สำนกศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบรหนวยอนรกษสงแวดลอมธรรมชาตและศลปกรรมทองถนจงหวดกาญจนบรศนยวฒนธรรมจงหวดกาญจนบร

สำนกศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบร70 หมท 4 ตำบลหนองบว อำเภอเมอง จงหวดกาญจนบร

โทรศพท: 0 3463 3398http://www.culturekru.com

กาญจนบรศกษา 2553

ชมชนกบความหลากหลายทางชวภาพ

ส�ำนกศลปะและวฒนธรรมมหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร หนวยอนรกษสงแวดลอมธรรมชำตและศลปกรรมทองถนจงหวดกำญจนบร ศนยวฒนธรรมจงหวดกำญจนบร พมพครงท1:เดอนสงหำคม2553 พมพจ�ำนวน:300เลม

จดพมพและเผยแพรโดย

ส�ำนกศลปะและวฒนธรรม มหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร

หนวยอนรกษสงแวดลอมธรรมชำตและศลปกรรมทองถนจงหวดกำญจนบร

ศนยวฒนธรรมจงหวดกำญจนบร

2553

ชมชน

กบความหลากหลายทางชวภาพ

ของผอ�ำนวยกำรส�ำนกศลปะและวฒนธรรม

กำรท�ำนบ�ำรงศลปะและวฒนธรรม และกำรอนรกษ

สงแวดลอมธรรมชำตและศลปกรรมของทองถนเปนภำรกจหลก

ของส�ำนกศลปะและวฒนธรรม มหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร

หนวยอนรกษสงแวดลอมธรรมชำตและศลปกรรมทองถนจงหวด

กำญจนบร และศนยวฒนธรรมจงหวดกำญจนบร อนเปน

พนธกจทส�ำคญประกำรหนงของสถำบนอดมศกษำทสนบสนน

กำรจดกำรศกษำและวชำกำรใหมควำมสมบรณมำกยงขน

ส�ำนกศลปะและวฒนธรรม มหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร ได

จดพมพเอกสำรทำงวชำกำรในโครงกำรกำญจนบรศกษำ เผย

แพรมำเปนล�ำดบอยำงตอเนอง

ส�ำหรบเอกสำรทำงวชำกำรตำมโครงกำรกำญจนบร

ศกษำ ประจ�ำป 2553 : ชมชนกบควำมหลำกหลำยทำง

ชวภำพ เปนกำรน�ำเสนอบทควำมทเปนสวนหนงของงำนวจย

ทคณำจำรย นกวชำกำรของมหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร

ไดจดท�ำขน อนมเนอหำสำระทมคณคำสอดคลองกบบทบำท

และกำรด�ำเนนงำนของส�ำนกศลปะและวฒนธรรม และเปน

ค�ำนยม

ประโยชน จงเหนสมควรน�ำบทควำมจำกผรดงกลำว เผยแพรในเอกสำรเลม

น ส�ำนกศลปะและวฒนธรรม มหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบรจงขอขอบคณ

เจำของผลงำนและผเกยวของทกทำนทมสวนในกำรด�ำเนนกำรจดท�ำหนงสอ

เลมนจนส�ำเรจลลวงไปดวยด ไว ณ ทนเปนอยำงสง ดงประโยชนทจะบงเกด

แกเยำวชน ประชำชน ชมชน สงคม และประเทศชำต อยำงอเนกอนนตสบ

ตอไป

(นายไมตร เกตขาว)

ผอ�านวยการส�านกศลปะและวฒนธรรม

มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบร

บทควำมในหนงสอเลมน เปนกำรถำยทอดองคควำมร

ทไดจำกงำนวจยของคณำจำรยมหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร

ทท�ำกำรศกษำวจยแบบมสวนรวมกบชำวบำนในชมชน คร

อำจำรย นกเรยน นกศกษำ และองคกรตำงๆ เพอแกปญหำของ

ชมชนและเปนกำรบรณำกำรภมปญญำทองถนกบกระบวนกำร

วจย เพอกำรพฒนำใหชมชนเขมแขง มสวนรวมและมจตส�ำนก

ในกำรอนรกษทรพยำกรธรรมชำตและสงแวดลอม

เนอหำของบทควำม เปนองคควำมรจำกกำรวจยเกยว

กบกำรแปรรปหนอไมไผรวกและกำรศกษำควำมหลำกหลำย

ทำงชวภำพของพชน�ำ แมลงน�ำ และสตวพนทองน�ำทสมพนธ

กบคณภำพน�ำ ในแมน�ำแควใหญ แมน�ำแควนอย และแมน�ำ

แมกลอง คณะผจดท�ำขอขอบพระคณ ปรำชญชำวบำน ชมชน

องคกรตำงๆ ทรวมเรยนร แลกเปลยนประสบกำรณ จนเกด

องคควำมรทเปนประโยชน สำมำรถขยำยผลสกำรปฏบตทเปน

รปธรรม

บรรณาธการ

ค�ำน�ำ

“กำรแปรรปหนอไมไผรวก”

ภมปญญำของชมชนทำเสำสงำนวจย

มหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร

หนอไม : หนอไมตมสมนไพร

พชน�ำในแมน�ำแควใหญ แควนอย แมกลอง

จงหวดกำญจนบร

กำรใชแมลงน�ำตดตำมตรวจสอบคณภำพน�ำ

กำรใชสตวพนทองน�ำเปนตวบงชคณภำพน�ำรอยตอ

แมน�ำแควใหญ แมน�ำแควนอย และแมน�ำแมกลอง

จงหวดกำญจนบร

กำรเฝำระวงคณภำพน�ำบรเวณรอยตอ

แมน�ำแควใหญ แมน�ำแควนอย และแมน�ำแมกลอง

สำรบญ

เรอง หนำ

8

18

23

31

41

47

“การแปรรปหนอไมไผรวก”

