Mustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve Sultanlar

8/11/2019 Mustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve Sultanlar

http://slidepdf.com/reader/full/mustafa-islamoglu-imamlar-ve-sultanlar 1/108

Mustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve Sultanlar Kitaplar, uygarlığa yol gösteren ışıklardır.U!"#$%%%.kitapse&enler.'omKitap se&enlerin yeni (uluşma noktasından )erkese mer)a(alar...*e)aletin yenildiği, se&ginin, iyiliğin &e (ilginin paylaşıldığı yer olarak

görd+ğ+m+ sitemidekit+m e-kitaplar, /01 Sayılı Kanun2un ilgili maddesineistinaden, engellilerin faydalana(ilmeleri ama'ıylaekran okuyu'u, ses senteleyi'i program, konuşan 34raille 5ot Speak3, ka(artmaekran&e(eneri yardım'ı ara6lara, uyumluola'ak şekilde, 37873,39:*3 &e 3;7M<3 gi(iformatlarda, tarayı'ı &e :*" =optikkarakter tanıma> yaılımı kullanılarak, sade'e görmeengelliler i6in,)aırlanmaktadır. 7+m+yle +'retsi olan sitemidekie-kitaplar, 3?ngelli-engelsi elele3d+ş+n'esiyle, )i6(ir ti'ari ama6göetilmeksiin, tamamen gön+ll+l+kesasına dayalı olarak, engelli-engelsi ardımse&er arkadaşlarımıın yoğun emeğisayesinde, görme engelli kitap se&enlerin

istifadesine sunulmaktadır. 4u e-kitaplar )i6(irşekilde ti'ari ama6la &eyakanuna aykırı olarak kullanılama, kullandırılama.!ksi kullanımdan doğa(ile'ek t+myasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemiinama'ı asla eser sa)iplerine arar &ermek değildir.%%%.kitapse&enler.'om%e( sitesinin ama'ı görme engellilerin kitap okuma )ak &e ög+rl+ğ+n+ y+'eltmek&e kitap okuma alışkanlığını pekiştirmektir.

4en de (ir görme engelli olarak kitap okumayı se&iyorum. Se&ginin olduğu gi(i,(ilginin de paylaşıldık6apekişe'eğine inanıyorum.7+m kitap dostlarına, görme engellilerin kitapokuya(ilmeleri i6in gösterdikleri 6a(alardan &eyaptıkları katkılardan öt+r+ teşekk+r ediyorum.4ilgi paylaşmakla 6oğalır.aşar MU7<U

İ<@İ<İ K!5U5$/01 Sayılı Kanun2un 3altın'ı 4öl+m-Aeşitli ;+k+mler3 (öl+m+nde yeralan 3?KM!99? BB3 $ 3derskitapları da)il, alenileşmiş &eya yayımlanmış yaılı ilim &e ede(iyateserlerinin engelliler i6in +retilmiş (ir n+s)ası yoksa)i6(ir ti'arC ama6g+d+lmeksiin (ir engellinin kullanımı i6in kendisi &eya+6+n'+ (ir kişi tek n+s)a olarakya da engellilere yönelik )imet &eren eğitim kurumu, &akıf &eya dernek gi(ikuruluşlar tarafından i)tiya6 kadar kaset, *9, (raill alfa(esi &e (eneriformatlarda 6oğaltılması &eya öd+n6 &erilmesi(u Kanunda öngör+len iinler alınmadan ger6ekleştirile(ilir.34u n+s)alar )i6(irşekilde satılama, ti'arete konu edileme &e ama'ı dışında kullanılama &ekullandırılama.!yrı'a (u n+s)alar +erinde )ak sa)ipleri ile ilgili (ilgilerin(ulundurulması &e 6oğaltım ama'ının (elirtilmesi orunludur.3

(u e-kitap @örme engelliler i6in d+enlenmiştir. Kita(ı 7arayan &e 9+enleyen!rkadaşa6ok 6ok teşekk+r ederi. Kitap taramak ger6ekten in'elik &e (e'eri isteyen,a)met &eri'i (ir iştir. 5e mutlu ki, (ir görmeengellinin, d+g+n taranmış &e )aırlanmış (ir e-kita(ı okuya(ilmesinden duyduğuse&in'i paylaşa(ilmekt+m a)mete değer. Siler de (u mutluluğu paylaşa(ilmek i6in (ir kita(ınııtarayıp,kitapse&enlerDgmail.'om!dresine göndermeyi &e (u isimsi ka)ramanlara katılmayı d+ş+ne(ilirsini.



4u Kitaplar sie gelene kadar &erilen emeğe &e kanunlara saygı göstererek l+tfen(u a6ıklamaları silmeyini.Si de (ir görme engelliye, okuya(ile'eği formatlarda, (ir kitap armağanedini...7eşekk+rler.5e Mutlu 4ilgi i6in, 4ilge'e yaşayanlara.

Mustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve SultanlarSöler 3"a)man, "a)im olan !lla)2ın adıyla3 (aşlar. 4i de öyle (aşlıyor, :2nuny+'e 5e(i2sine salat, o 5e(i2nin e)l-i (eytine, as)a(ına &e onun iinde yaşayıponun iinde ölenlere sonsu sayıda selam olsun, diyoru.5eden 3İmamlar &e Sultanlar3EFunun i6in$ İslam +mmetinin (ug+n.,geGdiği &a)im du-rurnun tari)teki en (+y+knedeni nedirEGdGye_şG>niGHaGki_seI (epten dolayıdır derim$B. 5e(e&i )ilafetin saltanata te(dili.J. İ6ti)adın ortadan kaldırılması.4u ikisinin de (ir se(e(e ir'a edilmesi istense ikin'iyi (irin'iye ir'a ederekderim ki +mmetin on (eş asırlık tari)inin en (+y+k yarası, 3saltanat3(elasıdır. A+nk+ 3saltanat3 3i'ti)a'7m d+şmanıdır. @e'e ile g+nd+ gi(i, (irininolduğu yerde diğeri eğleşeme.

#'ti)ad &e saltanat deyin'e doğal olarak iki +mre akla gele'ektir$ İ6ti)adıtemsil eden imamlar &e saltanatı temsil eden 3sultanlar3. Ve ta(ii (u ikisiarasındaki tari)i m+'adele3. 4u kitap sökonusu tari)i m+'adelenin sade'e y+elli yılını konu edinmektedir.İmamlar &e sultanlar arasındaki tari)in (u en eski m+-'addesini anlatmaya ge6meden, sosyal &e siyasal (ir ur olan saltanatın ma)iyeti+erinde durmak istiyorum.Lıtrat &e )ilkatte 3(ir tarağın dişleri gi(i3 eşit yaratılan insanların farklıtarafları olan 3liyakat3 &e 3ka(iliyetlerini )em'inslerine karşı ta)akk+mara'ına dön+şt+rmemeleri i6in !lla) 7ela 3adalet öğretisi3ni &a2 etmiştir.3İslam3 (u öğretinin en genel adı, peygam(erler ise onu te(liğ eden ön'+kadrodur.@eometrinin diliyle konuşursak islam2ın &a2 ettiği 3adalet öğretisi3ne görearadan karşısında insan toplulukları 3fıtrat3 a6ısından d+ (ir 6igi+erindedirler. Kur2an2da insan &e melek toplulukları i6in )ep m+s(et manadakullanılan 3saff3 nitelemesi 3d+ 6igi3den neyi kasdettiğimii a6ıklaya(ilir.!dalet öğretisinin )kim olduğu (ir toplumun fertleri 3ul+m d+enleri3ndeolduğu gi(i (ir(irlerinin omu-una ya da kafasına (asarak 3y+kselme3 yerine,kendi ayakları +erinde durarak 3)ayırda öne ge6me3 =feste(iku2B-)ay-rat>m+'adelesi &erirler.4ir toplumda, adalet niamı yerini ul+m d+enine (ı-rakmışsa (u 3d+ 6igi3kam(urlaşmaya (aşlamış demektir. 3Saff2 )alindeki toplum kendisine ta)akk+medilen (ir yerinden kırılı&ererek 3piramitleşme3ye (aşlar. 4u durumda toplumdaki)ayırda öne ge6me yarışı, yerini, (aşlara (asarak piramidin tepesine ulaşmayarışına (ırakmıştır. !rtık )er (aşın +erinde (ir ayak &ardır. !dalettoplumunda t+m (aşlar !lla)2a (ağlı iken, saltanat toplumunda 3(aş (aşa (aş dapadişa)a (ağlı3 )ale gelmiştir. Nadişa) olmak ise ayakları t+m (aşların +erindeolmak anlamını taşıya'aktır.Saltanat 3saff )alindeki toplumun pramitleşmesinin adıdır. !daletin ulmedön+şt+ğ+ (öyle (ir toplumda 3+stte-kiler3in konumlarını mu)afaaları3alttakiler3in (aşlarını kaldırmamalarına (ağlıdır. 4unu temin etmek i6inyukarıdakiler aşağıdakileri (ilin6li (ir 3isti2af =s+r+leştirme> s+re-'i3ne ta(i tutarlar. 4u durumda aşağıdakiler =musta2aflar> ya iet &eşereflerini feda edip (aşlarının +erinde ayak taşımaya ma)kum olarak yaşayarak)em d+nyalarını )em a)i-retlerini )eder ede'ekler =Se(e$ OB-OO, 5isa$ PQ> ya daulme &e illete rıa göstermeyip yery++n+n &arisi ola'aklardır$ RFi işeyery++n+n eilenlerine l+tfedelim, onları önderler, _ onları &arisler kılalımistiyoru. =Kasas$ >İla)i adalete dayanmayan )er öğretinin, toplumlar +erindeki ta)akk+m+n+nişleyiş (i6imi +6 aşağı (eş yukarı (ir(irinin aynıdır. !dına 3demokrasi3 &s.denilen 26oğul'u reGimler2 i6in de ge6erlidir, 3piramit3 örneği. 5e ki,monarşik-sultanC piramitlerin tepesi si&ri &e tek kişilik, oligarşik-de-mokratik



piramitlerialepeşi platoye 6ok kişiliktir 9emok-ratik-saltanat piramidininplato yapılan tepesinde 6ıkar gurupları=m+tref>G se6kinler =mele>, gili g+6odakları ='i(t> &e iktidan.paylTanTa)a_(GHkTg+6le<:tury,r. 4u tip reGimlere36oğul'u3 denilmesinin )ikmeti de sultanların 3(ir3 değil 36ok3 olmasından gelsegerek.7oplumların adalete dayalı 3saff2ını (oup saltanata dayalı (ir piramit ortaya

6ıkaran yukarıdakilerle (u piramidin oluşmasında gön+ll+ ya da gön+ls+saltanata kaldıra6 olmuş aşağıdakiler arasındaki m+'adele iki farklı (i6imdetea)+r etmiştir. primanın tepesine 6ıkmak isteyenlerle orasını da)a ön'e elege6irmiş olanların kendi aralarında &erdiği 3soysu3 m+'adele, diğeri isetoplumun adalet öğretisi =Cslam>2ne aykırı konumunun farkına &arıp piramidikul+m d+enini yeniden 3d+ 6igi3 =saff> )aline getirmek isteyenlerin &erdiği3soylu3 m+'adele.4irin'iler i6in iki yol &ardı emek ya da eilmek. :nlar (u ikisi dışında (ir6ıkış yolu aramadılar. 9urakları 'e)ennem olan =5isa$ PQ> musta2aflar olarakkalmak ya da m+s-tek(ir olmak gi(i iki yanlıştan (irine oynadılar. 4u 6ıkarm+'adelesi, kaansalar da kay(etseler de aley)lerine oldu.

