohj] vkxjk cktkj] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh] 2010] i`0la0 39

37- MkW0 tehy tych] rkjh[k&,&vnc] mnwZ ¼Hkkx&3½] ,twds”kuy ifCyf”kax

gkml] ubZ fnYyh] 1992] i`0la0 1000


f}rh;&v/;k; 96

39- MkW0 vkye “kEl] lSD+;wyj vokeh fdjnkj vkSj ut+hj vdcjkcknh] i`0la0

156


41- ogh] i`0la0 22&23


43- MkW0 T;ksRluk j?kqoa”kh] ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 10


45- MkW0 ut+hj eqgEen] ut+hj xzUFkkoyh ¼vkxjs dh ddM+h½] i`0la0 536

46- ogh] ¼ckyiu&ck¡ljh ctS;k dk½] i`0la0 561

47- n`’VO;] izks0 lS;n vCnqy x+Q+wj “kgckt+] ft+Unxkuh&,&csut+hj] i`0la0 129

48- n`’VO; ogh] i`0la0 129

49- “kQ+hd+ Q+jgr] cPpksa ds ut+hj vdcjkcknh] eDros Ik;keh rkyhe tkfe;k

uxj] ubZ fnYyh] 2011 i`0la0 6&7


51- fet+kZ Q+jgrqYyk csx] nhokus ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 3


53- ekSykuk vCnqy ckjh ^vklh*] dqfYy;krs ut+hj] i`0la0 8&9

54- n`’VO;] izks0 lS;n vCnqy x+Qw+j “kgckt+] ft+Unxkuh&,s&csut+hj] i`0la0 128

55- fet+kZ Q+jgrqYyk csx] nhokus ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 5

56- ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] i`0la0 97

57- ,tkt+ gqlSu] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] i`0la0 80

f}rh;&v/;k; 97

58- j?kqifr lgk; ^fQ+jkd+ xksj[kiqjh*] mnwZ Hkk’kk dk lkfgR;] mÙkj izns”k fgUnh

laLFkku y[kuÅ] 2008] i`0l0a 48

59- MkW0 T;ksRLuk j?kqoa”kh] ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 14

60- Q+k:[k vjx+yh] d+yke&,&ut+hj vdcjkcknh] Q+jhn cqd fMiks] izkbosV

fyfeVsM] nfj;kxat] ubZ fnYyh] 2003] i`0la0 17

61- MkW0 mn;”kadj ek/ko ût+hj vdcjkcknh vkSj mudk fgUnh nhoku* ukxjh

izpkfj.kh if=dk] os.kh”kadj >k ¼laik0½] ukxjh izpkfj.kh lHkk okjk.klh] o’kZ

82] 2034] vad 3&4] i`0la0 132

62- lS;n egewn fjt+oh ê[k+ewj vdcjkcknh*] ut+hjukek] e”kgwj vkQlsV izsl]

1979] i`0la0 18

63- eksgEen glu] ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 23&24

64- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼cq<+kis dh rv+fYy;ka½]

i`0la0 299

65- ogh] Q+uk ¼ekSr½] i`0la0 134

66- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼catkjkukek½] i`0la0 178

67- ogh ¼ekSr½] i`0la0 148

68- MkW0 efydT+kknk eatwj vgen] bfUr[+kkc x+t+fy;kr ut+hj vdcjkcknh]

mÙkj izns”k mnwZ ,dsMeh] y[kuÅ] 2009] i`0la0 17

69- ogh] i`0la0 (xxvii)

70- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 (xxvii)

71- m)r] eksgEen glu] ut+hj vdcjkcknh] i`0la0 24

f}rh;&v/;k; 98

72- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼cYnso th dk esyk½] i`0la0

392


74- MkW0 ut+hj eksgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 ¼xxviii½



77- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼vkf[+kj ogh vYykg dk uke

jgsxk½] i`0la0 180

78- ogh] ¼nqfu;k¡ ds ejkfrc d+kfcys ,srckj ugha½] i`0la0 154

79- MkW0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] i`0la0

98&99

80- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼eqf¶+ylh½] i`0la0 259

81- ogh] ¼rachgqy xkfQ+yhu½ ¼os [+kcj yksxksa dks psrkouh½ ] i`0la0 127

82- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] mnwZ Hkk’kk dk bfrgkl] i`0la0 49

83- vkpk;Z jkepUnz “kqDy] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] yksd Hkkjrh izdk”ku]

bykgkckn] 2012] i`0la0 410

84- MkW0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] i`0la0 100

85- j?kqifr lgk; ^fQ+jkd+ xksj[kiqjh*] ut+hj dh ckuh] ok.kh izdk”ku] ubZ

fnYyh] 2001] i`0la0 Hkwfedk


87- ogh] ¼lkeku fnokyh dk½] i`0la0 375

f}rh;&v/;k; 99

88- MkW0 ek/kosanz izlkn ikaMs;] ût+hj vdcjkcknh% yksd thou dk fprsjk

dfo*] Hkk’kk] MkW0 “kf”k Hkkj}kt ¼laik0½] tqykbZ&vxLr 2004] i`0la0 95

89- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼xq:ukud “kkg½] i`0la0 84

90- ogh] ¼vkxjs dh ddM+h½] i`0la0 536

91- ogh] ¼jksfV;ka½] i`0la0 215

92- ogh] i`0la0 216

�

�

�

r`rh;r`rh;r`rh;r`rh; v/;k;v/;k;v/;k;v/;k;

ijEijk c uke vk/kqfudr kijEijk c uke vk/kqfudr kijEijk c uke vk/kqfudr kijEijk c uke vk/kqfudr k

¼d½ ijEijk

3-1 lkSUn;Z cks/k


¼[k½ vk/kqfudrk

3-3 thou&ewY;

3-4 ;FkkFkZ&cks/k


ijEijk cuke vk/kqfudrkijEijk cuke vk/kqfudrkijEijk cuke vk/kqfudrkijEijk cuke vk/kqfudrk

vk/kqfud ;qx izxfr'khy gS] bl ;qx esa fofHkUu fopkj/kkjk dks ekuus okys

yksx jgrs gSaA ijEijk vkSj vk/kqfudrk bl ;qx dh igpku gS bu nksuksa esa

vUrZlEcU/k Hkh ns[kk tkrk gS vkSj fojks/k HkhA ;fn ,d vksj yksx ijEijk ds

leFkZd gSa rks nwljh vksj vk/kqfud fopkj/kkjk dsA nksuksa ds gh Lo:Ik] oSf”k"V~;]

oSpkfjd n`f"Vdks.k rFkk varj dks ysdj vkt Hkkjrh; lekt esa xaHkhj cglsa gks

jgh gSaA lkekftd fodkl dh izfØ;k okLro esa }U}kRed gSA izR;sd ;qx esa

lekt ds dqN fo'kss"k leqnk; vFkok oxZ gksrs gSa] ftuds vius&vius LOkkFkZ gksrs

gSaA fodkl dh izfØ;k esa tc bu LokFkksZa ij pksV gksrh gS rc ;s LokFkZ fuf'pr

oxZ&lewg dh fodkl&izfØ;k dks ckf/kr djrs gSaA ;gha ls lekt esa }U} dh

fLFkfr iSnk gksrh gSA vk/kqfudrk vkSj ijEijk dk lEcU/k blh }U}kRed la?k"kZ ,oa

fodkleku ifjfLFkfr;ksa ij vk/kkfjr gSA ijEijk fujarj :Ik ls VwVus ,oa tqM+us

dh yEch o lfØ; izfØ;k gS] ;g izÑfr dk fu;e Hkh gS vkSj LoHkko HkhA euq";

izÑfr dk vfoHkkT; vax gS] mldh izÑfr fodkl'khy gksus ds lkFk&lkFk

iz;ksxoknh Hkh gSA fodkl ds fy, euq"; u;s&u;s iz;ksx djrk gS] u;s dke djrk

gS vkSj fiNys dkeksa dh vuns[kh djrk tkrk gSA ijUrq O;fDRk dks ;g ugha

Hkwyuk pkfg, fd Hkwr vkSj orZeku gh Hkfo"; dk fuekZ.k djrk gSA ftl izdkj

lq[k vkSj nq[k thou esa leku :Ik ls pyrs gSa] mlh izdkj lekt esa ijEijk

vkSj vk/kqfudrk dk rkuk&ckuk xfr'khy jgrk gSA ijEijk vkSj vk/kqfudrk thou

`r`rh;&v/;k; 101

'kSyh ds nks igyw gaS] blesa larqyu cuk;s j[kuk vko';d gSA vkt

vk/kqfudhdj.k dh nqfu;k esa yksx vkxs c<+rs gq, viuh ijEijk dks Hkwyus yxs gSa

ijUrq viuh ijEijk dks vuns[kk dj euq"; dHkh Hkh vk/kqfud ugha gks ldrkA

:f<+;ksa ls xzLr ijEijkoknh O;fDr dks vk/kqfudrk dh mis{kk ugha djuh pkfg,

D;ksafd blls fodkl dk ekxZ ckf/kr gksrk gSA blfy, bu nksuksa dk larqyu

ekuo thou ds fy, vR;Ur vko';d gSA bl n`f"V ls ;fn ut+hj vdcjkcknh

ds dkO; dk ewY;kadu fd;k tk, rks LIk"V gksrk gS fd ut+hj ijEijkoknh Hkh Fks

vkSj vk/kqfud HkhA ijEijkvksa dk fuokZg djrs gq, gh os viuh fopkjk/kkjk ls

vk/kqfud jgsA blhfy, muds dkO; esa ijEijk cuke vk/kqfudrk dk lefUor :Ik

ns[kus dks feyrk gSA

ijEijk ls rkRi;Z lekt ds fodkl Øe esa cus jhfr&fjokt] :f<+&izFkk;sa]

lkekftd fØ;kdyki vkSj lkekftd ewY;ksa ls gS] ftudk vuqlj.k djrs gq,

lekt vkxs c<+rk gSA ijEijk dksbZ fLFkj oLrq ugha gS] cfYd Lo;a esa fodkl'khy

vkSj ifjorZu'khy jok;r gS tks fujarj xfr'khy cuh jgrh gSA ;fn ijEijk

LokHkkfod :Ik ls fodflr gksrh jgs rks lkekU; :Ik ls viuk vk/kqfudhdj.k

djrh jgrh gSA ut+hj ds ;gk¡ ijEijk cuke vk/kqfudrk dk tks Lo:Ik ns[kus dks

feyrk gS] mlls LIk"V gksrk gS fd ut+hj ds dkO; esa ijEijk dk LokHkkfod

fodkl fn[kkbZ nsrk gSA rht&ioZ] esys&R;ksgkj vkfn dks ftl ikjEifjd :Ik ls

mUgksaus viuk;k gS og bl rF; ds lk{kh gSa fd ut+hj us LokHkfod :Ik ls

ijEijkvksa dks viukrs gq, mudk vk/kqfudj.k fd;kA

`r`rh;&v/;k; 102

vk/kqfud cqf)thoh ijEijk dks xfrghu ekurs gSaA vkt fo'o esa ;g /kkj.kk

cuh gqbZ gS fd vfodkl dk dkj.k ijEijk gS vkSj fodkl dk dkj.k vk/kqfudrk]

tcfd okLrfodrk ;g ugha gSaA okLrfodrk ;g gS fd ijEijk thou dh ,d

lrr izfØ;k gS] tks fujUrj :Ik ls izokg'khy jgrh gS tcfd vk/kqfudrk ijEijk

ls ca/kdj pyrh gSA nksuksa gh ,d nwljs dk la;ksx djrs gSa] blfy, ijEijk

vk/kqfudrk dh tM+ gS vkSj vk/kqfudrk mldk o`{kA

ijEijk vkSj vk/kqfudrk ds laca/k dks ysdj fo}kuksa esa vusd er gSaA dqN

fo}ku ijEijk vkSj vk/kqfudrk dks vyx ekurs gSa tcfd dqN vk/kqfudrk dk

vfLrRo ijEijk ds vk/kkj ij gh ekurs gSaA MkW0 ,l0,y0 nks"kh dk er gS

fd&^ôkLro esa 19 oha 'krkCnh ds var esa dqN lekt'kkL=h fo}kuksa us vk/kqfudrk

dk laca/k ijEijk ls tksM+kA mudk dguk gS fd lkearokn ds volku ds ckn

;wjksi ds lekt esa ijEijk,¡ egRoiw.kZ gks xbZ FkhaA bl dky esa jkT; vkSj /keZ dk

vVwV laca/k FkkA ppZ ds vkns'k ij jkT; O;oLFkk pyrh FkhA /khjs&/khjs tc

foKku izHkkoh gqvk /keZ dk izHkqRo ?kVus yxk] yksxksa dh lksp rkfdZd vkSj

izR;{koknh gks xbZA blh dky esa Hkki ds batu ds vkfo"dkj us vkS|ksfxdj.k dks

rst+h nhA lEiw.kZ ;wjksi vkSj vesfjdk esa m|ksx ,sls QSy x;s fd dqVhj O;olk;

lekfIr ds dxkj ij igq¡p x;sA b/kj izFke fo”o&;q) izkjEHk gks x;kA bu

lcdk izHkko xzkeh.k vkSj 'kgjh leqnk;ksa ij iM+kA gqvk ;g fd cgqr cM+h rknkn

esa xk¡o ds yksxksa dk iyk;u jkst+xkj ds fy, 'kgj dh vksj gksus yxkA ;g

,sfrgkfld LFkkuUrj.k FkkA bl LFkkuUrj.k us tgk¡ ,d vksj ijEijkvksa dks djkjk

`r`rh;&v/;k; 103

>Vdk fn;k] ogha vk/kqfudrk ds fodkl dks lqugjk volj feykA ifjorZu dh

bl izfØ;k dks dqN lekt'kkfL=;kas us uSjUr;Z (Continuum) ds :Ik esa j[kk gSA**1

bl izdkj ijEijk ,d ,slk vk/kkj gS ftl ij lekt dk <k¡pk fufeZr gksrk gSA

ijEijk vkSj vk/kqfudrk dss varZlaca/k ds fo"k; esa MkW0 fo'oukFk izlkn

frokjh dk er gS fd&^^vk/kqfudrk dk vFkZ ijEijk dk fojks/k ugha gS D;kasfd ;g

,d udkjkRed igyw gSA fdlh ys[kd dh vk/kqfudrk dk fu/kkZj.k bl vk/kkj

ij fd;k tkuk pkfg, fd og D;k fy[krk gS] bl vk/kkj ij ugha fd og ^D;k

ugha fy[krk gSaA* lPph vk/kqfudrk ijEijk ds fojks/k esa ugha cfYd ijEijk dks

ôrZeku* dh dlkSVh ij tkapus&ij[kus eas gSA blds lkFk cgqr lh pht+s fujFkZd

gks tkrh gSa&viuk vFkZ [kks nsrh gSaA muesa le;kuq:Ik vFkZ Hkjuk gh vk/kqfudrk

gSA**2

ut+hj vdcjkcknh viuh tUeHkwfe ,oa viuh ijEijkvksa ls bruk izse djrs

Fks fd mUgksaus dHkh viuk 'kgj ugha NksM+kA ;|fi fnYyh] y[kuÅ] Hkjriqj vkfn

ml le; lH;rk vkSj laLÑfr ds dsUnz ekus tkrs Fks] ut+hj ;fn pkgrs rks mu

jktnjckjksa esa mudk lEeku gksrk vkSj os laHkzkUr] dqyhu ,oa Js"B dfo ekus

tkrsA ijUrq mUgksaus jktnjckjh pdkpkSa/k ds Hkqykos esa vius ifjos'k o ijEijkvksa

rFkk jhfr&fjoktksa dks dHkh ugha NksM+kA ut+hj us Lo;a ,d ,slh ijEijk dk

fuokZg fd;k] tgk¡ ls vk/kqfudrk :Ikh o`{k izLQqfVr gksrk gSA ml vk/kqfudrk

:ih o`{k dh tMa+s ijEijk esa cM+h xgjh :Ik esa /k¡lh gksrh gSa] ftldh 'kk[kk;sa ,oa

iz'kk[kk,sa vkt Hkh fur uohu :iksa esa iqf"ir o ifYyor gks jgh gSA bl izdkj

ut+hj ijEijk vkSj vk/kqfudrk ds Loj&lsrq jgsA

`r`rh;&v/;k; 104

ut+hj dh n`f"V vk/kqfud Fkh] os vk/kqfud n`f"V ds lkFk ijEijkvksa dk

fuokZg djrs Fks vkSj lekt dk fodkl djuk pkgrs FksA os lekt ds jhfr

fjoktksa] ijEijkvksa dks ekurs Fks vkSj mu ijEijkvksa ds ek/;e ls lekt ds le{k

vk/kqfud fopkj/kkjk ds izfreku x<+rs FksA blhfy, og lekt ds vkneh ds chp

Hksn&Hkko ugha j[krs&

;ka vkneh gh ykyks tokgj gSa cs cgkA

vkSj vkneh gh [+kkd ls cnrj gS gks x;kA

dkyk Hkh vkneh gS fd mYVk gS twa rokA

xksjk Hkh vkneh gS fd VqdM+k lk pkan dkA

cn'kDy] cnuqek gS lks gS og Hkh vknehAA3

ijEijk bfrgkl dk cks/k djkrh gS] bfrgkl dks [kkst fudkyus dk lw=

nsrh gSA ijEijk vkSj vk/kqfudrk ds laca/k esa gtkjh izlkn f}osnh dgrs gSa

fd&^îjEijk vk/kqfudrk dks vk/kkj nsrh gS] mls 'kq"d vkSj uhjl cqf)&fodkl

cuus ls cpkrh gS] mlds iz;klksa dks vFkZ nsrh gS] mls vla;r vkSj foÜkà[ky

mUekn ls cpkrh gS] ijEijk vkSj vk/kqfudrk ;s nksuksa ijLij fojks/kh ugha] ijLij

iwjd gSaA**4 vk/kqfud ;qx esa yksxksa us ijEijk ,oa vk/kqfudrk ds e/; cgl NsM+dj

mlesa vUrj iSnk dj fn;k gSA ijEijk dks :f<+] izFkk] izkphu rdZ] uohu lksp]

iz;ksxoknh fØ;k,¡ rFkk fujis{k fopkj vkfn dh Js.kh esa j[kk tkrk gSA vk/kqfudrk

fdlh fo"k; dks le>us ls igys mlds vkxs iz'u fpg~u yxkrh gS] fQj mls rdZ

dh dlkSVh ij ij[krh gS] mldh tk¡p&iM+rky ds ckn fu"d"kZ ij igq¡prh gSA

vk/kqfudrk dk ;gh :Ik le; ds lkFk vkxs pydj ijEijk dk :Ik ys ysrk gSA

blh izdkj ijEijk eas Hkh cnyko gksrk jgrk gSA ijEijk lkaLÑfrd gks] oSpkfjd

`r`rh;&v/;k; 105

gks] /kkfeZd gks ;k lkfgfR;d] lHkh esa cnyko ns[kus dks feyrk gSA ;g cnyko

le; ds lkFk vkxs c<+rk jgrk gSA lkfgfR;d ijEijk esa ,d ,slk y{k.k gksrk gS

tks fujUrj] lkfgR; ls tqM+dj pyrk jgrk gS] og y{k.k gSa& ^vkykspuk*A

lkfgfR;d ijEijk ds Kku ls gh vkykspuk dk fodkl gqvk gSA bl izdkj

ijEijk le; ds lkFk pydj vkykspuk dks u;s vk;ke nsrh gS vkSj vk/kqfud

vkykspuk dk :Ik /kkj.k dj ysrh gSA

vk/kqfudrk dh oSpkfjd i`"BHkwfe us vkt ds lekt dks Lora=rk dh ubZ

ifjHkk"kk esa x<+ fn;k gSA vkt vk/kqfudrk esa Lora=rk dk vFkZ fyfoax bu

fjys'kuf'ki] ;kSu laca/kksa dk [kqykiu vkfn gks x;k gS] tcfd ijEijk O;fDr dks

uSfrdrk ds ca/ku esa ck¡/krh gSA vkt vk/kqfudrk dh vk¡/kh eas ifjokj VwV jgs gSa]

;g fparktud gSA xzkeh.k lekt ls 'kgj dh vksj iyk;u djus okys ;qok] tks

'kgj esas vU; ;qokvksa ds jgu&lgu ds lkFk thou dks thus ds rkSj rjhds dks

viukus yxrs gSa] os vk/kqfud gks tkrss gSa] tSls&'kgjh ;qokvksa dk flxjsV ihauk]

fMªad djuk] DyCl esa tkuk] ;qofr;ksa dk NksVs diM+s iguuk vkfnA tc xzkeh.k

lekt ds ;qod&;qofr;ka ;s lc viukrs gSaa rks mu ij vk/kqfudrk dk yscy yx

tkrk gS tcfd ;g vk/kqfudrk ugha cfYd if'peh lH;rk dh va/kh&udy gS]

ftl ij vk/kqfudrk dk ysi p<+k;k tk jgk gSA /;ku nsus ;ksX; ;g gS fd ;fn

ge ijEijk ls iwjh rjg dV dj viuk euekuk vkpj.k djrs gSa rks ge viuh

laLÑfr ,oa bfrgkl ds xkSjo'kkyh vrhr dks cpk ugha ldrsA ysfdu ,slk Hkh

ugha fd ijEijk ds :Ik esa tks vrhr vkSj orZeku dks tksM+ jgk gS og lc vPNk

gh gS ;k vPNk gh FkkA ;g t+:jh Hkh ugha fd can vka[kksa ls mudk vuqlj.k dj

fy;k tk,A ge mudh vPNkbZ;ksa dks viukdj thou esa vkxs dh vksj t+:j c<+s

`r`rh;&v/;k; 106

ldrs gSaA ijEijkxr :Ik ls pyh vk jgh dqN izFkk,¡ tks lkekftd :Ik esa euq";

ds fy, fouk'kdkjh Fkha] lekfIr dh vfUre lhek ij gSaA vkt gekjsa lekt esa

cky fookg vkSj lrh izFkk tSlh izFkk,¡ fcYdqy lekIr gks xbZ gSaA vkt efgyk,¡

gj {ks= eas iq#"kkas ds cjkcj [kM+h fn[kkbZ nsrh gSa] fyax Hksn dks feVkus ds fy,

lekt vxzlj gS] ;gh vk/kqfudrk dk ,d et+cwr igyw Hkh gSA ijEijk esa dsoy

cqjkbZ;k¡ gh ugha] mldh dqN vPNkbZ;k¡ Hkh fufgr jgrh gSa&TkSls ;wjksi ds yxHkx

lHkh ns'kksa vkSj jkT;ksa esa jktra= Fkk ysfdu ogk¡ yksdra= dh ijEijk dh uhao

iM+h] tks iqutkZxj.k dh igyh dM+h ekuh tk ldrh gSA yksdrakf=d ijEijk dh

;g dM+h lewps fo'o esa QSyh fn[kkbZ nsrh gSA yksdrakf=d ijEijk] vk/kqfud

ekuo vf/kdkjksa dk ,d et+cwr vkSj igyk LrEHk gS] ftlesa lHkh dks viuh ckr

dgus dk vf/kdkj gSA fo'o ds vf/kdrj ns'kksa eas yksdrkaf=d O;oLFkk dks gh

loksZÙke 'kklu ekuk tkrk gS] ;g vk/kqfud izfØ;k dh loksZÙke nsu dgh tk

ldrh gSA

vkt ds ;qx esa euq"; LodsUnzh] LokFkhZ o HkkSfrdoknh cu x;k gS] blls

yksxksa ds ekuoh; laca/kksa esa f[kapko iSnk gks x;k gSA HkkSfrdoknh lksp us euq"; dks

HkhM+ esa [kM+k dj mls vkReh; rkSj ij vdsyk dj fn;k gSA bldk eq[; dkj.k

;g gS fd vkt ds ekuo us izse feyki o laxe dh Hkkjrh; ikjEifjd laLÑfr

dks Hkqyk fn;k gSA vr% vk/kqfudrk vkSj ijEijk nksuksa thou dk vk/kkj fcUnw gSaA

,d ds fcuk nwljs dk vfLrRo vlaHko gSA ijEijk] vk/kqfudrk dks vk/kkj nsrh gSa]

mls 'kq"d vkSj uhjl cukus ls cpkrh gS] mlds iz;klksa dks lE;d~ vFkZ nsrh gS

vkSj mldh vla;r vkSj mPNà[ky mUekn ls j{kk djrh gSA fuf'pr :Ik ls bu

nksukas esa vU;ksU;kfJr laca/k gS] nksuksa fojks/kh ugha cfYd ,d nwljs ds iwjd gSaA

`r`rh;&v/;k; 107

¼d½ ijEijk

ijEijk ,d ,slh “kk'or /kkjk gS ftldk tUe euq’; ds lkFk gh gqvk gSA

ijEijk ,d xfr'khy /kkjk gS bldks u cuk;k tk ldrk gS vkSj u gh feVk;k

tk ldrk] cfYd ;g Lor% mRiUu gksus okyh vo/kkj.kk gSA blds Hkhrj vrhr

ds vla[; vk/kqfud rRo lekfo’V jgrs gSaA tks ijEijk,¡ orZeku esa izokg'khy

jgrh gSa] ogh vrhr cudj lekt esa xfr'khy gks tkrh gaSA blhfy, ijEijkvksa

dk vfLrRo euq’; ds lkFk tqM+k jgrk gSA ijEijk dks ifjHkkf’kr djrs gq, vkpk;Z

gtkjh izlkn f}osnh us dgk gS fd&ÞijEijk dk “kCnkFkZ gS] ,d ls nwljs dks]

nwljs dks rhljs dkss fn;k tkus okyk Øe] dHkh&dHkh xyr <+ax ls bls vrhr ds

lHkh vkpkj&fopkjksa dk cks/kd eku fy;k tkrk gS ij ijEijk ls gesa lewpk

vrhr ugha izkIr gksrk] mldk fujUrj fu[kjrk] NaVrk] cnyrk :Ik izkIr gksrk gS]

mlds vk/kkj ij ge vkxs dh thou&i)fr dks :Ik nsrs gSaA**5

vkt ds uo;qx esa ijEijk dks ysdj fo}kuksa esa ,d cgl fNM+h gqbZ gSA

lekt'kkfL=;ksa us ijEijk dks u;s&u;s :iksa esa lekt ds le{k izLrqr fd;k gSA

Mh-ih- eqdthZ ijEijk dh lkekU; O;k[;k djrs gq, dgrs gSa fd&Þ ijEijk ,d

lekftd O;ogkj (Social Practice)gSA ;g O;fDr;ksa ds O;ogkj dks ekud vkSj

ewY; iznku djrh gSA bldk rkRi;Z vrhr ds dkYifud ;k okLrfod O;ogkj

dks fuLrjrk nsuk gksrk gSA blds vUrxZr /keZ fof/k;ka vkSj izrhdkRed O;ogkj

lfEefyr gSaAß6lekt'kkL=h leuj us ijEijk dh mRifRr dh izfØ;k dks le>kus

dk iz;kl fd;k gS& Þfdlh le; fdlh O;fDr dks fopkj lw>rk gS] og ml

fopkj dh ppkZ vius vkl&ikl ds O;fDr ls djrk gS] fopkj dks /khjs&/khjs tu

`r`rh;&v/;k; 108

Lohd`fr izkIr gks tkrh gS rc lewg ds O;fDr mls viuh vknr ds :Ik esa

Lohdkj djrs gSaA tulewg ih<+h&nj&ih<+h bl vknr dks ijEijk dk :Ik /kkj.k

dj ysrk gSAß7';ke pj.k nwcs us ijEijk dh ifjf/k dks Li’V djrs gq, dgk gS

fd&Þ ijEijk laLd`fr dk og Hkkx gS ftlesa Hkwrdky ls orZeku vkSj orZeku ls

Hkfo’; rd ,d fujarjrk cuh jgrh gSA ;g t+:jh ugha gS fd ijEijk thou ds

gj {ks= esa leku :Ik ls izHkkoh gksA /kkfeZd fo'oklksa vkSj :f<+;ksa dh ijEijkvksa

esa ifjorZu /kheh xfr ls gksrk gS] lkekftd laLFkkvksa vkSj O;ogkj dh ijEijkvksa

ds dqN i{kksa esa] /keZ dh rqyuk esa cnyko dh xfr vf/kd rst+ gks ldrh gSAß8

fofo/k fo}kuksa ds fopkjksa dk fo'ys’k.k dj ;g fu’d’kZ fudyrk gS fd

ijEijk laLd`fr dk gh vax gS tks ges'kk ls xfr'khy gS vkSj ftldk fuekZ.k

/khjs&/khjs gqvkA ;g ijEijk Hkwr ls orZeku vkSj fQj orZeku ls Hkfo’; rd

ih<+h&nj&ih<+h pyrh jgrh gSA lnSo dqN u dqN vius esa lekfgr djuk

bldh izd`fr gSA bl izdkj ijEijk laLd`fr ls mRiUu gksus okyh vo/kkj.kk gSA

ftl izdkj laLd`fr esa fdlh ,d /keZ dk iqV ugha gksrk] mlh izdkj ijEijk Hkh

/keZ dh ta+thjksa ls eqDr ,d izfØ;k gSA ijEijk /kkfeZd] tkrh;] {ks=h;+] Hkk’kkbZ

fdlh Hkh izdkj dh gks ldrh gS] mnkgj.kkFkZ& esyk tks fdlh Hkh xk¡o ;k dLcs

esa yxrk gS mlesa naxy dk gksuk ,d ijEijk gS] blesa dgha Hkh /kkfeZdrk dk

cks/k ugha gksrkA Hkkjr ds xqtjkr jkT; esa irax mRlo gksrk gS] lHkh /keksaZ ds

yksx feydj bl irax mRlo esa fgLlk ysrs gSa] pkgsa os ikjlh gksa] eqfLye gksa]

tSu gksa] ;k fQj fgUnw] ysfdu lHkh bl mRlo esa irax mM+krs gSa] ;g ,d {ks=h;

ijEijk gSA blfy, ijEijk ln~Hkkouk Hkh ykrh gS] ftlls fofHkUu /keksaZ ds yksx

`r`rh;&v/;k; 109

,d nwljs ds lEidZ esa vkrs gSaA bl n`f’V ls uth+j vdcjkcknh ,d ,sls dfo gSa

ftuds dkO; esa fofHkUu /keksaZ esa euk;s tkus okys mRloksa dh >k¡fd;k¡ fn[kkbZ nsrh

gaSA mRlo thou esa ,d ,slk lans'k nsrs gSa ftlls ijLij ln~Hkko iSnk gksrk gSA

uth+j dk dkO; bl ijLij ln~Hkko dk ,slk mnkgj.k gS tks dgha u dgha mUgsa

vk/kqfudrk ds vk;keksa ls tksM+rk gqvk izrhr gksrk gSA

ijEijkvksa ds fcuk laLd`fr dks le>uk eqf'dy gSA ijEijk dkykØe ds

vuqlkj] le; ds vuq:Ik] {ks=h; o laLd`fr ls tqM+h gksrh gSA laLÑfr] lekt dk

cgqr O;kid {ks= ?ksjrh gS tcfd ijEijk,¡ feydj laLd`fr dk fuekZ.k djrh gSaA

fdlh ,d laLd`fr esa vusd ijEijk,¡ fo|eku gks ldrh gSaA laLd`fr O;kid gS

blesa /kkfeZd ijEijk,¡] {ks=h; ijEijk,¡] lkekftd ijEijk,¡ ,oa lkfgfR;d

ijEijk,¡ gksrh gSaA lkfgR; dk {ks= Hkh cgqr O;kid gksrk gS tgk¡ ij vusd

ikjEifjd jpukvksa dk lekos'k gksrk gS] fdUrq ijEijk dks eupkgk vFkZ nsdj

fo}kuksa us bls lgh&x+yr rjhds ls le>kus dh dksf'k'k dh gSA lelkef;d

laokn esa ijEijk dh dsUnzh;rk vlafnX/k gSA vkt ds vusd lkekftd] jktuSfrd

iz'u vkSj vkanksyu ijEijk ls tqM+s fn[kkbZ nsrs gSaA laLd`fr vkSj tkrh; vfLerk

,d rjg ls ijEijk ds lgk;d 'kCn cu x;s gSaA

;fn ge ijEijk ds ewy Hkko dks ugha idM+rs rks gekjs fy, ;g laHko ugha

gksrk fd ge lekt esa mldh Hkwfedk dks ifjHkkf’kr dj ldsaA oLrqr% ijEijk

lkekftd ÅtkZ dk LrEHk gS] tks lekt dks xfr'khy cukus ds fy, vk/kkj iznku

djrk gSA Hkkjrh; ijEijk,¡ vR;Ur izkphu gSa ftudh “kq:vkr flU/kq ?kkVh lH;rk

ls ekuh tkrh gSA flU/kq lE;rk ds Ik'pkr oSfnd dky] mÙkj oSfnd dky]ikf.kuh

`r`rh;&v/;k; 110

;qx] cq) dky] ekS;Z dky] dq’kk.k o xqIr dky dh ijEijkvksa dk fo'ks’k egRo

jgk gSA ;s lHkh dky vkus okys le; dks fojklr ds :Ik esa dqN u dqN nsrs

jgrs gSaA fojklr dk ;g Øe gh ijEijk gSA eqŒ fcu dkfle ds vkØe.k ds ckn

vjcksa ,oa Hkkjrh;ksa ds e/; ikjEifjd vknku&iznku gqvk tks lYrur dky ls

eqx+y ;qx rd igq¡pkA budh ijEijk,¡ Hkkjrh; lekt esa ?kqy& feydj lekt

vkSj laLd`fr dh vfHkUu vax cu xbZaA eqx+y dky fons”kh vkSj Hkkjrh; ijEijkvksa

ds feyu rFkk vknku&iznku dk Lo.kZ dky ekuk tkrk gSA

ut+hj vdcjkcknh blh dky esa iSnk gq, vkSj mUgksaus bl le; dh lk>h

laLd`fr dks viuk;kA bruk gh ugha mUgksaus ml lka>h laLd`fr dh ijEijk dks

vius dkO; esa LFkku fn;kA uth+j dk ;g ekuuk Fkk fd gesa fofHkUu /keksaZ o

lekt esa ekStwn ijEijkvksa dks ekU;rk nsuh pkfg,] ftlls ikjEifjd esy&tksy

c<+ lds] fofHkUu leqnk;ksa dk ,d nwljs ls lEidZ gks lds vkSj euq’; dk uSfrd

fodkl gks ldsA

Hkkjrh; lekt esa gksyh ,d ,slk R;ksgkj gS ftls lc fey tqydj

izlUurk ds lkFk [ksyrs gSaA dfooj uth+j us vius le; esa bl R;ksgkj ds egRo

dks le>k vkSj bls lkSgknzZ dk Ik;kZ; ekukA gksyh ds R;ksgkj dk bUrtk+j djuk

vkSj ml volj ij lHkh dks xys yxkdj eqckjdckn nsuk] uth+j ds ân;ksYykl

dk lwpd gS&

T+kjk rw ?kj ls fudy ns[k d+qnjrs vYykgA

fd jax esa Hkhx jgs gSa reke ekfg;ksa ekgA

[kM+s gSa ihjks toka frQ~y uktuha ljs jkgA

fdlh dh lq[kZ gS ixM+h fdlh Hkh t+nZ dqykgA

[kq'kh esa eLr gS ;Dlj tgku gksyh esaA9

`r`rh;&v/;k; 111

gksyh dh ijEijk Hkkjr esa vR;Ur izkphu gS] ftls Hkkjr ds fo'ks’kdj fganw

/keZ ds yksx eukrs gSaA ;g R;ksgkj yksxksa esa vkilh bZ’;kZ] }s’k bR;kfn dk R;kx

dj izse dk lans'k nsrk gSAHkkjrh; lekt esa le;≤ ij esyksa] mRloksa dk

vk;kstu gksrk jgk gS] lkFk gh bu voljksa ij fofHkUUk izfr;ksfxrk,¡ Hkh gksrh jgh

gSa tSls& dq'rh] HkkjksRrksyu] fu'kkusckth+] ?kqM+lokjh bR;kfnA uth+j ds le; esa

Hkh lekt esa bu fofHkUu izfr;ksfxrkvksa dk vk;kstu gksrk FkkAmUgksaus esys&mRloksa

ds volj ij gksus okyh rSjkdh izfr;ksfxrk ij Hkh dkO; jpuk dhA rSjkdh

izfr;ksfxrk dh ijEijk dk ifjp; nsrs gq, ut+hj dgrs gSa&

D;k&D;k Þuth+jß ;ka ds gSa iSjus ds ckuh A

gS ftuds iSjus dh eqYdksa esa vku ekuh A

mLrkn vkSj [+kyhQ+k] “kkfxZn] ;kj tkuh A

lc [kq”k jgsa& ÞgS tc rd tequk dss chp ikuh**A

D;k&D;k galh&[kq”kh ls gj ckj iSjrs gSaA

bl vkxjs esa D;k&D;k ,s ;kj iSjrs gSaA10

;equk dh lqUnjrk vkSj vkxjs dk izkd`frd fp=.k mudh ijEijkoknh

fu;fr dks n”kkZrk gSA uth+j ds le; vkxjs esa rSjkdh dh izfr;ksfxrk dk esyk

gksrk Fkk] vkt ;g lekIr gks x;k gSA vkt ;equk dk ikuh bruk nwf’kr gks pqdk

gS fd bl esys dk vk;kstu djuk lEHko ughaA ;fn ;g ijEijk fujUrj :Ik ls

pyrh jgrh rks ;equk dh LoPNrk ij Hkh /;ku fn;k tk ldrkA

vkt ijEijk dk jktuhfrdj.k gks jgk gS] yksxksa ds e/; ijEijkvksa dk

:Ik cnyrk tk jgk gSA ijEijkvksa ds jktuhfrdj.k ds dkj.k mldh Lok;Urrk

`r`rh;&v/;k; 112

dk “kks’k.k gks jgk gSA fdlh Hkh ikjEifjd dk;ksaZ esa jktuhfrKksa dh mifLFkfr

vkt ds le; esa ,d vke ckr gSA jktuhfrd O;fDr bu ikjEikfjd dk;ksaZ dks

fl;klh :Ik ns nsrs gSa vkSj blls ikjEifjd fo}s’k dh Hkkouk iSnk gksus dh

laHkkouk c<+ tkrh gSA ;gh dkj.k gS fd fofHkUu jktusrk rjg&rjg ds

ikjEifjd esyksa] mRloksa rFkk iznf'kZuh vkfn dk vk;kstu djrs jgrs gSa] ijUrq

bruk vo'; gS fd bu vk;kstuksa ls yksxksa esa vkilh lEidZ vo'; c<+rk gS vkSj

uSfrd :Ik ls lekt esa ifjorZu vkrk gSA uth+j us Hkh vius dkO; esa ikjEifjd

dk;ksaZ dk o.kZu dj ;g fl) dj fn;k fd mUgksusa ijEijkvksa dk vuqlj.k djrs

gq, mRloksa o esyksa vkfn dks egÙkk iznku dhA eFkqjk esa yxus okyk ^cYnso th

dk esyk* tks nl fnu rd yxrk gS] ftlesa fofHkUu lEiznk; ds yksx nwj&nwj ls

vkrs gaS] mudk fp=.k dj uth+j uss viuh ijEijkoknh :fp dk ifjp; fn;k gSa&

Ykksx pkjksa rjQ ds vkrs gSaA

vkds,s'kks rjo eukrs gSaaA

fny ls lc n”kZuksa dks vkrs gSaA

vius fny dh eqjkn ikrs gSaA

>ak>] ejnax] nQ+ ctkrs gSaA

jkl eaMy Hktu lqukrs gSaA

fny esa Qqys ugha lekrs gSaA

lc ;g gal&gal ds dgrs tkrs gSaA


tk+sj cYnso th dk esyk gSA11

mi;ZqDr dfork bl lR; dks Li’V dj nsrh gS fd bl esys esa pkjksa

fn”kkvksa ls vkus okys fofHkUu leqnk; ds yksx lfEefyr gksrs gSa ftlls mudh

`r`rh;&v/;k; 113

ijEijk,¡ Hkh ,d nwljs ds lEidZ esa vkrh gSaA ^cYnso th dk esyk* vkt Hkh eFkqjk

esa gksus okyk ,d cgqr cM+k mRlo gS ftls vkt ds uo;qx esa Hkh mlh izdkj ls

euk;k tk jgk gS ftl izdkj uth+j ds le; esa euk;k tkrk FkkA

ijEijk ,d ,slh ,sfrgkfld izfØ;k gS tks ih<+h&nj&ih<+h fujUrj :Ik ls

xfr”khy jgrh gSA ijEijk d`f=e u gksdj fodkl o ifjorZu dh LokHkkfod

izfØ;k gSA dHkh&dHkh ijEijk vkSj :f<+ dks ,d tSlk le> fy;k tkrk gS]

ysfdu blesa Ik;kZIr vUrj gSA ijEijk lkekftd&laLd`frd fodkl ds lkFk

fujUrj izokgeku] xfr”khy vkSj ;qx& lkis{k gksrh gS tcfd :f<+ tM+ vkSj fLFkj

gksrh gSA ijEijk Loa; :f<+;ksa dk fojks/k djrh gSA uth+j dh jpukvksa esa Hkkjrh;

ijEijkvksa dk mTtoy ,oa LoLFk :Ik fn[kkbZ nsrk gSA blhfy, mudh jpukvksa

esa vkxjs dh rSjkdh] dudkS, vkSj irax] dcwrjckt+h] cqycyksa dh yM+kbZ] fry ds

yM~Mw] gqDdk] ia[kk] tysfc;k¡ o vkfn ikjEifjd thou&O;ogkjksa dks iz[kj

vfHkO;fDr feyh gSA ut+hj dh jpuk,¡ ijEijk ds i{k vkSj :f<+;ksa ds foi{k esa

fn[kkbZ nsrh gSaA blhfy, mudh jpukvksa esa lkekftd o /kkfeZd :f<+;ksa dk

fojks/k Hkh fn[kkbZ nsrk gSA ut+hj dchj dh rjg /keZ&ra= ij dBksj vkØked

rsoj Hkys gh vf[+r;kj u djrs gksa] ysfdu txg&txg osbl ra= dh

dfFkd^vk/;kfRed vkHkk* dks cMh+ gh lyhds ls pksV igq¡pkrs gSaA Js’B o /kkfeZd

tuksa dks lk/kkj.k o fuEu ¼uhp½ ekus tkus okys yksxksa ds chp fcBkdj os ,d

rjg ls /keZ&ra= dh Js’Brk dks xaHkhj :Ik ls rkj&rkj dj nsrs gSaA csgn

lk/kkj.k yxus okyh vukØked Hkafxek esa os ;g dkjukek dj fn[kkrs gSa&

`r`rh;&v/;k; 114

tc ryd jksVh dk VqdM+k gks u nLrj [oku ijA

us uektksa esa yxs fny] vkSj u dqN dqvkZu ijA

jkr fnu jksVh p<+h] jgrh gS lcds /;ku ijA

D;k [kqnk dk uwj cjls gaS iM+k gj uku ijA

nks pikrh ds cjd+ esa] lc ojd+ jks”ku gq,A

,d jdkch esa gesa] pkSng rcd+ jks”ku gq,A12

bl izdkj uth+j dh jpukvksa esa ijEijk dk lgt] LoLFk vkSj LokHkkfod

:Ik fn[kkbZ nsrk gS tks lkekftd vkSj lakLd`frd ljapuk dks vf/kd xfr”khy

vkSj izk.koku cukrh gSA mudh jpukvksa dh fo’k;&oLrq yksd&thou dh fofo/k

ijEijkvksa ls fufeZr gS] blhfy, muesa yksd&thou vkSj tulk/kkj.k ds ân; dh

/kM+du lqukbZ nsrh gSA laHkor% blhfy, î{k/kj* if=dk esa vafdr vius ys[k

êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke uth+j* esa vk”kh’k f=ikBh dgrs gSa fd&^^flQZ

uth+j dh ijEijk ds dfo] dchj dh ijEijk ds dfo mu fo’k;ksa ij dfork,¡

fy[krs gSa] tks lk/kkj.k thou ds fo’k; gSaAß13 ut+hj dh jpukvksa esa ijEijk vkSj

vk/kqfudrk dk larqfyr :Ik fn[kkbZ nsrk gSA ijEijk dks vk/kqfud psruk ds lkFk

izLrqr djuk uth+j dh izeq[k fo”ks’krk gSA

3-1 lkSUn;Z cks/k

lkSUn;Z cks/k “kCn dk iz;ksx lkSUn;Z”kkL= ds vUrxZr fd;k tkrk gSA ,l-

Vh- ujflagkpkjh lkSUn;Z cks/k dks Li’V djrs gq, dgrs gSa fd&Þog “kkL= ftlds

}kjk dkO; ;k yfyr dykvksa esa lkSUn;Z dk cks/k gksrk gSA ^cks/k* eu ds ckSf)d

xzg.k dk |ksrd “kCn gSAß14lkSUn;Z cks/k “kCn dk iz;ksx lkSUn;Z“kkL=h; lanHkZ esa

lokZf/kd fd;k tkrk gSA lkSUn;Z cks/k dk laca/k fdlh dykd`fr] jpuk vFkok

`r`rh;&v/;k; 115

izÑfr iznÙk tho] izk.kh ¼L=h] iq:’k] i{kh] Ik”kq bR;kfn½ vFkok euq’; dh

KkusfUnz;ksa ls izkIr gksus okys cks/k ls gksrk gSa tks euq’; ds eu vFkok psruk ij

vk/k`r gksrk gSA oLrqr% ÞlkSUn;Z cks/k ls eu esa Hkkouk,¡(Feeling),laosx

(Emotion),dYiuk] fopkj vkfn lfEefyr :Ik esa fØ;k”khy gksdj eu esa lkSUn;Z

psruk (Aesthetic consciousness) O;kIr dj nsrs gSaA os eu ij vkØakr gksdj eu

dh psruk dks o”khHkwr dj ysrs gaS] rc vU; Hkko&fopkjksa ds fy, eu esa LFkku

ugha jgrkAÞ15 blls Li’V gS fd lkSUn;Zcks/k euq’; dh psruk dh vUro`ZfÙk gSA

;fn euq’; dh psruk esa bl vUro`ZfÙk dk vHkko gksrk rks og fdlh Hkh izdkj dh

Hkkouk] laosx] dYiuk vkfn dk cks/k ugha dj ikrkA bl lanHkZ esa ,lŒ VhŒ

ujflagkpkjh dgrs gSa fd&** fdlh dfo dk lkSUn;Zcks/k ;qx dh ifjfLFkfr;ksa]

thou vkSj O;fDrRo rFkk izfrHkk ;k dYiuk ij fuHkZj djrk gSA os ;qx dh

dkO;&izd`fr dks tUe nsrk gSa vkSj ml izfdz;k esa izo`fRr ds vuq:Ik dfo ds

lkSUn;Z cks/k dk lkekU; vkdkj xzg.k djrk gSA^^16 bl izdkj dfo ;k n`’Vk dh

ekufld psruk ij iM+us okyh ;qxhu ifjfLFkfr;k¡] thou ifjos”k vkfn ls euq’;

dk lkSUn;Zcks/k fu/kkZfjr gksrk gSA blh rF; dks Li’V djrs gq, MkWŒ jkefoykl

“kekZ dgrs gSa fd&^êuq’; dk thou pkgsa ftruk {kf.kd gks vkSj lalkj pkgas

fdruk {k.kHkaxqj gks] lalkj esa jgs fcuk lkSUn;Z&cks/k lEHko ugha gS vkSj

lkSUn;Z&cks/k ds fcuk dykRed l`tu lEHko ugha gSA**17 oLrqr% lkSUn;Zcks/k og

fØ;kRed o`fÙk gS tks equ’; dks l`tu”khu cukrh gS vkSj lkFk&lkFk Hkkoqd Hkh

cukrh gSA vKs; ds erkuqlkj ^^lkSUn;Z&cks/k cq`f) dk O;kikj gS( cqf) ds }kjk gh

ge mu rRoksa dks igpkurs gSa( ekuo dk vuqHko gh mu rRoksa dh dlkSVh gSA**18

`r`rh;&v/;k; 116

vr% lkSUn;Zcks/k dk vk/kkj u dsoy ekufld gksrk gS vfirq ckSf)d Hkh

gksrk gSA bl ekufld vkSj ckSf)d voLFkk ds lkFk&lkFk lkSUn;Zcks/k dk laca/k

lkekftd vkSj ifjos”kxr voLFkk ls Hkh fu/kkZfjr gksrk gSA lkSUn;Z&cks/k ds vk/kkj

ij fdlh dfo vFkok jpukdkj dh lkSUn;kZuqHkwfr dk Kku izkIr fd;k tkrk gSA

lkSUn;kZuqHkwfr jpukdkj dh l`tu”khyrk rFkk izfrHkk dks lkSUn;Z dk izfreku

x<+us esa m)r djrh gSA oLrqr% lkSUn;Zcks/k ,d O;kid vFkZ j[kusokyk “kCn gS]

tks euq’; dh ml o`fÙk dk cks/k djkrk gS tks euq’; ds thou ds fofo/k

dyk:iksa] dkO; :iksa esa lkSUn;Z dh vuqHkwfr djrk gSA fdlh oLrq ds oLrqxr

lkSUn;Z ,oe~ mlds vUr%dj.k ij iM+us okys izHkko o cks/k ls og oLrq lqUnj

izrhr gksrh gSA dfo vFkok jpukdkj ds fy, lkSUn;Zcks/k ,d ,slk vuqHko gS tks

mls Lrjh; ,oa mRd`’V dksfV dk jpukdkj fl) djus esa fu.kkZ;d Hkwfedk

fuHkkrk gSA

jhfrdkyhu dfo;ksa ds dkO; dk dsUnz fcUnq Ükàxkj jgk gSA njckjh ifjos”k

gksus ds dkj.k jhfrdkO; esa u[kf”k[k fp=.k ds }kjk ukf;dk ds :Ik&lkSUn;Z dh

>¡kdh izLrqr djuk] jk/kk& d’.k dh izse yhykvksa dk fp=.k djuk eq[; jgk gSA

bl ;qx esa y{k.k xzaFkdkjksa us Hkh Ükàxkj jl o.kZu esa gh viuh :fp vf/kd

fn[kkbZA ,sls le; esa ut+hj us bu nksuksa jkLrksa ls gV dj ,d u;s jkLrs dk

fodYi fudkykA O;OkLFkk ds fu;eksa dk fojks/k dj] tulewg dh fo”kky “kfDr

dks vius dkO; dk vk/kkj cuk;kA bUgksaus ,d u;s fodYi ds fuekZ.k dh izfØ;k

esa ikjEifjd dkO; ewY;ksa dk vfrØe.k fd;k vkSj jpuk ds fy, u;h fo’k; oLrq

vkSj :Ik dh ryk”k dhA

`r`rh;&v/;k; 117

dfooj uth+j vdcjkcknh mRrj&e/;dkyhu dfo FksA mRrj&e/;dkyhu

dfo;ksa dh dkO;&ijEijk dqN vioknksa dks NksM+dj] lkekftd thou ls dVdj]

njckjh vkSj peRdkjoknh FkhA Hkksx&foykl] :f<+okfnrk vkSj vxfr”khyrk ds

rRo viuk opZLo LFkkfir dj pqds FksA lkfgfR;d n`f’V ls ut+hj ls iwoZ ;k rks

lkSUn;Zcks/k ds ijEijkxr izfreku fo|eku Fks ;k fQj njckjh dkO;ksa esa mPpoxhZ;

lkSUn;Zcks/k FkkA ut+hj ds dkO; esa lkSUn;Z dh Hkkjrh; ifjdYiuk dk izfrQyu

gqvk gSA muesa Hkkjrh; laLd`fr ls fodflr lkSUn;Z&psruk dk cks/k ns[kk x;kA

ut+hj us Hkkjrh; lakLd`frd ifjos”k esa lkSUn;Z dh Hkkjrh; vo/kkj.kk dks lkeus

j[kkA mudh dfork ekuoh; laosnukvksa ls ;qDr ljy vkSj lkfRod lkSUn;Z cks/k

ls lEiq’V jgh gSA uth+j vdcjkcknh ds dkO; esa lkSUn;Zcks/k dk ,d egRoiw.kZ

i{k ;g jgk gS fd muds dkO; dh fo’k; oLrq dk laca/k thou ds okº; txr

ls gSA ekuo&thou vR;ar O;kid gS ftlesa ,d dfo vFkok jpukdkj vius

thou o txr esa ftl&lkSUn;Z dk vuqHko djrk gS og mlds vkl&ikl ds

thou] okrkoj.k o ifjos”k ls lEc) gksrk gSA

ut+hj ds thou dk lkSUn;Zcks/k rRdkyhu lkfgfR;d ifjikVh ls fHkUu gSA

blhfy, tgk¡ muds ledkyhu dfo L=h ds Ükàaxkfjd :Ik ds o.kZu esa lfØ; Fks]

ogha ut+hj L=h thou dh ;FkkFkZ fLFkfr dks vfHkO;Dr dj jgs FksA bl lUnHkZ esa

ut+hj dk lkSUn;Zcks/k mudh vk/kqfud psruk dk ifjp; nsrk gS&

tc rd fd ubZ mez Fkh p<+rh Fkh tokuhA

gj dksbZ ;g dgrk Fkk ^dgk tkrh gkS tkuha*A

tc cw<+h gqbZ fQj yxh dgykus iqjkuh A

Bgjh dgha ^[kkyk* dgha ^nknh dgha ûkuh*A

gS uke rks vPNs ;g fd “kjekrh gS cqf<+;kA

;g nnZ ogh tkus tks gks tkrh gS cqf<+;kA19

`r`rh;&v/;k; 118

L=h dh o`)koLFkk dk ekfeZd fp=.k ut+hj dh laosnu”khy vkSj izxfr”khy

n`f’V dk ifjpk;d gS tks muds vU; ledkyhu dfo;ksa esa ugha FkkA ekuosrj

txr ds fofo/k :ikdkjksa ds izfr Hkh uth+j vkdf’kZr jgssA izd`fr ekuo thou dh

lgpjh gS] bl izkd`frd ifjos”k ds fcuk ekuo vfLrRo v/kwjk gSA ut+hj us viuh

fpj lgpjh izd`fr dh fofo/k NVkvksa ds lkSUn;Z dks Hkh viuh dfork dh fo’k;

oLrq cuk;kA izd`fr dh dksey o vknzZ Nfo ds lkFk&lkFk mldk fodjky]

ohHkRl :Ik Hkh izLrqr fd;kA izÑfr ds lqdksey ,oa ohHkRl :Ik dks izLrqr djrs

gq, ut+hj dgrs gSa&

dkyh ?kVk gS gj ne cjlsa gS esg dh /kkjsaA

vkSj ftlesa mM+ jgh gSa cxyksa dh lkS drkjsaA

dks;y iihgs dwdsa] vkSj dwd dj iqdkjsaA

vkSj eksj eLr gksdj twa dksfdyk fpa?kkjasA

vk ;kj ! pyds ns[ksa] cjlkr dk rek”kkA20 × × × ?kj&?kj esa “kksj gks x;k] vkSj xqy xyh xyhA

:, t+eha is iM+ xbZ ,dne esa [kycyhA

dksbZ vYykg&vYykg dg mBk] dksbZ jke&jke thA

dksbZ gqlSu dg mBk] dksbZ vyh&vyhA

nfj;kvks] dksg] “kgjks] taxy lc fgyk fn;kA

,d vku esa fgyk fn;k vkSj fQj Fk¡ck fn;kA21

HkwdEi vFkok vU; izkd`frd vkinkvksa ds lEeq[k ekuo thou fdruk

fu:ik; vkSj vlgk; gks tkrk gS] ut+hj ds lkSUn;Z cks/k ls izkd`frd lkSUn;Z dk

dksey o fodjky :Ik cp ugha ikrkA izdfr ds fØ;k&O;kikjksa ls ekuo thou

ds fofo/k i{kksa dh vufxur >k¡fd;k¡ tqM+h jgrh gSaA ut+hj dk lkSUn;Z cks/k cM+k

`r`rh;&v/;k; 119

O;kid jgk gSA izd`fr ds lkFk os ekuo lekt esa O;kIr Å¡p&uhp] vehj&x+jhc

ds chp dh vlkekurk dks lerk dh n`f’V ls ns[krs gSaA ut+hj ekuo “kjhj dh

fofHkUu voLFkkvksa esa Hkh lkSUn;Z cks/k djrs gSaA Jh d`’.k ds cpiu dh voLFkkvksa

dk tks fp=.k ut+hj us fd;k gS og lwjnkl ds d`’.k dh cky yhykvksa dh

cjcl ;kn fnykrh gS&

Fkh mudh pky dh rks vtc] ;kjks pky&<kyA

Ikkaoksa esa ?kqa?k: cktrs] lj ij >aMwys ckyA

pyrs Bqed&Bqed ds tks og Mxexkrh pkyA

Fkkacsa dHkh tlksnk dHkh uUn ys laHkkyA

,slk Fkk ckalqjh ds ctS;k dk ckyiuA

D;k&D;k dgqa eSa fd”ku dUgS;k dk ckykiuA22

ut+hj esa thou txr dh LFkwy ls LFkwy vkSj lw{e ls lw{e izlaxksa dh

xgjh le> FkhA le> dh xgjh iSB us muds jpukxr lkSUn;Z dks fofo/krk ls

vksr&izksr dj fn;k FkkA thou&txr ds ckº; lkSUn;Zcks/k ds lkFk&lkFk mlds

vUr% i{k dh eu% fLFkfr;ksa esa Hkh mUgksaus lkSUn;Z cks/k fd;kA thou ds vn`”;

Hkkoksa dks mUgksaus viuh dfork dh fo’k; oLrq cuk;kA vkpk;Z jkepanz “kqDy ds

vuqlkj& ^^ dfork dsoy oLrqvksa ds gh :Ik&jax ds lkSUn;Z dh NVk gh ugha

fn[kkrh] izR;qr deZ vkSj eukso`fRr ds lkSUn;Z ds Hkh vR;Ur ekfeZd n`”; lkeus

j[krh gSA og ftl izdkj fodflr dye] je.kh ds eq[k&e.My vkfn dk

lkSUn;Z eu esa ykrh gS] mlh izdkj mnkjrk] ohjrk] R;kx] n;k] izseksRd’kZ bR;kfn

deksZa rFkk eukso`fÙk;ksa dk lkSUn;Z Hkh eu esa txkrh gSA**23

`r`rh;&v/;k; 120

bZ”oj l`f’V dk fuekZrk gS] l`f’V vufxur tho&tUrqvksa o izkd`frd

lkSUn;Z ds oSfo/; ls fufeZr gS] fdUrq bZ”oj dh loksZRre d`fr euq’; gSA euq’; ds

:Ik esa tUe ysuk gh euq’;rk dks ifjHkkf’kr djuk gSA mlds xq.k&voxq.k]

l`tu”khyrk] jpukRedrk euq’; dh igpku djkrs gSaA dfooj ut+hj dh n`f’V esa

euq’; ds :Ik esa tUe ysus ls gh dksbZ vkneh] vkneh ugha gks tkrk gS cfYd

euq’; ds fy, euq’;rk dh vko”;drk gksrh gSA blh euq’;rk tSls vn`”; Hkko

dks Li’V djus ds fy, mUgksaus ^vknehukek* tSlh dfork dh jpuk dh ftlesa

vkneh ds fofo/k :iksa dks n”kkZ;k x;k gS&

;ka vkneh is tku dks okjs gS vknehA

vkSj vkneh is rsx+ dks ekjs gS vknehA

ixM+h Hkh vkneh dh mrkjs gS vknehA

fpYyk ds vkneh dks iqdkjs gS vknehA

vkSj lqu ds nkSM+rk gS lks gS og Hkh vknehA24

vkneh gh vkneh dk dHkh “k=q o dHkh nksLr gksrk gS] vkneh gh fdlh

dh bTt+r ds lkFk f[kyokM+ djrk gS vkSj fdlh ds lEeku dh j{kk djrk gSA

vkneh dks mldh okLrfodrk ls voxr djkuk gh ut+hj dk lkSUn;Zcks/k gSA ;g

lp gS fd euq’; gS rks mlds lkFk thou dh cgqjaxh NVk,¡ Hkh gSa] thou gS rks

mlesa Hkw[k] x+jhch] ekSr] izse] mYykl] eqf¶+ylh vkfn u tkus fdrus Hkko Hkh tqM+s

gq, gSaA ut+hj vdcjkcknh ds lkSUn;Zcks/k dh ,d fo”ks’krk ;g Hkh jgh gS fd og

fdlh Hkh fo’k; ij ys[kuh pyk,¡ tu lk/kkj.k dh n`f’V muls fyiVh jgrh gSA

jhfrdkyhu ifjos”k gksrs gq, Hkh mudk lkSUn;Zcks/k vU; dfo;ksa ls loZFkk fHkUu

jgkA mUgksaus euq’; ds thou esa “kkuks&”kkSdr] ,s”o;Z&foykl ds lkFk&lkFk ml

le; dh x+jhch] Hkw[k] eqf¶+ylh ls rax vkneh ij n`f’V dsfUnzr dhA

`r`rh;&v/;k; 121

ut+hj dh lkSUn;Zijd n`f’V ekuo thou dh fofo/krk ij fVdh jghA

mudh lkSUn;Zijd n`f’V esa lq[k] ,s”o;Z] Hkksx&foykl esa thou ;kiu djus okyk

euq’; Hkh ogh gS vkSj nwljh rjQ Hkwfe ij dqguh ij lj fVdkdj lksus okyk

euq’; Hkh ogh gSA ut+hj thou vkSj e`R;q dh “kk”orrk dk cks/k djkrs gSa] tgk¡

thou gS] ogh e`R;q gSA e`R;q thou dh pjekoLFkk gS] tgk¡ igq¡pdj euq’; fQj

okil ugha vkrkA ekSr] ekSr dh fQ+yklQ+h] catkjkukek] Quk] ekSr dk /kM+dk

vkfn jpuk,¡ mudh nk”kZfud fopkj/kkjk dks O;Dr djrh gaSA os thou vkSj e`R;q

dh “kk”ork esa Hkh lkSUn;Z ds n”kZu djrs gSa&

nqfu;k ds chp ;kjks] lc t+hLr dk etk+ gSA

thrksa ds okLrs gh ;g BkB lc BBk gSA

tc ej x, rks vkf[+kj] fQj mez [kk+ds ik gSA

us cki gS u csVk] us ;kj vk”uk gSA

Mjrh gS :g ;kjks] vkSj th Hkh dkairk gSA

ejus dk uke er yks] ejuk cqjh cyk gSA25

thou dk ;FkkFkZcks/k ut+hj dh fopkj/kkjk dks O;kid :Ik iznku djrk gSA

ft+Unxh vkSj ekSr dk le; fuf'pr gS] blls balku dks Hk;Hkhr ugha gksuk

pkfg,A ut+hj ekuorkokn ds izseh dfo gSaA lekt esa ekuorkokn dk n'kZu

djuk Hkh muds lkSUn;Zcks/k dk ifjpk;d gSA Hkw[k] iSlk] x+jhch] eqf¶+ylh] rht]