ภมปญญาของชมชนทาเสาสงานวจย

มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบร

กาญจนา เชยงทอง

หนอไม เปนอำหำรทผกพนกบวถชวตของคนไทยมำชำนำน

ตงแตอดตจนถงปจจบน นยมน�ำมำตมใหสกหรอตมกบใบยำนำงรบประทำน

กบน�ำพรก ท�ำซปหนอไม น�ำมำผดกบไข ตมจดกบหมหรอไก ใสแกงสม

แกงเผด ตลอดจนน�ำมำท�ำขนมหนอไม เปนทงอำหำรคำวและอำหำรหวำน

ไมเพยงแตคนไทยเทำนนทบรโภคหนอไม จำกสถตกรมสงเสรมกำรสงออก

กระทรวงพำณชย พบวำ ผลตภณฑหนอไมปรงแตงมมลคำกำรสงออกมำก

เปนอนดบหนงของมลคำกำรสงออกผลตภณฑจำกไมไผของประเทศไทย

สตลำดโลก รองลงมำคอผลตภณฑหนอไมสด ซงรวมกนแลวมมลคำกำร

สงออกมำกกวำผลตภณฑจำกไมไผอนๆ

หนอไม เปนหนอของตนไมจ�ำพวกไผ ในปำธรรมชำตมมำกมำยหลำย

ชนด แตทมมำกและชำวบำนนยมเกบจำกปำมำบรโภค คอ หนอไมไผรวก ซง

มหนอไมขนำดเลกกวำไผชนดอนๆ จะออกผลผลตในชวงฤดฝน เฉพำะเดอน

กรกฎำคม ถงกนยำยน ซงท�ำใหไม

สำมำรถเกบหนอไมสดมำบรโภคได

ตลอดป ชำวบำนจงน�ำมำแปรรป เพอ

เกบไวบรโภค หรอเพอกำรจ�ำหนำย

เปนรำยไดใหกบครอบครว

9

10

ชมชนต�ำบลทำเสำ อ�ำเภอ

ไทรโยค จงหวดกำญจนบร เปนชมชน

ทอำศยอยในบรเวณปำเบญจพรรณ

ทมไผรวกอดมสมบรณ ในชวงเดอน

สงหำคมของทกป หนอไมไผรวก

มผลผลตมำก นอกจำกชำวบำน

จะน�ำมำตมสดใสถงขำยใหนกทอง

เทยวแลว ยงน�ำหนอไมมำแปรรป

ไดหลำยอยำง อำท ท�ำหนอไมไผ

รวกแหง โดยตมทงเปลอกใหสกน�ำ

มำปอกเปลอก หรอปอกเปลอกกอน

แลวจงน�ำไปตมใหสก หนเปนชน

บำงๆ น�ำไปตำกแดดจนแหง เวลำ

จะรบประทำน น�ำมำแชน�ำใหนม

กอนน�ำไปตม หรออำจใชหนอไมไผรวกดบ น�ำมำหนเปนชนบำง ๆ แลว

ตำกแดดจนแหง ไมตองตมสกกอนกได ซงวธนจะไดหนอไมทเนอไมเหนยว

เหมอนวธแรก หรอชำวบำนบำงคนน�ำหนอไมไผรวกสดมำท�ำเปนหนอไมดอง

เพอใหเกบไวบรโภคไดนำนๆ โดยน�ำหนอไมไผรวกมำปอกเปลอกหนเปนชน

บำงๆ ลำงน�ำสะอำด แลวใสในไห หรอขวดโหลพลำสตก ใสเกลอ เตมน�ำ

สะอำดใหทวม ปดดวยเปลอกหนอไม ใชไมไผสำนขดปดปำกขวดโหล เพอ

กดใหหนอไมจมน�ำ เกบไวประมำณ 1 เดอน จะไดหนอไมไผรวกดองทน�ำไป

รบประทำนได แตถำตองกำรใหเปรยวเรวใหเตมน�ำซำวขำวลงไปดวย

หนอไมไผรวกบรรจปบ เปนกำรแปรรปหนอไมสด ทชำวบำนนยม

ท�ำมำกกวำวธอนๆ เนองจำกผลตไดครงละมำกๆ ไมยงยำก เกบไวไดนำน

และสำมำรถสงขำยไดทงภำยในประเทศและตำงประเทศ ซงมวธกำรผลต

โดยน�ำปบน�ำมนพชทใชแลวมำลำงน�ำใหสะอำดและตำกใหแหง น�ำหนอไม

11

ไผรวกสดมำปอกเปลอก เกลำ ตกแตง ตดสวนทแขงออก บรรจลงปบใหเตม

เตมน�ำใหทวม น�ำไปตมบนเตำฟนจนน�ำเดอดใชกำรคำดคะเน สงเกตวำน�ำ

เปลยนเปนสเหลอง แลวยกลงมำจำกเตำ ปดฝำทนทดวยกำรบดกร แตถำ

หนอไมสดมปรมำณมำกไมสำมำรถผลตไดทน ชำวบำนจะตมทงเปลอกให

สกกอน แลวจงปอกเปลอกน�ำมำบรรจปบในวนถดไป แตกำรผลตดวยวธ

ดงกลำวชำวบำนพบปญหำกำรเนำเสยสงมำก ในป 2548 ชำวบำนพเตย

และบำนชองแคบ ต�ำบลทำเสำมำปรกษำกบอำจำรยมหำวทยำลยรำชภฏ

กำญจนบรทเขำไปเปนทปรกษำ และรวมเรยนรกำรด�ำเนนชวต ควำมเปนอย

และกำรจดกำรปำของชมชน นบเปนจดเรมตนของทมงำนวจยทท�ำกำร

ศกษำวจยรวมกบชมชนทำเสำจำกปญหำของชมชนเองโดยกำรสมภำษณ

และเปดเวทระดมควำมคดรวมกบชมชนเพอหำสำเหตของกำรเนำเสย และ

เกบตวอยำงมำวเครำะหคณภำพในหองปฏบตกำร ผลกำรวเครำะหพบวำ

หนอไมไผรวกบรรจปบมสำรเคม ปนเปอน คอ เหลก สงกะส และดบก

แตไมเกนเกณฑมำตรฐำน พบเชอจลนทรย ทเปนสำเหตใหเกดกำรเนำเสย

12

13

เกอบทกปบ และพบวำปจจยทท�ำใหผลตภณฑไมไดคณภำพตำมมำตรฐำน

ไดแก หนอไมไผรวกทเปนวตถดบออนหรอแกเกนไป บรรจภณฑเปนปบ

น�ำมนพชเกำทใชแลว ปบบบหรอรว กรรมวธในกำรผลตไมดพอ ระยะเวลำใน

กำรตมหลงจำกน�ำในปบเดอดไมเพยงพอ และกำรปดฝำดวยกำรบดกร ในป

2549 ทมงำนวจยจงท�ำกำรออกแบบถงตมหนอไมท�ำจำกอลมเนยม ใชระบบ

ใหน�ำเดอดไหลวนรอบปบ ใชกบเตำฟน เตำถำนหรอเตำแกสกได สำมำรถ

ตมหนอไมไผรวกบรรจปบไดครงละ 12 ปบ และปรบปรงกระบวนกำรใน

กำรผลตรวมกบชมชนทำเสำโดยมกระบวนกำรผลต คอ น�ำหนอไมสดมำ

ตมทงเปลอกประมำณ 1 ชวโมง ปอกเปลอก แชในน�ำสะอำด เกลำและ

ตกแตงผวตดสวนทแขงออก คดขนำด และน�ำหนอไมมำบรรจปบใหได 13

กโลกรม เตมน�ำสะอำด แลวน�ำไปตมในถงใหระดบน�ำในถงทวมปบ รอจน

น�ำในถงเดอดจงเอำหนอไมลงตม เมอน�ำในปบเดอด จบเวลำในกำรตม

ตอไปอก 90 นำท น�ำปบขน ปดฝำปบขณะรอนดวยเครองปดฝำ น�ำปบไป

แชในน�ำเยนลดอณหภมอยำงรวดเรว เชดปบใหแหง ปดฉลำก น�ำไปเกบ

14

ไวในทแหง โลง สะอำด และอำกำศถำยเทไดด ซงกระบวนกำรผลตนไมพบ

เชอจลนทรยทท�ำใหเกดกำรเนำเสย ท�ำใหหนอไมไผรวกบรรจปบมคณภำพด

และมอำยกำรเกบรกษำยำวนำน

หนอไมไผรวกนง เปนกำรแปรรปหนอไมอกวธหนงทชำวบำนนยมท�ำ

ถำนกทองเทยวขบรถไปเทยวอ�ำเภอไทรโยค จะเหนชำวบำนแขวนหนอไมไผ

รวกนงขำยขำงถนนเปนจ�ำนวนมำก ชำวบำนสวนมำกจะน�ำหนอไมไผรวกสด

มำใสถงพลำสตกรอนแลวน�ำไปนงเปนเวลำหลำยชวโมง เพรำะกลววำจะเนำ

เสยงำย แตกเกรงวำผบรโภคอำจจะไดรบสำรปนปอนจำกถงพลำสตกทใช

บรรจ จงท�ำใหทมงำนวจยมโจทยวจยในป 2550 เปนกำรศกษำวธกำรนง

หนอไมไผรวกของชมชน ซงมหลำยวธ ท�ำใหคณภำพและอำยกำรเกบรกษำ

แตกตำงกน อำท กำรน�ำหนอไมไผรวกสดมำปอกเปลอก เกลำ ตกแตง ลำง

น�ำสะอำด น�ำมำนงในลงถงจนสก แลวคบใสถงพลำสตกรอน 2 ชน มด

ปำกถงใหแนนดวยยำงวง ใชเชอกฟำงมด แลวแขวนไวในทอำกำศถำยเท

สะดวก หรออำจน�ำหนอไมไผรวกสดมำปอกเปลอก เกลำ ตกแตง ลำงน�ำ

สะอำด แลวบรรจในถงพลำสตกรอน 2 ชน ไลอำกำศออก มดปำกถงใหแนน

น�ำไปนงประมำณ 2 - 6 ชวโมง แลวจงน�ำมำผกเชอกแขวนขำย หรอชำว

บำนบำงคนอำจตมหนอไมทงเปลอกใหสกกอนแลวจงน�ำมำบรรจถงพลำสตก

รอนและน�ำไปนงดวยวธเดยวกน เมอทมวจยท�ำกำรวเครำะหคณภำพหนอไม

ไผรวกนง ตำมเกณฑมำตรฐำน

ผลตภณฑชมชนหนอไมตม

พบวำ กำรวเครำะหทำง

กำยภำพและทำงเคมอยใน

เกณฑมำตรฐำนผลตภณฑ

ชมชน แตกำรวเครำะหทำง

ชวภำพ พบวำ หนอไมไผรวก

นงของชมชนต�ำบลทำเสำ

15

มจลนทรยทงหมดเกนเกณฑมำตรฐำนหลงจำกกำรเกบรกษำเกนกวำ 120 วน

ทมงำนวจยและชำวบำนจงรวมกนศกษำทดลองตอในป 2551 เพอ

หำวธกำรผลตหนอไมไผรวกนงทเหมำะสม มคณภำพตำมเกณฑมำตรฐำน

ผลตภณฑชมชนและมอำยกำรเกบรกษำนำนกวำ 120 วน พบวธกำรผลต

คอ น�ำหนอไมไผรวกดบมำปอกเปลอกและเกลำใหเกลยง แลวน�ำมำลำงน�ำ

สะอำด น�ำขนผงไว ตมน�ำใหเดอด แลวน�ำไปนงโดยใชลงถง 2 ชน และเวน

ชนกลำงไว เพอไมใหหนอไมโดนน�ำมำก นงประมำณ 10-30 นำท (ขนอยกบ

ขนำดของหนอไม) น�ำปำกคบจมในน�ำเดอดหรอนงพรอมกบหนอไมกอนน�ำ

มำคบหนอไมใสถงพลำสตกซอน 2 ชน มดปำกถงใหแนนโดยพบปำกถงลง

แลวน�ำมำแขวนไวทอณหภมปกต ซงจะพบวำ กำรใชหนอไมดบและน�ำมำนง

ในระยะเวลำสนนบเวลำหลงจำกน�ำในลงถงเดอด ท�ำใหหนอไมคงควำมสด

กรอบ ไมเละ และกำรพบปำกถงลงจะชวยใหลดกำรปนเปอนของจลนทรยใน

อำกำศ และกำรใชระยะเวลำในกำรนงนอยชวยลดกำรใชพลงงำนเชอเพลง

ไดอกทำงหนงดวย

16

กำรแปรรปหนอไมไผรวกดวยวธกำรตำงๆ

เพอกำรเกบรกษำไวบรโภคไดตลอดป เปนภมปญญำ

ทชำวบำนในชมชนต�ำบลทำเสำ และชมชนอนใน

ประเทศไทย ใชกำรเรยนรจำกบรรพบรษ จำก

ประสบกำรณ จำกกำรลองผดลองถก อำจไดผลผลต

ทด มคณภำพ มอำยกำรเกบรกษำยำวนำน ปลอดภย

จำกสำรปนเปอน หรอผลผลตอำจมคณภำพต�ำ ม

สำรปนเปอนทเปนอนตรำยแกผบรโภค ท�ำอยำงไร?