7ari)te gör+len )anedanlar &eya sultanlar arasındaki saltanat ka&gaları (unun en

(ari örneğidir.ikin'iler ise inan6ları eilmemeyi emrettiği i6in =5isa$ PQ> (aşlarının +erindeayak görmek istememiş yine inan6ları gereği een (ir konumda da (ulunmakistememişler, toplumsal adaletin ger6ekleştirilmesini (oyunlarına (ir (or6olarak y+kleyen inan6ları =Saff$ B0, 5a)l$ P, 5isa$ /> ne gerektiriyorsa onuyaparak saltanatın )er t+r+ne karşı olmuşlardır. 4u karşı oluşu yerine görefiilC, ka&lC &e kal(C olarak s+rd+rm+şlerdir.Neki, ul+m karşısında susmayı 3dilsi şeytanlık3 olarak değerlendiren alimyöneti'iye karşı )akkı söylemeyi 3sölerin en g+eli3 olarak niteleyip ota&rından dolayı öld+r+leni 3şe)id3 ilan eden (ir öğretinin =İslam> saliklerinin(ug+nk+ durumu neydiECk(al2in dediği gi(i, (ug+nk+ 3din3 anlayışıyla, !l-la)2ın *e(rail =a>ara'ılığıyla indirip "asululla)2ın te(liğ et-tiği 3ed-9in3 (ir(irinden o kadarfarklıydı ki, (u farkın (+-y+kl+ğ+ !lla)2ı, *e(rail2i &e "asululla)2ı )ayrette(ırakıyor-du. İnsanlar 3kuru et yiyen (ir kadının oğlu3 olan (ir Ney-gam(eryerine, elmas ta6lı, altın ta)tlı, sırma kaftan) (ir 3peygam(er3 tasa&&urediyorlardı. alnı tasa&&ur etmekle kalmıyor, ömr+ (oyun'a (unlardan uak duran5e(i2denge-riye kalan )atırayı (u tasa&&ura uygun aksesuarlarla s+sl+-yorlardı.İnsanlar 3(ir kul gi(i yeyip (ir kul gi(i yaşayan3 (ir peygam(ere inanmakyerine, tasa&&urlarında kayser &e kis-ra2ya (enettikleri (ir peygam(ereinanmayı yeğliyorlardı. Wetle insanlar 3(ir kul gi(i yaşamak3tan da)a 6ok3kayser &e kisra gi(i yaşamaya3 taliptiler. Kendi )ayatlarını Ney-gam(er2euydurmak istemeyenler, Neygam(er2i &e onun te(liğ ettiği 9in2i kenditasa&&urlarındaki )ayata uyduruyorlardı. 4u 3uydurma3 işlemi 3;ilafet, İslam9e&leti3 gi(i ka&ramları da kapsamına alıyordu. 4u nedenle siyaset sa)nesi-Bne fırlayan m+sl+manlar kendilerine Neygam(er2inTkul3 siyasetini değil,insanlara 3kullarım3 demeye alışmış sulta sa)iplerinin 3piramit6i3 siyasetimörnek alıyorlar, kafalarındaki 3de&let3 d+ş+n'esini ona göreşekillendiriyorlardı.4u )i6 de i6a6ı'ı olmayan durum, sökonusu alanda kesif (ir entellekt+el (oşlukyaşandığı sonu'una göt+rd+ (eni. 4u (oşluk 3İslam siyaset teorileri3 alanındadeğil da)a 6ok (+t+n teorilere temel teşkil eden 3tari)i ilk örnekler3 alanındayaşanıyordu.4u eser sökonusu (oşluğu yalnı (aşına doldurma iddiasının değil, ne(e&C &esultanC siyaset arasındaki temel farklılıkları )i'ri ilk y+elli yıllıkörneklerinden yola 6ıkarak ortaya koyma 6a(asının (ir +r+n+d+r.4ug+n 3saltanat3 siyasi yaşantımıdan 6ok d+ş+n'e &e duygularımıa )akim. !lla)"asul+2n+n 'a)iliye ile (irlikte ma)kum ettiği &e 3(iden değildir3 (uyurduğu3asa(iyet3 saltanat6ı duygu &e d+ş+n'elerimii (esleyen en (+y+k kaynak.!lla)2ın dininden y+ 6e&irenlerin elinden o dinin emanetinin alınıp lyık &e



sadık olanlara &erile'eği =Maide$ 0, ;adid$ O/, "a2d$ BB, Saff$ > Kur2nC (irger6ek olarak ön+m+de duruyor. 4u ger6eğin aksini is(at etmek ister'esine36o'uk d+şt+ğ+ yerden kalkar3 nakaratlarıyla ayetlerin a6ık6a (eyan ettiği)akikati yalanlamaya kalkanlar Medine2de, Mekke2de, ?nd+l+s2te &e (eneriyerlerde d+şen 6o'uğun y+yıllardır )l kalkamadığını unutmuş gör+n+yorlar.4ilmiyorlar ki, din 3sa(ık3 olanın değil 3sdık3 olanındır.

#rk6ılıktan da)a kapsamlı (ir sapma olan 3asa(iyet3 6eşitli (i6imlerde tea)+retmekte. 3Mu)ta6 olduğu ku&&etin damarlarındaki asit kanda me&'ut olduğu3masalına farkına &ardırılmadan inandırılan ko'a ko'a insanlar, 3asa(iyet3morfiniyle uyuşturulup elinden İslam2ı 6alındığı )alde )l 3tarifesi (endedir3pişkinliği i6erisinde 3lider3 olmaktan, 3önder3 olmaktan, 3İslam2ın(ayraktarlığından &e 3+6 kıta-BBda at koşturmak3tan söediyorsa, onu ayılta'ak koku, ya (ir g+n ta 3)arim-iismetine3 kadar uanarak (oğaına ge6irili-&eren &e kendisine 3kokladın(oğaına taktım3 denile'ek olan k+fr+n ne'aset tor(ası ya da 3(e(elerinsa6larını ağartan3 o g+n2+n geri dön+lme de)şeti ola'aktır.3@+6l+3 ile 3)aklı3nın m+'adelesinde 3(iden3 gerek6esiyle 3g+6l+3den yana olan3saltanat6ı mantık3 kalı(ıyla değilse (ile kal(iyle &e kafasıyla istik(ara

meyyaldir. 4u mantık tari)e &e olaylara 3yukarıdan3 (akar. Niramidin tepesinden(akana aşağısı (ir )oş gör+n+r nedense. 34iden3 gerek6esiyle olaylara 3)akkın3değil 3g+'+n3 gö+yle (akan (u yamuk (akışa6ısı doğal olarak (aktığını da yamukgöre'ektir. İşte (ir örnek$3Sonra ;alife Mer&an Fam2a dön+p iki ordu da)a )aırladı. 4unlardan (irini)alifelik iddiasıyla ayaklanan !(dulla) (. X+(eyr2in +erine, ;i'a2a diğerinide #rak2a gönderdi. Y....Y ;i'a (ölgesinde !(dulla) (. X+(eyr te)likesinin(+y+mesi...34u satırlar, alim &e fasığı 3da)C3 &e 3siyaset6i3, entrika &e d+en(alığı3de)3 &e 3siyaset3 olarak niteleyen (ir !rap tari)6i =;. İ(ra)im ;asanG2ye ait.İmam !am2a 3m+r-'ie3 yaftasını asma'+r2etinde (ulunan (u atın, ;. 7al)a &e;. X+(eyr2in katili =(irin'isini (iat öld+rm+ş, ikin'isini !mr (. *ermu adlıadamına öld+rtm+şt+>, ;. :sman adına söylediği asılsı söler &e yaptığıolumsu işler se(e(iyle :sman =r>2m (aşını yiyen, iktidarı sırasında olmadıkul+mler irtika( eden Mer&an (. ;akemi 3)alife3 !(dulla) (. X+(eyr gi(i muttaki&e m+'a)id (ir insanı 3ayaklanma'ı3 &e 3te)like3 olarak göstermesi, 3(akışa6ısı3ndan kaynaklanıyor. 4u da (ir gör+ş, ama nasıl (ir gör+ş olduğu malum.4u yamuk (akış a6ısından sonra (ir de +nl+ mu)addis İ(n-i ;a'er2in kalemindenokuyalım aynı olayı$& 3 eid2in öl+m+yle oluşan (oşluktan istifade ile !(dul-BJla) (. X+(eyr )alife oldu. Fam e)linden (aıları dışında t+mY (eldeler ona itaatetti. Mer&an ona karşı )ilafet iddiasıyla ayaklandı.3 =Let)u2B-4ari, '. 8##, s.JPQ>.?&et, (u da (ir (akışa6ısı. İkisi arasındaki farkmıE 7am y+ seksen dere'e.Saltanat eksenli (akış a6ısı olayı 3;alife Mer&an2a karşı ayaklanma'ı C(n-iX+(eyr3 (i6iminde &erirken adil (ir yaklaşım (enimseyen İ(n-i ;a'er 3Mer&an,İ(n-i X+(eyr2e karşı )ilafet iddiasıyla ayaklandı3 diye'ektir. Znl+ alim C(n-i;a'eri2l-!skalanC2nin yaklaşımı (ilin6li (ir ter'i)ten kaynaklanıyor. :na (uter'i)i yaptıran ulme olan nefreti &e adalete olan tutkusu. 9iğerinin yamukyaklaşımı, eğer (ilin6li (ir saltanat medda)lığından kaynaklanmıyorsakendisinden e&&elki saltanat6ıların dolmuşuna (iniyor demektir. !ynı dolmuşun önsıralarında Ker(ela olayındaki eit6i-saltanat6ı ta&rıyla Kadı ?(u(ekir C(n-i!ra(i &e da)a (aşkaları oturmaktadır. 4u tipler tari)i olayları 3insan3 eksenlideğil 3sultan3 eksenli d+ş+nd+klerinden değerlendirmeleri de ona göreolmaktadır.Cslami siyasetin sultani siyasete te(dili fiili (ir durum olarak (aşlamış, (usiyasi ta)rCft &e ta)ri(at yalnı siyasi alanda kalmayıp akideye &e d+ş+n'eyede (ulaşmıştır. 9a)a sonraları, ta)rifat &e ta)ri(ata uğrayan inan6 &ed+ş+n'eler saltanat6ı g+6ler &e onları destekleyen 3ulema3 tarafındankurumlaştırıldı. !rtık 3din3 deyin'e akla !lla) "asul+2n+n &e as)a(ının yaşadığıİslam değil İslam2la (ağdaşması m+mk+n olmayan saltanat gele'ek, adalet yerine,