R;ksgkj] e`R;q] izse] esys rek”ks] nqfu;ka dh jaxhfu;k¡] L=h lkSUn;Z vkfn fo’k;ksa ij

mUgksaus ftruh rUe;rk ls viuh ltZUkkRed “kfDr dk ifjp; fn;k gS os lHkh

fo’k; muds lkSUn;Zcks/k ds lwpd jgs gSaA ut+hj vdcjkcknh us thou dks

cgqjaxh n`f’V ls ns[kkA mudk ekuuk Fkk fd thou ifjorZu”khy gSA lq[k vkSj

`r`rh;&v/;k; 122

nq[k thou ds “kk”or fu;e gSaA nq[k vkSj lq[k dk pØ lnSo pyrk jgrk gS]

ekuo bl pØ esa lnSo ?kwerk jgrk gS] blfy, mls thou esa iyk;uoknh izo`fÙk

ugha viukuk pkfg,&

xj mlus fn;k x+e rks mlh x+e esa jgs [kq”kA

vkSj mlus tks ekre fn;k] ekre esa jgs [kq”kA

[kkus dks feyk de] rks mlh de esa jgs [kq”kA

ftl rkSj dgk mlus ml vkye esa jgs [kq”kA

nq[k nnZ esa vkQ+kr esa tatky esa [kq”k gSA

iwjs gSa ogh enZ] tks gj gky esa [kq”k gSaA26

ut+hj ekuo thou dks catkjs ds lerqY; ekurs gSaA ftl izdkj catkjs ds

thou esa Bgjko ugha gksrk mldk iM+ko dHkh ,d txg ij rks vxys fnu fdlh

vkSj fBdkus ij gksrk gS] mlh izdkj thou dh fLFkfr Hkh fuf'pr ugha gksrh gSA

ut+hj dk lkSUn;Zcks/k vkSj mudh laosnuk dh ekfeZdrk ewyr% mudh yksd&psruk

ls tqM+h gSA muds lkSUn;Zcks/k ds dsUnz esa ^yksd* gS] ;g yksd Hkh mPPk oxZ o

dqyhu oxZ dk yksd ugha cfYd vke tuekul dk yksd gS tgk¡ ij ,d rjQ

fu/kZurk] Hkw[k] csjkst+xkjh] eqf¶+ylh gS] rks nwljh rjQ mlh eqf¶+ylh esa esys gSa]

[ksy& rek”ks gSa vkSj R;ksgkj HkhA ut+hj ds lkSUn;Zcks/k esa lkekU; tuthou dh

dsUnzh; Hkwfedk jgh gSA


fdlh Hkh dky dh lkfgfR;d xfrfof/k;k¡ rRdkyhu ifjfLFkfr;ksa ls

lapkfyr gksrh gSaA ut+hj ftl le; iSnk gq, og jhfrdky dk mÙkjk)Z FkkA

jhfrdky ds izeq[k dfo;ksa us vkpk;ZRo dk fuokZg djrs gq, y{k.k xzaFkksa dh

`r`rh;&v/;k; 123

ifjikVh ij jhfrxzaFkksa dh jpuk dhA oLrqr% lkfgR; vkSj dyk dh n`f’V ls bl

dky us cgqr mUufr dhA dykRedrk vkSj vyadkfjdrk dh izo`fÙk bl ;qx esa

fo”ks’k :Ik ls Nk;h jghA dfo;ksa vkSj dykdkjksa dks jktnjckjksa esa izJ; nsdj

vPNh o`fÙk nh tkrh Fkh vkSj mudh fxurh lekt ds izfrf’Br O;fDr;ksa esa gksrh

FkhA njckjh dfo gksus ds dkj.k bl dky esa vkJ;nkrkvksa dh iz”kalk ,oa

vfr”;ksfDriw.kZ “kkS;Z dk o.kZu izeq[krk izkIr dj pqdk FkkA Qyr% dfo;ksa dk

/;ku tu&lk/kkj.k dh leL;kvksa dks fpf=r djus dh vksj ugha x;k ijUrq

uth+j us vius lkfgR; dk ek/;e tu lk/kkj.k esa ?kfVr gksus okyh ?kVukvksa dks

cuk;kA mUgksaus lekt es gksus okyh lkekU; xfrfof/k;ksa dks vius dkO; esa LFkku

fn;k vkSj tu lkekU; ds fiz; dfo cu x;sA bl dky esa cztHkk’kk dkO; Hkk’kk

ds :Ik esa izfrf’Br FkhA lHkh dfo cztHkk’kk esa gh dkO; jpuk djrs Fks ijUrq

jktdkt dh Hkk’kk Qk+jlh Fkh] ftlesa vyadkj dh izo`fÙk iz/kku FkhA eqx+y lezkV

“kkgtgk¡ dks d+lhns ¼iz”kalkijd xhr½ lquus dk cM+k “kkSd FkkA muds njckj esa

,sls dfo gksrs Fks tks “kkgtgk¡ dh “kku esa d+lhns i<+k djrs FksA mlh ds

vuqdj.k ij vU; ns”kh jktk&uokcksa ds jkT; esa Hkh iz”kalkijd dkO; jpus dh

izo`fÙk iuius yxhA dfodeZ peRdkjiw.kZ dkO; jpuk djuk gks x;kA blh

peRdkfjdrk esa gh os lQyrk dk ekin.M ekurs FksA dkO;”kkL= dh tkudkjh

dk izn”kZu djuk Hkh muds mís”; esa ls ,d FkkA

e/;dky esa mnwZ ,oa fgUnh nksukas rjg dk dkO; jpukc) gks jgk FkkA mnwZ

dkO; ds izeq[k “kk;jksa esa ehj] nnZ] lkSnk] t+kSd vkfn dk cksy ckyk Fkk rks fgUnh

dkO; esa ds”ko] Hkw’k.k] /kukuan] fcgkjh vkfn dk opZLo Fkk] ijUrq ;s lc

`r`rh;&v/;k; 124

tulk/kkj.k ds dfo u gksdj vehj o lkear oxZ ds dfo FksA jhfrdkyhu

lkfgfR;d ifjikVh esa � kàxkj vkSj ohj jl izeq[k FkkA Hkxokunkl frokjh dk er

gS fd& ^^ Hkw’k.k jhfrdky dh � kàxkj ifjikVh ls lqifjfpr FksA vius ;qx esa � kàxkj

Hkkouk dh tks ygj ns”k Hkj esa QSyh Fkh] Hkw’k.k us mlh ds vuq:Ik vius dkO; dh

ukf;dk dk :Ik o.kZu] gko&Hkko] gsyk&jfr vkfn ds fooj.kksa ls ltk;k gSA**27

Hkw’k.k dk iz/kku jl ohj gS] os dbZ jktkvksa ds njckj esa jgs vkSj mudh ohjrk dh

iz”kalk vius dkO; esa dh&

mefM+ dqMky esa [kokl[kku vk, � ak

rs flojkt /kk, ts Hkw’ku iqjs eu dsA

lqfu ejnkus cTts g; fggukus ?kksj ewaNs

yj'kus eq[k ohj /khj tudsA

,ds gS ek: ek: lEgk:&lEgk:

,ds EysPN fxjsekj chp clqekjru dsA

dqMau ds Åij djkds mBs BkSj] BkSj]

ftjg ds Åij [kjkds [kjdu dsAA28

jhfrdkO; esa Ükàxkj ¼la;ksx&fo;ksx½] ohj o lkeUrh izo`fÙk dh ijEijk FkhA

mnwZ Hkk’kh dfo Hkh lkaerh oxZ dk gh izfrfuf/kRo dj jgs Fks] ftuesa ehj rd+h ehj]

nnZ] lkSnk vkfn eq[; FksA lkSnk fnYyh esa jgrs Fks ysfdu tc ukfnj”kkg nqjkZuh

vkSj ejkBksa ds vkØe.kksa ls fnYyh dh fLFkfr [kjkc gks xbZ rks lkSnk ogk¡ ls

fnYyh ds {ks=h; jkt?kjkuksa ds njckjksa esa igq¡p x;sA vkflQqn~nkSyk us viuh

jkt/kkuh y[kuÅ cuk;h rks lkSnk y[kuÅ vk x;sA lkSnk vf/kdrj jktnjckjksa

ls laca/k j[krs Fks] blhfy, mudh dfork esa d+lhns vf/kd jgsA lkSnk us bf”d+;k

`r`rh;&v/;k; 125

“kk;jh Hkh dhA ;g ml ;qx dh ijEijk Fkh fd “kk;jh ;k rks d+lhnksa esa gksrh Fkh

;k fQj mlesa bf”d+;k vUnkt+ gksrk FkkA lkSnk us vius d+yke esa bf”d+;k

vUnkt+ dks rjthg nhA mUgksaus bf”d+;k vankt+ esa viuh mis{kk gksus dk Hkh ft+Ø

fd;kA jhfr;qx esa lkearh oxZ dh gh “kk;jh fy[kh tkrh Fkh tgk¡ t+ukuk ¼L=h½

“kk;jh xt+y dk dsUnz fcUnq gksrh Fkh&

xqy QSads gS x+Sjks dh rjQ+ cfYd lej Hkh

,s [+kkuk cj vUnkt+ peu dqN rks b/kj Hkh

D;k ft+n gS esjs lFk [kqnk tkus o xjuk

dkQ+h gS rlYyh dks esjs ,d ut+j Hkh

,s vcz d+le gS rq>s jksus dh gekjs

rq> p”e ls Vidk gS dew y[+rs ftxj Hkh

fdl gfLr;s ekSgw; is ukt+ka gS rw ,s ;kj

dqN vius “kcksa jkst+ dh gS rq>dks [+kcj Hkh

rUgk rsjs ekre eSa ugh “kke L;kg iks”k

jgrk gS lnk pkd fxjsckus lgj HkhA

lkSnk rsjh Q+j;kn ls vka[kksaa eas dVh jkr

vkbZ gS lgj gksus dks Vd rks dgha ej Hkh29

¼lkSnk½

blh izdkj ehj rdh+ ehj dh “kk;jh esa Hkh bf”d+;k d+yke dk izkpq;Z jgk

tks ml ;qx dh “kk;jh dk dsUnz fcUnq gqvk djrk FkkA ehj dh x+t+y dh pan

iafDr;k¡ n`’VO; gSa&

viuh gLrh gqckc dh lh gS

;s uqekb”k lqjkc dh lh gS

ukt+dh mlds yc dh D;k dfg,

ia[kqM+h ,d xqykc dh lh gS

`r`rh;&v/;k; 126

ckj ckj mlds nj is tkrk gw¡

gkyr ,d bt+rjkc dh lh gS

eSa tks cksyk dgk ds ;s vkokt+

mlh [k+kuk [+kjkc dh lh gS

ehj mu uhe ckt+ vka[kksa esa

lkjh eLrh “kjkc dh lh gS30 ¼ehj rd+h ehj½

bl dky esa ,d vU; izeq[k “kk;j ^nnZ* Hkh jgs] ftUgksaus vius d+yke esa

fojg dh voLFkk dks O;Dr fd;kA nnZ us ml dky esa pyh vk jgh ijEijk dks

vius d+yke dk fo’k; cuk;kA mÙkj e/;dkyhu dfo pkgsa og mnwZ dfo jgsa gks

;k fgUnh dfo] lHkh ds dkO; dk vk/kkj Ükaxkj] jfldrk] ohjrk] fojg o la;ksx

vkfn FksA bldk eq[; dkj.k lkaerh O;oLFkk o mejk oxZ ls lacaf/kr gksuk FkkA

mejk oxZ ds fy, mnwZ esa x+t+ysa fy[kh tkrh Fkha rks fgUnh lkfgR; dh ijEijk esa

ohjrkiw.kZ dfork,¡A bl dky dk vf/kdrj dkO; lkekftd ijksidkj ls nwjh

cuk;s gq, FkkA lkekftd] lkaLÑfrd o tulk/kkj.k ds nSfud fØ;k&dykiksa dh

vksj mudk /;ku ugha tkrk FkkA ut+hj us blh dky esa tUe fy;k vkSj lekt esa

?kfVr gksus okys okd+;kr dks vius d+yke dk vk/kkj cuk;kA mUgksaus lekt ds

izR;sd oxZ dh uCt+ dks idMk+ vkSj mlds izR;sd dk;ksaZ tSls /kkfeZd] lkekftd]

lkaLd`frd fØ;k dykiksa] R;ksgkjksa vkSj esyksa dks vius dkO; esa LFkku fn;kA ut+hj

fgUnw&eqfLye laLd`fr ds izrhd FksA MWk0 dyheqn~nhu vgen us ut+hj ds laca/k

esa fy[kk gS fd&^^ mnwZ “kk;jh ds vkleku ij ut+hj vdcjkcknh dh gLrh rUgk

flrkjk dh rjg nj[+“kka gSA ut+hj dk ot+++++wn gh mnwZ “kk;jh dh csut+hj rud+hn

gSA tc x+t+y vkyexhj Fkh] x+t+y xksbZ vkSj “kk;jh eqrjkfnQ+ ¼,d gh rjg dk

`r`rh;&v/;k; 127

“kCn½ vyQ+kt+ FksA ,sls t+ekus esa ut+hj us blls fdukjk d”kh bf[+r;kj dh vkSj

vktk+nh&,&fQ+Ø dk cs”k d+herh uewuk is”k fd;kA**31 ut+hj jhfrdkyhu dkO;

ijEijk esa iwjh rjg jes ugha cfYd lekt dh uCt+ dks vius gkFkksa esa Fkkesa jgs&

psgjs iS L;kg ukfxu NwVh gS tks ygjk djA

fdl isp ls vkbZ gS :[k+lkj iS cy [kkdjA

ftl dkdqyseq”dha esa Qalrs gS eyd vkdjA

ml tq++YQ+ ds QUnksa us jD[kk eq>s my>kdjA

fny cUn gqvk] ;kjks!ns[kks rks dgka tkdkjA32

thou dk ;FkkFkZ vkSj “kk”or lR; nksuksa gh ut+hj ds dkO; ds izeq[k fcanq

jgs tks mUgsa rRdkyhu dkO; ijEijk ls vyx djrs gSaA e`R;q ,d “kk”or lR; gS

tks izR;sd O;fDr dk Li”kZ djrh gS] ijUrq O;fDr bl lalkj esa HkkSfrd lq[k

lqfo/kk dh izkfIr ds fy, rjg&rjg ds iz;kl djrk jgrk gSA tc O;fDr dky

ds eq¡g esa lekfgr gks tkrk gS rks mldh laiw.kZ lEifÙk bl lalkj esa gh jg

tkrh gS] og dsoy [kkyh gkFk gh tkrk gS&

D;ksa th ij cks> mBkkrk gS] bu xkSuksa Hkkjh&Hkkjh dsA

tc ekSr dk Msjk vku iM+k] rc dksbZ ugha xqurkjh dsA

D;k lkt tM+kÅ t+j t+soj] D;k xksrs Fkku fdukjh dsA

D;k ?kksM+s t+hu lqugjh ds] D;k gkFkh yky vekjh dsA

lc BkB iM+k jg tkosxk tc ykn&pysxk catkjkA33

[+kq”kken ,d ,slh izo`fÙk gS ftlds }kjk prqj O;fDr vius dkeksa dks

iw.kZr% izkIr dj ysrk gSA blhfy, prqj O;fDr jktk] egkjktkvksa vkSj t+ehnkjksa

dk ;”kxku djrs Fkss] ftlls izlUUk gksdj og mldk dk;Z dj nsrs FksA vkt Hkh

`r`rh;&v/;k; 128

pkiywlh vkSj [+kq”kken izo`fRr ds }kjk prqj O;fDr viuh lQyrk ds izfreku

x<+rs gSa&

viuk eryc gks rks eryc dh [+kq”kken dhft;sA

vkSj u gks dke] rks ml <c dh [+kq”kken dhft;sA

vkSfy;k vfEc;k vkSj jc dh [+kq”kken dhft;sA

vius ed+nwj x+jt+ lcdh [+kqqq”kkej dhft;sA

th [+kq”kken djs [k+Yd mlls lnk jkt+h gSA

lp rks ;g gS fd [+kq”kken ls [kqnk jkt+h gSA34

ut+hj ,d lwQ+h&lar Fks] mu ij lwQ+h larksa dk izHkko ns[kk x;kA ut+hj

us vius le; dh lkfgfR;d ifjikVh dks u viukdj viuh vuqHkwfr dks

vfHkO;fDr dk :Ik fn;k vkSj tuekul ds dfo cu x;sA mudh vk/;kfRed

dforkvksa esa ^bZ”oj lR; txr feF;k* dk Hkko fo”ks’k :Ik ls fn[kkbZ nsrk gSA

catkjkukek] nwfu;k¡ /kksdss dh VV~Vh gS] dytqx] Quk] ekSr] vkf”kd+ksa dh Hkax] b”d

dh eLrh] x+Q+yr dk [+okc rFkk rachgqy xkfQ+yhu esa lwQ+h izHkko n`’VO; gSA

HkfDr] lwQ+h n”kZu vkfn dks dkO; dk eq[; vk/kkj u cukdj ut+hj us vke&

tuekul dks dkO; dk vk/kkj cuk;k] ftlesa Hkkjrh; laLd`fr dh >k¡dh fn[kkbZ

nsrh gSA tuekul dh ;gh >k¡dh lkfgfR;d ifjikVh ds vUrxZr mUgsa rRdkyhu

dfo;ksa ls vyx [kM+k djrh gSA ut+hj Hkkjrh; laLd`fr ds izseh FksA mUgksaus Hkkjr

ds ioZ vkSj mRloksa dh laLd`fr dks igpkuk vkSj mu ij dkO; jpuk dhA gksyh]

fnokyh] “kCcjkr] tSlh dfork,¡ fy[kdj mUgksaus Hkkjrh; laLd`fr ds R;ksgkjksa dk

ifjp; fn;k gS&

`r`rh;&v/;k; 129

xyh esa dqps esa xqy “kksj gks jgs vDljA

fNM+dus jax yxs ;kj gj ?kM+h Hkj&HkjA

cnu esa Hkhxs gS diM+s] xqyky psgjksa ijA

eph ;g /kwe rks vius ?kjksa ls [+kq”k gksdjA

rek”kk ns[kus fudys fuxkj gksyh dkA35

ut+hj vdcjkcknh us Hkkjrh; lekt esa gksyh ds egRo dks le>k vkSj

[+kwc fy[kkA os Lo;a gksyh [ksyrs Fks blhfy, mUgksaus gksyh ds volj ij yksxkas ds

mRlkg] fØ;kdyki rFkk g’kksZmYykl dk ltho fp=.k fd;kA ut+hj dk dkO;

balkuh nqfu;k¡ ds fofHkUu igyqvksa ls voxr djkrk gSA muds dkO; esa os lHkh

fo’k; fo|eku gSa tks fdlh u fdlh :Ik esa lekt dks izHkkfor djrs gSaA mUgksaus

lekt dh ml uCt+ dks idM+k tks lekt ds gj dksus ls gksdj xqt+jrh FkhA

ut+hj tu&lk/kkj.k ds dfo jgs] mudh dforkvksa esa fofHkUu tkfr;ksa] /keksaZ o oxksZa

ls laca/k j[kus okys yksx] tkuoj] i{kh] ekSle] izd`fr&fp=.k] +_rqvksa dk vkuan

vkfn tSls fo’k;ksa dk lekos”k ns[kk x;kA izksŒ ,grs”kke gqlSu dk dFku gS

fd&^ût+hj ds vuqHko dk {ks= bruk foLr`r gS fd og Hkkjrh; thou ds ckjs esa

lHkh dqN tkurs gq, tku iM+rs gaSA ;g Bhd gS fd ut+hj ds ikl dksbZ xgjh

nk”kZfud n`f’V ugha jgh] ijUrq os thou dh leL;kvksa esa bl izdkj ls izos”k

fd;s gq, gSa fd mUgsa lc ckrsa vius vki ekywe gSaA**36

Ukt+hj ds d+yke esa yksxksa ds fy, bZekunkjh] izse o yxko dk Hkko ns[kk

tkrk gS ftlesa lPpkbZ o bUlkfu;r dh jks”kuh >ydrh gS rFkk ftlesa lHkh ds

fy, eksgCcr o esy&feyko dk tT+ck ns[kus dks feyrk gSA bl laca/k esa mnwZ ds

fo}ku izksŒ ryr gqlSu ud+oh dk dguk gS fd&^^;s ut+hj vdcjkcknh Fks] muds

`r`rh;&v/;k; 130

d+yke esa ed+keh jax fugk;r okt+sg vkSj jks”ku gSaA os pkgas esyksa dk c;ku gks]

pkgas R;ksgkjksa dk] Qyksa dk rt+dsjk gks ;k ed+kekr dk rtZck ;k ulhgr dh

ckrsa gks] ;k v[k+ykd o rLooqQ] gj txg fgUnqLrkuhiu uqek;ka gSA**37

¼[k½ vk/kqfudrk

vk/kqfud “kCn esa ^rk* izR;; yxkus ls vk/kqfudrk dk cks/k gksrk gSA

vk/kqfud “kCn dh mRifÙk laLÑr ds ^v/k* /kkrq ls gqbZ gS ftldk vFkZ gS&vktA

^vk/kqfud* “kCn dh mRifÙk ^v/kquk* ls Hkh ekuh tkrh gS ftldk vFkZ gS&uohu

vFkok fØ;k”khyA MWk0 /khjsUnz oekZ fgUnh lkfgR; “kCndks”k esa vk/kqfudrk dks

O;k[;kf;r djrs gq, dgrs gSa fd&^^lkekU; iz;ksx esa ^vk/kqfud* “kCn dks cgqr

nwj rd le;&lkis{k eku fy;k tkrk gS] tSls bfrgkl dk foHkktu] izkphu]

e/;dkyhu rFkk vk/kqfud dkyksa esa djrs le;A ijUrq ;g ^vk/kqfud* “kCn dk

lqfo/kk&fu’iUu vkSj yphyk vFkZ gS] ftlds vuqlkj gj vxyk dky vius

iwoZoÙkhZ dh vis{kk vk/kqfud ;k vf/kd vk/kqfud gksrk gS] ij vius fof”k’V :Ik esa

vk/kqfud dk vFkZ blls fHkUu gSA vk/kqfudrk dh igyh vkSj vfuok;Z “krZ

Lopsruk gSA**38 bl izdkj vk/kqfud “kCn dk vFkZ gS&uohu oLrq] Lopsruk] fopkj

vFkok vo/kkj.kk] tks fujUrj :Ik ls fØ;k”khy gksrh gSA

vk/kqfudrk ,d ,slh oSpkfjd vo/kkj.kk gS] ftldk fodkl ijaijkxr

ewY;ksa] fopkjksa] fo”oklksa vFkok /kkj.kkvksa ds fo#) gqvk gS] tks oLrq dks rdZ]

izek.k rFkk iz;ksx ds vk/kkj ij Lohdkj djrh gSA vk/kqfudrk ds fo’k; esa

jke/kkjh flag fnudj dk dFku gS fd&^^ftls ge vk/kqfud dgrs gSa og ,d

`r`rh;&v/;k; 131

izfØ;k dk uke gSA ;g izfØ;k vU/kfo”oklksa ls ckgj fudyus dh izfØ;k gS] ;g

izfØ;k uSfrdrk esa mnkjrk cjrusa dh izfØ;k gS] ;g izfØ;k cqf)oknh cuus dh

izfØ;k gS] ;g izfØ;k /keZ ds lgh :Ik ij igq¡pus dh izfØ;k gSA**39 vk/kqfudrk

dks ,d izfØ;k crkrs gq, /kuUï; oekZ th dgrs gSa fd&^^vk/kqfudrk ekuo

fodkl ;k=k dh tfVy laf”y’V ,oa xfr”khy izfØ;k gS] og dsoy ,d fLFkfr

,oa /kkj.kk gh ugha gS fujarj u;s gksrs pyus dh o`fÙk vkSj orZeku dk cks/k Hkh

gSA**40

vk/kqfudrk dk mn; if”pe esa /kkfeZd o iqjkru ekU;rkvkas ds fo#) vkSj

oSKkfud vfo’dkjksa ds dkj.k gqvkA oSKkfud lksp ds fodkl ds lkFk gh yksx

fdlh Hkh ekU;rk dks rdZ] izek.k vkSj iz;ksx dh dlkSVh ij ij[k dj gh Lohdkj

djrs gSaA vk/kqfudrk dk izHkko leLr fo”o ij fn[kkbZ nsrk gS] ftlus Kku dh

fofHkUu “kk[kkvksa ds lkFk gh dyk ,oa lkfgR; dks Hkh izHkkfor fd;kA lkfgR; ds

vUrxZr ;FkkFkZcks/k] vfr;FkkFkZokn] euksfo'ys’k.kokn] vfLrRokn] ekDlZokn]

thou&ewY; rFkk lajpukokn tSlh fofHkUu vo/kkjk.kkvksa dks ysdj ys[ku vkjaHk

gqvk] lkFk gh lkearh lkfgR; ds LFkku ij tuoknh rFkk ekuorkoknh lkfgR;

l`tu gksuk Hkh vkjaHk gqvkA

19 oha “krkCnh esa vk/kqfudrk dk izHkko fgUnh lkfgR; ij iM+kA

ifj.kkeLo:Ik fgUnh lkfgR; esa ukf;dk&Hksn] u[kf”k[k o.kZu] Ükàxkfjdrk]

“kkS;Zxku] jktkvksa dh iz”kalk ds LFkku ij jk’Vªokn] lq/kkjokn] ekuorkokn]

loZ&/keZ leHkko] vkfFkZd fpark,¡] ns”k&izse tSlh uohu izo`fÙk;ksa dk fodkl gqvkA

lkfgR; ds fo’k; lk/kkj.k yksxksa dh leL;kvksa rFkk vketuekul ds thou ls

`r`rh;&v/;k; 132

lacaf/kr gksus yxsA bl izdkj dk cnyko HkkjrsUnq&;qx esa gqvkA bl dkj.k fgUnh

lkfgR; esa vk/kqfudrk ds izorZd HkkjrsUnq gfj”pUnz ekus tkrs gSaA ijUrq ftu

lkfgfR;d ijaijkvksa dk fojks/k vkSj uohu fo’k;ksa dk p;u vk/kqfud ;qx esa gqvk]

mls dfooj ut+hj vdcjkcknh rhu lkS lky igys gh dj pqds FksA ut+hj] fgUnh

lkfgR; ds ,sls dfo gSa ftUgksaus jhfrdkyhu dkO; ijEijk ls gVdj vke

tu&thou rFkk vke yksxksa dh leL;kvksa dks dkO; dk fo’k; cuk;kA lq/khj

ipkSjh us vius ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj* esa dgk gS

fd&^ût+hj vdcjkcknh fgUnh ds igys vk/kqfud dfo gSaA nsj&lcsjs bfrgkl dks

nq:Lr fd;k tk,xk] rks ut+hj fgUnh ds igys vk/kqfud dfo;ksa esa 'kqekj fd,

tk,¡xs] os vk/kqfud dfork ds izLFkku fcUnq cusaxsA**41

fgUnh lkfgR; esa jhfrdkyhu lkfgfR;d fo’k;ksa ls vyx gVdj ut+hj us

ledkyhu fo’k;ksa ij dfork,¡ dha vkSj viuh ;FkkFkZoknh n`f’V dk ifjp; fn;kA

thou dh nSfud&fnup;kZ vkSj lk/kkj.k fo’k;ksa dks viukdj mUgksaus ,d vke o

tuekul dk dfo gksus dk izek.k fn;kA rSjhdh] yìw] cjlkr] gqDdk] ia[kk]

vkbZuk] fookg] ukedj.k laLdkj] jklyhyk] rjcwt] larjk] [kjcwts] efD[k;k¡] pwgs]

ckyh] cVqvk] rkcht+] [k+r] ranq:Lrh] cpiu] cq<+kik tSls lk/kkj.k le>s tkus

okys fo’k;ksa ij mUgksaus vlk/kkj.k dfork fy[kh&

D;k ekSle xehZ esa uewnkj gSa ia[kkA

[kwoksa ds ilhuksa dk [k+jhjnkj gSa ia[kkA

xqy: dk gj ,d tk is rycxkj gS ia[kkA

vc ikl esjs ;kj ds gj ckj gS ia[kkA

xehZ ls eqgCcr dh cM+h ;kj gS ia[kkA42

`r`rh;&v/;k; 133

vk/kqfud ;qx esa fo”ks’kdj izxfroknh vkSj iz;ksxoknh dfo;ksa us jksVh] Hkw[k]

isV] [kr] ryokj vkfn fo’k; ij fy[kdj lk/kkj.k ls lk/kkj.k fo’k; dks

vlk/kkj.k cuk fn;kA lk/kkj.k dks vlk/kkj.k cuk nsuk gh ut+hj dh ys[kuh dk

deky gSA blfy, ut+hj ,d lk/kkj.k ia[ks ds egRo dks Hkh js[kkafdr dj nsrs

gSaA ut+hj ds le; esa ftu fo’k;ksa dks lk/kkj.k le>dj mudh dfork dh mis{kk

dh xbZ os gh fo’k; vkt vk/kqfud ;qx ds izeq[k fo’k; cu x, gSaA

ut+hj vdcjkcknh ,d ,sls dfo Fks] ftUgksaus vk¡[k can dj lPpkbZ ls eq¡g

ugha eksM+kA os lekt rFkk euq’; nksuksa ds izfr lnSo lrZd jgsA lekt esa vkus

okys ifjorZu] ?kVuk] folaxfr bR;kfn dk mUgksaus vuqHko fd;kA ut+hj ds le;

esa jktuSfrd mFky&iqFky rFkk fons”kh vkØe.k gksrs gh jgrs FksA ukfnj”kkg rFkk

vgen”kkg vCnkyh tSls geykojksa us vusd geys dj “kgjksa dks mtkM+ fn;k FkkA

muds le; esa gh vkxjk “kgj ij fons”kh geykojksa us geyk fd;k vkSj mls Hkh

mtkM+ fn;kA bl ?kVuk ls ut+hj vR;ar vkgr gq,A mUgksaus bl ?kVuk ls vkgr

gks mlds izHkko dks /;ku esa j[kdj ^”kgjs vk”kksc* uke dh dfork fy[kh] ftlesa

“kgj vkxjk dh nqnZ”kk dk fp=.k gqvk gS&

bl “kgj ds Q+dhj fHk[k+kjh tks gaS rcgkA

ftl ?kj is tk loky og dgrs gSa [okge [okgA

Hkw[ksa gSa dqN fHktkb;ksa ckck [kqnk dh jkgA

Oka lnk ;s vkrh gS fQj ekaxksa tc rks vkgA

djrs gSa gksaV vius og gks “keZlkj canA43

^“kgjs vk”kksc* uked dfork esa ut+hj us fons”kh vkØe.k ls mtM+s vkxjk

“kgj dh Hk;kog fLFkfr dk fp= [khapdj vk/kqfud lekt dks >d>ksj fn;k gSA

`r`rh;&v/;k; 134

ut+hj vius ;qx dh leLr ?kVukvksa ds izfr lnSo ltx jgs vkSj mUgsa dkO; dk

fo’k; cuk;k] tcfd ml le; ds vf/kdrj dfo;ksa us ?kVukvksa vkSj ifjfLFkfr;ksa

dks ut+j vankt dj dsoy vius vkJ;nkrkvksa dh iz”kalk gh dh FkhA

fgUnh lkfgR; ds izR;sd dky esa dqN fof”k’V izo`fÙk;ksa rFkk fopkj/kkjkvksa

dks ysdj dkO;&l`tu fd;k x;kA vk/kqfud ;qx ds HkkjrsUnq rFkk f}osnh ;qx esa

lq/kkjokn rFkk vkn”kZokn ij vf/kd cy fn;k x;k rks Nk;kokn esa

LoPNUnrkoknh ekU;rk dks ysdj lkfgR; fy[kk x;kA izxfroknh ;qx esa

ekDlZoknh fopkj/kkjk eq[; FkhA ekDlZ ds vuqlkj lekt esa dsoy nks oxZ gksrs

Fks& “kks’kd ,oa “kksf’krA “kks’kd vFkok mPp oxZ esa lkear] m|ksxifr rFkk “kkld

oxZ ds yksx vkrs Fks] tks loZgkjk ¼fuEuoxZ½ oxZ ds etnwj] fdlku] cqudj]

yksgkj] nLrdkj] bR;kfn dk “kks’k.k djrs FksA ekDlZ us bl loZgkjk oxZ dks mPp

oxZ ds izfr Økafr djus ds fy, izsfjr fd;kA ekDlZ dh blh fopkj/kkjk dks ysdj

fgUnh lkfgR; esa izxfroknh dkO;/kkjk dk vkjaHk gqvkA izxfroknh dfo;ksa us

“kksf’kr oxZ dks ysdj ys[ku dk;Z fd;kA “kksf’krksa ds izfr d:.kk rFkk “kks’kdksa ds

izfr fonzksg bu dfo;ksa dk eq[; Loj cukA izxfroknh dfo;ksa us Jfed oxZ] NksVs

O;kikjh] dkjhxjksa] os”;kvksa bR;kfn dks vius dkO; dk fo’k; cuk;k] ijUrq bl

Jfed& oxZ dks ysdj ut+hj rks cgqr igys gh fy[k pqds FksA mudh cgqr lkjh

,slh dfork,¡ gSa ftuesa] os”;k] yksgkj] lqukj rFkk nLrdkjksa ds thou dh =klnh

dk ft+Ø gSA vkxjk “kgj ds mtM+ tkus ij ogk¡ ds fuEu oxZ dh dk:f.kd

fLFkfr dk fp= [khaprs gq, ut+hj dgrs gSa&

`r`rh;&v/;k; 135

ekjsa gSa gkFk gkFk is lc ;ka ds nLrdkjA

vkSj ftrus is”kkoj gSa jksrs gaS t+kj&t+kjA

dwVs gS ru yksgkj rks ihrs gS lj lqukjA

dqN ,d nks ds dke dk jksuk ugha gS ;kjA

NÙkhl is”k s ckyks a ds gS a dkjk sckj canA44

Cksjkst+xkjh rFkk eanh ls ijs”kku nLrdkj] yksgkj] lqukj rFkk is”kkoj yksxksa

dh ijs”kkuh dk fp=.k dj ut+hj us mls vk/kqfudrk dk tkek iguk fn;k gSA

vkt ds HkkSfrdoknh lalkj esa /ku lcls vf/kd egÙoiw.kZ gSA izR;sd euq’; esa

lcls vf/kd /ku izkIr djus dh gksM+ yxh gqbZ gSA iSlk dekus ds fy, O;fDr

rjg&rjg dk iziap djrk gS] D;ksafd /ku ds vHkko esa O;fDr dks lekt esa egÙkk

izkIr ugha gks ikrhA /ku dh bl vko”;drk dks ut+hj Hkyh&Hkk¡fr tkurs FksA

blh dkj.k mUgksaus dkSM+h] iSlk] :Ik, dh fQ+yklQ+h tSlh dfork,¡ fy[kdj ekuo

thou ds lkeus mldh egÙkk Li’V dj nha&

iSlk tks gks rks nso dh xnZu dks cak/k yk;sA

iSlk u gks rks edM+h ds tkys ls [kkSQ+ [kk;sA

iSlk ls ^yky* ^HkS;k th*] vkSj pkS/kjh dgk;sA

fcu iSls lkgwdkj Hkh ,d pksj lk fn[kk,A

iSlk gh jax :Ik gS iSlk gh eky gSA

iSlk u gks rks vkneh p[ksZ dh eky gSA45

fuf”pr :Ik ls tc O;fDr ds ikl iSlk gksrk gS rks cM+s ls cM+s eqf”dy

dk;Z Hkh vklku gks tkrs gSaA iSls ds vHkko esa NksVk dk;Z Hkh dfBu yxrk gSA

îSlk* uked dfork vkt ds bl ;qx dk ;FkkFkZ izLrqr djrh gS tks vk/kqfud

;qx dk lkoZHkkSfed lR; gSA blfy, lkfgR; fdlh Hkh ;qx dk gks] pkgsa og

orZeku ;qx dk lkfgR; gks vFkok izkphu ;qx dk] og jpukdkj dh jpuk dks nks

`r`rh;&v/;k; 136

izeq[k fcUnqvksa ds vk/kkj ij ekirk gS&,d rks jpuk dh mikns;rk vkSj nwljh

izklafxdrkA bl n`f’V ls ut+hj vdcjkcknh dk dkO; vk/kqfud ;qx esa mikns;

Hkh gS vkSj izklafxd HkhA

ut+hj us vius dkO; ds ek/;e ls ekuork dk lans”k nsus dk iz;kl

fd;kA ut+hj dkyhu lekt iw.kZr% vgadkj vkSj foyflrk ls fyIr Fkk rFkk vke

tuekul dk “kks’k.k vkSj mRihM+u gksus ds dkj.k mudk thou n;uh; gks x;k

FkkA turk esa ghu Hkkouk us tUe ys fy;k FkkA ,sls le; esa ,d ,sls O;fDr dh

vko”;drk Fkh tks muds vanj fdlh Hkh ifjfLFkfr;ksa dk lkeuk djus dh “kfDr

iSnk dj lds vkSj thou esa fdlh Hkh ladVdkyhu ifjos”k eas [kq”k jgus dk

lans”k ns ldsA ,sls le; esa ut+hj vdcjkcknh [kjs mrjsA muds dkO; dk

egRoiw.kZ fcUnw vke&vkneh Fkk] D;ksafd vke vkneh gh lekt dh egRoiw.kZ

bZdkbZ gksrk gS] mlh ds }kjk lekt dk fodkl gksrk gSA dfooj ut+hj us viuh

dfork ^vknehukek* ds ek/;e ls lekt ds lHkh Hksn&Hkko dks Hkwykdj dsoy

ekuo dks ekuo le>us dk ladsr fn;kA mudk ekuuk Fkk fd lalkj dk izR;sd

O;fDr igys vkneh gS ckn esa mlds vksgns&

nqfu;ka esa ckn”kkg gS lks gS og Hkh vknehA

vkSj eqf¶+ylks xnk gS lks gS og Hkh vknehA

t+jnkj csuok gS] lks gS og Hkh vknehA

uSaer tks [kk jgk gS] lks gS og Hkh vknehA

VqdM+s pck jgk gS] lks gS og Hkh vknehA46

fgUnh lkfgR; esa ut+hj vdcjkcknh ,d ,sls dfo gSa ftUgksaus vius le;

dh lkfgfR;d ijaijk ls gVdj ,d uohu iz.kkyh viuk;hA thou ds fofHkUu

`r`rh;&v/;k; 137

igywvksa dk ;FkkFkZijd fp=.k djuk] muds vk/kqfud lksp dks n”kkZrk gSA

vk/kqfud ;qx esa fo’k;ksa dh tks fofo/krk fn[kkbZ nsrh gS og ut+hj ds ;gk¡ igys

ls gh ekStwn FkhA mUgksaus dfork dks fdlh lhek fo”ks’k esa u ck¡/kdj leLr ekuo

lekt esa QSykus dk iz;kl fd;kA dfork dh foLrkj Hkwfe mUgsa tuekul dk

dfo cukrh gSA mUgksaus ftl uohu tu lkfgR; dh ijEijk dk lw=ikr fd;k

Fkk] mldk vuqlj.k vk/kqfud dky ds dfo;ksa us fd;k gSA bl fo’k; esa

jkefoykl “kekZ dgrs gSa fd&^^HkkjrsUnq us ut+hj vdcjkcknh vkSj vU; lwfQ+;ksa

dh ijEijk dk vuqlj.k djrs gq, [kM+h cksyh esa Hkh jpuk,¡ dh gaSA**47 vr% ut+hj

vdcjkcknh dk uke fgUnh lkfgR; ds vk/kqfud dfo;ksa dh izFke iafDr esa vkrk

gSA

3-3 thou&ewY;

lkekU;r% tUe ls e`R;q rd ns”k vkSj dky esa izk.kh }kjk dh tkus okyh

fØ;k,¡ gh thou dgykrh gaSA ^thou* “kCn dk iz;ksx euq’;&tkfr ds

dk;Z&dykiksa] mudh ekU;rkvksa&fo”oklksa vkSj muds vuqHkoksa ds fy, fd;k tkrk

gSA ewyr% tho vkSj mlds ifjos”k ds e/; fØ;k&izfrfØ;k dk gh nwljk uke

thou gSA lkekU; :Ik esa êwwY;* dk vFkZ nke vFkkZr d+her gSA blfy, vkfFkZd

vFkZ esa ewY; ,d izpfyr ,oa ifjfpr “kCn gSA êwY;* “kCn vaxzsth ds ‘Value’

“kCn dk lekukFkhZ gS tks ysfVu Hkk’kk VALERE ls cuk gS vkSj ftldk vFkZ

vPNk o lqUnj gksrk gS] vFkkZr~ êwY;* “kCn ds vFkZ esa f”ko vkSj lqUnj lfUufgr

jgrs gSaA

ewY; ,d ,slh vo/kkj.kk gS tks O;fDr dk uSfrd fodkl dj mlds

O;fDrRo dk fuekZ.k djrh gS rFkk mls vkRelarqf’V iznku djrh gSA ewY; laca/kh

`r`rh;&v/;k; 138

ekU;rk dks W.M.Urban us cM+s foLrkj ds lkFk O;Dr fd;k gS fd& ^ôgh oLrq

vafre :Ik ls Loy{; n`f’V ls ewY;oku gS tks O;fDr;ksa dks vkRe fodkl vFkok

vkRe vuqHkwfr dh vksj ys tkrh gSA**48 ekuo thou esa ewY; ogh gksrs gSa tks

O;fDr ds O;fDrRo dks mlds fodkl dh vksj xfr”khy djsa vkSj mls uSfrdrk

dh vksj vxzlfjr djsaA bl lanHkZ esa eksfgr esgrk us cM+s gh ljy “kCnksa esa ewY;

dks ifjHkkf’kr fd;k gS fd&^êwY; u rks fdlh e”khu }kjk mRikfnr oLrq gS vkSj

u gh og fdlh ljdkj }kjk fufeZr dkuwuA ewY; rks thou ds izfr ,d xq.k gS]

,d vUrn`Zf’V gS] ,d vo/kkj.kk gS ,d n`f’Vdks.k gSA**49 izksQslj eSdsUth us Hkh

ewY; ds fo’k; esa viuk eUrO; O;Dr fd;k gS fd&^êwY; ls gekjk vk”k; ml

fopkj ls gS tks ,d fopkj”khy izk.kh ds fpUru dk ifj.kke gksrk gSA**50

thou& ewY;ksa dk laca/k ekuo tkfr ds vkn”kksaZ o mlds ekin.M dh

dlkSVh ds dlus ls gksrk gS tks ekuo thou dk fodkl djrs gSaA xq.k&nks’k]

U;k;&vU;k;] lR;&vlR; dk varj thou&ewY;ksa ds }kjk gksrk gSA budk

fuekZ.k fo”ks’kr% laLd`fr vkSj laLdkjksa ls gksrk gS tks euq’; ds thou dks fu;af=r

dj ekuo O;ogkj dh fn”kk fu/kkZfjr djrs gSaA thou& ewY; lekt esa QSyh

vjktdrk dks nwj dj mls “kkyhu] “kkfUre; rFkk xkSjoe; cukrs gSaA lR;]

vfgalk] � k`)k] voLFkk] d:.kk] n;k] ijksidkj] drZO; vkfn ,sls thou&ewY; gaS

tks ekuo dks vkn”kZokn dh vksj ys tkrs gSaA

Hkkjrh; ,oa ik”pkR; fo}kuksa us thou&ewY;ksa dks ifjHkkf’kr djus dk

iz;kl fd;k gSA ik”pkR; fparu vcZu ds vuqlkj&^^thou ewY; og oLrq gSa tks

thou dks lnSo fodkl dh vksj ys tkrs gSa vkSj lqjf{kr j[krs gSaA**51 egknsoh

`r`rh;&v/;k; 139

oekZ us thou&ewY;ksa dks] ekuo dks ekuo cukus okyh fØ;k ekuk gS vkSj mUgsa

vkn”kZ d`R;ksa ls tksM+rs gq, fy[kk gS&^ôkLro esa FkksM+s ls fl)kUr gSa tks euq’;

cukrs gSa] ge mUgha dks thou&ewY; dgrs gSaA**52 blh izdkj thou ewY; ds fo’k;

esa MWk0 jes”k ns”keq[k dk dFku gS fd&^êkuoh; thou dks ewY;oku cukus dh

{kerk j[kus okys xq.kksa dks thou&ewY; dgk tkrk gSA**53 vr% thou& ewY;

vkn”kZ ekU;rkvksa ,oa fl)kUrksa ij vk/kkfjr og izfreku gSa tks ekuo dks ekuo

cukrs gSa] vkSj mls fodkl”khy cukrs gSaA ;s le; ds lkFk la”kksf/kr] ifjof/kZr

gksrs jgrs gSa] ftuds LFkku ij u;s thou&ewY; curs gSaA

oLrqr% thou& ewY;] ekuo& thou ds fopkjksa esa fufgr gksrs gSaA blhfy,

fopkjksa dk lR; vkSj lqUnj gksuk gh ewY; gSaA thou&ewY; iw.kZr% ekuo thou

ds vkn”kksZa ls tqM+s gksrs gSa tks O;fDr ds uSfrd fodkl esa xfr”khyrk iznku djrs

gSaA euq’; dh ;g LokHkkfod izo`fÙk gS fd og lqUnjrk vFkok lPpkbZ dh vksj

vkdf’kZr gksrk gS] og vius thou esa fdlh u fdlh O;fDr] fopkj o n`f’Vdks.k

dks viuk vkn”kZ ekudj pyrk gSA mlh vkn”kZ ls og vius thou esa izsj.kk

izkIr djrk gS vkSj viuh lQyrk dh vksj vxzlfjr gksrk gSA ekuo vius thou

dks lqO;ofLFkr cukus ds fy, vkn”kZe;h ewY;ksa dk fuekZ.k rFkk iqjkru ewY;ksa dk

:ikUrj.k djrk gSA vkn”kZ Lo;a esa ,d ewY; gS] ysfdu vkn”kZ esa lHkh ewY;ksa dks

lekfgr ugha fd;k tk ldrkA HkkSfrdoknh rFkk ;FkkFkZijd ewY; vkn”kZ dh

ifjf/k esa ugha vkrs gaS D;ksafd vkn”kZ ,d ,slk ewY; gS tks R;kx ,oa leiZ.k dh

Hkkouk dks iSnk djrk gSA

`r`rh;&v/;k; 140

thou& ewY;ksa esa nks fo”ks’krkvksa dk gksuk vfuok;Z gksrk gS&,d rks ;g fd

og lR;a] f”koa] lqUnja] ls ;qDr gks] nwljk og tks euq’; ds fpUru dk ifj.kke

gksA vU; “kCnksa esa] fpUru ds vk/kkj ij ewY; furkUr oSpkfjd o lR; gksrs gSaA

bUgha ds }kjk O;fDr o lekt vius y{; dh izkfIr djrk gSA Hkkjrh; laLÑfr

dk pje y{; lR;]a f”koa] lqUnje~ dh LFkkiuk djuk vkSj ekuoh; fopkjksa dks

izfrf’Br dj mudk fu"d’kZ fudkyuk gh gSA ewY; thou ds izfr ,d n`f’Vdks.k

gS] ,d oSpkfjd bdkbZ gS] O;fDr] lekt vkSj oLrq ds lkFk bldk oSpkfjd laca/k

gS] ftlds fuekZ.k esa ekuo&thou dh ewy izo`fÙk;k¡] lekthdj.k ds izeq[k rRo

tSls vkn”kZ] ukWeZ] ijEijk;sa] otZuk;sa] uSfrdrk vkSj ;FkkFkZijd rF;ksa dk ;ksx

jgrk gSA

thou& ewY; dk {ks= cgqr O;kid gksrk gS] bUgsa fdlh ifjf/k esa lhekafdr

ugha fd;k tk ldrk fQj Hkh ;g dgk tk ldrk gS fd ewY;ksasa dk laca/k thou]

ifjos”k] lekt] laLÑfr] ekuoh; vfLrRo] rFkk vk/;kfRed vk;ke ls gksrk gSA

bUgsa fofo/k :iksa esa ns[kk tk ldrk gS&

1- uSfrd ewY;

2- lkekftd ewY;

3- vkfFkZd ewY;

4- nSfgd ewY; ¼”kjhj j{kkijd ,oa dkerqf’Vijd ewY; vkfn½

5- vk/;kfRed ewY;] nk”kZfud ,oa /kkfeZd ewY;

6- lkaLÑfrd ewY;

`r`rh;&v/;k; 141

uSfrd ewY;

uSfrd “kCn dk vFkZ vkpj.k ls lacaf/kr gSA uSfrd “kCn ûhfr* ls cuk gSA

lekt] /keZ vkSj jkT; }kjk fufeZr fu;eksa ds vuqdwy pyuk gh uhfr gS vkSj mu

fu;eksa ds vuqdwy vkpj.k ls lacaf/kr ewY; gh uSfrd ewY; gSaA n;k] R;kx]

ifo=rk] lR;] ekuoh;rk vkfn “kk”or ewY;ksa dks uSfrd ewY; dgk tk ldrk gSA

ut+hj ds dkO; esa uSfrd ewY;ksa dk lekos”k gSA ekuoh; xq.kksa dh j{kk djuk vkSj

mudks O;ogkj esa ykuk ut+hj ds thou dk eq[; mís”; FkkA bls lq/kh”k ipkSjh

us vius ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj* esa bafxr fd;k gS fd&

^^thou ds o.kZUk esa ut+hj tSlk dfo fgUnh esa eqf”dy ls feysxkA**54 blhfy,

mudh n`f’V esa u dksbZ euq’; NksVk Fkk vkSj u dksbZ cM+kA os ekuo thou dks

bZ”oj dk ojnku ekurs Fks] ftlds izfr os lnSo drZO;ikjk;.k] fu’Bkoku rFkk

laosnu”khy jgsA ut+hj O;fDr fo”ks’k dh Hkkouk dks lnSo lEeku dh n`f’V ls

ns[krs Fks vkSj NksVh&NksVh Qfj;knksa dks iwjk djuk viuk drZO; le>rs FksA ;gh

dkj.k jgk fd fdlh us Hkh dfork lqukus dh izkFkZuk dh rks ogha pcwrjs ij

cSBdj dfork fy[k nh vkSj lquk nhA fdlh is”ksoj O;fDr us vius is”ks ds fy,

dfork fy[kus dks dgk rks fy[kdj ns nh&

igqaps u bldks gjfxt+ dkcqy njs dh ddM+hA

us iwjc vkSj u ifPNe] [+kwch Hkjs dh ddM+hA

us phu dss ijs dh vkSj us ojs dh ddM+hA

nfD[ku dh vkSj u gjfxt+] mlls ijs dh ddM+hAA55

`r`rh;&v/;k; 142

ut+hj us ,d x+jhc ddM+h okys ds O;kikfjd mís”; dh iwfrZ ds fy,

^ddM+h* uked dfork fy[kdj ekuoh; ewY;ksa dks LFkkfir fd;k gSA mudh ;g

dfork vR;Ur izHkko”kkyh jghA D;ksafd ,d x+jhc O;fDr bl dfork dks xhr ds

:Ik esa xkdj] viuh jkst+h&jksVh dk ek/;e cukrk gS] ftlls mldh thfodk dk

vtZu gksrk gSA fuf”pr :Ik ls ut+hj dh n`f’V esa ^jksVh* ls ewY;oku dksbZ vU;

oLrq ugha jghA

lkekftd ewY;

euq"; ds O;fDrxr thou dks pykus vkSj mldk fodkl djus ds fy,

lkekftd ewY;ksa dk fo”ks’k ;ksx jgrk gSA ;s os ewY; gSa tks ekuoh; laca/kksa ,oa

O;ogkjksa dks cuk, j[kus dh vk/kkj Hkwfe gksrs gaSA lekt dks ,d U;wure bdkbZ

ekurs gq, mldk ;ksx{kse vFkok dY;k.k&dkeuk gh lkekftd ewY;ksa dk mís”;

gksrk gSA lkekftd ewY;] lkekftd O;oLFkk dks larqfyr cuk, j[krs gSaA

lkekftd ewY;ksa esa lkekftdrk dk Loj eq[; gksrk gSA os lekt esa O;kIr

vukpkj] va/kfo”okl] :f<+okfnrk vkfn dk inkZQk”k djrs gSaA lkekftd dfork

fdlh ,d O;fDr ek= dk fp= u gksdj lEiw.kZ lekt vkSj ns”k dk fp= gksrh

gSA lkekftd ewY;ksa dk izeq[k mís”; ekuo thou dk foospu dj mudk fodkl

djuk gksrk gSA lekt izR;sd euq’; dks lekurk dk lans”k nsrk gSA ;s lkekftd

ewY;] lkekftd ekU;rkvksa ds lkFk&lkFk cnyrs jgrs gSa fdUrq muesa varZfufgr

eaxydkeuk vkSj lkoZtfud fgr dh Hkkouk dHkh frjksfgr ugha gksrhA dfooj

ut+hj us lkoZtfud fgr esa gh viuk fgr ekuk&

`r`rh;&v/;k; 143

nqfu;ka esa ckn”kkg gS lks gS og Hkh vknehA




VqdM+s pck jgk gS] lks gS og Hkh vknehAA56

ut+hj dh vknehukek dfork ;g fl) dj nsrh gS fd bl lalkj esa gj

euq’; ,d leku gS] euq’;&euq’; esa dksbZ Hksn ugha gSa] bZ”oj us izR;sd euq’; dks

,d leku cuk;k gSA ckn”kkg] eqf¶+yl] ot+hj] nLrdkj lc ,d leku gSaA tSls

vkt lEiw.kZ fo”o esa vjktdrk QSyh gqbZ gS] NksVs&NksVs >xM+ksa ls ysdj] gR;k

ywV] lkEiznkf;d naxs vkSj ;q) gks jgs gSa] vukpkj rFkk fgalk ls laiw.kZ fo”o dh

ekuo tkfr izHkkfor gks jgh gS] oSls gh uth+j ds le; esa Hkh vjktdrk QSyh gqbZ

FkhA ,sls le; ij mUgksaus vfgalk ij cy nsrs gq, ekuork dk lans”k fn;k&

>xM+k u djks feYyrksa et+gc dk dksbZ ;kaA


tqUukj xys ;k fd cxy chp gks dqjvkaA

vkf”kd rks dyanj gS u fganw u eqlyekaA57

ut+hj us vius dkO; esa fgalk ds LFkku ij vfagalk] LokFkZ ds LFkku ij

R;kx ij cy fn;kA mudh n`f’V esa leLr ekuo tkfr ,d gh bZ”oj dh larku

gS blfy, O;fDr dks fgUnw vkSj eqlyeku ds chp Hksnd js[kk ugha [khapuh

pkfg,A ut+hj ds thou ds ;s os thou&ewY; Fks] tks vkn”kZ ds /kjkry ij

izfrf’Br gksdj vkt Hkh ekuo thou dks izsfjr djrs gSaA bu lkekftd ewY;ksa dh

LFkkiuk djrs gq, ut+hj us lnSo lerkijd ewY;ksa dks egÙkk iznku dh gSA

`r`rh;&v/;k; 144

vkfFkZd ewY;

vkfFkZd ewY;] vkfFkZd thou ls lacaf/kr gSaA blds varxZr mRiknd&

mi;ksxewyd ewY;ksa dks ifjxf.kr fd;k tkrk gSA HkkSfrd ewY; vFkok vkfFkZd

ewY; mu varfuZfgr vfHko`fÙk;ksa dh iqf’V ls curs gSa tks ekuo ds HkkSfrd vH;qn;

esa lgk;d gksrs gSaA HkkSfrd ewY; ekuo dh vko”;drkvksa dh iwfrZ ds fy, rks

vko”;d gSa gh] os vkUrfjd :Ik ls Hkh nwljksa dks izHkkfor djus esa leFkZ gksrs gSaA

HkkSfrd ewY;ksa ds }kjk ekuo thou dh Lora=rk vkSj lqj{kk dh j{kk gksrh gSA

vkt ds vFkZ&iz/kku ;qx esa vkfFkZd ewY; iz/kku gks x;s gSa ftlds dkj.k vU;

ewY; xkS.k gks x;s gaSA oLrqr% ekuo thou dh HkkSfrd vko”;drkvksa dh iwfrZ

^vFkZ* ls gh lEHko gS] blfy, vFkZ thfodksiktZu dk y{; gksrk gSA

izR;sd ;qx dk lkekftd] jktuSfrd ,oa lkaLÑfrd thou fdlh lhek

rd vkfFkZd ewY;ksa ls izHkkfor jgk gSA vFkZ ls gh lekt dk fodkl gksrk gS] ;g

,d loZekU; lR; gSA ut+hj ds dkO; esa Hkh fofHkUu ewY;ksa dk lekos”k ns[kk

tkrk gS] tks vk/kqfud thou dks izHkkfor djrk gSA O;fDr ds vkfFkZd ewY; vkt

ds le; esa brus vf/kd c<+ x;s gSa fd og uSfrd ewY;ksa dk iru djus ij

fgpdrk ughaA dfooj ut+hj us vius dkO; esa vkfFkZd ewY;ksa ij fpUru fd;kA

muds dkO; esa fufgr vkfFkZd ewY; ;g ladsr nsrs gSa fd ut+hj us vius le; esa

loZ= csjkst+xkjh] nfjnzrk vkSj nhurk dk nkSj ns[kk FkkA ml le; vke vkneh

ds fy, [kkuk tqVkuk cM+k eqf”dy dk;Z FkkA vke vkneh thou dh fo’kerkvksa

ls tw> jgk FkkA ^jksVh* isV dh Hkw[k feVkus ds lkFk gh thou Hkh iznku djrh

gSA jksVh Hkkjrh; lekt dh iwT;uh; ek¡x gSA ut+hj bl jksVh ds ewY; dks

`r`rh;&v/;k; 145

Hkyh&Hkk¡fr le>rs Fks] mUgksaus jksVh dks ysdj [+kwc fy[kkA jksfV;ka] pikrh] isV dh

fQ+yklQ+h tSlh dfork,¡ fy[kdj mUgksaus jksVh dh egRork dks lekt ds lkeus

izLrqr fd;k&

jksVh u isV esa gks fQj dqN tru u gksA

esys dh lSj [okb”ks ckxks peu u gksA

Hkwds x+jhc fny dh [kqnk ls yxu u gksA

Lkp gh dgk fdlh us fd Hkwds Hktu u gksA58

mudh ^jksVh* uked dfork ekuo thou dh lPpkbZ dks O;Dr dj nsrh

gSA vxj vkneh ds isV esa jksVh gS rks og izR;sd dk;Z dks djus esa :fp ysrk gS]

ijUrq Hkw[kk gksus ij bZ”oj dh bcknr djus esa Hkh eu ugha yxrkA bl rjg og

jksVh ds :Ik esa thou&ewY; dks iwjs yksd esa izlkfjr djrs gSaA lk/kkj.k ckr esa

thou dh lPpkbZ dks O;Dr dj nsuk ut+hj dks vkSj vf/kd izklafxd cuk nsrh

gSA fuf”pr :Ik ls ut+hj us vius dkO; esa ftu vkfFkZd ewY;ksa ij fparu fd;k

gS] os mUgsa vk/kqfud thou dh laosnukvksa ls tksM+rs izrhr gksrs gSaA vkfFkZd

thou& ewY;ksa dk fpUru vkt gesa ut+hj dk Lej.k djkrk gSA

nSfgd ewY;

Ekuq’; loZizFke ,d tSfod izk.kh gS rRi”pkr og lkekftd izk.khA euq’;

dh izkjafHkd psruk eq[; :Ik ls “kjhj vFkok nsg ls lEc) gksrh gSA bls euq’;

dk tSfod Lrj Hkh dgk tk ldrk gSA euq’; ds “kkjhfjd fgr ls lacaf/kr lHkh

ewY; ^nSfgd ewY;* dh Js.kh esa vkrs gSaA dfooj ut+hj us ekuo thou ds nSfgd

ewY;ksa ij Hkh fpUru&euu fd;k gSA nSfgd ewY; ekuo thou dh vko”;drkvksa

dh iwfrZ ds fy, vR;Ur vko”;d gSaA ut+hj us nSfgd ewY;ksa dks /;ku esa j[krs

`r`rh;&v/;k; 146

gq, ekuo thou dh fofo/k voLFkkvksa ds izfr fpUrk O;Dr dh gSA euq’; dh

“kjhj lacaf/kr vko”;drk,¡a cpiu] tokuh] cq<+kik vkfn fo’k;kas ij fpUrk O;Dr

djrs gq, os dgrs gSa&

eSa vkt og gwa fd :Lre dks [kM+ [kM+k MkyawA

igkM+ gkos rks ,dne esa fgy fgyk MkyawA

nj[+r tM+ ls m[kkMw t+eha fgyk MkyawA

vHkh dgs rks rsjh /kfTt;ka mM+k MkywaA

fd eq>dks t+ksj dh] d+qCor dh ckn”kkbZ gSA59

thou ds gj {ks= esa lQyrk dh izFke vko”;drk LokLFk gSA LoLFk

“kjhj esa LoLFk fnekx+ dk fuokl gksrk gS] ;g ,d nSfgd thou& ewY; gSA ut+hj

us mi;qZDr dfork esa ;qokoLFkk dh izklafxdrk ij xgu&fpUru fd;k gSA

vk/;kfRed ewY;

/keZ] vk/;kRe ds cy ij gh thfor jgrk gSA Hkkjrh; fparu esa

vk/;kfRedrk dks iz/kkurk nh xbZ gSA iq#’kkFkZ&prq’V~; dks ewY;ksa ds :Ik esa

LFkkfir djuk vFkkZr~ /keZ] vFkZ] dke] eks{k dh izkfIr djuk gh vk/;kfRedrk gSA

/keZ] vFkZ] dke rhuksa] thou&ewY;ksa dks Hkksxdj gh euq’; eks{k dh vksj vxzlj

gksrk gSA bl thou&ewY; dk mUgksaus Q+uk] ekSr dk /kM+dk] ekSr dh fQ+yklQ+h]

ekSr] nqfu;k¡ ds ejkfrc d+kfcys ,srckj ugha] nqfu;ka /kksds dh VV~Vh gS vkfn

dforkvksa esa ft+Ø fd;k gS tks bl lalkj ds fØ;k&dykiksa dks u”oj cukrh gSa&

dksbZ cky c<+k;s fQjrk gS] dksbZ lj dks ?kksaV eqaMkrk gSA

dksbZ diM+s jaxs igus gS] dksbZ uaxs eqaxs vkrk gSA

dksbZ iwtk] dFkk c[kkus gS] dksbZ Nkik] fryd yxkrk gSA

xqy “kksj ocwyk vkx gok] vkSj dhpM+ ikuh eV~Vh gSA

ge ns[k pqds bl nqfu;ka dks] ;g /kksds dh lh feV~Vh gSA60

`r`rh;&v/;k; 147

^nqfu;ka /kksds dh VV~Vh gS* dfork esa <ksax&ik[k.M dh iksy [kksydj

lalkj dh u”ojrk vkSj {k.kHkaxqjrk ij uth+j us tk+sj fn;k gSA euq’; FkksM+s fnu

ds thou esa D;k <ksax jprk gS vkSj isV&iwfrZ ;k LokFkZ flf) ds fy, fdl izdkj

/kksdk /kM+h ls dke ysrk gS] ut+hj bl dfork ds ek/;e ls bl lalkj ds

lq[k&lqfo/kk dks R;kx dj eks{k dh izkfIr djus ij cy nsrs gSaA vr% ut+hj

vdcjkcknh dk dkO; /keZ] vFkZ] dke vkSj eks{k ij vk/kkfjr gS] ftlesa

ekuo&thou dk gj jax gS] tSls& bZ”oj] LoxZ] ujd] usdh] cnh] tUEk] e`R;q

vkfn dks ut+hj thou dh dM+h ekurs Fks] bl dM+h esa mudk vVwV fo”okl FkkA

muds bl fo”okl dk izHkko dbZ dforkvksa ij iM+kA e`R;q dh lR;rk ,d

vk/;kfRed ewY; gS ftls fuxqZ.k o lxq.k nksuksa /kkjkvksa ds dfo;ksa us eqDr daB ls