ผลผลตของชำวบำนจะมคณภำพไดมำตรฐำนเหมอน

กนทกชมชน และผบรโภคจะแนใจไดอยำงไรวำ

ผลผลตในแตละชมชนมคณภำพดและปลอดภย

ควรแกกำรบรโภค ทมงำนวจยมหำวทยำลยรำชภฏ

กำญจนบรจงมโจทยวจยอกมำกมำยทตองชวยแก

ปญหำและพฒนำชมชนทองถน เพอใหชมชนม

ควำมสข เขมแขง และยงยนตลอดไป

17

ลลดำฉำยำวฒน

หนอไม : หนอไมตมสมนไพร

จงหวดกาญจนบร เปนจงหวดทมปำไผมำกเปนอน

ดบตนๆ ของประเทศไทย ชำวบำนทอำศยใกลเคยงปำไผมกใชประโยชน

จำกไผไมวำจะเปนสวนหนอออนทเรำเรยกวำ “หนอไม” หรอใชประโยชน

จำกล�ำตนและรำกของไผท�ำเฟอรนเจอร และของใชตำงๆ ในบรรดำไผหลำก

หลำยชนดนนไผทพบมำก และชำวบำนน�ำมำใชประโยชนไดหลำกหลำย

คอ ไผรวก ซงในปจจบนนอกจำกชำวบำนจะน�ำไผรวกจำกปำมำใชแลว

มชำวบำนจ�ำนวนไมนอยทปลกไผรวกไวในบรเวณพนทไรของตนเอง ในสวน

ของหนอสำมำรถน�ำมำประกอบอำหำรไดหลำกหลำยไมวำจะเปนแกงเผด แกง

คว ตมจด ผดเผด ผดไข ซปหนอไม อำหำรจำกหนอไมเหลำนลวนถกปำก

คนไทย แตหนอไมสดไมไดมใหบรโภคไดตลอดทงป หนอไมจะออกเฉพำะ

ในฤดฝนซงอยในชวงเดอนสงหำคม - ตลำคม ของทกป ในชวงทหนอไมม

มำกชำวบำนจะน�ำหนอไมมำรบประทำนสด ถำหำกหำหนอไมไดมำกจะน�ำ

หนอไมมำแปรรปเกบไวรบประทำนไดตลอดป และสำมำรถจ�ำหนำยสรำง

รำยไดใหกบครอบครวไดอกทำงหนง

ผลตภณฑอำหำรจำกหนอไมไผรวกแปรรป ไดแก หนอไมอดปบ

หนอไมดอง หนอไมแหง หนอไมนงบรรจถงพลำสตก และหนอไมไผรวกตม

ใบยำนำง เปนตน เดมชำวบำนนยมรวมกลมท�ำหนอไมอดปบ แตเมอเกด

19

เหตกำรณในชวงกลำงเดอนมนำคม 2549 ม

ขำวทสรำงควำมตนตระหนกแกผนยมบรโภค

หนอไม นนคอ ทอ�ำเภอบำนหลวง จงหวดนำน

มผปวยอำกำรหนกจำกกำรกนหนอไมบรรจปบ

มำกกวำ 200 รำย มสำเหตมำจำกกำรไดรบสำร

พษทเรยกวำโบทลน (botulin) ซงเปนสำรพษท

สรำงขนโดยแบคทเรยคลอสทรเดยม โบทลนม

(Clostridium botulinum) จำกเหตกำรณ

ดงกลำวท�ำใหมผลกระทบตอระบบเศรษฐกจ

ระดบรำกหญำโดยตรง เพรำะกำรผลตหนอไม

บรรจปบมกระจำยอยทวไปตำมหมบำนทงในภำค

กลำง ภำคเหนอ และภำคอสำน ซงนบวำเปน

รำยไดหลกของหลำยชมชน ในประเทศไทย สำร

พษโบทลนเกดขนเมอสปอรของ คลอสทรเดยม

โบทลนม งอกเปนเซลลปกตในสภำวะทไมม

อำกำศ โดยเฉพำะกำซออกซเจน และม

ควำมเปนกรดต�ำ คำพเอชสงกวำ 4.8 ดงนน

ส�ำนกงำนคณะกรรมกำรอำหำรและยำ กระทรวง

สำธำรณสข จงก�ำหนดใหกำรผลตหนอไมบรรจ

ปบใชวธกำรเตมกรดเพอใหหนอไมมควำมเปน

กรดสง ปองกนไมใหเชอคลอสทรเดยม โบทลนม

เตบโตและสรำงสำรพษ

หนอไมบรรจปบปรบกรดไมไดรบกำร

ยอมรบจำกชำวบำนหลำยชมชน รวมทงชมชน

ต�ำบลทำเสำ อ�ำเภอไทรโยค จงหวดกำญจนบร

เนองจำกหนอไมบรรจปบปรบกรดจะมรสเปรยว

20

เหมอนหนอไมดองจงไมถกปำกผบรโภค ชำวบำนหนมำผลตหนอไมนงในถง

พลำสตก โดยบรรจหนอไมถงละ 1 กโลกรม ขำยในรำคำถงละ 25 – 30 บำท

นอกจำกนชำวบำนในชมชนทำเสำมควำมตองกำรทจะพฒนำผลตภณฑชนด

ใหมจำกหนอไมใหหลำกหลำยขน จำกกำรศกษำบรบทชมชนในขนตนพนท

ต�ำบลทำเสำนอกจำกจะมหนอไมไผรวกมำกแลวยงมสมนไพรหลำกหลำย

ชนด เชน ยำนำง กระชำย เปนตน จงมกำรน�ำสมนไพรมำพฒนำควบคไป

กบผลตภณฑหนอไมไผรวก เพอเพมรปแบบของผลตภณฑหนอไมไผรวกให

มควำมหลำกหลำยยงขน หนอไมไผรวกตมสมนไพรอำจเปนแนวทำงหนงใน

กำรเพมรปแบบผลตภณฑจำกหนอไม ดงนน ผวจยจงศกษำชนดของสมนไพร

ทเหมำะสมในกำรตมกบหนอไมไผรวก และวเครำะหคณภำพของหนอไมไผ

รวกตมสมนไพรทำงดำนกำยภำพ ควำมเปนกรดดำงและจลนทรยทงหมด

โดยท�ำกำรวเครำะหคณภำพทกๆ 30 วน เปนเวลำ 90 วน

ผลกำรวจยพบวำ สมนไพรทเหมำะสมในกำรตมหนอไมไผรวก

ไดแก รำกชะเอม เปลอกตำลเสยน ใบยำนำง และรำกกระชำย ตำมล�ำดบ

คณภำพหนอไมไผรวกตมสมนไพรของชมชนทำเสำ มคณภำพทำงกำยภำพ

21

คอ ลกษณะทวไป ส กลน รส ลกษณะเนอ อยในระดบดพอใช – ดมำก

ควำมเปนกรดดำง อยในชวง 5.28 – 6.38 และจ�ำนวนจลนทรยทงหมดไม

เกนเกณฑมำตรฐำนผลตภณฑชมชน เมอเกบรกษำไว 90 วน คอ หนอไม

ไผรวกตมกบรำกชะเอม หนอไมไผรวกตมกบเปลอกตำลเสยน และหนอไม

ไผรวกตมกบใบยำนำงผสมกบรำกชะเอม

หนอไมตมสมนไพรทชำวบำนนยมรบประทำน คอ หนอไมตมใบยำนำง

สำมำรถหำซอรบประทำนไดตำมทองตลำด โดยแมคำจะคนน�ำใบยำนำง

สด ๆ ใสถงไว ขำยคกบหนอไม ซงผบรโภคจะน�ำกลบมำตมรบประทำนเอง

ทบำน ซงสอดคลองกบงำนวจยทหนอไมใบยำนำงไมสำมำรถเกบรกษำได

นำน และจำกกำรศกษำลกษณะทำงกำยภำพของหนอไมไผรวกตมกบรำก

ชะเอม จะมสเหลองนำรบประทำนและยงใหรสหวำนของรำกชะเอมอก

ดวย และเมอศกษำสำรทเปนสวนประกอบทส�ำคญของรำกชะเอม พบวำม

ฤทธยบยงกำรเจรญเตบโตของเชอจลนทรย ท�ำใหหนอไมไผรวกตมกบรำก

ชะเอมมลกษณะทำงกำยภำพทดและเกบรกษำไดนำน ดงนน รำกชะเอมจง

เปนสมนไพรทสำมำรถน�ำมำตมกบหนอไมแลวรบประทำนไดอรอยถกปำก

ผบรโภคอกชนดหนง

22

พชน�าในแมน�าแควใหญ แควนอย แมกลอง จงหวดกาญจนบร

จตรำหมนคำ

จงหวดกาญจนบรมแมน�ำสำยส�ำคญหลำย

สำย ทรจกกนแพรหลำย ไดแก แมน�ำแควนอย เปนสำยน�ำ

ของกำรลองแพ แมน�ำแควใหญสำยน�ำแหงประวตศำสตรม

สะพำนขำมแมน�ำแควเสนทำงรถไฟจำกกรงเทพมหำนครส

น�ำตกไทรโยคนอยผำนสะพำนมรณะ แมน�ำแควใหญกบแมน�ำ

แควนอยบรรจบกนเปนแมน�ำแมกลองไหลผำนจงหวดรำชบร

สมทรสงครำม ประชำชนใชประโยชนจำกแมน�ำเหลำนดำน

กำรเกษตร กำรทองเทยว ธรกจกำรทองเทยว กำรประมง

อปโภคบรโภคและอนๆ นอกจำกนแมน�ำทง 3 สำยเปนแหลง

เพำะขยำยพนธพชน�ำทงทมประโยชนโดยตรงและโดยออม ทง

อำจกอใหเกดปญหำตอแมน�ำเหลำน มำรจกควำมหมำยและ

ประเภทพชน�ำ แมน�ำของจงหวดกำญจนบรมพชน�ำอะไรบำง

พชน�ำ (aquatic plants) หมำยถง พชทขนอยในน�ำ

อำจลอยทผวน�ำ จมอยใตน�ำโผลขนเหนอผวน�ำ หรอ ขนอยตำม

รมน�ำ รมตลง หรอรมคคลอง รวมถงพชทเจรญเตบโตบรเวณ

24

ทลมน�ำขงหรอทชนแฉะ ซงสชำดำ ศรเพญ (2542 หนำ 9) ไดจ�ำแนกพช

น�ำตำมลกษณะกำรเจรญเตบโตในแหลงน�ำเปน 4 ประเภท

•พชใตน�ำ(submergedplants) พรรณไมน�ำประเภททมกำร

เจรญเตบโตอยใตน�ำทงหมด อำจจะมรำกยดกบพนดนใตน�ำหรอไมยดกได

บำงชนดทงรำกและล�ำตนเจรญอยในพนดนในน�ำ มล�ำตนบำงสวนและ

ใบเจรญอยใตระดบน�ำ พชใตน�ำบำงชนดจะสงดอกขนมำเจรญทผวน�ำหรอ

เหนอน�ำ บำงชนดจะกลบไปเจรญทผวน�ำหรอใตน�ำ พชใตน�ำมประโยชน

มำกเพรำะคำยออกซเจนใหกบแหลงน�ำโดยตรง ขณะเดยวกนจะดดกำซ

คำรบอนไดออกไซดซงเกดจำกกจกรรมของสตน�ำ ท�ำใหแหลงน�ำนนเกด

สภำวะสมดล เชน สำหรำย สนตะวำชนดตำง ๆ

• พชโผลเหนอน�ำ (emerged

plants) พรรณไมนมกำรเจรญเตบโตอยใต

น�ำบำงสวนและเหนอน�ำบำงสวน โดยมรำก

หรอทงรำกและล�ำตนเจรญอยในพนดนใตน�ำ

สงสวนของใบ ดอกขนมำเจรญเหนอน�ำ พช

พวกนบำงชนดพบวำ ทโคนตนมเนอเยอโปรงๆ

สขำว เรยกวำ aerenchymatous tissue ท�ำ

หนำทเกบสะสมอำกำศไวเพอชวยในกำรหำยใจ

เชน เทยนนำ บำงชนดพบวำมใบใตน�ำและใบ

เหนอน�ำ เชน บวตำง ๆ

•พชลอยน�ำ(floatingplants) พรรณไมน�ำประเภทนเปน

พนธทเจรญลอยอยทระดบน�ำ มรำกหอยลอยอยในน�ำ สวนตน ใบ ดอก

เจรญปรมหรอเหนอน�ำ ถำอยในน�ำตนเขนรำกอำจจะหยงลกพนดนใตน�ำ

25

กได พรรณไมน�ำทมขนำดเลกมกลอยตวไดอยำงอสระ เชน แหนตำงๆ พวก

ทมขนำดใหญมกจะมสวนใดสวนหนงของพชเปลยนไปเปนทนเพอพยงใหตน

พชลอยน�ำอยได เชน ผกตบชวำมสวนของกำนใบพองตวเปนทน (buoyancy

leaf) ผกบงมสวนล�ำตนภำยในกลวงเปนชองอำกำศใหญชวยพยงใหล�ำตน

เลอยทอดไปบนผวน�ำ

•พชชำยน�ำ(marginalplants) พรรณไมประเภทนมกขนอย

ตำมชำยน�ำ รมตลง ชำยคลอง หนองน�ำ สระน�ำหรอทะเลสำบ ลกษณะ

โดยทวไปมกมรำกหรอ ทงรำกและล�ำตนเจรญอยใตดน สงล�ำตนบำงสวน

ของตน ใบ และดอกขนมำเหนอน�ำ พรรณไมน�ำประเภทนใกลเคยงกบพวก

พชโผลเหนอน�ำมำก หรอบำงอยำงเปนพชโผลเหนอน�ำ และพชชำยน�ำ เชน

ตนกกบำงอยำง

ในปพ.ศ. 2552 ไดส�ำรวจพชน�ำในแมน�ำแควใหญ แควนอย แมกลอง

จงหวดกำญจนบร พบพชน�ำทง 4 ประเภท จ�ำนวน 25 ชนด ดงตำรำง

ประเภท ชอพชน�ำ ชอวทยำศำสตร

พชใตน�ำ ดปลน�ำ Potamogeton malaianum Miq.

บวสำหรำย Cabomba caroliniana A.Gray

สนตะวำใบพำย Ottelia alismoides (L.) Pers.

สำหรำยพงชะโด Ceratophyllum demersum L.

สำหรำยเสนดำย Najas graminea Delile.

สำหรำยหำงกระรอก Hydrilla verticillata (L.f.)Royle

26

ประเภท ชอพชน�ำ ชอวทยำศำสตร

พชโผลเหนอน�ำ บวหลวง Nelumbo nucifera Gaertn.

บวสำย Nymphaea pubescens Willd.