ulme dayalı (ir siyaseti meşrulaştırmak i6in (aı 3ilim3 ma)fillerin-'e uysal&e eyyam'ı siyaset teorileri +retile'ektir. 4u teorilerin uluslararası söm+r+6arkına yağ olmasının önlenemeyi-şinin se(e(i de m+sl+manların kendi tari)lerine(Cgne kalmalarıdır.Sa)i, nasıl (akıyorlardı m+sl+manlar kendi tari)lerineE İ6inde (ulundukları(ug+nk+ duruma d+şmelerinde (u (akı-

BOşm payı &ar mıydı, &arsa ne kadardıE4u sorulara, (u kita(ı okuduktan sonra da)a net 'e&aplar &erile(ile'eğiniumuyoru. !n'ak (ir giriş yaısının sınırlarını orlamadan m+sl+manların kenditari)lerine nasıl (aktığına da kısa'a değinmek istiyoru.4ug+n piyasadaki yönelişleri +6 kısımda değerlendirmek m+mk+n$ B- @ileyenler,J- ;orlayanlar, O- Kutsayanlar.B - @ileyenler$ Wellikle (u kita(ın konu edindiği tari) dilimi i6in sökonusuolan (u ta&rın 6oklukla iyi niyetten kaynaklanıyor olması mu)temel. 5e ki adı+st+nde 3tari)3 yaşanmış olaylar silsilesidir. :nu değiştirmek m+mk+n değildir.7ari)indeki kimi netameli dönemleri gilemek i6in 3tari) yama3 yolunu değil de3tari) yapma3 yolunu se6en kimi 2iyi niyetliB tari)6iler (u gayretkeşliklerinitari)2i 3ta)rif etmeye kadar &ardıra(iliyorlar. 4u ta&ır +6 a6ıdan sakın'alı$

a> 7ari)i gilemek m+mk+n m+d+r, tartışılır. !n'ak m+mk+n olması )alinde (unund+r+st (ir yöntem olmadığı ortada. 7ari), )atasıyla se&a(ıyla (ir i(retler)ainesidir. alnı se&aplarını alıp )atalarının +erini örtmeye 6alışmakger6ek6i &e anlaşıla(ilir (ir ta&ır değildir. Sonra (u, Kur2anC +sl[(a uygun (irta&ır da değildir. ?ğer tari)i şa)siyetlerin 3i(ret3 olması i6in )atalarınıaktarmak yanlış (ir şey olsaydı )er şeyiyle mu'i-i (eyn olan Kur2an (unuyapmadı. !dem &e unus peygam(erlerin Kur2an2da ge6en kıssaları (unun a6ıkörnekleridir.(> Si tari)iniin kimi netameli sayfalarını )a(ire kapatmak i6in uğraşırkenİslam2ın isterik d+şmanları sökonusu sayfalan )em de işlerine geldiği gi(i(irin yanına (eş da)a katarak yaıp yayınlamaktadırlar. Siin iyi niyettenkaynaklanan (u da&ranışınıla elde ede'eğinii sandığını menfaat (u takdirde(ir 'inayete dön+şe'ektir. Wellikle son iki y+B0yılda (unun 6ok 6eşitli örnekleri gör+lm+şt+r. M+sl+man toplumlara mensupg+d+ml+ aydınlar (ir 6ok konuda olduğu gi(i tari) konusunda da -kenditari)lerini öğrenmek i6in-garekar m+steşriklerin (esteledikleri şarkıyı kendi)alklarının )uurunda söyleme gafletine d+şm+şlerdir. Mısır2dan 7a)a ;+seyin,!)med?min 7+rkiye2den !(dulla) *e&det, ;+seyin *a)id gi(i isimler (unun 6arpı'ıörnekleridir.'> 7ari)i gilemenin a&antaGı onu a6ığa 6ıkarıp anlamaya &e )ikmetini ka&ramaya6alışmanın a&antaGı yanında (ir )i6tir. Sa)i) kaynaklara dayalı sağlıklı(ilgilerden yola 6ıkarak tari)ini öğrenmeyen 3(i3lere, sa)te kaynaklara dayalı6+r+k (ilgilerle kendi tari)imii (ie öğretmeye kalkan 3el3ler 6ıka'aktır.7ari) şuuruna sa)ip olmayan nesillerin gele'eğe sağlam adımlarla y+r+mesi(ekleneme. 7ari) şuuru ise tari)i ta)rif, te2&il &e gileyerek değil teşri) &etefsir =doğru yorum> ederek &erilir.J- ;orlayanlar$ Kendi tari)ini )orlayan (u tipler (atılılaşmanın etkisiyled+ş+nsel &e duygusal (ir irtidat s+re'ine girenler arasından 6ıkmaktadır. 4unlari6erisinden (atı karşısında kapıldıkları aşağılık kompleksi se(e(iyle girdiklerisar2a nö(eti sırasında ağılarından salyalar sa&urarak toplumlarının dCnC &etari)C değerlerine akılalma (ir (önl+kle saldıran 2klinik &aka2 tipler6ıkmaktadır.Salman "+şt+ adı (u tipin son 2'ins2 örneklerinden (iridir.O- Kutsayanlar$ İslam2ın reddettiği &e 'a)iliyyeye ma)kum ettiği asa(iyetlerden(iri olan 3tari) asa(iyeti3... 4u anlayışta (aı tari)i kesitler ön'e kutsanarakdokunulmalığı ilan edilir. 7a(i (unun i6in (aı deliller temin edilir. !yet-ikerimelerin en olmadık te2&illeri &e orlama yorumlarıyla me&u )adislerdenderlenen (u deliller kimi tari)i dönemlerden (ir i(ret &esikası olarakyararlanmak isteyen insanların ön+ne tako olarak konulur. İslam2ın siyasitari)ine dilB



(ir (akış a6ısıyla yaklaşıp )i'ri (irin'i asnn (aı siyasi olaylarını o(Gektif(ir göle değerlendirmek isteyen samimi rn+sl+man d+ş+n+r &e alimler karalamakampanyalarına )edef kılınır. Seyyid Kutu( &e Me&dudi gi(i saygın isimler (ile(u. iğren6 kampanyalardan kendilerini kurtaramalar. 4öyle'e tari)i anlamakisteyenlerle tari)i kutsayanların yıldıı (ir t+rl+ (arışama. !lla)2ınkullarını 3niam-ı alem3 gerek6esiyle 3siyaseten kati3 eden saltanat

yönetimlerinin 3ne'ip millet3 3şanlı tari)3 asa(iyetiyle kutsallaştırılmakistenmesinin temelinde yatan se(ep de aynı olsa gerek.!slında (u kita(ın konusu olan tari) kesitini ele almak mayınlı (ir araidedolaşmaktan farksıdır. 4u aman dilimi +erinde konuşmak )ayli titilik &edikkat gerektiren (ir iş. 4unun (öyle olması sökonusu aman dilimindeger6ekleşen önemli olayların ka)ramanlarının sa)a(e olma i)timali. İşte (ui)timal (aı kimseleri (u konuda aşırı duyarlığa se&ketmiştir.!lla) "asul+2n+n keremli as)a(ına dil uatmak, onların saygın isimleriniyıpratmak &e tö)met altında (ırakmak )addi aşmaktır el(et. 9eğil sa)a(e kimolursa olsun, sıradan insanlara karşı (ile )ak etmedikleri (ir +sl[(u kullanmakm+2minlik ede(iyle (ağdaşma. Kime karşı yapılıyor olursa olsun )aksılığın )ert+r+ merduttur. 4u ilke yaşayanlar i6in ge6erli olduğu gi(i el2an )ayattaolmayanlar i6in de ge6erlidir. 4u noktada inanan (ir insana d+şen Kur2an2ın