Lohdkj fd;k gS] ut+hj Hkh bl lR;rk dks Lohdkj djrs gSaA mUgksaus ekSr dh

fQykWlQh ij vusd dfork,¡ fy[kdj ekuo thou dks vk/;kRe ds izfr lpsr

fd;kA euq’; nqfu;k esa jgdj nqfu;koh dkeksa esa bruk O;Lr gks tkrk gS fd og

ekSr ds “kk”or lR; dks gh Hkwy tkrk gS&

Vqd fglksZ&gok dks NksM+ fe;ka] er nsl fons”k fQjs ekjkA

d+T+t+kd+ vty dk ywVs gS] fnu jkr ctkdj uD+d+kjkA

D;k cf/k;k] HkSl] cSy] “krqj D;k xksusa iYyk lj HkkjkA

D;k xsgwa] pkoy] eksaB] eVj] D;k vkx] /kqavk vkSj vaxkjkA

lc BkB iM+k jg tkosxk] tc ykn pysxk catkjkA61

;g lp gS fd ekSr cjgd gS] tc og vkrh gS rc nqfu;k ds lkjs dke o

lkeku ;gha jg tkrs gaSA euq’; dh ;g LokHkkfod izo`fÙk gS fd og bl lalkj esa

jgdj /ku ds yksHk esa u tkus dgk¡&dgk¡ vkSj fdl&fdl ns”k esa ekjk fQjrk gS]

`r`rh;&v/;k; 148

rjg&rjg ls Ny] iziap djrk gS] ijUrq og vius thou ds vfUre lp dks Hkwy

tkrk gSA mldk vfUre lp gh okLro esa ekSr dk lR; gSA gal if=dk esa

vafdr ys[k ût+hj vdcjkcknh rktegy ds fiNokM+s ds dfo* esa dkfUr dqekj

tSu dgrs gSa fd& **ut+hj ekSr ds dfo gSa] og ft+anxh ds “kk;j gSa] ml ftanxh

ds tks rktegy ds fiNokM+s rktxat esa g¡lrs&jksrs] yM+rs&>xM+rs] jkst+ dqvk

[kksnrs vkSj I;kl cq>krs] reke usdh cnh ds lkFkA**62 ut+hj us blh ft+anxh&ekSr

dks dkO; dk fo’k; cuk;k vkSj blh ft+anxh ds thou&ewY;ksa dks vius dkO; esa

eksrh dh rjg fijks fn;kA ut+hj viuh dforkvksa ds ek/;e ls ekuo thou dks

vk/;kfRed ewY;ksa ls ifjfpr djkrs gSA vk/;kfRed ewY; gh thou ds vfUre

ewY; gaS] ftuds }kjk O;fDRk eks{k dh izkfIr djrk gSA

lkaLÑfrd ewY;

laLÑfr] lekt dh thou&i)fr dk izfrfuf/kRo djrh gSaA laLÑfr lEiw.kZ

:Ik ls lkekftd ijEijk gS] ;g dsoy ekuo&lekt esa gh ikbZ tkrh gSA

^lkaLÑfrd ewY;* izR;{k :Ik ls laLÑfr ls lacaf/kr gksrs gSaA ekuo&lekt esa

laLÑfr dk vfLrRo O;fDRk;ksa ds lewg ls feydj cuk gksrk gSA ekuoh; lekt

dsoy O;fDr;ksa dk lewg gh ugha gS] blesa O;fDr viuh lgt izsj.kk }kjk dk;Z

djus rd lhfer ugha jgrk cfYd ;g ekuoh; lekt :Ik&laxBu o lkaLÑfrd

rRoksa ls fufeZr gksrk gSA laLdkj] ioksZRlo] [kku&iku] jgu&lgu] euksjatu]

lekt&fo”ks’k ds yksxksa dh xfrfof/k;k¡] vkpkj&fopkj vkSj yksd&izpfyr lHkh

fo”ks’krk,¡ lkaLÑfrd ewY; gSa] ftuds }kjk Hkkjrh; laLÑfr dk fuekZ.k gksrk gSA

`r`rh;&v/;k; 149

ut+hj vdcjkcknh Hkkjrh; laLÑfr ds izseh FksA muds dkO; esa Hkkjrh; lkekftd

laLÑfr dk lefUor :Ik feyrk gSA vius dkO; esa lkaLÑfrd ewY;ksa dh ppkZ dj

ut+hj us lkekftd laLÑfr dk lqUnj uewuk is”k fd;k gSA lkaLÑfrd ewY;ksa ds

vUrxZr fookg ,d vR;f/kd ifo= cU/ku gSA dfooj ut+hj ykyk foykljk; ds

iq=ksa dks i<+krs FksA vius f”k’; dh cjkr esa tkdj mUgksaus ^lef/ku* uked dfork

fy[kdj fookg dh ,d ut+hj is”k dh gS&

d:a fdl eqag ls ;s ;kjksa c;ka eSa “kku lef/ku dhA

yxh gS vc rks esjs fny dks I;kjh vku lef/ku dhA

peu esa gqLu ds gkas mlds :[k+ vkSj tqYQ+ ij d+++qckZaA

vxj ns[ksa t+jk lwjr xqys jsgku lef/ku dhA63

Hkkjrh; lekt esa fookg ,d egRoiw.kZ laLdkj gSA fookg ds volj ij

o/kq dh ek¡ ¼lef/ku½ dk fo”ks’k egRo gksrk gSA oj&o/kq i{k ds yksx ,d nwljs ls

gkL;&ifjâkl djrs gSaA ut+hj us Hkh bl lkaLÑfrd ewY; dks viuk;k vkSj

lef/ku dh iz”kalk esa dqN iafDr;k¡ i<+haA

vr% ekuoh; lekt esa thou& ewY;ksa dk fo”ks’k egRo gSA uSfrd

lkekftd] lkaLÑfrd] vkfFkZd] nSfgd o vk/;kfRed ewY; thou esa lS)kfUrd

:Ik esa O;ofLFkr gksrs gSaA thou ds lS)kfUrd ewY; gh ekuo& thou dks ¼vU;

izkf.k;ksa ls½ fof”k’V vkSj lH; cukrs gSaA bUgha ds }kjk ekuo thou fodkl ds

jkLrs ij vxzlfjr gksrk gSA lR;&vlR;] U;k; o vU;k; esa Hksn djus dh “kfDRk

bUgha ewY;ksa esa fufgr gksrh gSA bl n`f’V ls ut+hj us vius thou esa ftu

ekuoh; ewY;ksa dh LFkkiuk dh] mldk lewpk :Ik mUgksaus vius dkO; esa mM+sy

`r`rh;&v/;k; 150

fn;kA vkt lekt fujUrj :Ik ls fodkl dj jgk gS] ijUrq ekuoh; ewY;ksa dk

âkl gks jgk gSA ,sls vk/kqfud le; esa ut+hj ds dkO; esa fufgr ekuoh; ewY;

ekuo&thou vkSj ekuo&lekt dks ,d fn”kk&funsZf”kr djrs gSaA

3-4 ;FkkFkZ&cks/k

Ekkuo&thou dks Js’B vkSj lqUnj cukuk dkO; dk y{; gksrk gSA ekuo&

thou dh ;FkkFkZrk ds vusd :iksa dk mn~?kkVu lkfgR; essa gksrk gS vk”kk&

fujk”kk] ?kkr izfr?kkr] g’kZ&fo’kkn] nfjnzrk&lEiUurk] LoLFkrk vkSj :X.krk vkfn

ekuo& thou dh ;FkkFkZrk ds fofHkUUk vax gSaA thou ftruk tfVy gksrk tkrk

gS ;FkkFkZ mruk gh :ikRed gksrk gSA thou ds ;FkkFkZ esa ,d:irk dh [kkst

djuk dfo dk eq[; drZO; gSA ,d lkfgR;dkj lkekU; euq’; ls vf/kd

laosnu”khy gksrk gS blfy, og okLrfodrk ls vka[ks ugha ew¡n ldrkA mlds

ifjos”k esa tks dqN Hkh ?kfVr gksrk gS og mlds ekul ry ij viuk izHkko NksM+

nsrk gS] mlh ls izHkkfor gksdj og lkfgR; dk l`tu djrk gS vkSj ;FkkFkZ dks

cks/kxE; cukdj mls vius vuq:Ik izLrqr djrk gSA

vk/kqfud ;qx esa ;FkkFkZ ls gh ;FkkFkZokn dk tUe gqvk gS] tks euq’; ds

okLrfod thou dks lkfgR; esa fpf=r djrk gSA ekud fganh dks”k ds

vuqlkj&^^lkfgR; {ks= esa ¼vkn”kZokn ls fHkUu½ ;g er ;k fl)kUr gS fd izR;sd

?kVuk ;k ckr vius ;FkkFkZ :Ik esa vafdr ;k fpf=r dh tkuh pkfg,A blesa

vkn”kksaZ dk /;ku NksM+dj mlh :Ik esa dksbZ pht+ ;k ckr yksxksa ds lkeus j[kh

tkrh gS] ftl :Ik esa og fuR; ;k izk;% lcds lkeus vkrh jgrh gSA blesa drkZ

u rks viuh vksj ls Vhdk&fVIi.kh djrk gS] u n`f’Vdks.k crykrk gS vkSj fu’d’kZ

`r`rh;&v/;k; 151

fudkyus dk dke n”kZdksa ;k ikBdksa ij NksM+ nsrk gSA**64 ;FkkFkZ ds laca/k esa

uannqykjs oktis;h th dk dFku gS fd&^^;FkkFkZokn OkLrqvksa dh i`Fkd&i`Fkd lRrk

dk leFkZd gSA og lef’V dh vis{kk O;f’V dh vksj vf/kd mUeq[k jgrk gSA

;FkkFkZokn dk laca/k izR;{k oLrq&txr ls gSA**65

Li’V gks tkrk gS fd lkfgR;dkj lekt ds chp jgrk gS] og vius pkjksa

vksj ds ifjos”k fØ;k&dykiksa] ?kVukvksa] thou&ewY;ksa] folaxfr;ksa] :f<+;ksa]

va/kfo”oklksa vkfn dks ns[krk gS vkSj mu ij fopkj djrk gSA dksbZ Hkh

lkfgR;dkj tc thou ds bUgha fcUnqvksa dks viuh jpukvksa esa fpf=r djrk gS

rc ;g ml lkfgR;dkj dk ;FkkFkZcks/k dgykrk gSA oLrqr% ;FkkFkZokn dk fodkl

HkkjrsUnq ;qx ls ekuk x;kA HkkjrsUnq] fujkyk] ukxktqZu] eqfDrcks/k] fnudj] “ke”ksj

vkfn dfo;ksa dh jpukvksa esa ;FkkFkZ dh xgjh vfHkO;fDr feyrh gSA ut+hj dk

;FkkFkZ&cks/k ml le; ns[kk x;k tc bldk izpyu dgha vkSj fn[kkbZ ugha nsrkA

bl vFkZ esa ut+hj dk ;FkkFkZcks/k vk/kqfud dfo;ksa ds ;FkkFkZcks/k ls vf/kd

fodflr gSA mudh blh fof”k’Vrk dks /;ku esa j[kdj î{k/kj* if=dk esa

izdkf”kr ys[k êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj* esa vk”kh’k f=ikBh dgrs

gSa fd&^^mudh n`f’V esa okLrfod vkSj oLrqxr ;FkkFkZ dks O;Dr djuk dfo dk

cqfu;knh dke gS] dfo;ksa dk ,slk ?kjkuk gS] tks ;gh ekurk gSA ut+hj

vdcjkcknh bl ?kjkus ds iwoZt dfo gSa] tks lkeus ekStwn gSa] mls os T;ksa dk R;ksa]

tl dk rl dg nsrs gSaA**66

lekt vPNs vkSj cqjs nksuksa xq.kksa ls fufeZr gksrk gSA blhfy, lekt esa

vPNkbZ vkSj cqjkbZ nksuksa ik;h tkrh gSaA ut+hj us lekt dh vPNkbZ;ksa ds lkFk

`r`rh;&v/;k; 152

cqjkbZ;ksa dks Hkh vius dkO; esa vfHkO;Dr fd;kA nx+kckt+h ] Qjsoh] /kks[ksckt+h] ywV

tSlh cqjkb;ksa dk ;FkkFkZ fp= izLrqr djrs gq, ut+hj dgrs gSa&

D;k&D;k Qjsc dfg;s nqfu;ka dh fQ=rkas dkA

eØks] nx+kvks] nqt+nh gS dke vDljksa dkAA

tc nksLr feyds ywVsa vlcko nksLrksa dkA

fQj fdl tqcka ls f”kdok vc dhtS nq”euksa dkAA

gqf”k;kj] ;kj tkuh] ;g n”r gS Bxkas dkA

;ka rqd fuxkg pqdh vkSj eky nksLrksa dkA67

ut+hj lekt ds ohHkRl :Ik dks fn[kkus ls ugha pwdrs] lekt esa jgus okys

nx+kckt+ nksLr] Bxksa rFkk Qjsfo;ksa dk fp=.k dj oss mu yksxkas ls nwj jgus dk

lans”k nsrs gSaA ”kks’k.k ds fo:) vkokt+ mBkdj] “kksf’kr ds izfr lgkuqHkwfr

fn[kkdj rFkk vU;k; ,oa vR;kpkj dk fojks/k djus okyh dforkvksa dh jpuk dj

ut+hj us viuh fopkj/kkjk dks iksf’kr fd;k vkSj lkekftd ;FkkFkZ izLrqr fd;kA

ihfM+r ekuork dks Loj iznku dj ut+hj us dfo ds mÙkjnkf;Ro dks Hkyh&Hkkafr

fuHkk;k gSA lq/khj ipkSjh vius ys[k ^fganh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj* esa

dgrs gSa fd& **os ¼ut+hj½ ,d lPps vk/kqfud dfo ds :Ik esa thou dks

iqul`Zftr djus dh O;kdqyrk ysdj dfork djrs Fks vkSj thou dk ;FkkFkZ

blhfy, lexz vkSj tkxzr :Ik esa muds dkO; esa vkrk Fkk**68 thou ds fofHkUUk

;FkkFkZijd :iksa dks n”kkZrs gq, ut+hj dgrs gSa&

efLtn Hkh vkneh us cukbZ gS ;ka fe;kaA

curs gSa vkneh gh beke vkSj [+kqrck[+;kaAA

i<+rs gSa vkneh gh dqjku vkSj uekt ;kaA

vkSj vkneh gh mudh pqjkrs gaS twfr;kaAA

tks mudks rkM+rk gS lks gS og Hkh vknehA69

mi;qZDr dfork ;g lans”k nsrh gS fd bl lalkj esa izR;sd vPNk&cqjk

dk;Z djus okyk vkneh gh gSA ;g lp gS fd efLtn dk fuekZ.k vkneh gh

`r`rh;&v/;k; 153

djrk gS] beke] dqjku vkSj uekt i<+kus okyk vkneh gh gksrk gS ysfdu ogh

vkneh gh /keZ&LFkyksa ls twfr;k¡ pqjkus okyk Hkh gksrk gSA jktuSfrd mFky&iqFky

ls ut+hj ds lekt dk vkfFkZd Lrj fNUu&fHkUUk gks x;k FkkA ywV&ekj o

ckgjh vkØe.kksa ls lekt ds fofHkUUk oxZ izHkkfor gks x;s FksA eqx+y ckn”kkg ls

ysdj vke tuekul vkfFkZd :Ik ls ijs”kku FkkA rRdkyhu O;kikj] m|ksx&/kU/ks

vkfn lc Bi iM+ x;s Fks ftlls pkjksa vksj foiUurk QSy xbZ FkhA yksx jksVh ds

fy, Hkh eksgrkt gks x;s FksA bl leLr ifjos”k dks ut+hj us Lo;a ns[kk vkSj

vuqHko fd;kA ,slh Hk;kog fLFkfr esa lekt dh tks nqnZ”kk gqbZ mldk ;FkkFkZ

fp=.k ut+hj us vius dkO; esa fd;k gSA jksVh] isV dh fQ+ykWlQ+h] pikrh bR;kfn

dforkvksa esa mUgksaus vkfFkZd foiUurk ds ;FkkFkZ dks n”kkZ;k] ftlds f”kdkj

ckn”kkg] ot+hj vehj] ljnkj] dkjhxj] et+nwj rFkk Qd+hj vkfn lHkh gq,&

t+jnkj] ekynkj xnk] “kkg D;k othjA

ljnkj D;k x+jhc roaxj gks ;k Q+d+hjAA

gj ne lcksa dks ns[kk blh gky esa vlhjA

viuh ;gh nqvk gS “kcks jkst+ ,s ût+hj*AA

ns “keksaZ vkc: ls [+kqnk isV ds fy,A70

ut+hj us vius lekt ds izR;sd oxZ dh n;uh; fLFkfr ns[khA mUgksaus

bZ”oj ls gj fdlh dks bT+t+r ds lkFk jksVh nsus dh izkFkZuk dhA dkjhxj] et+nwj

tSls Ük`fed oxZ ds ;qxhu ;FkkFkZ ,oa lelkef;d psruk dks ns[kkA ,sls Ük`fed

oxZ ds izfr tks HkjisV Hkkstu Hkh ugha tqVk ik jgk] ut+hj dk ;FkkFkZcks/k muds

izfr lgkuqHkwfr] U;k; dh vkdka{kk ysdj laosnukvksa dks O;Dr djrk gSA blh

dkj.k MWk0 jkefoykl “kekZ dk dguk gS fd&^^mudh ¼ut+hj½ fo”ks’krk gS&mudk

`r`rh;&v/;k; 154

;FkkFkZoknA mUgsa thou] lekt vkSj pkjksa rjQ+ dh nqfu;k esa gj dgha dfork ds

fy, lekxzh fey tkrh gSA mudk ;g ;qxkUrdkjh egRo gS fd ikYyks u:nk ls

igys mUgksaus NksVh&eksVh phtksa ij dfork,¡ fy[kdj ekuo&lEosnuk dks O;kid

cuk;k FkkA og cjlkr ij fy[krs gSa vkSj mel ij HkhA og vkxjs dh rSjkdh

ns[krs gSa] ;gka dh ddfM+;ksa dk jl ysrs gSa] ;gka dh eqQ+fylh ij jksrs gSaA dksjs

crZu esa ikuh dh cwan dk [kuduk ut+hj gh lqu ldrs gSaA**71 os brus

laosnu”khy O;fDr Fks fd dksjs crZu dh lulukgV dks Hkh ugha HkwyrsA bruh

lw{e n`f’V ls dfo ut+hj us ;FkkFkZ dks izLrqr fd;k gS fd vk”p;Z gksrk gS&

dksjs crZu gaS D;kjh xqy”ku dhA

ftl ls f[kyrh gS gj dyh ru dhAA

cwan ikuh dh mueas tc [k+udhA

D;k og I;kjh lnk gS lu lu dhA

Rkkt+xh th dh vkSj rjh ru dhA

Okg] D;k ckr dksjs crZu dhA72

ut+hj ds le; esa dfork jkstejkZ dh ft+nxh ls [k+klh nwj jgh] ysfdu

ut+hj ds ;gk¡ ;g nwjh cgqr de gS] og Hkh ml le; dh dfork esa tks

vBkjgoha lnh ds mÙkjk)Z vkSj mUuhloha lnh ds iwokZ)Z esa fy[kh xbZA bl lanHkZ

esa vius ys[k ^rkM+rk gqvk vkneh* esa v”kksd oktis;h dk dguk gS fd&^^vke

vkneh dk cgqr uketki gksrk jgk gS] ij lp rks ;g gS fd mldk igyk cM+k

dfo ut+hj gh gSaA mlds ;gk¡ vkeQge ftanxh dh tSlh ekStwnxh gS oSlh mlds

igys ;k ckn esa Hkh dfork esa “kk;n gh gqbZ gksA**73 ut+hj nqfu;k¡ ds rek”kksa dh

;kn fnykrs gSa vkSj thou dh u”ojrk dk ;FkkFkZ cks/k Hkh djkrs gSa&

`r`rh;&v/;k; 155

D;k fganw] D;k eqlyek¡] fjanks xojks dkfQ+j A

uD+d+k”k D;k] eqlfOoj] D;k [kq”k uohl “kkf;jA

ftrus] ût+hj* gSa] ;ka] ,d ne ds gSa eqlkfQjA

jguk ugha fdlh dks pyuk gS lcdks vkf[k+jA

nks pkj fnu dh [+kkfrj] ;ka ?kj gqvk rks fQj D;k\74

blesa lansg ugha fd e`R;q ds lEeq[k fgUnw] eqlyeka fjnksa] d+kfQj] uDdk”k]

eqlfOoj vkfn dksbZ ugha fVd ikrkA ut+hj bu leLr rF;ksa ds ek/;e ls

;nk&dnk ;g lans”k nsuk pkgrs gSa fd lkalkfjd ek;keksg ls xzLr og O;fDr

;g Hkwy tkrk gSa fd lalkj {kf.kd vkSj fuLlkj gSaA vUrr% lcdks /kwy ?kwlfjr

gksuk gSA ut+hj e`R;q dks lR; ,oa “kk”or ekurs gSaA mudk ekuuk gS fd e`R;q

,d u ,d fnu izR;sd euq’; dks vkuh gS] ijUrq euq’; bl LkPpkbZ dks Hkwydj

bl lalkj ds fofHkUu iziapksa esa yx tkrk gSA og gj fnu e`R;q ds fudV vkrk

jgrk gS vkSj bl cs[koj nqfu;k dh reke eky nkSyr ,d= djrk jgrk gSA

ijUrq tc e`R;q vkrh gS rks lc lktk+s lkeku blh yksd esa jg tkrk gS vkSj vU;

yksxksa esa mldh ,d= dh gqbZ lEifRr caV tkrh gS&

tc pyrs&pyrs jLrs esa ;g xkSu rsjh <y tkosxhA

,d cf/k;k rsjh feV~Vh ij] fQj ?kkl u pjus vkosxhAA

;g [ksi tks rwus ykVh gS] lc fgLlksa esa caV tkosxhAA

/kh] iwr] tekbZ] csVk D;k] ctkfju ikl u vkosxhAA

lc BkB iM+k jg tkosxk tc ykn pysxk catkjkA75

ut+hj us e`R;q dks vafre lR; ekuk gSA mudk ;FkkFkZcks/k lar dfo

dchjnkl ds fudV fn[kkbZ nsrk gSA bl fo’k; esa vk”kh’k f=ikVh î{k/kj* if=dk

`r`rh;&v/;k; 156

esa vius ys[k ^ efgek mldh Hkh jgs ftl dk uke ut+hj* esa dgrs gSa fd& ^^

ut+hj bl ckr dks dkQh tks+j nsdj dgrs gSa fd e`R;q ,d cM+k lp gSA e`R;q dh

lR;rk ij os dchj dh rjg gh t+ksj nsrs gSaA76

vk/kqfud ;qx iw¡thoknh <¡kps ij [kM+k gqvk gSA iw¡thoknh vkSj ckt+kjoknh

O;oLFkk us euq’; dh vkdka{kkvksa dk vuko”;d foLrkj fd;k gSA ;g O;oLFkk

HkkSfrd lq[k ij vf/kd cy nsrh gSA laHkor% blhfy, vkt ds euq’; dh lQyrk

dh dlkSVh mldh HkkSfrd lq[k&laiUurk gSA vkt dk euq’; ftruk vf/kd

lqfo/kkHkksxh gS] og mruk gh vf/kd lQy HkhA Li’V gS fd ftlds ikl ftruh

vkfFkZd iw¡th gS] og mruk gh vf/kd lq[kh] laiUu vkSj lEekfur gSA lHkh

yMk+b;ksa ds ewy esa ;gh iw¡th gS] ftls ut+hj iSlk] dkSM+h t+j vkfn dgrs gSaA

Hkkjr esa iw¡thokn ds iuius ls cgqr igys gh ut+hj us iSls ds egRo dks igpku

fy;k Fkk] tks mudh ;FkkFkZoknh vkSj vk/kqfud psruk dk izek.k gS%&

iSlk gh cl cukrk gS bUlka dh ckr dksA

iSlk gh t+sc nsrk gS C;kg vkSj ckjkr dksA

HkkbZ lxk Hkh vku ds iwNs u ckr dksA

fcu iSl ;kj nwYgk cus vk/kh jkr dksA

iSlk gh lax :Ik gS iSlk gh eky gSA

iSlk u gks rks vkneh p[ksZ dh eky gSA77

e/;dkyhu dfo;ksa esa ut+hj ,d ,sls dfo Fks ftUgksaus thou ds NksVs&NksVs

fo’k;ksa ij dfork dh] tks ns[kk ogh fy[kkA okLrfodrk] lR;rk] leUo;]

lkaLd`frd yxko] lekurk muds ;FkkFkZcks/k ds lwpd gSaA ftl ;FkkFkZ dks ysdj

vk/kqfud dfo;ksa us dfork,¡ fy[kha] mldk vkjEHk ut+hj e/;dky esa gh dj pqds

`r`rh;&v/;k; 157

FksA bl lanHkZ eas ^bUnzizLFk Hkkjrh* if=dk esa vius ys[k ^Hkk’kk] yksd&laLd`fr vkSj

ut+hj vdcjkcknh* esa y{e.k nRr xkSre dk dFku gS fd&^^lkQ&lkQ yQ+tksas esa

dgk tk;s rks vke&vkneh gh ut+hj dk [kk+l fd+jnkj Fkk& vkt ds ukxktqZu dh

rjgA vke vkneh dh thou&laLd`fr ds vyx&vyx igywvksa dks ftl

;FkkFkZrk ls ut+hj us mdsjk gS og dksbZ vke ckr ugha**78 Li’V gS fd ut+hj

vk/kqfud ;qx ls o’kksZa igys ;FkkFkZokn dh LFkkiuk dj vk/kqfud psruk dh T;ksfr

izTTofyr dj pqds FksA


ut+hj vius Lora= O;fDrRo dh rjg viuh jpukvksa dks Hkh Lora= :Ik

nsuk pkgrs FksA ut+hj dk dfo :Ik vius lekt dh gh rjg izLrqr Fkk &Lora=

vkSj thoarA thou dhs xfrfof/k;kssa eas og dfo :Ik iwjs vareZu ls lekfgr FkkA

“kkL= vkSj /keZ&ra= ds ca/ku muds thou dks fu;af=r ugha dj ldsA vius

le; dh lhfer] ladh.kZ] njckjh izo`fÙk ,oa lkearh dfork ds fo:) ut+hj esa

lhekvksa dk vfrØe.k vkSj ca/kuksa dks rksM+us dk vikj lkgl ekStwn FkkA blhfy,

ut+hj us ,sls dkO;&:iksa dh ryk”k dh tks mudh jpukRed izo`fÙk dks vf/kd

eq[kj dj ldsA vk”kh’k f=ikBh i{k/kj if=dk esa vafdr vius ys[k êfgek mldh

Hkh jgs ftldk uke ut+hj* esa dgrs gSa fd&^^dkO;&iafMrksa esa LohÑr dkO;&:iksa

ds LFkku ij mUgkasus ,sls dkO;&:iksa dk pquko fd;k ftlesa Lora=rk vkSj

thoarrk] foLrkj vkSj xfr”khyrk] jaxhuh vkSj nk”kZfudrk dks Ik;kZIr vodk”k

feykA**79

`r`rh;&v/;k; 158

ut+hj ds le; esa nksgk] Hktu] myVckalh] xt+y] :ckbZ] vk[;kud dkO;

vkfn dkO;&:Ik izpfyr Fks vkSj ikjaifjd izo`fÙk ds :Ik esa pys vk jgs FksA mnwZ

dfork esa x+t+y lokZf/kd yksdfiz; vkSj ekU;rk izkIr :Ik FkkA lw{e ls lw{e

Hkkoksa] HkkoukRed ifjfLFkfr;ksa vkSj HkkokRed }a}ksa dks dykRedrk ls O;Dr djus

dk ,d <ax fodflr gks pqdk FkkA thou ds fofHkUu fu’d’kksZa dks ,d lw=&okD;

dh rjg izLrqr djus dk <ax Hkh x+t+y esa “kq: gks pqdk FkkA thou ds rRo vkSj

eeRo ls mith nk”kZfudrk ds fy, x+ty esa volj izkIr gks jgs FksA ckrphr ds

f”kYi dks gh vk/kkj cukus ds dkj.k laokn dh gt+kjksa Hkafxek,¡ x+t+y esa lekfgr

gks jgh Fkha] ftlus x+t+y dks Hkkjrh; jax nsus esa izeq[k Hkwfedk fuHkk;hA ut+hj us

x+t+ysa fy[kh gSa ftuesa muds O;fDrRo dh Nki dks Li’V ns[kk tk ldrk gS]

ysfdu x+t+y tSls dkO;&:Ik dh lcls cM+h deh ;g Fkh fd mlesa thou ds

fofo/k jaxksa dks lesVuk laHko ugha FkkA o.kZu vkSj fp=.k ds fy, og vf/kd

mi;qDr ugha FkhA bl lanHkZ esa vk”kh’k f=ikBh î{k/kj* if=dk esa vius ys[k

êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj* esa dgrs gSa fd&^^yacs o.kZuksa vkSj fp=ksa

ds fy, x+t+y esa Ik;kZIr txg fey ikuk laHko u FkkA dFkkRedrk esa :fp j[kus

okys dfo;ksa ds fy, rks ;g iwjh rjg vuqi;qDr FkkA lkFk gh ijaijk esa x+t+y

dk T+;knkrj iz;ksx vkf”kd&ek”kwd ds r; pkS[kVs ls ca/kh gksus ds dkj.k izk;%

b”d+&eksgCcr ds fy, T+;knk eqQ+hn FkkA ,sls esa ut+hj tSls dfo us vius fy,

nwljs dkO;&:iksa dh vksj :[k fd;kA okrkoj.k dks lexzrk ls O;Dr djus esa

ut+hj dh vR;f/kd fnypLih FkhA os fdlh txg esa ?kVh ?kVuk dk o.kZu] fp=.k

vkSj dFku dh feyh&tqyh rduhd ls O;Dr djrs FksA blds fy, mUgksaus ,d

`r`rh;&v/;k; 159

Lora= vkSj yphys dkO;:Ik dk pquko fd;k tks drbZ vyadkfjd u Fkk vkSj

ftlesa eq[;r% c;ku dk jl feyrk FkkA ut+hj }kjk fodflr ;FkkFkZokn dk

loZFkk mi;qDr vkSj turkaf=d fo/kk&uT+e FkhA**80 bl rjg ut+hj us ,d uohu

dkO;&:Ik dk izkjaHk fd;k ftls mnwZ vkykspdksa us ûT+e* dgdj iqdkjk gSA

oLrqr% ut+hj dkO; dh bl fo/kk ds izkjaHk&drkZ ds :Ik esa lnSo Lej.k fd;s

tkrs jgsaxsA dkO; ds bl :Ik ds izkjaHk&drkZ gksus ds mijkUr Hkh mUgksaus blesa

iw.kZ ifj’dkj fd;k FkkA blhfy, vkxs pydj fgUnh&mnwZ ds dfo;ksa us ;qx dh

vko”;drk ds vuqlkj bl dkO;&:Ik dks Lohdkj fd;kA

ut+hj vdcjkcknh us fgUnh&mnwZ ds vf/kdka”k ikjaifjd dkO;&:iksa dk

iz;ksx rks fd;k gh] lkFk gh ml ijaijk esa ûT+e* tSls l”kDr vkSj Lora=

dkO;&:Ik dks izkjaHk djds egRoiw.kZ ;ksxnku Hkh fn;kA blh lanHkZ esa nkeksnj

okfl’B dgrs gSa fd& ^^bl n`f’V ls mUgksaus ,d uohu ekxZ dk fuekZ.k fd;k vkSj

os fgUnh&mnwZ dkO; esa ;qx n`’Vk ds :Ik esa ekus tk,¡xsA Qyr% ;g dguk

vlehphu ugha gksxk fd bl n`f’V ls izkphu&dkyhu dchjnkl vkSj vk/kqfud

dfo fujkyk dh lh Økafrdkfj.kh n`f’V&lEiUu dfo ds :Ik esa mudk vfHkuUnu

fd;k tkrk jgsxkA mUgksaus dkO; dks ,d fo”ks’k eksgd tky vkSj ifj;ksa ds yksd

ls fudkydj uohu Hkkocks/k djk;kA blls os vk/kqfud dky ds fuekZrk HkkjrsUnq

dh dksfV esa lgt esa gh vk tkrs gSaA**81

KkrO; gS fd ut+hj vdcjkcknh dkO;&”kSyh] Hkk’kk vkSj f”kYi vkfn lHkh

n`f’V;ksa ls ;qxkUrdkjh dfo FksA os dkO; ,oa lekt nksuksa ds gh ca/kuksa dks

vLohdkj djus okys Lora=&psrk FksA rRdkyhu ;qx esa mnwZ “kk;jh ,d fo”ks’k

`r`rh;&v/;k; 160

lEeksgd fLFkfr ls xqt+j jgh FkhA xt+y gh ml le; dh fiz; “kSyh Fkh vkSj

bl “kSyh dk Ik;kZIr ifj’dkj Hkh gks pqdk FkkA Yksfdu uT+e] pkgsa og nh?kZ jgh gks

vFkok y?kq] mldk izpyu u rks mnwZ esa gh gqvk Fkk vkSj u gh fgUnh lkfgR; esaA

jkeckcw lDlSuk dgrs gSa fd&^^ ut+hj ,d ,slh “kSyh dh uhao Mky x;s gSa tks

vkxs pydj gekjh Hkk’kk vkSj lkfgR; dhs mUufr cfYd gekjs tkrh; tkx`fr ds

iquthZou dk cgqr cM+k dkj.k gqbZA**82 ut+hj us Hkh xt+ysa fy[kh gSa vkSj muesa Hkh

bUgsa lQyrk feyh gS ysfdu mudk vlyh deky uT+eksa esa gh feyrk gS ftlus

mUgas bl fof”k’V igpku nhA laHkor% blhfy, MkW0 fln~nhdh dgrs gSa

fd&**ut+hj us Hkh xt+ys fy[kh gSa vkSj buesa Hkh mudk [kkl vankt gS ysfdu

mudk vlyh deky ,slh uT+eksa esa gh f[kyrk gS tgk¡ vkSj ft+Unxh ds bu vke

elk;y dk tk;t+k fy;k gSA---------- ut+hj dh uT+esa iSekuksa vkSj ekt++wekr ds

,srckj ls ,slh gaS fd nkSjs dnhe ls mnwZ dk lcls cM+k uT+exks “kk;j djkj nsuk

eqckyxk u gksxk vkSj xS+j t+nhn esa Hkh bd+cky vkSj pUn eqlUlhU;kr dks

NksM+dj “kk;n gh mudk dksbZ eqdkfcy fudysA**83 bl rjg ûT+e* uth+j dh

fof”k’Vrk vkSj igpku dh uhao dk lcls et+cwr iRFkj cu x;kA

iz”u ;g mBrk gS fd ut+hj dks ,d u;s dkO;&:Ik dh vko”;drk D;ksa

gqbZ\ tcfd muds le; esa nksgk] Hktu] x+t+y] :ckbZ] vk[;kud dkO; vkfn

izpfyr dkO;&:Ik ekStwn FksA oLrqr% ut+hj dh laosnuk dk Qyd cgqr xgjk

vkSj foLr`r Fkk tks tulk/kkj.k ds thou ds xfrfof/k;ksa vkSj ;FkkFkZ vuqHko ls

lai`Dr Fkk] tks x+t+y tSlh ukt++qd “kSyh ut+hj dh xgu vkSj foLr`r vuqHkwfr ds

`r`rh;&v/;k; 161

Hkkj dks ogu djus esa l{ke ugha FkhA /;krO; gS fd ut+hj ls iwoZ fgUnh&mnwZ

dkO; jhfrdky ds jkl&jax dh izo`fRr esa eXu FkkA ;|fi dqN dfo;ksa us dkO;

dks Ük`àxkfjd vkSj oklukRed izse ds nyny esa ls fudkydj mlds LFkku ij

“kq) vkSj fu”py izse dk lw=ikr fd;k Fkk ysfdu vf/kdka”k dfo mlh Ükàxkfjd

izse&iad esa fueXu FksA ut+hj fgUnh&mnwZ ds izFke dfo gSa ftUgksaus viuh dfork

esa lkekU;&tuekul dh Hkkoukvksa dks vfHkO;fDr nhA dfo ds :Ik esa ut+hj us

izR;sd oxZ ds fØ;k &O;kikjksa dks fpafrr dj vius dfo&deZ dks lQy cuk;kA

ut+hj ,d ,sls dfo gSa tks ;qokoxZ esa tkdj muds fopkjksa esa [kks tkrs gSa] cw<+ksa

dh cqtqxZ eaMyh esa ig¡qpdj vius chrs gq, dy dh e/kqj Le`fr;ksa esa [kks tkrs gSa]

os”;kvksa ds dksBksa ij ig¡qpdj muls pqgyckt+h djrs gSaA Ik”kq vkSj if{k;ksa ls Hkjs

gq, LFkku ij tkus esa mUgsa fo”ks’k vkuUn vkrk gSA esyksa&Bssyksa esa tkdj jaxjfy;k¡

eukrs gSa] irax mM+kus dk mUgsa csgn “kkSd gSA jhN ds cPPks dk fe;k¡ dyUnj

cudj u`R; djkrs gSaA muds dkO; esa dgha cqycqyksa dh dq'rh gks jgh gS rks dgha

fxygjh dk cPpk fn[kkbZ nsrk gSA ut+hj dh lcls cM+h fo”ks’krk ;g gS fd

mUgksaus lk/kkj.k ls lk/kkj.k phtksa dk ,slk jkspd vkSj thoar o.kZu fd;k gS fd

nwljs dfo;ksa dh Å¡ph ls Å¡ph jpukvksa esa Hkh oSlk fp=.k fn[kkbZ ugha nsrkA ,d

mnkgj.k n`’VO; gS&

t+jnkj gS ds gjfx+t] er ekj vius eu dksA

rut+sc rul[kksa ls] rjlk u vius ru dksA

tks uj pyu pys gSa] py rw Hkh ml pyu dksA

eqf”kZn dk gS ;g uqDrk j[k ;kn bl lq[ku dksA

fny dh [+kq”kh dh [+kkfrj] p[k Mky eky /ku dksA

xj enZ gS rks vkf”kd+ dkSM+h u j[k d+Q+u dksAA84

`r`rh;&v/;k; 162

mi;qZDr iafDr;ksa ls Hkh Li’V gksrk gS fd ut+hj dh laosnuk vkSj vuqHkqfr

dk nk;jk cM+k foLr`r FkkA Li’V gS fd tks ckr os viuh uT+eksa esa dgrs gSa] mls

x+t+y] Hktu] nksgk ;k :ckbZ tSls dkO;&:iksa esa dguk lEHko ugha gSA ut+hj

,d Lora= O;fDrRo ds /kuh Fks vkSj viuh “kk;jh esa Hkh mUgsa mlh Lora=rk dh

ryk”k Fkh tks mUgsa ûT+e* esa feyhA laHkor% blhfy, nkeksnj izlkn okfl’B dgrs

gSa fd&^^mudh ft+Unxh vkSj “kk;jh esa ,d rjg dk ,slk esy gS tks uT+e fy[kus

okys ds fy, t+:jh gSA**85 nkeksnj izlkn okfl’B uT+e ¼izxhrkRed i|½ dks

ifjHkkf’kr djrs gq, dgrs gSa fd&^îzxhrkRed i| ds fy, vko”;d gS fd mlesa

laosnukRed ,drk ;k Hkko&ladyu lqjf{kr jgsA ,sls i|ksa dk izkjaHk fcuk fdlh

Hkwfedk ds lgt mnzsd vkSj l?k% LQwfrZ :Ik ls gksrk gSA ewy izsj.kk ls mn~nhIr

Hkko v[kafMr] lqlaxr <ax ls O;Dr gksrk gS vkSj blds lkFk gh lhfer vkdkj

dh Hkh vko”;drk jgrh gSA**86

Li’V gS fd ut+hj dh uT+eksa esa Hkkoksa dk lgt mnzsd] LoPN dYiuk] rdZ

vkSj ckSf)drk ls ;qDr fopkjksa dk Lo:Ik izkIr gksrk gS&

eqf¶+yl vnukvksa x+uh dh Hkh [+kq”kken dhft;sA

c[+khy vkSj l[+kh dh Hkh [+kq”kken dhft;sA

vkSj tks “kSrka gks rks mldh Hkh [+kq”kken dhft;sA

xj oyh gks rks oyh dh Hkh [+kq”kken dhft;sA

tks [+kq”kken dj [+kYd+ mlls lnk jkt+h gSA

lp rks ;g gS fd [+kq”kken ls [+kqnk jkt+h gSA87

;|fi uT+eksa dks nwljs dkO;&:Ik esa Hkh fy[kk tk ldrk gS] ysfdu tks

Å¡pkbZ vkSj foLrkj dk volj ut+hj dks uT+e esa feyk] og nwljs :iksa esa feyuk

laHko ugha gSA bl :Ik esa dfo Lora= vkSj LOkPNan i{kh dh rjg tgk¡ pkgs mM+

`r`rh;&v/;k; 163

ldrk gS] ftls pkgs viuh n`f’V esa lesV ldrk gSA ysfdu ut+hj dk Lora=

i{kh xxupqach Å¡pkbZ ij tkdj Hkh t+ehu ij iM+s gq, NksVs&NksVs vukt ds nksuksa

dks Hkh ns[k ldrk gSA mudh n`f’V dh idM+ cgqr+ ckjhd vkSj etcwr gSA

blhfy, fo’k;&oLrq dh ftruh fofo/krk ut+hj esa gS] mruh vU; dfo;ksa esa

fn[kkbZ ugha nsrhA muds fo’k;&oLrq dh fofo/krk lk/kkj.k vkSj vlk/kkj.k ,sls

dkO;&:Ik dh ek¡x djrh gS tgk¡ u rks ca/kuksa dh tdM+u gks vkSj u gh Å¡p

uhp dk Hksn&HkkoA ,tkt+ gqlSu dgrs gSa fd&^ût+hj dh ft+Unxh esa “kk;jh dks

u;h jkgksa ij tkus dk ekSd+k [kwc feykA ca/ku dh deh] Å¡ph dyk ds tdM+canh

ls vkt+knh] t+cku dh ckjhfd;ksa vkSj yrkQ+rksa ds >xM+s ls utkr gkfly gksus

dh otg ls ut+hj dks viuh “kk;jh dks QSykus dk ekSd+k Hkh fey ldk] vkSj

mUgksaus xt+y ls gVdj uT+eksa ij viuk lkjk t+ksj yxk fn;kA**88

eksgEen glu ut+hj dh jpukvksa ds nks izdkj ekurs gSaA igys izdkj esa os

ut+hj dh ikjaifjd “kSyh vFkok x+t+y dks j[krs gaS vkSj nwljs esa ut+hj ds u;s

dkO;&:Ik vFkok ûT+e dksA os dgrs gSa fd&^^,d ftlesa ikjaifjd rkSj ij

mUgksaus x+t+ysa fy[kha] nwljh ftl ij muds LorU=psrk O;fDrRo dh vfeV Nki

FkhA igyh izdkj dh dkO;&jpuk lk/kkj.k :Ik ls lQy rks gS] ysfdu bls

loZFkk nks’keqDr ugha dgk tk ldrkA nwljs “kCnksa esa] bls f}rh; Js.kh dh dfork

dguk mi;qDr gksxkA---- ut+hj ds vlyh dkO; dk izfrfuf/kRo rks muds nwljs

izdkj dh dforkvksa ls gksrk gSA ;s izpfyr :f<+ ls bruh fof”k’V vkSj gVdj gSa

fd ;s dfo dh vUos’kd izfrHkk dh miyfC/k yxrh gaSA lkFk gh ;s rRdkyhu

dkO;&jpuk ls vkxs dh izLFkku fcUnq Hkh gSA**89 bl rjg eksgEen glu ut+hj

`r`rh;&v/;k; 164

dh vlyh izfrHkk vkSj miyfC/k ûT+eksa* eas ekurs gSaA okLro esa ûT+e* ut+hj dh

ekSfyd [kkst gS tks mudh vUos’kd izfrHkk dk izek.k gSA ;g dguk vfr”k;ksfDr

ugha gksxh fd ut+hj ds dfo vkSj dfork dk lcls cM+k vk/kkj ûT+e* gh gSA ekSr

dh fQ+yklQ+h] ekSr] ekSr dk /kM+dk] [+kq”kken] catkjkukek] vknehukek] jksfV;k¡]

pikrh] iwjs gSa ogh enZ tks gj gky esa [+kq”k gaS vkfn uT+esa bldk izek.k gSaA bu

uT+eksa dk fdlh vU; dkO;&:Ik esa dYiuk djuk Hkh dfBu gSA catkjkukek]

vknehukek tSlh jpuk,¡ rks ût+hj* vkSj ûT+e* nksuksa dh igpku cu pqdh gaSA

mnkgj.k n`’VO; gaS&

;g /kwe&/kM+Ddk lkFk fy, D;ksa fQjrk gS taxy&taxy\

bd frudk lkFk u tkosxk] ekSd+w+Q+ gqvk tc vu vkSj tyA

?kj ckj vVkjh] pkSikjh] D;k [+kklk rulq[k vkSj eyeyA

D;k fpylu] insZ] Q+”kZ u;s] D;k yky iyax vkSj jax&egyA

lc BkB iM+k jg tk;sxkA tc ykn pysxk catkjkA90 × × ×


vkSj vkneh gh [+kkd ls cnrj gS gks x;kA



cn”kDy] cnuqek gS lks gS og vknehAA91

ut+hj ds uT+eks dh fofo/krk mUgsa fof”k’V cukrh gSA dqN uT+esa ,slh gSa tks

jkst+xkj&/ka/kksa djus okys nksLrksa dh Q+ekZb”k ij fy[kh x;ha vkSj dqN ,slh gSa tks

vius f”k’;ksa vkSj cPpksa dks [+kq”k djus ds fy, tkuojksa vkSj fpfM+;ksa ij fy[kh

x;haA rlOoqQ] tokuh dh ljefLr;k¡] x+jhch] cq<+kik vkfn lSdM+ksa fo’k;kas ij

ut+hj us fy[kk gSA muds fy, u vius fy, dksbZ ca/ku gS vkSj u nwljksa ds fy,A

`r`rh;&v/;k; 165

mudh blh iztkrkaf=d izo`fÙk vkSj dkO; ds u;s :Ik dh “kq:vkr ds laca/k esa

vk”kh’k f=ikBh î{k/kj* if=dk esa vafdr vius ys[k êfgek mldh Hkh jgs

ftldk uke ut+hj* esa dgrs gSa fd&^^dguk u gksxk fd ut+hj us mnwZ

dkO;&iajijk esa rkdroj rjhds ls ekStwn bZjkuh lkaLÑfrd Nfo;ksa ls bl rjg

dfork dks ,d gn rd eqDr fd;kA mnwZ dfork&lalkj esa bl rjg ,d iwjh

rjg ns'kt dkO;&:Ik dh LFkkiuk gqbZ] ftlus fodflr gksrh gqbZ Hkkjrh;

vk/kqfudrk] turkf=adrk vkSj ;FkkFkZokn dks [kqydj izdV gksus dk volj

fn;kA**92

vr% dgk tk ldrk gS fd ut+hj dh dfork esa O;Dr LFkkuh;rk vkSj

Hkkjrh;rk ds xq.k uT+eksa esa [kqydj izdV gq,A uT+e fo’k; dh t+:jr ds

eqrkfcd vyx&vyx y;] vkSj c;ku ds <axksa ds vuq:Ik <y tkrh FkhA ut+hj

us vius O;fDrRo dh Lora= izo`fÙk vkSj fo’k;&oLrq ds vuq:Ik mls <kykA muds

uT+eksa esa Hkh dqN rks czt dh in&“kSyh ds vuq:Ik Fkha rks dqN Hktu&dhrZu dk

jax fy, gq, FkhaA esyksa esa xk;s tkus okys lewg&xkuksa vkSj Qdhjksa&lk/kqvksa dh

csgn likV y; okys xhrksa dh rjg ut+hj us uT+e dk cgqfo/k iz;ksx fd;kA bl

rjg ut+hj us ikjaifjd vkSj izpfyr dkO;&:iksa ls gVdj ,d vk/kqfud vkSj

iztkrkaf=d dkO;&:i dh uhao j[khA

ijEijk cuke vk/kqfudrk dk v/;;u dj ;g fu’d’kZ fudyrk gS fd

ijaijk ekuo&thou dk vfHkUu vkSj vk/kkjHkwr vax gSA ekuo&lekt dh

lkaLÑfrd /kjksgj vkSj thou&ewY;kas ds laj{k.k esa ijaijk dk vewY; ;ksxnku

gksrk gSA euq’; ds lkekftd&lkaLÑfrd thou ewY; gh izk;% mlds lkSUn;Z&cks/k

dk fuekZ.k djrs gSaA le; chrus ds lkFk gh ijaijk,¡ iqjkuh gksrh tkrh gSa] u;k

le; ubZ ijaijkvksa dks tUe nsrk tkrk gSA ubZ ijaijkvksa dh tMa+s iqjkuh ijaijkvksa

`r`rh;&v/;k; 166

ij gh fVdh gksrh gSa blhfy, vk/kqfudrk dh ifjHkk’kk] ijaijk dh ifjHkk’kk ds

fcuk v/kwjh gSA vk/kqfudrk ds fy, iqjkrurk dk cks/k lnSo visf{kr vkSj vfuok;Z

gksrk gSA ut+hj dh jpukvksa esa ijaijk vkSj vk/kqfudrk dk vn~Hkqr laxe fn[kkbZ

nsrk gSA ;fn le; ds lkFk ikjaifjd thou&ewY;ksa dk la”kks/ku ,oa iquZl`tu u

fd;k tk, rks mudk vfLrRo lekIr gks tkrk gSA ut+hj us ikjaifjd ewY;ksa dks

Hkh vk/kqfud jax esa ghs Lohdkj fd;kA fo’k;&oLrq vkSj Hkk’kk&f”kYi dh uohurk]

ut+hj&lkfgR; dh fo”ks’k igpku gS tks mUgsa lkfgfR;d vfHkO;fDr ds u, :iksa

dh vksj ys tkrh gSA ut+hj dk lkSUn;Z&cks/k vkSj ;FkkFkZ&cks/k blh uohurk dks

iznf”kZr djrk gSA

`r`rh;&v/;k; 167

lanHkZ % 1- MkW0 ,l0,y0nks’kh] vk/kqfudrk] mÙkj vk/kqfudrk ,oa uo&lekt'kkL=h;

fl)kUr] jkor ifCyds”kUl] t;iqj] 2012] i`0la0 36

2- fo”oukFk izlkn frokjh] jpuk ds ljksdkj] ok.kh izdk'ku] ubZ fnYyh]

1987] i`0la0 76

3- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼vknehukek½] fgUnh laLFkku]

mÙkj izns”k] y[kuÅ 1992] i`0la0 241

4- MkW0 gtkjh izlkn f}osnh] ^îjEijk cuke vk/kqfudrk**] Hkkjrh; laLÑfr ds

vk;ke vkSj vk/kqfudrk] i|/kj f=ikBh ¼laik0½] nsonkj izdk'ku] fnYyh]

1987] i`0la0 4

5- ogh] i`0 laŒ 1

6- m)r] ,l- ,y- nks’kh] vk/kqfudrk] mÙkj vk/kqfudrk ,oa uo&

lekt”kkL=h; fl)kUr] i`0la0 83

7- m)r] MkWŒ vkbZ- ,l pkSgku ¼laikŒ½] Hkkjr esa lkekftd ifjorZu] e/;

izns”k fgUnh xzaFk vdkneh] Hkksiky] 2004] i`ŒlaŒ 38&39

8- “;kepj.k nwcs] ijaijk] bfrgkl&cks/k vkSj laLd`fr] jk/kkd`’.k izdk”ku] u;h

fnYyh] 1991] i`Œ laŒ 16

9- MkWŒ uth+j eqgEen ¼laikŒ½] uth+j xzUFkkoyh ¼gksyh&17½] i`Œ laŒ 361

10- ogh] ¼vkxjs dh rSjkdh½] i`ŒlaŒ 407

11- ogh] ¼cYnso th dk esyk½] i`0laŒ 387

12- ogh] ¼pikrh½] i`ŒlaŒ 219

`r`rh;&v/;k; 168

13- vk”kh’k f=ikBh] efgyk mldh Hkh jgs ftldk uke uth+j^] i{k/kj] fouksn

frokjh ¼laikŒ½] tuojh fnlacj 2013] i`ŒlaŒ 168

14- ,lŒ VhŒ ujflagkpkjh] lkSUn;Z”kkL=h; leh{kk] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh]

2000] i`ŒlaŒ 11

15- ogh] i`0la0 11

16- ,lŒVh0 ujflagkpkjh] lwj dh lkSUn;Z psruk] jk/kkd`’.k izdk”ku] ubZ

fnYyh] 1993] i`0la0 13

17- MkWŒ jkefoykl “kekZ] Hkkjrh; lkSUn;Z cks/k vkSj rqylhnkl] lkfgR;

vdkneh] ubZ fnYyh] 2001] i`ŒlaŒ112

18- vKs;] ^^lkSUn;Z cks/k vkSj f”koRocks/k**( eUuwHk.Mkjh] vftr dqekj ¼laikŒ½]

jk/kkÑ’.k izkbosV fyfeVsM] ubZ fnYyh] 1997] i`0la0 79

19- MWkŒ ut+hj eqgEen ¼laikŒ½] ut+hj xzUFkkoyh ¼ywyh ihj½] i`ŒlaŒ 313

20- ogh] ¼cjlkr dk rek”kk½] i`ŒlaŒ 446

21- ogh] ¼Hkwpkyukek½] i`ŒlaŒ 494

22- ogh] ¼fd”ku dUgS;k dk ckyiu½] i`ŒlaŒ 564

23- vkpk;Z jkepUnz “kqDr] fpUrkef.k&Hkkx&1] bf.Mu izsl] izkbosV fyfeVsM]

bykgkckn] laor 1951] i`0la0 166

24- MkWŒ eqgEen ut+hj ¼laikŒ½] ut+hj xzUFkkoyh ¼vknehukek½] i`ŒlaŒ240

25- ogh] ¼ekSr dk /kM+dk½] i`Œ laŒ 139

26- ogh] ¼iwjs gaS ogha enZ] tks gj gky esa [kq”k gSa½ i`ŒlaŒ 200

`r`rh;&v/;k; 169

27- MkWŒ Hkxokunkl frokjh] Hkw’k.k% lkfgfR;d ,oa ,sfrgkkfld vuq”khyu]

lkfgR; Hkou] bykgkckn] 1972] i`ŒlŒ 83

28- ogh] i`0la0 92

29- dyhemíhu vgen] mnwZ “kk;jh ij ,d ut+j] cqd ,Eisfj;e] iVuk] 2011]

i`0la0 109

30- ogh] i`ŒlaŒ 100

31- ogh] i`ŒlaŒ 315

32- MkWŒ ut+hj eqgEen ¼laikŒ½] ut+hj xzUFkkoyh ¼t+qYQ+ ds QUns½] i`Œ laŒ 499

33- ogh] ¼catkjkukek½] i`Œla0 177

34- Okgh] ¼[kq”kken½] i`ŒlaŒ 231

35- Okgh] ¼gksyh½] i`Œla0 331

36- ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] yksd Hkkjrh

izdk”ku] bykgckn] 2008] i`ŒlaŒ 100

37- MkWŒ lS¸;n ryr gqlSu ud+oh] ut+hj vdcjkcknh ds dyke dk rud+hnh

eqrkvyk] fu”kkr vkQlSV izsl VksMk ¼QStkckn½] 1990]i`ŒlaŒ 100

38- /khjsUnz oekZ ¼iz/kku laik0½] fgUnh “kCndks”k Hkkx&1 ¼ikfjHkkf’kd “kCnkoyh½]

Kkue.My fyfeVsM] okjk.klh] 1985] i`0la0 86

39- jke/kkjh flag fnudj] vk/kqfud cks/k] iatkch iqLrd Hk.Mkj] fnYyh 1973]

i`0la0 36&37

40- /kuït; oekZ] vk/kqfudrk ds ckjs esa rhu v/;k;] fo/kk izdk”ku eafnj] ubZ

fnYyh] 1984] i`0la0 12

`r`rh;&v/;k; 170

41- lq/khj ipkSjh] ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj] vej mtkyk] 8

flracj] 1991

42- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼ia[kk½] i`0la0 529

43- Okgh] ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 489

44- Okgh] i`0la0 486

45- Okgh] ¼iSlk½] i`0la0 250

46- Okgh] ¼vknehukek½] i`0la0 239

47- MkW0 jkefoykl 'kekZ] Hkk"kk vkSj lekt] jktdey] ubZ fnYyh 1997] i`0la0

320

48- W.M. Urban, Fundamentals of Ethics, New York, Itolt, 1930, p-18

49- Rohit Mehta, The Intuitive Philosophy, Adyar Madras India, Theosophical.