บวดอกสขำวเลก* -

พชลอยน�ำ จอก Pistia stratiotes L.

จอกหหน Salvinia cucullata Roxb. ex Bory

จอกหหนยกษ Salvinia molesta Mitchel

ผกตบชวำ Eichhornia crassipes (Mart.) Solms

ผกบง Ipomoea aquatica Forssk.

แหนแดง Azolla pinnata R.Br.

แหนเปดเลก Lemna perpusilla Torr.

แหนเปดใหญ Spirodela polyrrhiza (L.) Schleid.

พชชำยน�ำ กกสำมเหลยม Scirpus grossus L.f.

กกลอยแพ Cyperus cephalotes Vahl

ธปฤำษ Typha angustifolia L.

บอน Colocasia esculenta (L.) Schott

ผกปลำบ Commelina benghalensis L.

สรอยทบทม Polygonum bartatum L.

หญำขน Brachiaria mutica (Forssk.) Stapf

เอองเพดมำ Polygonum tomentosum Willd.

หมายเหต * จ�าแนกไมได

27

ตวอยางพชน�า

จอกหรอจอกผกกำด

ธปฤาษ

ดปลน�ำดอกผกตบชวำ

จอกหหนจอกหนยกษ

28

จอกหหนยกษ เปนวชพชน�ำชนดหนงทมควำมสวยและ

เปนภยทรำยแรงตอแหลงน�ำ ซงมถนก�ำเนดในทวปอเมรกำ มกำรแพรกระจำย

รวดเรวมำกสำมำรถเจรญเตบโตเพมปรมำณเปน 2 เทำในเวลำ 2 – 4 วน

และปกคลมพนท ประมำณ 64,000 ไรในเวลำ 3 เดอน ส�ำหรบประเทศไทย

จอกหหนยกษเปนสงตองหำมตำมพระรำชบญญตกกพช (ประกำศกระทรวง

เกษตรและสหกรณ ฉบบท 14 เมอวนท 15 ธนวำคม 2521) หำมน�ำเขำและ

มไวในครอบครอง จงหวดกำญจนบรพบจอกหหนยกษในแมน�ำแมกลองและ

แควนอย หนำแนนรมน�ำตรงขำมศนยวทยำศำสตรเพอกำรศกษำ ประชำชน

ไมควรน�ำมำปลกในอำงหรอสระน�ำทบำนของตนจะท�ำใหแพรกระจำยมำก

ขน บวดอกสขำวเลกยงจ�ำแนกชอวทยำศำสตรไมไดอำจเปนพชน�ำทน�ำเขำ

จำกตำงประเทศ และมปรมำณมำกในแมน�ำแมกลองและแควนอย สวน

แมน�ำแควใหญมบวดอกสขำวเลกบรเวณสะพำนสมเดจพระสงฆรำชญำณ

สงวร พชน�ำทมกำรแพรกระจำยในแมน�ำแควใหญ แควนอย แมกลอง ไดแก

ผกตบชวำ บวดอกสขำวเลก ดปลน�ำ แหนแดง จอกหหนจอกหรอจอก

ผกกำด ธปฤำษ กำรมพชน�ำในแมน�ำทง 3 สำย อำจมทงดำนบวกและดำน

ลบ ดำนบวกพชน�ำบำงชนด (สำหรำยหำงกระรอก) ชวยดดสำรปนเปอนใน

น�ำ เชน สำรตะกว จอกหหนบงบอกปรมำณออกซเจนในน�ำ เพรำะจอกหหน

สำหรำยหำงกระรอก

บวดอกสขำวเลก

29

เจรญเตบโตในแหลงน�ำทมปรมำณออกซเจนเพยงพอ แหนแดงมกำรแพร

กระจำยในแหลงน�ำสกปรก ดำนลบพชน�ำมปรมำณมำกท�ำใหแหลงน�ำตน

เขน กดขวำงกำรไหลของน�ำ เสยงบประมำณในกำรก�ำจด ดปลน�ำเปนอก

ชนดหนงทมมำกสำมำรถน�ำไปจดตปลำ และยงไมมกำรน�ำไปใชประโยชนอนๆ

พชน�ำเปนสวนส�ำคญในระบบนเวศแหลงน�ำ เปนผผลตอำหำร

เพมแกสออกซเจนในน�ำ หำกมมำกเกนไปกอใหเกดกำรเนำเสยของน�ำ ปลำ

และสงมชวตอนจะตำย กำรน�ำพชน�ำมำเพำะปลกในบำนเรอนหรอแหลงน�ำ

อนๆ อยำมองเฉพำะควำมสวยงำมของพชน�ำเทำนน ตองค�ำนงถงผลกระทบ

ทจะเกดตำมมำดวย โดยเฉพำะพชจำกตำงประเทศ เชน จอกหหนยกษ ใน

ประเทศสหรฐอเมรกำตองเสยเงนเพอก�ำจดและควบคมเปนจ�ำนวนมำก

เอกสารอางอง สชำดำศรเพญ.(2542).พรรณไมน�าในประเทศไทย.กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง.นวลศรโชตนนท.(2009).แกจนดอทคอม108อำชพเสรม. คนเมอสงหำคม,25,2553. จำกHYPERLINK“http://www.keajon.com”http://www.keajon.comชตมำแจงดอนไพร.(2553).จอกหหนยกษวชพชน�ำทรำยแรงมำกทสด. คนเมอสงหำคม,25,2553.จำกhttp://ndc.prd.go.th/pageconfig/ viewcontent/viewcontent1.asp?pageid=449&…