koyduğu şu öl6+ye uymaktır$R:nlardan sonra gelenler derler ki$ 3"a(( 2imi, (ii &e (iden ön'e iman edenkardeşlerimii affet. : kardeşlerimie karşı kalplerimide (ir kin (ırakmaB."a((2imi, sen 6ok şefkatlisin, 6ok mer)ametlisin. =;aşr$ B>4u mesaG, t+m inananların kendilerinden ön'eki m+2minlere )em de kusurlum+2minlere karşı göstere'ekleri ta&rı tes(it etmektedir. 3Ley 3 )akkında nailolan ayet-i keri-B1menin siyak &e si(akından da anlaşıla'ağı gi(i 3ön'ekiler3 den kasıl -öelde-mu)a'ir &e ensardır. :nlara 3fey3 konusunda fedakar olup sonrakileri d+ş+nmelerita&siye edilirken, sonraki nesillere de, onlar )akkında !Ua)2dan afdilemelerini, fedakarlık yapmamaları )alinde, onlara kin (eslememelerini ta&siyeetmektedir.!yetten de. anlaşıla'ağı gi(i, yanlışlara 3doğru3 demek değil, m+2minlere karşı3kin (eslememek3 ta&siye edilmekledir. ?l(ette m+2mine karşı kin (eslememek,)akikati gilemek ya da )akikat karşısında duyarsı kalmak anlamınagelmemektedir. !dalet &e )akikat aşkı imanın (ir gereğidir. apılan yanlışa,kimden sdır olursa olsun 3yanlıştır3 demek kınana'ak (Cr da&ranış değildir.!ksine yanlışa doğru, doğruya yanlıştır demek, kınana'ak &e yerile'ek (irda&ranıştır. !n'ak, yanlışın yanlış olduğunu sa)i) delillerle is(at etmek &eis(at edilen (u yanlışı da edepli (ir +sl[pla ders almak i6in a6ıklamak gerekir.anlış olduğu nass2larla sa(it olan (ir da&ranışa doğru demek &e (unu is(at i6in)akikati eğip (+kmek (aşta )akikatin kaynağı olan o nass2lara sonra )akikatin(iat kendisine )akarettir, ul+md+r. ;ele yanlışın adını 3i'li)ad3 koyarakieti)ad gi(i 6ok önemli (ir ka&ramı şai(e altında (ırakmanın maereti olama.!kidede peygam(er dışındaki kimseye masumiyet atfedilemeye'eği sık tekrarlanan(ir 3ilke3 iken fiiliyatta on(inler'e 3masum3 6ıkaran (ir anlayışla saadetasrını değerlendirmek ia)ı m+mk+n olmayan (ir 6elişki olsa gerek.!lla) "asul+2n+n kimi )adislerinde (ari (ir (i6imde ortaya 6ıkan sa)a(etarifiyle 3m+t'a))ir[n3un sa)a(e tarifi arasındaki a6ık farkın ortaya konulmasıgerekmekte. @eleneksel sa)a(e tanımının "asululla)2ın, ;. Wmer &e ;. !li2nin,ta(iinden Said (. M+s'yy'( gi(i kimi faki)l'rin sa)a(e tanımıyla (+y+k farklararetmesinin akCde&C &e siysC se(ep &e sonu6larını ele alıp in'elemek ayrı (ir6alışma konusu.BQr4u)ari &e M+slim2in ortaklaşa ri&ayet ettikleri 3Siden (irini U)ud dağı kadaraltın infak etse as)a(ım 2dan (irinin (ir m+d )atta yarım m+d sadakasınayetişeme3 )adisinde ge6en 3siden (irini3 diye )itap ettiği karşısındakitopluluk kimdi, 3sa)a(em3 dediği insanlar kimdiE Klasik sa)a(e tanımına göre3siden (iri3 diye )ita( ettiklerine de 3as)a(ım3 demesi gerekmiyor muyduE oksa!lla) "asul+2niin indinde 3sa)a(e3nin da)a öel (ir anlamı mı &ardıE 3!lla)e



!lla-)e fC-as)a(C...3 diye (aşlayan 7irmii2nin ri&ayet ettiği )adiste as)a(ınata2n edenlere karşı söylediği 3!s)a(ım )akkında !lla)2tan korkun !lla)2tan3söleriyle aarladıkları kimlerdiE :ysa ki klasik anlayışa göre 3sa)a(e )akkında!lla)2tan korkması3 i)tar edilenler de 3sa)a(e3 tanımına girmiyorlar mıydıE4ey)aki2nin (ir ri&ayetinde ;. !li, i6erisinde "aşu-lulla)2ı gören (ir 6okkimsenin (ulunduğu (ir topluluğa son g+nlerinde yaptığı (ir konuşmasında

3"asululla)2ın as)a(ı...3 diye (aşlayarak &asıflarını anlattıktan sonra şu )+km+&erir$ 3!ranıda onlara (ener kimse göremiyorum.3Wrnekleri 6oğaltmak m+mk+n. Maksadımı ta(ulaştır-dıkları sa)a(e tanımını (a)aneederek usul'+leri karşımıa almak değil, (u ka&rama !lla) "asul+2n+n y+klediğidoğru anlamı (ulmaya 6alışmak.4+t+n (unlarla (irlikte !lla) "asul+2n+n 3as)a(ım3 (uyurduğu o altın nesle )angiaklı (aşında m+2min kin &e nefret (esleye(ilirE ine o islam2ın or g+ndostlarına sö&mek &e ta2n etmek gi(i (ir su6a )angi m+sl+man iştirak eder ya da(öyle (ir taşkınlık karşısında tepkisi kala(ilirE Sa)a(eye sö&me &e dil uatmaedepsiliğini ilk i'ad eden, )atta (unu resmi (ir emirle )ut(elere yerleştiren?me&C )alifelerinin (u köt+ da&ranışlarını ma)kum etmemek, da)ası (u 3s+nnet-iseyyie3yi de&am ettirmek 3adalet &e i)san ile muameleyi3 emreden !lla)2a karşıgelmektir. !ynı amanda (u, sa)a(eye sö&memek i6in 'anlarını feda etmiş ai

İslam şe-B/)idlerinin mesaGına i)anettir. 5itekim (u kitapta katledi Zşi-ni aktardığımı;i'r (. !diyy &e onun gi(i !lla) "asul+2n+n pk as)a(ına sö&memek i6in 'anlarını&eren ai şe)idler (u konudaki örnekler değil midirE Sö&g+, değil sa)a(e,sıradan insanlar i6in (ile 6irkin (ir da&ranıştır. Kaldı ki islam nimetikendileri sayesinde (ie kadar ulaşmış, 'anları da)il )er şeylerini !lla)2aadamış, Kur2an2ın ö&g+s+ne ma)ar olmuş =!l-Zmran$ BB, 4akara$ B0O,Let)$B/,7e&(e$ B>olanen-sar &e mu)a'irin yani ö ifadesiyle !s)a(-ı Kiram )er t+rl+ö&g+ye &e se&giye layıktır.4u ö&g+ &e se&gi sa)a(eyi kutsayıp dokunulmalıklarını ilan etmeyi değil onlarıanlamaya 6alışıp de&rettikleri san'ağı yere d+ş+rmemeyi gerektirir. :nlar yalnı3örnek3 değil aynı amanda 3i(ret3tirler. !ğır sına&larda denenmiş (u neslinengin te'r+(esinden istifade etmeye engel ola(ile'ek ta&ırlar sergilemek &e (unada tumturaklı 3fet&alar3 (ulmak ne İslam2ın ne de m+sl+manların )ayrınadır.İyi (ilinmesi gereken (ir şey &ar$ islam siyaset tari)inin ilk ana )iiplerinint+m+ de )i'ri 0B2e kadar 6ıkmış (ulunuyordu. 4u demektir ki isimleri 6ok duyulan&e 6ıkış şartlarını (u eserde in'elediğimi Fia, M+r'ie, ;ari'iyye &eMuteile2yi temsil eden fertler ya (irin'i kuşağa =sa)a(e nesli> ya da ikin'ikuşağa =ta(iin nesli> mensup insanlardı. 4u )iiplere nis(et edilen insanlar(aşka (ir yerden it)al edilmiş değil o g+nk+ islam toplumunun i6inden 6ıkmışinsanlardı. 4u ger6ek gö ön+ne alındığında tari)teki (aı kesitleri3mu)afaakarlıkları gereği ta(ulaştırmak isteyenlerin 'iddiyeti de suyad+şmektedir. ;ataların adını 3ieti)ad3 koyanların, (u kitapta ilgin6 öyk+s+anlatılan "asululla)2ın ardında 'i)ada katılmış !(dulla) (. Xi2B-;u&eysıra et-7emimC &e emsalleri i6in kendi koydukları 3standartlar3a pek riayet etmediklerigör+lmekte. !lla)2ın Kur2an2da a6ık6a 3fasık3 diye )ita( ettiği kişi &e(enerleri i6in yapılan te2&iller inandırı'ı olama-BPmaktadır. 4u ta&rın sonu M+r'ie gi(i saadet asrının tes'illi m+nafıklarını da)i-)aşa- sa)a(e saymaya kadar gider.4u dengesiliklerin (aşladığı tari)i ta )i'ri (irin'i asrın ilk 6eyreğine kadargöt+rmek m+mk+n. 9a)a raşid )alifeler döneminde ortaya 6ıkan 6alkantılar &eonlardan sonra 3)ila-fet3in orla ele ge6irilerek 3saltanat3a dön+şt+r+lmesi,(ir(iri ardın'a ortaya 6ıkan )iipler, )iiplerle gelen siyaset kaynaklı akide&i&e fık)i i)tilaflar, i)tilafların ka&gaya ka&ganın sa&aşa dön+ş+ &e 3imamlar3la3sultanlar3 arasındaki 3din d&ları3yla (+t+n (unlara sağdan soldan eklenen3kin3 &e 3kan d&aları3...7o dumandan kimsenin kimseyi se6emediği (ir ortamda (ug+n adı en 6ok anılıp daşa)siyeti en a tanınanlardan (iri olan 4+y+k Cmam ?([ ;anife2yi tari)sa)nesinde gör+yoru.



?([ ;anife, "aşid ;alifelerden sonra (ir(irinden ayrılan 3)ak3 &e 3g+63+narasındaki amansı sa&aşta g+6ten &e g+6l+den yana değil, )aktan &e )aklıdanyana olmuş &e (unu da kanıyla (elgelemiş (iri. İmam saltanata karşı i6ti)adıtemsil ediyordu. 7ari) (oyun'a t+m saltanatların (ari öelliklerinden (iri ise3i'ti)ad3a d+şman oluşlarıydı. Aok değil da)a (eş asır ön'e Sayda kadısının3i'ti)ad yapıyor3 Gurna-liyle idamına ferman 6ıkartılan +nl+ faki) Xeyn+ddin (.