Publishing House, 1950, P-39

50- MWka0 gqdqepUn] vk/kqfud dkO; esa uohu thou ewY;] Hkkjrh; laLd`r Hkou]

tkya/kj] 1972] i`0la0 25

51- W.M. Urban, Fundamentals of Ethics, New York, Itolt, 1930, p-16

52- m� r] MkW0 gjh”k dqekj lsBh] thou ewY; foe”kZ] lat; izdk”ku] ubZ

fnYyh] 2008] i`0la0 31

53- MkW0 jes”k ns”keq[k] vkBosa n”kd dh dgkuh esa thou ewY;] fo|k izdk”ku]

dkuiqj] 1994] i`0la0 9

54- Lkq/kh”k ipkSjh] ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj*] vej&mtkyk] 29

flrEcj 1991

`r`rh;&v/;k; 171

55- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼ddM+h½] i`0la0 535

56- Okgh] ¼vknehukek½] i`0la0 239

57- Okgh] ¼vkf[+kj ogh vYykg dk uke jgsxk½] i`0la0 179

58- Okgh] ¼jksfV;ka½] i`0la0 215

59- Okgh] ¼tokuh cq<+kis ds yM+kbZ½] i`0la0 305

60- Okgh] ¼nqfu;ka /kksds dh VV~Vh gS½] i`0la0 108

61- Okgh] ¼catkjkukek½] i`0la0 176

62- dkfUrdqekj tSu] ût+hj vdcjkcknh rktegy ds fiNokM+s ds dfo] gal]

jktsUnz ;kno ¼laik0½] uoEcj 2006] i`0la0 19

63- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼lef/ku½] i`0la0 506

64- jkepUnz oekZ] ekud fgUnh “kCn dks”k] [k.M&4] fgUnh lkfgR;

lEesyu&iz;kx] 1959] i`0la0 435

65- uUnnqykjs oktis;h] vk/kqfud lkfgR;] Hkkjrh Hk.Mkj] yhMj izsl] bykgckn]

2018 fo] i`0la0 420

66- vk”kh’k f=ikBh] ^êfgek mldh Hkh jgs ftldk ut+hj]* î{k/kj] i`0la0 167

67- MWkŒ ut+hj eqgEen ¼laik0½ ut+hj xzaFkkoyh ¼et+Eers vgys nqfu;ka½] i`0 la0

236

68- lq/kh”k ipkSjh] ^ fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj^] vej mtkyk] 22

rkjh[k 1991

69- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼vknehukek½] i`0la0 240

70- Okgh] ¼isV dh fQ+yklQ+h½] i`0la0 224

`r`rh;&v/;k; 172

71- jkefoykl “kekZ] Hkk’kk vkSj lekt] i`0la0 316

72- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼dksjk crZu½] i`0la0 524&525

73- v'kksd oktis;h] ^rkM+rk gqvk vkneh*] tulÙkk] ubZ fnYyh] 6 tqykbZ

2014

74- MkW0 uth+j eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] ¼nqfu;k¡ ds ejkfrc d+kfoys

,srckj ugha½ i`0la0 159

75- Okgh] ¼catkjkukek½] i`0la0 177

76- vk”kh’k f=ikBh] êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj] i{k/kj] i`0la0

173

77- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼iSlk½] i`0la0 251

78- y{ke.k nRr xkSre] ^Hkk’kk] yksd&laLd`fr vkSj ut+hj vdcjkcknh*]

bUnzizLFk Hkkjrh] MWk0 jkepj.k xkSM+ ¼laik0½] tuojh& ekpZ 1996] i`0la0

49

79- vk”kh’k f=ikBh] êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj*] i{k/kj] i`0la0

187

80- Okgh] i`0la0 188

81- nkeksnj izlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fganh dkO; dk

vkykspukRed v/;;u] “kks/k izcU/k izdk”ku] ubZ fnYyh] 1973] i`0la0 323

82- jkeckcw lDlSuk] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] fgUnqLrkuh ,sdsMeh ¼m0 iz0½]


`r`rh;&v/;k; 173

83- vcqYysl] fln~nhdh] ut+hj vdcjkcknh mudk ,gn vkSj mudh “kk;jh]

mnwZ ,sdsMeh] djkaph] 1959 i`0 la0 26

84- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼[k+q+”kh ls nku nsus dh izsj.kk½]

i`0 la0- 163

85- nkeksnj izlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh dkO; dk


86- Okgh] 353

87- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼[+kq+”kken½] i`0la0 231

88- ,tkt+ gqlSu] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] jktdey izdk”ku] fnYyh] 1957]

i`0la0 81


i`0la0 48


91- ogh] ¼vknehukek½] i`0la0 241

92- vk”kh’k f=ikBh] êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj*] i{k/kj] i`0la0

188

prqFkZ v/;k;prqFkZ v/;k;prqFkZ v/;k;prqFkZ v/;k;

ut +hj dh laosn uk % vk/kqfud vk;keut +hj dh laosn uk % vk/kqfud vk;keut +hj dh laosn uk % vk/kqfud vk;keut +hj dh laosn uk % vk/kqfud vk;ke


4-2 ekuorkoknh n`f’Vdks.k


4-4 LkoZ&/keZ leHkko

4-5 ns”k&izse dh HkkokfHkO;fDr


4-7 vk/;kfRed&psruk

ut+hj dh laosnuk% vk/kqfud vk;keut+hj dh laosnuk% vk/kqfud vk;keut+hj dh laosnuk% vk/kqfud vk;keut+hj dh laosnuk% vk/kqfud vk;ke

ut+hj vius ;qx ds igys vk/kqfud dfo gSa tks yksd dh Hkwfe ij [kM+s

gksdj yksd Hkk’kk esa] yksd dh /kM+du dks ok.kh iznku djrs gSaA mudh dkO;

laosnuk tulk/kkj.k ds lq[k&nq[k] jgu lgu] rht&R;ksgkj vkSj thou&la?k’kZ ds

lkFk tqM+h gqbZ fn[kk;h nsrh gSA bruk gh ugha ifjokj] /keZ] laLÑfr dk lewpk

Lo:Ik muds dkO; dks thoUr :Ik iznku djrk gSA ut+hj dh fopkj/kkjk vkSj

mudh laosnuk uss thou ds izR;sd {ks= dk fopj.k fd;k gSA ;gh dkj.k gS fd

thou dk dksbZ ,slk i{k ugha gS tgk¡ ut+hj dh n`f’V u x;h gksA mudh dfork,¡

lw;Z dh mu fdj.kksa dh rjg gSa tks laHkor% nqfu;k¡ ds gj dksus esa igq¡p tkrh gSaA

ut+hj us ^gksyh* ij fy[kk vo'; gS ysfdu mudh leLr jpuk,¡ banz/kuq’kh jaxksa

ds feyu ls ^gksyhe;* gks xbZ gaSA mudh jpuk,¡ g¡lkrh gSa rks #ykrh Hkh gSa]

upkrh gSa rks thou dk lPpk fp= Hkh fn[kkrh gSaA laHkor% blfy, fQ+jkd

xksj[kiqjh dgrs gSa fd ^ût+hj vdcjkcknh Hkh nqfu;k ds jax esa j¡xs gq, ,d

egkdfo FksA mudh dforkvksa esa jgrh nqfu;k g¡lrh&cksyrh] thrh&tkxrh]

pyrh&fQjrh vkSj thou dk R;ksgkj eukrh gqbZ ut+j vkrh gSA ut+hj dh

dforkvksa esa muds le; dk thou] gj Lrj] gj oxZ] gj rjQ] gj jax] gj <ax]

gj voLFkk] gj fLFkfr dk thou brus Hkjiwj <ax ls viuh iwjh xfr'khyrk ds

lkFk brus LokHkkfod vkSj ltho :Ik esa fpf=r gqvk gS fd Hkk’kk] laLÑfr]

laiznk;] tkfr&/keZ&lc Hksn feV x;s gSaA**1 ut+hj ,d ,sls dfo gSa ftUgsaus lekt

prqFkZ&v/;k; 175

ds izR;sd oxZ dk fp=.k fd;k gSA mudh jpuk,¡ ,drk] lekurk vkSj lkekfld

laLÑfr dh psruk dk lapkj djrh gaSA mudh dkO;&laosnuk lekt ds izR;sd

jax&:Ik vkSj mFky&iqFky dh lkaLÑfrd vfHkO;fDr gS tks vk/kqfudrk dk

vkoj.k /kkj.k fd, gq, izrhr gksrh gSA

ut+hj ,d ,sls jpukdkj gSa tks thou&la?k’kZ dks l”kDr :Ik esa O;Dr

djrs gSaA thou dh my>uksa dks nwj dj os ekuo eu esa “kkfUr ds Loj Qw¡drs

gq, fn[kkbZ nsrs gSaA ut+hj ds eu esa tulk/kkj.k dk ân; /kM+drk gS] ân; dh

;g /kM+du mUgsa tulk/kkj.k dh laosnuk ls tksM+rh gSA lkekU; turk] thou

la?k’kZ dk lkeuk lokZf/kd djrh gS] ;gh dkj.k gS fd ut+hj dh jpukvksa esa

vke&vkneh ds fofHkUu thou&i{kksa dh eq[kj vfHkO;fDr gqbZ gSA ut+hj vketu

ds i{k/kj Fks] mudk ekuoh; n`f’Vdks.k lkearh O;oLFkk ds izfr fo{kksHk iSnk djrk

gSA mudh dforkvksa esa ekuoh; laosnuk] loZ&/keZ leHkko ds nhi tykrh gSa rFkk

ns”k dh vkfFkZd fLFkfr dk ;FkkFkZ :Ik ls lk{kkRdkj djkrh gSaA ut+hj ds dkO; esa

turk dh vkfFkZd fparkvksa dh ;FkkFkZ vfHkO;fDr gqbZ gSA eqf¶+ylh] vkVs&nky dk

Hkko vkSj jksfV;k¡ tSlh l”kDr dforkvksa esa vkfFkZd fLFkfr dk [kqyklk gqvk gS&

t+jnkj] ekynkj] xnk] 'kkg D;k ot+hjA

ljnkj D;k x+jhc roaxj gks ;k Q+d+hjAA


viuh ;gh nqvk gS 'kcks jkst+ ,s ût+hj*AA

ns 'keksZa vkc: ls [kqnk isV ds fy,AA2

ut+hj dkyhu ;qx esa turk nq[k vkSj nfjnzrk dk f”kdkj cuh gqbZ FkhA

ut+hj us Lo;a viuh vk¡[kksa ls /kuk<~;] ekynkj] fHk[+kkjh] ckn”kkg] ot+hj] ljnkj]

prqFkZ&v/;k; 176

x+jhc vkSj Q+dhj lHkh dks viuh HkkSfrd vko”;drk dh iwfrZ ds fy, la?k’kZ djrs

gq, ns[kk Fkk] tks viuh ewyHkwr vko”;drkvksa dks Ik;kZIr :Ik ls iwjk ugha dj ik

jgs FksA

ut+hj dh jpukvksa esa vk/kqfudrk ds lkFk gh vk/;kfRed psruk dk Loj

Hkh fn[kkbZ nsrk gSA mudh vk/;kfRedrk] yksd dh t+ehu ls tqM+h gqbZ gSA

î{k/kj* if=dk esa vafdr ys[k êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj* esa

vk”kh’k f=ikBh dgrs gSa fd& ^ût+hj vdcjkcknh dh dfork esa bZ”oj dk mYys[k

cgqr ckj vkrk gS] fgUnw bZ”oj dk Hkh vkSj [kqnk dk HkhA ysfdu tc os bZ”oj dk

o.kZu djrs gSa rks ml izlax esa Hkh T+;knk t+ksj ykSfdd thou ij gh nssrs gSaA

^cynso th dk esyk* dfork esa t+ksj cynso th ij ugha gS] esys ij gS] esys dh

jaxhuh ij] [kq”kfetkt+h vkSj cud&Bud ij gSA**3 ut+hj dh jpukvksa esa muds

fopkjksa dh vk/kqfudrk loZ= ifjyf{kr gksrh gSA vk/kqfud lUnHkZ esa ut+hj dk

n`f’Vdks.k ekuo thou dh fopkj/kkjk dks fofo/k vk;ke iznku djrk gS vkSj

ekuoh; laosnuk ls tksM+rk gSA


iz”u ;g mBrk gS fd vke vkneh dh ifjHkk’kk D;k gS\ os dkSu yksx gSa

ftUgsa ge vke vkneh dg ldrs gSa\ ysfdu Bhd blds foijhr ,d iz”u vkSj

mBrk gS fd [kkl vkneh dkSu gS\ bu nksuksa oxksZa dks ,d nwljs ds le{k j[kus

ij nksuksa dk varj vkSj ifjHkk’kk,¡ Li’V gks tkrh gSaA vke vkneh dh lcls cM+h

fo”ks’krk ;g gS fd mlds ikl cqtqZok oxZ dh rjg /ku&laxzg dh izo`fÙk ugha gSA

;g izo`fÙk blfy, ugha gS D;ksafd /ku dekus ds fy, Hkh /ku dh vko”;drk gksrh

prqFkZ&v/;k; 177

gS tks vke vkneh ds ikl ugha gSA og jkst+ dekus rFkk jkst+ [kkus okyk euq’;

gS vkSj lkFk gh jkst+ u dek ldus vkSj jkst+ u [kk ldus okyk euq’; Hkh gSA

vehjksa dh rjg mlds ikl Hkksx&foykl dh oLrq,¡] lqfo/kk,¡ vkSj Hkfo’; dh

vla[+; ;kstuk,¡ ugha gSa D;ksafd bu lcds fy, iSls dk gksuk vfuok;Z gSA vke

vkneh ds ikl mldk viuk isV gS tks dHkh Hkj ugha ikrkA isV ds fy, la?k’kZ

djuk mldh izeq[k o xaHkhj leL;k gSA ut+hj dh jpukvksa esa thou dk ;g

la?k’kZ fn[kkbZ nsrk gSA mudh jpukvksa esa jksVh] eqf¶+ylh] vkVs nky dk Hkko vkfn

fo’k;ksa dh ppkZ ckj&ckj gksrh gSA jksVh dh fpark vke vkneh dh lcls xaHkhj

fpark gSA thou dks thus ds fy, vkSj isV dh {kq/kk nwj djus ds fy, jksVh dh

vko”;drk gksrh gSA ;gh vko”;drk O;fDr dks thou la?k’kZ esa jr fd;s jgrh

gSA lkekU;r% vke vkneh dk thou la?k’kZ lq[k&lqfo/kkvksa dks izkIr djus ds

fy, ugha] vfirq thou thus ds fy, gksrk gSA ft+Unk jguk gh mlds thou dh

lcls cM+h pqukSrh gksrh gSA

ut+hj vdcjkcknh dk vke vkneh ls rkRi;Z ml oxZ ls gS tks lekt esa

viuh thfodksiktZu ds fy, lnSo la?k’kZ”khy jgrk gS rc Hkh og nks oD+r dk

Hkkstu tqVk ugha ikrkA bl oxZ esa euhgkj] dqEgkj] ddM+hokyk] rek”ksokyk]

yksgkj] eYykg] dkNh] /kqfu;k] ekyh] rsyh] tqykgk] catkjk] dkjhxj vkSj Jfed

vkfn izeq[k gSaA ut+hj dh bu yksxksa ls fo”ks’k lgkuqHkwfr jgh gSA vius dkO; esa

ut+hj us vke tu dh leL;kvksa dk o.kZu dj lekt ds cqf)thoh oxZ dks

lkspus le>us ds fy, etcwj dj fn;kA muds lekt esa ;fn ,d rjQ lkaerh

oxZ Hkksx&foykl esa Mwck gqvk fn[kk;h fn;k rks nwljh rjQ lekt dh lcls cM+h

prqFkZ&v/;k; 178

vkcknh okyk vkeoxZ thou dh nSfud o ewyHkwr vko”;drkvksa dks iw.kZ djus esa

vleFkZ fn[kkbZ fn;kA ut+hj us izR;sd oxZ ij dfork,¡ fy[kh gSa ysfdu mudh

dforkvksa dk dsUnz fcUnq vke&vkneh gh jgk] os mlh ds eeZ o laosnukvksa dks

vfHkO;fDr iznku djrs jgsA vke vkneh ds izfr laosnuk dk ;g Hkko mUgsa

vk/kqfudrk dk tkek igukrk gSA

lkfgR; tu fojks/kh ugha gksrkA dfork vke vkneh ds ftruh fudV gksrh

gS] lkekftd vkSj lkaLÑfrd fodkl esa mruh gh lgk;d gksrh gSA yksd dfo

og gksrk gS tks vke&tu vFkok tu&lkekU; dh mis{kk ugha djrk] vkSj vius

dkO; esa mls LFkku nsrk gSA ut+hj vdcjkcknh Hkh ,d ,sls gh dfo gSa] ftuds

dkO; esa vke vkneh dh mifLFkfr gh eq[; jgrh gSA ut+hj ,d lgt

yksd&dfo gSaA mUgksaus vke&tu ds fØ;k&dykiksa vkSj muls tqM+s jhfr&fjoktksa

dks cM+s lgt :Ik ls vfHkO;fDr iznku dh gSA

ut+hj dk ;qx lkekftd vkSj vkfFkZd Lrj ij nks /kkjkvksa esa c¡Vk gqvk

Fkk& mPp oxZ vkSj fuEu oxZA mUgksaus nwljs oxZ dks gh vius dkO; dk vk/kkj

cuk;kA vke yksxksa ls tqM+h oLrqvksa tSls&fry ds yM~Mw] jksVh] isV] catkjkukek]

vknehukek] vkxjs dh ddM+h vkfn fo’k;ksa ij viuh ys[kuh }kjk vUrZeu dh

laosnuk dks vfHkO;Dr fd;kA mudh ;gh laosnuk ekuo eu dks >d>ksj Mkyrh

gS vkSj ikBd dks vke&tu ds nq[k&nnZ dk vuqHko djkrh gSA ut+hj dh

jpukvksa esa bl vuqHko dh ;FkkFkZ vfHkO;fDr gqbZ gSA mudh jpukvksa ds pfj= esa

dksbZ lkear] jktk&egkjktk ;k jktdqekj ugha cfYd lk/kkj.k euq’; gSA mudh

blh fo”ks’krk dks y{; djrs gq, eqgEen glu dgrs gSa&^ûk;d ds :Ik esa ;gk¡

prqFkZ&v/;k; 179

lkekU; vkneh izfrf’Br gS vkSj ut+hj mlh dh tq+cku ls cksyrs gSaA os

ckº~;kMacjksa vkSj njckjh rke>ke dks vLohdkj dj] lk/kkj.k euq’; dh rjg jgus

esa xkSjokfUor eglwl djrs gSaA**4 ut+hj dh jpukvksa esa vkneh dk ft+Ø

ckj&ckj vkrk gS&

;ka vkneh gh ukj gS vkSj vkneh gh uwjA

;ka vkneh gh ikl gS vkSj vkneh gh nwjAA

dqy vkneh dk gqLuks d+cg esa gS ;ka t+gwjA

'kSrka Hkh vkneh gS tks djrk gS eØks twjAA

vkSj gknh jguqek gS lks gS og Hkh vknehAA5

euq’; [kqnk dh cukbZ gqbZ e[+kywd gSA euq’; ds vUnj xq.k vkSj voxq.k

nksuksa gksrs gSa] bUgha ds dkj.k euq’;] nksLr&nq”eu] “kSrku&Qfj”rk curk gSA

vr,o euq’; ds voxq.kksa ls uQ+jr djuh pkfg, u fd euq’; lsA ut+hj dh

jpukvksa ds “kh’kZd vke&vkneh dh i{k/kjrk dh iqf’V djrs gSaA tokuh] cq<+kik]

eqf¶+ylh] dy;qx] jhN dk cPpk] pk¡nuh jkr] jksVhukek] vk¡/kh] Hkwpkyukek vkSj

cynso th dk esyk mudh ,slh gh l”kDr dfork,¡ gSa ftuesa euq’; ds thou ds

fofo/k i{kksa dh vfHkO;fDr gqbZ gSA mudh jpukvksa esa thou ds jhfr&fjokt]

gksyh&bZan] fnokyh] lq[k&nq[k vkSj cjlkr dh cgkjksa ds lkFk gh izkÑfrd izdksiksa

dk d+gj Hkh ns[kk tkrk gSA ^cjlkr dh fQlyu* uked dfork esa ut+hj ,d

x+jhc ds nq[k dk eeZLi”khZ o.kZu djrs fn[kkbZ nsrs gSa&

ckjka tc vkds iq[+rk edka ds rbZa fgyk;A

dPpk edka fQj mldh Hkyk D;kasfd rko yk;A

gj >ksiM+s esa “kksj gS gj ?kj esa gk; gk;A

dgrs gSa ^^;kjksa] nkSfM+;ksa**] ^^tYnh ls** ok; ok;A

ik[ks iNhr lks x, NIij fQly iM+kAA6

prqFkZ&v/;k; 180

ut+hj vdcjkcknh voke ds dfo gSa] os mudh [kq”kh esa [kq”k vkSj nq[k esa

nq[kh gksrs gSaA vkykspd iou dqekj us vius ys[k ^miHkksDrk laLÑfr ds bl nkSj

esa ut+hj vkSj gchc dk vkxjk cktkj* esa dgk gS fd&^^vke vkneh ds thou ds

g’kZ] fo’kkn] R;ksgkjksa ds o.kZu esa ut+hj Mwcs gq, ut+j vkrs gSaA**7 “kCcsjkr ds

R;ksgkj esa vehj] gyok vkSj pikrh dk vkUkUn ysrs fn[kk;h nsrs gSa rks vke tu

e¡gxkbZ ds dkj.k oafpr fn[kk;h nsrk gS] og dsoy xqM+ vkSj vkVs ds lkFk gh

viuh “kCcsjkr euk ysrk gSA ut+hj ,d filugkjh ds ek/;e ls mldh =klnh

dk fp= izLrqr djrs gSa&

fBfy;k] pikrh gyos dh rks lc esa pky gSA

vnuk x+jhc ds rbZ ;g Hkh eqgky gSAA

dkys ls xqM+ dh yiVh d<+h dh felky gSA

ikuh dh gkaM+h] xsagw dh jksVh Hkh yky gSAA

djrh gS ,slh nqf[k;k filugkjh 'kCcjkrA8

ut+hj dh dfork ^vknehukek* vke vkneh ds thou dk lPpk vkbZuk gSA

mudh ;g dfork vk/kqfud izxfr”khy n`f’V dh ifjpk;d gSA vkykspd lq/kh”k

ipkSjh us vius ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj* esa fy[kk gS

fd&^^mudh ;g dfork vke&vkneh ds ,sls psgjksa dks cgqr igys ns[k ysrh gS

tks vk/kqfud izxfr”khy lkfgR; esa ckn esa vkbZA vkneh ds lwjr vkSj lhjr dh

,slh varfoZjks/kiw.kZ >yd vius fetkt+ esa “kq) ;FkkFkZoknh gSA**9

ut+hj dk thou nfjnzrk esa chrk] nfjnzrk dh ihM+k ls og Hkyh izdkj

ifjfpr Fks] blfy, nfjnz O;fDr dks ns[kdj cspSu gks mBrs FksA lekt eas x+jhc

O;fDr ds dkjksckj can gks tkus ij ut+hj jks mBrs FksA esgur djus ds Ik”pkr~

prqFkZ&v/;k; 181

Hkh x+jhc ds gkFk esa dkSM+h rd ugha vkrh vkSj og dtZ+ ysdj viuk xqt+kjk

djrk Fkk&

esgur ls gkFk ik¡o ds dkSM+h u gkFk vk;sA

csdkj dc ryd dksbZ dt+ksZa m/kkj [kk;sA

ns[kw¡ ftls og djrk gS jks&jks ds gk;! gk;!A

vkrk gS ,sls gky is jksuk gesa rks gk;A

nq'eu dk Hkh [kqnk u djs dkjksckj canA10 × × × × fdLer ls pkj iSls ftUgsa gkFk vkrs gSaA

vycÙkk :[kh lw[kh og jksVh idkrs gSaA

tks [kkyh vkrs gSa og d+tZ+ ysrs tkrs gSaA

;wa Hkh u ik;k dqN rks Q+dr x+e gh [kkrs gSaA

lksrs gSa dj fdokM+ dks ,d vkg ekj canA11

ykpkjh] foo”krk vkSj csjkst+xkjh bUlku ds lkgl dks rksM+ nsrh gSA ,d

cslgkjk x+jhc O;fDr dh n;uh; o ân; fonkjd fLFkfr rc vkSj iSnk gks tkrh

gS tc og x+jhc x+e [kkdj vkSj vkg Hkjdj lks tkrk gSA ut+hj ds le; esa

vkxjk “kgj jkst+xkj dh n`f’V ls lEiUu ugha FkkA csjkst+xkjh ls lekt xzzLr FkkA

os mlh csjkt+xkjh] csclh] ykpkjh dks vfHkO;fDr iznku djrs gSa tks vk/kqfud

lanHkZ esa ns”k o lekt dh TyoUr leL;k;sa gSaA ut+hj ds le; ukStoku vkt

dh rjg gh csjkst+xkj vkSj ijs”kku gky esa FkkA y{e.knÙk xkSre ^bUnzizLFk Hkkjrh*

if=dk esa izdkf”kr vius ys[k ^Hkk’kk] yksd laLÑfr vkSj ut+hj vdcjkcknh* esa

dgrs gSa fd&^^vke vkneh gh ut+hj dk [+kkl fdjnkj FkkA ml vke&vkneh dh

[kq”kh vkSj x+eh dks ftruk mlus le>k vkSj fy[kk] oks viokn&Lrj ij bl

egkdfo ds lkeus eLrd >qdkus okyh ckr gSA**12 lekt esa vketu ds

thou&la?k’kksZa ds izfr ut+hj us ekuorkoknh n`f’Vdks.k o laosnuk O;Dr dh gS tks

prqFkZ&v/;k; 182

vk/kqfud ifjizs{; esa mruh izklafxd gS ftruh og vius le; esa FkhA vk/kqfud

;qqx dk euq’; Hkh jksVh vkSj eqf¶+ylh tSlh leL;k ls lcls vf/kd ijs”kku gSA

vkt Hkh djksM+ksa yksx x+jhch js[kk ds uhps thus ds fy, etcwj gSaA muds fy,

jksVh dks izkIr djuk pk¡n dks Nwus ds leku gSA

ut+hj ds le; esa vke&vkneh dks viuh thfodksiktZu djus esa Hkh

dfBukb;ksa dk lkeuk djuk iM+ jgk FkkA ns”k esa v”kkfUr ds dkj.k] fdlh Hkh

oxZ dk dkjksckj lqpk: :Ik ls ugha gks ik jgk FkkA vfLFkjrk ds dkj.k O;kikj

ij Hkh mldk vlj fn[kkbZ ns jgk Fkk] blfy, O;kikfj;ksa us vius eky dk

vk;kr&fu;kZr djuk can dj fn;k FkkA mUgsa ;g Mj lrkrk jgrk Fkk fd dgha

dksbZ gekjk eky u ywV ysA blh dkj.k eYykgksa dh thfodk Hkh can gks xbZ

D;ksafd lkjk vk;kr&fu;kZr eYykgksa dh ukoksa ds }kjk gh gksrk Fkk&

ywVs gSa xjnks is”k tks d+T+t+kd jkg ekjA

O;kikjh vkrs&tkrs ugha Mj ls ft+ugkjA

dqroky jksosa] [+kkd mM+krs gSa pkSdh nkjA

eYykgksa dk Hkh dke ugha pyrk esjs ;kjA

ukosa gSa ?kkV&?kkV dh lc okj ikj canAA13

Ukt+hj us jktnjckjksa ds fy, ;k fQj lEeku ikus ds fy, dfork ugha dh

vfirq vke&larks’k fy, dh FkhA pw¡fd ut+hj tulk/kkj.k ds dfo gSa blfy,

^^dfooj ut+hj vdcjkcknh dk dkO; eq[; :Ik ls lkekU; tu dk dkO; gS vkSj

mUgksaus lekt dks tulkekU; ds Lrj ij j[kdj mldk fp=.k djus dk iz;kl

fd;k gSA**14 ut+hj dh n`f’V fHk[+kkjh] Q+dhj] dqEgkj vkSj dkjhxj tSls O;fDr;ksa

ij gh iM+h vkSj mudh /kM+du ut+hj dh dfork cu xbZA vkt Hkh fHk[+kkjh]

prqFkZ&v/;k; 183

rek”kk fn[kkus okyk] ddM+h cspus okyk] mudh dforkvksa dks xyh dwpksa esa xkrk

fQjrk fn[kkbZ nsrk gSA /kkfeZd HksnHkko dks Hkqykdj] vke&vkneh ds lkFk feydj

pyus esa ut+hj dks cgqr et+k vkrk FkkA ut+hj ds dkO; esa vke&vkneh dk

thou&la?k’kZ] vk/kqfud ;qx ds vke vkneh ds thou&la?k’kZ ls vyx ugha gaSA

tu&lkekU; ds izfr laosnukRed Hkko gh ut+hj dh vk/kqfudrk vkSj izklafxdrk

dk lcls cM+k izek.k gSA

4-2 ekuorkoknh n`f"Vdks.k

iqjkuh :f<+;ksa] ttZj o [kks[kyh ijEijkvksa ls eqDRk gksuk vk/kqfudrk dh

igyh “krZ gSA vk/kqfudrk ls rkRi;Z gekjs fparu vkSj mlds ckSf)d i{k ls gS] u

fd ckgjh fn[kkos ;k igokos lsA vk/kqfud ;qx esa lekt dks ck¡Vus vkSj rksM+us

okys dkjdksa esa lkEiznkf;drk] tkr&ik¡r] x+jhch] Å¡p&uhp dh Hkkouk izeq[k gSaA

lekt dh bu chekj izo`fÙk;ksa dk fojks/k vkSj la?k’kZ djus okyk O;fDr gh

vk/kqfud vkSj ekuoh; n`f’V dk laokgd dgk tkrk gSA bl lUnHkZ esa ut+hj dh

dfork lekt vkSj euq’; dks ck¡Vus okyh Hk;kog izo`fÙk;ksa ds fojks/k esa [kM+h gqbZ

fn[kkbZ nsrh gSA nkeksnj izlkn okfl’B th dk dguk gS fd&^^bl ns”k esa fgUnw

gSa] eqlyeku gSa] /kuh gSa] x+jhc gSa] fo}ku gSa] ew<+ gSa vkSj bu lcds lkFk fo#)

laLdkjksa vkSj fojks/kh LokFkksZa dh fojkV~ okfguh gSA ijUrq bu leLr fojks/k&la?kkrksa

ls cM+k vkSj lkjs fo”o dks pykus okyk gS euq’;A blh euq’; dh t;;k=k dh

xkFkk dguk ut+hj viuk mís'; le>rs gSaA**15

prqFkZ&v/;k; 184

ut+hj ekuork ds iqtkjh Fks] mUgksaus ekuork dks thou esa Js’B ekuk]

muds fy, ekuork ls cM+k dksbZ vkn”kZ ugha FkkA bZ”oj us vkneh dks iSnk fd;k

gS tc ml dh n`f’V esa vUrj ugha gS rks fQj bUlku dh n`f’V esa vUrj D;ksa\

ut+hj dh n`f’V esa ml vkneh dk egRo vf/kd gS tks udyh o Ñf=e ifj/kkuksa

ds chp esa flld jgk gS] gj oxZ vkSj gj o.kZ dk euq’; flQZ vkneh gS vkSj

dqN ugha&

nqfu;ka esa ckn'kkg gS lks gS og Hkh vknehA

vkSj eqf¶+ylks xnk gS lks gS og Hkh vknehAA


uSaer tks [kk jgk gS] lks gS og Hkh vknehAA

VqdM+s pck jgk gS] lks gS og Hkh vknehA16

Ukt+hj dh n`f’V esa lHkh izk.kh leku gSaA oss ckn'kkg ls ysdj Qd+hj rd

lHkh dks ,d leku ekurs gaSA mudh n`f"V esa lTtu] nqtZu] /kuh] fu/kZu lHkh

euq"; gSaA MkW0 ,grs'kke gqlSu dk dguk gS fd&^^turk ls ut+hj dk ,slk ?kfu"V

laca/k Fkk fd muds ;gk¡ Å¡p&uhp] fgUnw&eqfLye] cM+s&NksVs dk Hksn&Hkko feV

x;k FkkA muds LoHkko esa ,slh ljyrk vkSj O;ogkj esa ,slh LoPNanrk ik;h tkrh

Fkh fd lHkh muds fe= FksA**17 muds ;gk¡ ekuo/keZ vkn”kZ :Ik esa mifLFkr jgk]

blhfy, os deZ esa fo'okl djrs FksA mudk dguk Fkk fd vkneh flQZ vkneh gS

Hkys gh mlds dke vyx&vyx gksa] mldh os'kHkw"kk vyx gks] mldk jax :Ik

vyx gks&


vkSj vkneh gh [k+kd ls cnrj gS gksx;kA



cn'kDy] cnuqek gS lks gS og Hkh vknehA18

prqFkZ&v/;k; 185

ut+hj dk ;g ekuuk gSa fd lHkh euq’; bZ'oj dh Ñfr gSa] vkSj muesa dksbZ

Hksn ugha gSaA Å¡ps in ij cSBus ls dksbZ O;fDr cM+k ;k egku ugha gks tkrk]

cfYd mlds fy, Å¡ps xq.kksa dk gksuk vko';d gS u fd Å¡ps in ij cSBukA

ut+hj ;qxhu lekt esa lkekftd <k¡pk vLr&O;Lr FkkA ml le; dh jktuSfrd

mFky&iqFky vkSj lkaLÑfrd&lkekftd tfVyrk,¡ ,slh leL;k cu pqdh Fkha fd

mUgsa lE;d~ jhfr ls jkg ns ikuk dfBu gks x;k FkkA eqx+y 'kklu det+ksj gks

pqdk Fkk] vusd NksVs&NksVs jkT; Lora=rk ds fy, la?k"kZ dj jgs Fks vkSj fofHkUu

/keksZa vkSj erksa esa VdjkgV dh vkokt+ O;kid Lrj ij QSy jgh FkhA lekt esa

nkl&izFkk] os';ko`fÙk] 'kjkc[+kksjh] tqvk vkSj tkylkt+h us viuk tky QSyk j[kk

FkkA ,sls le; esa] ut+hj dh laosnu”khy ekuoh; n`f’V dk lk{kkRdkj gqvk]

ftlds nks :Ik fn[kkbZ fn;s&,d rks mudk lekt&lq/kkjd :Ik rFkk nwljk bZ'oj

ds izfr izseA dfooj ut+hj gj rjg dh lkekftd chekjh ls euq"; dks eqfDr

fnykuk pkgrs Fks&

gqtjs esa vxj cSB ds ge gks x, njos'kA

vkSj fpYyk d'kh djds ges'kk jgs fnyjs'kA

vkfcn gq,] t+kfgn gq,] ljrkt gd+ vUns'kA

tc vkbZ vty] ,d fj;kt+r u xbZ is'kA

ej&ej ds tks dh dksf'k'ks] rkvkr rks fQj D;k\A19

dfooj ut+hj euq";ksa dks ekSr ls lko/kku djrs gaSA ekSr tc vkrh gS rks

njos'k] lwQh] lUr] fo}ku] jktk fdlh dks ugha NksM+rhA mudk lkjk fparu

ekuo&lkis{k gSA izR;sd euq"; lalkj esa cjkcj gS] dksbZ NksVk&cM+k ugha gSA

e/;;qxhu lkfgR; fpUru esa dfooj ut+hj foy{k.k dksfV ds dfo jgs gSaA mudk

prqFkZ&v/;k; 186

iwjk fo”okl gS fd ekuo dk ekuo ls fookn mlds vKku dk ifjpk;d gSA

bZ'ojh; jpuk eas rks lHkh ,d gSa ijUrq vkilh foxzg euq"; dh nsu gSA mudh

ekuoh; laosnuk ledkyhu lUnHkZ esa fo”ks’k vFkZ j[krh gSA

ut+hj us] vius ;qx ds ekuo&lekt dh foÑfr dks cM+s d+jhc ls ns[kk

FkkA mUgksaus lnSo ;gh pkgk fd tkfr] /keZ] lekt vkSj gj oxZ esa leUo; o

lkeatL; LFkkfir gks rkfd bl leUo; ds vk/kkj ij lexz ekuork dk

lkaLÑfrd fodkl lqfuf'pr gks ldsA bl laca/k esa MkW0 vcqYysl flíhdh dk

dguk gS fd&^^mnwZ 'kk;jh dh rkjh[+k esa 'kk;n gh nwljk O;fDr balkfu;r dk

bruk cM+k vyeCknkj gqvk gks ftruk ut+hjA**20 ut+hj ekuork ds i{k/kj Fks

mudh ut+j esa fgUnw&eqlyeku] czkã.k o “kwnz dk dksbZ Hksn ugha FkkA

fgUnw&eqlyekuksa dh d+kSeh ,drk ij mudk fpUru fujUrj cuk jgkA

ut+hj us vius ;qx ds vusd jktk&egkjktkvksa ds lq[k] ,s”e;Ze; thou

dks ns[kk vkSj lquk HkhA jktk&egkjktksa ds vkilh dyg vkSj ckgjh

vkØe.kdkfj;ksa ds izHkko ls jkTkoa'k /oLr gks jgs FksA ckgjh vkØe.kdkfj;ksa ds

izHkko vkSj jktoa”k /oLr gksus ls ;gk¡ u nkjk jgs u vkt+e] u fldUnj jgs u

vdcj] cfYd lc lekIr gks x;sA bu lHkh ?kVukvksa dk izHkko ut+hj ds

laosnu'khy ân; ij iM+kA ut+hj lnSo lekt es mRFkku vkSj fodkl ds fy,

lksprs jgrs FksA mudk ekuo thou ds fy, lnSo ;gh lans”k jgk fd bl lalkj

esa tks gekjs ikl gS ml ij vfHkeku ugha djuk pkfg;s] D;ksafd bl lalkj esa lc

dqN lekIr gks tkuk gSA ekSr dk le; fuf”pr gS og lHkh ij leku :Ik ls

okj djrh gS vkSj mlds na”k dks izR;sd tho dks Hkksxuk gS&

prqFkZ&v/;k; 187

xj rw gS yD[kh catkjk vkSj [ksi Hkh rsjh Hkkjh gSA

,s xk+fQ+y] rq> ls Hkh p<+rk ,d vkSj cM+k O;kikjh gSA

D;k “kDdj feJh d+an xjh D;k lkaHkj ehBk [kkjh gSA

D;k nk[k] equD+d+k lksaB] fejp] D;k dslj ykSax lqikjh gSA

Lkc BkB iM+k jg tkosxk tc ykn pysxk catkjkAA21

ut+hj tkrh; ladh.kZrk ls eqDr Fks] mUgksaus vius ;qx ds izpfyr lHkh erksa

dss lkjrRo dks xzg.k djrs gq, ekuoh; /kjkry dks izHkkfor fd;kA lekt esa

QSys Hksn&Hkko dks nwj djuk vkSj ekuork dk izpkj djuk] mudk y{; FkkA lHkh

dks bZ'oj dh larku le>uk] euq"; dks euq"; ds cjkcj le>uk] tkfr vkSj

yksd&/keZ ds foHksn ls vkt+kn jguk vkSj mnkj ekuork dks ok.kh nsuk ut+hj dh

izo`fÙk esa fufgr FkkA MkW0 vCnqy vyhe dk er gSa fd&^ût+hj ,d ekuorkonh

dfo Fks] vkSj og ekuorkoknh fopkj/kkjk ls iksf"kr lekt dk fuekZ.k pkgrs

FksA**22 ekuo tkfr ds fy, muds eu esa tks laosnuk Fkh] og vk/kqfud ;qx dha

ek¡x gSA vk/kqfud ;qx ekuorkoknh laosnuk ls oafpr gSA ekuo eu ds izfr ut+hj

ds O;fDrRo dk laosnukRed :Ik lekt dks >d>ksj nsrk gSA ut+hj ds dkO; esa

yksdksUeq[krk] ekuoh;rk vkSj lkekftd tqM+ko tSlh vkn'kZ Hkkoukvksa dk laxe

jgk gSA vk/kqfud ;qx esa ut+hj] dchjnkl ds lerqY; lekt lsod ds :Ik esa

mifLFkr nh[krs gSaA ut+hj fgUnw&eqfLye ,drk ds fy, fujUrj iz;kl'khy cus

jgsA mudh n`f"V esa vkn'kZ O;fDr og jgk tks bZ'oj esa vkLFkk j[krk gks]

Hksn&Hkko ls ijs gks] ok.kh ls e`nq&Hkk"kh gks] yksxksa ls lPpkbZ ls is'k vkrk gks] vkSj

deZ ls egku gks&

prqFkZ&v/;k; 188

rw lcdk [+kqnk lc rq> is fQ+nkA

vYykgks x+uh vYykgks x+uhA

gs Ñ".k dUgS;k] uan yykA

vYykgks x+uh] vYykgks x+uhA23

ut+hj vkfLrd fopkj/kkjk okys O;fDr FksA os bZ”oj esa fo”okl djrs Fks

blhfy, vYykg vkSj Hkxoku esa dksbZ vUrj ugha djrs vkSj lHkh dks bZ”oj dk

gh :Ik ekursA mUgksaus oxZ jfgr lekt dh dYiuk dhA os lekt dh ekSfyd

,drk ds i{k/kj] lEiw.kZ ekuork ds fy, ladYic) rFkk uSfrd fu;eksa ds

vkpj.k ij cy nsrs FksA diV] ik[kaM] vR;kpkj ds os fojks/kh jgsA ut+hj 'kq)

ân;] lknxh] vkSj isze ds izcy leFkZd jgsA os psruk lEiUu vkSj lân; O;fDr

FksA thou ds fdlh fof'k"V igyw ij t+ksj u nsdj os lEiw.kZ ekuo lekt dh

dk;k iyV djus dh ckr djrs jgs&

D;k vksNh t+kr ikr ds] v'kjkQ+ D;k uthcA

fd+Ler ls QwVh dkSM+h] fdlh dks u gqbZ ulhcA

ftl ne d+t+k ds gkFk us] can vka[k dh gchcA

D;k gksf'k;kjks vkfd+yks nkukvksa D;k rchcA

dksbZ [+kt+kus [+kkd esa xM+ok ds ej x;kA

thrk jgk u dksbZ] gj ,d vkds ej x;kA24

ut+hj us ,d lk/kkj.k O;fDr dh rjg ledkyhu lkekftd&vkfFkZd

folaxfr;ksa] vyxkoksa] vlekurkvksa] fojks/kkHkklksa ,oa }U}ksa dks ut+nhd ls flQZ

ns[kk gh ugha cfYd Hkksxk HkhA bl laca/k esa nkeksnj izlkn okfl"B dk dFku gS

fd&^^dchj ekuork dh i`"BHkwfe vkSj n'kZu dks gh ekurs gSa vkSj ut+hj HkhA fdUrq

fe;ka ut+hj us fdlh dks MkaV QVdkj ugha yxkbZ D;ksafd os ewyr% lq/kkjd ugha

prqFkZ&v/;k; 189

Fks] blh dkj.k mudk ekuorkokn vf/kd xzká vkSj mikns; jgkA**25 mUgksaus

fgUnw&eqfLye ds lkFk flD[kksa dks Hkh tksM+dj lk>k laLÑfr dk fuekZ.k fd;k&

gS dgrs ukud 'kkg ftUgsa og iwjs gSa vkxkg xq:A

og dkfey jgcj tx esa gSa ;w¡ jkS'ku tSls ekg xq:A

eD+lwn eqjkn] mEehn lHkh] cj ykrs gaS fny[+okg xq#A

fur yqRQ+ks dje ls djrs gSa ge yksxksa dk fujckg xq:A

bl cf[+'k'k ds bl vt+er ds gSa ckck ukud 'kkg xq:A

lc lhl uok vjnkl djks] vkSj gj ne cksyks okg xq:A26

fuf”pr :Ik ls ftl izdkj ut+hj us Ñ’.k] nqxkZ] f”ko] HkSjksa rFkk vYykg

dh iz”kalk dh mlh izdkj xq# ukud nso dh oanuk djds lerk] leUo; vkSj

ekuork dk lans”k fn;kA ut+hj dk dkO; e/;dkyhu Hkkjrh; lkeUrh O;oLFkk

dh lkekftd vkSj lkaLÑfrd ewY;&psruk dks izLrqr rks t+:j djrk gS ysfdu

muds dkO; dk ewy vk/kkj vkneh dks vkneh ls tksM+uk gh jgkA blhfy, ut+hj

uSfrd ewY;ksa ds fuekZ.k esa fo'okl djrs gSa&

t+jnkj] ekynkj] xnk] 'kkg D;k ot+hjA

ljnkj D;k x+jhc roaxj gks ;k Q+d+hjA


viuh ;gh nqvk gS 'kcks jkst+ ,s ût+hj*AA

ns 'keksZa vkc: ls [+kqnk isV ds fy,A27

ut+hj bZ”oj ls izkFkZuk djrs gSa fd gs bZ”oj lcdks isV dh Hkw[k ds fy,

[kkuk ns ysfdu bTt+r vkSj vkc: ds lkFkA os viuh dforkvksa esa euq’; dh

uSfrdrk ij cy nsrs jgs] mudh ewY;&psruk yksd&psruk ls izsfjr jghA ;g lp

gS fd izR;sd euq"; nqfu;k¡ esa vPNk ;k cqjk tks Hkh dke djrk gS] og isV ds

prqFkZ&v/;k; 190

fy, gh djrk gSA blhfy, mUgksaus bZ”oj ls bTt+r vkSj vkc: ds lkFk isV dh

{kq/kk “kkUr djus dh izkFkZuk dhA vr% ut+hj us ftl okrkoj.k esa vk¡[k [kksyh]

ogk¡ balku jax] uLy vkSj et+gc ds vk/kkj ij fofHkUu Hkkxksa esa c¡Vk FkkA vkfFkZd

vk/kkj ij Hkh et+nwj] ekfyd] fdlku&t+ehnj vkfn ds chp c¡Vokjk FkkA ;g

foHkktu dsoy e/;dky rd lhfer ugha jgk cfYd vkt Hkh gSA vkt Hkkjr esa

gh ugha cfYd leLr lalkj esa uLyh foHkktu rFkk vkfFkZd foHkktu ekStwn gaSA

bl foHkktu vkSj Hksn&Hkko dk fojks/k ut+hj us e/;dky esa gh fd;kA vk/kqfud

;qx esa Hkh bl Hksn dk fojks/k djuk vko”;d gSA bl n`f’V ls ut+hj ds eu esa

ekuo] lekt o ns”k ds izfr tks laosnuk jgh gS og vkt Hkh izklafxd gSA

vk/kqfud ;qx esa iw¡thokn us lekt dks ck¡V fn;k gSA fuEu oxZ dk “kks’k.k

rFkk e/;oxhZ; thou dk fn[kkok vkSj [kks[kykiu tSlh foÑfr;k¡ vk xbZ gSa]

euq’;&euq’; u jgdj dsoy e”khu cudj jg x;k gS vkSj vkneh dk otwn [kks

x;k gS] ,sls vk/kqfud ;qx esa ut+hj vkSj mudk dkO; vf/kd ewY;oku gSA


lkeUroknh O;oLFkk ls RkkRi;Z gS fdlh jkT; dh og “kklu O;oLFkk

ftlesa jkT; dh Hkwfe cM+s&cM+s ljnkjksa ;k t+ehnkjksa ds vf/kdkj esa jgrh gks vkSj

;s yksx mlds cnys jktk dks vkfFkZd ;k lSfud lgk;rk nsrs gksaA lkeUrokn ds

laca/k esa dksbZ Li’V ;k uik&rqyk lw= ugha gSA bl lEcU/k esa jke”kj.k “kekZ dk

er gS fd ^^lkearokn eq[; :Ik ls Ñf’k ij vk/kkfjr vFkZO;oLFkk esa izdV gksrk

gS ftlesa ,d oxZ Hkwfeifr;ksa dk gksrk gS vkSj nwljk ijk/khu fdlkuksa dkA bl

O;oLFkk ds v/khu Hkwfeifr lkekftd] /kkfeZd ;k jktuhfrd mik;ksa ls] ftUgsa

prqFkZ&v/;k; 191

xSj&vkfFkZd mik; dgk tkrk gS] vfrfjDr mRiknu dks gM+Ik ysrs gSaA**28

lkearokn ds laca/k esa ;gh n`f’V izpfyr gSA /khjs&/khjs bl O;oLFkk esa Hkh la?k’kZ

mRiUu gq, rFkk fdlku vkSj t+ehnkj ds chp Vdjko dh fLFkfr iSnk gks xbZA

blh ds ifj.kkeLo:Ik iw¡thoknh O;oLFkk dk mn; gqvkA

Hkkjr esa lkeUroknh 'kq:vkr e/;dky ds iwoZ gh gks pqdh FkhA lkeUrh

O;oLFkk Hkkjr esa Hkwfe&vuqnku izFkk ds dkj.k vfLrRo esa vkbZA izkphu dky vkSj

e/;dky ls iwoZ iqjksfgrksa vkSj iqtkfj;ksa dks Hkwfe] iq.; dekus ds fy, nku esa nh

tkrh FkhA 'kkldksa }kjk Hkwfe nku djus ds fy, vf/kdkj i= tkjh fd;s tkrs Fks

ysfdu blds ihNs ml le; dh ifjfLFkfr;k¡ cgqr vf/kd mÙkjnk;h FkhaA bl

O;oLFkk dk o.kZu iqjk.kksa vkSj dqN nwljs xzUFkksa esa Hkh ns[kus dks feyrk gSA ml

le; dh ifjfLFkfr;ksa us Hkwfenku dks izksRlkfgr fd;k vkSj Hkwfenkuksa us lekt esa

cnyko dk jkLrk lkQ+ dj fn;kA bl rjg ds dk;Z lekt esa ges'kk ifjorZu

ykrs gSa] pkgs oks ifjorZu vPNs gksa ;k fQj cqjsA Hkwfe vuqnku ds dkj.k gh nku

ikus okys O;fDr vkfFkZd :Ik ds lkFk jktuSfrd :Ik ls Hkh etcwr gks x;sA ;gh

lkeUr] lSfud “kfDr;k¡ Hkh izkIr dj pqds FksA dkykarj esa ;g lkearh O;oLFkk

vkSj fodflr gqbZ rFkk eqx+yksa ds ckn rd jghA ut+hj dk tUe ,sls gh le; esa

gqvk Fkk tc yksx viuh vkfFkZd fLFkfr dks lqn`<+ djus ds fy,

jktkvksa&egkjktkvksa ds njckjksa dh 'kksHkk c<+kus esa yxs jgrs Fks vkSj mudks izlUu

djus ds fy, mudh iz'kalk esa ohjrk dk xku dj dkO; fy[kk djrs FksA Ukt+hj

ds le; esa Ükàxkfjdrk vkSj vkJ;nkrkvksa dh iz”kalk djus dk cksyckyk FkkA

dfo Ükàxkfjdrk vkSj Hkksxfoykflrk dks dkO; dk fo"k; cukdj vke tu dks Hkwy

x;s FksA ut+hj us vius vkidks lkaerksa vkSj uokcksa ls nwj j[kk rFkk viuk thou

prqFkZ&v/;k; 192

vke turk dh rjg fcrkus esa gh larqf"V dk vuqHko fd;kA blh lanHkZ esa

,grs”kke gqlSu dk er gS fd&^ût+hj dks vo/k vkSj Hkjriqj ds jkt&njckj ls

fuea=.k feys] ijUrq mUgksaus vkxjs dks NksM+uk Lohdkj ugha fd;k vkSj ykHk vFkok

“kkfUr ds thou dks Bqdjk fn;kA ns[kus esa rks ;g ,d lk/kkj.k&lh ckr gS]

ysfdu okLro esa ;g tu&thou ls izse dh og #fp gS tks njckj ls c¡/k tkus

ds ckn lekIr gks tkrhA**29 laHkor% ;gh dkj.k jgk fd ut+hj dks lkearh

pdkpkSa/k dHkh vkdf’kZr ugha dj ldhA lkearh ,s”kks&vkjke ut+hj dh lknxh ds

vkxs fVd ugha ldkA ut+hj us lkear vkSj fu/kZu O;fDr ds vUrj dks igpkuk

rFkk mls ok.kh iznku dhA lkearh o vfHktkRk oxZ ds lkFk rFkk vke turk ds

thou dh /kM+du dks lquus okys ut+hj laHkor% ml le; ds igys dfo jgs gSa&

dksbZ iqdkjrk gS yks] ;g edku VidkA

fxjrh gS Nr dh feV~Vh vkSj lk;cku VidkA

Nyuh gqbZ vVkjh dksBh funku VidkA

ckdh Fkk ,d mlkjk] lks og Hkh vku VidkA

D;k&D;k eph gaS ;kjks cjlkr dh cgkjsaA30

mudh ;g dfork Li’V dj nsrh gS fd vfHktkr oxZ ds yksx cjlkr esa

vkuan eukrs gaS tcfd ,d fu/kZu O;fDr ?kj ds Vidus ls gksus okys d’V dks

lgu djrk gSA ut+hj us viuh jpukvksa esa ftl izdkj vfHktkRk vkSj loZgkjk

oxZ dk rqyukRed fp=.k fd;k gS] og vk/kqfud ;qx esa Hkh ns[kus dks feyrk gSA

ut+hj vius t+ekus ds ,d mUeqDr dfo Fks] ftUgksaus njckj dh fu;fer vkSj

?kqVu Hkjh ft+Unxh dh vis{kk vkt+knh dks ojh;rk nhA mUgksaus njckjh dkO;

ijEijk dks cM+s lkgl ds lkFk rksM+dj thou dh fo'kky O;kfIr dks vfHkO;fDr

prqFkZ&v/;k; 193

iznku dhA bl lUnHkZ esa ^vkykspuk* if=dk esa izdkf”kr ys[k ^miHkksDrk* laLÑfr

ds bl nkSj esa ut+hj vkSj gchc dk vkxjk ckt+kj* esa vkykspd iou dqekj dk

dFku mYys[kuh; gS&^ût+hj us vius ledkyhu dfo;ksa esa ;g eglwl fd;k fd

dfo dk drZO; ml misf{kr tu&lewg dks iqu% [kkstuk vkSj mtkxj djuk gS

ftls lkeUrh O;oLFkk us vry esa nck fn;k gSA**31 ut+hj ml loZgkjk oxZ ds

dfo gSa tks vius vfLrRo dh j{kk ds fy, thou Hkj la?k’kZ djrs gaS vkSj vius

thou dh leL;kvksa vkSj dfBukbZ;ksa dks nwj djus dk iz;kl djrs gSaA ut+hj ds

fy, egyksa esa jgus okyk Hkh vkneh gS vkSj [+kkd esa iM+k jgus okyk Hkh vkneh

gS&

,d ,sls gSa fd ftuds fcNs gSa u, iyaxA

Qwyksa dh lst muis >edrh gS rkt+k jaxAA

lksrs gSa fyiVs Nkrh ls ek'kwd 'kks[kks laxA

lkS&lkS rjg ls ,s'k ds djrs gSa jax <axA

vkSj [kkd esa iM+k gS lks gS og Hkh vknehAA32

ut+hj dh jpukvksa esa bUlkfu;r lcls cM+k ewY; gS vkSj ;gh ewY; mudh

jpukvksa esa lkaer&fojks/kh psruk dk foLrkj djrk gSA bUlkfu;r dk Hkko ut+hj

dks “kksf’kr oxZ ds thou&la?k’kZ esa fn[kkbZ nsrk gSA T;ksRluk j?kqoa”kh th dk

dguk gS fd&^^fe;ka ut+hj LokfHkeku vkSj Lora= izÑfr ds dfo FksA mUgksaus dHkh

fdlh jktk] uokc ;k jbZl dh iz'kalk esa ,d iafDr Hkh ugha fy[khA mUgksaus tks

dqN fy[kk turk ds fy, fy[kkA**33 ;|fi ut+hj dh jpukvksa esa lkearksa dk

izR;{k fojks/k ugha gS ysfdu turk ds i{k esa [kM+s gksus dk lh/kk vFkZ gS&lkear

prqFkZ&v/;k; 194

ds fojks/k esa [kM+s gksukA ut+hj dh tu&leFkZd dfork,¡ lkear fojks/kh gaS blfy,

yksd psruk mudh jpukvksa esa lkQ fn[kkbZ nsrh gS&

tks bl gok esa ;kjks nkSyr esa dqN cM+s gSaA

gS muds lj ij Nrjh] gkFkh Åij p<+s gSaA

gels x+jhc x+qjck dhpM+ esa fxj iM+s gSaA

gkFkksa esa twfr;ka gSa vkSj ika;ps p<+s gSaA

D;k&D;k eph gSa ;kjks cjlkr dh cgkjsaA34

Lkkearh izo`fÙk ,oa x+jhc xqjck dh vfHkO;fDr mudh dfork esa feyrh gSA

bl lEcU/k esa eqgEen glu dk dguk gS fd ^^rRdkyhu thou esa loZizFke

ut+hj us gh eglwl fd;k fd lkjs dykdkjksa vkSj dfo;ksa dk drZO; ml misf{kr

tu lewg] uj&ukfj;ksa dks iqu% [kkstuk vkSj mtkxj djuk gS] ftls O;oLFkk ds

nkuoh pØ us vry esa nck fn;k gSA ftl xgjs dky&ladV us ehj dks fujk”kk

dk n”kZu fn;k] lkSnk dks xgjs O;aX; ds fy, izsfjr fd;k vkSj nnZ ds fy,

vk/;kfRed :>ku dk ekSdk fn;k] mlh us ut+hj dks ,d u;k lalkj jpus dh

“kfDr vkSj izsj.kk nhA**35 blhfy, “kks’kd oxZ ds /ku oSHko ds izfr ut+hj eas xgjk

{kksHk fn[kkbZ nsrk gS&

;g rks u fdlh ikl jgh gS] u jgsxhA

tks vkSj ls djrh jgh] og rq> ls djsxhA

dqNa 'kd ugha blesa tks c<+h gS lks ?kVsxhA

tc rd rw ft;sxk] rq>s ;g pSu u nsxhA

vkSj ejrs gq, fQj ;g x+tc yk,xh ckckAA36

prqFkZ&v/;k; 195

^Q+dhjksa dh lnk* uked dfork ut+hj dh vkn”kZoknh n`f’V dk ifjp;

nsrh gSA muds dkO; esa lkaerh O;oLFkk ds fofHkUu i{kksa ds izfr tedj fojks/k

ns[kk tkrk gSA ut+hj ds ;qx esa ,d vksj rks lkearksa dk Hkksx&foykl vkSj

lkalkfjd lq[k&lqfo/kk ij fo”ks’k vf/kdkj Fkk vkSj nwljh rjQ turk vius

nSfud thou ds lk/kuksa dks tqVk ikus esa vleFkZ FkhA bl Hksn dks ut+hj us Lo;a

ns[kk vkSj Hkksxk HkhA blfy, ut+hj egyksa esa jgusokys yksxksa ds ,s'kks&vkjke dh

vkykspuk djrs gq, viuh jpukvksa esa vehj vkSj x+jhc dk rqyukRed ifjp; nsrs

gSa&

fdruksa dks egyksa vUnj] gS] ,s'k dk ut+kjkA

;k lk;cku lqFkjk] ;k ckal dk mlkjkA

djrk gS lSj dksbZ dksBs dk ys lgkjkA

eqf¶+yl Hkh dj jgk gS] iwys rys xqt+kjkA37

ut+hj ds le; esa /keZ dh vge Hkwfedk FkhA iafMr] iqtkjh eqYyk] /keZ ds

Bsdsnkjksa dk gLr{ksi cM+ x;k Fkk] ftlds dkj.k /keZ esa :f<+;k¡] va/kfo”okl]

vkMEcj] feF;kpkj] ikikpkj] O;kfHkpkj vkfn us viuh txg cuk yh FkhA viuh

dfork ^“kCcjkr* esa ut+hj us bl fo’kerk dk fp= izLrqr fd;k gaS&

eqYyk tks nsus Q+kfrgk ?kj ?kj esa tkrs gSaA

gyok dgha] dgha og pikrh mM+krs gSaAA

eqf¶+yl dksbZ cqykos rks eqag dks Nqikrs gSaA

'kDdj dk gYok lqurs gh cl nkSM+s tkrs gSaA38

Ukt+hj dh dfork ^”kCcjkr*] /keZ ds Bsdsnkjksa dh okLrfodrk dks c;ka

djrh gSA vk/kqfud lUnHkZ esa Hkh /keZ ds Bsdsnkjksa dh ;gh fLFkfr ns[kh tkrh gSA

prqFkZ&v/;k; 196

bruk gh ugha ut+hj us R;ksgkjksa ds ek/;e ls Hkh lkear vkSj fu/kZu esa vUrj Li"V

fd;k gSA lkear yksxksa dh gksyh vkSj ,d xjhc dh gksyh esa fdruk vUrj gksrk

gS] bldk Li’V ladsr n`’VO; gS&

vehjksa dh gksyh&

et+s dh gksrh gS gksyh Hkh jko jktksa ds ;kaA

dbZ eghuksa ls gksrk gS Qkx dk lkekaA

egdrh gksfy;ka xkrh gS xk;usa [kfM+;kaA

xqyky vchj Hkh Nk;k gS nj t+ehuks t+ekaA39

x+jhcksa dh gksyh &

fNM+doka tksM+k tks xqnM+h dk iM+k Hkkjh gSA

ftl ij ml nhn;s[kwa[kkj dh xqydkjh gSA

vk¡lw dk jax gS vkSj iydksa dh fipdkjh gSA

fdldh gksyh esa Hkyk dfg;s ;s rS;kjh gSA40

ut+hj ds dkO; esa lkearh O;oLFkk ds fojks/k ds lkFk /ku ds fy, Hkh {kksHk

fn[kkbZ nsrk gSA os /ku dks flQZ lkalkfjd ekurs gSa] muds vuqlkj /ku thou ds

fy, vko';d gS ysfdu ekuoh; n`f"V ls ;g lekt esa vUrj iSnk djrk gSA

ekuo thou ds ikl /ku fdruk Hkh gks ijUrq e`R;q ds le; dksbZ Hkh euq’; bls

vius lkFk ugha ys tkrk] mldk lc dqN nqfu;ka esa gh jg tkrk gSA ut+hj us

ckn”kkg fldUnj ds ek/;e ls lUns”k fn;k gS fd fldUnj ftlus iwjh nqfu;k

dks thr fy;k Fkk ysfdu e`R;q ds le; og dqN lkFk ugha ys tk ldk] D;kasfd

ekSr rks fuf”pr gS vkSj lalkj u”oj gS] izR;sd oLrq dks ,d u ,d fnu lekIr

gksuk gS&

prqFkZ&v/;k; 197

nkSyr esa vxj ge gq, nkjkvks fldUnjA

vkSj lkr foyk;r is fd;k gqDe ljkljA

tc vkbZ vty fQj u jgk r[r vks vQ+ljA

vLiks 'kqrjks Q+hyks [+kjks ukScrks y'djA

xj dcz ryd vius pyk lkr] rks fQj D;k\41

bl rjg ut+hj dh ekuorkoknh vkSj izxfroknh psruk vius le; ls

cgqr vkxs py jgh FkhA lkearh fojks/kh n`f’V mudh vk/kqfud psruk dk izek.k

gSA laHkor% blhfy, ^gal* if=dk esa vafdr vius ys[k ût+hj vdcjkcknh %

rktegy ds fiNokM+s dk dfo* esa dkfUrdqekj tSu dgrs gSa fd] ^ût+hj iwjh

laosnuk ds lkFk bl O;oLFkk ds f[kykQ [kM+s gksus okys vk/kqfud fgUnh ds igys

dfo gSaA**42

4-4 loZ&/keZ leHkko

Hkkjr fofHkUu laLÑfr;ksa vkSj /keksZa dk ns”k gSA fofHkUu laLÑfr;ksa ds lkFk

fofHkUu /keksZa dh mikluk i)fr Hkh vyx&vyx gksrh gSA oSfnd ;qx esa ;gk¡

fgUnw /keZ ds ekuus okys yksx Fks] ijUrq ckn esa fgUnw /keZ] “kSo] “kkDr] oS’.ko vkfn

lEiznk;ksa esa foHkkftr gks x;kA e/;dkyhu ;qx esa fgUnw vkSj bLyke nks izeq[k

/keZ Fks& fgUnw /keZ eas cgqnsookn dh mikluk vkSj ewfrZ iwtk dk izpyu Fkk tcfd

bZLyke /keZ ds ekuus okys ,ds”ojokn esa fo”okl vkSj ewfrZ iwtk dk fojks/k djrs

FksA nksuksa /keksZa dh ekU;rkvksa] fo”oklksa vkSj deZdk.Mksa esa vUrj FkkA bl dkj.k

nksuksa /keksZa ds yksx ,d nwljs ds fojks/kh FksA MkW0 eqgEen mej dk bl lEcU/k esa

dguk gS fd&^^”kq: ds t+ekus esa ;s nksuksa tkfr;k¡ /kkfeZd vlaxfr;ksa dh fcuk ij

,d nwljs dks ?k`.kk vkSj lansg dh n`f’V ls ns[krh FkhaA**43 e/;dky esa vusd lwQ+h

prqFkZ&v/;k; 198

&lar Hkkjr esa vk pqds Fks] mUgksaus Lo;a fgUnw&eqfLye ds chp bl vUrZ}Un dks

ns[kkA fgUnw&eqfLye /keksZa ds chp esa vkReh;rk vkSj ,drk dk Hkko iSnk djus esa

larksa dk egRoiw.kZ ;ksxnku jgkA lwfQ+;ksa ds ;gk¡ fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa dks

leku LFkku izkIr Fkk] os mUgsa izse] “kkafr rFkk vkilh lkSgknzZ dh f”k{kk nsrs FkssA

fgUnw&eqfLye ,drk vkSj vkilh lkSgknzZ mRiUu djus esa tgk¡ lwQ+h;ksa us egRoiw.kZ

Hkwfedk fuHkkbZ] ogha larksa us Hkh viuk ;ksxnku fn;kA larksa ds fo’k; esa MkW0 ;qlqQ+

gqlSu dk er gS fd&^ê/;dky esa dchj tSls lq/kkjdksa dk ,d lewg mB [kM+k

gqvk tks ,d futh bZ”oj esa vius mRÑ’V fo”okl rFkk ,d uSfrd fo/kku dk

izpkj djrk FkkA**44 lwQ+h&larksa dh leUo;oknh rFkk ekuorkoknh n`f’V dk izHkko

nksuksa ij iM+k] ftlds dkj.k nksuksa /keksZa ds yksxksa ds chp dk varj de gqvkA

fgUnqvksa vkSj eqlyekuksa esa ,drk vkSj lerk iSnk djus ds iz;klksa dk ifj.kke

,d lefUor laLÑfr ds :Ik esa fn[kkbZ fn;kA ifj.kkeLo:Ik ,d feyh tqyh

laLÑfr dk fuekZ.k gqvk tks u fo”kq) fgUnw Fkh vkSj u gh fo”kq) eqfLyeA

lwfQ+;ksa ds dkO; ls mudh mnkjoknh rFkk leUo;oknh n`f’V dk ifjp;

feyrk gSA lwQ+h fgUnw oxZ dh mikluk i)fr vkSj eqfLye oxZ dh bcknr i)fr

esa vUrj u dj bZ”oj dh oanuk dks egÙo nsrs FksA lwQ+h&lar] “ks[+k fut+keqíhu

vkSfy;k dk uke fo”ks’k mYys[kuh; gSA mudh /kkfeZd mnkjrk dh cgqr lh

felkysa bfrgkl dh iqLrdksa vkSj vkys[kksa esa feyrh gSaA ,d ckj ;equk ds fdukjs

dqN fgUnw iwtk dj jgs Fks] mUgsa ns[kdj “ks[k+ dh tqcku ls vuk;l gh ;g

feljk fudyk Fkk&

^gj d+kSe jkLr jkgs nhus o fd+Cyk xkgs*45

prqFkZ&v/;k; 199

bl feljs esa /kkfeZd mnkjrk] leUo;oknh n`f’V rFkk ekuorkoknh Hkko

lekfgr gaSA lwQ+h&larksa ds iz;klksa ls gh nksuksa oxZ vkilh HkkbZpkjs ds lkFk jgus