30

การใชแมลงน�าตดตามตรวจสอบคณภาพน�า

กำญจนำเชยงทอง

แมลงน�ำคออะไร

แมลงน�ำ คอ กลมของแมลงซงมชวงหนงของวงชวต หรอตลอด

ชวตอำศยอยในน�ำ โดยแมลงน�ำสวนใหญจะอำศยอยในน�ำในชวงทเปนไข

และตวออน เมอโตเตมวยจะขนมำอำศยอยบนบก ตวอยำงแมลงน�ำทมวง

ชวตดงกลำวน เชน แมลงปอ และแมลงชปะขำว เปนตน และอกพวกหนง

คอแมลงน�ำทอำศยอยในน�ำตลอดชวต สวนมำกจะอยในกลมมวนน�ำ เชน

มวนวน จงโจน�ำ และมวนกรรเชยง เปนตน

แมลงน�ำบงชคณภำพน�ำไดอยำงไร

แมลงน�ำเปนกลมสงมชวตทอำศยอยในน�ำ ซงมจ�ำนวนของชนดพนธ

ทหลำกหลำย โดยแตละชนดมควำมตองกำรปจจยในกำรด�ำรงชวตทแตกตำง

กน ควำมตองกำรทแตกตำงกนนเองทท�ำใหแมลงน�ำมควำมเฉพำะเจำะจง

ในกำรด�ำรงชวตอยในแหลงน�ำทมคณภำพแตกตำงกนตำมไปดวย ตวอยำง

เชน แมลงเกำะหนเปนแมลงน�ำทตองกำรปรมำณออกซเจนเพอใชหำยใจ

มำก จงสำมำรถด�ำรงชวตอยในแหลงน�ำทมคำออกซเจนทละลำยในน�ำสง

และมคณภำพน�ำสะอำดเทำนน ซงแตกตำงกบมวนน�ำทชอบอำศยอยใน

น�ำทมคณภำพปำนกลำง นอกจำกนแมลงน�ำยงเคลอนทชำ มบรเวณทอย

อำศยไมกวำงนก อกทงมชวงชวตทอำศยในน�ำคอนขำงยำวนำน เหตผล

32

ดงกลำวนเองทท�ำใหแมลงน�ำและสตวหนำดนหลำยชนดสำมำรถใชเปนตว

บงชคณภำพน�ำไดอยำงมประสทธภำพ

ขอดของกำรใชแมลงน�ำบงชคณภำพน�ำ

กำรใชแมลงน�ำเพอบงชคณภำพน�ำนนมขอดหลำยประกำร คอ สำมำรถ

บอกถงคณภำพน�ำในชวงระยะเวลำทผำนมำได ซงกำรตรวจวดทำงเคมและ

กำยภำพบอกคณภำพน�ำไดเพยงชวขณะทท�ำกำรตรวจวดเทำนน เชน ถำแมน�ำ

แหงหนงมคณภำพน�ำสะอำดตลอดสปดำหทผำนมำ แตมกำรปลอยน�ำเสย

ปนเปอนลงแมน�ำในเชำของวนทท�ำกำรตรวจวดคณภำพน�ำนนเอง ผลกำร

ตรวจวดคณภำพน�ำทำงเคมและชวภำพจะพบวำคณภำพน�ำสกปรก แตถำใช

แมลงน�ำเปนดชนทำงชวภำพบงชคณภำพน�ำจะพบคณภำพน�ำสะอำด ซงถก

ตองตรงกบคณภำพน�ำตลอดสปดำห นอกจำกนกำรใชแมลงน�ำบงชคณภำพ

น�ำยงเปนวธทงำย สะดวก และมคำใชจำยต�ำมำก เมอเปรยบเทยบกบกำร

วเครำะหทำงเคม ท�ำใหชมชน

ตรวจวดคณภำพน�ำไดดวย

ตนเอง และสำมำรถตดตำม

วดคณภำพน�ำไดบอยตำมควำม

ตองกำร อยำงไรกดกำรใช

แมลงน�ำเปนตวบงชคณภำพ

น�ำยงคงตองอำศยควำมร

และควำมช�ำนำญในกำรจด

จ�ำแนกแมลงน�ำ ซงในปจจบนมคมอ เอกสำร และสอประชำสมพนธตำงๆ

มำกมำยใหเลอกใช เชน สอของโครงกำรนกสบสำยน�ำ โดยมลนธโลกสเขยว

ซงมรปและรำยละเอยดตำงๆของแมลงน�ำและสตวหนำดน ชวยใหสำมำรถ

จดจ�ำแนกไดงำยมำกยงขน

33

กำรใชแมลงน�ำประเมนคณภำพน�ำโดยกำรใช

BMWPScore

กำรใชแมลงน�ำเพอประเมนคณภำพน�ำ ไดมกำร

พฒนำดชนตำงๆขนมำหลำยดชน ซง BMWP Score

(Biological Monitoring Working Party) เปนอกวธ

หนงทนยมใชในกำรประเมนคณภำพน�ำ โดยใชกำรจ�ำแนก

ตวอยำงแมลงน�ำในระดบวงศ (Family) แลวใหคะแนน

ตงแต 1 ถง 10 คะแนน ตำมระดบควำมทนทำนตอภำวะ

มลพษหรอปรมำณออกซเจนทละลำยในน�ำ โดยแมลง

น�ำหรอสตวหนำดนทมควำมทนทำนตอมลพษต�ำและ

ตองกำรออกซเจนในกำรด�ำรงชวตมำก จะใหคำคะแนน

สงทสดคอ 10 คะแนน และไลคำคะแนนลงมำตำมควำม

34

ทนทำนตอมลพษ จนถงแมลงน�ำหรอสตวหนำดนทมควำมทนทำนตอมลพษ

มำกและตองกำรออกซเจนในกำรด�ำรงชวตนอย จะใหคำคะแนนต�ำสดคอ 1

คะแนน กำรใหคำคะแนนแมลงน�ำแตละชนดนน จะมควำมแตกตำงกนไปใน

แตละภมภำคของโลก เนองมำจำกในแตละภมภำคจะพบแมลงน�ำทมควำม

หลำกหลำยของชนดพนธทตำงกน จงมกำรศกษำและปรบเปลยนคะแนนให

เหมำะสมกบแตละประเทศ ทงในประเทศองกฤษ สเปน สหรฐอเมรกำ หรอ

วำอนเดย ตำงกมดชนทใหคำคะแนนกบแมลงน�ำและสตวหนำดนของแตละ

ประเทศ ในป 2545 Mustow ท�ำกำรศกษำควำมหลำกหลำยทำงชวภำพของ

แมลงน�ำและสตวหนำดนในพนทภำคเหนอของประเทศไทยและใหคำคะแนน

กบแมลงน�ำและสตวหนำดนทพบ โดยปรบปรงกำรใหคำคะแนนจำกดชนของ

ประเทศอนเดย ซงในปจจบนยงนยมใชดชนของ Mustow ในกำรประเมน

คณภำพน�ำของแหลงน�ำไหลทวประเทศ แตปญหำส�ำคญของกำรใชดชนน

คอจ�ำเปนตองจดจ�ำแนกประเภทของแมลงน�ำและสตวหนำดนจนถงระดบ

วงศ อกทงแมลงน�ำและสตวหนำดนสวนใหญรำยละเอยดชอวงศเปนชอ

วทยำศำสตร ยงไมมกำรก�ำหนดชอเปนภำษำไทยทเขำใจตรงกนไดทงหมด

35

คำคะแนนเฉลย ชนคณภำพน�ำ คณภำพน�ำ

1.0 - 2.8 ชน 5 สกปรก

2.9 - 4.6 ชน 4 คอนขำงสกปรก

4.7 - 6.4 ชน 3 ปำนกลำง

6.5 - 8.2 ชน 2 สะอำด

8.3 - 10.0 ชน 1 สะอำดมำก

ตำรำงเปรยบเทยบคะแนนเฉลย

กำรประเมนคณภำพน�ำโดยใช BMWP Score มวธกำรดงน คอ

1. จดจ�ำแนกแมลงน�ำถงระดบวงศ

2. ใหคะแนนแมลงน�ำทพบแตละวงศ ตำมดชนของ Mustow

3. รวมคะแนนของแมลงน�ำแตละวงศทพบ

4. นบจ�ำนวนวงศของแมลงน�ำทพบทสำมำรถใหคะแนนได

5. ค�ำนวณคำเฉลยดชนคณภำพน�ำ โดยเอำคะแนนรวมทงหมดหำร

ดวยจ�ำนวนประเภทสตวทมคะแนนทพบ

6. น�ำคำเฉลยไปเปรยบเทยบกบตำรำงคณภำพน�ำ เรำกจะสำมำรถ

ใชแมลงน�ำและสตวหนำดนเพอประเมนคณภำพน�ำตำมมำตรฐำนคณภำพ

น�ำของแหลงน�ำผวดนได

36

กำรใชแมลงน�ำประเมนคณภำพน�ำของแมน�ำแควนอย

แมน�ำแควใหญและแมน�ำแมกลอง

ในป 2552 มหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร รวมกบโรงเรยนในพนท

จงหวดกำญจนบร ในกำรส�ำรวจควำมหลำกหลำยทำงชวภำพของแมลงน�ำ

และใชแมลงน�ำเปนตวบงชคณภำพน�ำ ในแมน�ำแควนอย แมน�ำแควใหญ

และแมน�ำแมกลอง บรเวณปำกแพรก เรมตงแตแมน�ำแควนอยบรเวณหนำ

กองกำรสตวและเกษตรกรรมท 1 และแมน�ำแควใหญทบรเวณหนำองคกำร

บรหำรสวนต�ำบลทำมะขำม ไหลผำนจดสบน�ำทปำกแพรก ไปจนถงบรเวณ

หนำเขอนแมกลอง โดยจำกกำรศกษำพบแมลงน�ำมำกกวำ 30,000 ตว โดย

พบ “มวนวน” จ�ำนวนมำกทสดกวำ 60 เปอรเซนต ของแมลงน�ำทพบทงหมด

และสำมำรถจ�ำแนกแมลงน�ำและสตวหนำดนทพบไดดงน

1. กลมตวออนแมลงชปะขำว (Order Ephemeroptera)

2. กลมตวออนแมลงปอ (Order Odonata)

3. กลมมวนน�ำ (Order Hemiptera)

4. กลมดวงน�ำ (Order Coleoptera)

5. กลมแมลงหนอนปลอกน�ำ (Order Trichoptera)

6. กลมแมลงชำง (Order Megaloptera)

7. กลมผเสอ (Order Lepidoptera)

8. กลมหนอนแมลงวน (Order Diptera)

เมอแบงแมลงน�ำและสตวหนำดนเปนกลมตำมกำรบงชคณภำพน�ำ

สำมำรถแบงไดดงน

37

กลมท1พบในน�ำสะอำด

ตวออนชปะขำวเหงอกบนหลง

ตวออนชปะขำวเหงอกแฉก

ตวออนชปะขำวตวแบน

ตวออนแมลงหนอนปลอกน�ำ(ปลอกเปนเมดกรวดทรำย)

กลมท2พบในน�ำคณภำพปำนกลำง

ตวออนแมลงปอตวออนแมลงหนอนปลอกน�ำ�โก

38

ตวออนชปะขำววำยน�ำ

ดวงดง

มวนจำน

ตวออนแมลงปอเขม

มวนวนตวออนชปะขำวเหงอกกระโปรง

ดวงสตำหนอนดวงสตำงคน�ำ

จงโจน�ำ

มวนแมงปองเขม

39

กลมท3พบในน�ำสกปรก

หนอนรนน�ำจดตวออนแมลงปอเขมหำงสองทอน

จำกกำรศกษำแมลงน�ำเพอประเมนคณภำพน�ำ สำมำรถ

สรปผลคณภำพน�ำโดยรวมตลอดทงป พบวำ แมน�ำแควใหญ

มคณภำพน�ำคอนขำงสกปรก แมน�ำแควนอย และแมน�ำ

แมกลอง มคณภำพน�ำระดบปำนกลำง กำรเฝำระวงและ

ตดตำมตรวจคณภำพน�ำในทองถน ตองด�ำเนนกำรอยำง

ตอเนอง และตองกำรกำรมสวนรวมของชมชน องคกรเอกชน

รวมไปถงผทเกยวของในกำรใชประโยชนจำกแหลงน�ำทกภำค

สวน เนองจำกแมน�ำสำยตำงๆในจงหวดกำญจนบรเปนทตง

ของแหลงทองเทยวทำงธรรมชำต และแหลงทองเทยวทำง

ประวตศำสตรทส�ำคญ ทกคนควรมสวนรวมในกำรดแล

รกษำแมน�ำของเรำใหสำมำรถใชประโยชนไดอยำงยงยนตอไป

40

การใชสตวพนทองน�าเปนตวบงชคณภาพน�า บรเวณรอยตอแมน�าแควใหญ แมน�าแควนอย และแมน�าแมกลอง จงหวดกาญจนบร