!li =B-B/>2nin su6u &e akı(eti de İmam !am2ınkinin aynısı değil miydiEİ'ti)adla saltanat yanyana eğleşmesi m+mk+n olmayan şeylerdi. 4irinin yapısıdinamik diğerinin yapısı statikti. 7+m antik &e 6ağdaş saltanatlar d+ş+n'eye &ed+ş+nen insana d+şmandılar. İ'ti)adGse d+ş+n'enin, imanın yedeğinde ulaştığıir&e, yani ak)n_en soylu mey&esiydi.?l(ette i6ti)adın_yanında\laa alimler olduğu gi(i saltanatın yanında olan3saray uleması3 da&ardı. ;i'ri 0 yılında (ir(irinden ayrılan )ak ile g+'+yeniden (ir araya getirmekJisteyen m+6te)idler (irer (irer temilenip ortalık saray ulemasına kalın'ayaptıkları ilk iş gayrı meşru olan alim g+'+ meşrulaştırmak oldu. Sultanlara)alklar +erinde kurdukları saltanatlarını nasıl ayakta tutup da)a falasaltanat s+re(ile'eklerini öğreten siyaset teorileri geliştirmeye, (u doğrultu-

G da kitaplar yamaya (aşladılar. Kendisini İmam !am2a nis- i (et edenlerarasından, yöneti'ilerin )i6 (ir a)laki değerle (a- ] ğımlı olmadığını söyleyen+nl+ saray uleması 5. Ma')ia-&elli2yi aratmayan tipler 6ıktı. ?)l-i S+nnet adıaltında M+r-'ie2nin inan6 &e gör+şlerini yayan (u tiplere göre yöneti'iler neyaparsa yapsın 3)ikmet-i )+k+met3 gereği idi &e karışılmaması, )atta (oyuneğilmesi laımdı.5e(e&i 6iginin temsil'isi olan imamlar sultanlara karşı &erdikleri m+'adelede)er şeye rağmen (ir 3g+63 olduklarını is(at edin'e sultanlar ilmin &e aliminönemini ka&rayarak 6eşitli makam &e me&ki &aadleriyle onları satın almakistediler. 4una yanaşmayanları ta'i &e te)dit ederek korkutmaya 6alıştılar.:nların (u te)ditlerine de pa(u6 (ırakmayan m+'a)id &e muttaki ulemayı (irfırsatını (ulup ortadan kaldırdılar. :nlardan (oşalan yere kendi (esledikleriulema taslaklarını ge6irmek istediler. ;alk )i'rC +6+n'+ y+yılın ortalarınakadar saray ulemasına karşı gösterdiği )assasiyeti mu)afaa etti &e onlarailtifat etmedi. 9a)a sonraları )alkın ta(iatı da değişti. !n'ak Cmam !am2mtemsil ettiği 3İmamlar3 6igisini s+rd+ren alimler a da olsa )er asırda(ulundu.?l(ette (u 6igiyi ta)rif ettikleri, (+y+k imamın mane&i mirasınısa)iplenmedikleri, onun sultanlar eliyle dök+len kanı +erinde 3işporta'ılık3yaptıkları )alde kendisini onun me)e(ine nis(et eden de a değildi. 4unlaryery++nde adalet niamının garantisi olan M+(in Kita(2ı kayser &e kis-ralarınişine gelir (ir (i6imde yorumladılar. 4ug+n de 3mu-)arref 6igi3mn kimimensupları 3yöneti'ilerden şikayet et-JBmek !lla)2ın takdirine karşı gelmektir3 gi(i &e'ieler koy-&eriyorlarsa M+r'iedemokratik saltanatların gölgesi altında &arlığım )l s+rd+r+yor demektir.4+y+k Cmam ?([ ;anife2nin, onun yolunu ilediğini söyleyenler'e yeterin'etanınmıyor oluşu yukarıda dikkati 6ektiğimi 3kutsallaştırma3ya onun da kur(an&erilmiş olmasının (ir sonu'udur. İmarn2ın ka6 ke )a''a gittiğini, ka6 )atimyaptığını anlata anlata (itiremeyenler onun saltanatlara karşı gösterdiği örnekta&rı &e sonu şe)adetle ta6lanan öm+rl+k m+'adelesini görmeden geliyorlar.?linide tuttuğunu kita(ın ikin'i (öl+m+ 4+y+k İmam2ın işte (u unutulmaya y+tutmuş m+'a)id kişiliğini ele alıyor, onun yalnı fıkı)ta değil 3siyaset3te de3imam3 olduğunu göstermeye 6alışıyor.4u konuda söylene'ek )er şeyi söylediğimi iddiasında değili. M+mk+n olduğun'a6oğunluğun 3mute(er3 ka(ul ettiği ilk kaynaklardan yola 6ıkarak te2lif ettiğimi(u eser, n+(+&&et &e saltanat arasındaki farkın anlaşılmasına katkıda (ulunmuşsaama'ına ulaşmış demektir.4+y+k (ir (öl+m+n+ Ka)ire2de kaleme aldığım (u eserin m+s&eddelerinin daktiloedilmesinde (+y+k emeği ge6en Lati) kardeşime (urada teşekk+r ediyorum....&e min2!lla)i2t-7e&fik.BP. Q. BPP



JJ4^"İ5*^ 4W<ZM İM!M<!" V? SU<7!5<!"##. S!<7!5!7#5 K#S! ;İK!?Sİ5e(e&i Aigi@erek saadet de&rinde gerek rşid )alifeler döneminde 3İslmC önderlik3 dCnC &e

siyasC olarak ikiye (öl+nmemişti. Sırf önderlik kurumunda değil, )ayatın t+malanlannda da din-siyset (+t+nl+ğ+ korunuyordu. "asululla) =s.> şirkle(irlikte, monoteist dinlerden gelen laik anlayışları da kök+nden kaımıştı.islm akidesinde şirk nasıl (+t+ne eklemekse laisim de (+t+n+ par6alamaktı.ani şirk, i6inde )ak (ulunan (atıl, laisim i6inden )akkı alınmış (atıldı. 4iridine eklemek, diğeri 6ıkarmaktı. 4iri akideyi ekleyerek (ouyor, diğerieksilterek (ouyordu, işte (u anlayış "asululla)2ın (+t+n'+l metoduylareddedildi, insanların )em i6 d+nyasını )em dış d+nyasını )ernde öte d+nyasınıtanim eden, mamur eden (ir dini te(liğ ediyordu. Mes'itte nama kıldırıyor,'ep)ede sa&aş yönetiyordu "asululla)."aşid &e m+rşid )alifeler de onun yolundan gittiler. Wnderliğin (öl+nmeliği)ususunda titilik gösterdiler.;. ?(u(ekir saltanata a6ılan t+m kapıları kapatan "asululla)2ın yolundan gitti.

: kapıyı a6tırmadı. M+l)it Kis-ra2ya &e laik Kayser2e (enememekte titilikgösterdi. WmerJ=r.> de öyle yaptı. Saltanat kokusunu aldığı )er deliği tıkadı. Wnderliğin(öl+nmeliği ilkesine aami titilik gösterdi. "a-şid &e m+rşit )alifelerdöneminden sonra siyasal yapıda (ir takım 6atlaklar meydana geldi. 9in-d+nyaayrımı giderek yerleşti. !deta, saltanatların (ekası din &e d+nyanın ayrılığına,yani 2ilkel laisim2e (ağlıydı.9ini Wnderliğin 9+nye&i Wnderlikten !yrılması$İlkel <aisimİlk (akışta (ir(irine ta(an ta(ana ıt gi(i gör+nen saltanatla laisimarasındaki ilişki neydiE 4unu a6ıklamaya 6alışalım.İslam saltanatın )er t+r+n+ reddetmişti. "asululla) da diğer t+m ne(iler gi(isaltanatın t+m 6eşitlerini reddetmiş, d+nye&i önderliği sefa)at &e söm+r+yedayanan saltanat +erine değil, )ukukun +st+nl+ğ+ne dayanan 3n+(+&&et3 +erine(ina etmişti.Saltanat ulme dosttu, İslam d+şmandı. Saltanat despotluğa, İslam ş[rayadayanıyordu. 5e(e&i yönetim şe)ade-te, saltanat ise sefa)ata dayanırdı. 5e(e&iyönetimde )ukuk yöneti'iden, saltanatta ise yöneti'i )ukuktan +st+nd+. 4iri)ukuk de&leti, diğeri imtiya de&letiydi.4+t+n (unlardan ayrı olarak ne(e&i yönetimde de&let dinin &e e(edi kurtuluşun(ineği, saltanatta ise din de&letin (ineğiydi. Sultanlar onu saltanatlarına aletolarak kullanıyorlardı. 9a)a ö (ir ifadeyle (u iki yönetimde 2din2in işle&ifarklılaşıyor,tamlayan &e tamlanan değişiyordu. İslam2ın yeri ne(e&i )ilafette2dinin de&leti2yken saltanatta 2de&letin dini2 konumuna ge6iyordu.9ini saltanatlarına ara'ı kılmak i6in ön'e siyaseti dinden ayırdılar. !rdındandinsi kalan siyasetin eline dini teslim ettiler. 4una da )alkın gö+n+ (oyamaki6in i)tiya6 duy- G dular. J1İşte laik anlayış saltanatın en (+y+k dayanağı olarak (öyle ortaya 6ıktı. A+nk+ne(e&i yönetimle saltanat 6elişiyordu. 5e(e&i yönetim )ukuk de&letiydi. ;ukukun+st+nl+ğ+ne dayanıyordu. 4u )ukuk el(ette kaynağı ila)i olan İslam )ukukuyduyani İslam2dı. 4u )ukukun +st+n olduğu (ir yerde saltanat m+mk+n değilyaşayamadı. İslam )ukuku yaşamasına iin &ermedi. ;ukukun ru)una aykırıydı.apısı gereği İslam )ukuku kendi +erinde (ir otorite tanımaya m+sait değildi.4u isterse fert, isterse aile, isterse (ir gurup &eya +mre olsun. ;ukukuuygulayanların (iat kendileri de )ukuka karşı sorumluydu &e o )ukuk,karşısında )erkesi eşit görmek istiyordu. Lerdin, gru(un, +mrenin, sınıfın)aklan tanim &e tespit edilmişti (u )ukukta. Lerdin topluma ulm+n+onaylamadığı gi(i toplumun ferde ta)akk+m+ne de imkan &ermedi.4ir yönetimin 3saltanat3 olması i6in adının illa da padişa)lık, krallık,meliklik olması gerekmemekteydi. 4u pekala kendisini 6oğul'u diye niteleyeng+n+m+ demokrasileri i6in de ge6erliydi. ;atta adC krallık olduğu )alde tari)te



adalete &e )ukukun +st+nl+ğ+ne dayanan yönetimler 9a-&ud &e S+leyman =a>2ınyönetimleri olduğu gi(i, adı demokrasi olduğu )alde +mre ya da me'lissaltanatına dayanan reGimler de &ardı..!dı ister monarşi, ister oligarşi, ister demokrasi, ne olursa olsun saltanat (irimtiya reGimiydi. Mu)akkak (ir imtiyalı +mre ortaya 6ıkarıyordu. 9e&let