yxsA ut+hj vdcjkcknh ds le; rd leLr Hkkjro’kZ eas loZ&/keZ leHkko dh

Hkkouk dk fodkl gks x;k FkkA ut+hj Lo;a Hkh blh ^loZ /keZ leHkko* dh Hkkouk

ls izHkkfor FksA os tUe ls eqfLye Fks ijUrq vU; /keksZa ds izfr J)k j[krs FksA

;gh dkj.k gS fd mUgkaasus Ñ’.k] f”ko] ikoZrh] nqxkZ] HkSjksa rFkk xq# ukud ij

dfork fy[khA mUgksaus vYykg] bZ”oj vkSj okgs xq# esa dksbZ vUrj ugha fd;k rFkk

vU; /keksZa ds deZdk.M dks Hkh viuk;kA ^ût+hj us vt+ku Hkh nh] vkSj 'ka[k Hkh

Qw¡dk] rlchg yh rks tusÅ Hkh igukA eqgjZe esa jks;s rks gksyh esa Hkk¡M Hkh cus]

jet+ku esa jksts+ j[ks rks lywuksa ij jk[kh ck¡/kus dks epy iM+sA 'kCcjkr ij

egrkfc;k¡a NksM+ha rks nhokyh ij nhi l¡tks;sA uch] jlwy] oyh] ihj iSxEcj ds

fy, th Hkjdj fy[kk rks Ñ".k] egknso] ujlh] HkSjksa] vkSj ukud ij Hkh J}k�tfy

p<+kbZA**46 ut+hj us vdcjkckn esa thou ;kiu fd;k rFkk lefUor lekt ds

vfHkUu :Ik esa viuh dkO;&izfrHkk dk izn”kZu fd;kA lxq.k&lkdkj czãk ds izfr

viuk dfo /keZ izLrqr djuk mudk loZ&/keZ leHkko o Ük`)k dk ifjpk;d gSA

ut+hj us yksd izpfyr dk;ksZa vkSj jLeksa fjoktksa dks viuh dforkvksa esa txg nhA

cPpksa ds Åij fy[kk rks Lo;a cPps cu x;sA jhN dk cPpk] dkSvk vkSj fgju]

fxygjh dk cPpk] ddM+h] rSjkdh] fry dk yM~Mw bR;kfn esa mudk yksd izpfyr

:Ik fn[kkbZ nsrk gSA os dgha f”k;k eqlyeku yxrs gSa rks dgha lqUuh eqlyekuA

prqFkZ&v/;k; 200

ut+hj us nksuksa lEiznk;ksa dh ekU;rkvksa vkSj jhfr&fjoktksa dks ekukA flD[k

lEiznk; ds igys xq# ds ckjs esa mUgkasus fy[kk gS&

bl cf[+'k'k ds bl vt+er ds gSa

ckck ukud 'kkg xq:A

lc lhl uok vjnkl djks]

vkSj gj ne cksyks okg xq:A47

flD[kksa esa xq#ukud dk LFkku fo'ks"k gSA lp dk voxkgu djrs gq,

mUgksaus J)kiwoZd xq#ukud dks J)aktfy vfiZr dhA ut+hj ds LoHkko esa

lwfQ+;kuk o cSjkxh izo`fÙk FkhA fp'rh lEiznk; ds lwQ+h lyhe fp”rh ij dfork

fy[kdj ut+hj us mudks Hkh J)k lqeu vfiZr fd;s&

gSa nks tgka ds lqYrka gt+jr lyhe fp'rhA

vkye ds nhukas&bZeka gt+jr lyhe fp'rhA

lj nQ+r~js eqlyeka gt+jr lyhe fp'rhA

eØcwys&[+kkls&;t+nka gt+jr lyhe fp'rhA

ljnkj&eqYds+&bQ+kZ gt+jr lyhe fp'rhAA48

lwfQ+;ksa esa lyhe fp”rh dk fo”ks’k egRo gSA os ,d ,sls lwQh gS ftUgsa

fgUnw vkSj eqlyeku nksuksa gh ekurs gSaA dfo ut+hj us mudh iz”kalk djrs gq,

lwQ+her ds izfr viuh J)k O;Dr dh gSA

ut+hj loZ&/keZ leHkko ds O;fDr FksA mudk /keZ bLyke t+:j Fkk exj os

u rks bLyke /keZ ls ckgj Fks vkSj u gh fgUnw /keZ lsA mudk n`f’Vdks.k

ekuorkoknh FkkA eqfLye mikluk i)fr esa lwQ+hokn dk fof”k’V LFkku gSA ut+hj

prqFkZ&v/;k; 201

ds le; rd vkrs&vkrs lwQ+hokn Hkkjr esa viuh tM+sa tek pqdk FkkA fp'rh

lEiznk; ds lwQ+h ^gt+jr lyhe fp'rh* dk et+kj vkxjk ls yxHkx lkr vkB

dksl dh nwjh ij Qrsgiqj lhdjh esa gS ftudh nqvk dh cjdr ls vdcj dks

iq=&jRu dh izkfIr gqbZ FkhA ut+hj dh lyhe fp'rh ds fo"k; esa nks izfl)

jpuk,¡ gSa& ftlesa ,d êng gt+jr lyhe fp'rh* vkSj nwljh ^gt+jr lyhe

fp'rh dk mlZ* gSA ;s nksuksa jpuk,¡ ut+hj ds lwQ+hoknh fparu dh |ksrd gaSA bl

lanHkZ esa ^bUnzizLFk Hkkjrh* esa vafdr ys[k ^Hkk’kk] yksd&laLÑfr vkSj ut+hj

vdcjkcknh* esa y{e.k nÙk xkSre dk dFku gS fd&^^;|fi os /keZ xq# ugha Fks]

ysfdu /keZ ds ekuoh; laca/k dks lwQh jgL;okn ls izHkkfor gksrs ns[k tSlk

mUgksaus mdsjk oSlk LokFkZ fyiVk dksbZ dfo fpard ugha dj ldrkA**59

lwfQ+;ksa vkSj Qd+hjksa ds izfr ut+hj dh vikj J)k FkhA ut+hj ds thou

dh vusd ?kVuk,a¡ mUgsa ftu lwfQ+;ksa ls tksM+rh gSa muesa] vCnqy vyh tk;lh]

csnkj cnk;w¡uh] lSinuk ehj] vcqy myk, vdcjkoknh] eqEgnh vkfn gSaA ut+hj dk

lEcU/k ewy :Ik ls czt {ks= ls FkkA blfy, ut+hj dk vU; nsoh&nsorkvksa ds

lkFk Ñ".k ds izfr vkdf"kZr gksuk LokHkkfod Fkk&

Jh Ñ".k th dh ;kn fnyks tka ls dhft,A

ys uke oklqnso dk vc /;ku dhft,A

D;k cknk cs[+k+qekj fnyks tka ls ihft,A

lc dke NksM+ uke prqHkqZt dk yhft,AA50

Ñ’.k] fgUnw /keZ ds ekuus okys yksxksa ds vkjk/; gSaA ut+hj us ân; dh

xgjkbZ;ksa ls mudh iz”kalk dhA muds vuqlkj Ñ’.k ds uke dk Lej.k lkjs dkeksa

dks NksM+ dj djuk pkfg;s] os gh gekjs nq%[kksa dks gjus okys gSaA ut+hj us vius

prqFkZ&v/;k; 202

fopkjksa ds ek/;e ls vius ;qx ds leLr /keksZa ,oa lEiznk;kas ds izfr lekurk

izdV dh gSA fgUnw /keZ ls lEcfU/kr fofHkUu nsoh&nsorkvksa] Ñ".k vkSj xq#ukud

ds izfr dkO;kRed ueu mudh J)k ds ifjpk;d gaSA ut+hj dk lHkh /keksZ o

lEiznk;ksa ds izfr HkkoukRed yxko Fkk tks muds loZ/keZ lEkHkko ds n`f’Vdks.k

dks izLrqr djrk gSA

'kknh&C;kg] R;ksgkjksa o vU; voljksa ij fgUnw&eqfLye oxZ dk ,d nwljs

ds lkFk cSBuk vkSj lg;ksx djuk bl lp dks fn[kkrk gS fd nksuksa oxksZa esa ,d

nwljs ds izfr leHkko FkkA ut+hj dh jpuk,¡ Hkh blh lg;ksx o leHkko dks

izksRlkfgr djrh gSaA mUgksaus viuh dforkvksas ds ek/;e ls fgUnw&eqfLye ,drk

dh uhao dks et+cwr fd;kA vkt ds vk/kqfud ;qx esa lkEiznkf;drk ,d Hk;adj

leL;k ds :Ik esa fo|eku gSA ut+hj us vius ;qx esa blh lkEiznkf;d Hkkouk dk

fojks/k fd;k vkSj loZ&/keZ leHkko dk lUns”k fn;kA blhfy, vk/kqfud ;qx esa

ut+hj vkt Hkh egRoiw.kZ vkSj izklafxd gSaA ^vkykspuk* if=dk esa izdkf”kr ys[k

^miHkksDrk laLÑfr ds bl nkSj esa ut+hj vkSj gchc dk vkxjk ckt+kj* esa MkW0

iou dqekj dk dguk gS fd&^^Ñf=e /kkfeZd erHksn dh nhokjsa rksM+us esa mUgsa

jpukRed vkuUn dh vuqHkwfr gksrh FkhA**51 ut+hj dh dfork ^nqfu;ka ds ejkfrc

d+kfcys ,rckj ugha* bldk l'kDr mnkgj.k gSA ut+hj fdlh /keZ&etgc dh

ugha] flQZ euq’; ds fgr dh ckr djrs gSa&

D;k fgUnw] D;k eqlyek¡] D;k fjanks xojks dkfQ+jA

uD+d+k'k D;k eqlfOoj] D;k [kq'k uohl 'kkf;jA

ftrus] ût+hj* gSa] ;ka] ,d ne ds gS eqlkfQjA

jguk ugha fdlh dks pyuk gS fdlh dks vkf[+kjA52

prqFkZ&v/;k; 203

bl dfork ds ek/;e ls ut+hj us ekuo dY;k.k dk lUns”k nsdj

loZ&/keZ leHkko dh dkeuk dh gSA /kkfeZd n`f"Vdks.k ls ut+hj&dkyhu okrkoj.k

esa eqfLye] fgUnw] flD[k] ikjlh vkSj bZlkbZ yksx feydj jgrs FksA Hkkjr dh

vla[; turk /kekZoyEch Fkh] HkfDr vkUnksyu dh jks'kuh viuk izHkko NksM+ pqdh

Fkh] blfy, cgqla[;d :Ik esa fgUnw HkfDr ds ekxZ ij vxzlj FksA izksQslj ut+hj

eqgEen ds vuqlkj&^^bl dky esa ikSjkf.kd nsoh nsorkvksa dh ekU;rk vf/kd c<+hA

Ñ".kksikluk dk izpyu vf/kd gqvkA Hktu&dhrZu] jklyhyk vkfn dk izpkj

gqvkA ut+hj vdcjkcknh us Hkh Ñ".k pfjr ds lkFk jklyhyk dk o.kZu fd;k gSA

'kSo lEiznk; ds vusd lk/kq fofo/k izdkj dh 'kkjhfjd ;krukvksa ls viuh

vk/;kfRed izrqf’V rFkk J)kyq turk esa vk/;kfRed Hk; mRiUu dj viuk LokFkZ

dh iwfrZ djrs FksA v?kksjh] Å/oZoklh] vkdk'keq[kh] dkikfyd] vo/kwr] duQVs

;ksxh vkSj lU;klh vius&vius lEiznk; pyk jgs FksA fe;k¡ ut+hj us Hkh f'ko

HkfDRk lEcU/kh êgknso th dk fookg* 'kh"kZd dfork fy[khA**53

ut+hj ds lekt esa ;fn ,d vksj Ñ".k] nqxkZ ,oa HkSjksa dh HkfDr Fkh rks

nwljh vksj bLykfed fpUru] lwQ+h&lar Hkh fnO;&fopkjksa vkSj Hkkoukvksa ls

tu&tu ds eu efLr"d dks izHkkfor dj jgs FksA MkW0 vCnqy vyhe ds

vuqlkj&^ût+hjdkyhu /kkfeZd ifjos'k og ikou xaxk dh /kkjk gS ftlesa vusd

fpUru /kkjk,¡ feydj ,d gksdj cgrh gqbZ rRdkyhu lkfgR; lkxj esa yhu gks

tkrh gaSA dfo ut+hj dk lkfgR; lkxj mUgha esa ls ,d gSA**54

prqFkZ&v/;k; 204

lekt vyx&vyx /keksZa o lEiznk;ksa dh bdkb;ksa dk ,d tqM+ko gksrk gS]

,d ca/ku gksrk gS] tks gesa vkil esa ,d nwljs ls tksM+s jgrk gSA lH; lekt dk

fuekZ.k djus ds fy, /kkfeZd leUo; LFkkfir djuk vko”;d gSA blds fcuk

lekt fc[kjko dh vksj vxzlj gks tkrk gSA ut+hj ,d ,sls dfo jgs ftUgksaus

lekt esa /kkfeZd leUo; ds lkFk&lkFk LFkkf;Ro ykus dk iz;kl fd;kA viuh

dforkvksa ds ek/;e ls ut+hj us ;g lans'k fn;k fd /kkfeZd ekeykas dks ysdj

>xM+uk O;FkZ gS] lHkh /keksZa dk lkj ,d gS] lHkh /keZ ,d gh f'k{kk ls tqM+s gSa]

ftldk lkj ekuork vkSj lPpkbZ gSA O;fDr dh /kkfeZd mikluk] /kkfeZd xzUFk o

/kkfeZd os'kHkw"kk Hkys gh vyx&vyx gks ysfdu eaft+y lcdh ,d gh gS&


ftl jkg esa tks vku iM+s [kq'k jgs gj vkaA


vkf'kd+ rks d+yanj gSa u fgUnw u eqlYekaAA55

lq/kh'k ipkSjh vius ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj* esa dgrs

gSa fd&^ût+hj vdcjkcknh dk l`tukRed Qyd O;kid Fkk ftleas

fgUnw&eqlyeku thou ds jax&<+ax] rht&R;ksgkj vkSj thou&'kSyh ds lHkh :Ik

fo|eku FksA ut+hj eqlyeku gksrs gq, Hkh bruh lgt <ax ls fgUnw tuthou ,oa

nsoh&nsorkvkas ds ckjs esa] fgUnw izrhdksa ds ckjs esa Hkkokosx ds lkFk fy[krs Fks fd

oSlk mnkgj.k nwljk ugha fey ldrkA**56

vr% ut+hj us loZ/keZ leHkko ds ek/;e ls lekt ds lHkh oxksZa dks ,d

lw= esa fijksus dk lkFkZd iz;kl fd;kA mUgksaus ekuork dks gh lHkh /keksZa dk ewy

prqFkZ&v/;k; 205

ekukA ut+hj us ftl /kkfeZd ln~Hkko dks LFkkfir fd;k Fkk] mldh fojks/kh tM+sa

vkt vf/kd xgjh vkSj et+cwr gksrh nh[k jgh gSaA vk/kqfud ;qx esa lkEiznkf;drk

dh leL;k vf/kd fodjky vkSj Hk;kud :Ik /kkj.k dj pqdh gS tcfd bls

rFkkdfFkr vf/kd ckSf)d vkSj oSKkfud lksp dk ;qx dgk tkrk gSA vkt

vk/kqfudrk flQZ igukos vkSj fn[kkos ds uke dh jg xbZ gS] euq’; dh LokFkhZ

vkSj lÙkk&izkfIr dh ykyph izo`fÙk us mldh laosnukvksa dks dqan dj fn;k gSA

fuf”pr :Ik ls ut+hj dh jpuk,¡ euq’; dh lqIr vkSj dqan laosnukvksa esa ubZ

ÅtkZ dk lapkj djrh gSa] euq’; vkSj euq’; ds chp ds fj”rs dks /keZ vkSj et+gc

ds ladh.kZ ca/ku ls Åij mBkdj ekuoh; fj”rksas dh igpku djkrh gSaA vkt ds

le; esa muds fopkjksa dh ;g lcls cM+h vk/kqfudrk vkSj izklafxdrk gSA Li’V

gS fd ut+hj vius ;qx ds ,sls vk/kqfud dfo jgs gSa ftUgksaus vius ;qx esa vkt ds

ifjn`”; dks ekuoh; laaosnukvksa ds ek/;e ls izLrqr dj fn;kA

4-5 ns'k&izse dh HkkokfHkO;fDr

ns”k&izse ,d ekuoh; Hkkouk gS tks izR;sd euq’; dh LokHkkfod fLFkfr dks

izdV djrh gSA ;g Hkkouk izR;sd ekuo dks viuh ekr`Hkwfe ds izfr ÑrK cukrh

gSA blh ds }kjk ns”kokfl;ksa esa vius ns”k ds izfr J)k Hkko tkx`r gksrk gSA ns”k

&izse ekuo thou dks futLokFkZ ls Åij mBkdj ekr`Hkwfe ds izfr lefiZr Hkko

iSnk djrk gSA blh Hkkouk ls m}sfyr gksdj Hkkjroklh ns”k&izse ds fy, vius

izk.k rd U;kSNkoj djus esa rfud ladksp ugha djrsA

ns”k&izse dk Lo:Ik jktuSfrd] lkekftd vFkok lkaLÑfrd gksrk gSA

lkekftd rFkk lkaLÑfrd Lrj Ikj lekt ds yksxksa ds izfr izse] lkekftd

prqFkZ&v/;k; 206

leL;kvksa ds izfr laosnUk”khyrk] ns”k ds HkkSfrd okrkoj.k ds izfr tkx:drk]

ijaijk ,oa laLÑfr ds izfr yxko Hkh ns”k&izse dh fu”kkuh gSA ut+hj ds dkO; esa

ns”k&izse dk ;gh Hkko ifjyf{kr gksrk gSA mUgksaus fgUnqLrku ds ekSle] [ksy&dwn]

jLeksa&fjokt] R;ksgkj rFkk Hkkjrh; ifjos”k esa lk¡l ysus okys Ik”kq&if{k;ksa rd ls

izse fd;k gS vkSj mls vius dkO; esa fo”ks’k LFkku fn;k gSA lPps vFkksZa esa os ,d

ns”k&HkDr FksA bl lUnHkZ esa fut+keh cnk;w¡uh dk dguk gS fd&^ût+hj us

fgUnksLrku ds ekSle] fgUnksLrku ds [ksy vkSj fgUnksLrku ds R;ksgkjksa ij rok

vkt+ekbZ dh ¼fnypLih fn[kkbZ½ gSA blls irk pyrk gS fd os vlyh ekuksa esa

eqYd dk tkWu fulkj vkSj ns”k&HkDr FksA57

ut+hj e/;dkyhu ;qx ds ,sls vk/kqfud dfo gSa ftudh jpukvksa esa

vk/kqfudrk dh Li’V o Bksl izo`fÙk fn[kkbZ nsrh gSA ut+hj dks yksd ls xgjk izse

jgk gSA mudk yksd&izse gh mUgsa yksd&dfo ds :Ik esa LFkkfir djrk gSA mudk

;g izse gh ns”k&izse dk ,d :Ik gSA ut+hj Hkkjr ds ukxfjd gS os Hkkjr ds d.k

d.k dk xq.kxku djrs gSA mudk vius ns”k ds izfr vVwV yxko] Lusg o izse

jgk blhfy, os Hkkjrh; turk dh foiUurk vkSj n;uh; fLFkfr dks ns[kdj jksus

yxrs Fks] tcfd muds ledkyhu vf/kdka”k dfo Ükàxkj&fo’k;d fp=.k djds gh

vius dfo&deZ dks lQy le> ysrs FksA ut+hj us ns”k dh leL;kvksa vkSj fo’ke

fLFkfr;ksa dk xgjkbZ ls vuqHko fd;kA vius vuqHkoksa dks ok.kh nsdj] rRdkyhu

ikjaifjd dkO;&izo`fÙk ds foijhr] lkekftdrk dks Bksl vk/kkj iznku dj mUgksaus

dkO;&l`tu fd;kA ut+hj dk turk ds izfr izse] fo”okl] rknkRE; vkSj mlds

prqFkZ&v/;k; 207

lq[k&nq[k esa viuk lq[k&nq[k le>us dh fu'Ny vfHkO;fDr muds ns”k&izse dk

gh izek.k gSA turk ds lq[k&nq[k dk xhr xkuk Hkh muds lPps ns”k&izse dk

izrhd gSA

dfooj ut+hj dk oru vkxjk Fkk ftlls mUgsa csgn yxko FkkA eqx+y

dky esa vkxjk fgUnqLrku dh jkt/kkuh FkhA ut+hj ds thou esa vkxjk bl d+nj

?kqy x;k Fkk fd mudk thou gh vkxjke; gks x;k FkkA MkW0 jkefoykl “kekZ us

ut+hj vdcjkcknh ds dkO; ds lanHkZ esa fy[kk gS fd&^ût+hj us vkxjs ds

tuthou dk tSlk fp=.k fd;k gS oSlk vkt rd fgUnh&mnwZ ds fdlh dfo us

fdlh “kgj dk ugha fd;k] u fnYyh vkSj u y[kuÅ dk dksbZ dfo vius “kgj

dh turk esa vkt rd bruk yksdfiz; cuk gqvk gSA58

ut+hj ftl le; dkO; jpuk dj jgs Fks ml ;qx esa ns”k&izse dh Hkkouk

izkUrh;rk dh Hkkouk rd gh lhfer FkhA ;gh dkj.k gS fd ut+hj vkxjk dh

le`f)] oSHko] lqUnjrk vkSj mlds mtM+us dk o.kZu djrs fn[kkbZ nsrs gSaA fofHkUu

d’V lgrs gq, Hkh ut+hj vkxjk ls viuk laca/k&foPNsn ugha djuk pkgrsA

vkxjk dh turk] ogk¡ dh :f<+;ksa&ijaijkvksa vkSj ogk¡ ds d.k&d.k ls ut+hj dh

vkReh;rk jgh gSA vkxjk “kgj esa gh dfo ut+hj ds O;fDrRo vkSj dfoRo dk

fodkl gqvkA vkxjk esa jgdj gh dfo dh laosnukvksa vkSj mldh vfHkO;fDr dh

tM+as “kfDr”kkyh gqbZaA ,sls vkxjk dks NksM+us ds fy, fdlh ns”k&HkDr dh vkRek

D;k dg ldrh gS\ laHkor bldk vuqeku ge ut+hj ds ns”k&izse ls yxk ldrs

gSaA ut+hj dk vkxjk ds izfr izse] muds ns”k&izse dk gh Ik;kZ; gS&

prqFkZ&v/;k; 208

vkf”kd dgks] vlhj dgks] vkxjs dk gSA

eqYyk dgks] nchj dgks] vkxjs dk gSA

eqf¶+yl dgks] Q+d+hj dgks] vkxjs dk gSA

“kk;j dgks] ut+hj dgks] vkxjs dk gSA59

mi;qZDr dfork dh izR;sd iafDr ut+hj ds vkxjk&isze dks n”kkZrh gSA

oLrqr% vius tUeLFkku ls izse djuk Hkh ns”k&izse gSA ut+hj us t+kr&ikr] /keZ]

xks= vkfn dks ugha ekuk vfirq mlds LFkku ij vkxjk ¼vdcjkckn½ dks vius

uke ds lkFk tksM+kA viuh lHkh igpkuksa ds fo”ks’k.kksa ls Åij ut+hj us Lo;a dks

vkxjsokyk dgdj lEcksf/kr fd;kA viuh ?kksj fu/kZurk ds fnuksa esa Hkh vkxjs dh

feêh ls eksgCcr cuk;s j[khA ut+hj tc vkfFkZd raxh ls xqt+j jgs Fks vkSj [kkus

rd dks eksgrkt Fks rc Hkh mUgksaus vkxjk ls eksgCcr ugha NksM+hA ;|fi mUgsa

ucko lvknr vyh [kk¡ us y[kuÅ vkSj Hkjriqj cqyk;k] fdUrq ut+hj vius “kgj

vkxjk dks NksM+dj dgha ugha x;sA bl lUnHkZ esa v”kksd oktis;h vius ys[k

^rkM+rk gqvk vkneh* esa dgrs gSa fd&^^”kgj] dfork vkSj lkfgR; esa tc&tc

cksyrs jgs gSa ysfdu vkxjk] ftruk ut+hj ds ;gk¡ dfork esa cksyrk gS mruk

“kk;n gh fdlh dfo ds ;gk¡ dksbZ “kgj viuh iwjh jaxk&jax fofo/krk vkSj

ÅtZfLork esa cksyk gksA**60 ut+hj vkxjk dks viuh tku ls Hkh T+;knk izse djrs

FksA vkxjk dks ywVs tkus ds dkj.k mldh tks n”kk gks x;h Fkh] mldk mUgsa csgn

vQlksl FkkA os vkxjk dh n;uh; fLFkfr dh vfHkO;fDr viuh dfork

^”kgjs&vk”kksc* esa djrs gSa&

prqFkZ&v/;k; 209

cs okjlh ls vkxjk ,slk gqvk rckgA

QwVh gosfy;ka gSa rks VwVh “kgj iukgAA

gksrk gS ckx+ok¡ ls] gj ,d ckx+ dk fuckgA

Okg ckx+ fdl rjg u yqVs vkSj mtM+s vkgA

ftldk u ckx+oka gks] u ekfyd u [k+kj canAA61

ut+hj dh ;g dfork u dsoy vkxjk dh mtkM+ ,oa n;uh; thou dks

izdV djrh gS cfYd vkxjk ds fy, muds vVwV izse dks Hkh izdV dj nsrh gSA

vkxjk dh turk dh foiUurk vkSj fo’ke fLFkfr dks ns[kdj mudk ân; fonh.kZ

gks x;k FkkA ^“kgjs&vk”kksc* dfork vkxjk “kgj dh ckgjh rckgh dks gh ugha

fn[kkrh cfYd mlds varfjd okrkoj.k dks Hkh izLrqr dj nsrh gSA ns”k&izse dk

Hkko O;fDr dks Hkkoqd cuk nsrk gS ijUrq ut+hj izk;% Hkkoqd ugha gksrsA og vkxjk

“kgj ds bl okrkoj.k dk c[+kku djrs gq, viuh xgjh laosnuk] lgkuqHkwfr vkSj

d:.kk dks fNik ugha ikrs &

gS esjh gd+ ls vc ;g nqvk “kke vkSj lgjA

dj vkxjs dh [k+Yd iS fQj esgj dh ut+jAA

lc [kkosa ihosa] ;kn j[ksa vius&vius ?kjA

bl VwVs “kgj ij bykgh rw Q+t+y djAA

[kqy tkosa ,d ckj rks lc dkjksckj canAA62

Ukt+hj fgUnqLrku dh HkykbZ vkSj mldh mUufr dk liuk ns[kk djrs FksA

os izR;sd /keZ o laiznk; ds vkilh lkSgknzZ esa fo”okl j[krs FksA blh fo”okl esa

os /keZ ds uke ij gksus okys Hksn&Hkko dks ilan ugha djrs] D;ksafd og tkurs Fks

fd blls xaxk&tequh laLÑfr dks pksV igq¡psxh vkSj fgUnqLrku dh leUo;kRed

laLÑfr u’V gks tk,xhA blhfy, mUgksaus tgk¡ ”kCcjkr vkSj bZn dk o.kZu fd;k

prqFkZ&v/;k; 210

gS ogha fnokyh] gksyh vkSj clar ij Hkh rUe; gksdj fy[kk gSA mUgksaus tgk¡ gEn]

ukr vkSj /kkfeZd dfork fy[kh] ogha HkSjksa] nqxkZ th ds n”kZu vkSj j{kkca/ku tSls

R;ksgkjksa ij Hkh uT+e dghA os fgUnw&eqfLye jLeks&fjoktksa esa Mwcs gq, ut+j vk;sA

muds vanj /kkfeZd ladh.kZrk ds ctk; ns”k&izse vkSj vkilh lkSgknzZ dwV&dwV

dj Hkjk FkkA blhfy, mUgksaus ofy;ksa dh “kku ij dqN dgk rks dUgS;k th ds

tUe ij Hkh fy[kkA Hkkjr esa izpfyr euksfouksn ds lk/kuksa] ekSleksa ls ysdj ogk¡

dh /kjrh vkSj vkdk”k rd dks viuh dfork dk fo’k; cuk;kA fuf”pr :Ik ls

;g muds ns”k&izse dh jpukRed miyfC/k gSA

Ukt+hj dks vius ns”k dh NksVh&ls&NksVh oLrqvksa ls fo”ks’k yxko FkkA

bZjkuh cqycqy dks mUgksaus nslh dks;y vkSj iihgksa ls feyk;kA xqy&lqEcqy vkSj

ujfx+l dks nslh dey ls tksM+ fn;kA “kjkc ds eqdkcys esa mUgksaus Hkk¡x dks

vf/kd fof”k’Vrk nhA bZn o “kCcsjkr dks gksyh vkSj fnokyh ds lkFk tksM+kA

:Lre] fldUnj vkSj nkjk ds lkFk&lkFk nslh ohjksa vkSj lk/kkj.k turk dks

egRo fn;kA ihjksa vkSj ofy;ksa ds lkFk&lkFk nsoh&nsorkvksa dks lEeku ds lkFk

ân; dh xgjkbZ;ksa ls ;kn fd;k&

ns[kk gS tc ls eSus] rsjk teky HkSjksaA

j[krk gwa rc ls fny esa] rsjk [k+;ky HkSjksaA

fnu jkr gS ;g esjk] rq>ls loky HkSjksaA

vc nnksZ x+e ls vkdj eq>dks laHkky HkSjksaA

rsjh lju xgh gS] dj rw fugky HkSjksAA63

Hkkjrh; laLÑfr esa R;ksgkjksa ,oa mRloksa dk egRo lnSo ls jgk gSA ut+hj

ds dkO; dh lcls cM+h fo”ks’krk ;g jgh gS fd mUgksaus Hkkjr esa euk;s tkus okys

prqFkZ&v/;k; 211

lHkh R;ksgkjksa ds ek/;e ls yksxksa eas izse] ,drk ,oa ln~Hkkouk dk lans”k fn;k gSA

R;ksgkjksa ,oa mRloksa dk laca/k fdlh tkfr] /keZ] Hkk’kk ;k {ks= ls ugha jgk gS cfYd

ln~Hkko ls jgk gSA ^dSQ* ljLorh lju ekurh gSa fd ut+hj ds dkO; dk vk/kkj

ekuorkokn ,oa ns”k&izse jgk gSA mUgksaus ut+hj ds ns”k&izse ds lanHkZ esa dgk gS

fd&^^vkSjksa ls gesa /kjrh ds xhr oxZ&fo”ks’k dh i`’BHkwfe esa lquus dks feyrs gSa]

ût+hj* us /kjrh&vkdk”k ds xhrksa dks lkjh ekuork dh i`’BHkwfe esa is”k dj fn;k

gSA**64 Ukt+hj dks viuh ekr`Hkwfe ls vVwV&izse jgkA vius ;qx esa mUgksaus ,slh

dkO;&/kkjk izokfgr dh ftlesa igyh ckj ekr`Hkwfe dh mifLFkfr ntZ+ gqbZ vkSj

ftlls yksxksa dks izsj.kk izkIr gqbZA ns”k&izse dh Hkkouk dks fofo/k dkO; :iksa ds

ek/;e ls vfHkO;Dr djuk gh ut+hj dks ,d ns”kHkDr dh laKk iznku djrk gSA

Ukt+hj us viuh l`tukRed “kfDr ds ek/;e ls ns”k esa lkSgknzZ dh LFkkiuk

dhA vk/kqfud jk’Vªh; psruk ds ifjizs{; esa ut+hj dk dkO; lokZf/kd izkalfxd gSA

vkt gekjk ns”k tkfr] /keZ] lkEiznkf;drk ,oa oxZ&Hksn ds uke ij euq’;&euq’;

ls nwj gksrk tk jgk gS] ,sls le; esa ut+hj dh jpuk,¡ ekuo&thou esa vk”kk dk

lapkj djrh gSaA bl rF; dh iqf’V MkW0 ut+hj eqgEen ds dFku ls Hkh gks tkrh

gS fd&^^ns”k dh j{kk ds fy, ;g vR;Ur vko”;d gS fd ,drk dh Hkkouk dk

izpkj&izlkj djus okys fe;k¡ ut+hj vdcjkcknh tSls dfo;ksa dh jpukvksa dk

izpkj fd;k tk;A**65fuf”pr :Ik ls ut+hj vdcjkcknh nwjn`’Vk dfo FksA mUgksaus

lekt esa vkus okyh leL;kvksa dh vkgV dks igys gh Hkk¡Ik fy;k FkkA O;fDr vkSj

lekt ls xgjk yxko o tqM+ko muds lPps ns”k&izse dks n”kkZrk gSA ;g lp gS

tks O;fDr vius ns”k dh izR;sd oLrq ls I;kj djrk gS] izR;sd izk.kh dh uC+t dks

prqFkZ&v/;k; 212

VVksyrk gS] lekt ds izfr laosnu”khy gksrk gS] lkEiznkf;d lkSgknZ dks

ekuorkokn ds lkFk tksM+rk gS] ogh O;fDr ns”k&izseh gksrk gSA mldh ulksa esa

ns”k&izse dk ygw izokfgr gksrk gSA ut+hj ns”k&izse dk izfreku LFkkfir djrs

fn[kkbZ nsrs gSaA


fdlh Hkh ns”k dk fodkl ogk¡ dh vkfFkZd mUufr ij fuHkZj djrk gSA

vkfFkZd fodkl ds dkj.k gh ns”k dh le`f) gksrh gSA bl n`f’V ls ns”k dh

vFkZO;oLFkk dk fodkl vkSj le`f) dk fu/kkZj.k ekuo laLkk/kuksa ds dq”ky mi;ksx

ij fuHkZj djrk gSA ns”k esa vFkZO;oLFkk rc ls vfLrRo esa vk;h tc ls jkT;ksa dk

fuekZ.k gqvkA jkT;ksa dh le`f) vkSj fodkl dh izfØ;k ls gh vFkZO;oLFkk dk

izkjEHk gqvkA ;g vFkZO;oLFkk Hkkjrh; lekt dks lnSo ls izHkkfor djrh jgh gS]

fQj pkgsa og izkphu Hkkjr dh vFkZO;oLFkk gks ;k fQj e/;dkyhu o vk/kqfud

Hkkjr dhA e/;dkyhu Hkkjr dh vkfFkZd fLFkfr dkQ+h vPNh FkhA lYrur dky

ds ckn eqx+ydky esa Hkkjr dh vFkZO;oLFkk [+kwc Qyh Qwyh] ysfdu eqx+ydky ds

vfUre le; esa vFkZO;OkLFkk VwVus yxh FkhA bl le; rd jktuSfrd n`f’V ls

eqx+y lÙkk det+ksj gks x;h vkSj vjktdrk QSy xbZ FkhA

lekt tc ttZj gksrk gS rks ,d vuqHkoh vkSj lPps lkfgR;dkj ds eu esa

ml lekt ds izfr fpUrk,¡ mRiUu gksus yxrh gSaA mu fpUrkvksa dks ut+hj us

vius dkO; dk fo’k; cuk;k gSA ut+hj dkyhu vkfFkZd Lo:Ik ds fo’k; esa MkW0

vCnqy vyhe dk eUrO; gS fd&^ût+hj vdcjkcknh dk dkO; vkfFkZd fodkl dh

prqFkZ&v/;k; 213

n`f’V ls lkaeroknh dky FkkA lkaeroknh lekt esa eq[;r% nks oxZ gksrs gSa] ,d

“kkld oxZ] nwljk “kkflr oxZA bu nksuksa ds thou dh fLFkfr;ksa ds nks Nksj gksrs

gSa] ,d ds thou;kiu ds fy, vxf.kr vikj lk/kuksa dh vko”;drk gksrh gS vkSj

nwljs ds thou;kiu ds fy, thou dh vko”;drkvksa dh iwfrZ djuk Hkh eqf”dy

gksrk gSA dfo ut+hj us vius dkO; esa lekt ds bu nksuksa oxksZa ds vFkZijd

Lo:Ik dk o.kZu fd;k gSA**66 ut+hj us jksVh] Hkw[k vkSj isV ij vf/kd t+ksj fn;k

gS tks bl ckr dk ladsr djrk gS fd ut+hj dkyhu lekt vke vkneh ds Lrj

ij fdruk det+ksj vkSj ttZj gks pqdk FkkA ut+hj rRdkyhu lekt dh vkfFkZd

fLFkfr dks izLrqr djrs gaS&

tc vkneh ds isV esa vkrh gSa jksfV;akA

Qwyh ugha cnu esa lekrh gaS jksfV;kaAA

vka[kas ijh:[kkas ls yM+krh gSa jksfV;kaA

lhus mij Hkh gkFk pykrh gSa jksfV;kaAA

ftrus ets+ gaS lc ;g fn[kkrh gSa jksfV;kaAA67

vkfFkZd vkd’kZ.k ekuo&eu dh nqcZyrk gSA og ekuo ds vfLrRo vkSj

uSfrd&ewY;ksa dk iru dj nsrk gSA ekuo vPNk&cqjk] nhu&/keZ] uSfrd&vuSfrd

dk Hksn Hkwy tkrk gS vkSj vkfFkZd fgrkas ds fy, mlds eu esa LokFkZ dh Hkkouk

iYyfor gks tkrh gS] ftlls uSfrd ewY;ksa dk gzkl gks tkrk gS&

i<+rs gSa vc d+qjku tks eqnkZsa dk ysds ukeA

Q+wyksa esa cSB djrs gSa iat vk;rsa rekeA

nkst+[+k esa ;k cfg'r esa eqnsZ dk gks eqd+keA

dqN gks ij mudks gyos o ekaMs ls vius dkeA

[+kq'k gks x;s tc mudks feyk isV ds fy,AA68

prqFkZ&v/;k; 214

Hkkstu euq’; dh vko”;drk gS] blds fy, og rjg&rjg ds tru djrk

gSA mls /kkfeZd deZd.M ls T;knk Hkkstu dh fpark gSA oLrqr% euq’; dk isV

Hkjuk mldh vko”;drk gSA mldk iwjk /;ku isV dh {kq/kk “kkUr djus esa gh

yxk jgrk gSA vkfFkZd fpark euq’; dks mBkrh Hkh gS vkSj fxjkrh Hkh gSA viuh

dfork îSlk* esa ut+hj us le; dh oLrq&fLFkfr dks mn~?kkfVr fd;k gSA iSls ds

}kjk lkjs dke vklku gks tkrs gSa] thou dh lkjh ewyHkwr vko”;dvksa dh iwfrZ

dk lk/ku iSlk gh gksrk gSA iSlk gksus ij thou ds gj BkB vkSj vkjke ik, tk

ldrs gaSA ut+hj lekt dh okLrfodrk dk cks/k djkrs gSa fd bUlku ds fy,

,d&,d dkSM+h dk fdruk egRo gksrk gS&

dkSM+h gS ftuds ikl og vgys ;dhu gSaA

[kkus dks muds usersa] lks csgrjhu gSaA

diM+s Hkh muds ru esa] fugk;r eghu gSaA

le>sa gSa mudks og tks cM+s uqDrk phu gSaA

dkSM+h ds lc tgku esa] uD+”kksa uxhu gSaA

dkSM+h u gks rks dkSM+h ds fQj rhu&rhu gSaA69

dfooj ut+hj dh jpuk êqf¶+ylh* lekt dh nfjnzrk dk ekfeZd fp=

izLrqr djrh gSA nfjnzrk tc ekuo dks ?ksj ysrh gS rks dqN Hkh dke ugha cu

ikrk] Hkw[+kkas ejus dh ukScr vk tkrh gSA ;fn ?kj esa csfV;k¡ gksa rks iSls ds vHkko

esa muds fookg dh fpark fdl izdkj lrkrh gS\ ut+hj ds dkO; esa ,d nfjnz

dh laosnuk vkSj mlds ân; dh ekfeZd ihM+k ns[krs gh curh gS&

eqf¶+yl tks C;kg csVh dk djrk gS cksy cksyA

iSlk dgka tks tkds og ykos tgst+ eksyA

tks: dk og xyk gS fd QwVk gks tSls <ksyA

?kj dh gyky [k+ksjh ryd djrh gS BBksyA

gScr reke mldh mBkrh gS eqf¶+ylhAA70

prqFkZ&v/;k; 215

ut+hj us vius dkO; esa eqf¶+ylh dk tks rkuk&ckuk izLrqr fd;k gS mlds

ek/;e ls rRdkyhu lekt dh vkfFkZd fLFkfr dk vuqeku gks tkrk gSA O;fDRk

fdruk Hkh fuiq.k D;ksa u gks tc mldh vkfFkZd fLFkfr fdlh dkj.k&o”k [+kjkc

gks tkrh gS rks ml O;fDr ds o”k esa dqN Hkh ugha jgrkA mldh gkyr vius ?kj

esa gh x+Sjks dh&lh gks tkrh gS] og vius ?kj esa fu[kêw dgykus yxrk gSA ut+hj

us vius dkO; esa euq’; ds bl ekfeZd i{k dks mn~?kkfVr fd;k gS&

dksbZ lwe] csg;k dksbZ cksyk ^fu[kV~Vw* gSA

csVs us tkuk cki rks esjk ^fu[kV~Vw* gSA

csVh iqdkjrh gaS] fd ^ckck ^fu[kV~Vw*+ gSA

chch ;g fny esa dgrh gS^ HkMqvk fu[kV~Vw gSA

vkf[+kj ^fu[kV~Vw* uke /kjkrh gS eqf¶+ylhA71

ut+hj dh lgkuqHkwfr lekt ds ml oxZ ls gS ftldk lekt esa vfLrRo

ux.; gSA vxj x+jhc fdlh cPps dks xksn esa mBk ysrk gS rks lkearh lekt mls

lansg dh n`f’V ls ns[kdj mldh xksn ls vius cPps dks ys ysrk gSA ,d x+jhc

ds izfr lekt dk D;k n`f’Vdks.k gksrk gS] ut+hj us bldk ân;Li”khZ fp=

mifLFkr fd;k gS&

eqf¶+yl fdlh dk yM+dk tkss ys I;kj ls mBkA

cki mldk ns[ks gkFk dk vkSj ikao dk dM+kA

dgrk gS dksbZ ^twrh u ysos dgha pqjk*A

uV[kV mPkDdk pksj nx+kckt+ xBdVkAA

lkS&lkS rjg ds ,sc yxkrh gS eqf¶+ylhAA72

ut+hj vius dky dh nfjnzrk dks ns[kdj vR;Ur f[kUu FksA vius

ns”kokfl;ksa dh Hkw[k dks ns[kdj mudk eu d#.kk ls Hkj tkrk FkkA muds le;

prqFkZ&v/;k; 216

esa x+jhch ;gk¡ rd igq¡p xbZ Fkh fd yksx vius ?kjksa dk lkeku cspus ds fy, Hkh

etcwj gks x;s FksA blls vuqeku yxrk gS fd lekt dh fLFkfr bruh n;uh;

gks x;h Fkh fd yksx pkjikbZ ds cku tyk dj vius nks oD+r ds [kkus dk izcU/k

dj jgs FksA lekt esa x+jhc O;fDr dk dksbZ LFkku u Fkk] yksx iSls okys vkneh

ls fj”rk j[krs vkSj eqf¶+yl dks Bqdjk nsrsA ut+hj bl fLFkfr ls O;fFkr Fks vkSj

{kqC/k gksdj jksrs Fks&

vlckc Fkk rks D;k&D;k] j[krs Fks yksx fj'rkA

eqf¶+yl gqvk rks gjfxt+ fjLrk jgk u ukrkAA

u HkkbZ&HkkbZ dgrk] u csVk dgrk ckckA

bl ij ^ût+hj** eq>dks jksuk cgqr gS vkrkAA73

ut+hj ls igys tc eqx+ydky vius pje oSHko ij Fkk rc vFkZO;oLFkk dk

izeq[k vk/kkj Ñf’k Fkh] ijUrq fons”kh vkSj ckgjh vkØe.kksa ls lkezkT; dh

vFkZO;oLFkk pjejkus yxh FkhA ifj.kkeLOk:Ik vFkZO;oLFkk ds th.kZ&”kh.kZ gksus ls

lekt esa csjkst+xkjh vke gksus yxhA bl csjkst+xkjh ls dsoy cM+k oxZ gh ugha

NksVk oxZ Hkh cgqr ijs”kku Fkk&

csjkst+xkjh us ;g fn[kkbZ gS eqf¶+ylhA

dksBs dh Nr ugha gSa ;g NkbZ gS eqf¶+ylhA

nhokjks nj ds chp lekbZ gS eqf¶+ylhA

gj ?kj eas bl rjg ls Hkj vkbZ gS eqf¶+ylhA

ikuh dk VwV tkos gS twa ,d ckj canAA74

ut+hj us vFkZO;oLFkk dh tks fpUrk,a¡ vius dkO; esa izLrqr dh gSa] os vkt

Hkh fo|eku gSaA NksVs&NksVs m|ksx&/kU/ks Hkh vkfFkZd fLFkfr ls nks pkj gks x;s FksA

Jfed oxZ ds yksx dfBukb;ksa dk lkeuk dj jgs FksA eqx+y dky ds var rd

prqFkZ&v/;k; 217

vkrs vkrs Hkkjr esa ,slh oLrq,¡ fufeZr gksus yxh Fkha ftudh ek¡x Hkkjr esa gh ugha

vfirq] fons”kksa esa Hkh gks xbZA ut+hj ds le; esa bZLV bf.M;k dEiuh dks vk;s

dkQh le; gks x;k Fkk] blfy, dEiuh dPpk eky bXySaM Hkst nsrh Fkh vkSj

rS;kj eky Hkkjrh; ckt+kj esa csprh FkhA blh dkj.k dqVhj vkSj y?kq m|ksx can

gksus ds dxkj ij vk x;s FksA ut+hj vius dkO; esa blh ;FkkFkZ dks izLrqr djrs

gSa&

D;k NksVs dke okys og D;k is'ksoj uthcA

jkst+h ds vkt gkFk ls vkftt+ gSa lc x+jhcA

gksrh gS cSBs cSBs tc vk 'kke vud+jhcA

mBrs gSa lc nqdku ls dgdj ds ;k ulhcA

fdLer gekjh gk s xbZ c sbf[+r;kj canAA75

ns[kk tk, rks vkt Hkh dqN ,slh gh fLFkfr gS fd NksVs&NksVs m|ksx okyksa

dh txg cM+s baMLVªh okyksa us ys yh gS tks vkt ds le; dk dVq ;FkkFkZ gSA

muds dkO; esa vfHkO;Dr vkfFkZd fpUrk vkSj foiUurk dh rLohj vkt ds

vk/kqfud le; dks izLrqr djrh gSA ut+hj vius ;qx ls cgqr vkxs dh vksj ns[k

jgs Fks] blhfy, mUgsa vk/kqfud dfo Hkh dgk tkrk gSA mUgksaus vius dkO; esa

Hkfo’; dh ,d Nk;k&lh izLrqr dj nh FkhA a O;fDr vkSj lekt ds izfr laosnuk

ds tks fofHkUu vk;ke ut+hj us LFkkfir fd;s gSa] os mUgsa vk/kqfudrk ds vklu ij

izfrf’Br djrs gSaA ut+hj dk dkO; vius lekt dh vFkZ&O;oLFkk dh ;FkkFkZ

vfHkO;fDr gSA

prqFkZ&v/;k; 218

4-7 vk/;kfRed&psruk

dfooj ut+hj vdcjkcknh ds le; esa fgUnh lkfgR; esa dbZ /kkjk;sa

izokfgr Fkh& jhrc)] jhfrfl) ,oa jhfreqDrA bu /kkjkvksa ds dfo;ksa ds dkO; dh

eq[; fo”ks’krk Fkh&ÜkàxkfjdrkA blds vfrfjDRk ut+hj ,sls dfo Fks tks bl izo`fÙk

ls ijs uhfr] /keZ] HkfDr ,oa lkekU; tu&thou ls lacaf/kr fo’k;ksa ij

dkO;&jpuk dj jgs FksA mUgksaus yk{kf.kd] vkyadkfjd] uk;d&ukf;dk Hksn]

dkO;”kkL=h; ifjikVh ls fcYdqy vyx gVdj vke yksxksa ds thou ds fofo/k

igyqvksa ij viuh ys[kuh pykbZA jhfr&;qx esa lqjklqanjh ,oa uk;d&ukf;dk Hksn

dk cksyckyk FkkA dfox.k vkpk;ZRo dh inoh izkIr djus ds fy, mRlqd Fks]

ijUrq ut+hj dks bldh fcYdqy fpark u FkhA mudh dfork dk ewy mís”;

lkekU; tu&thou ds mu i{kkas ij] mu leL;kvksa ,oa mu vuNq, igyqvksa ij

fopkj djuk Fkk ftldh rjQ vU; dfo;ksa dh n`f’V ugha xbZ FkhA jhfr ;qx ds

izk;% lHkh dfo ukjh lkSUn;Z] Ükàxkfjdrk] jl] Nan] vyadkjksa] “kkL=h; xzUFkkas ;k

fQj viuh fiz;rek dh Le`fr esa dkO;&jpuk esa izo`Ùk Fks] tks gesa ?kukuan] vkye]

Bkdqj] cks/kk dh jpukvksa esa ns[kus dks feyrk gSA fcgkjh Hkh ,sls dfo Fks ftUgksaus

;=&r= jk/kk&Ñ’.k dk Lej.k fd;k fdUrq muesa Hkh Ükaaxkfjdrk] jl] Nan]

vyadkjksa dh gh iz/kkurk jghA vU; dfo rks laLÑr dh dkO;”kkL=h; ifjikVh

dk vuqlj.k dj jgs FksA ,sls le; esa ut+hj us ,sls vuNq, fo’k;ksa ij dfork

fy[kh tks vk/;kfRed n`f’V ls fopkj.kh; jghA

euq’; izkjaHk ls gh lkalkfjd fo’k;&oklukvksa] /ku&lap;] eku] izfr’Bk]

vgadkj] yksHk] Øks/k bR;kfn esa fyIr jgk gSA buesa yhu gksdj og bruk O;fFkr]

prqFkZ&v/;k; 219

O;xz vkSj cspSu gks mBrk gS fd lkaRouk dh ryk”k esa og vk/;kfRedrk dh “kj.k

esa pyk tkrk gSA vk/;kfRedrk dh “kj.k esa tkdj mls txr~ dh leLr

ped&ned Q+hdh tku iM+rh gSA mls dsoy bZ”ojh; vuqHkwfr gh lR; ,oa

“kk”or izrhr gksrh gSA

ut+hj vdcjkcknh dh vk/;kfRed psruk esa lHkh /keksZa dk lfEeJ.k gSA

MkW0 vCnqy vyhe ds “kCnksa esa ^^dfo ut+hj tUe ls eqlyeku gSa] ysfdu Hkkouk

ls u og eqlyeku gSa] u fgUnw gSa] u flD[k] u bZlkbZ] og fgUnw Hkh gSa] eqlyeku

Hkh gSa flD[k Hkh gSaA nwljs “kCnksa esa ge dgsa rks mudk Hkkouk dk /keZ ekuo

vkLFkk dk /keZ gS] vkSj ml ekuo vkLFkk esa fo”o dh lHkh tkfr;ksa dh vkLFkk,¡

vkSj fo”okl lek ldrs gaSA**76

vk/;kfRed psruk ds varxZr /kkfeZd vkLFkk,¡] iwtk] mikluk] ozr]

uSfrd&mins”k] bZ”ojh; lÙkk dk o.kZu gksrk gSA /keZ dks ysdj vkjEHk ls gh oxZ

oS’kE;] oSeuL;] ikjLifjd dyg dh fLFkfr jgh gSA orZeku le; esa rks bldh

vf/kd vfHko`f) gqbZ gSA dqN o’kksZa ls lkaiznkf;d naxs Hk;kog :Ik ysrs c[+kwch ns[ks

tk ldrs gSa] ysfdu ,sls le; esa t+:jr bl ckr dh gS fd balku dks /keZ dh

ladh.kZrk esa u iM+dj ekuoh;rk dks LFkkfir djuk pkfg;sA ;fn euq’; dk

iz;kl ekuork dks izfrf’Br djus esa lQy gksrk gS rks mlls cM+k /kkfeZd O;fDr

dksbZ ugha gks ldrkA ;fn ekuo gh ekuo dk “k=q cu dj mls {kfrxzLr djrk

jgsxk rks fLFkfr Hk;kog cudj mls Hkh la=Lr] O;fFkr ,oa ihfM+r djrh jgsxhA

prqFkZ&v/;k; 220

vr% ekuork dk lans”k nsuk vkSj mls cpkuk izR;sd O;fDr dk ije drZO; gksrk

gSA bl lanHkZ esa ut+hj vdcjkcknh dh Hkh ;gh fopkj/kkjk gS fd bl lalkj esa

/keZ ds uke ij fdlh Hkh rjg dk yM+kbZ&>xM+k u gksA lc yksx izlUu jgsa]

pkgsa og fdlh Hkh oxZ ;k leqnk; ds O;fDRk gkas] lHkh yksx ,d leku gSaA Lo;a

ut+hj vius dks u fgUnw dgrs gaS vkSj u eqlyeku] cfYd os rks vius vki dks

bZ”oj dk vkf”kd+ dgrs gSa tks flQZ dyUnj gksrk gS&




vkf”kd+ rks d+yUnj gS u fgUnw u eqlYekaAA77

/keZ lnSo ekuorkokn] izse] “kkfUr vkSj lkSgknzZ dk lans”k nsrk gS] ijUrq

yksx ladh.kZrkvksa esa Q¡ldj et+gc ds uke ij >xM+k djrs gSaA vr% ns”k o

lekt ds yksxksa dks feydj izlUurk ds lkFk jguk pkfg,A ut+hj ds dkO; esa

fgUnw&eqfLye nksuksa /keksZa dh vkLFkkvksa dh vfHkO;fDr gqbZ gSA muds dkO; esa gEn]

eqlíldjhek] b”d+ vYykg ds izfr J)k Hkko fn[kkbZ nsrk gS&

bykgh rw lÙkkjks x¶+Q+kj gSA

esjk ;ka xqukgksa dk vackj gSA

u gkeh dksbZ uk ennxkj gSA

vc bl csdlh esa rw gh pkj gSAA78

fgUnw /keZ dh vkLFkk ds vuqlkj dfooj ut+hj us gfj dh rkjhQ+] nqxkZ th

ds n”kZu] JhÑ’.k dh Lrqfr dh gS&

prqFkZ&v/;k; 221

ogh lc esa jgs gfj vki gfj gj ls fu;kjk gSA

ogh gS ns[k yks izR;{k tx mldk ilkjk gSAA

mlh us ckr ds dgrs gh ;g jpuk jph lkjhA

mUgksaus D;k vyx czãk.M ;g eafnj laokjk gSAA79

flD[kksa dh vkLFkk ds dsUnz xq#ukud jgs gSaA muds izfr vkLFkk O;Dr

djrs gq, ut+hj dgrs gSa&

tks gjne muls /;ku yxk mEehn dje dh /kjrs gSaA

og mu ij yqRQ+ks buk;r ls gj vku roTTkS djrs gSaAa

vlckc [+kq”kh vkSj [+kwch ds ?kj chp mUgha ds Hkjrs gSaA

vkuan buk;r djrs gSa lc eu dh fpark gjrs gSaAA

bl cf[+'k”k ds bl vt+er ds gSa ckck ukud 'kkg xq#A

lc lhl uok vjnkl djks vkSj gj ne cksyks okg xq#AA80

dfooj uth+j dh vk/;kfRed psruk esa lHkh /keksaZ ,oa laiznk;ksa dh vkLFkk,¡

lfEefyr gSaA MkW0 nkeksnj izlkn okfl’B th dk er gS fd&^ôs ,d ,slh

Hkkjrh; vkRek Fks ftuds dkO; esa Ñ’.k dh HkfDr] HkSjksa dh mikluk] cynso th

dk osnkarh :Ik] egknso th dh pEkRÑr dj nsus okyh HkO;rk] xq# ukud dk

vykSfdd O;fDrRo vkSj gt+jr eqgEen dh mikluk leosr fn[kykbZ iM+rh

gSA**81 ut+hj dh vk/;kfRed n`f’V fdlh /keZ ;k lEiznk; fo”ks’k rd lhfer ugha

Fkh cfYd cM+h O;kid ,oa foLr`r FkhA vius ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo

ut+hj* esa lq/kh”k ipkSjh dk dFku bl lanHkZ esa cM+k izklafxd gS&^^;fn fgUnh

lkfgR; dks ,dkafxrk] ladh.kZrk vkSj dêjrk ls cpkuk gS rks ut+hj dks fgUnh

dfork ds vk/;kfRed bfrgkl ds izFke dfo ds :Ik esa Lohdkj djuk gksxkA**82

prqFkZ&v/;k; 222

Ñ’.k dh iz”kalk esa ut+hj dh tks vk/;kfRed n`f’V O;Dr gqbZ gS] og vU; Ñ’.k

HkDr dfo;ksa dh Hkk’kk ls vyx fn[kkbZ nsrh gS&

eqV~Bh Hkj pkoy ds cnysA

nq[k nnZ lqnkek ds nwj fd,A

iy Hkj esa cuk d+rjk nfj;kAA83

Ñ’.k ds izfr jkxkRedrk esa rUe;rk ,oa xaHkhjrk dk Hkko fn[kkbZ nsrk gSA

ek?kosUnz izlkn ikaMs; ^Hkk’kk* if=dk esa vafdr vius ys[k ût+hj vdcjkcknh %

yksd&thou dk fprsjk dfo* esa fy[krs gSa fd&^ût+hj dh Ñ’.k&ijd fofo/k

jpukvksa dks ns[kdj ,slk izrhr gksrk gS fd ftl rUe;rk ,oa xgjkbZ ls mUgkasus

jpuk,¡ dh gSa] og fcuk vkfRed yxko ;k ekufld rknkRE; ds laHko ugha

FkkA**84

lkekftd oS’kE; vkSj folaxfr;ksa dks mRiUu djus eaas HkkSfrd oLrqvksa dk

fo”ks’k ;ksx gksrk gSA blls cpus ds fy;s vkSj lekt dks lgh fn”kk nsus esa lHkh

egkiq#’kksa dk /;ku vk/;kfRedrk dh vksj x;k gSA lkalkfjd o`fÙk;ksa dks fu;af=r

djus ds fy;s HkkSfrd oLrqvksa dh fuLlkjrk] {kf.kdrk vkSj mlds LFkku ij fdlh

okLrfod rRo dh vko”;drk gksrh gS tks fo”o ds fofHkUu /keksZa ds :iksa dks

,dlw= esa fijks ldsA ekuo LkH;rk ,oa laLÑfr ds fodkl esa vk/;kfRed psruk

,d ,slk rÙo gS tks bl y{; dh iwfrZ esa lgk;d gSA tc O;fDr dks lkalkfjd

oLrqvksa ls lq[k izkIr ugha gksrk rc og vk/;kfRed Hkkouk dh vksj mUeq[k gksrk

gS] ftleas mls lkURouk feyrh gS ,oa lq[kkuqHkwfr gksrh gSA bruk gh ugha mls

HkkSfrd oLrq,¡ fuLlkj o {k.k&Hkaxqj fn[kk;h nsus yxrh gSa] fQj mls “kk”or]

fpjaru lR; dk vkHkkl gksus yxrk gSA ut+hj dh fopkj/kkjk dh vk/kkjHkwfe ;gh

prqFkZ&v/;k; 223

vk/;kfRed psruk Fkh tks mudh jpukvksa esa ns[kh tkrh gSA Lrqfr] lwfQ+;kuk

uT+eksa] R;ksgkjkas] cqf)ekuksa dh ckrsa] esyss tSlh jpuk,¡ vk/;kfRed HkkoHkwfe dks

izLrqr djrh gaSaA ut+hj lEkfUor fopkj/kkjk ds O;fDr Fks blfy, mudh n`f’V

/kkfeZd u gksdj vk/;kfRed bl vFkZ esa gS fd og fdlh fof”k’V /keZ ds nk;js esa

d+Sn ugha jgsA mudh n`f’V bruh foLr`r ,oa O;kid jgh gS fd mlesa vYykg]

jke] Ñ’.k lc ,d gh lÙkk ds fofHkUu uke jgs gSa] tks mudh vk/;kfRed psruk

dh lgh igpku gS&

rw lcdk [+kqnk lc rq> is fQ+nkA

vYykgks x+uh vYykgks x+uhA

gs Ñ".k dUgS;k] uan yykA

vYykgks x+uh] vYykgks x+uhAA85

ut+hj dh vk/;kfRed psruk esa leLr liznk;ksa] oxksZa] tkfr;ksa& mitkfr;ksa

dk lefUor :i gS] mlesa] vehj&x+jhc] fgUnw&eqfLye] cscl&ykpkj lHkh ds

fy;s txg gSA mudh vk/;kfRed psruk esa dêjiaFkh dk lekos”k ys”kek= Hkh

ugha gSA bl fo’k; esa lq/kh”k ipkSjh vius ys[k ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo

ut+hj* esa dgrs gSa fd&^^tc og dfork djrk Fkk rc og [+kqn blls cs[+kcj Fkk

fd og Hkfo’; ds fy;s ,slh dfork fy[k jgk gS tks fQj dHkh u fy[kh tk;sxh

vkSj fgUnw&eqfLye vkSj cscl turk dh vk/;kfRed ,drk dk ,dek= izfrfcEc

gksxhA**86 thou esa euq’; dh vlhe bPNk,¡ vkSj vkdka{kk,¡ mls nq[kh djrh jgrh

gSaA buls cpus ds fy;s vk/;kfRed HkkoHkwfe dh “kj.k esa tkuk vko”;d gksrk gSA

bl lUnHkZ esa ut+hj ekuo thou dks lpsr djrs gq, dgrs gSa&

prqFkZ&v/;k; 224

t+j dh tks eqgCcr] rq>s iM+ tk;sxh] ckckA

nq%[k mlesa rsjh :g] cgqr ik;sxh ckckA

gj [kkus dks gj ihus dks rjlk,xh ckckA

nkSyr tks rsjs ;ka gS] u dke vk;sxh ckckA87

viuh dfork ^Qdhjksa dh lnk* ds ek/;e ls ut+hj ;g dguk pkgrs gSa

fd /ku euq’; dh vko”;drk gS] ijUrq mls thou dk lk/ku u cukdj lk/;

cuk ysus ij thou dk mís”; iwjk gks tkrk gSA thou ds lkjs HkkSfrd lq[kksa dks

ryk”k djus esa O;fDr thou O;rhr djrk gS ijUrq tc e`R;q vkrh gS rks mldk

lkjk /ku ,oa ,s”o;Z ;gha jg tkrk gSA ;fn euq’; viuh bPNkvksa dks fujarj

vius fu;a=.k esa djus dk iz;kl djs rks mldk lkalkfjd fo’k; oklukvksa ls

eksgHkax gksus yxrk gSA thou dh u”ojrk vkSj txr~ dh fuLlkjrk dk cks/k gksus

ij vk/;kfRedrk esa izxk<+rk vkus yxrh gSA ut+hj dh jpuk,¡ txr~ dh

mnklhurk ds izfr mUeq[k djrh gSaA mudh ^catkjkukek* dfork ,d ,slh gh

vk/;kfRed HkkoHkwfe ij vk/kkfjr gS tks lekt dks ,d fo”ks’k lans”k nsrh gS&

gj vku uQ+k vkSj VksVs esa] D;ksa ejrk fQjrk gS cu&cuA

Vqd x+kfQ+y fny esa lksp t+jk] gS lkFk yxk rsjs nq'euA

D;k ykSaMh ckanh] nkbZfnnk] D;k cank psyk usd&pyuA

D;k eafnj] efLtn]rky&dqvka] D;k [ksrh ckM+h ckx+ peuA

lc BkB iM+k jg tkosxk] tc ykn pysxk catkjkAA88

vk/;kfRed psruk ekuo thou ds izfr lgkuqHkwfr iSnk djrh gSA leLr

izdkj ds Hksn&Hkkoksa dks foLe`r dj dsoy ekuork dh Hkkouk LFkkfir djuk gh

lPPks vFkksaZ eas vk/;kfRed psruk dh fof”k’Vrk gksrh gSA bl n`f’V ls ut+hj

prqFkZ&v/;k; 225

vk/;kfRedrk ds izcy leFkZd jgs gSaA ^vknehukek* dfork mudh blh Hkkouk dh

vfHkO;fDr djrh gS&

nqfu;k¡ esa ckn”kkg gS lks gS og Hkh vknehA




VqdM+s pck jgk gS] lks gS og Hkh vknehAA89

vr% ut+hj dh vk/;kfRed psruk vius le; ls cgqr vkxs dh gS tks

Hkkoh lekt dks ,d uohu n”kk ,oa fn”kk iznku djrh gSA ^fgUnh vuq”khyu*

if=dk esa izdkf”kr ys[k ût+hj dh lkaLÑfrd fparu/kkjk* esa MkW0 vCnqy vyhe

dgrs gSa fd&^ût+hj us viuh dfork dks lw{e fparu ds ek/;e ls v/;kRe dh

Å¡pkbZ rd ys tkdj mls O;kogkfjd Lrj ij vius ns”k vius ifjos”k vkSj viuh

feêh ls tksM+k gSA**90

bl izdkj ut+hj dh laosnuk vkSj mlds vk/kqfud vk;keksa dk fo”ys’k.k

djus ds Ik”pkr~ ;g dgk tk ldrk gS fd ut+hj ds lEiw.kZ thou&dky esa

e/;;qxhu ifjos”k ,oa ifjfLFkfr;k¡ fo|eku jghaA viuh jpukvksa ds ek/;e ls

ut+hj us vk/kqfud thou&ewY;ksa dh T;ksfr tykbZA mUgksaus lekt ds izR;sd oxZ

dks ns[kk] ij[kk] ijUrq dsUnz eas lkekU; thou gh jgkA os vke&vkneh dh

mifLFkfr dks dHkh ugha Hkwyrs vkSj lalkj dks vius dkO; ds ek/;e ls

ekuorkokn dk lans”k nsrs jgsA vke vkneh dh mifLFkfr mUgsa ,d vk/kqfud dfo

ds :Ik esa izfrf’Br djrh gSA ut+hj us ml lkearh O;oLFkk ij rhoz pksV dh tks

prqFkZ&v/;k; 226

euq’; dks euq’; u le>dj “kks’k.k] va/kfo”okl ,oa /kekZMEcj dks gh thou&ewY;

ds :Ik esa izLrqr dj jgh FkhA e/;dkyhu “kks’k.kdkjh O;oLFkk ij pksV o

izfr?kkr djus dh “kfDr mUgsa vk/kqfud dfo cukrh gSA mudh jpuk,¡ loZ&/keZ

leHkko dk lans”k nsrh fn[kkbZ nsrh gSaA vius ;qx esa ut+hj vdcjkcknh ,d ,sls

laosnu”khy dfo jgs ftUgksaus vius le; dh vkfFkZd fpUrkvksa dks viuh ys[kuh

ds ek/;e ls izdV dj fn;kA laosnu”khyrk muds dkO; dh fof”k’V igpku jgh

gS tks mUgsa vk/kqfud dfo dk ntkZ iznku djrh gSA

prqFkZ&v/;k; 227

lanHkZ%

1- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] ut+hj dh ckuh] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh] 2001]

i`0la0 ¼Hkwfedk½

2- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼isV dh fQ+yklQ+h½] fgUnh

laLFkku] mÙkj izns”k] y[kuÅ] 1992] i`0la0 224

3- vk”kh’k f=ikBh] ^êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj**] î{k/kj*]