พนธทพยเลศบรษ

จงหวดกาญจนบร มแมน�ำสำยส�ำคญ คอ แมน�ำ

แควนอย แมน�ำแควใหญ และแมน�ำแมกลอง ทมควำมส�ำคญตอระบบ

เศรษฐกจและสงคม ของจงหวดกำญจนบรและจงหวดใกลเคยง ทงในดำน

กำรชลประทำน กำรเกษตรกรรม กำรทองเทยว กำรคมนำคม รวมถงกำร

เปนแหลงน�ำส�ำหรบอปโภคบรโภค และกำรตงถนฐำนของชมชนบรเวณรม

ฝงแมน�ำ แหลงน�ำทงสำมสำยมควำมหลำกหลำยทำงชวภำพคอนขำงสง ซง

แสดงใหเหนถงควำมอดมสมบรณของระบบนเวศแหลงน�ำและตนทนทำง

ทรพยำกรธรรมชำตในกำรพฒนำประเทศ แตในชวงกวำทศวรรษทผำนมำ

ประเทศไทยตองแขงขนกบนำนำอำรยประเทศ ท�ำใหตองมกำรเรงพฒนำ

ประเทศโดยกระบวนกำรพฒนำของภำคเกษตรกรรมสภำคอตสำหกรรม

ประกอบกบกำรเพมขนของประชำกร ทสงผลตอกำรน�ำทรพยำกรธรรมชำต

ไปใชอยำงขำดกำรวำงแผนจดกำรทเปนระบบ และมไดค�ำนงถงผลกระทบตอ

กำรเสอมโทรมของทรพยำกรธรรมชำตและสงแวดลอม ดงปรำกฏกำรณกำร

เปลยนแปลงของธรรมชำตใหเหนอยในปจจบน เชน กำรเปลยนแปลงสภำพ

ภมอำกำศ โลกรอนขน กำรเกดฝนตกไมเปนไปตำมฤดกำล กำรเกดน�ำทวมและ

แผนดนถลม กำรเพมสงขนของระดบน�ำทะเล เหลำนเปนตน ซงไปมผลตอ

ควำมหลำกหลำยทำงชวภำพอยำงหลกเลยงไมได และสงทเกดขนลวนเกดจำก

42

กำรกระท�ำของฝมอมนษยทงสน

กำรเปลยนแปลงสภำพ

ทำงนเวศของแหลงน�ำในทำงท

เสอมโทรมลง ยอมสงผลกระทบ

ตอโครงสรำงของกลมสงมชวตท

อำศยอยในแหลงน�ำอยำงเปนลกโซ

เพรำะสงแวดลอมทกชนดในระบบ

มควำมเชอมโยงสมพนธซงกนและ

กน โดยกลมของสงมชวตซงเปนก

ลมทออนไหวตอกำรเปลยนแปลง

ของสงแวดลอมและสำมำรถบงช

คณภำพสงแวดลอมของระบบได

เปนอยำงด ทส�ำคญคอ แพลงก

ตอนพช แพลงกตอนสตว

จลนทรย และสตวพนทองน�ำหรอสตวหนำดน (benthos) เปนตน ดงนน

กำรประเมนคณภำพของแหลงน�ำดวยสตวพนทองน�ำ ซงเปนกลมสงมชวต

ทไดรบผลกระทบโดยตรงจำกกำรเปลยนแปลงสภำพทำงนเวศของแหลงน�ำ

และเปนตวบงบอกถงควำมหลำกหลำยทำงชวภำพและควำมอดมสมบรณ

ของระบบนเวศ ถอเปนนวตกรรมทมคณคำยงทงในมตของเศรษฐกจ สงคม

และสงแวดลอม โดยกำรศกษำกำรเปลยนแปลงชนดและปรมำณของสตว

พนทองน�ำทงในเชงพนทและเวลำ และประเมนคณภำพน�ำบรเวณรอยตอ

แมน�ำแควใหญ แควนอย และแมกลอง จำกกลมสตวพนทองน�ำทพบและ

เปนตวบงชระดบคณภำพน�ำ ซงนอกจำกท�ำใหทรำบควำมหลำกหลำยทำง

ชวภำพของสตวพนทองน�ำแลว ยงสำมำรถใชเปนฐำนขอมลในกำรเฝำระวง

และตดตำมกำรเปลยนแปลงคณภำพสงแวดลอมไดอกทำงหนงดวย

กำรเกบตวอยำงสตวพนทองน�ำ

43

งำนวจยเชงส�ำรวจทผมท�ำเรองกำรศกษำสตวพนทองน�ำบรเวณ

แมน�ำแควใหญ แมน�ำแควนอย และแมน�ำแมกลอง ระหวำงเดอนมกรำคม

ถงธนวำคม 2552 เกบตวอยำงทกๆ 2 เดอน ปรำกฏวำพบจ�ำนวนสตว

พนทองน�ำ 84 ชนด ใน 63 ครอบครว ปรมำณเฉลย 702.93 ตวตอตำรำง

เมตร พบจ�ำนวนชนดสงสดในแมน�ำแมกลอง (67 ชนด) รองลงมำคอแมน�ำ

แควใหญ (62 ชนด) และแมน�ำแควนอย (53 ชนด) โดยพบสงสดในชวง

ฤดฝน (เดอนพฤษภำคม) จ�ำนวน 54 ชนด พบนอยทสดในชวงฤดหนำว

(เดอนพฤศจกำยน) จ�ำนวน 39 ชนด สวนในเชงปรมำณพบสงสดในเดอน

กรกฎำคม เฉลย 1,035.6 ตวตอตำรำงเมตร พบต�ำสดในเดอนมกรำคม

เฉลย 422.6 ตวตอตำรำงเมตร คำดชนควำมหลำกหลำยของสตวพนทองน�ำ

ตลอดพนทศกษำ เทำกบ 2.3238 ซงถอวำยงมควำมหลำยหลำยในระดบท

กำรแยกขยะออกจำกตวอยำงสตวพนทองน�ำในภำคสนำม

กำรแยกตวอยำงสตวพนทองน�ำออกจำกขยะในหองปฏบตกำร

44

ด แมน�ำแควใหญมดชนควำมหลำกหลำยสงสด (1.8836)

รองลงมำคอแมน�ำแมกลอง (1.8048) และแมน�ำแควนอย

(1.7084) ตำมล�ำดบ และเดอนทมควำมหลำกหลำยของ

สตวพนทองน�ำสงสดคอเดอนมกรำคม (3.0759) ต�ำสดใน

เดอนพฤศจกำยน (2.4989) สตวพนทองน�ำในกลม กง ป

และตวออนแมลง (Arthropoda) มกำรแพรกระจำยมำก

ทสด (58.95 %) เฉลย 414.3 ตวตอตำรำงเมตร รองลง

มำคอกลม หอยฝำเดยวและหอยสองฝำ (Mollusca) ม

กำรแพรกระจำย (31.19 %) เฉลย 219.37 ตวตอตำ

รำงเมตร และกลม ไสเดอนน�ำ หนอนน�ำ (Annelida) ม

กำรแพรกระจำย (9.86 %) เฉลย 69.33 ตวตอตำรำง

เมตร กลมสตวพนทองน�ำชนดเดนคอ หนอนแดง (Chi-

ronomus thummi) และกงฝอย (Macrobranchium

lanchesteri) คณภำพน�ำในแมน�ำแควนอยพบกลมสตว

พนทองน�ำทบงชคณภำพน�ำระดบสกปรกมำก เชน ตวออน

แมลงวน (Chironomus sp.) ไสเดอนน�ำ (Branchiura

sp.) ไสเดอนน�ำปลอกแดง (Tubifex tubifex) แมน�ำแคว

ใหญพบกลมสตวพนทองน�ำทบงชคณภำพน�ำระดบสกปรก

แมน�ำแควใหญบรเวณสะพำนสมเดจพระสงฆรำชญำณสงวรพบตวอยำงสตวพนทองน�ำมำกทสด

45

เลกนอย เชน ตวออนแมลงปอ (Calopteryx sp.) หนอน

ปลอกน�ำ (Polycentropus sp.) หอยฝำเดยว (Brotia

(Brotia) baccata) และแมน�ำแมกลองพบกลมสตวพน

ทองน�ำทบงชคณภำพน�ำระดบสกปรกปำนกลำง เชน กงฝอย

(Macrobranchium lanchesteri) ตวออนแมลงชปะขำว

วำยน�ำ (Baetidae) ตวออนแมลงชปะขำวเหงอกกระโปรง

(Caenidae) ผลทไดจำกกำรศกษำในครงนเปนขอมลพน

ฐำนส�ำคญในกำรเฝำระวงคณภำพน�ำบรเวณรอยตอแมน�ำ

แควใหญ แมน�ำแควนอย และแมน�ำแมกลอง และน�ำไปส

กำรสรำงกำรเรยนรของเยำวชนในกำรใชควำมหลำกหลำย

ของสตวพนทองน�ำในกำรเฝำระวงคณภำพสงแวดลอมของ

ชมชนในโอกำสตอไปครบ

ไสเดอนน�ำปลอกแดง(Tubifex tubifex)

ไสเดอนน�ำ(Branchiura sp.)

46

การเฝาระวงคณภาพน�าบรเวณรอยตอแมน�าแควใหญแมน�าแควนอย และแมน�าแมกลอง

ลลดำฉำยำวฒน

1.ควำมส�ำคญของน�ำ

“ น�า คอ ชวต ”