pastasının kaymağını ya (ir fert, ya (ir aile, ya (ir me'lis, ya (ir sınıf &e+mre yemek istiyordu.İşte (u noktada İslam )ukukunu karşılarında (uluyorlardı. 5e(e&i yönetim (unaiin &ermiyordu. A+nk+ (aşta, İslam )ukuku 2de&letinpastalaşması2m )oşgörm+yordu.İslam2ın reddettiği iki anlayış (u noktada iş(irliği yaptı$ Saltanat &e laisim.5e(e&i yönetimi ortak d+şman ilan etti-JQler. İkisi iş(irliği yaparak ona y+klendiler. Wn'e önderliğin (öl+nmeliğiprensi(ini edelediler. 9ini &e siyasi önderlik )akka değil g+'e dayanıyordu.Saltanat, elinde (ulundurduğu (u g+'+ dini önderliği yoketmekte, yıpratmaktakullandı. @+6s+ kalan dini önderlik )em kan kay(etti, )em de ta)rifata uğradı.Siyasi Wnderliğin 9ini Wnderliğe 7a)akk+m+ 9inden soyutlanan siyasi önderlik

ta(iatıyla saltanata dön+şe'ekti dön+şt+ de. Wn'eleri dini önderliği tanımakorunda kaldı. !n'ak kendi yerini sağlama alın'a dini önderliğe karşı 6eşitlikollardan sa&aş a6tı. :nu altetmek i6in 6eşitli yöntemler geliştirdi. 4unlar$B. İktidarın iyi işlemeyen ya da )ayatC olmayan kimi kurumlarının (ir kısmını (uönderliğe (ırakma teklifinde (ulunmaktı ki, dini kontrol altına almanın yoluan'ak (uradan ge6iyordu. 4öyle'e ayaklarını sağlamlaştırmış ola'aklar, (ir taşla(ir ka6 kuş &urmuş ola'aklardı.9ini önderliği temsil eden ulemayı anlaşmaya 6ağırdılar.J. 4u yöntemleri, satın alma (i6imindeydi. :nları makam &e me&ki &a2diyle satınalmak istediler. Ulemayı d+nye&i &aadlerle ayartmaya 6alıştılar. Aeşitli şer2ideliller de (uldular. Kimi ka(ul etti, kimi etmedi. 39inini a (ir değeresatmayanlar3 işken'elere uğradı, öld+r+ld+. Kimisi ise ka(ul etmek orunda(ırakıldı. 4unlar i6erisinde )ayırlı )imet &erenler olduğu gi(i ilmini satarakge6imini temin edenler de 6ıktı.O. Xor kullanarak direnen önderlere işken'e ettiler. :nları 6eşitli (askılarlasusturmaya ya da yok etmeye 6alıştılar. 4unda (aşarı da sağladılar. 9iniönderliğin (aşı eilmişti. Saltanata dayanan siyasi önderlik kalmıştı ortalıkta.J/

!yrılan Siyasi Wnderlik &e Sem(olikleşen 3;ilafet34u siyasi önderlik de (öyle gitmedi. !((asilerin g+6lerini kay(etmeleriyle onundini önderliğe yaptıklarını sultanlar &e emirler de ona yaptılar. Siyasiönderliğin g+'+n+ de elinden aldılar. 3;ilafet3 adını &erdikleri kurumunkanatlarındaki son t+yleri de yolarak garip (ir kuşa 6e&irdiler. !rtık (u kurum)ut(elerde ad okumak, '+((e giymek &e paraların +erine isim yamaktan öte (irdeğer ifade etmiyordu. Saltanatla laisimin y+yıllara dayanan ortaklığı, ne(e&iyönetimi, sonunda 4ians sistemine 6e&irmişti. !rtık din d+nyaya değil, d+nyadine )+kmediyordu. Saltanat )akim, din ma)kumdu. 4u dönemde ne(e&i yönetiminde&amı olan 2)ilafet2 adı, 6eşitli kepaeliklere karıştırıldı. ;er t+rl+ ul+m,sefa)at, a)lksılık (u ad altında i'ra edilir oldu. ;+k+mranlık )aklarısultanlar'a ellerinden alınan )alifeler işi sefa)ata dökm+şlerdi. ;alifeninsarayında (in(irge'eler yaşanıyordu.<a6kalaşan (u kurum artık dokuun'u y+yıldan sonra yaptırım g+'+n+ yitirerektamamen sem(olik (ir )l aldı. !yakta dura(ilmek i6in (ir sultayamu)ta6 )alegelmişti. 4ug+n+n ingili krali6esinden da)a (eter işle&sileştirilen )alifelerkapanın elinde kalıyordu. Kim da)a or(aysa, kim da)a alimse, kim da)a (askın6ıkarsa onun tarafına ge6iyor, onun saltanatına kaldıra6 oluyordu. 4öylesi (ir)ilafetin &arlığı yokluğundan da)a ararlı (ir )ale gelmiş m+sl+-manların,İslam2ın 3ne(e&i )ilafet3 kurumuna olan g+&enleri edelenmişti. !rtık yeniduruma uygun siyasal teoriler geliştiriliyor, (ir takım ilim ma)filleri deönderliği ne(e&i aslına dönd+rme yerine me&'ut anlayışa kılıf (ulma 6a(asınagiriyorlardı.



Ulemanın (ir kısmı me&'udu onaylamasa (ile (u duruma (ir &akıa olarak (akıyor,pragmatik yaklaşımlarla me&'ut otoriteden İslam namına (ir şeyler koparmaya6alışıyor-JPdut :toritenin gayri Cslami, gayri a)lkC &e )atta gayri insanC da&ranışlarınaİslam adına koparıla'ak ta&iler )atırına gö yumuluyordu. Ve ta(i )er aman

olduğu gi(i "asul+n &arisleri de (+t+n (unlara karşı 'anları pa)asınadireniyorlar (edelini işken'e, indan &e öl+mle 6ekiyorlardı.4a(-ı ;+mayun2dan @e6ip.Me'liste Kay(olan ;ilafet;ilafet, :smanlı2yla, kay(ettiği d+nye&i g+'+ne ka&uşmuştu. !ma )i6 (ir amandini g+'+ne, yani meşruiyetine ka&uşmamıştı. :smanlı, ?me&iler &e !((asilerinilk yarım asnndaki konumuna getirmişti )ilafeti.;ilafet a6ısından (ir gelişme sayıla(ilirdi yeni durum. ;ilafet m+essesesi g+'+olmayan 3Vatikan3 örneği (ir yapıdan kurtulup d+nye&i otoritesine ka&uşmuştu.;i'ri (inin ortalarında kay(ettiği g+'+ne sonlarında ka&uşmuş gör+n+yordu.!sa(iyetimii (ir tarafa (ırakıp d+ş+n+rsek ger6ekte öyle miydiE :smanlıyla)ilafet mi g+6lenmişti, yoksa 2g+62 m+ kendisine yeni (ir dayanak da)aedinmiştiE:smanlının )ilafeti ele ge6irmesiyle ma)iyet a6ısından kimin da)a krlı 6ıktığı

sorula'ak olursa, (undan )ilafet m+essesesi krlı 6ıkmıştır demek m+mk+n. !ma:smanlı te(2ası olan m+sl+manların (undan ne gi(i (ir yarar sağladığıtartışılmalı. ;ilafet m+essesesi )angi )ukukC, iktisadC, i6timaC yaraya mer)emolmuşturE :smanlının m+sl+man te-(ası (u m+esseseyle )angi )akları eldeetmişlerdirE!sıl konumua dön+p sorumua 'e&ap (ulmaya 6alışırsak )alifelik :sman 4ey &e:r)an 4ey2in saltanattan uakta 'i)ad &e adaletle kurarak yönettikleri :smanlı9e&-leti2ne )i6 de )ayırlı şeyler katmadı.;er)alde kimse, :smanlı2nın ele ge6irdiği )ilafetin "a-sul2+n &e "aşid;alifeler2in miras (ıraktığı ne(e&i )ilafet olduğunu iddia edeme. Zmmetin kendi)ukukunu temsil )ak-Okını kendi iradesiyle =ş[ra> teslim etmesi gi(i (ir durum da sökonusu değil.5eydi o )aldeE ?l(ette ne(e&i değil 2sultani )ilafetti. ani nakıs (ir)ilafetti. :smanlı2nın ele ge6irdiği )ilafetin dikkate değer unsuru yok muyduEVardı el(ette Mukaddes emanetler. 4ir de +mmete (ir iyilik yaptı :smanlıy+yıllardır +mmetin imkanlarıyla sefa)at s+ren (ir aileyi +mmetin sırtındankaldırdı. !ma )ilafetin y+ler'e yıllık şatafat &e saltanatını da te&ar+s etti.5e ki, yine de ?me&i &e !((asi saraylarıyla :smanlı sarayı 6ok farklılıklararet-mekte. :smanlı2nın )ilafet tari)i diğerlerinden da)a insani &e #slami2dir.;i6 değilse ul+m &e sefa)at a6ısından (öyledir.;ilafetin :smanlı İslam 9e&leti2ne kaandırdıklarını &e kay(ettirdiklerinisoğukkanlılıkla tartışmak gerekiyor. Konuya ne(e&i yönetim a6ısından değil de3ne'ip millet3, 3şanlı tari)3 nostalGisiyle yaklaşılın'a el(ette kimsenindiye'ek (ir şeyi kalma. : aman "asululla)2tan esirgedikleri ö&g+y+ arap ırkınıy+'elttiği i6in ?me&ilere (ol keseden dağıtan 2arap-m+sl+man2 sente'ilerininyaptığı saltanat sa&unu'uluğunu (i de tersinden yapa(iliri.2;alife2 un&anı gerektik6e kullanıla kullanıla y+yılımıa kadar gelindi. !n'akson 2)ilafet de&leti2 de yıkılın'a yery++nde sureta da olsa İslami yönetimitemsil eden g+6 kalmadı. :smanlı sonrası yapılanmada, 2sultani )ilafet2insaltanat (oyutu, 2)ilafet2ten ayrılarak )akim g+6ler arasında pay edildi. Xatensaltanata 6ok da)a ön'eleri, meşrutiyetle =BP/> (irlikte (ir ortak (ulunmuştu$Me'lis. Saltanat )aklarının (ir kısmını me'lise de&reden 2)alife2, yeniyönetimle (irlikte elinde kalan kısmından da oluyordu. A+nk+saltana-tm yenisa)ipleri kendilerine 2TerT`ştemiy_orlardı. Saltanat (+t+n+yle 2me'lis2e ge6in'e2)alife sultan2m sultanlığı gidiyor, yalnı7ıafiCeliği kalıyordu. ani )alifelik:smanlı2dan ön'eki )aline a&det ediyordu. 4u s+re'in doğal sonu'u ola-OBrak, sonra, o da tari)e karışa'aktı. ;indistan2da İk(al, Mısır2da 7a)a ;+seyingi(i (aıları saltanat gi(i )ilafetin de me'lise ge6tiğini sa&una'aktı. İk(al (ugör+ş+nde yanıldığını a'ı a'ı itiraf ede'ektir da)a sonraları. Clk me'lis