¼laik0 fouksn frokjh½] tuojh&fnlEcj 2013] i`0la0 165

4- eksgEen glu] ut+hj vdcjkcknh] lkfgR; vdknseh] ubZ fnYyh] 1991]

i`0la0 49


6- ogh] ¼cjlkr dh fQ+lyu½] i`0la0 442

7- iou dqekj ^^miHkksDrk laLÑfr ds bl nkSj esa ut+hj vkSj gchc dk vkxjk

ckt+kj**] ^vkykspuk*] ¼laik0 v:.k dey½] vDVwcj&fnlEcj 2007] i`0la0

34

8- lS;n ryr gqlSu ud+oh] ut+hj vdcjkcknh ds dkO; dk rUkd+hnh eqrkyk

¼“kCcjkr½s] ,tqds”ku ifCysf”kax gkml] fnYyh] i`0la0 126

9- lq/kh”k ipkSjh] ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj*] vej mtkyk

¼nSfud i=½] 22 flrEcj] 1991 jfookjh;


11- ogh] ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 489

prqFkZ&v/;k; 228

12- MkW0 y{e.k nÙk xkSre] ^Hkk’kk] yksd&laLÑfr vkSj ut+hj vdcjkcknh*]

^bUnzizLFk Hkkjrh*] ¼laik0 MkW0 jke”kj.k xkSM+½] tuojh&ekpZ] 1999] i`0la0

49


14- MkW0 vCnqy vyhe] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk] ok.kh

izdk”ku] ubZ fnYyh] 1992] i`0la0 159


vkykspukRed v/;;u] “kks/k&izcU/k izdk”ku] fnYyh] 1973] i`0la0 278


17- MkW0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukREkd bfrgkl] yksd Hkkjrh


18- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] ¼vknehukek½] i`0la0 241

19- ogh] ¼nqfu;k¡ esa½] i`0la0 150

20- vcqYysl flíhdh] ut+hj vdcjkcknh % mudh “kk;jh vkSj vgn] mnwZ

,sdsMeh] djk¡ph] 1959] i`0la0 61


22- MkW0 vCnqy vyhe] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk] i`0la0 185-

23- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh¼Jh Ñ’.k dh rkjhQ esa½] i`0la0

81

24- Okgh] ¼ekSr½] i`0la0 147

prqFkZ&v/;k; 229



26- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼xq: ukud ”kkg½] i`0la0 84

27- ogh] ¼isV dh fQ+yklQ+h½] i`0la 224

28- jke”kj.k “kekZ] iwoZ e/;dkyhu Hkkjr dk lkaerh lekt vkSj laLÑfr]

jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] 1996] i`0la0 65


30- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼cjlkr dh cgkjsa½] i`0la0

453

31- iou dqekj] ^^miHkksDrk laLÑfr ds bl nkSj esa ut+hj vkSj gchc dk

vkxjk cktkj**] ^vkykspuk*] i`0la0 34


33- MkW0 T;ksRluk j?kqoa”kh] ut+hj vdcjkcknh] Hkkjr Kku foKku lfefr] ubZ

fnYyh] 2007] i`0la0 12

34- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼cjlkr dh cgkjsa½] i`0la0

455


36- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼Q+d+hjksa dh lnk½] i`0la0 170

37- fut+ke cnk;w¡uh] ¼ladyudÙkkZ½] ut+hj dk ns”k&izse ¼ckj nkse½] ¼cjlkr dh

cgkjsa½] ercqvk fut+keh izsl] cnk;w¡] 1944] i`0la0 76

prqFkZ&v/;k; 230

38- “kE”kqn~nhu vgen equhjh] v”kvkj&,&ut+hj ¼”kCcjkr½] ykyk jkeukjk;.k

yky cqd lsyj] bykgkckn] 1940] i`0laa0 18&19


40- ogh] ¼Q+dhjksa dh gksyh½] i`0la0 368

41- ogh] ¼nqfu;k¡ esa½] i`0la0 150

42- dkfUrdqekj tSu] ^ût+hj vdcjkcknh % rktegy ds fiNokMs+ dk dfo**]

^gal* ¼laik0 jktsUnz ;kno½] uoEcj 2006] i`0la0 23

43- MkW0 eqgEen mej] Hkkjrh; laLÑfr dk eqlyekuksa ij izHkko ¼vuqoknd

tkudh izlkn “kekZ½] izdk”ku foHkkx] ubZ fnYyh] 1996] i`0la0 1

44- MkW0 ;qlqQ+ gqlSu] e/;dkyhu Hkkjrh; laLÑfr ¼,d >yd½] Hkkjr izdk”ku

efUnj] vyhx<+] 1988] i`0la0 40

45- MkW0 eqgEen mej] Hkkjrh; laLÑfr dk eqlyekuksa ij izHkko] i`0la0 5

46- v;ks/;k izlkn xks;yh;] “ksj&vks&”kk;jh] ¼laik0 Jh y{ehpUnz tSu½]

Hkkjrh; KkuihB] dk”kh 1950] i`0la0 178

47- MkW0 vkye “kEl] lSD+;wyj vokeh fdjnkj vkSj ut+hj vdcjkcknh] fdrkch

nqfu;k] fnYyh] 2010] i`0la0 183

48- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼eng gt+jr lyhe fp”rh½]

i`0la0 68

49- y{e.knÙk xkSre] ^^Hkk’kk*] yksd&laLÑfr vkSj ut+hj vdcjkcknh**]

^bUnzizLFk Hkkjrh* i`0la0 49

prqFkZ&v/;k; 231

50- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼gfj th dk lqfeju½]i`0la0

77

51- iou dqekj] ^^miHkksDrk laLÑfr ds bl nkSj esa ut+hj vkSj gchc dk

^vkxjk cktkj**] ^vkykspuk*] i`0la0 34

52- vt+gj jkgh] dqfYYk;kr&,&ut+hj] ¼nqfu;k¡ ds ejkfrc d+kfcys ,srckj

ugha½] jkeukjk;.k yky] csuh ek/ko dVjk] bykgkckn] 1976] i`0la0 163

53- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] i`0la0 (xiii)


55- lyhe t+kQj] xqyt+kjs ut+hj] fgUnqLrkuh ,sdsMeh] bykgkckn] 1951] i`0la0

151

56- lq/kh”k ipkSjh] ^^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj**] ^vej mtkyk*] 22

flrEcj] 1991

57- futke cnk;w¡uh] ut+hj dk ns”k&isze ¼okj nkse½] i`0la0 ¼dkQ+&yke ij

n`’VO;½

58- MkW0 jkefoykl “kekZ] Hkk’kk vkSj lekt] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh]

1997] i`0la0 315

59- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj] xzUFkkoyh ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 492

60- v”kksd oktis;h] ^^rkM+rk gqvk vkneh**] tulÙkk] 6 tqykbZ 2014

61- MkW0 ut+hj eksgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 491

62- vt+gj jkgh] dqfYy;kr&,&ut+hj ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 340

63- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼rkjhQ HkSjksa dh½] i`0la0 89

prqFkZ&v/;k; 232

64- ^dSQ* ljLorh lju ¼laik0½] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh “kk;jh]

fnYyh] jktiky izdk”ku] 1959] i`0la0 27

65- MkW0 ut+hj eqgEen] ^ût+hj vdcjkcknh ds dkO; esa dkSeh ,drk**]

laHkkouk ¼laik0 MkW0 t; Hkxoku xks;y½] o’kZ 6] vad 9&10] 1985]

i`0la0 157


67- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼jksfV;ka½] i`0la0 214

68- ogh] ¼isV dh fQ+yklQ+h½] i`0la0 223

69- vt+gj jkgh] dqfYy;kr&,&ut+hj ¼dkSM+h½] i`0la0 186

70- “kE”kqn~nhu vgen equhjh] v”k;kj&,&ut+hj ¼eqf¶+ylh½] i`0la0 38

71- Okgh] ¼eqf¶+ylh½] i`0la0 263

72- vt+gj jkgh] dqfYY;kr&,&ut+hj ¼eqf¶+ylh½] i`0la0 183

73- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] ¼b¶+ykl dk uD”kk½] i`0la0

268

74- vt+gj jkgh] dqfYYk;kr&,&ut+hj ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 335


76- MkW0 vCnqy vyhe] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk]

i`0la0 112&113

77- lyhe tkQj] xqyt+kjs] ut+hj] i`0la0 151

78- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] ¼eqln~nl djhek½] i`0la0 6

79- ogh] ¼gfj dh rkjhQ½] i`0la0 76

80- ogh] ¼xq# ukud “kkg½] i`0la0 85

prqFkZ&v/;k; 233

81- MkW0 nkeksnjizlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh dkO; dk


82- lq/kh”k ipkSjh] ^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo* ut+hj] ^vej mtkyk*] 29

flracj 1991

83- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼Jh Ñ’.k th dh rkjhQ esa½]

i`0la0 82

84- MkW0 ek/kosanz izlkn ik.Ms;] ^ût+hj vdcjkcknh % yksd&thou dk fprsjk

dfo**] Hkk’kk] ¼laik0] MkW0 “kf”k Hkkj}kt½] tqykbZ&vxLr 2004] i`0la0 96

85- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼Jh Ñ’.k th rkjhQ esa½]

i`0la0 81

86- lq/kh”k ipkSjh] ^^fgUnh dk igyk vk/kqfud dfo ut+hj**] ^vej mtkyk*] 15

flracj 1991

87- MkW0 ut+hj eqgEen¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh ¼Q+dhjksa dh lnk½] i`0la0 168-

88- “kE”kqn~nhu vgen equhjh] v”kvkj&,&ut+hj ¼catkjkukek½] i`0la0 67

89- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzUFkkoyh] ¼vknehukek½] i`0la0 239

90- MkW0 vCnqy vyhe] ^ût+hj dh lkaLÑfrd fparu/kkjk**] fgUnh vuq”khyu]

¼laik0 ohjsUnz ukjk;.k ;kno½] fnlacj 2004&ekpZ 2005] i`0la0 23

iapeiapeiapeiape v/;k;v/;k;v/;k;v/;k;

ut +hj dh ut +hj dh ut +hj dh ut +hj dh dkO; Hkk’kk % vk/kqfuddkO; Hkk’kk % vk/kqfuddkO; Hkk’kk % vk/kqfuddkO; Hkk’kk % vk/kqfud vk; kevk; kevk; kevk; ke

5-1 ikjEifjd dkO; Hkk’kk ls eqfDr

5-2 tuHkk’kk

5-3 laoknkRed 'kSyh

5-4 'kCn&iz;ksx

5-5 Ekqgkojs vkSj yksdksfDr;k¡

Ukt+hj dh dkO;Ukt+hj dh dkO;Ukt+hj dh dkO;Ukt+hj dh dkO; Hkk"kkHkk"kkHkk"kkHkk"kk %%%% vvvvkkkk/kqfud vk;ke/kqfud vk;ke/kqfud vk;ke/kqfud vk;ke

Hkk’kk “kCn laLÑr ds Hkk’k~ /kkrq ls cuk gS] ftldk vFkZ gS ok.kh dks O;Dr

djukA Hkk’kk ds fy, okd~ vkSj ok.kh “kCn dk Hkh iz;ksx fd;k tkrk gSA Hkk’kk

/oU;kRed] lkadsfrd ,oa fp=kRed Hkh gksrh gS] tks ijLij nks ;k nks ls vf/kd

O;fDr;ksa ds chp ,d ek/;e dh Hkwfedk fuHkkrh gSA Hkk’kk og ek/;e gS tks euq’;

dks lekt eas jgus okys vU; yksxksa ls tksM+rh gSA lekt esa jgdj ,d nwljs ls

lEcU/k LFkkfir djus ds fy, Hkk’kk ,d egÙoiw.kZ ek/;e gS] ftlds }kjk euq’;

vius Hkkoksa vkSj fopkjksa dks nwljksa ls vfHkO;Dr djrk gS ,oa nwljksa ds Hkkoksa vkSj

fopkjksa dks Hkyh&Hkk¡fr le> ldrk gSA vr% Hkk’kk fopkj&fofu;e dk ,d

l”kDr lk/ku gSA

Lke;kuqlkj fo}kuksa us Hkk’kk dks ifjHkkf’kr djus dk iz;Ru fd;k gSA MkW0

HkksykukFk frokjh ds “kCnksa esa&^^Hkk’kk og lk/ku gS ftlds ek/;e ls ge lksprs gSa

rFkk vius fopkjksa dks O;Dr djrs gSaA** 1 MkW0 d.kZ flag ds vuqlkj&^^ftu

;kn`fPNd rFkk fofHkUu vFkksZa esa :<+ /ofu&ladsrksa ds }kjk euq’; vius

Hkkoksa&fopkjksa dks vfHkO;Dr djrk gS] mUgsa Hkk’kk dgrs gSaA**2 O;fDr ds fy, Hkk’kk

nSoh; ojnku gS] ;g lekt dh vko”;drk gS] tks euq’; dks nqfu;k¡ dh vU;

e[+kywd+kr ¼thoksa½ ls vyx djrh gSA Hkk’kk ugha gksrh rks fopkj ugha gksrs vkSj

fopkj ugha gksrs] rks euq’; Hkh lalkj ds vU; izkf.k;ksa dh Hkk¡fr fopkjghu cu

dj jg tkrkA Hkk’kk iz;ksx ds dqN ekud ;k ekin.M gksrs gSa] dkO; esa bu

iape&v/;k; 235

ekudksa vkSj ekin.Mksa dk lgh vkSj vko”;drkuqlkj iz;ksx gksrk gSA bl n`f’V ls

dkO; dh Hkk’kk ljy] lgt o izokgiw.kZ gksrh gS tks ikBd ij vklkuh ls viuk

izHkko NksM+ nsrh gSA Hkk’kk dk ;g xq.k jpukdkj dks tulkekU; ls tksM+ nsrk gSA

e/;dkyhu dfo ut+hj vdcjkcknh us Hkh viuh dkO;&Hkk’kk ds :Ik esa lkekU;

tuHkk’kk dks LFkku fn;kA Hkk’kk dh n`f’V ls ut+hj dk ;qx vkyadkfjd FkkA ml

le; vkyadkfjd Hkk’kk dk iz;ksx Js’B dfork dk y{k.k ekuk tkrk FkkA nwljh

vksj mnwZ Hkk’kk ds {ks= esa vjch&Q+kjlh dk cksyckyk FkkA ,sls le; esa ut+hj

vdcjkcknh us u gh vkyadkfjd Hkk’kk dk iz;ksx fd;k vkSj u gh fo”ks’k :Ik ls

mnwZ] vjch o Q+kjlh dkA mUgksaus ,sls nkSj esa tuHkk’kk dks vius dkO; dk vk/kkj

cuk;k tks Hkk’kk vke turk dh Hkk’kk Fkh&

^^tc vkneh ds isV esa vkrh gSa jksfV;kaA

Qwyh ugha cnu esa lekrh gSa jksfV;kaA

vk¡[ks ijh :[kksa ls yM+krh gSa jksfV;kaA

lhus Åij Hkh gkFk pykrh gSa jksfV;kaA

ftrus ets+s gSa lc ;g fn[kkrh gSa jksfV;kaAA3

jksVh&nky ds egÙo dks LFkkfir djus okys ut+hj laHkor% igys vk/kqfud

dfo gSaA ut+hj yhd ij pyus okys dfo ugha gS cfYd os mu dfo;ksa esa ls gSa

tks vius jkLrs dk fuekZ.k [kqn djrs gSaA mUgksaus viuh iwoZorhZ lkfgfR;d Hkkf’kd

izo`fÙk;ksa dks vLohdkj dj fn;kA ut+hj us lkearh fo’k;ksa dks NksM+dj lkfgR; dks

tu lkekU; ds lkFk tksM+k blhfy, tu lkekU; ds lq[k&nq[k] jgu&lgu]

rht&R;ksgkj] esys&Bsys vkfn dh vfHkO;fDr] lkear oxZ dh Hkk’kk dh ped&ned

iape&v/;k; 236

ls laHko ugha FkhA ut+hj vdcjkcknh bl rF; ls Hkyh&Hkk¡fr ifjfpr Fks]

blhfy, mUgksaus ,d ,slh Hkk’kk dk iz;ksx fd;k ftlesa tu lkekU; ds thou dh

[kq”kcw FkhA î{k/kj* if=dk esa vius ys[k êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke

ut+hj* esa vk”kh’k f=ikBh dgrs gSa fd& ^ût+hj vdcjkcknh Hkkjrh; dkO;”kkL=

dh fdlh jhfr dks ugha ekursA mnwZ dh iwoZorhZ dkO; ijaijk esa cu jgh jhfr;ksa

dks Hkh os Lohdkj ugha djrsA dfork ds iafMrksa vkSj iwoZorhZ dfo;ksa }kjk LohÑr

vkSj ekU;rk izkIr dkO;&izfrekuksa dh Hkh fpark mudh dfork esa u ds cjkcj gSA

dkO;”kkL=h; <k¡pksa ds ca/kuksa vkSj egku dfork dh ?kksf’kr ifjikfV;ksa ds izfr

mudh fojfDr mUgsa ,d Lora= dfo cukrh gSA** 4 Li’V gS fd ,d Lora=

dykdkj gh viuh ekSfyd igpku cuk ldrk gSA ijaijkxr ;k oSpkfjd

ijra=rk ekSfydrk ds fy, ?kkrd fl) gks ldrh gSA ut+hj us fo’k; ds lkFk gh

Hkk’kk&f”kYi dk ,slk izfreku cuk;k tks vk/kqfudrk dh igyh dlkSVh gSA ;gh

dkj.k gS fd [kM+h cksyh fgUnh dh igyh dM+h ut+hj ls gksdj xqt+jrh gSA

vk/kqfud psruk ls iztkrkaf=d O;oLFkk dk tUe gksrk gS tks lkearoknh O;oLFkk

esa laHko ughaA ut+hj us vk/kqfudrk ds lkFk gh iztkrkaf=d psruk dk Hkh fuekZ.k

fd;kA tulk/kkj.k ds thou dks mUgha dh Hkk’kk esa vfHkO;Dr djuk vk/kqfudrk

dh igyh “krZ gS] ut+hj bl “krZ ij [kjs mrjrs gaSA mudh Hkk’kk dk egÙoiw.kZ

xq.k fgUnh vkSj mnwZ Hkk’kk dk lefUor :Ik FkkA ut+hj dh leUo;oknh uhfr ds

lanHkZ esa izks0 vCnqy vyhe dk dguk gS fd& ^^leUo;oknh fn”kk muds thou

vkSj lkfgR; lalkj esa loZ= O;kIr gSA vr% mudh Hkk’kk dk Lo:Ik Hkh blh

iape&v/;k; 237

leUo;okn dk iks’kd gSA dchj dh rjg mUgksaus bl rjg dh Hkk’kk dk

tku&cw>dj iz;ksx ugha fd;k] og rks LokHkkfod :Ik ls Hkkoksa ds vuqdwy bl

:Ik esa <y x;s gSaA**5

ut+hj ds dkO; esa fgUnh] mnwZ] laLÑr] Q+kjlh] vjch vkfn lHkh Hkk’kkvksa ds

“kCnksa dks c[kwch ns[kk tkrk gSA ;g lR; gS fd dfo viuh dkO; Hkk’kk dk Lo;a

fuekZrk gksrk gS] ftls og fujarj thou&la?k’kZ }kjk izkIr djrk gSA Hkk’kk ds }kjk

gh dfork dh fof”k’Vrk O;Dr gksrh gS] tks ,d jpukdkj dks fof”k’V vkSj

egRoiw.kZ cukrh gSA ut+hj us Hkh viuh lgt vkSj ljy Hkk’kk ds ek/;e ls le;

ds ;FkkFkZ dks lesVdj mls lkFkZd vfHkO;fDr iznku dh gSA mUgksaus jhfrdkyhu

ijEijk ls gVdj ,d ubZ fo’k;kuqdwy Hkk’kk dk vkfo’dkj fd;kA viuh

ikjEifjd dkO;&Hkk’kkvksa ls vyx gksdj mUgksaus tulkekU; esa izpfyr cksypky

dh Hkk’kk dk iz;ksx fd;kA bl Hkk’kk dks lkekU; rkSj ij [kM+h cksyh dh laKk nh

tk ldrh FkhA HkkjrsUnq dky esa [kM+h cksyh ds fy, la?k’kZ fd;k x;k vkSj mls

vk/kqfudrk dh dlkSVh ij dlus dk iz;kl Hkh fd;k x;k] ,slh gh Hkk’kk dks

ut+hj o’kksZa igys LFkkfir dj pqds FksA ^gal* if=dk esa vafdr ys[k ût+hj

vdcjkcknh% rktegy ds fiNokM+s dk dfo* esa dkfUr dqekj dgrs gSa fd&

^^HkkjrsUnq gfj”kpUnz dks ge Hkys gh vk/kqfud [kM+h cksyh x| dk tud dgsa ij

vk/kqfud [kM+h cksyh dkO; ds tUenkrk rks ut+hj gh Bgjrs gSaA** 6 ut+hj

fo’k;&oLrq vkSj Hkk’kk nksuksa gh Lrj ij vk/kqfud dfo fl) gksrs gSSaA fQ+jkd+

xksj[kiqjh dk dguk gSa fd&^ût+hj vdcjkcknh mnwZ ds ,sls fujkys dfo gSa tks

iape&v/;k; 238

okLro esa vius le; ls cgqr igys iSnk gks x;s ;k ;w¡ dg yhft, fd mUgksaus

bl <ax ls dfork dh ftldk ewY;kadu Ms<+&nks lkS o’kZ ckn gh fd;k tk

ldrk FkkA** 7 ut+hj ds le; esa ,d vksj vjch&Q+kjlh cgqy mnwZ dfo;ksa dh

ijEijk Fkh] rks nwljh vksj fgUnh esa jhfrdkyhu dfo;ksa dh vkyadkfjd Hkk"kk dh

ijEijkA ikjEifjd dkO;&Hkk’kk ls vyx ut+hj dh dkO;&Hkk’kk ds fofo/k vk;keksa

dk foospu fuEu fcUnqvksa ds ek/;e ls fd;k x;k gS&

5-1 ikjEifjd dkO;&Hkk"kk ls eqfDr

Ukt+hj ml dky esa iSnk gq, Fks] tc mnwZ txr esa lkSnk] ¼1706 bZ0&1781

bZ0½] nnZ ¼1721 bZ0&1785 bZ0½ vkSj ehj rd+h ehj ¼1725 bZ0&1810 bZ0½ dk nkSj

FkkA ml dky ds mnZw dfo;ksa dh lkearoknh psruk ;qx ds fopkjksa rFkk “kS{kf.kd

fl)kUrksa ls izHkkfor FkhA buesa ls vf/kdrj dfo lk/kkj.k tu&thou ls vufHkK

FksA ,sls le; esa laLÑr] Q+kjlh vkSj cztHkk’kk dk cksy okyk Fkk] ,d vksj eqx+y

lkezkT; esa jktdh; dk;Z Q+kjlh esa gks jgk Fkk] rks nwljh vksj jhfrdky ds

vf/kdrj dfo vkyadkfjd cztHkk’kk esa dkO; jpuk dj jgs FksA ,sls le; esa

ut+hj vdcjkcknh us bu nksuksa Hkk’kkvksa ls vyx gks] vke tuekul dh Hkk’kk esa

dkO; jpuk djuk mfpr le>kA vke turk ds nnZ dks le>us rFkk mls

le>kus ds fy, ut+hj us ikjEifjd Hkk’kk ls gVdj lkekU; Hkk’kk dk iz;ksx

fd;kA MkW0 ut+hj eqgEen dk dguk gSa fd ^^mnwZ ds vf/kdrj dfo Q+kjlh Hkk’kk

vkSj dkO;”kkL= ds Kkrk gksus ds dkj.k mnwZ ds LFkku ij Q+kjlh esa fy[kuk

lH;rk dk izrhd le>rs FksA** 8 Li’V gS fd ml nkSj dh mnwZ dfork esa

iape&v/;k; 239

vjch&Q+kjlh ds “kCnksa dh vksj >qdko vf/kd FkkA izks0 ,grs”kke gqlSu dk dguk

gS fd&^^lkfgfR;d Hkk’kk esa Q+kjlh&vjch “kCnkas ls enn yh tkus yxh vkSj

vf/kdrj mu fopkjksa dh ppkZ gksus yxh tks Hkkjrh; tuekul ds thou ls

izR;{k :Ik ls lEcU/k ugha j[krs FksA**9 bl izdkj ml nkSj esa lkeUroknh izo`fÙk

ds yksx mnwZ] vjch vkSj Q+kjlh Hkk’kk dk iz;ksx dj jgs FksA fQ+jkd+ xksj[kiqjh dk

dguk gS fd&^^fet+kZ lkSnk ds LoHkko esa lkearh rRo dwV&dwV dj Hkjs FksA muesa

vkRelEeku dh deh ugha Fkh] ysfdu ehj tSlh ,saB Hkh ugha FkhA**10 mnwZ dfork

dh izo`fÙk tulk/kkj.k dh le> ls dkslksa nwj Fkh vkSj mnwZ dfo;ksa dk LoHkko Hkh

tulk/kkj.k ds thou ij fy[kus dk ugha FkkA ml le; ehj] nnZ] lkSnk] lkst+]

glu vkfn mnwZ dfo;ksa dh Hkk’kk vkSj ekufldrk Hkh dqN blh izdkj dh Fkh&

lkSnk i,&nqfu;ka rw cjg&lw dc rd\

vkokjk vt+ha&dwpk c&vka&dw dc rd\

gkfly ;gh blls u] fd nqfu;ka gksos\

fcyQt+Z gqvk ;w¡ Hkh rks fQj rw dc rd\11 ¼lkSnk½

ut+hj vdcjkcknh dk le; fgUnh txr esa jhfrdky ds vUrxZr vkrk gS]

ftlesa ds”ko] fcgkjh] nso] Bkdqj] in~ekdj] csuh vkfn dfo;kas dh izeq[k ijEijk

jgh gSA bl dky ds vf/kdrj dfo vius vkJ;nkrkvksa dk xq.kxku djus ds

fy, dkO;&l`tu dj jgs FksA blfy, budh Hkk’kk lk/kkj.k turk ls vyx

lkearoknh izo`fÙk dh |ksrd cu xbZ FkhA blh le; dqN dfo;ksa us y{k.kxzaFkksa

dh ijEijk dks vkxs c<+k;k tks dsoy ckSf)d oxZ ds fy, Fkh] tulk/kkj.k ds

fy, ughaA bl dky dh dforkvksa esa “kCn&peRdkj] okd~&pkrq;Z] oØrk]

“kCn&p;u] vfr”k;ksfDr iw.kZ Hkkoksa vkfn dh izo`fÙk vklkuh ls ns[kh tk ldrh

iape&v/;k; 240

gSA budh blh izo`fÙk dks y{; djds jktukFk “kekZ dgrs gSa fd&^^bu dfo;ksa us

Hkkouk dh lqdqekjrk] vuqHkwfr dh xgurk vkSj dYiuk dh ekSfydrk dh vis{kk

mfDr dh oØ&O;atuk ij gh vf/kd cy fn;kA Hkk’kk&ifj’dkj] vfr”k;

vyadj.k] vyadkjksa dk lkFkZd ijUrq peRdkjiw.kZ iz;ksx] ckr dks lh/ks vkSj

ân;Li”khZ <ax ls u dgdj peRdkjiw.kZ <ax ls dguk] thou ds euksje vkSj

vkd’kZd izlaxksa dh mn~Hkkouk djuk] okXoSnX/;] dkO;”kkL=h; fu;eksa ds ifjikyu

vkfn us bl ;qx ds dkO; dks dyki{k dh n`f’V ls vR;Ur le`) cuk fn;k

FkkA**12 bl dky ds vf/kdrj dfox.k uk;d&ukf;dkvksa ds feyu] fojg] eku

vkSj vfHklkj dh ljl ppkZ esa rYyhu jgrs FksA foykflrk ds bl ;qx esa jktk

vkSj uokckas ds egy nkfl;ksa vkSj lqUnfj;ksa ls Hkjs jgrs FksA vf/kdrj jktk

Hkksx&foykl esa Mwos gq, FksA jktkvksa esa ,d ls vf/kd “kknh djus dk Hkh pyu

FkkA Hkksx&foykl dk o.kZu jktnjckjksa ds dfo;ksa] laxhrKksa rFkk vU; dykdkjksa

ds ek/;e ls gksrk FkkA ;s lHkh jktkvksa] uokcksa vkSj njckfj;ksa dk euksjatu djus

esa layXu jgrs FksA lkearoknh Ükàxkfjd okrkoj.k esa ,slh Hkk’kk dk iz;ksx gks jgk

Fkk tks tulk/kkj.k ls dVh gqbZ Fkh] ^fgUnh vuq”khyu* if=dk esa vafdr ys[k

^^yksd dfo ut+hj vdcjkcknh dh Hkk’kk** esa MkW0 vCnqy vyhe dk dguk gS

fd&^^jhfrdky Hkk’kk dh n`f’V ls Hkk’kk ds HkO; :Ik dk i{kikrh Fkk] vkyadkfjd

Hkk’kk dk iz;ksx mÙke dfork dk y{k.k ekuk tkrk FkkA** 13 ds”ko ,d

vyadkjoknh dfo FksA mUgksaus dkO; esa vyadkjksa dks izeq[k LFkku nsrs gq,

peRdkfjdrk dks iz/kku ekuk&

tnfi lqtkfr lqyPNuh] lqcju ljl lqo`ÙkA

Hkw’ku fcuq u fcjktbZ] dfork] cfurk feÙkAA14

iape&v/;k; 241

Ukt+hj dh Hkk’kk esa u rks vjch&Q+kjlh dh cgqyrk Fkh vkSj u jhfrdkyhu

cztHkk’kk dh ÜkàxkfjdrkA njvly muds dkO;&fo’k; lkearh vFkok vfHktkrh;

thou dks vfHkO;Dr ugha djrs] cfYd vke turk ds thou dks vfHkO;Dr djrs

gaSA vke turk ds lq[k&nq[k] rht&R;ksgkj] esys&Bsys] iwtk&vpZuk]

bcknr&frykor vkfn fo’k; muds dkO; esa thoar gks mBs gSaA mudh Hkk’kk

tulk/kkj.k dh /kM+duksa ls iSnk gqbZ gSA ut+hj “kCnksa ds tknwxj gaS vkSj okd~

“kfDr ds ckn”kkg HkhA Hkk’kk muds Hkkoksa dks lQyrkiwoZd vfHkO;Dr dj nsrh gSA

^fgUnqLrkuh vaxzsth&dks”k* dh Hkwfedk eas ,l0MCY;w0 Q+Syu dgrs gSa fd&^ût+hj

dk fgUnh la;kstu vn~Hkwr gS vkSj foLr`r HkhA muesa izfrHkk dk lkgl o

vkRefo”okl ,slk gS fd os “kCnksa dk fur ubZ tekoV djus esa xqjst+ ugha djrs

vkSj et+s dh ckr rks ;g gS fd muds vkuanizn vFkZ mHkjrs pys tkrs gSaA**15 blh

dkj.k mudh Hkk’kk viuh ijEijk ls vyx vk/kqfudrk ds vf/kd fudV tku

iM+rh gSA

fo’k;kuqdwy rFkk ik=kuqdwy Hkk’kk dk iz;ksx djuk ut+hj dh izeq[k

fo”ks’krk jgh gS tks mUgsa vius le; ds vU; dfo;ksa ls vyx djrh gSA

eqlyekuksa ls lEcU/k j[kus okys fo’k;ksa ds o.kZu esa vjch&Q+kjlh ds rRle~ “kCnksa

dk iz;ksx vf/kd gS tks gEn] eng vkSj eksftt+k vkfn esa fn[kkbZ nsrk gS&

bykgh rw Q+ +k~;kt+ gS vkSj djheA

bykgh rw xQ+Q+kj gS vkSj jgheA

eqd+íl eqvYyk equT+t+e vt+heA

u rsjk “kjhd vkSj u rsjk lgheA

rsjh t+krs&okyk gS ;Drk d+nheAA16

iape&v/;k; 242

bykgh] x¶+Q+kj] jghe] eqd+íl bR;kfn vjch&Q+kjlh ds “kCnksa dk iz;ksx

djrs gq, ut+hj vYykg dks cM+k jge djus okyk] ifo= vkSj rkd+roj ekurs gSaA

muds le; esa dfox.k izR;sd fo’k; ds fy, ,d gh Hkk’kk dk iz;ksx djrs Fks]

ijUrq ut+hj ds dkO; esa fo’k;ksa dh fHkUurk ds lkFk&lkFk Hkk’kk dh fHkUurk Hkh

fn[kkbZ nsrh gSA vYykg dh Lrqfr esa tgk¡ vjch&Q+kjlh Hkk’kk dk ckgqY; gS] ogha

fgUnw nsoh&nsorkvksa ds o.kZu esa “kq)] ifjfuf’Br fgUnh Hkk’kk dkA mudh Hkk’kk dk

;g vn~Hkwr lefUor :Ik ekuo thou dks nzohHkwr dj nsrk gSA ut+hj us fgUnw

R;ksgkjksa vkSj ikSjkf.kd izlaxksa esa fgUnh ds ifjfuf’Br “kCnksa ds iz;ksx izeq[krk ls

fd;s gSa&jk[kh] clar] gksyh] lqnkek pfjr] egknso th dk C;kg] rkjhQ HkSjksa dh]

nqxkZ n”kZu vkfn dforkvksa esa Hkk’kk dk ;g vuks[kk :Ik vklkuh ls ns[kk tk

ldrk gS&

vk¡[kksa esa Nk jgk gS] rsjk l:Ik dkykA

ru esa HkHkwr xgjh] xy chp eqaM ekykA

vk[kas fn;k lh jks”ku] gkFkksa esa eSa dk I;kykA

gwa fny ls nkl rsjk] lqu ,s esjs n;kykA

rsjh lju xgh gS] dj rw fugky HkjkasAA

,s irZiky nsor] eneLr dky HkSjksaAA17

bl dfork esas HkSjksa dh iz”kalk djrs gq, ut+hj vke tu esa izpfyr rn~Hko

“kCn tSls l:i] HkHkwr] lju] vk¡[ks] jks”ku] I;kyk] fny bR;kfna dk iz;ksx dj

;g fl) dj nsuk pkgrs gSa fd euq’; HkSjksa dh HkfDr Hkkouk esa bruk je tkrk gS

fd mldh vk¡[kksa esa HkSjksa th dh Nch Nk tkrh gSA vke Hkk’kk dk iz;ksx lkekU;

iape&v/;k; 243

turk ds thou&la?k’kksaZ ls tksM+rh gSA Hkk’kk dh ;gh fo”ks’krk muds O;fDrRo dh

igpku gSA eSustj ik.Ms; dk dguk gSa fd&^^tks yksx mnwZ dfork dh ijEijk ls

ifjfpr gSa] os tkurs gSa fd mnwZ dh dfork [kM+h cksyh dh gh dfork gSA ehj

vkSj ut+hj dh dfork ls ;g lkfcr gksrk gS fd dkO;Hkk’kk ds :Ik esa [kM+h cksyh

dk fodkl 18 oha lnh esa vR;Ur mUur :Ik esa gks pqdk FkkA**18 [kM+h cksyh dk

iz;ksx ut+hj dh Hkk’kk dks vk/kqfudrk dk tkek igukrh gSA

Ukt+hj dh Hkk’kk yksdthou ls tqM+h gqbZ FkhA ddM+h okys ds fy, thfodk

dekus ds fy, dfork fy[kuk ut+hj ds yksdthou dks gh n”kkZrk gSA vkxjs dh

ddM+h] fxygjh dk cPpk] jhN dk cPpk vkfn ut+hj dh ,slh dfork,¡ gSa ftu

ij vkxjs dh BsB cksypky dh Hkk’kk dk izHkko gS&

tks ,d ckj ;kjks] bl tk dh [kk;s ddM+hA

fQj tk dgha dh mldks gjfxt+ u Hkk, ddM+hA

fny rks ^ût+hj** x+”k gS ;kuh eaxk, ddM+hA

ddM+h gS ;k d+;ker] D;k dfg, gk; ddM+hA

D;k [+kwc ueksZ ukt+qd] bl vkxjs dh ddM+hA

vkSj ftlesa [+kkl dkfQ+j] bLdUnjs dh ddM+hAA19

ut+hj lkekU; izo`fÙk ds O;fDr Fks] blfy, mudh Hkk’kk Hkh lkekU; FkhA

yksdHkk’kk dks vk/kkj cukus okys ut+hj vius le; ds ,d vf}rh; dfo FksA

laHkor% jhfrdky esa fdlh vU; dfo us bl rjg ds lkekU; fo’k;ksa dks ysdj

lkekU; Hkk’kk esa dkO;&l`tu ugha fd;kA blhfy, ut+hj dh ;g fo”ks’krk mUgsa

viuh ledkyhu dkO;&ijEijk ls vyx djrh gSA lkekU;r% lkekU; ls lkekU;

fo’k; ij fy[kus ds fy, mlh ds vuqdwy Hkk’kk dh vko”;drk gksrh gS] tks

iape&v/;k; 244

ut+hj ds ikl gh FkhA blfy, ut+hj vketu ds dfo gSa] mudh Hkk’kk esa vketu

dh vuqHkwfr vfHkO;Dr gksrh gSA tysfc;k¡] ia[kk] vkxjs dh ddM+h] [+kjcwts] ukjaxh]

êfD[k;k¡] easgnh] gqDdk] lef/ku vkfn ,sls gh fo’k; jgs gaS ftu ij ut+hj dh

Hkk’kk dk tknw pyk gS&

ml yc “kdj us tcfd eaxkbZ tysfc;kaA

Qwyh ets+ esa rc u lekbZ tysfc;kaA

Xkj yc rqEgkjs dan ls ehBs u Fks rks tkA

Pk[k Qsjh djrh fdlfy, vkbZ tysfo;kaAA20

;g Lkp gS fd fDy’V Hkk’kk dh vis{kk vklku Hkk’kk dk iz;ksx vke turk

dh le> esa vf/kd vkrk gSA ut+hj vius le; dh dfBu Hkk’kk dks NksM+dj

vklku Hkk’kk dk iz;ksx djrs gSaA Hkk’kk dh n`f’V ls ut+hj vdcjkcknh vius

lkfgR; esa ,d ut+hj is”k djrs fn[kkbZ nsrs gSaA ikjEifjd Hkk’kk dk iz;ksx u dj

BsB cksypky dh Hkk’kk dk iz;ksx djus ds dkj.k ut+hj dh x.kuk Js’B dfo;ksa esa

ugha dh xbZA bl laca/k esa jke/kkjh flag fnudj dk dguk gS fd& ^^dkO; esa

tc Hkh “kSyh iz/kku gks mBrh gS vkSj Hkko xkS.k gks tkrk gS] rHkh dfork tu

thou ls nwj gksus yxrh gSA ;g dguk “kk;n lR; gS fd mnwZ ds dfo dyk ds

“kkSd esa Hkkjr ls fudydj bZjku pys x;s fQj rks mnwZ dk LVSaMMZ bruk fofp=

gks mBk fd ut+hj vdcjkcknh tSls dfo Hkh Js’B dfo;ksa dh iafDr ls cfg’Ñr

ekus tkus yxsA mnwZ ds vkykspd bldk dkj.k ;g crkrs gSa fd ut+hj

mnwZ&,&eqvYyk ds ekfyd ugha gSa] ;kuh mUgksaus Q+lhg vkSj Vdlkyh mnwZ ugha

fy[kh gSA ysfdu cgqr ls yksx ;g ekurs gSa fd mnwZ ds vnhckas us ut+hj

vdcjkcknh dk mfpr lEeku blfy, ugha fd;k fd muds vf/kdka”k fo’k;

Hkkjrh; gSaA**21

iape&v/;k; 245

okLro esa Hkk’kk dh ijEijk ls vyx tkus ij pkgas dksbZ dkO; gks ;k

O;fDr fo”ks’k] mldk fojks/k fuf”pr gSA ut+hj Hkk’kk dh ijEijk ds fojks/k eas

tkdj vk/kqfud [kM+h cksyh dh vksj gh vxzlj gq,A ut+hj [kM+h cksyh ijEijk

dh ,d egRoiw.kZ dM+h jgs gaSA mudh Hkk’kk esa ek/kq;Z] vkReh;rk vkSj Li’Vrk dk

Hkko fo”ks’k :Ik ls ns[kk tkrk gS tks mUgsa vk/kqfudrk dh Js.kh esa izfrf’Br djrk

fn[kkbZ nsrk gSA

5-2 tuHkk"kk

tuHkk’kk “kCn nks “kCnksa ^tu* vkSj ^Hkk’kk* ls feydj cuk gSA ^tu* “kCn

lkekU; vFkZ esa lekt esa jgus okys yksxksa dk cks/k djkrk gS rFkk ^Hkk’kk* “kCn

fopkjksa dh vfHkO;fDr dk cks/k djkrk gSA vr% tuHkk’kk ls gekjk rkRi;Z ,slh

Hkk’kk ls gS tks lekt esa jgus okys yksxksa esa izpfyr vkSj ekU; gksA tuHkk’kk dks

ge loZlk/kkj.k dh Hkk’kk ;k cksypky dh Hkk’kk Hkh dg ldrs gSaA tks Hkk’kk vke

vkneh dh gksrh gS ogh tuHkk’kk dgykrh gSA tuHkk’kk dh ;g fo”ks’krk gksrh gS

fd ;g lkfgfR;d Hkk’kk ds eqdkcys tuleqnk; ij viuk xgjk izHkko NksM+rh gSA

lkfgfR;d Hkk’kk f”kf{kr rFkk lH; yksxksa dh Hkk’kk gksus ds dkj.k /khjs&/khjs

tuleqnk; dh Hkk’kk ls i`Fkd gks tkrh gSA mldk :Ik vkn”kZ Hkk’kk tSlk gks

tkrk gS] og LFkkuh; fo”ks’krkvksa ls jfgr rFkk izkUrh; izHkkoksa ls ijs gks tkrh gSA

;gh dkj.k gS fd dchj vkSj ut+hj tSls dfo;ksa dh Hkk’kk dk tulk/kkj.k ij

xgjk izHkko iM+k FkkA tulk/kkj.k ls ftruk vf/kd tqM+ko dfo ut+hj dk jgk

gS] mruk muds le; ds fdlh vkSj dfo dk ughaA ut+hj us lk/kkj.k thou

ft;k vkSj HkksxkA vius vkl&ikl nhu&nq[kh vkSj nfjnzksa ds nq%[kn n`”;ksa dks nnZ

iape&v/;k; 246

Hkjh ut+j ls ns[kk vkSj mlh ;FkkFkZ dks ok.kh dk :Ik iznku dj fn;kA ;gh

dkj.k gS fd mudh dforkvksa esa loZlk/kkj.k ds thou&la?k’kZ] lq[k&nq[k]

vehjh&x+jhch dk fp=.k tuHkk’kk esa gh fn[kkbZ nsrk gSA tuHkk’kk ;k yksdHkk’kk ds

fcuk O;fDr yksd ls ugha tqM+ ldrkA lekt ds lk/kkj.k O;fDr;ksa ds izfr

ut+hj ds ân; esa tks ihM+k vkSj dld fn[kkbZ nh] og mUgsa yksd dh vuqHkwfr ds

lkFk tksM+ nsrh gSA vke&tuthou ls lacaf/kr mUgksaus ,sls NksVs&NksVs fo’k;ksa ij

viuh ys[kuh pyk;h tks mUgsa lekt ds cM+s oxZ ds lkFk tksM+ nsrh gSA vkxjs

dh ddM+h] fxygjh dk cPpk] tysfc;k¡] [+kjcwts] rjcwt] larjk] vkVs nky dk

Hkko ,sls fo’k; gSa ftudks cksypky dh Hkk’kk esa fy[kk x;kA izks0 ,grs”kke gqlSu

dk dguk gS fd&^^bu NksVs&NksVs fo’k;ksa ij thfor dfork,¡ fy[kuk fdlh

lk/kkj.k ;k NksVs dfo ds cl dh ckr ugha gSA ut+hj ds vuqHkoksa dk {ks= bruk

foLr`r gS fd og Hkkjrh; thou ds ckjs esa lHkh dqN tkurs gq, tku iM+rs

gSaA**22 Hkkjrh; thou dks iwjh rjg le>us o tkuus ds fy, tuHkk’kk dk Kku

vfuok;Z gksrk gSA vjch] Q+kjlh] mnwZ] fgUnh] czt] vo/kh] iatkch vkfn tSlh

Hkk’kkvksa ij mudk leku vf/kdkj FkkA mudh Hkk’kk cM+h leFkZ vkSj izHkkoksRiknd

jgh gSA

ut+hj dks fofo/k Hkk’kkvksa esa egkjr gkfly FkhA tulk/kkj.k dh Hkk’kk dk

iz;ksx mUgsa vketu dh laosnuk ls tksM+rk gSA vketu dh ;gh laosnuk mUgsa

vk/kqfudrk dh fn'kk iznku djrh gSA eqf¶+ylh] vknehukek] vkVs nky dk Hkko]

b¶+ykl dk uD+”kk] isV dh fQ+yklQ+h] ru dk >ksiM+k] jksfV;k¡ vkfn mudh ,slh

izfl) dfork,¡ gSa tks vke&tuthou dh Hkk’kk ls lh/ks tksM+rh izrhr gksrh gSaA

mudh Hkk’kk dk ;g lkSUn;Z mUgsa vU; dfo;ksa ls i`Fkd djrk gSA tuHkk’kk dk

iape&v/;k; 247

iz;ksx djrs gq, ut+hj us rRdkyhu le; esa O;kIr x+jhch dk ;FkkFkZijd [k+kdk

[khapk gSA jkst+ejkZ dh t+:jrksa esa vkVs nky dk Hkko vkSj jksVh ds fcuk balku dk

thou nwHkj gks tkuk] ut+hj dh fQ+Ø dks n”kkZrh gS&

;g eqf¶+ylh og “kS gS fd ftl ?kj esa Hkj xbZA

Lkc pht+ ds ;g feyus dks eqgrkt dj xbZAA

Tku cPps jksrs gSa] xks;k ukuh xqt+j xbZA

gelk;s iwNrs gSa fd D;k nknh ej xbZAA

fcu eqnkZ ?kj esa “kksj epkrh gS eqf¶+ylhAA23 × × × bl vkVs nky gh dk tks vkye esa gS t+gwjA

blls gh eqag is uwj gS vkSj isV dks lq:jAA

blls gh vkds p<+rk gS psgjs is lcds uwjA

“kkgks xnk] vehj] blh ds gaS lc et+wjAA

Lkc NksM+ks ckr] rwfr;ks finM+h;ksa yky dhA

;kjksa dqN viuh fQ+Ø djks] vkVs nky dhAA24

Ukt+hj ,slh tuHkk’kk dk iz;ksx djrs fn[kkbZ nsrs gSa ftlesa nwljh Hkk’kkvksa

ds “kCnksa dks xzg.k djus dh {kerk vkSj xfr'khyrk gksrh gS fQj pkgsa og Hkk’kk

mnwZ] laLÑr] vjch] Q+kjlh gh D;ksa u gksA og tuHkk’kk ds leFkZd Fks] tuHkk’kk

lnSo thfor jgrh gS] ftlesa lEizs’k.k“kfDr dk Hkko vf/kd gksrk gSA uthj us

vius Hkkoksa dh iw.kZ vfHkO;fDr ds fy, blh thoar Hkk’kk dk iz;ksx fd;kA ut+hj

us fdlh Hkk’kk dk fojks/k ugha fd;k vfirq fgUnh] mnwZ] czt] vo/kh] iatkch] vjch]

Q+kjlh vkfn Hkk’kkvksa ds “kCnksa dk fo’k;kuqdwy iz;ksx fd;kA fQ+jkd+ xksj[kiqjh dk

er gS fd&^^Hkk’kk ds {ks= esa ût+hj* ls vf/kd mnkj dksbZ mnwZ dfo ugha gqvk gSA

mUgksaus tulaLÑfr ¼ftlesa fgUnw eqfLye laLÑfr ds fefJr :Ik½ dk fnXn”kZu

djk;k gSA blfy, ut+hj us pyrkÅ fgUnh ds “kCnksa dk iz;ksx cgqrk;r ls fd;k

iape&v/;k; 248

gSA**25 ut+hj dh izflf) dk ,d izeq[k dkj.k vketu vkSj vke Hkk’kk ls tqM+ko

gksuk jgk gSA ;gh dkj.k gS fd vketu dk nq[k] nnZ] ihM+k] dld vkSj osnuk

dks os cM+h eeZLi”khZ :Ik ls vuqHko djrs gSa vkSj mldks thou ds lkFk tksM+ nsrs

gSa&

fdruksa dks egyksa vUnj gS] ,s”k dk ut+kjkA

;k lk;cku lqFkjk] ;k ckal dk mlkjkA

djrk gS lSj dksbZ dksBs dk ys lgkjkA

eqf¶+yl Hkh dj jgk gS] iwys rys xqt+kjkA

D;k&D;k eph gSa ;kjksa cjlkr dh cgkjsaAA26

Ukt+hj ,d ,sls dfo gSa tks vius fo’k; ds izfr ,dkaxh n`f’V u j[krs gq,

mls izR;sd igyw ls ns[krs gSaA mUgksaus rRdkyhu Hkkjrh; turk dh leL;kvksa]

folaxfr;ksa] foMEcukvksa vkSj thou&la?k’kksZa dks ,slh Hkk’kk esa izLrqr fd;k] ftls

izR;sd oxZ dk euq’; le> ldsA mUgksaus lkfgR; dks lkekU; tu&thou ds

fudV igq¡pk;kA mnwZ] fgUnh vkSj czt dh cksypky dh Hkk’kk dk iz;ksx dj vius

dkO; dks tulk/kkj.k esa lEizs’k.kh; cuk;kA dksbZ Hkh dfork vxj lEizs’k.kh; ugha

gS] rks mldh dksbZ lkFkZdrk ugha gksrhA og dfork ckSf)d oxZ esa Hkys gh fiz;

gks tk;s] ysfdu vke turk esa mldh dksbZ igpku ugha gksrhA ut+hj dh Hkk’kk

[kM+h cksyh ds fudV gksus ds dkj.k og fgUnh lkfgR; esa vk/kqfudrk dh igpku

djkrh gSA ut+hj dh blh fo”ks’krk dks y{; djds MkW0 ek/kosUnz izlkn ikaMs;

vius ys[k ^Hkk’kk* if=dk esa ût+hj vdcjkcknh % yksd&thou dk fprsjk dfo* esa

dgrs gSa fd&^^HkkjrsUnq ls yxHkx ,d “krkCnh iwoZ gh fgUnh dh “kfDr vkSj ÅtkZ

esa og fo”okl fn[kk;h nsrk gS ftldh lgk;rk ls ut+hj us mls tuHkk’kk ds :Ik

iape&v/;k; 249

esa LFkkfir fd;k rFkk Hkfo’; dh lkfgfR;d Hkk’kk ds :Ik esa bldh laHkkoukvksa dks

viuh jpukvksa esa izLrqr fd;kA bl n`f’V ls [kM+h cksyh fgUnh ftldk fodkl

vk/kqfud dky esa xn~; rFkk in~; dh Hkk’kk ds :Ik esa gqvk] mldk loZizFke

ifj’Ñr ,oa O;kid iz;ksx ut+hj dh jpukvksa esa gh fn[kkbZ nsrk gSA**27 ut+hj us

viuh dforkvksa esa feyh&tqyh Hkk’kk ds ek/;e ls lekt ds lHkh oxksZa dks ,d

lkFk fey tqy dj jgus dk lans”k fn;kA muesa tulk/kkj.k ds nnZ dh lPph

vuqHkwfr jghA os ml nnZ dks mlh :Ik esa vfHkO;Dr djrs gSa ftl :Ik esa eglwl

djrs gSaA vuqHkwfr vkSj vfHkO;fDr dh Hkk’kk “kSyh mUgsa tulk/kkj.k dh leL;kvksa

vkSj mudh laosnukvksa ls tksM+ nsrh gS&

^^tc vkneh ds isV esa vkrh gS jksfV;kaA


vka[ks ijh:[kksa ls yM+krh gSa jksfV;kaA

lhus Åij Hkh gkFk pykrh gSa jksfV;kaA

ftrus et+s gSa lc ;g fn[kkrh gSa jksfV;kaAA28

jksVh gks vFkok eqf¶+ylh ;k fQj vkVs nky dk Hkko] ut+hj us lkfgfR;d

“kCnksa ds lkFk tulk/kkj.k eas izpfyr “kCnksa dk iz;ksx fd;kA Qwyh] lhus] ets+

vkfn “kCn vketu }kjk thou dh fnup;kZ esa iz;qDr gksus okys Fks] ftUgsa fdlh

dks'k esa <w<+k ugha tk ldrkA ut+hj us vius dkO; esa ,sls “kCnksa dk iz;ksx dj

Hkk’kk dks vkSj vf/kd O;kid cuk fn;kA bldk dkj.k ;g jgk gS fd tulk/kkj.k

ds Hkkoksa dh vfHkO;fDr djuk gh mudk eq[; mn~ns”; FkkA og ftl lekt esa

jgs mlh lekt dh leL;kvksa vkSj izo`fÙk;ksa ds vuq:Ik Hkk’kk&”kSyh dk iz;ksx

iape&v/;k; 250

djrs jgsA bl lEcU/k esa MkW0 ,tkt+ gqlSu dk er gSa fd&^ût+hj dk yxko

fdlh jkt/kkuh ls u Fkk] blfy, og lk/kkj.k vkneh dh rjQ f[kaps( voke ds

ikl vk;sA blhfy, mudks og t+cku Hkh vf[+r;kj djuh iM+h ftls le>uk

voke ds fy, vklku gksA**29

Hkk’kk dh n`f’V ls ut+hj dh dfork,¡ fgUnh lkfgR; esa ,d Økafrdkjh

d+ne gSaA mudh Hkk’kk vk/kqfud [kM+h cksyh dh izrhd gSA ut+hj us tuHkk’kk dk

iz;ksx dj] mls ,slk fof”k’V :Ik iznku dj fn;k tks Hkkjr dh lkaLÑfrd ,drk

ds fy, ,d vkn”kZ cu x;kA bl lEcU/k esa MkW0 jkefoykl “kekZ dk dFku gS

fd&^ût+hj dh dfork bl ckr dh vksj ladsr djrh gS fd mnwZ njckjh dfork

ds vykok ,d vkSj ijEijk FkhA bl nwljh rjg dh dfork esa tuthou dk

fp=.k Fkk vkSj mldh Hkk’kk ljy mnwZ ;k ljy fgUnh Fkh ftls “kgj ds cktkjksa

esa fgUnw&eqlyeku vkil esa dke esa ykrs FksA njckjksa ds [kkRes ds lkFk ;g

yksd&dfork dh /kkjk rst+h ls vkxs c<+rh vkSj fgUnw&eqlyeku nksuksa dks vius

lkFk cgk ys tkrhA bl rjg vaxzst+h jkT; d+k;e gksus ds le; mÙkj Hkkjr esa

fgUnqvksa&eqlyekuksa dh ,d lkekU; lkfgfR;d Hkk’kk Fkh tks dfBu mnwZ ls fHkUu

Fkh vkSj tks “kgj ds lk/kkj.k yksxksa dh lkaLÑfrd ,drk dh izrhd FkhA**30

izk;% dkO;&Hkk’kk esa e/kqj dkseydkUr inkoyh dh Hkwfedk iz/kku gksrh gS

fdUrq ge dkO; esa dykRedrk vkSj vyadj.k dks vf/kd egRo nsrs gSaA gekjh ;g

vis{kk gksrh gS fd dfork dh Hkk’kk esa ltkoV vkSj uD+d+k”kh gksuh pkfg,A ;fn

lgtrk] ljyrk] Li’Vrk vkSj lEizs’k.kh;rk dks dfork ds Hkkf’kd xq.kksa esa

iape&v/;k; 251

lfEefyr dj fy;k tk;s rks ge fu%ladksp :Ik ls ;g dg ldrs gSa fd Hkkf’kd

n`f’Vdks.k ls ut+hj vdcjkcknh vius ;qx ds lQyre dfo jgs gSaA Hkk’kk dh

ljyrk vkSj lEizs’k.kh;rk mudh eq[; fo”ks’krk jgh gSA tuHkk’kk dk iz;ksx djrs

gq, gh os tulkekU; dh vkfFkZd n”kk dk lQy fp=.k dj lds gSa&

vc vkxjs esa ftrus gSa lc yksx gSa rckgA


ekaxks vt+ht+ksa ,sls cqjs oD+r ls iukgA

og yksx ,d dkSM+h ds eksgrkt vc gSa vkgA

dLcks gquj ds ;kn gSa ftudks gt+kj canAA31

^”kgjs vk”kksc* uked dfork esa ut+hj Hkkjr dh jkt/kkuh vkxjk ds iru]

mlds foxr oSHko vkSj cckZnh dk ,slk ekfeZd o ân;Li”khZ fp= izLrqr dj nsrs

gaS ftlls ;g Li’V rks t+:j gks tkrk gSa fd ml le; vkxjk “kgj dh fLFkfr

vR;Ur “kkspuh; gks pqdh FkhA ftl ;qx esa fgUnh lkfgR; laLÑrfu’B cztHkk’kk

dh ijEijk esa vius peksZRd’kZ ij Fkk] ml ;qx esa ut+hj vdcjkcknh vkxjk dh

BsB Hkk’kk esa viuh dforkvksa dk l`tu dj jgs FksA ut+hj dh dforkvksa esa turk

dk nnZ ns[kk tkrk gSA mudh dforkvksa dh Hkk’kk tuekul dh t+++qcku vkSj fnyksa

esa clh fn[kkbZ nsrh gSA bruk gh ugha mudh uT+esa vkxjk “kgj ds xyh&eqgYyksa

esa i<+dj lqukbZ tkrh gSaA blhfy, MkW0 nkeksnj izlkn okfl’B fy[krs gSa

fd&^^ftu mnwZ dfo;ksa us tulkekU; dh Hkk’kk dks vius dkO; esa LFkku fn;k os

nksuksa gh Hkk’kkvksa fgUnh&mnwZ esa lekn`r gqbZ] D;ksafd mudk ^dyke* bZjkuh

okrkoj.k ,oa Qkjlh “kCnkoyh ls ;qDr u gksus ds dkj.k tuekul dk “kh?kz gh

iape&v/;k; 252

daBgkj cu x;kA mu dfo;ksa dh Hkk’kk dks fgUnh okyksa us ^BsB fgUnh* dh laKk

nh vkSj mnwZ okyksa us Vdlkyh mnwZ dhA ut+hj vdcjkcknh dh Hkk’kk ,slh gh BsB

fgUnh&[kM+h cksyh ;k bZjkuh okrkoj.k ls fo;qDr Vdlkyh mnwZ [kM+h cksyh gSA

mudh Hkk’kk] Hkko vkSj “kCn&lewg dh n`f’V ls okrkoj.k ds vR;f/kd fudV

gSA**32 blds lkFk MkW0 eSustj ik.Ms; th dk Hkh ;g er gS fd ^^vxj vkt Hkh

dksbZ fgUnh dk dfo lgt vkSj izHkko”kkyh fgUnh f[kyuk pkgsxk rks mldh Hkk’kk

ehj vkSj ut+hj ds d+jhc gksxhA**33 mudh jpukvksa esa Hkkjrh; okrkoj.k o mldh

laLÑfr dk lewpk Lo:Ik n`’Vxr gksrk gSA [kM+h cksyh dk iz;ksx djrs gq, ut+hj

dgrs gSaS&

ns[kk gS tc ls eSaus] rsjk teky HkSjksaA

j[krk gw¡ rc ls fny esa] rsjk [+k;ky HkSjksaA

fnu jkr gS ;g esjk] rq>ls loky HkSjksaA

vc nnksZ x+e ls vkdj eq>dks laHkky HkSjksaA

rsjh lju xgh gS] dj rw fugky HkSjksaA

,s irZiky nsor] en eLr dky HkSjksaA34

tuHkk’kk dk lcls cM+k y{k.k mlds xzg.k djus dh {kerk dk gksuk gSA

tks Hkk’kk vko”;drkuqlkj vius “kCnksa dks vkSjksa ls vf/kd viuh tkrh; fo”ks’krk

ds vuq:Ik xzg.k dj ldrh gS] mldk izokg mruk gh nwjxkeh vkSj izkaty gksrk

gSA ut+hj dh Hkk’kk dk Hkh izokg nwjxkeh o izkaty gSA

Li’V gS fd dfooj ut+hj vdcjkcknh dh Hkk’kk tulkekU; esa iz;qDr gksus

okyh ,slh [kM+h cksyh gS ftldk iz;ksx fgUnw vkSj eqlyeku lHkh djrs gSaA ut+hj

dh ;gh Hkk’kk vk/kqfud ;qx esa fgUnqLrkuh Hkk’kk ds uke ls tkuh xbZA dkfUr

iape&v/;k; 253

dqekj tSu vius ys[k ût+hj vdcjkcknh* ^rktegy ds fiNokM+s dk dfo* esa

dgrs gSa fd& ^^;fn xka/kh th ut+hj ls igys gq, gksrs rks ;g vklkuh ls dgk

tk ldrk Fkk fd ut+hj dh fgUnqLrkuh xk¡/kh th ds Hkk’kkn”kZ ls izHkkfor gSA tks

ckr xk¡/kh th us chlohaa “krkCnh esa lksph] mlh esa vBkjgoha “krkCnh esa ut+hj

viuh dfork jp jgs FksA** 35 uohurk] ;qxhu nwjnf”kZrk mudh Hkk’kk dh izeq[k

fo”ks’krk,¡ gSa] tks mudh vk/kqfudrk dk Toyar izek.k gSaA vkt Hkh vke ft+Unxh

esa ;g Hkk’kk mÙkj Hkkjr esa cksyh tkrh gSA vk/kqfud dky esa ftl [kM+h cksyh ds

uke ij lkfgR;&l`tu gks jgk gS og dgha u dgha ut+hj dh Hkk’kk dk gh

fodflr :Ik gSA

5-3 laoknkRed 'kSyh

Ekuq’; ,d ,slk izk.kh gS tks /oU;kRed Hkk’kk dk iz;ksx djrk gSA og

vius fopkj] Hkko vkfn dks eq[ksfUnz;ksa }kjk mPpfjr dj Hkk’kk ds ek/;e ls

vfHkO;Dr djrk gSA Hkk’kk gh euq’; dks ijLij ,d&nwljs ls tksM+rh gSA tc nks

O;fDr ,d nwljs ls Hkk’kk ds ek/;e ls okrkZyki djrs gSa rks muds chp iz;qDr

gksus okys okD;ksa ds lewg dks laokn dgrs gSaA nwljs “kCnksa esa nks ;k nks ls vf/kd