น�ำเปนแหลงก�ำเนดชวตของพช สตว และมนษย น�ำเปนปจจยส�ำคญ

ในกำรด�ำรงชวตถำขำดน�ำพช สตว และมนษยกไมสำมำรถด�ำรงชวตอยได น�ำ

มควำมจ�ำเปนตอมนษยทงทำงตรงและทำงออมโดยมนษยใชดมกน ประกอบ

อำหำร และช�ำระรำงกำย น�ำยงมควำมจ�ำเปนในดำนกำรเกษตร ดำน

อตสำหกรรม ดำนกำรคมนำคม และดำนกำรทองเทยว ในดำนกำรเกษตร

ใชน�ำในกำรปลกพช เลยงสตว แลวยงใชเปนแหลงทอยอำศยของปลำและ

สตวน�ำอนๆ ในดำนอตสำหกรรมใชน�ำในกระบวนกำรผลต ใชลำงของเสย

ใชหลอเครองจกรและระบำยควำมรอน ในดำนกำรคมนำคมและกำรทอง

เทยวใชแมน�ำ ล�ำคลอง ทะเล ในกำรล�ำเลยงขนสงสนคำ และลองเรอ

หรอท�ำกจกรรมทำงน�ำเพอพกผอนหยอนใจ นอกจำกน น�ำยงเปนแหลง

พลงงำนส�ำคญในกำรผลตกระแสไฟฟำอกดวย จะเหนวำน�ำมควำมส�ำคญตอ

กำรด�ำเนนชวตของมนษยมำกมำยหลำยประกำร เรำจงควรชวยกนอนรกษ

และจดกำรทรพยำกรน�ำใหอยคกบมนษยอยำงสมดลตลอดไป

48

ปญหำส�ำคญของทรพยำกรน�ำ

1. ปญหำกำรมน�ำนอยเกนไป เกดกำรขำดแคลนอนเปนผลเนองจำก

กำรตดไมท�ำลำยปำ ท�ำใหปรมำณน�ำฝนนอยลง เกดควำมแหงแลงเสยหำย

ตอพชเพำะปลกและกำรเลยงสตว

2. ปญหำกำรมน�ำมำกเกนไป เปนผลมำจำกกำรตดไมมำกเกนไป

ท�ำใหเกดน�ำทวมไหลบำในฤดฝน สรำงควำมเสยหำยแกชวตและทรพยสน

3. ปญหำน�ำเสย เปนปญหำใหมใน

ปจจบน สำเหตทท�ำใหเกดน�ำเสยไดแก น�ำ

ทงจำกบำนเรอน ขยะมลฝอยและสงปฎกล

ทถกทงสแมน�ำล�ำคลอง น�ำเสยจำกโรงงำน

อตสำหกรรม น�ำฝนพดพำเอำสำรพษทตกคำง

จำกแหลงเกษตรกรรมลงสแมน�ำล�ำคลอง น�ำ

เสยทเกดขนนสงผลเสยหำยทงตอสขภำพ

อนำมย เปนอนตรำยตอสตวน�ำ และมนษย

สงกลนเหมน รบกวน ท�ำใหไมสำมำรถน�ำ

แหลงน�ำนนมำใชประโยชนไดทงกำรอปโภค

บรโภค เกษตรกรรม และอตสำหกรรม

49

ผลกระทบของน�ำเสยตอสงแวดลอม ไดแก

เปนแหลงแพรระบำดของเชอโรค เชน อหวำตกโรค

บด ทองเสย เปนแหลงเพำะพนธของแมลงน�ำโรค

ตำงๆ ท�ำใหเกดปญหำมลพษตอดน น�ำ และอำกำศ

ท�ำใหเกดเหตร�ำคำญ เชน กลนเหมนของน�ำโสโครก

ท�ำใหเกดกำรสญเสยทศนยภำพ เกดสภำพทไมนำด

เชน สภำพน�ำทมสด�ำคล�ำไปดวยขยะ และสงปฏกล

ท�ำใหเกดกำรสญเสยทำงเศรษฐกจ เชน กำรสญเสย

พนธปลำบำงชนดจ�ำนวนสตวน�ำลดลง และท�ำให

เกดกำรเปลยนแปลงระบบนเวศในระยะยำว น�ำ

มควำมส�ำคญและมประโยชนมหำศำล เรำจงควร

ชวยแกไขปญหำน�ำเสยดวยกำรอนรกษทรพยำกร

น�ำอยำงยงยน

กำรอนรกษทรพยำกรน�ำ

1. กำรใชน�ำอยำงประหยด กำรใชน�ำอยำงประหยดนอกจำกจะลด

คำใชจำยเกยวกบคำน�ำลงไดแลว ยงท�ำใหปรมำณน�ำเสยทจะทงลงแหลง

น�ำมปรมำณนอย และปองกนกำรขำดแคลนน�ำไดดวย

2. กำรสงวนน�ำไวใชในบำงฤด หรอในสภำวะทมน�ำมำกเหลอใชควร

มกำรเกบน�ำไวใช เชน กำรท�ำบอเกบน�ำ กำรสรำงโองน�ำ ขดลอกแหลงน�ำ

รวมทงกำรสรำงอำงเกบน�ำ และระบบชลประทำน

50

3. กำรพฒนำแหลงน�ำ ในบำงพนททขำดแคลนน�ำจ�ำเปนทจะตองหำ

แหลงน�ำเพมเตมเพอใหสำมำรถมน�ำไวใช ทงในครวเรอนและในกำรเกษตร

ไดอยำงพอเพยง ปจจบนกำรน�ำน�ำบำดำลขนมำใช และก�ำลงเปนทแพรหลำย

มำกขนแตอำจมปญหำเรองแผนดนทรด

4. กำรปองกนน�ำเสย กำรไมทงขยะและสงปฏกลและสำรพษลงใน

แหลงน�ำ น�ำเสยทเกดจำกโรงงำนอตสำหกรรม โรงพยำบำล ควรมกำรบ�ำบด

และขจดสำรพษกอนทจะปลอยลงสแหลงน�ำ

5. กำรน�ำน�ำเสยกลบไปใช น�ำทไมสำมำรถใชไดในกจกำรอยำงหนง

อำจใชไดในอกกจกำรหนง เชน น�ำทงจำกกำรลำงภำชนะอำหำร สำมำรถ

น�ำไปรดตนไมได

51

2.กำรเปลยนแปลงคณภำพน�ำ

สภำพควำมสกปรกของแมน�ำมกำรเปลยนแปลงอยตลอดเวลำ เชน

เปลยนแปลงตำมปรมำณน�ำในฤดฝนและฤดแลง เปลยนแปลงตำมควำมเจรญ

เตบโตของพชตำมฤดกำล และเปลยนแปลงตำมสภำพกำรใชชวตของมนษย

ในแตละวน กำรเปลยนแปลงตำมฤดกำล (อณหภมของอำกำศ และปรมำณ

ฝน) เมอฝนตกคณภำพน�ำจะเปลยนแปลง โดยดนทรำยจะไหลรวมกนลง

สแมน�ำ ปรมำณน�ำทมำกขนจะท�ำใหควำมสกปรกถกเจอจำงไป โดยทวไป

คณภำพน�ำในฤดแลงจะต�ำกวำในฤดฝน ดงนนจงควรตรวจสอบคณภำพน�ำ

ในฤดแลงดวย กำรเปลยนแปลงในแตละสปดำห (วนท�ำงำนและวนหยด) ใน

กรณทแมน�ำเปนจดรองรบน�ำทงจำกโรงงำนอตสำหกรรม ชวงปลำยสปดำห

คณภำพน�ำจะมกำรเปลยนแปลงนอยกวำชวงตนสปดำห และผลกระทบจำก

โรงงำนอตสำหกรรมตำงๆ จะลดลงในวนหยด กำรเปลยนแปลงในแตละวน

(กลำงวนและกลำงคน) คณภำพน�ำจะมกำรเปลยนแปลง เนองจำกลกษณะ

น�ำทงทเกดจำกกจกรรมของมนษยมกำรเปลยนแปลงภำยในหนงวน นอกจำก

นยงมกำรเปลยนแปลงในแตละเดอนและแตละปอกดวย

3.คณภำพน�ำบรเวณรอยตอแมน�ำแควใหญแมน�ำแควนอยและ

แมน�ำแมกลอง

จำกกำรศกษำคณภำพน�ำบรเวณรอยตอแมน�ำแควใหญ แมน�ำ

แควนอย และแมน�ำแมกลองในระหวำงเดอนมกรำคม–พฤศจกำยน 2552

โดยแมน�ำแควนอยเรมตงแตกองกำรสตวและเกษตรกรรมท 1 แมน�ำ

แควใหญตงแต อบต.ทำมะขำม ถงจดบรรจบกนเปนแมน�ำแมกลองทต�ำบล

ปำกแพรก อ�ำเภอเมองกำญจนบร แมน�ำแมกลองตงแตจดบรรจบของแมน�ำ

แควใหญและแมน�ำแควนอยไปจนถงหนำเขอนแมกลอง อ�ำเภอทำมวง จงหวด

52

กำญจนบร พบวำคณภำพน�ำทำงกำยภำพ คณภำพทำงเคม และคณภำพ

ทำงชวภำพอยในเกณฑมำตรฐำนคณภำพน�ำในแหลงน�ำผวดน ประเภทท 3

เมอพจำรณำเปรยบเทยบคณภำพน�ำบรเวณรอยตอแมน�ำแควนอย แมน�ำ

แควใหญ และแมน�ำแมกลอง พบวำ แมน�ำแควนอยมคณภำพดกวำแมน�ำ

แมกลอง และแมน�ำแควใหญ ตำมล�ำดบ

ควำมส�ำคญของดชนคณภำพน�ำ

คณภำพน�ำในแหลงน�ำทวไปจะพจำรณำดชนคณภำพน�ำทงทำง

กำยภำพและเคม ไดแก

1) อณหภม (Temperature) หมำยถง ระดบควำมรอน อณหภม

ของน�ำทงทปลอยลงสแมน�ำล�ำธำรสำธำรณะมผลตอสงมชวตในน�ำทงทำง

ตรงและทำงออม โดยทสงมชวตในน�ำอำจถงตำยไดในกรณทอณหภมของ

น�ำทงสงเกนไปและยงมผลใหกำรละลำยของออกซเจนในน�ำลดลงอกดวย

ตำมประกำศกระทรวงอตสำหกรรมยอมใหอณหภมของน�ำทปลอยลงสล�ำน�ำ

สำธำรณะไดไมเกน 40 องศำเซลเซยส

53

2) คำกำรน�ำไฟฟำ (Electrical Conductivity) เปนตวเลขทบอกถง

ควำมสำมำรถของตวอยำงน�ำในกำรน�ำกระแสไฟฟำ ซงจะมำกหรอนอยขน

อยกบควำมเขมขนทงหมดของสำรทมประจทละลำยอยในตวอยำงน�ำ และ

อณหภมขณะทท�ำกำรวด นอกจำกนชนด ควำมเขมขน และจ�ำนวนประจ

ของสำรทมประจกจะมผลตอควำมสำมำรถในกำรน�ำไฟฟำของตวอยำงน�ำนน

สำรประกอบทมคณสมบตในกำรน�ำไฟฟำไดดกคอ สำรประกอบอนนทรยของ

กรด ดำง และเกลอ ตำมล�ำดบ ในทำงกลบกนสำรประกอบอนทรย เชน

ซโครส เบนซน จะเปนตวน�ำไฟฟำทไมด

3) ควำมขน (Turbidity) หมำยถง กำรทน�ำมพวกสำรแขวนลอยอยใน

น�ำ ท�ำใหบดบงแสงท�ำใหไมสำมำรถมองลงไปในระดบน�ำทลกไดสะดวก สำร

แขวนลอย ทท�ำใหน�ำมควำมขน ไดแก ดนละเอยด อนทรยสำร อนนทรยสำร

แพลงตอน และจลนทรย สำรพวกนอำจมบำงพวกกระจำยแสงบำงพวกดด

ซมแสง

4) ควำมเปนกรดและดำง (pH) แหลงน�ำในพนทสวนใหญของ

ประเทศไทย จะมคำ พเอชอยในชวง 6.5 ถง 9 คำพเอชมควำมสมพนธโดยตรง

กบสภำพกรดและสภำพดำงในน�ำ น�ำทมสมบตเปนกลำง จะมพเอชเทำกบ 7

ถำน�ำมคำพเอชมำกกวำ 7 จะมสมบตเปนดำง และถำมคำพเอชต�ำกวำ 7

จะมสมบตเปนกรด ในกำรวดคำพเอชท�ำไดหลำยวธ เชน ใชกระดำษพเอช

หรอใชกำรเทยบสกบสำรละลำยมำตรฐำนททรำบคำพเอช หรอใชเครองวด

คำพเอช

5) ออกซเจนทละลำยในน�ำ (Dissolved Oxygen, DO) ในน�ำเสย

คำ DO เปนตวบงชวำปฏกรยำทำงชวภำพทเกดขน จะเกดโดยจลนทรยทใช

ออกซเจนในกำรหำยใจ (aerobic organism) หรอ จลนทรยทไมใชออกซเจน

54

ในกำรหำยใจ (anaerobic organism) พวกจลนทรยทใชออกซเจนในกำร

หำยใจจะใชออกซเจนอสระเพอออกซไดสสำรอนทรยและสำรอนนทรย

เกดเปนผลตภณฑทไมอนตรำย ในขณะทจลนทรยทไมใชออกซเจนในกำร

หำยใจท�ำใหเกดออกซเดชนโดยกำรรดวซเกลออนนทรยบำงตว เชน SO42-

เกดผลตภณฑทมกลนเหมน จลนทรยทงสองชนดพบทวไปในธรรมชำต

จงจ�ำเปนทจะตองรกษำสภำวะทพวกจลนทรยทใชออกซเจนในกำรหำยใจ

ชอบไวคอสภำวะทมออกซเจน

6) ควำมตองกำรออกซเจนในกำรยอยสลำยสำรอนทรย (Biologi-

cal Oxygen Demand , BOD) เปนปรมำณออกซเจนทแบคทเรยใชใน

กำรยอยสลำยสำรอนทรยทยอยสลำยได (decomposable) ภำยใตสภำวะท

มออกซเจน BOD จะถกใชไปใชในกำรควบคมควำมสกปรกของล�ำธำร แมน�ำ

วำควรจะบ�ำบดสำรอนทรยทจะทงลงน�ำแคไหน เพอทจะใหมระดบออกซเจน

ในน�ำเหลออยตำมตองกำร ใชวดควำมสำมำรถของแหลงน�ำทจะก�ำจดควำม

สกปรกโดยธรรมชำต ใชตรวจคณภำพของสงทปลอยทงลงสแมน�ำและใชหำ

ประสทธภำพของโรงบ�ำบดน�ำโสโครก

7) แอมโมเนยในหนวยไนโตรเจน

(Ammonia Nitrogen, NH3-N)

แอมโมเนยเปนอนนทรยไนโตรเจนทเกด

จำกกำรยอยสำรอนทรยไนโตรเจน กำร

ขบถำยของสงมชวต อำหำรทตกคำง กำร

ยอยสลำย ยเรย แอมโมเนยมอย 2 รป

คอ รปทมประจ (NH4+) และไมมประจ

(NH3) ผลรวมของแอมโมเนยทมประจ

(NH4+) กบไมมประจ (NH3) เรยกวำ

55

แอมโมเนยรวมหรอเรยกงำย ๆ วำ แอมโมเนย

แพลงกตอนพชและพชน�ำใชแอมโมเนยเพอสรำงโปรตน (กรดอะมโน)

สวนแอมโมเนยทเกนควำมตองกำรจะถกปลอยลงสแหลงน�ำ ในสภำวะทม

ออกซเจน แอมโมเนยในแหลงน�ำจะถกออกซไดซโดย ไนโตรโซโมแนสแบคทเรย

(nitrosomonas bacteria) และไนโตรแบคเตอรแบคทเรย (nitrobactor

bacteria) ไปเปนไนไทรต และไนเทรตตำมล�ำดบ ในแหลงน�ำทมออกซเจน

สง อตรำกำรเปลยนแอมโมเนยไปเปนไนไตรท และจำกไนไตรทเปนไนเตรท

จะมอตรำทเทำกน ดงนนในแหลงน�ำทวไปจงมไนไตรทคอนขำงต�ำ ในสภำวะ

ทไมมออกซเจน ไนเตรทจะถกแบคทเรยบำงชนดเปลยนไปเปนไนไตรท และ

แกสไนโตรเจนตำมล�ำดบ ซงกระบวนกำรดงกลำวเรยกวำ ดไนตรฟเคชน

ควำมเปนพษของแอมโมเนยสมพนธกบควำมเขมขนของแอมโมเนย

รปทไมมประจซงเปนรปทเปนพษตอสตวน�ำ โดยทวไปนยมรำยงำนควำม

เปนพษของแอมโมเนยในเทอมควำมเขมขนของแอมโมเนยรปทไมมประจ

มำกกวำแอมโมเนยรวม สตวน�ำสวนใหญเมอสมผสกบแอมโมเนยในรปท

ไมมประจ 1- 2 mg N / L นำนประมำณหนงชวโมงจะท�ำใหเกดกำรตำย

อยำงฉบพลน

8) ไนไตรทในหนวยไนโตรเจน

(Nitrite Nitrogen, NO2--N)