me(uslarından Seyyit 4ey2in dedikleri doğruysa, artık sultan-)alife (ir kişideğil (ir ka6 y+ kişiydi.4u anlayışı doğru ka(ul etmemi )alinde 2)ilafetimi2in )ala de&am ettiğineinana(iliri. 4aılarının 7. *.2yi 2lider2 gösterme alışkanlığının yalnı'a (irtemenni değil (ir 2ger6eği2 de yansıttığını (öyle'e öğrenmiş oluyoru.Saltanata gelin'e$ : aten asr-ı saadet &e )ulefa-i raşi-din dönemi dışında

arada (ir aksamalara rağmen )i6 kalkmamış (ir kurumdur. !n'ak 6ok eldeğiştirilmiştir. Fimdi ise saltanat artık klasik yöntemlerle değil modernyöntemlerle işliyor. ?sasen İslam2ın dışında )i6 (ir yönetim sistemi saltanatıkaldıra'ak (ir mekanimaya da sa)ip değildir. Saltanatı 3)ukuk karşısında (irimtiya3 olarak alırsak, (u tanıma göre (ug+n )i6 (ir yönetim yoktur ki saltanatolmasın. Fimdilerde 2e&rim2 ge6iren marksimde sınıf saltanatı, militarimdeasker saltanatı, demokraside me'lis &e 3gili odaklar3 saltanatı, kapitalimdepara saltanatı s+r+p gide'ektir. A+nk+ sayılan t+m (u sistemlerde )ukukun mutlak+st+nl+ğ+ diye (ir şey yoktur. 4u yasaları (irileri yapar &e (u sistemlerdemu)akkak (irileri )ukukun +st+ndedir. !'ıktıkları =i)tiya6 duydukları> aman)el&adan tanrılarını yiyen 'a)iliye m+şrikleri gi(i onlar da a'ıktıkları aman+st+nl+ğ+ yalnı malum )alka olan yasalarını yerler &e (ir yenisini yaparlar.o:o

?&et, 6ağlar+st+ (ir )ukuk6u olan ?(u ;anife2rn )ayatını anlatırken el(etteonun ta&ırlarını anlamamıa yardım'ı ola'ak n+(+&&etten saltanata ge6iş s+re'iniiyi (ilmemiOJgerekiyor. İmamın t+m m+'adelesinin temelinin, 2)ukukun +st+nl+ğ+n+ yenidensağlamak2 olduğu g+n gi(i a6ık. Saltanat tari)i, iyi (ilinmeden ge6miş &e (ug+n)akkında doğru &e sağlıklı değerlendirmeler yapılamaya'aktır.;angi İslam 9e&leti Eİmam2m )ayatında, İslami önderliğe ilişkin kimi sorularımıa &e sorunlarımıa'e&ap (ula(ile'eğimii sanıyorum. 4ug+n İslami )areketin temel sorunlarından(iridir ön-derliksorunu. 4u sorunun 6ö+m+ i6in ön'elikle entellekt+-el (irikimgerekmektedir. İslami önderliğin kendine ög+ felsefesi ortaya konulmadankonuşulup tartışılmadan, el(ette sağlıklı sonu6lara ulaşılamaya'aktır. A+nk+önderlik sorunu de&let sorunundan ön'e gelmektedir. M+sl+manların (ir (u)ranıyaşadığı ma)rumiyet şartlarında önde y+r+me 'esaretini gösterenlerden(aılarının, kendilerine İslam tari)inin en netameli dönemlerinden örnekse6meleri de gösteriyor ki, (u alanda entellekt+el (ir (oşluk yaşanmaktadır.İmam-ı !am, !sr-ı Saadeti &e ;+lefa-i "aşidin2i 2fala ideal2 (ulup,kendilerine 2şanlı tari)2in saltanat ağarından önder &e örnekler (eğenenlereiyi (ir yol gösteri'i &e uyarı'ı ola(ilir. İmamın 'anı pa)asına mu)alefet ettiğimodelin en silik kopyelerine 2İslam2 diye, 2tari)2 diye, 2de&let2 diyesarılmanın &e onun r+yalarıyla yatıp kalkmayı 2de&let şuuruna ermiş olmak2sayrp,(unu (ir ayrı'alık gi(i sergilemenin ne (+y+k (ir yanılgı olduğu artıköğrenilmeli.@er6ekten de (ug+n İslam de&leti2 ka&ramının (ir 6ok m+sl+manın i)nindeoluşturduğu imaG aslında İslam2la ta(an ta(ana ıt olan 2saltanat de&leti2dir.!sr-usaadet &e raşid )alifelerin, )ukukun +st+nl+ğ+n+ esas alan, adalet &eş[raya dayanan ne(e&C yönetiminden deği<de,..sefa)at &e isti(data dayanansaltanatlardan, İslami yönetime ulaşmada kıla&u-OOluk yapmasını istemek, )l 3kırk katır mı, kırk satır mıE3 ikileminde (o'alamakdemektir. 4u durumda, 2ne(e&i )ilafet2 &e 2sultani )ilaf efm. tari)ini (ilmekda)a (ir önem aredi-yor.##. S!<7!5!7#5 7!"İ;İ !"K!-N<!5#B. 5Z4ZVV?7 V? S!<7!5!73-?y Lal2ın (a(ası yeğeninin saltanatı ne kadar da (+y+m+ş33-aık sana : saltanat değil, n+(+&&ettir..3B4u konuşma (inler'e kişilik İslam ordusunun Mekke sırtlarından şe)re girişiniseyreden iki kişi arasında ge6iyordu. 4u (asit (ir mu)a&ere değildi. !ynıamanda iki farklı d+nya gör+ş+n+n aynı olayı nasıl değerlendirdiğinin de (irtimsaliydi. 4aşka (ir deyimle kaanan g+6le yirmi k+sur senelik m+'adele sonundaMekke gi(i ilk &e son kalesini kay(eden g+6 arasındaki siyaset felsefesinin



farklılılğmm deliliydi, Ckisi de aynı olayı göledikleri )alde (ir(irine ta(anta(ana ıt iki farklı (akışa6ısıyla ifade ediyorlardı görd+klerini$ 5+(+&&et &esaltanat.Mekke2yi temsil eden (akış, olayı d+nye&i g+6 a6ısından değerlendiriyordu. 4ir6oğu (ir(irine 'an d+şmanı olan &e )epsinin farklı değerlere inandığı (un'afarklı ka(ileyi tek inan6 =te&)id>, tek lider =rasul>, tek slogan =!lla)u ?k(er>

B. i(n-ıSa2d, 7a(akat, ###BO İ(n-i ;işam, es-Siret+2n-5e(e&iyye, #V#BJ.etrafında (irleştiren şeyin olsa olsa yalnı'a or(alık &e d+nye&i g+'e dayanan2saltanat2 ola(ile'eğini d+ş+n+yordu.Medine2yi temsil eden mantık, (öylesine ei'i (ir ku&-. &etle, yıllardırkendisine &eC)n'Cna karşı kör (ir inatla ayak ] diremiş insanların ellerindekien (+y+k kararga)ı fet)eden (ir ordunun komutanının, sultanlara &e padişa)larayaraşır (ir tantana &e gururla değil de, )amd &e ş+k+rle y+k+ml+ olduğu ra((ikarşısında (aşı de&esinin )örg+'+ne değe'ek kadar engin (ir te&au &e toprakgi(i (ir ma)&iyet i6erisinde ge6işini gösteriyor &e )+km+n+ &eriyordu$ 3Saltanatdeğil, n+(+&&ettir (u3Sa)i, asr-ı saadetteki m+'adele =(iri (atıl da olsa> iki ayrı inan'ın m+'adelesimiydiE 4ir inan6 m+'adelesi olarak göre(ilir miydik m+2minlerle m+şriklerarasındaki tari)i ka&gayıE