O;fDr;ksa ds chp gksus okyk gh okrkZyki laokn gSA Lkaokn Hkk’kk dk vfuok;Z rRo

gSA lkfgR; esa laokn ds }kjk dFkkoLrq dk fodkl vkSj ik=ksa dk pfj= mn~?kkfVr

gksrk gSA laoknkRed “kSyh dkO; lkSUn;Z dk egRoiw.kZ rRo gSA laoknksa ds

vknku&iznku ls ,sls okrkoj.k dk fuekZ.k gksrk gS ftlls dkO; esa lthork vk

tkrh gSA laokn x| vkSj i| nksuksa :iksa esa gksrk gSA laokn ik=ksa ds vuqdwy

NksVs] ljy] lqcks/k] dykRed vkSj izHkko”khy gksrs gSaA “kkafr efyd ds

iape&v/;k; 254

vuqlkj&^^Hkk’kk esa laoknksa dk ljy] lqcks/k] ltho] izHkkoksRiknd ,oa dykRed

gksuk vko”;d gSA muesa izokg vkSj piyrk ds rRo Hkh vfuok;Z :Ik esa vkus

pkfg,A blds vfrfjDr budk lqxfBr] O;atukRed] lkjxfHkZr ,oa rdZiw.kZ gksuk

Hkh vfuok;Z gSA buesa lgt fouksn] O;aX; ,oa okd~iVqrk tSls rRokas dk lekos”k

Hkh fd;k tk ldrk gS] fdUrq buesa mÙkj&izR;qÙkj dh laxfr ,oa Øe dk Bhd

gksuk visf{kr gSA** 36Lkaoknksa dh LokHkkfodrk ds fy, vko”;d gS fd ik=ksa dk

Lrj] LoHkko] eukso`fÙk] xq.k] deZ] laLdkj bR;kfn dh fLFkfr dks /;ku esa j[kk

tk,A ,d et+nwj vkSj lkfgR; ds v/;kid dh Hkk’kk dk Lrj leku ugha gks

ldrkA blfy, laoknksa dh Hkk’kk Hkh ik=ksa ds vuqdwy vkSj Lrjh; gksuh pkfg,A

ftl izdkj dk izlax gks] Hkk’kk dks Hkh mlh ds vuq:Ik j[kuk pkfg,A

Ukt+hj vdcjkcknh dh dforkvksa dh laoknkRed “kSyh ij fopkj djus ls

igys ;g ladsr dj nsuk vko”;d izrhr gksrk gS fd ut+hj ds le; esa laoknksa

dk dksbZ ekud ugha Fkk] ijUrq fQj Hkh ut+hj dh laoknkRed “kSyh dh viuh

fo”ks’krk jgh gSA mUgksaus viuh Hkk’kk esa tgk¡&tgk¡ ik=ksa dks Lo;a cksyus dk

volj fn;k gS] ogk¡&ogk¡ ik=ksa ds thou dk ltho fp=.k fn[kkbZ nsrk gSA tgk¡

ukVdksa esa vfHku; ds }kjk lthork vkrh gS] ogha dkO; esa mRÑ’V laoknksa ds

}kjk lgtrk vkrh gSA ut+hj dh laokn “kSyh esa vke tuekul ds “kCn feyrs

gSaA mUgksaus vius dkO; esa laoknkRed “kSyh dk ,slk iz;ksx fd;k gS ekuks ik=ksa ds

e/; laokn gks jgk gksA ftl izdkj jaxeap ij ukVd ds eapu ls ik=ksa dk iwjk

n`”; mifLFkr gks tkrk gS] mlh izdkj mudh Hkk’kk “kSyh esa laoknksa ds ek/;e ls

ik=ksa dk pfj= mifLFkr gks tkrk gSA muds laoknksa esa rkjrE;rk] fujUrjrk ,oa

lthork ds y{k.kksa dh izeq[krk ns[kh tkrh gSA

iape&v/;k; 255

^tue dUgS;k th* esa dal }kjk vius vkidks lokZf/kd cy”kkyh crk;s

tkus ij Kkuh iq#’k ds laoknksa }kjk ut+hj us tks xoZ ,oa vga dk [k+kdk izLrqr

fd;k gS og ns[krs gh curk gSA dal vkSj Kkuh iq#’k ds laokn&

og ,sls ,sls fdrus gh] tks cksy xoZ ds dgrk FkkA

lc yksx lHkk ds lqurs Fks] D;k rkc tks cksys dksbZ t+jkAA

Fkk ,d iq#’k og ;ksa cksyk] rw Hkwyk vius cy ij D;k\

Tkks rsjk ekju gkjk gS] lks og Hkh tue vc ysosxkAA

Rkw vius cy ij gs ewj[k] bl vku vcl vgadkj fd;kA

Okg rq>dks ekj fxjkosxk ;ksa] tSls Hkquxk ekj fy;kAA37

;g lp gS fd fo/kkrk tc O;fDr dk xoZ pwj djrk gS rc O;fDr viuh

okLrfodrk ls ifjfpr gks tkrk gSA dal us tc Ñ’.k ds tUe ds fo’k; esa lquk

rks mlds gks”k mM+ x;s&

;g ckr lquh tc dal us oka] rc lqudj mlds gks”k mM+sA

Hk; eu ds Hkhrj vku Hkjk vkSj cksy xjc flxjs fcljsAA

;ksa iwNk og fdl nsl esa gS] vkSj dkSu Hkou vkdj tUesA

dkSu mlds ekr firk gksoas] tks ikysa mldks pkgr lsAA

og cksyk eFkqjk uxjh eas] ,d jkst tue og ikosxkA

tc L;kuk gksxk rc rq>dks] ,d iy esa ekj fxjkosxkAA38

dfooj ut+hj us Hkk’kk dh laoknkRed “kSyh dks ik=kas ds vuqdwy j[kk gSA

mi;qZDr dfork esa ut+hj us dal ds laoknksa esa mlh ds vuqlkj Hkk’kk dk iz;ksx

fd;k gS] tks mlds vfHkeku ls vksr&izksr jgh gSA dal ds njckj esa mifLFkr

Kkuh iq#’k ds laoknksa esa rh{.krk dk Hkko fn[kkbZ nsrk gS] ftlls dal ds eu esa

Hk; O;kIr gks tkrk gS vkSj og O;kdqy gksdj JhÑ’.k ds ckjs esa iwNus dh

ftKklk djus yxrk gSA fuf”pr :Ik ls bl dfork eas ik=kuqdwy laokn&”kSyh

dk iz;ksx gqvk gSA

iape&v/;k; 256

dfooj ut+hj ds laokn lqUnj] lqxfBr vkSj ltho jgs gSa] tks muds nkSj

ds vU; dfo;ksa esa nqyZHk gSaA ut+hj ds laoknksa esa izknsf”kd Hkk’kk dk iz;ksx vf/kd

gqvk gS] ftlls lk/kkj.k euq’; Hkh mudh Hkk’kk ls tqM+ tkrk gS&

tks dg pqdha ;g b/kj m/kj dh rks fQj lxkbZ dh ckr [kksyhA

cM+s gks rqe Hkh] cM+s gSa og Hkh] ;g ckr gksos rks [+kwo gksxhA A

gS tSlk lqUnj mUgksadk yM+dk] rqEgkjh lqUnj gS oSlh yM+dhA

b/kj Hkh nkSyr m/kj Hkh g”er] [++kq”kh o [+kqch rjg&rjg dhAA

mUgksaus viuh cgqr tekbZ] ij muds fny esa u dqN lekbZA

tks jkf/kdk dh og eka Fkha dhjr ;g lquds ckrsa og cksyh gal djA

og ,sls D;k gSa tks vc gekjs tl vkSj nkSyr ds gksa cjkcjA

gaS tSls og rks lks ,sls gSaxs gekjs ?kj ds rks fdrus pkdjA

ge viuh yM+dh mUgas u nsaxs] og ,slk D;k ?kj og ,slk D;k cjA

djks gekjs u ?kj esa rqe ;ka] vc bl lxkbZ dh rc dgkbZAA39

ut+hj Hkkjrh; laLÑfr ds iqtkjh gSa] mUgksaus Hkkjrh; laLÑfr ds

jhfr&fjoktksa dk vn~Hkqr fp=.k fd;k gSA mi;qZDr dfork esa cqf<+;ka }kjk dUgS;k

dh lxkbZ dk izLrko ysdj jk/kk th dh ek¡ ds ikl tkuk vkSj dUgS;k th ds ?kj

dh cM+kbZ djuk] bl lR; dh vksj ladsr djrk gS fd ut+hj us Hkkjrh; laLÑfr

dk ikjEifjd :Ik izLrqr dj fn;k gS] tks ekuo thou dh okLrfodrk dh

vuqHkwfr djkrk gSA ut+hj dh dfork ^vke vkneh* ds vklikl gh dsfUnzr jgrh

gSA laokn ds ek/;e ls ut+hj us tulk/kkj.k dh ;FkkFkZ fLFkfr vkSj mldh

euksn”kk dk fo”oluh; :i izLrqr fd;k gSA blh lanHkZ esa ujlh esgrk vkSj lk/kq

dk laokn nz’VO; gS&

iape&v/;k; 257

ujlh ds vk;s ikl tc] ;g fny dh ckr vius dghA

fy[k nks gesa fdjik ls rqe] bl oD+r gqaMh n”kZuhAA

ge }fjdk dks vktdy tYnh ls pyus gkj gSaA

ujlh us ;wa lqudj dgk] eSa rks xjhc vnuk gwa thA

lk/kw esjh nqdku rks eqír ls gS [k+kyh iM+hAA

us gS esjh vkM+r dgha] us ehr esjk gS dksbZA

us ikl esjs [ks[kuh] us ,d VwVh lh oghAA

;g ckr oka dfg;s tgka] fur gqafM;ka gj ckj gSaAA40

^JhÑ’.k vkSj ujlh esgrk* esa ut+hj us laoknkRed “kSyh ds ek/;e ls lk/kq

,oa ujlh esgrk ds thou dh voLFkk dk dk:f.kd fp= izLrqr fd;k gSA bl

dfork esa lk/kq viuh izkFkZuk ysdj tc ujlh esgrk ds ikl gqaMh n”kZu ds fy,

tkrk gS] rc ujlh dk Lo;a nfjnzrk ds pØO;wg esa f?kjs gksus ds dkj.k mldh

foo”krk ,oa ykpkjh dh fLFkfr dks ut+hj cM+s gh ekfeZd <ax ls izLrqr dj nsrs

gSaA vuqHkwfr dh xgurk vkSj laoknksa dh lEizs’k.kh;rk mudh Hkk’kk&“kSyh dh izeq[k

fo”ks’krk jgh gSA ut+hj ds dkO; esa ifr&iRuh ds chp gksus okys laoknksa dh

ekfeZdrk Hkh n”kZuh; gSA ^lqnkek pfjr* uked dfork eas mUgksaus ifr&iRuh ds

chp gksus okys laoknksa dks cM+h lân;rk ds lkFk izLrqr fd;k gSaA bl dfork ds

laokn ekuo n`f’V ds iVy ij ,slk izHkko NksM+rs gaS fd mldk thoar :Ik

mifLFkr gks tkrk gS&

vkSjr dh ckr lquds lqnkek fn;k tokcA

Rkqedks gS t+j dh pkg] og ikuh dk tks gqckcA

dgus yxh tc L=h gedks dgk¡ gS rkcA

Tkc ns[kk gky vkidk geus fuiV [+kjkcAA

Rkc vtZ+ dh gS tkus dh] rd+lhj gekjhAA gjneAA41

iape&v/;k; 258

mi;qZDr dfork esa ut+hj us lqnkek }kjk viuh iRuh dks mins”k fn;s tkus

ds ek/;e ls ;g fl) dj fn;k gS fd /ku dks bdëk djuk okLro esa ikuh ds

cqycqys ds leku gSA ftl izdkj ikuh dk cqycqyk ikuh dh lrg ij vf/kd

le; rd ugha jgrk gS vkSj QwV tkrk gS] lekIr gks tkrk gS] mlh izdkj /ku Hkh

dHkh ,d txg ugha jg ikrk gS] og Hkh lekIr gks tkrk gSA bl izdkj dh

Hkk’kk&izoh.krk vkSj O;ogkj&dq”kyrk laoknkRed “kSyh ds egRoiw.kZ xq.k gSaA ut+hj

dh dkO; Hkk’kk esa ;g xq.k iw.kZ:Ik esa fo|eku gSaA muds laokn lw{e] euksoSKkfud

psruk ds ifjpk;d jgs gSaA JhÑ’.k] lqnkek vkSj :defu ds laokn&

JhÑ’.k cksys nks tks gesa nhuk gS HkkHkhA

;g ckr lqu lqnkek us xkaB vkSj Hkh nkchAA

gfj us pyk ds gkFk ogh [ksap yh vk;hA

nks eqëh eqag esa Mkyrs /kjrh lHkh dakihAA

vkSj rhljh ds Hkjrs gh :defu th iqdkjhAA gjneAA

rkuk fn;k fQj oksgha fd ns[ks rqEgkjs ;kjA

vk, gSa ekaxrs gq, ,sls [k+jkc [+okjAA

fryksZd ns pqdksxs dqN viuk Hkh gS lqekjA

JhÑ’.k cksys rqedks D;k viuk djks tks dkjAA

;g eaxrk ugha gSxk lqu izkufi;kjhAA gjneAA42

Ñ’.k ds }kjk pkoy dh iksVyh ysuk] pkoyksa dk nks eqëh [kkuk vkSj fQj

rhljh ckj esa :Def.k }kjk jksdus dh ?kVuk esa ftu rhuksa ik=ksa ds chp laokn

gq, gaS og vR;Ur ekfeZd] izHkko”khy] lqcks/k ,oa Li’V gSaA nSfud cksypky dh

Hkk’kk esa O;aX; ,oa gkL; dk iz;ksx djus esa ut+hj cM+s n{k jgs gaSA mUgksaus viuh

iape&v/;k; 259

Hkk’kk dks laoknkRed “kSyh ds ek/;e ls /kkj nh gSA iksnus vkSj lkjl ds laokn

nz’VO; gSa&

,d jkst+ og lkjl ls yxk dgus mNy djA

ftl isM+ is ge cSBs gSa fgyrk gS ljkljAA

lkjl us ;g lqu iksnus ls ;wa dgk galdjA

D;k ckr rqe ,sls gh gks Hkkjh o rukojAA

gj isM+ dks gS cks> rqEgkjs us fgyk;kAA43

Ukt+hj us NksVs i{kh iksnus ds laokn esa gkL; dk iqV iSnk dj fn;k

gSa&îksnus vkSj x<+ia[k dh yM+kbZ* dfork esa ,d NksVk i{kh isM+ ij cSBdj lkjl

ls dgrk gS fd ge ftl isM+ ij cSBs gSa og fgy jgk gSA lkjl us O;aX; djrs

gq, mlls dgk fd rqe Hkkjh Hkjde vkSj cy”kkyh gks blfy, rqEgkjs cks> ls gj

isM+ fgyrk gSA bl rjg ds laoknkRed iz;ksx ut+hj dh “kSyh dks vkSj vf/kd

jpukRed] O;aX;kRed vkSj izHkko”kkyh cuk nsrs gSaA Ukt+hj vdcjkcknh us viuh

laoknkRed “kSyh esa tho&tUrqvksa ds O;fDrxr xq.k&nks’kksa dks Hkh mtkxj djus

dk iz;kl fd;k gSA rRdkyhu lkfgR; esa ut+hj }kjk fd;k x;k laHkor% ;g

uohure~ iz;ksx gSA xhnM+] fgju vkSj dkSos dk laokn&

,d xhnM+ ml fgju ds dus vkds ukcdkjA

Ckksyk gt+kj tku ls eSa rqe is gw¡ fulkjAA

Ekq>dks Hkh viuk tku xqyke vkSj nksLrnkjA

vkSj fny esa ;g fd dhts fdlh rkSj ls f”kdkjA

mldh nx+kvkseØ+ ls okfd+Q u Fkk fgjuAA

xhnM+ ;g dgds eØ ls ftl ne x;k m/kjA

dkSok fgju ls dgus yxk djds “kksjks “kjAA

;g l[+r eØ ckt+ gS] dj blls rw fgtjA

,d fnu nx+k ls rq>dks ;g idM+sxk fQ+rukxjAA

Lkqudj ;g ckr dkSos dh pqi gks jgk fgjuAA44

iape&v/;k; 260

bu laoknksa ds ek/;e ls ut+hj us fe=rk dk ,d mÙke mnkgj.k izLrqr

dj diVh fe= ^xhnM+* tSls yksxksa ls lko/kku jgus dk lans”k fn;k gSA laoknksa

ds ;g iz;ksx ut+hj ds dkO; dh fofo/krk dks fl) djrs gSaA muds dkO; dh

fofo/krk thou dh fofo/krk dh ifjpk;d jgh gSA viuh jpuk êgknso th dk

C;kg* esa ut+hj jktk&jkuh ds laoknksa dks vk/kkj cukdj ;g Li’V dj nsrs gSa fd

ekrk&firk fookg ds ;ksX; viuh iq=h ds fy, mÙke oj dh ryk”k djrs gSa vkSj

mlds fy, fpfUrr jgrs gSaA viuh bl dfork esa ut+hj us jktk&jkuh ds laoknksa

dks euksoSKkfud vfHkO;fDr iznku dh gS&

eq[k ns[k nqykjh dU;k dk] ;wa cksys jktk jkuh lsA

vc viuh xksjk I;kjh dh] dqN fQ+Ø lxkbZ dh dfj;sAA

rc cksyh jkuh jktk ls] dj tksM+ cgqr fcurh djdsA

tks vkids eu esa lksp gqvk gS lksp oks gh eu esa esjsAA

rqe lkgc gks rqe ekfyd gks] gS lksHkk lcdh vc rqelsA

nks gqDe iqjksfgr dks vius] j[k /;ku lxkbZ dk mldsAA

tks jktirh ?kj Å¡pk gks] gj “kgj uxj esa] tk <wa<sA

og oj Hkh ,slk lqUnj gks] tks esjh xksjk dks lksgsAA

gS tSlh xksjk pUnzeq[kh] oSlk gh oj mldk gksosA

;g ckr tks Bgjh nksuksa esa] j[k eu esa bldks lks; jgsAA45

euksoSKkfud lR; ;g gS fd ,d vfHkHkkod viuh dU;k ds fy, ,slk oj

ryk”k djrk gS tks gj ,d n`f’V ls ;ksX; gksA vk/kqfud ifjis{; esa bl lR; dks

Hkyh&Hkkafr le>k tk ldrk gSA ut+hj vius laoknksa esa lekt dks js[kkafdr

djuk ugha Hkwyrs gSaA og lekt ds mu fcUnqvksa dks mHkkjrs gSa] tgk¡ ij

jhfrdkyhu dfo;ksa dh n`f’V ugha igq¡prhA êgknso th dk C;kg* uked dfork esa

iape&v/;k; 261

ut+hj vius laoknksa ds ek/;e ls ,d ek¡ dh O;Fkk dks mHkkjdj ekuo dh

okLrfodrk dks O;Dr dj nsrs gSaaA f”ko vkSj ikoZrh dh ek¡ dk laokn&

tc f”ko us oka ;g gqDe fd;k] rS;kjh gks vc pyus dhA

vkSj vki eafnj ds chp x,] rks gksos fonk oka nqYgu dhAA

;g ckr fonk dh lqurs gh] oka xksjk dh eka ;wa cksyhA

lc rkSj rqe blds ekfyd gks] ;g psjh eSaus rqedks nhAA

eu bldk jf[k;ks cgqr [kq”kh] er eSyk dhtks bldk thA

;g I;kjh gS eu dh esjh vkSj jks”kuh esjh vka[kksa dhAA

;wa dgdj cksyh xksjk ls] fey eq>ls esjh ikoZrhA

tc xksjk I;kjh nkSM+ xys] oka viuh ek¡ ds vk fyiVhAA

og ek¡ Hkh jksbZ ns[k mls vkSj jksbZ ftruh Fkha ?kj dhA

ek¡ ns[k ds jksrh xksjk dks] dj I;kj mls ;wa dgrh FkhAA

rw vk¡[ks jks jks yky u dj] eSa rsjs eq[k ds cfygkjhA

dqN vius eu ds chp u yk] eSa rq>dks tYn cqykÅaxhAA

fQj vkf[+kj oka bl jksrh dks] dj I;kj cgqr lk ?kM+h ?kM+hA

paMksy eaxkdj M~;ks<+h ij oka lcus jksrh fcBykbZAA46

ut+hj us f”ko ,oa ikoZrh dh ek¡ ds e/; gq, laoknksa ds ek/;e ls ;g

lUns”k nsus dk iz;kl fd;k gS fd ,d ek¡ viuh csVh dks fonk djrs gq,] vius

nkekn ls fdl izdkj izkFkZuk djrh gS fd esjh csVh dk bl rjg ls [+;ky j[kuk

fd bls dksbZ d’V u gks] vc rqe gh blds Lokeh gksA vxj blls dksbZ x+yrh

gks tk;s rks bls {kek dj nsukA ut+hj vdcjkcknh dh laoknkRed “kSyh dh ,d

fo”ks’krk ;g Hkh jgh gS fd og fdlh ik= dks u ysdj Hkh thou dh nks

voLFkkvksa esa }ankRed okrkZyki djkrs gSa] tks laokn dh ,d uohu fo’k; oLrq dks

iape&v/;k; 262

izdV djrk gSA bl lanHkZ esa cq<+kis vkSj tokuh dk laokn ut+hj dh jpukRed

vkSj nk”kZfud izxk<+rk dks izekf.kr djrk gS&

eSa vkt og gw¡ fd :Lre dks [kM+[kM+k MkywaA

igkM+ gksos rks ,dne esa fgyfgyk MkywaA

nj[+r tM+ ls m[kkM+wa t+eha fgyk MkywaA

vHkh dgs rks rsjh /kfTt;k¡ mM+k MkywaA

fd eq>dks t+ksj dh] d+qOor dh ckn”kkbZ gSAA

dgk cq<+kis us xj rq>esa t+ksj gS cPpkA

rks gk¡ th] ns[ksa] gekjs rw lkeus vktkA

vxjpss t+ksj gekjs ugha gS ru esa jgkA

elwM+ksa ls gh rsjh gfì;ksa dks Mkyaw pckA

u gels yM+ fd blh esa rsjh HkykbZ gSAA47

thou dh nks voLFkkvksa dks mBkdj ut+hj us ,d ,slh cgl NsM+ nh gS

tks ;g ladsr djrh gS fd thou dh dkSu lh voLFkk Js’B gS\ tokuh esa vxj

cy gksrk gS] tks”k gksrk gS rks cq<+kis esa vuqHko ,oa lgh fu.kZ; ysus dh {kerk o

la;e gksrk gSA ut+hj us nksuksa gh voLFkkvksa dks egRoiw.kZ o Js’B ekuk gSA

bl izdkj ut+hj }kjk laxfBr fofHkUu laoknksa ds ek/;e ls gesa JhÑ’.k

lqnkek] ujlh esgrk] dal] cYnso th] egknso] ikoZrh] jk/kk] :Defu] oklqnso]

;”kksnk] nsodh vkfn ik=ksa ds O;fDrRo dk ifjp; izkIr gksrk gS] ftlesa JhÑ’.k

egknso th ds pkfjf=d&oSf”k’V; dk mn~?kkVu djus eas bu laoknksa dks vHkwriwoZ

lQyrk izkIr gqbZ gSA laoknksa dh Hkk’kk esa dgha&dgha mnwZ vkSj iatkch ds “kCnksa

rFkk eqgkojksa dk izHkko gS] fdUrq bu lc dk iz;ksx fLFkfr vkSj ik=ksa ds vuqdwy

gh gSA ut+hj dh laoknkRed “kSyh mudh jpukvksa dks ,d ubZ Hkafxek iznku

iape&v/;k; 263

djrh gSA ukVd dk mn~Hko HkkjrsUnq ;qx ls ekuk tkrk gS ysfdu ukVdh;rk vkSj

laoknksa dk izHkko”kkyh iz;ksx ut+hj us o’kksZa igys gh dj fy;k FkkA ut+hj dh ;g

izo`fÙk mudh jpukvksa dks vk/kqfudrk dk u;k vk;ke nsrh gSA

5-4 'kCn&iz;ksx

“kCn Hkk’kk dh y?kqre bdkbZ gS ftldk viuk fof”k’V vFkZ gksrk gSA “kCn

tc okD; esa iz;qDr gksrk gS rks in dgykrk gSA ;g Hkk’kk dh /oU;kRed o

lkFkZd bdkbZ gSA vr% ^^”kCn] vFkZ ds Lrj ij Hkk’kk dh y?kqre o Lora= bdkbZ

gSA**48 “kCn Hkk’kk esa viuk LFkku fu/kkZfjr djrs gSaA fgUnh esa vusd “kCn fo”o dh

vU; Hkk’kkvksa ls vk, gSa] tks nSfud thou esa brus iz;qDr gksrs gSa fd os vc fgUnh

“kCndks”k esa viuk LFkku cuk pqds gSaA vjch] Q+kjlh] laLÑr] izkÑr vkfn

Hkk’kkvksa ls vkus okys “kCnksa dks fgUnh esa ftu lkfgR;dkjksa us iz;ksx fd;k gS]

muesa ut+hj vdcjkcknh dk uke vxz.kh; gSA

,d lkfgR;dkj vius lkfgR; dks :fpdj] laosnu”khy] izHkko”khy rFkk

lgt cukus ds fy, ,sls “kCnksa dk iz;ksx djrk gS tks lkFkZd o izpyu esa gksrs

gSaA vizpfyr “kCnksa ds iz;ksx djus ls og nwj jgrk gSA rRle~] rn~Hko] vkxr]

ns”kt] :<+ rFkk xzkekapy esa izpfyr “kCnksa ds lkFk og tuekul esa izpfyr

“kCnksa dk iz;ksx djrk gSA “kCnksa dh blh p;u izfØ;k dks “kCn&iz;ksx dgk

tkrk gSA ut+hj us Hkh blh p;u izfØ;k dks viuk;k tks yksd esa izpfyr FkhA

vjch&Q+kjlh ds “kCnksa ds lkFk mUgksaus {ks=h; cksfy;ksa esa fo”ks’kdj czt vkSj [kM+h

cksyh ds “kCnksa dk iz;ksx fd;kA

iape&v/;k; 264

Ukt+hj vdcjkcknh fgUnh&mnwZ ds egku dfo jgs gSaA mUgksaus Hkkjr dh

lk>h laLÑfr xaxk&tequh rgt+ho dh fojklr dks viuh jpukvksa dk vk/kkj

cuk;k gSA vius dkO; esa mUgksaus ,slh Hkk’kk dk iz;ksx fd;k gS] ftlesa ls Hkkjr

dh lqxfU/kr feêh] yksd dh thoar/kkjk rFkk xaxk&tequh rgt+hc dh [+kq”kcw

fudyrh gSA Hkk’kk dh idM+ vkSj “kCnksa dk mfpr iz;ksx djus esa ut+hj n{k FksA

mudh jpukvksa dh ;g fo”ks’krk jgh gS fd mUgksaus ftl ifjos”k dk fp=.k fd;k

gS] jpuk mlh fo’k;kuqdwy Hkk’kk ls lqlfTtr gqbZ gSA fo’k;kuqdwy Hkk’kk dk iz;ksx

djus esa ut+hj dks egkjr gkfly FkhA mudh blh fo”ks’krk dks O;Dr djrs gq,

eksgEen glu dgrs gSa fd&^ût+hj lqy>s gq, dykdkj vkSj egku “kCn&f”kYih

jgs gSaA Vsuhlu dh rjg gh mUgksaus yksdizpfyr “kCnksa dk O;ogkj fd;k gSA

yM+kbZ vkSj dq”rh dk o.kZu os dBksj “kCnksa esa djrs gSa] esyksa vkSj R;ksgkjksa ds o.kZu

vkSj n`”;fp= mdsjus ds fy, os vuqdwy e/kqj “kCnksa dk la;kstu djrs gSaA**49

ut+hj dh Hkk’kk esa “kCn iz;ksx ,sls gSa ftUgsa cM+h ljyrk ls le>k tk

ldrk gSA Hkk’kk dh ;gh fof”k’Vrk mUgsa vk/kqfud /kjkry ij izfrf’Br djrh gSA

ut+hj tkfr&ik¡fr ds fojks/kh FksA os tkfr&ik¡fr ds fu;eksa dks ugha ekurs Fks]

ysfdu “kCn dh tkfr dks t+:j igpkurs FksA ut+hj us vius dkO; esa] vjch]

Q+kjlh] fgUnh] laLÑfr] czt] iatkch vkfn lHkh Hkk’kkvksa ds “kCnksa dk iz;ksx dj

,d ubZ Hkk’kk dks tUe fn;k gSA mudh Hkk’kk turk ds fudV gksdj izHkko”kkyh

jgh gSA muds dkO; dh Hkk’kk] Hkko vkSj vfHkO;fDr dk foLr`r }kj [kksyrh

fn[kkbZ nsrh gSA Hkk’kk dk ;g :Ik lekt dk izeq[k vk/kkj jgk gSA lk/kkj.k mnwZ

dk iz;ksx djrs gq, ut+hj us ,d ,slh Hkk’kk dk fodkl fd;k] tks yphyh] thoar

iape&v/;k; 265

vkSj fofHkUu ifjfLFkfr;ksa dks O;Dr djus esa l{ke jgh gSA vehj [kqljks vkSj lar

dchj dh rjg mudh Hkk’kk gekjh ekr`Hkwfe ls tqM+h fn[kkbZ nsrh gSA jktkvksa ds

njckj esa Ikz;qDr dh tkus okyh mnwZ dks mUgksaus gj “kgjh&xzkeh.k O;fDRk ds chp

vke dj fn;k vkSj mls vk/kqfud o izklafxd cuk fn;kA vius lk/kkj.k LoHkko]

rqdcUnh esa :fp vkSj izpqj dkS”ky ds }kjk mUgksaus vusd “kCnksa dk vkfo’dkj dj

fgUnqLrkuh “kCndks”k dks le`) dj fn;kA

uohu] lgt vkSj ljy “kCnksa dk iz;ksx ut+hj dh Hkk’kk dks vk/kqfudrk

dk u;k :Ik iznku djrk gSA mudh jpukvksa esa fo’k;ksa dh fofo/krk ds lkFk

fofo/k Hkk’kkvksa ds “kCnksa dk laxe gSA gEn] en~nkg vkSj eksftt+k fy[krs le; os

vjch&Q+kjlh dh ftl rRle~ “kCnkoyh dk iz;ksx djrs gaS] mlls mudh Hkk’kkxr

fof”k’Vrk fn[kkbZ nsrh gS&

;kjc gS rsjh t+kr dks nksuksa tgk¡ esa cjrjhA

gS ;kn rsjs Q+T+y dks jLes [k+ykbd+ ijojhA

nkbe gS [k+klks vke ij yqRQ+ks vrk fgQ~+t vkojhA

D;k mufl;k] D;k rk;jka] D;k og”k] D;k ftUuks ijhA

Ikkys gS lcdks] gj teka rsjk dje vkSj ;kojhAA50

viuh bl ^gEn* esa vYykg dh rkjhQ c;ku djrs gq, ut+hj us

fo’k;kuqdwy vjch&Q+kjlh ds “kCnksa dk p;u fd;k gSA mUgksaus vjch ds jc

¼[+kqnk½] t+kr ¼O;fDrRo½] Q+T+y ¼Ñik½] jLesa ¼ijEijk½] [k+ykbd+ ¼e[k+ywd+ vFkok

tulk/kkj.k½] nkbe ¼lnSo½] [+kklks vke ¼izR;sd O;fDr½] yqRQ+ks ¼esgjokuh] Ñik½]

vrk ¼bZ”oj }kjk fdlh pht+ dk nsuk½] fg¶+t ¼j{kk ;k fgQ+kt+r½] mufl;k

¼euq’;½] rk;jka ¼i{kh½] cg~”k ¼taxyh tkuoj½] ftUu ¼vkx ls iSnk] tks fn[kkbZ u

iape&v/;k; 266

ns½] t+eka ¼t+ekuk½ rFkk dje ¼Ñik½ tSls “kCnksa dk cgqyrk ls iz;ksx fd;kA

blds lkFk gh tgk¡ ¼lalkj½] cjrjh ¼Js’Brk½] ijojh ¼ikyugkj½ vkojh ¼dÙkkZ

vFkok djus okyk½] ijh ¼vIljk½ rFkk ;kojh ¼[+;ky j[kus okyk½ tSls Q+kjlh ds

“kCnksa dks Hkh viuk;k&

[k+kfyd dh cfUnxh djks vkSj usfd;ksa ds neA

;g ckr gj fdlh dks lqukrh gS “kc&cjkrA

Xkk+fQ+y u cfUnxh ls gks vkSj [k+Sj ls t+jkA

gj ygt+k ;g lHkksa dks trkrh gS “kc&cjkrAA51

^”kc&cjkr* uked dfork esa bZ”oj dh egÙkk] n;kyqrk rFkk ikyu djus

dh izo`fÙk dh iz”kalk dh xbZ gSA ut+hj us “kc&cjkr dh jkr dks bcknr vkSj

usdh djus dh jkr crkbZ vkSj turk dks vPNs dke djus rFkk cqjs dkeksa ls rkSck

djus dh ulhgr nh gSA fo’k; dks /;ku eas j[krs gq, mUgksaus vjch Hkk’kk ds

[k+kfyd+ ¼bZ”oj½] cjkr ¼futkr vFkok eks{k½] x+kfQ+y ¼ykijokg½] [+kSj ¼HkykbZ½ rFkk

ygtk ¼cksyus dk rjhdk½ tSls “kCnksa dk iz;ksx fd;k vkSj cafnxh ¼bcknr½]

usfd;k¡ ¼vPNs dke½ ne ¼lk¡l½ vkSj “kc ¼jkf=½ tSls Q+kjlh Hkk’kk ds “kCnksa dk

iz;ksx dj tuekul ds ân; ij viuh vfeV Nki NksM+ nhA

jk[kh] clar] gksyh] tue dUgS;k th] egknso th dk O;kg] rkjhQ HkSjksa dh]

lqnkek pfj=] nle dFkk] fd”ku o ujlh esgrk vkfn jpukvksa esa fgUnh ds “kCnksa

dh cgqyrk ns[kh tkrh gSA Ñ’.k dh Lrqfr djrs le; mudh Hkk’kk dh laosnuk

ls ân; vkRenzfor gks mBrk gS&

gS jhr tue dh ;ksa gksrh] ftl ?kj esa ckyk gksrk gSA

ml eaMy esa gj eu Hkhrj] lq[k pSu nksckyk gksrk gSA

lc ckr foFkk dh Hkwys gSa] tc Hkksyk&Hkkyk gksrk gSA

iape&v/;k; 267

vkuUn eanhys cktr gSa] fur Hkou mtkyk gksrk gSA

;kas usd uNÙkj ysrs gSa] bl nqfu;ka esa lalkj tueA

Ikj muds vkSj gh yPNu gS] tc ysrs gSa vorkj tueAA52

mi;qZDr dfork esa jhr ¼ijEijk½] ckyk ¼yM+dk½] eaMy ¼lewg½] vkuan

¼g’kZ½] Hkou ¼?kj½] lalkj ¼fo”o½] vorkj ¼nSoh; tUe½ vkfn tSls fgUnh ds

ifj’Ñr “kCnksa dk iz;ksx lqO;ofLFkr :Ik esa gqvk gSA fnYyh vkSj vkxjk nksuksa

“kgjksa ls lEcU/k gksus ds dkj.k ut+hj ij fnYyh dh [kM+h cksyh vkSj vkxjk dh

czt Hkk’kk dk izHkko fn[kkbZ fn;kA nkeksnj izlkn okfl’B dk dguk gS fd&^^dfo

cztHkk’kk ds mu “kCnksa dk iz;ksx ugha djrk tks iqjkus vkSj ijEijk ls pys vk;s

gq, Fks] vfirq loZlk/kkj.k esa iz;qDr “kCnksa dk gh iz;ksx mls vHkh’V jgkA**53&

fQj vk;k ok¡ ,d oDr ,slk tks vk, xHkZ esa eueksguA

xksiky] euksgj] eqjyh/kj] Jhfd”ku] fd”kksj u] daoy u;uA

/ku”;ke] eqjkjh] cuokjh] fxj/kkjh] lqUnj “;ke ojuA

izHkqukFk fcgkjh dkUg yyk] lq[knkbZ] tx ds nq%[k HkatuA

tc lkvr ijxV gksus dh] ok vkbZ eqdqV /kjS;k dhA

vc vkxs ckr tue dh gS] tS oksyks fd”ku dUgS;k dhAA54

ut+hj us xHkZ] eueksgu] xksiky] euksgj] eqjyh/kj] JhÑ’.k] fd”kksj]

?ku”;ke] eqjkjh] cuokjh] fxj/kkjh] “;ke] cju] izHkqukFk] fcgkjh vkfn mUgha “kCnksa

dks viuk;k gS] tks czt {ks= esa cksys vkSj le>s tkrs gSaA JhÑ’.k dh efgek dk

xq.kxku djuk vkSj mUgsa fofHkUu ukeksa ls lEcksf/kr djuk] ut+hj dh J)k ds

ifjpk;d jgs gSaA czt ds esys] Bsys] jkl vkfn ds o.kZu esa ut+hj us ,slh lh/kh]

ljy] LokHkkfod] cztHkk’kk o fefJr [kM+h cksyh ds “kCnkas dk iz;ksx fd;k gSa]

iape&v/;k; 268

ekuksa mu lHkh esyksa] Bsyksa vkfn ds n`”; izR;{k :Ik ls vk¡[kksa ds lkeus mifLFkr

gks tkrs gksa&

brus yksxksa ds BB yxs gSa vkA

tks fd fry /kjus dh ugha gS tkA

ysds eafnj ls nks&nks dksl yxkA

ckxkas cu Hkj jgs gSa lc gj tkA

gS gt+kjksa fclkrh vkSj lkSnkA

yk[kksa fcdrs gSa xgus vkSj ekykA

HkhM+] vEcksg vkSj /kje /kDdkA

ftl rjQ nsf[k, vgk! gk! gk!


t+ksj cYnso th dk esyk gSA55

bl dfork esa BB ¼HkhM+½] fry ¼fdlh inkFkZ dk d.k½] HkhM+ ¼cgqr ls

yksx½] >esyk ¼>a>V] >xM+k½ vkfn [kM+h cksyh ds “kCn vkSj dksl ¼nwjh dh ,d

eki tks yxHkx nks ehy ds cjkcj gksrh gS½] vEcksg ¼HkhM+&HkkM+½] /kje ¼/keZ”kkyk½]

tSls cztHkk’kk ds “kCn iz;qqDr gq, gSaA ;s os “kCn gSa tks oLrqr% yksd eas izpfyr

gSaA ut+hj dh Hkk’kk ls izHkkfor gksdj fQ+jkd+ xksj[kiqjh fy[krs gSa fd&^^;g Hkh

;kn j[kuk pkfg, fd vusd voljksa ij ut+hj fo}Ùkkiw.kZ Hkk’kk vkSj “kCnkoyh ;k

“kSyh esa ehj] x+kfyc] bd+cky vkSj tks”k ls t+jk Hkh uhps ;k ihNs ugha jgrsA**56

ftl fefJr “kCnkoyh dks fganoh ;k fQj 19 oh “krkCnh esa fgUnqLrkuh dgk x;k]

og ut+hj dh Hkk’kk ds vf/kd fudV jgh gSA ôfjek* if=dk esa vafdr ys[k

^^vk/kqfud fodkl esa ut+hj vdcjkcknh dh nsu** esa eks0 bj”kkn [+kku fy[krs gSa

fd&^ût+hj vdcjkcknh dh “kk;jh esa tgk¡ “kq)re~ mnwZ Hkk’kk dk iz;ksx gS] ogk¡

iape&v/;k; 269

muds nksgs cztHkk’kk ds vuqie mnkgj.k gSaA Hkk’kkxr~ vkn”kZ ds lEcU/k eas mUgksaus

ifj’Ñr mnwZ vkSj laLÑrfu’B fgUnh nksuksa Hkk’kkvksa ls ftldk p;u fd;k] ml

Hkk’kk dks dksbZ fgUnoh vFkok fgUnqLrkuh Hkh dg ldrk gSA**57 ut+hj dh Hkk’kk esa

iz;qDr “kCn&lewg dk p;u mUgsa ,d vk/kqfud vkSj izklafxd dfo cuk nsrk gSA

“kCn&iz;ksx dk lkSUn;Z vkxjs dh rSjkdh] fpfM+;ksa dh rLchg] fry ds yìw]

eqf¶+ylh] vknehukek] Ñ’.k dh rkjhQ+] clar] HkSjksa dh rkjhQ+] gksyh] cjlkr dh

cgkjsa] iSlk] dkSM+hukek] cjlkr dk rek”kk] tSlh dforkvksa esa n”kZuh; gS&

gjxqycnu ds ru esa iks”kkd gS bdgjhA

ixM+h xqykch] gydh] ;k xqy vukj xgjhA

lgus peu esa gS tks] ckjg njh lqugjhA

mlesa lHkksa dh vkdj gS cT+es ,s”k BgjhA

vk ;kj! Pkyds ns[kas cjlkr dk rek”kkA58

ut+hj us vYykg dh iz”kalk esa vjch&Q+kjlh dh “kCnkoyh dk iz;ksx rks

fd;k gS] ijUrq bu dforkvksa esa Q+kjlh dh vis{kk vjch Hkk’kk ds “kCn vf/kd gSaA

vjch&Q+kjlh “kCnkoyh ds lkFk fgUnh dk “kCn&lkSUn;Z Hkh ns[kk tkrk gSA bldk

mnkgj.k ^cjlkr dk rek”kk* uked dfork gSA bl dfork esa gj xqy cnu ¼Qwy

tSlk “kjhj½] iks”kkd ¼oL=½] xqykch ¼xqykc tSls jax okyh½] lgu ¼cjkenk½] peu

¼ckx½] rFkk cT+e ¼egfQ+y½ tSls Q+kjlh ds “kCnksa ds lkFk vjch ds Hkh “kCn

fn[kkbZ nsrs gSaA ,s”k ¼ftanxh½ ru ¼”kjhj½] rFkk lqugjh tSls fgUnh ds “kCnksa dk

iz;ksx dfork eas lkSUn;Z o`f) dj nsrs gaS rFkk Hkkjrh; lekt vkSj Hkkjrh;

laLÑfr dks thoar :Ik iznku djrs gSa&

iape&v/;k; 270

Tk+ksj et+ksa ls jkr dks cjls Fkk esg >ed&>edA

cw¡ns iM+h Vid&Vid] ikuh iM+s >id&>idA

tke jgs Nyd&Nyd] “kh”ks jgs Hkod&HkcdA

;kj cxy esa ckued ,s”kks rjc Fks cs/kM+dA

ge Hkh u”kksa esa [+kwc Nd ykSVrs Fks cgd&cgdA

D;k gh leka Fkk ,s”k dk] brus esa vkg ;d c;dAA59

mi;qZDr dfork esa >ed&>ed] Hkod&Hkod] >id&>id] cs/kM+d]

cgd&cgd vkfn “kCnksa dk iz;ksx djus ls dfork esa laxhre;&ukn lkSUn;Z

mRiUu gks x;k gSA fo’k;kuqdwy vkSj Hkk’kk;h leUo; ut+hj dh dfork dk

oSf”k’V~; gSA iatkch Hkk’kk ds izfr Hkh dfo dk yxko n`’Vxr gksrk gS&

rqlka ns feyus uw¡ fny gS csdy] ,fg vks xYyk fur vk[knk gSA

lnk ys EkSuw rqa vius /kj fcp] ugha rks gRFks vlkM+s yky vkAA60

iatkch Hkk’kk dh feBkl dks O;Dr djrs gq, ut+hj us rqalk ¼rqe½] csdy

¼csdjkj½] fur ¼izR;sd fnu½] xYyk ¼ckrs½] vk[knk ¼cksyuk] dguk½] vlkM+s ¼gekjs½]

fcp ¼chp esa½ vkfn iatkch Hkk’kk ds “kCnksa dk iz;ksx dj Hkk’kk;h leUo; dk

vkn”kZ izLrqr fd;k gSA Hkk’kk ds izfr leUo;kRedrk dk Hkko dfo dh vk/kqfud

n`f’V dk izek.k gSA fofo/k Hkk’kkvksa ds “kCnksa dk iz;ksx mudh fo}rk dk cks/k

djkrk gSA

fgUnh lkfgR; esa ut+hj ds ;qx esa cztHkk’kk esa dkO; l`tu djus dh

ijEijk iz/kku Fkh] vo/kh dk Hkh izpyu Fkk] lkFk gh Q+kjlh iz/kku mnwZ Hkk’kk esa

dfork djus dk izpyu FkkA ,sls le; esa ut+hj vdcjkcknh us ,d ,slh Hkk’kk

dk p;u fd;k] tks u Q+kjlh iz/kku mnwZ Fkh vkSj u gh czt] cfYd mudh Hkk’kk

iape&v/;k; 271

esa czt] [kM+h cksyh] jktLFkkuh] vo/kh] iatkch] vjch rFkk Q+kjlh Hkk’kkvksa ds

feys&tqys “kCn fn[kkbZ nsrs gSaA ut+hj turk ds dfo Fks vkSj turk ds fy, gh

fy[kk djrs Fks] blfy, mUgksaus ,slh “kCnkoyh dk iz;ksx fd;k tks vketurk

vius nSfud thou esa iz;ksx fd;k djrh FkhA

fgUnh lkfgR; esa ftl [kM+h cksyh dks dkO; dh Hkk’kk cuk;k x;k] ml

Hkk’kk esa ut+hj vdcjkcknh igys gh dkO; l`tu dj pqds FksA ^bUnzizLFk Hkkjrh*

if=dk esa vafdr ys[k ^Hkk’kk] yksd&laLÑfr vkSj ut+hj vdcjkcknh* esa y{e.k

nÙk xkSre us dgk gS fd&^^fyfi dk tkek mrkjdj mldh “kk;jh dks i<+k tk;

rks yxsxk 1718 oha lnh esa ml “kk;j us [kM+h cksyh dk ifj’Ñr vkx+kt+ dj

fn;k FkkA**61

5-5 eqgkojs vkSj yksdksfDr;k¡

Hkk’kk Hkkoksa vkSj fopkjksa dh vfHkO;fDr dk ek/;e gS] ijUrq bls vkSj vf/kd

izHkko”kkyh cukus ds fy, eqgkojksa rFkk yksdksfDr;ksa dk iz;ksx fd;k tkrk gSA

eqgkojkas vkSj yksdksfDr;ksa ds ek/;e ls xaHkhj Hkkoksa dks ljy] lgt rFkk laqnj <ax

ls vfHkO;fDr iznku dh tkrh gSA êqgkojk* “kCn vjch Hkk’kk ds êqgkoj%* dk

fgUnh :ikUrj.k gSA mnwZ Hkk’kk okys bls êqgkfo”k* dgrs gSa ftldk vFkZ

gS&vH;kl] e”d ;k ckrphr djukA fgUnh esa eqgkojk ,d îkfjHkkf’kd* “kCn cu

x;k gSA dqN yksx eqgkojk dks nSfud thou ds fØ;k dykiksa eaaaas iz;qDr gksus

okyk “kCn dgrs gSaA MkW0 oklqnsouUnu izlkn fgUnh ds eqgkojk “kCn dks

ifjHkkf’kr djrs gq, dgrs gSa fd&^^,slk okD;ka”k] tks lkekU; vFkZ dk cks/k u

djkdj fdlh foy{k.k vFkZ dh izrhfr djk;s] êqgkojk* dgykrk gSA**62

iape&v/;k; 272

vr% eqgkojksa esa iz;qDr “kCn vius fufgr vFkZ dks u nsdj vU; :<+ vFkZ

dk ladsr djrs gSA okD;ksa esa eqgkojksa dk iz;ksx djrs le; mlesa lkekU;r%

O;kdjf.kd ifjorZu ugha fd;k tkrk gS] vkSj ;fn dgha fd;k Hkh tkrk gS rks

cgqr fu;fer rFkk lhfer :Ik esaA lgh Hkko ;k vFkZ le>s fcuk eqgkojs dk

iz;ksx vFkZ dk vuFkZ Hkh dj nsrk gS blhfy, dHkh&dHkh ,d gh eqgkojk

vyx&vyx vFkZ dk ladsr djrk gSA

fgUnh lkfgR; esa vk/kqfudrk dk vkjaHk mlh le; ls ekuk x;k tc

lkfgR; dh /kkjk ikjykSfdd] lkearoknh vkSj vfHktkRk oxZ dh fxj¶r ls NwVdj

yksd&thou ls vk tqM+hA yksd&thou ;k loZlk/kkj.k ds thou ls tqM+s fcuk

dksbZ Hkh jpukdkj vk/kqfud ugha gks ldrkA ut+hj dh vk/kqfud psrUkk dk lcls

cM+k vk/kkj yksd psrUkk gSA î{k/kj* if=dk esa vk”kh’k f=ikBh vius ys[k êfgek

mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj* esa dgrs gSa fd&^^ykSfddrk ut+hj vdcjkcknh

dh dfork ds dsUnz esa gSA ykSfddrk gh vk/kqfudrk dk dsUnz fcUnq gSA

ikjykSfdd ds lekukUrj ykSfdd dks izkFkfed vkSj loksZPp ekuus dh ft+n

vk/kqfudrk gSA** 63 ut+hj dh blh yksd psruk ds dkj.k mudh dforkvksa esa

eqgkojksa dk izHkko”kkyh iz;ksx gqvk gS D;ksafd eqgkojksa dk laca/k fo”ks’k :Ik ls yksd

ls gh gksrk gSA lkfgR; tc turk ds fy, fy[kk tkrk gS rc eqgkojs vius vki

mldh >ksyh esa vkdj fxjus yxrs gSaA ^gal* if=dk esa vafdr ys[k ût+hj

vdcjkcknh% rktegy ds fNiokM+s dk dfo* esa dkfUrdqekj tSu dgrs gSa

fd&^^Nk;koknh dkO; eas eqgkojksa dk vHkko blhfy, gS D;ksafd og thou ls

fofPNUu gSA ut+hj thou dh lPpkb;ksa dk c[kku djus ds fy, êqf¶+yl dh

iape&v/;k; 273

tks# lp gS fd lcdh HkkHkh*] ;k ^Hkw[ks Hktu u gks* fy[kus esa nsj ugha yxkrsA

“kCn ;fn Hkk’kk dh vaxqfy;k¡ gaS rks eqgkojs Hkk’kk dh eqB~BhA**64 laHkor% blhfy,

dkfUrdqekj tSu dgrs gSa fd& ^^fgUnh dh vk/kqfud dfork ds dbZ egRoiw.kZ

dfo;ksa ds dkO; esa dF; vkSj dgu esa] gesa ut+hj dh d+ye dh vkgVsa lqukbZ

iM+rh gSaA eSfFkyh”kj.k xqIr gksa ;k ek[kuyky prqosZnh] cPpu gksa ;k ukxktqZu]

Hkokuh izlkn feJ gkas ;k j?kqohj lgk;] ut+hj dh dfork ls mBus okyh xnksZ

x+qckj dh ,d ijr bu tSls dfo;ksa dh dfork ds psgjs ij Hkh ge vuqHko dj

ldrs gaSA**65 bl rjg ut+hj dh vk/kqfud psruk mudh yksd psruk ls lai`Dr

gksdj Hkk’kkRed Lrj ij eqgkojksa vkSj yksdksfDr;ksa ds :Ik esa Hkh izdV gksrh gSA

eqgkojksa dk lEcU/k fo”ks’k :Ik ls yksd ls gh gksrk gSA lkekU; tuekul

vkilh fopkj&fofu;e esa eqgkojksa dk iz;ksx vf/kd djrk gSA bl dkj.k ,d

lkfgR;dkj tks yksd ls tqM+k gksrk gS] og vius lkfgR; esa eqgkojksa dk iz;ksx

LokHkkfod :Ik ls djrk gSA ut+hj vdcjkcknh ,d ,sls dfo Fks tks yksd ls

xgjs :Ik eas tqM+s gq, FksA mUgksaus yksd esa cksys tkus okys eqgkojksa dk iz;ksx fd;k

gS] mnkgj.kkFkZ&yksd esa izpfyr eqgkojk ^Qwys ugha lekus* dk iz;ksx dj ut+hj us

viuh vkRekuqHkwfr vkSj laosnukvksa dks tu lkekU; ls tksM+ fn;k] ftldk vFkZ gh

gS& vR;f/kd izlUu gksukA mudk ;g iz;ksx jksfV;ka] vknehukek] eqf¶+ylh] cYnso

th dk esyk bR;kfn dforkvksa esa ns[kk tk ldrk gS&

tc vkneh ds isV esa vkrh gSa jksfV;kaA


vka[ks ijh :[kksa ls yM+krh gSa jksfV;kaA

lhus mij Hkh gkFk pykrh gaS jksfV;kaAA66

iape&v/;k; 274

ut+hj ds dkO; esa eqgkojksa ds vn~Hkwr iz;ksx ls dfork vR;Ur lgt]

ljy] LokHkkfod rFkk izHkko”kkyh gks xbZ gS] vLokHkkfodrk mldk Li”kZ Hkh ugha

dj ikbZ gS&

fd+Ler ls pkj iSls ftUgsa gkFk vkrs gSaA

vycÙkk :[kh lw[kh og jksVh idkrs gSaA

tks [kkyh vkrs gSa og dt+Z ysrs tkrs gSaaA

;w¡ Hkh u ik;k dqN rks Q+d+r x+e gh [kkrs gSaA

lksrs gSa dj fdokM+ dks ,d vkg ekj canAA67

^pkj iSls dekuk* vkSj ^x+e [kkuk* tSls eqgkojksa dk iz;ksx dj ut+hj ;g

Li’V dj nsuk pkgrs gSa fd tc fdlh oLrq dh bPNk gks] og u feys rks ^x+e

[kkuk* tSls eqgkojs dk iz;ksx fd;k tkrk gSaA blds lkFk O;fDr tc nSfud

thou dh vko”;drkvksa dh iwfrZ djus dk iz;kl djrk gS rks ^pkj iSls dekuk*

tSls eqgkojs dk iz;ksx djrk gSA ut+hj dh dkO; Hkk’kk esa eqgkojksa dk {ks= cM+k

O;kid jgk gSA mUgksaus u dsoy fgUnh Hkk’kk ds eqgkojksa dk lqUnj iz;ksx fd;k

cfYd mnwZ& Q+kjlh ds eqgkojksa dk Hkh iz;ksx dj os vketu eas yksdfiz; gks x;sA

mnZw dkO; esa vuhl ,d ,sls dfo Fks ftUgksaus vius lkfgR; esa eqgkojksa dk iz;ksx

vf/kd fd;kA fgUnh esa ut+hj dk uke bl lnHkZ esa fo”ks’k jgk gSA muds dkO; esa

“kCnksa vkSj eqgkojksa dk iz;ksx lqanj “kSyh esa gqvk gSA Yk{k.kk vkSj O;atuk “kfDr]

Hkk’kk esa O;aX;kRedrk dk Hkko iSnk djrh gSaA bl n`f’V ls ut+hj dh dforkvksa esa

vFkZ “kfDr dh o`f) gksus ls thou dh okLrfodrk dk cks/k gksrk gS&

ru Bksdj ekj iNkM+k gks] fny ls gksrh gks dq”rh lhA

Fkj&Fkj dk t+ksj v[kkM+k gks] ctrh gks lcdh cÙkhlhAA68

iape&v/;k; 275

^cÙkhlh ctuk* eqgkojs dk vFkZ gS tkM+s ds dkj.k Fkj&Fkj dk¡iukA ctuk

dk;Z rks ckts dk gksrk gS ysfdu nk¡r ok| ugha gSa] tks ctus dk dk;Z djsaA vr%

ctuk “kCn yk{kf.kd “kfDr dk cks/k djkrk gSA cÙkhlh nk¡rksa ds fy, :<+ gS]

;gk¡ bldk :<+kFkZ gksxk fd vf/kd tkM+k yxuk vFkok ,slh B.M yxuk ftlesa

laiw.kZ nk¡r fdV fdVkus yxrs gksaA vr% ^cÙkhlh ctuk* vius fof”k’V ,oa

yk{kf.kd vFkZ dk lwpd gSA eqgkojs ut+hj dh Hkk’kk ds izk.k rRo gSa] ftlls

mudh vfHkO;atuk “kfDr esa fu[kkj iSnk gks x;k gSA vFkZ dh xaHkhjrk muds dkO;

dks ekfeZdrk ds /kjkry ij izLrqr djrh gS&

/kqfu;sa Hkh gkFk eyrs gSa vkSj lj dks /kqurs gSa

jksrs gSa og tks e”k:vksa nkjkbZ cqurs gSaA69

^flj /kquuk* vkSj ^gkFk eyuk* vius vki esa nks eqgkojs gSaA flj /kquuk dk

iz;ksx fdlh pht ds fy,] “kksd djus ds lanHkZ esa gksrk gSa tcfd ^gkFk eyus* dk

iz;ksx fdlh oLrq dks feyus ij Hkh u izkIr dj ikus dk Ik”pkrki ds fy, gksrk

gSA /kqfu;s dk dke :bZ /kquuk gS] ysfdu og bruk nq[kh gS fd viuk flj gh

/kquus yxrk gSA /kqfu;s ds }kjk flj /kquuk eqgkojsa ls dfork esa vFkZ dh xaHkhjrk]