ไนไตรทเปนรปหนงของไนโตรเจน

ในวฏจกรของไนโตรเจน โดย

ไนไตรทสำมำรถถกรดวซไป

เปนแอมโมเนยในสภำวะไร

ออกซเจน และไนไตรทสำมำรถ

56

ถกออกซไดซไปเปนไนเตรท กำรออกซเดชนและรดกชนอำจเกดในโรงงำน

ก�ำจดน�ำเสย ในระบบกำรจำยน�ำและในน�ำธรรมชำต ไนไตรทอำจเขำสระบบ

ประปำ โดยกำรใชเปนตวขดขวำงกำรกดกรอนในน�ำ น�ำสวนใหญจะพบไน

ไตรทปรมำณไมมำกนก เนองจำกกำรสลำยตวทำงชวะของโปรตน เปนตว

ชใหทรำบถงควำมสกปรกเนองจำกอนทรยสำร ไนไตรทอำจพบบำงในน�ำเสย

ทผำนกำรก�ำจดแลว ในน�ำผวดนและน�ำใตดนมกพบไนไตรทควำมเขมขนไม

เกน 0.1 mg/L

9) ไนเตรทในหนวยไนโตรเจน (Nitrate Nitrogen, NO3--N)

ไนเตรทเปนสำรประกอบไนโตรเจนทส�ำคญในน�ำ เกดจำกกำรทสงมชวต

ปลอยของเสยซงมสำรประกอบไนโตรเจนออกมำและเมอสงมชวตตำยลง

โปรตนภำยในสงมชวตจะถกยอยสลำยเปลยนเปนแอมโมเนย ซงพชสำมำรถ

น�ำไปใชในกำรสรำงโปรตนได ในน�ำผวดนจะพบไนเตรทในปรมำณนอย มก

ต�ำกวำ 1 มลลกรมตอลกบำศกเดซเมตรของไนโตรเจนและอยำงสงไมเกน 5

มลลกรมไนโตรเจนตอลกบำศกเดซเมตร แตส�ำหรบน�ำใตดนอำจมไนโตรเจน

สงตงแต 0 – 1000 มลลกรมไนโตรเจนตอลกบำศกเดซเมตร ทงนขน

กบสภำพภมประเทศ ไนเตรทนอกจำกเขำสแหลงน�ำจำกกำรเนำเปอยของ

สงมชวตแลวยงมำจำกปยทใชเพอกำรเกษตรกรรมและน�ำเสยอกดวย น�ำ

ทมปรมำณไนเตรทสงเกนไปอำจท�ำใหเดกทำรกเกดโรคเมทโมโกลบนเมย

(Methemoglobinemia หรอ Blue Babies ) เพอปองกนควำมผดปกตอน

จะเกดขนจงไดก�ำหนดใหน�ำดมมไนเตรทไมเกน 10 มลลกรมไนโตรเจนตอ

ลกบำศกเดซเมตร

ในน�ำโสโครกใหม ๆ จำกอำคำรบำนเรอนจะพบไนเตรทในปรมำณ

นอยมำก แตในน�ำทงจำกบอบ�ำบดน�ำเสยทำงชวภำพ (Nitrifying Biological

Treatment Plant ) อำจพบไนเตรทในปรมำณทสงถง 50 มลลกรมไนโตรเจน

ตอลกบำศกเดซเมตร ไนเตรทจดเปนสำรอำหำร ( Nutrient ) ส�ำคญส�ำหรบ

57

สงมชวตหลำยชนดทสรำงอำหำรเอง และในบำงกรณยงพบวำไนเตรทเปน

สำรอำหำรทส�ำคญตอกำรเจรญเตบโตทงพชและสตวดวย

10) ฟอสเฟตในหนวยฟอสฟอรส (Phosphate Phosphorous,

PO43-) ฟอสฟอรสเปนธำตทพบไดทวไปในสงมชวตทกชนดและมกพบใน

รปของฟอสเฟต สำรประกอบฟอสเฟตเปนสำรอำหำรทจ�ำเปนของมนษย

สตว พชและจลนทรย พบไดในยน ฟน กระดกและกลำมเนอ นอกจำก

น สำรฟอสเฟตเปนสำรประกอบส�ำคญในปย ผงซกฟอก ยำสฟน นมขน

อำหำร เครองดม และสำรลดควำมกระดำงของน�ำ สำรโซเดยมไตรพอ

ลฟอสเฟตนยมใชกนมำกในผงซกฟอกโดยท�ำหนำทเพมประสทธภำพใหสำร

ลดแรงตงผว ท�ำใหสงสกปรกในเสอผำหลดไดงำย กระบวนกำรผลตน�ำ

ประปำตองมกำรเตมพอลฟอสเฟตปรมำณเลกนอย เพอใชปรบสภำพของ

น�ำประปำมใหกดกรอน หรอตกตะกรนในเสนทอ

ฟอสฟอรสเขำไปปนเปอนในน�ำธรรมชำตไดหลำยทำง เชน น�ำทงจำก

ครวเรอน มฟอสเฟตจำกผงซกฟอก ซงเปนโพลฟอสเฟต( Polyphosphates)

เปนสวนใหญ จำกน�ำทงกำรเกษตรซงมปยทถกชะพำลงสแหลงน�ำในรป

ของออรโธฟอสเฟต (Ortophosphate)

11) ของแขงทงหมดในน�ำ (Total Solid, TS) หมำยถง ปรมำณ

ของแขงทเหลออยในภำชนะหลงจำกระเหยน�ำออกจำกตวอยำงน�ำทงหมด แลว

น�ำไปอบทอณหภม 103 – 105 องศำเซลเซยส จนน�ำหนกคงท ปลอยให

เยนในโถท�ำใหแหงแลวชงหำน�ำหนกของของแขงในภำชนะนน จะไดปรมำณ

ของของแขงหรอสำรทงหมด มหนวยเปนมลลกรมตอลกบำศกเดซเมตร

58

12) ของแขงแขวนลอย (Suspended, SS) หมำยถง ปรมำณ

ของแขงแขวนลอยทสำมำรถกรองไดดวยกระดำษกรองใยแกว (Whatman

GF/C) มหนวยเปนมลลกรมตอลกบำศกเดซเมตร

13) ของแขงทละลำยน�ำทงหมด (Total Dissolved Solid, TDS)

หมำยถง ปรมำณของแขงทละลำยน�ำได และสำมำรถไหลผำนกระดำษ

กรองใยแกว เมอกรองปรมำณของแขงแขวนลอยออก แลวเอำน�ำใสท

ผำนกระดำษกรองใยแกวไประเหยจะหำปรมำณของแขงละลำยได มหนวย

เปนมลลกรมตอลกบำศกเดซเมตร

14) ควำมกระดำงทงหมด (Total Hardness) หมำยถงผลรวม

ของอออนประจบวกทมวำเลนตเทำกบ 2 ทงหมด เชน Ca2+ , Mg2+ ,

Fe2+ เปนตน น�ำกระดำงแบงออกเปน 2 ประเภท โดยอำศยสำรทเจอปน

เปนเกณฑในกำรจดแบง ไดแก

1. น�ำกระดำงชวครำว หมำยถง น�ำกระดำงทมแคลเซยมไฮโดรเจน

คำรบอเนต แมกนเซยมไฮโดรเจนคำรบอเนต เมอสำรทง 2 ชนดนไดรบควำม

รอนแลวจะตกตะกอนและไดกำซคำรบอนได ออกไซดระเหยไป

2. น�ำกระดำงถำวร หมำยถง น�ำกระดำงทมสำรตอไปนเจอปนอย

คอ แคลเซยมคลอไรด แคลเซยมซลเฟต แมกนเซยมคลอไรด และแมกนเซยม

ซลเฟต

น�ำกระดำงนนจะเปนน�ำทไมเกดฟองกบสบ หรอเกดฟองสบนอย

และมไคลสบเกดขน เชน น�ำคลอง น�ำบอ น�ำประปำ น�ำบำดำล น�ำทะเล

เปนตน น�ำทมควำมกระดำงสงนอกจำกท�ำใหเปลองสบหรอผงซกฟอกใน

59

กำรซกลำงแลว ยงกอใหเกดตะกรนในหมอหรอกำตมน�ำ และมรสเมอใช

ดม สำเหตทท�ำใหเกดน�ำออนน�ำกระดำง คอ ในน�ำมเกลอคำรบอเนต เกลอ

คลอไรด และเกลอซลเฟตของโลหะบำงชนดละลำยอย เชน แคลเซยม

ไฮโดรเจนคำรบอเนต แคลเซยมคลอไรด แคลเซยมซลเฟต แมกนเซยม

ไฮโดรเจนคำรบอเนต แมกนเซยมคลอไรด แมกนเซยมซลเฟต ซงในน�ำออน

จะมปรมำณสำรเหลำนนอยกวำในน�ำกระดำง

ควำมกระดำงทงหมดเมอค�ำนวณเปนแคลเซยมคำรบอเนต มปรมำณ

ต�ำกวำ 300 มลลกรมตอลตร ใหถอวำน�ำนนเปนไปตำมมำตรฐำนกำรแบง

ระดบควำมกระดำงของน�ำดงตอไปน

เกณฑควำมกระดำงของน�ำ ปรมำณควำมกระดำงของน�ำ

(mg/l as CaCO3 )

น�ำออน 0 - 75

น�ำกระดำงปำนกลำง 75 - 150

น�ำกระดำง 150 - 300

น�ำกระดำงมำก มำกกวำ 300

60

โครงกำรกำญจนบรศกษำ2553ชมชนกบควำมหลำกหลำยทำงชวภำพ

ทปรกษา ผศ.ดร.ปญญำ กำรพำนช อธกำรบดมหำวทยำลยรำชภฏกำญจนบร ผศ.ส�ำรำญ ขวญเกอ รองอธกำรบดฝำยบรหำร นำยไมตร เกตขำว ผอ�ำนวยกำรส�ำนกศลปะและวฒนธรรม

บรรณาธการ ดร.กำญจนำ เชยงทอง กองบรรณาธการ นำงสำวจตรำ หมนคำ นำงลลดำ ฉำยำวฒน นำยพนธทพย เลศบรษ

ศลปกรรม นำยประจกษ มอญจ�ำแลง

สำนกศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบรหนวยอนรกษสงแวดลอมธรรมชาตและศลปกรรมทองถนจงหวดกาญจนบรศนยวฒนธรรมจงหวดกาญจนบร

สำนกศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบร70 หมท 4 ตำบลหนองบว อำเภอเมอง จงหวดกาญจนบร

โทรศพท: 0 3463 3398http://www.culturekru.com

กาญจนบรศกษา 2553

ชมชนกบความหลากหลายทางชวภาพ

สำนกศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบรหนวยอนรกษสงแวดลอมธรรมชาตและศลปกรรมทองถนจงหวดกาญจนบรศนยวฒนธรรมจงหวดกาญจนบร

สำนกศลปะและวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏกาญจนบร70 หมท 4 ตำบลหนองบว อำเภอเมอง จงหวดกาญจนบร

โทรศพท: 0 3463 3398http://www.culturekru.com

กาญจนบรศกษา 2553

ชมชนกบความหลากหลายทางชวภาพ