ân;Li”khZ vfHkO;atuk rFkk oØrk dk lekos”k gks x;k gSA

Ukt+hj vdcjkcknh vke turk ds dfo gSaA mUgksaus viuh Hkk’kk esa mu

eqgkojksa dk iz;ksx fd;k gS tks vke turk ds t+qcku ij jgrs gSaA tokuh vkSj

cq<+kis dh yM+kbZ] jksfV;ka] eqf¶+ylh] vkVs nky dk Hkko] ”kgjs vk”kksc] :Ik;s dh

fQ+yklQ+h] Qd+hjksa dh lnk] [+kq”kken vkfn dfork,¡ bl rF; dh izek.k gSaA bu

dforkvksa esa vk¡[ksa pkj gksuk] eq¡g yky gksuk] flj /kquuk] gkFk eyuk] x+e [kkuk]

iape&v/;k; 276

vk¡[ks [kqyuk] vkVs nky dk Hkko] dej dluk] m¡xyh ij upkuk] tSls eqgkojs

ns[kus dks feyrs gSa tks vke tuekul esa izpfyr jgs gSa&

;ka vkneh is tku dks ckjs gS vknehA

vkSj vkneh is rsx+ dks ekjs gS vknehAA

ixM+h Hkh vkneh dh mrkjs gS vknehA70

îxM+h mrkjuk* dk vFkZ fdlh dh bT+t+r ls f[kyokM+ djuk vFkok

bT+t+r mrkjuk gksrk gSA bl eqgkojs dk iz;ksx dj ut+hj lekt ds mu yksxksa ds

fy, ladsr dj nsrs gSa tks vkil esa gh ,d nwljs dh bT+t+r ls f[kyokM+ djrs

gSaA nkeksnj izlkn okfl’B ds bl dFku ls ;g iqf’V gks tkrh gS fd&^ût+hj ;g

tkurs gSa fd dgk¡ dkSu lk eqgkojk fQV cSBdj ghjs dh duh dh Hkk¡fr nedrk

jgsxkA**71 yksdksfDr dk “kkfCnd vFkZ gS yksd dh mfDr] vFkkZr~ vke turk dk

dFku] tks mlds thou vuqHko dk lkj gksrk gSA thou vuqHko dk lkj tc

dgkor ds :Ik esa pfjrkFkZ gksrk gS rks og yksdksfDr cu tkrk gSA eqgkojksa dh

rjg ykdksfDr;ksa dk iz;ksx Hkh Hkk’kk esa jokuxh] rkt+xh vkSj vfHkO;fDr esa

laf{kIrrk ykus ds fy, fd;k tkrk gSA ,slk ugha gS fd yksdksfDr] eqgkojk nksuksa

,d gh gkas vfirq buesa varj gSA eqgkojk tgk¡ okD; dk va”k gksrk gS] ogha

yksdksfDr iw.kZ okD; gksrh gSA iw.kZ okD; gksus ds dkj.k yksdksfDr dk iz;ksx

Lora= :Ik ls ,oa vius vki esa iw.kZ bdkbZ ds :Ik esa gksrk gSA eqgkojsa dk iz;ksx

tgk¡ okD; esa peRdkj mRiUu djus ds fy, fd;k tkrk gS] vkSj dHkh&dHkh

okD; ds vuqlkj mlesa ifjorZu Hkh dj fy;k tkrk gS] ogha iw.kZ bdkbZ gksus ds

iape&v/;k; 277

dkj.k yksdksfDr esa fdlh izdkj dk dksbZ ifjorZu ugha gksrk gSA blhfy,

yksdksfDr fdlh ckr ds leFkZu] fojks/k vFkok [k.Mu ds fy, iz;qDr gksrh gSA

vr% MkW0 jk?ko izdk”k yksdksfDr dh O;k[;k djrs gq, dgrs gSa fd&^^yksdksfDr;k¡

,d Hkk’kk&Hkkf’k;ksa dh lakLÑfrd fojklr gksrh gSaA os bfrgkl esa fdUgh fof”k’V

?kVukvksa ,oa fLFkfr;ksa ls mitrh gSa vkSj fQj Hkk’kk ds ek/;e ls ns”k vkSj dky

esa Nk tkrh gSaA**72

yksdksfDr;ksa dk iz;ksx fdlh Hkh Hkk’kkbZ lekt esa ih<+h nj ih<+h gksrk pyk

vkrk gSA yksdksfDr;k¡ lekt dh lkaLÑfrd fojklr gksrh gSa&^^yksdksfDr;k¡ lekt

dk Hkk’kkbZ bfrgkl gksrh gSaA blfy, yksdksfDr;ksa ds ek/;e ls ,d lekt dk

lkaLÑfrd] vkfFkZd] jktuhfrd v/;;u fd;k tk ldrk gSA yksdksfDr;ksa dk

iz;ksx iz;ksDrk dh lkaLÑfrd ,oa ,sfrgkfld ltxrk dk |ksrd gksrk gSA** 73

ut+hj vdcjkcknh us eqgkojksa ds lkFk&lkFk yksdksfDr;ksa dk [kqydj iz;ksx fd;k

gSaA eqgkojksa dh Hkk¡fr mUgsa yksdksfDr;ksa dk iz;ksx djus esa Hkh egkjr gkfly Fkh&

fny pkgs fnynkj dks vkSj ru pkgs vkjkeA

nqfo/kk eas nksuksa x;s ek;k feyh u jkeAA74

êk;k feyh u jke* yksdksfDr dk iz;ksx /ku dh izkfIr ds fy, fd;k x;k

gSA /ku ikus ds fy, mfpr vkSj vuqfpr nksuksa rjg ds dke djuk] ijUrq fQj Hkh

/ku dh izkfIr u gksuk] iki djus ij Hkh Qy dk u feyuk vkSj ijyksd fcxkM+

ysuk] ;g Li’V dj nsrk gS fd Qy izkfIr ds fy, O;fDr dks fdlh x+yr jkLrs

iape&v/;k; 278

ij vxzlj ugha gksuk pkfg,A fgUnh lkfgR; esa yksdksfDr;ksa ds iz;ksx dh ijEijk

izkphu gSA dchj] lwj] rqylh] tk;lh ds dkO; esa Hkh yksdksfDr;ksa dk iz;ksx ns[kk

tkrk gSA dchj ,d ,sls dfo gSa] ftUgksaus lcls vf/kd dgkorksa vFkok

yksdksfDr;ksa dk iz;ksx fd;k tks fo”ks’k :Ik ls yksd esa izpfyr Fkha] ut+hj dk

uke Hkh mlh Js.kh esa vkrk gSA nkeksnkj izlkn okfl’B th fy[krs gSa fd&^ût+hj

us dqNsd yksdksfDr;ksa dks ijEijk ls izkIr fd;k gS vkSj dqNsd lqHkkf’krksa dk

fuekZ.k dj yksdksfDr dk :Ik iznku fd;k gSA dchj vkSj rqylh ds dkO; esa

iz;qDr lqHkkf’kr Hkh blh dksfV esa vkrs gSaA** 75 bl izdkj Ukt+hj vdcjkcknh us

dsoy rqylh] tk;lh vkSj dchj dh ijEijk dk gh fuokZg ugha fd;k] cfYd bl

{ks= eas uohu iz;ksx Hkh fd;s] tks muds iwoZorhZ vkSj ledkyhu dfo;kas ls vyx

fn[kkbZ nsrs gSa&

Tkc pyrs&pyrs jLrs esa] ;g xkSu rsjh <y tkosxhA

,d cf/k;k rsjh feêh ij] fQj ?kkl u pjus vkosxhA

;g [ksi tks rwus yknh gS] lc fgLlksa esa cV tkosxhA

/kh] iwr] tekbZ] csVk D;k] catkfju ikl u vkosxhA

lCk BkB iM+k jg tkosxk tc ykn pysxk catkjkAA76

bl dfork esa ^lc BkB iM+k jg tkosxk tc ykn pysxk catkjk* yksdksfDr

gSA bldk vFkZ gS O;fDr dk vR;f/kd :Ik ls laifÙk dk ,d= djuk] ysfdu tc

O;fDr ej tkrk gS rc lc dqN ;gha blh lalkj esa jg tkrk gSA ut+hj us vius

le; esa bl yksdksfDr dk iz;ksx dj lekt ds fy, ,d ekxZ iz”kLr dj fn;kA

mudh ;g yksdksfDr vkt laiw.kZ mÙkj Hkkjr esa izpfyr gks xbZ gSA

iape&v/;k; 279

vr% ftl izdkj ut+hj us eqgkojksa dks vke tuekul ds chp ls pquk]

Bhd mlh izdkj yksdksfDr;ksa dk p;u Hkh fd;kA mUgksaus tu lkekU; ds chp

izpfyr yksdksfDr;ksa tSls&^bl gkFk ns ml gkFk ls ysa*] îqjkuk pkoy*] [+kkd dk

cuk [k+kd esa feyk*] ^m¡xyh idM+dj iksaNk idM+uk*] ^lkS lqukj dh ,d yqgkj

dh* vkfn dk cgqyrk ls iz;ksx fd;kA nqfu;ka /kksds dh V~VVh gS] nqfu;k¡ Hkh ,d

rek”kk gS] catkjkukek] tokuh cq<+kis dh yM+kbZ] tokuh ds ets] gksyh] dcwrjckth]

cjlkr dk rek”kk] t+qYQ+ ds Qans] dUgS;k th dk jkl] vkfn dforkvksa esa Hkh

yksd esa izpfyr dgkorksa vFkok yksdksfDr;ksa dk iz;ksx gqvk gSA

dfork esa eqgkojkas vkSj yksdksfDr;ksa dk iz;ksx dykRed :Ik esa oØrk]

vfHkO;atuk] yk{kf.kdrk] O;atuk rFkk lkSUn;Z eas o`f) djrk gS] vkSj dfork dks

lgt] ljy] LokHkkfod] vuqHkwfrijd] ekfeZd rFkk izHkko”kkyh Hkh cukrk gSA ;gh

dkj.k gS fd ut+hj vdcjkcknh dh dfork,¡ tulkekU; ds fy, vR;Ur ewY;oku

lkfcr gqbZ gaSA mudh dforkvksa dks yksxksa us ân; ls xzg.k fd;k gSA

fu’d’kZr% ;g dgk tk ldrk gS fd ut+hj vdcjkcknh dh Hkk’kk esa

uohurk FkhA mUgkasuss fefJr Hkk’kk dk iz;ksx fd;k] ftlesa czt] vo/kh] jktLFkkuh

rFkk vjch] Q+kjlh dh “kCnkoyh dk leUo; FkkA ;g “kCnkoyh tuekul ds daB

dk gkj cu xbZ FkhA ijEijk ls gVdj ,d uohu o ljy fefJr Hkk’kk dk

lqlaLÑr :Ik ls iz;ksx gksuk] ut+hj dh Hkk’kk “kSyh dks vk/kqfudrk dk tkek

igukrh izrhr gksrh gSA

iape&v/;k; 280

lUnHkZ%

1- MkW0 HkksykukFk frokjh] Hkk’kk foKku] fdrkc egy] bykgkckn] 2013]

i`0la0 1

2- MkW0 d.kZ flag] Hkk’kk foKku] lkfgR; Hk.Mkj] esjB] 2006] i`0la0 20

3- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] uthj xzaFkkoyh ¼jksfV;ka½] i`0la0 214

4- vk'kh’k f=ikBh] ^êfgek mldh jgs ftldk uke ut+hj** i{k/kj] fouksn

frokjh ¼laik0½] tuojh& fnlacj 2013] i`0la0 187

5- MkW0 vCnqy vyhe] ût+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk* ok.kh

izdk”ku] ubZ fnYyh] 1992] i`0la0 39

6- dkfUrdqekj tSu ^ût+hj vdcjkcknh% rktegy ds fiNokMs dk dfo] gal]

jktsUnz ;kno ¼laik0½ uoacj 2006] i`0la0 25

7- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] mnwZ Hkk’kk vkSj lkfgR;] mÙkj izns”k fgUnh laLFkku]

y[kuÅ] 2008] i`0la0 46

8- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh] fgUnh laLFkku] mÙkj izns”k]

y[kuÅ] 1992] i`0la0 ¼XXX ½

9- Ikzks0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] yksd Hkkjrh


10- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] mnwZ Hkk’kk vkSj lkfgR;] i`0la0 33

11- ogh] i`0la0 32

iape&v/;k; 281

12- jktukFk “kekZ] fgUnh lkfgR; dh izo`fÙk;k¡] Hkkjr izdk”ku efUnj] vyhx<+]

1976] i`0la0 243&244

13- MkW0 vCnqy vyhe] ^^yksd dfo ut+hj vdcjkcknh dh Hkk’kk] ^^MkW0

jkedey jk;] MkW0 ;rhUnz frokjh ¼laik0½] fgUnh vuq”khyu ¼=Sekfld eq[k

i=½] ekpZ 2004] i`0la0 83

14- vkpk;Z jkepUnz “kqDy] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] yksdHkkjrh izdk”ku]


15- fgUnqLrkuh vaxzsth&dks”k dh Hkwfedk] ,l0MCY;w0] Q+Syu] u;k iFkk] eqjyh

euksgj izlkn flag] papy pkSgku ¼laik0½] o’kZ 22] tqykbZ&flracj 2008]

vad&3] i`0la0 39&40

16- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼gEn bZ”k&Lrqfr½] i`0la0 1

17- Okgh] ¼rkjhQ HkSjksa dh½] i`0la0 89

18- eSustj ik.Ms;] vkykspuk dh lkekftdrk] ok.kh izdk”ku] u;h fnYyh]

2005] i`0la0 227

19- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼ddM+h½] i`0la0 537

20- Okgh] ¼tysfc;k¡½] i`0la0 543

21- jke/kkjh fnudj] laLÑfr ds pkj v/;k;] mn;kpy tuHkk’kk izdk”ku]

iVuk] 1970] i`0la0 459&60

22- Ikzks0 ,grs”kke gqlSu] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] yksd Hkkjrh


iape&v/;k; 282

23- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼eqf¶+ylh½] i`0la0 260

24- ogh] ¼vkVs nky dk Hkko½] i`0la0 271

25- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] mnwZ Hkk’kk vkSj lkfgR;] i`0la0 50

26- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼cjlkr dh cgkjsa½] i`0la0 452

27- Ekk/kosUnz izlkn ikaMs; ^ût+hj vdcjkcknh % yksd&thou dk fprsjk dfo**]

Hkk’kk ¼n~oSekfld½] “kf”k Hkkjn~okt ¼laik0½] vad 6] tqykbZ&vxLr 2004]

i`0la0 100

28- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼jksfV;ka½] i`0la0 214

29- ,tkt+ gqlSu] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh]

1977] i`0la 316

30- jkefoykl “kekZ] Hkk’kk vkSj lekt] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] 1997]

i`0la0 316

31- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼”kgjs vk”kksc½] i`0la0 485

32- MkW0 nkeksnj izlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh dkO;

dk vkykspukRed v/;;u] “kks/k izcU/k izdk”ku] ubZ fnYyh] 1973] i`0la0

195

33- eSustj ik.Ms;] vkykspuk dh lkekftdrk] i`0la0 228

34- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼rkjhQ HkSjksa dh½] i`0la0 89

35- dkfUrdqekj tSu ût+hj vdcjkcknh% rktegy ds fiNMokM+s dk dfo*]

gal] i`0la0 25

iape&v/;k; 283

36- “kfUr efyd] ukV~; fl)kUr foospu] Kku Hkkjrh] :iuxj] fnYyh] 1994]

i`0la0 71

37- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh] ¼tue dUgS;k dk½] i`0la0

555

38- ogh] i`0la0 555

39- Okgh] ¼O;kg dUgS;k dk½] i`0la0 577

40- Okgh] ¼JhÑ’.k o ujlh esgrk½] i`0la0 598&599

41- Okgh] ¼lqnkek pfjr½] i`0la0 603

42- Okgh] i`0la0 605

43- Okgh] ¼iksnus vkSj x<+ ia[k dh yM+kbZ½] i`0la0 644

44- Okgh] ¼dkSos vkSj fgju dh nksLrh½] i`0la0 646

45- Okgh] ¼egknso th dk O;kg½] i`0la0 610

46- Okgh] i`0la0 623&624

47- Okgh] ¼tokuh cq<+kis dh yM+kbZ½] i`0la0 305&306

48- MkW0 HkksykukFk frokjh] Hkk’kk foKku] i`0la0 380


i`0la0 42

50- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼, cjrj vt+ [+k;kyks d+;klks

xqekus ek½] i`0la0 3

51- Okgh] ¼”kc&cjkr&2½] i`0la0 319

iape&v/;k; 284

52- Okgh] ¼tue dUgS;k th dk½] i`0la0 554

53- nkeksnj izlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds dkO; dk


54- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½ ut+hj xzaFkkoyh ¼tue dUgS;k th dk½] i`0la0

556

55- Okgh] ¼cYnso th dk esyk½] i`0la0 386

56- fQ+jkd+ xksj[kiqjh] ut+hj dh ckuh] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh] 2001] i`0la0

¼Hkwfedk½

57- ekS0 bj”kkn [k+ku] ^^vk/kqfud fgUnh ds fodkl esa ut+hj vdcjkcknh dh

nsu**] ofjek] efyu jatu flag ¼laik0½] vad&1] vDVwcj 2010] i`0la0 101

58- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼cjlkr dk rek”kk½] i`0la0

445

59- Okgh] {”kcs ,s”k ¼>M+h½}] i`0la0 440

60- Lkyhe tkQ+j] xqyt+kjs ut+hj] fgUnqLrkuh ,dsMseh bykgkckn] 1951bZ0]

i`0la0 453

61- Yke{k.k nÙk xkSre ^Hkk’kk] yksd&laLÑfr vkSj ut+hj vdcjkcknh]* bUnzizLFk

Hkkjrh] jke”kj.k xkSM+ ¼laik0½] tuojh&ekpZ 1996] i`0la0 46

62- MkW0 oklqnsouUnu izlkn] vk/kqfud fgUnh O;kdj.k vkSj jpuk] Hkkjrh Hkou]


iape&v/;k; 285

63- vk”kh’k f=ikBh] êfgek mldh Hkh jgs ftldk uke ut+hj* i{k/kj]

i`0la0 165

64- dkfUrdqekj tSu] ut+hj vdcjkcknh% ^rktegy ds fiNokMs dk dfo*] gal]

i`0la0 25

65- ogh] i`0la0 25

66- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaFkkoyh ¼jksfV;ka½] i`0la0 214


68- ogh] ¼tkM+s dh cgkjsa½] i`0la0 462


70- ogh] ¼vknehukek½] i`0la0 240



72- MkW0 jk?ko izdk”k] O;kogkfjd lkekU; fgUnh] vkse izdk”k vxzoky]

fiadflVh ifCy”klZ] jke Hkou] t;iqj 2012] i`0la0 349

73- ogh] i`0la0 349

74- Lkyhe tkQ+j] xqyt+kjs ut+hj] i`0la0 453

75- m)r] MkW0 nkeksnj izlkn okfl’B] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh

dkO; dk vkykspukRed v/;;u] i`0la0 219

76- MkW0 ut+hj eqgEen ¼laik0½] ut+hj xzaaFkkoyh ¼catkjkuek½] i`0la0 177

milagkjmilagkjmilagkjmilagkj

milagkjmilagkjmilagkjmilagkj

ut+hj vdcjkcknh e/;dkyhu ;qx ds ,d ,sls dfo Fks ftUgksaus viuh

vkfRed “kfDr ds cy ij ,dfu’B gksdj ;qxhu pqukSfr;ksa dk tokc cM+h

lân;rk ds lkFk fn;kA ut+hj dk O;fDrRo u dsoy e/;dkyhu dfo;ksa esa

vfirq lexz fgUnh lkfgR; esa cstksM+ gSA og ,d mPp dksfV ds lk/kd]

Økafrn”khZ] lekt lq/kkjd] ns”k&izseh] ekuorkoknh n`f’Vdks.k ds fgrS’kh rFkk

leRo&Hkkouk ds iks’kd ds :Ik esa lknj Lej.k fd, tkus okys dfo gSaA

fgUnh&mnwZ txr~ esa ut+hj vdcjkcknh ds lkfgR; dks fo”ks’k lEeku izkIr gqvk

gSA

ut+hj vius dkO; esa thou ds vuqHkoksa dks cM+s lân;] jpukRed ,oa

bZekunkjh ds lkFk Loj iznku djrs gSaA lp dks lp dgus dk lkgl] ns”k ds

izfr vVwV fu’Bk] ekuoh; ewY;ksa ds izfr lEeku vkSj yksdfgr dh lk/kuk muds

O;fDrRo dks izxk<+ cukrh gSA ;gh izxk<+rk muds dkO; dks oSf”k’V~; iznku djrh

gSA ut+hj ds ;qx dk lkfgR; Ükaxkfjd Hkko] u[k&f”k[k o.kZu rFkk jhfr&fu:i.k

dh ijEijk dks viuk, gq, Fkk] ijUrq Lo;a ut+hj us bl ijEijk ls gVdj vke

thou dks vius dkO; dk vk/kkj cuk;kA u;s iz;ksxksa ds ek/;e ls u;h

fopkj/kkjk dks tUe nsuk muds vk/kqfud lksp dh igpku gSA ut+hj us lekt ds

misf{kr o fuEu le>s tkus okys yksxkas ds lkFk&lkFk uohu fo’k;ksa ij dfork,¡

milagkj 287

fy[khaA et+nwj] dkjhxj vkSj fdlku ds lkFk&lkFk mudh dfork mu fo’k;ksa ij

Hkh fVdh jgh] ftu fo’k;ksa ij rRdkyhu lkfgR;dkj dYiuk Hkh ugha dj ldrs

FksA nSfud thou dh vko”;d oLrqvksa ls ysdj Ik”kq&i{kh rd] [kr ls ysdj

vkbZuk rd] jhN ds cPps ls ysdj iksnuk i{kh rd lHkh muds dkO; esa LFkku

ikrs gSaA ut+hj us vius dkO; esa ftu ;FkkFkZijd ifjfLFkfr;ksa dk fp= izLrqr

fd;k gS os mudh ekfeZd laosnuk dks vkSj vf/kd ?kuhHkwr cuk nsrh gSaA

mÙkj e/;dkyhu dfo gksus ds ckotwn Hkh ut+hj dk dkO; ;qxhu lanHkksZ esa

vk/kqfud fn[kk;h nsrk gSA vk/kqfud ;qx ftl ;FkkFkZokn dh ckr djrk gS og

ut+hj ds ;gk¡ igys gh tUe ys pqdk FkkA O;fDr vkSj lekt dh fofHkUu

?kVukvksa] fØ;k&dykiksa] vkilh dyg] >xM+ksa vkSj uksad&>ksad dk fp=.k ut+hj

ds dkO; dks yksd ds Bksl /kjkry ij [kM+k dj nsrk gSA nqdkunkjksa dh vkokta+s]

O;kikfj;ksa dh pkykdh] vkSjrksa dh ckrphr] os”;kvksa ds dksBksa ij pqgyckt+h]

;qokvksa dh eaMyh esa tkdj pgpgkuk] o`)ksa dh eaMyh esa igq¡pdj vius tokuh

ds fnu ;kn djuk rFkk dqatM+s&efugkjksa dh vkilh lkSnsckt+h dk ;FkkFkZ muds

O;kid lkekftd ljksdkj vkSj izfrc)rk dks n”kkZrk gSA

ut+hj yksd thou ds dfo Fks blfy, og yksxksa ds fnyksa esa jps&cls Fks

vkSj yksx muds fny esaA esyksa] ioksZa vkSj ckt+kjksa vkfn dk voyksdu dj ut+hj

us thou dh fofHkUu ekufld n”kkvksa dh laosnuk dks O;Dr fd;k gSA mUgksaus

tulk/kkj.k esa ?kqy&feydj mudh gh Hkk’kk esa thou dk ;FkkFkZ izLrqr fd;k] tks

okLro esa ,d tu&izfrc) o vk/kqfud psruk ls ;qDr dfo gh dj ldrk gSA

milagkj 288

Ukt+hj vdcjkcknh ,d yksd&dfo ds :Ik esa izfl) gq,A vkxjk ds ckt+kjksa] jkgksa]

xyh&dwpksa] ioksZa vkSj esyksa esa buds xhr] yksdxhrksa dh rjg xk;s tkrs jgs gSaA

mudh dforkvksa dk tknqbZ laxhr lkekftd thou dks izHkkfor djrk gSA viuh

dkO;&izfrHkk ds }kjk mUgksaus dfork ds ewY;kadu dh i)fr vkSj izfrekuksa dks

cnyus dk iz;kl fd;kA lkekU; vkneh ds chp ut+hj dh dfork dh iSB vkSj

o`gr~ tu&LohÑfr us mUgsa vk/kqfud cks/k dk dfo cuk fn;kA

ut+hj us vius iwoZorhZ lkfgR;dkjksa dh ikjaifjd fo’k;&oLrq ,oa “kSyh ds

foijhr loZFkk uohu ekxZ dk fuekZ.k fd;kA tgk¡ muds ledkyhu vU; dfo;ksa

dk ekxZ egykssa vkSj jkt&njckjkas ls gksdj xqt+jrk gSS] ogha ut+hj dk ekxZ

tu&lk/kkj.k dh >ksiM+h vkSj muds xyh&dwpksa ls gksdj fudyrk gSA ut+hj vkSj

muds vU; ledkyhu dfo;ksa esa ;gh ewy varj gSA ;g varj ewyr% ijaijk cuke

vk/kqfudrk dk gSA vU; dfo;ksa dh jpuk,¡ ikjaifjd fo’k;ksa esa fleVdj jg xbZ

Fkha] tcfd ut+hj dh jpuk,¡ vk/kqfud psruk ls laiUu jghaA fu%lansg mudh

jpuk,¡ fo’k;&oLrq vkSj “kSyh nksuksa gh n`f’V;ksa ls vk/kqfud gSaA ut+hj lkfgfR;d

ijaijk ds foijhr Hkys ghs gksa] ysfdu os Hkkjrh; lkaLÑfrd ijaijk ls xgjs :Ik ls

tqM+s gq, dfo jgs gSaA lkfgR; vkSj lekt esa ltho ijaijk dk gh egRo gksrk gSA

ut+hj ltho ijaijk ds i{k/kj gaSA /;kRkO; gS fd vk/kqfudrk gh ltho ijaijk dh

izk.k&ok;q gksrh gSA blh izk.k&ok;q ds vHkko esa ijaijk vkSj :f<+ dk varj lekIr

gks tkrk gSA ut+hj dks bl varj dk xgjk cks/k gS] blhfy, os ijaijk vkSj

vk/kqfudrk ds larqyu ds foy{k.k dfo gSaA

ut+hj dh dfork rRdkyhu jktuSfrd o lkekftd folaxfr;ksa dh lPph

vkSj lkFkZd vfHkO;fDr gSA vius le; esa izpfyr lkfgfR;d ifjikfV;ksa dk

milagkj 289

vfrØe.k dj mUgksaus fgUnh dfork dks vke vkneh ds chp LFkkfir fd;kA

ut+hj ds ;qx esa fdlh dfo ds dkO; esa tulkekU; ls lEcfU/kr fo’k;ksa dh

mruh fofo/krk ugha Fkh ftruh fd ut+hj ds dkO; esa ns[kh xbZA mUgksaus vius

dkO; esa thou ds fofo/k i{kksa dks lesVus dk iz;kl fd;k gSA mudh cgqeq[kh

izfrHkk lekt ds lkFk lekfgr gks xbZ gSA ut+hj dk thou&la?k’kZ o ekuoh;

ewY;ksa esa lekfgr gq, laLdkj mudh vk/kqfud psruk ds eq[; lzksr gSaA ut+hj

igys ,sls dfo gSa tks t+ehu ij [kM+s gksdj vke vkneh dh ckr djrs gSaA muds

dkO; esa dksjh HkkokRedrk ut+j ugha vkrh gS cfYd thou ds izR;sd i{k esa

;FkkFkZ dk cksyckyk fn[kkbZ nsrk gSA

Hkkjrh; laLÑfr lerk] lfg’.kqrk vkSj ln~Hkko dk lUnss”k nsrh gSA ut+hj

dk thouIk;ZUr iz;kl jgk fd fofHkUu /keksZa ds yksxksa ds chp ,drk vkSj

ln~Hkkouk dk fodkl gks ftlls Hkkjr dh lkaLÑfrd ,drk lqn`<+ gks ldsA

mUgksaus loZ/keZ&leHkko dh Hkkouk dks ysdj Ñ’.k] cynso] HkSjksa] ikoZrh] xq#ukud]

vYykg] eqgEen] iatru ikd bR;kfn jpukvksa dk l`tu dj lekt ds lkeus

,d felky is”k dj nhA ut+hj us ftl rUe;rk ds lkFk fgUnw nsoh nsorkvksa vkSj

fl[k xq#vksa dk fp=.k dj mUgsa lEeku fn;k] mlh rUe;rk o lân;rk ds lkFk

eqlyekuksa ds vkjk/; iSxEcj dh Hkh Lrqfr dhA ut+hj dh lefUor n`f’V

lelkef;d Hkkjr esa fgUnw&eqfLye ,drk dh felky gSA muesa fdlh /keZ dks

ysdj dksbZ }s’k ugha jgk cfYd mudh ekuoh; n`f’V esa lkjs /keZ vkSj euq’; ,d

milagkj 290

jgsA mUgksaus lHkh izkf.k;ksa dks ,d gh bZ”oj ds v/khu ekukA ut+hj dh

leUo;oknh n`f’V us dkO; vkSj lekt nksuksa dks vkyksfdr fd;k] tks vkt

vk/kqfud ;qx dh ek¡x gSA

ut+hj HkfDrdkyhu lwQh&larksa dh ijEijk ls vR;Ur izHkkfor FksA viuh

jpukvksa esa mUgksaus vk/;kfRed izo`fÙk dks mtkxj dj vkn”kZ ewY;ksa dh LFkkiuk

dhA mudh vk/;kfRed psruk esa thou dh lgt vuqHkwfr gSA HkfDrdkyhu

dfo;ksa us ftl vk/;kRe dks ykSfdd thou ls Åij mBkdj jgL;okfnrk ds

Lrj ij igq¡pk fn;k Fkk] ut+hj us mlh vk/;kRe dks O;kogkfjd Lrj ij ykus dk

iz;kl fd;k] tks laHkor% ml ;qx esa ,d u;k d+ne FkkA

Ukt+hj Hkkjrh; lkekfld laLr`fr ds izrhd jgsA mudk ;qx lkekftd]

jktuSfrd] vkfFkZd] lkaLÑfrd n`f’V ls cnyko dk ;qx FkkA ;qx ds bl cnyko

us vk/kqfud fgUnh&lkfgR; dks xgjkbZ rd izHkkfor fd;kA ut+hj us yksd psruk

dks vkRelkr dj viuh Ñfr;ksa dh jpuk dh gSA e/;dky esa fgUnh dfo vkye]

cks/kk] fcgkjh ?kukuUn] Hkw’k.k vkSj mnwZ dfo ehj] nnZ] lkSnk] lkst+] glu tSls

dfo;ksa dk opZLo LFkkfir Fkk] ,sls ;qx esa ut+hj vdcjkcknh us viuh igpku

cukbZA ut+hj ds dkO; esa lkfgR;&deZ dk oSfo/; gS( mudk dkO; vk/kqfud ;qx

dh izo`fÙk;ksa dks mtkxj djrk gSA lekt dk “kk;n gh dksbZ i{k gks tks ut+hj

dh ys[kuh ls vNwrk jgk gksA mUgksaus vius lkfgR; esa rn~;qxhu lekt dh

yxHkx lHkh leL;kvksa ij fpUru fd;k gSA ut+hj dk dkO;&ekxZ dkYifud vkSj

Ükàxkfjd cxhpksa esa ugha cfYd vke turk dh HkhM+&Hkjh xfy;ksa ls gksdj xqt+jrk

milagkj 291

gS] tgk¡ tulkekU; dk thou&la?k’kZ gh dkO;&jpuk dh fo’k;&oLrq curk gSA

vk/kqfud ;qx ds vkykspd mUgsa izxfr”khyrk dk iks’kd ekurs gSaA ut+hj dh

dfork vketu dh dfork gSA mudh dfork tu&lkekU; ds thou&la?k’kksZa vkSj

lq[k&nq[k dh Hkk’kk ls tqM+h gqbZ gS] ogk¡ thou dfork gS ;k dfork thou]

bldk varj ekywe ugha gksrkA blhfy, vk/kqfud ;qx ds jpukdkj ut+hj dh

tu&izfrc)rk dks orZeku lUnHkZ esa izklafxd ekurs gSaA

fgUnh lkfgR; ds ijorhZ lkfgR;dkjksa dks ut+hj dk dkO; ,d foLr`r

HkkoHkwfe iznku djrk gSA budk dkO; thou dk dkO; gS] folaxfr;ksa vkSj my>u

Hkjs ekuo&thou ds va/kdkj ds fo#) izdk”k nsus okyk dkO; gSA ljyrk]

lgtrk rFkk LokHkkfodrk tSls xq.k tuekul dks vf/kd fudV ykrs gSaA ut+hj

us bUgha xq.kksa dks viuk;kA lk/kkj.k thou ij vlk/kkj.k dkO;&l`tu djuk

ut+hj dh fo”ks’krk gSA mudh jpuk,¡ e/;dkyhu ;qx dh gksrs gq, Hkh vius

vk¡py esa vk/kqfudrk ds vk;ke fNik, gq, gSaA

Hkk’kk&“kSyh dh n`f’V ls ut+hj vius ;qx ds ,d lgt vkSj LokHkkfod

izo`fÙk ds dfo jgsA lgtrk mudh Hkk’kk dk izeq[k xq.k jgkA mUgksaus fdlh

fof”k’V lkfgfR;d Hkk’kk dk iz;ksx u dj ,d ,slh Hkk’kk dks viuk;k tks vke

tuekul vius nSfud fØ;k&dykiksa esa iz;qDr djrk gSA ut+hj jhfrdky ds

igys ,sls dfo gSa ftUgksaus tuHkk’kk dks dkO;&Hkk’kk ds :Ik esa izfrf’Br fd;kA

mudh bl izo`fÙk dk vuqlj.k vk/kqfud ;qx esa fn[kkbZ nsrk gSA mudh tuHkk’kk

milagkj 292

Hkkjr dh lkaLÑfrd ,drk vkSj v[k.Mrk dks lqn<+ cuk;s j[kus ds fy, ,d

vkn”kZ cuhA lekt esa izpfyr vf/kdrj Hkk’kkvksa ds “kCn ut+hj dh Hkk’kk esa

fo|eku jgs] ftlus Hkkjr dh lkaLÑfrd ,drk] loZ/keZ lEkHkko ds lkFk

fgUnh&mnwZ ds chp ln~Hkkouk dk Hkko iSnk fd;kA vke tuekul eas izpfyr

eqgkojksa] yksdksfDRk;ksa rFkk dgkorksa dk lqUnj iz;ksx dj ut+hj us yksd /kjkry

dk Li”kZ fd;kA yksd&dfo dk fo”ks’k.k muds lEiw.kZ O;fDrRo dks mtkxj dj

nsrk gS blfy, ut+hj dh Hkk’kk&“kSyh lcls vyx FkhA dkO; ds {ks= esa mUgksaus

fdlh cus&cuk;s iFk ij pyus ds ctk; viuk iFk Lo;a cuk;kA blhfy, os u

fnYyh ds dsUnz esa j[ks x;s vkSj u y[kuÅ ds dsUnz esaA Hkk’kk&“kSyh dh ;g

fo”ks’krk mUgas mPprk] HkO;rk o lkekftdrk dk LFkku iznku djrh gSA ut+hj ds

;gk¡ thou dh xgjh le> gS] mUgksaus thou dks le>us esa fdlh n”kZu ;k

ijEijk dk lgkjk ugha fy;k] cfYd thou esa Mwcdj mlls tks vuqHko izkIr gq;s]

mls ok.khs dk :Ik iznku dj fn;kA muds vuqHko mUgsa thou ds Js’B vklu ij

vklhu djrs gq, Hkk’kk] Hkko] f”kYi&fo/kku vkfn n`f’V ls ,d leUo;oknh O;fDr]

;qxkardkjh fopkjd rFkk tu&izfrc) dfo ds in ij foHkwf’kr djrs gSa] tks

mudh vk/kqfudrk vkSj izklafxdrk dk ifjpk;d cus gSaA ut+hj mnwZ vkSj fgUnh

nksuksa gh Hkk’kkvksa ds ut+hj gSaA viuh dfork dh fo’k;&oLrq }kjk os lekt ds

lkeus ,d ut+hj is”k djrs fn[kkbZ nsrs gSaA

milagkj 293

ut+hj dh jpukvksa esa vk/kqfud Hkkocks/k gS] ftlesa thou vkSj ;qx dh

leL;kvksa dks mtkxj djrs gq, mudk lek/kku Hkh izLrqr gSA vk/kqfud ;qx esa

lekt lkEiznkf;drk] lkaLÑfrd gzkl] {ks=h;rk] tkfrokn] Nqvk&Nwr tSlh

chekfj;ksa ls xzLr gS] lkfgR; esa ;FkkFkZokn ds uke ij dqfRlr Hkkouk,¡ vkSj dksjk

HkkSfrdokn fpf=r fd;k tk jgk gS] ,sls le; esa ut+hj dk dkO; bu leL;kvksa

vkSj pqukSfr;ksa dk lkeuk djus dk jkLrk fn[kkrk gSA vk/kqfudrk ds cgko esa

vkt lk/ku&lEiUurk] vuSfrd ewY;] fgalk] Hkz’Vkpkj tSlh folaxfr;ksa dks

viukus dk izpyu c<+ jgk gS] ,sls le; esa ut+hj dk dkO; thou ds mRFkku

vkSj fodkl ds fy, lkfgfR;d e”kky ls de ugha gSA

ut+hj ,d ØkfUrdkjh dfo jgs gaS] lkekftd ØkfUr dk Loj muds dkO;

esa loZ= O;kIr jgk gSA ØkfUr dh vko/kkj.kk dk Qyd cM+k O;kid gksrk gS

blhfy, mudh ØkfUr dh ifjf/k esa lekt dk izR;sd vax lekfgr jgkA ut+hj

dh ØkfUr dk eq[; mís”; lekt esa Å¡p&uhp] Hksn&Hkko] tkfr&ik¡fr] vkfn

dqjhfr;ksa dks lekIr dj lekurk dk Hkko LFkkfir djuk jgk gSA

vr% ut+hj ds leLr fpUru ds dsUnz esa Hkkjr dh fujhg turk gS] ns”k ds

os ncs dqpys yksx gSa] ftuds ikl dksbZ fuf”pr Hkfo’; ugha gSA muds iwjs

lkfgR; esa ns”k ds fu/kZu&vlgk; yksxksa ds dk:f.kd thou dk fp=.k gSA os

Hkkjrh; lekt ds izR;sd oxZ ds O;fDr ds lq[k] ,s”o;Z ,oa le`f) ds i{k/kj jgsA

ns”k dh lk/kkj.k turk dks la?k’kZ”khy] deZB ,oa tq>k: cukuk gh ut+hj ds

fpUru dk y{; jgkA

lUnHkZlUnHkZlUnHkZlUnHkZ &&&& xzUFk&lwphxzUFk&lwphxzUFk&lwphxzUFk&lwph �

lUnHkZ&lUnHkZ&lUnHkZ&lUnHkZ&xzUFkxzUFkxzUFkxzUFk&lwph&lwph&lwph&lwph

fgUnh&xzUFk

1- vyhe] vCnqy] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh fopkj/kkjk] ok.kh izdk”ku]

ubZ fnYyh] 1992

2- voLFkh] nsoh”kadj] vkykspuk vkSj vkykspuk] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh]

1995

3- vkg] lQ+nj] egkdfo [kqljks] mÙkj izns”k fgUnh laLFkku] y[kuÅ] f}rh;

laLdj.k] 1996

4- mej] eqgEen] Hkkjrh; laLÑfr dk eqlyekuksa ij izHkko] izdk”ku foHkkx]

ubZ fnYyh] uoEcj 1996

5- dqekjh] izfeyk] fujkyk lkfgR; esa lkekftd psruk] t; Hkkjrh ,sdsMeh]

bykgkckn] 1951

6- dSQ+] ljLorh lju] ut+hj vdcjkcknh vkSj mudh “kk;jh] jktiky

izdk”ku] ubZ fnYyh] 1959

7- xqIr] eSfFkyh”kj.k] Hkkjr Hkkjrh] lkfgR; lnu] fpjxk¡o] >k¡lh] NÙkhlok¡

laLdj.k] 2013 fo0

8- xksj[kiqjh] fQ+jkd+ j?kqifr lgk;] mnwZ Hkk’kk dk bfrgkl] mÙkj&izns”k fgUnh

laLFkku] y[kuÅ] prqFkZ laLdj.k] 2008

lUnHkZ&xzUFk&lwph 295

9- xksj[kiqjh] fQ+jkd+ j?kqifr lgk;] ut+hj dh ckuh] ok.kh izdk”ku] ubZ

fnYyh] f}rh; laLdj.k] 2001

10- xks;yh;] v;ks/;k izlkn] “ksjks&vks&”kk;jh] ¼lEikfnr] y{ehpUnz tSu½]

Hkkjrh; KkuihB] nqxkZdq.M] cukjl] f}rh; laLdj.k] 1950

11- xzksoj] oh0,y0] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] ,l0pUnz dEiuh fyfeVsM]

jkeuxj] ubZ fnYyh] rhlok¡ laLdj.k] 2010

12- prqosZnh] jkeLo:Ik] fgUnh lkfgR; vkSj laosnuk dk fodkl] yksd Hkkjrh

izdk”ku] bykgkckn] pkSchlok¡ laLdj.k] 2010

13- pUnz] fcfiu] Hkkjr esa vkfFkZd jk’Vªokn dk mn~Hko vkSj fodkl] vukfedk

ifCy”klZ] ubZ fnYyh] 2008

14- pUnz] lrh”k] e/;dkyhu Hkkjr] jk’Vªh; “kSf{kd vuqla/kku vkSj izf”k{k.k

ifj’kn~] ubZ fnYyh] 1997

15- pkSgku] vkbZ0,l0] Hkkjr esa lkekftd ifjorZu] e/; izns”k fgUnh xzUFk

vdkneh] Hkksiky]lkrok¡ laLdj.k] 2004

16- pkSgku] f”konku flag] lkfgR; dh leL;k,¡] vkRekjke ,.M lUl] ubZ

fnYyh] 1959

17- ruohj] gchc] vkxjk cktkj] ok.kh izdk”ku] u;h fnYyh] f}rh; laLdj.k]

2010

18- frokjh] Hkxokunkl] Hkw’k.k] lkfgfR;d ,oa ,sfrgkfld vuq”khyu] lkfgfR;d

Hkou] bykgkckn] 1972


19- frokjh] HkksykukFk] Hkk’kk foKku] fdrkc egy] bykgkckn] lÙkkouoka

laLdj.k] 2013

20- frokjh] fo”oukFk izlkn] jpuk ds ljksdkj] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh]

1987

21- f=ikBh] i{k/kj] Hkkjrh; laLÑfr ds vk;ke vkSj vk/kqfudrk] nsonkj

izdk”ku] fnYyh] 1987

22- f=ikBh] fo”oukFk] fgUnh vkykspuk] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] vkBoha

vko`fÙk] 2004

23- fnudj] jke/kkjh flag] vk/kqfud cks/k] iatkch iqLrd Hk.Mkj] fnYyh] 1973

24- fnudj] jke/kkjh flag] laLÑfr ds pkj v/;k;] mn~;kpy izdk”ku] iVuk]

iape laLdj.k] 1970

25- f}osnh] gt+kjh izlkn] dchj] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] l=goha

vko`fÙk] 2011

26- f}osnh] gt+kjh izlkn] fgUnh lkfgR; mn~Hko vkSj fodkl] jktdey

izdk”ku] ubZ fnYyh] ik¡poh vko`fÙk] 2003

27- f}osnh] gtkjh izlkn] fgUnh lkfgR; dk vkfndky] fcgkj jk’Vª ifj’kn~]

iVuk] 1952

28- nqcs] “;kepj.k] ijaijk] bfrgkl&cks/k vkSj laLÑfr] jk/kkÑ’.k izdk”ku] ubZ

fnYyh] 1991

29- ns”keq[k] jes”k] vkBosa n”kd dh fgUnh dgkuh esa thou ewY;] fo|k

izdk”ku] dkuiqj] 1994


30- nks’kh] ,l0,y0] vk/kqfudrk] mÙkj vk/kqfudrk ,oa uo&lekt”kkL=h;

fl)kUr] jkor ifCyds”kUl] t;iqj] jhfizUVsM] 2012

31- uxsUnz] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] e;wj isij cSDl] uks,Mk] r`rh;

laLdj.k] 2009

32- ujflagkpkjh] ,l0Vh0] lwj dh lkSUn;Z psruk] jk/kkÑ’.k izdk”ku] ubZ

fnYyh] 1993

33- ujflagkpkjh] ,l0Vh0] lkSUn;Z”kkL=h; leh{kk] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh]

2000

34- ik.Ms;] eSustj] vkykspuk dh lkekftdrk] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh]

2005

35- ik.Ms;] eSustj] HkfDr vkanksyu vkSj lwjnkl dk dkO;] ok.kh izdk”ku] u;h

fnYyh]vko`fÙk] 2011

36- ik.Ms;] “kEHkqukFk] Hkkjrh; thou vkSj laLÑfr] dsUnzh; fgUnh laLFkku]

vkxjk] 1977

37- izdk”k] jk?ko] O;kogkfjd lkekU; fgUnh] vkseizdk”k vxzoky] fiadflVh

ifCy”klZ] t;iqj] iqu] eqfnzr laLdj.k] 2012

38- izHkkdj] fo’.kq] laLÑfr D;k gS\] lLrk lkfgR; e.My] dukZV ldZl] ubZ

fnYyh] 2008

39- izlkn] t;”kadj] pUnzxqIr ekS;Z] Hkkjrh Hk.Mkj] yhMj izsl] bykgkckn]

ckbZlok¡ laLdj.k] 1974


40- izlkn] oklqnsouUnu] vk/kqfud fgUnh O;kdj.k vkSj jpuk] Hkkjrh Hkou] ubZ

fnYyh] iqu] eqfnzr laLdj.k] 2012

41- HkaMkjh] eUuw] vftr dqekj] ladYi dk lkSUn;Z”kkL=] jk/kkÑ’.k izkbosV

fyfeVsM] ubZ fnYyh] igyh vko`fÙk] 1997

42- Ektqenkj] jes”kpUnz&;ksxsUnz feJ ¼vuqoknd½] Hkkjr dk o`gr bfrgkl]

eSdfeyu ,.M dEiuh fyfeVsM] dydÙkk] fjokbT+M ,fM”ku] 1971

43- enku] bUnzukFk] vk/kqfudrk vkSj fgUnh lkfgR;] jktdey izdk”ku] ubZ

fnYyh] 1973

44- efyd] “kkfUr] ukV~; fl)kUr foospu] Kku Hkkjrh] :Ik uxj] fnYyh]

1999

45- egktu] fo|k/kj] vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl] ,l0pUnz dEiuh fyfeVsM(

ubZ fnYyh] X;kjgok¡ laLdj.k] 1993

46- feJ] fo”oukFk izlkn ] vkpk;Z jkepUnz “kqDy ¼jl ehekalk½] dk”kh ukxjh

izpkfj.kh lHkk] 2006

47- feJ] f”ko dqekj] lkfgR; vkSj lkekftd lanHkZ] dyk izdk”ku] fnYyh]

1977

48- feJ] lHkkifr] ?kukuan dh dkO;&lk/kuk] fp=ys[kk izdk”ku] bykgkckn]

1989

49- eqgEen] ut+hj] dchj ds dkO; :i] Hkkjr izdk”ku eafnj] vyhx<+] 1971

50- eqgEen ut+hj] ut+hj xzUFkkoyh] mÙkj izns”k fgUnh laLFkku] y[kuÅ] 1992


51- j?kqoa”kh] T;ksRluk] ut+hj vdcjkcknh] Hkkjr Kku&foKku lfefr] ubZ

fnYyh] 2007

52- jktfd”kksj] L=h] ijEijk vkSj vk/kqfudrk] ok.kh izdk”ku] ubZ fnYyh]

f}rh; laLdj.k] 2004

53- jktkjke] dYiuk] Hkkjrh; laLÑfr] LisDVªe cqDl izk0fy0] ubZ fnYyh]

uoe laLdj.k] 2010

54- oekZ] /ku• t;] vk/kqfudrk ds ckjs esa rhu v/;k;] fo|k izdk”ku eafnj] ubZ

fnYyh] 1984

55- oekZ] egknsoh] vk/kqfud dfo Hkkx&1] fgUnh lkfgR; lEesyu] iz;kx] 2003

56- oekZ] y{ehdkar] ubZ dfork ds izfreku] Hkkjrh izsl izdk”ku] bykgkckn]

¼laLdj.k vuqiyC/k½

57- oekZ] gjh”kpUnz] e/;dkyhu Hkkjr&2] fgUnh ek/;e dk;kZUo; funs”kky;]

fnYyh fo”ofo|ky;] fnYyh] 20 ok¡ iquZ eqfnz.k] 2009

58- oktis;h] uUnnqykjs] vk/kqfud lkfgR;] Hkkjrh Hk.Mkj] yhMj izsl]

bykgkckn] r`rh; laLdj.k] 2018 fo0

59- okfl’B] nkeksnj izlkn] dfooj ut+hj vdcjkcknh ds fgUnh dkO; dk

vkykspukRed v/;;u] “kks/k izcU/k izdk”ku] ubZ lM+d fnYyh] 1973

60- foey] dqekj] lkSUn;Z “kkL= ds rRo] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh]

ikapok¡ laLdj.k] 1998


61- “kekZ] eFkqjkyky] eqx+y lkezkT; dk iru] dSyk”k iqLrd lnu] Hkksiky]

1968

62- “kekZ] jktukFk] fgUnh lkfgR; dh izo`fÙk;k¡] Hkkjr izdk”ku eafnj] vyhx<+]

1976

63- “kekZ] jkefoykl] ijEijk dk ewY;k� u] jktdey izdk'ku] ubZ fnYyh]

1981

64- “kekZ] jkefoykl] Hkkjrh; lkSUn;Z&cks/k vkSj rqylhnkl] lkfgR; vdkneh]

ubZ fnYyh] 2001

65- “kekZ] jkefoykl] Hkk’kk vkSj lekt] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] nwljk

laLdj.k] 1977

66- “kekZ] jkefoykl] Hkk’kk ;qxcks/k vkSj dfork] ok.kh izdk”ku] fnYyh] 1994

67- “kekZ] jke”kj.k] iwoZ e/;dkyhu Hkkjr dk lkearh lekt vkSj laLÑfr]

jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] 1996

68- “kqDy] vkpk;Z jkepUnz] fpUrkef.k&Hkkx&1] bafM;u izsl] bykgkckn] laor

1951

69- “kqDy] vkpk;Z jkepUnz] fgUnh lkfgR; dk bfrgkl] yksdHkkjrh izdk”ku]

bykgkckn] vkBok¡ laLdj.k] 2012

70- JhÑ’.knkl] ft+Øs ehj] fgUnh vdkneh] ubZ fnYyh] 1992

71- lDlSuk] jkeckcw] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] fgUnqLrkuh ,sdsMeh ¼m0iz0½]

bykgkckn] 1950


72- ljdkj] lqfer] vk/kqfud Hkkjr] jktdey izdk”ku] ubZ fnYyh] vBkjgoha

vko`fÙk] 2012

73- lgL=cq)s;] iz0x0] thou ewY;] Hkkx&1] lq:fp lkfgR;] ubZ fnYYkh]

1986

74- flag] d.kZ] Hkk’kk foKku] lkfgR; Hk.Mkj] esjB] lIrn'kk laLdj.k] 2006

75- flag] rhFkssZ'oj] ledkyhu fgUnh dfork dh ;FkkFkZoknh psruk] ekulh

ifCyds”kal] fnYyh] 2006

76- flag] ukeoj] vk/kqfud lkfgR; dh izo`fÙk;k¡] yksd Hkkjrh izdk”ku]

bykgkckn] uohu laLdj.k] 2011

77- flag] cPPku] vk/kqfud fgUnh vkykspuk ds cht “kCn] ok.kh izdk”ku] ubZ

fnYyh] r`rh; laLdj.k] 2004

78- flag] cPpu] fgUnh lkfgR; dk nwljk bfrgkl] jk/kkÑ’.k izdk”ku] ubZ

fnYyh] 1996

79- flag] johUnz dqekj] fcgkjh lrlbZ] yksd Hkkjrh izdk”ku] bykgkckn] 1994

80- flag] fot;iky] ds”ko vkSj mudk lkfgR;] jktiky ,.M lal] fnYyh]

rhljk laLdj.k] 1975

81- lsBh] gjh”k dqekj] thou ewY; foe”kZ] lat; izdk”ku] ubZ fnYyh] 2008

82- glu] eksgEen] ut+hj vdcjkcknh] lkfgR; vdkneh] ubZ fnYyh] f}rh;

laLdj.k] 1991

83- gqdqepan] vk/kqfud dkO; esa uohu thou ewY;] jkTkiky izdk”ku] Hkkjrh;

laLÑr Hkou] tkya/kj] 1972


84- gqlSu] ,tkt+] mnwZ lkfgR; dk bfrgkl] jktdey izdk”ku] fnYyh] 1957

85- gqlSu] ,grs”kke] mnwZ lkfgR; dk vkykspukRed bfrgkl] yksd Hkkjrh

izdk”ku] bykgkckn] 2008

86- gqlSu] ;qlqQ+] e/;dkyhu Hkkjrh; laLÑfr ¼,d >yd½] Hkkjr izdk'ku

eafnj] vyhx<+] f}rh; laLdj.k] 1998

mnwZ&xzUFk

1- vdcjkcknh] lS;n eqgEen egewn fjt+oh e[+kewj] :gs ut+hj] mÙkj izns”k

mnwZ vdkneh] y[kuÅ] 1978

2- vjx+yh] Q+k:[+k] dyke&,&ut+hj vdcjkcknh] Q+jhn cqd fMiks] izkbosV

fyfeVsM] nfj;kxat] ubZ fnYyh] 2003

3- vgen] dyhemíhu] mnwZ “kk;jh ij ,d ut+j] cqd ,Eiksfj;e] iVuk]

f}rh; laLdj.k] 2011

4- vgen] efydt+knk e+atwj] bfUr[+kkc x+t+fy;kr ut+hj vdcjkcknh] mÙkj

izns”k mnwZ ,dsMeh] y[kuÅ] r`rh; laLdj.k] 2009

5- ^vklh*] ekSykuk vCnqyckjh] dqfYy;krs ut+hj vdcjkcknh] uoy fd”kksj

izsl] y[kuÅ] 1951

6- mLekuh] “ke”kqy gd] ut+hjukek] lqcqgh ifCyds”ku] fnYyh] 1979

7- tych] tehy] rkjh[+k&,&vnc mnwZ] ,twds”kuy ifCyf”kax gkml] ubZ

fnYyh] 1992

8- tkQj] lyhe] xqyt+kjs ut+hj] fgUnqLrkuh ,sdsMeh] bykgkckn] 1951


9- tkQjh] lS;n tykyqmíhu vgen] bfUr[k+kcs dqfYy;krs ut+hj vdcjk&

cknh] vuoj izsl] bykgkckn] 1953

10- ud+oh] lS;n ryr gqlSu] ut+hj vdcjkcknh ds dyke dk rud+hnh

eqrkyvk] fu”kkr vkQ+lSV izsl] Q+St+kckn] 1990

11- Q+jgr] “kQhd+] cPpksa ds ut+hj vdcjkcknh] eD+ros Ik;keh rkyhe] tkfe;k

uxj] ubZ fnYyh] 2011

12- Q+kfreh] vyh vgen] ut+hj vdcjkcknh] Q[+k#íhu vyh vgen]

eseksfj;y desVh] y[kuÅ] 1983

13- Cknk;w¡uh] fut+keh] ut+hj dk ns”k&izse] fut+keh izsl] cnk;w¡] 1944

14- csx] fet+kZ Q+jgrqYykg] nhokus ut+hj vdcjkcknh] vUtqeu rjDdh&

,&mnwZ fgUnh] ubZ fnYyh] 1942

15- equhjh] “kE'kqn~nhu vgen] v'klkj&,&ut+hj] ykyk jkeukjk;.k yky cqd

lsyj] bykgkckn] 1940

16- jkgh] vt+gj] dqfYy;krs ut+hj] jkeukjk;.k yky csuh ek/ko] bykgkckn]

1976

17- “kEl] vkye] lSD;wyj vokeh fdjnkj vkSj ut+hj vdcjkcknh] fdrkch

nqfu;k] nsgyh] 2010

18- “kgckt+] lS;n eqgEen vCnqy x+Qwj] ft+Unxkuh&,s&csut+hj] ¼la0½ lS¸;n

eqgEen gqlSu] rjD+d+h mnwZ C;wjks] ubZ fnYyh] 1981


19- flíhdh] vcqYysl] ut+hj vdcjkcknh mudh “kk;jh vkSj vgn] mnwZ

,sdsMeh] djk¡ph] 1959

20- gqlSu] ,grs'kke] mnwZ vnc dh rud+hnh rkjh[k+] ,u0lh0ih0;w0,y0] ubZ

fnYyh] rhljk laLdj.k] 1997

vaxzsth&xzUFk

1. Bailey, T.Grahame , A History of Urdu Literature, London, Oxford University

Press, New York, 1932

2. Cuber, J.F. , Sociology , A synopsis of Principles, Appleton-Century-Crofts,

Publication, 1968

3. Hasan, Mohammad, Nazir Akbarabadi, Sahitya Akademi, Delhi, Second

Printing, 1983

4. Hirragna, M. , Philosophy of Values The Cultural Heritage of India, vol.3,

Calcutta, 1995

5. Kanda, K.C. , Urdu Nazm, Sterling Publishers, Pvt.Ltd., New Delhi, 1997

6. Mehta, Rohit , The Intuitive Philosophy, Theosophical Publishing House,

Adyar Madras, 1950

7. Mukerjee, R.K. , The Social Structure of Values, S.Chand and Company, New

Delhi, 1995

8. Sarkar, Sir, Jadunath , Fall of The Mughal Empire, M.C. Sarkar and Sons,

Calcutta, 1932

9. Urban, W.M , Fundamentals of Ethics, New York, ITOLT, 1930

10. Zaidi, Ali Jawad , A History of Urdu Literature, Sahitya Akademi, 1993


fgUnh dks'k

1- vkIVs] okeu f”kojke ¼la0½] laLÑr fgUnh dks”k] ,0;w0,0 tokgj uxj]

fnYyh] 1988

2- izlkn] dkfydk] eqdqUnhyky JhokLro] jkTkoYyHk lgk; ¼la0½] c`gr~

fgUnh dks”k] Kkue.My fyfeVsM] okjk.klh] 2005

3- izlkn] f”ko] Hkkj}kt “kkL=h ¼la0½] v”kksd ekud fo”kky fgUnh “kCndks”k]

v”kksd izdk”ku] fnYyh] lgL=kfCn uohu la”kksf/kr ,oa ifjof)Zr laLdj.k]

2001

4- ckgjh] gjnso ¼la0½] f”k{kkFkhZ fgUnh&vaxzst+h “kCndks”k] jktiky ,.M lUl]

fnYyh] 2002

5- ên~nkg*] eqgEen eqLrQ+k [kk¡ ¼la0½] mnwZ&fgUnh “kCndks”k] mÙkj izns”k

fgUnh laLFkku] y[kuÅ] 2011

6- oekZ] /khjsUnz ¼iz/kku la0½] rFkk vU; czts”oj oekZ] /khjsUnz Hkkjrh] jkeLo:Ik

prqosZnh] fgUnh lkfgR; dks”k Hkkx&1] Kkue.My fyfeVsM] okjk.klh] r`rh;

laLdj.k] 1985

7- oekZ] jkepUnz ¼la0½] ekud fgUnh dks”k [k.M&4] fgUnh lkfgR; lEesyu]

iz;kx] 1959

vaxzsth dks'k

1. Fallon, S.W. , A New Hindustani-English Dictionary, Printed at Medical Hall

Press, Banaras, 1879

2. Soanes Catherine , Oxford English Mini Dictionary, Oxford University Press

(Marers) 2010


fgUnh&if=dk

1- vktdy] ¼la0&lqHkk’k] lsfr;k½] tuojh 2001] izdk”ku ifV;kyk gkml]

ubZ fnYyh

2- vkykspuk] ¼la0&dey] v:.k½] vad 27] vDVwcj&fnlEcj 2007] jktdey

izdk”ku] ubZ fnYyh

3- bUnzizLFk Hkkjrh] ¼la0&xkSM+] jke”kj.k½] tuojh&ekpZ 1996] fgUnh vdkneh]

fnYyh dh =Sekfld lkfgfR;d if=dk

4- mn~Hkkouk] ¼la0&dqekj] vts;½ vad 108] o’kZ 27] flrEcj 2013] f>yfey

baMfLVªvy ,fj;k] “kkgnjk] fnYyh

5- u;k iFk] ¼la0&flag] eqjyh euksgj izlkn] papy pkSgku½] vad 3] o’kZ 22]

tqykbZ&flracj 2008] foV~ByHkkbZ iVsy gkml] ubZ fnYyh

6- ukxjh izpkfj.kh if=dk] ¼la0&os.kh”kadj >k½] vad 3&4] o’kZ 82] laor

2034] ukxjh izpkfj.kh lHkk] okjk.klh

7- i{k/kj] ¼la0&frokjh] fouksn½] tuojh&fnlEcj 2013] v{kj la;kstu]

iap”khy xkMZu] uohu “kkgnjk] fnYyh

8- Hkk’kk ¼}SSekfld½] ¼la0&Hkkj}kt] “kf”k½] vad 6] tqykbZ&vxLr 2004]

izdk”ku foHkkx] flfoy ykbZu] fnYyh

9- Oklq/kk] ¼la0&izlkn deyk½] vad 53] tuojh&ekpZ 2008] ok.kh izdk”ku]

ubZ fnYyh

10- ofjek] ¼la0&flag] ufyu jatu½] vad&1] vDVwcj 2010] tqcyh dkWyst

jksM] pkjckx+] y[kuÅ

11- fo”kky Hkkjr] ¼la0 “kekZ] Jhjke½] Hkkx 59] vad&4] vizSy 1957] dydÙkk


12- laHkkouk] ¼la0&xks;y] t; Hkxoku½] vad&9&10] o’kZ&6] fgUnh foHkkx]

dq:{ks= fo”ofo|ky;] dq:{ks=] 1985

13- gal] ¼la0&;kno] jktsUnz½] vad 4] o’kZ 21] uoEcj 2006] v{kj izdk”ku]

izk0fy0 nfj;kxat] ubZ fnYyh

14- fgUnh vuq”khyu] ¼la0&jk;] jkedey] ;rhUnz frokjh½] vad&1] o’kZ 46]

ekpZ 2004] Hkkjrh; fgUnh ifj’kn~ bykgkckn

15- fgUnh vuq”khyu] ¼la0&;kno] ohjsUnz ukjk;.k½] vad&4] o’kZ 46&47]

fnlEcj&2004&ekpZ 05] Hkkjrh; fgUnh ifj’kn~] iz;kx

16- fgUnh vuq”khyu] ¼la0&;kno] ohjsUnz ukjk;.k½] o’kZ&48] vDVwcj& ekpZ&

2006] Hkkjrh; fgUnh ifj’kn~ iz;kx

mnwZ&if=dk

1- vktdy] ¼la0&vdje] [kq”khZn½] tuojh 2009] lwpuk Hkou] ubZ fnYyh

2- vktdy] ¼la0&ft+;k] glu½] vizSy 2014] lwpuk Hkou] ubZ fnYyh

3- mnwZ nqfu;k¡] ¼la0&bd+jkeqíhu] [+oktk eqgEen½] tqykbZ 2014] ,l ukjk;.k

,.M lUl] ubZ fnYyh

lekpkj i=

1- vej mtkyk ¼fgUnh½] flrEcj 1991

2- vkx ¼mnwZ½] y[kuÅ 7 vxLr 2009

3- tulÙkk ¼fgUnh½] 6 tqykbZ 2014

4- nkSj&,&t+nhn ¼mnwZ½] 1 vxLr 2012] ubZ fnYyh

5- jk’Vªh; lgkjk ¼mnwZ½] 1 ekpZ 2009] ubZ fnYyh

6- jk’Vªh; lgkjk ¼mnwZ½] 18 uoEcj 2011] ubZ fnYyh

Documents

NAZIR AKBARABADI KE KAVYA MEIN ADHUNIKTA KE AAYAMir.amu.ac.in/11926/1/T9757.pdf · 2018-11-15 · Dr. Reshma Begum M.A., Ph.D. (Hindi) ASSOCIATE PROFESSOR DEPTT. OF HINDI WOMEN’S