4u sorulara doğru 'e&ap (ula(ilmemi i6in (ir ka6 olayı yeniden )atırlamamıgereke'ek. ?(u <e)e( "asululla)2a$ 3-4en iman edersem (ana ne &arE3 3-4+t+nm+2minlere ne &arsa sana da o &ar.3 3-4eni (aşkalarıyla eşit tutan din olmaolsun3J M+şrik Mekke toplumunun ön'+lerinden ?(u <e)e(2in derdi (urada dagör+ld+ğ+ gi(i 2şirk2 dininin korunması değil. !dil İslam )ukuku karşısındaimtiyalı olmak i6in d+ped+ paarlrk yapıyor. Ulu)iyet &e ru(u(iyete (u kadarkarşı 6ıkmalarının temel se(e(i de (u. 4iliyorlar 2ra((2 (ir, 2ila)2 (ir olursaimtiyaları ellerinden alınır. Aırpınışları )ep (u y+den. !lla) (ilir ama (uimtiyaın tanınması durumunda ayak direyenlerden (ir 6oğunun ka(ul etmesim+mk+nd+. M+şriklerin ele(aşısı ?G(M`deMl.de- (una (ener (ir mantık i6inde. 4irg+n;. !li ile karşılaşmalarında 3am'anın oğlu doğru söyl+yor3 dedikten sonraiki ka(ile arasındaki reka(e-Kurtu(i, 7efsir, 88#JO.O1ti uun uadıya sıralıyor, 3şimdi de ;aşimoğullan tutmuşlar (ir peygam(er6ıkarmışlar (i nereden (ulalım peygam(eriE3 diyordu. ?(u <e)e(2in derdiimtiya, ?(u *e)il2in derdi de asa(iyet idi. ani din gayreti yine yoktuortalarda.M+şriklerin (ir inan'ı sa&unmak gi(i (ir kaygıyla )areket etmedikleri ortadaydı.Me&'ut konumlarının değişe'eğinden, söm+r+lerini kay(etmekten, saltanatlarınınsöne'eğinden, asa(iyetlerine )alel gele'eğinden korkuyorlardı. Maddeler )alindesıralarsak onlar +6 şeyi korumaya 6alışıyorlardı$B. Saltanatları$ Ki (una t+m menfaatleri &e )ukuki imtiyaları girer.J. !sa(iyetleri$ Lertten (aşlayıp ırkın t+m+ne kadar uanan (ir silsile i6indegereksi ka&ga &e dök+len kanlar . pa)asına s+rd+r+l+yordu asa(iyet.O. !talar olu$ 4u da asa(iyetlerinin (ir par6ası olarak dinleşmiş (ir tari)ti.:nlar şirki se6mediler. !talarını +erinde (uldukları yola ta(i oldular.R:nlara$ 3!lla)2ın indirdiğine uyun3 dense, 3;ayır, (i atalarımıı +erinde(ulduğumu =yol>a uyarı3 derler. Neki ama, ataları (ir şey d+ş+nmeyen, doğruyolu (ulamayan kimseler olsa da mı =atalarının yoluna uya'aklar>E =4akara, BQ>R4a(alarımıı +erinde (ulduğumu şey (ie yeter derler. =Maide, B0>R:nlar (ir köt+l+k yaptıkları aman$ 34a(alarımıı (u yolda (ulduk, =o )alde>!lla) da (ie (öyle emretti.3 derler. 3!lla) köt+l+ğ+ emretme3 de. !lla)2akarşı (ilmediğini şeyleri mi söyl+yorsunuE =!2raf, J/>?ğer ataları (aşka (ir yolda olsalardı ona ta(i ola'aklardı. ani gör+ld+ğ+ gi(iinan6 (u sıralamada yer almamakta.OQ;ak ya da (atıl inan'ında 'iddi &e samimi olanların yapa'ağı teklif midir şu$3@el (ir yıl (i senin tanrına =senin inandığın gi(i> tapalım (ir yıl da sen(iimkine =(iim inandığımı gi(i> tap.3: amanlar şimdiki gi(i yaşamakla inanmak arasında u6urumlar oluşmadığındantapınma )em inanmayı, )em yaşamayı (irlikte ifade ediyordu. 4u teklif inan'ından



emin olanların yapa'ağı (ir teklif değil. 4una 'e&a(ı da "asulul-la) değil,Kafırun Suresi2yle !lla) &ere'ektir$ R...Siin dinini sie, (enim dinim (ana.*a)iliye aristokratları inan6 karşısında o kadar lakayd kalıyorlardı ki (u sapıkteklifte paarlık yaparak istekleri olan kendi tanrılarına tapınma s+resini tektaraflı olarak a (ir s+reye kadar indiriyorlardı. 4u teklif inandığını söyleyen(iri i6in y+karasıydı.

4u durumda m+şriklerin m+sl+manlara karşı &erdikleri sa&aş, (atıl da olsa (irinan'ı korumanın sa&aşıdır diyemiyoru. 7ari) (oyun'a m+şriklerin en 6okinandıkları şey menfaatleri &e saltanatları olmuştur. Saltanatlarına )alelgetire'eğine inandıkları t+m 6ıkışları =ila)i ya da (eşeri kaynaklı> yerle (iretmeye 6alışmışlar, (öylesi durumlarda en a'ıması ul+mleri irtikap etmekten6ekinmemişlerdir."asululGa) =sTa gelin'e, o (ir kul gi(i yeyip (ir kul gi(i yaşamakla ö&+nm+şt+.Karşısında titreyen (ir (ede&iye$ 35e titriyorsunE3 diyerek, Kayser &e Kisragi(i saltanat sa)i(i olmadığını, kendisi gi(i (iri olduğunu &urguluyordu.7itilikle uyguladığı 2)ukukun +st+nl+ğ+2 ilkesine )alel getirmiyordu.3ben kiminsırtına )aksı yere &urmuşsam, iste sırtım, gelsin &ursun3 uyansı karşısında)ak talep eden Uk-kaşe =r>2ye dön+p$ 3;aydi al )akkını3 diye'ek kadar )ukukariayet ediyordu.

4u)ari2nin naklettiği (ir ri&ayette, 3;ırsılık yapan Mu-)ammed2in kııLatıma daolsa &alla)i Mu)ammed onun eli-O/n<de`ksserdik diye(iliyordu. "aşid &e m+rşid )alifeler de )ukukun +st+nl+ğ+n+titilikle koruyorlar, (u konuda ta&i &ermiyorlardı.4u örnekler tari)in eşine (enerine İslam dışındaki (ir (aşka sistemde şa)idolmadığı &e (undan (öyle de olamaya'ağı örneklerdi. !dı &e niteliği ne olursaolsun t+m (eşeri sistemlerde =6oğul'u olup olmaması farketme> )ukukun imtiyatanıdığı (ir sınıf mu)akkak olagelmiştir. 4ug+nk+ sureta 6oğunluk6u reGimlerdekime'lislerin &e me'lislerin yaslandığı 2g+6 odakları2nın durumu (unun en 6arpı'ıörneğidir. 9emokrasilerdeki 3)ukukun +st+nl+ğ+3 al àtma'ası-nı İngiltere2deyaygın olan şu alaylı sö 6ok g+el ifade eder$ 3;erkes eşittir, Krali6e (irada)a eşittir.3;angi sistemin tari)inde, )ukukun +st+nl+ğ+ konusunda, tari)imiin alnı aksayfalarına (eneyen (ir sayfa &ardırEO. İ(n-i;a'er, Let)u2l-4ari, K. ;udud, BJ. 4a(, ;. 5o$ 1Q//, 8##/P.OPJ. ;İ<!L?7 V? S!<7!5!7!lla)2a yemin ederim ki (en )alife miyim, sultan mıyım (ilemiyorum. ?ğersultansam &ay )alime...Wmer İ(n-i ;atta("asululla) =s.>,uygulandığı s+re'e saltanatın )i6 (ir t+r+ne ge6it &ermeye'ek(ir model (ırakmıştı ardında. 4u modelin (elli (aşlı öelliklerini "asululla)=s.> 2m uygulamalarında görmek m+mk+n.5e(e&i )ilafet sa)i) temeller +erinde y+kseliyordu. "aşid &e m+rşid )alifelerdöneminde kimse "asululla)2m koyduğu (u sisteme m+da)ale etmeye, (u sisteminilkelerini sarsmaya &e saltanatı ikame etmeye 'esaret edemedi. M+rşid )alifeler(öylesine (ir durum )issettikleri )er da&ranışa şiddetle karşı 6ıktılar &e'ealandırdılar.?(u(ekir =r> 4eni Saide Sakifesi2nde as)a(ın (ey2atıyla )alife se6ilin'e kimseonun elinden )ilafeti orla almaya kalkmadı. ;attaSa2d (. U(ade =r> gi(i (iatetmeye yanaşmayanlar da)i (öyle (ir )arekete teşe((+s etmedi. ;. !li t+mkışkırtmalara rağmen +mmetin se6imine &e ka(ul+ne saygı duymakta kusur etmedi.;. ?(u(ekir2in se6imi kritik (ir dönemde ger6ekleşmiş, ani &e olağan+st+ (irse6imdi. 4u se6imin (ir usul olarak sonrakileri (ağlamadığını 4u)ar*ninnaklettiği ;. Wmer2in şu sölerinden öğreniyoru$3?ğer o aman (öyle yapmayıp da (ir oldu (ittiyle )ilafet meselesini )alletmemişolsaydım, me'lisimiin sö+ uatmak, istişarelerle &akit kay(etmek i)timali&ardı. 4u durumda sonu'a raı olmak (iim i6in 6ok or ola'aktı &e tamiri m+mk+nolmayan olaylarla karşılaşa(ile'ektik. ?(u(e-0.



kir2in )ilafetinin (ir 6ırpıda )alledilmiş olması (unun ileride umumi (ir kaide)aline gelmesini i'ap ettirme. Fimdi, si onun gi(i atı nereden (ulup6ıkara'aksınıE : )alde, m+s-l+manların m+şa&eresi olmaksıın, (irisi 6ıkar da,(aşka (ir şa)sa (iat etmeye kalkarsa (u takdirde )em (iat eden )em de kendisine(iat edilen öl+mlerini )aırlamış olurlar.30!nlaşılıyor ki ;. Wmer Cslami siyaset ilkelerinin edelenmesinden korkmakta,

(unun garantisi olarak da ş[raya dayanan (ir yönetim sistemini öngörmektedir.;atta ş[ra sistemini edeleyen da&ranışların en şiddetli şekilde'ealandırılmalarım ta&siye ederek &erasete dayanan saltanatı ma)kum etmektedir.W oğullarını )ilafete aday olmaktan men etmesi &erasete dayanan saltanatsistemine karşı gösterdiği tepkiden kaynaklanıyordu.;. :şrTan2rnGeGıadetinden sonra kendisini 2)alife2 yapmak isteyenlere ;. !li3> _şöyle der$34u iş (öyle olma, siin yetkinide değildir. ;alifenin se6imi Gura e)line ye4edr e)line aittir. :nlar kimi )alife yapmak isterse o olur.34u İ(n Kutey(e2nin ri&ayeti. 7a(eri aynı olayı şöyle nakleder$3;+seyin (. !li2den$3-:sman öld+r+ld+ğ+nde (a(amla (irlikte e&e geldik. "asululla)2ın arkadaşlarıona gelip dediler ki$ 4u adam =;. :sman> öld+r+ld+. F+p)esi insanlara (ir imam

gerekli. önetim işinde öne ge6me &e "asululla) =s>2a yakınlık (akımından sendenda)a layık (irini (ulamayı.33-4öyle söylemeyini. 4enim &eirliğim emirliğimden da)a )ayırlıdır.33-;ayır, öyle değil. !lla)2a andolsun (i sana (ey2at ede'eği.30. İ(n-i Kutey(e, ?l-İmame &e2s-Siyase, BB0B İ(n-i ;a'er, L. 4ari, ;. 5o$1/O, 8###B0/,B0P.0B2# ı2 ## 2 c3-4ey2at mes'idde, )alkın )uurunda, m+sl+manlann nasıyla olur asla giliolma.3!nlaşılıyor ki, !li =r> m+sl+manlann kendisini istediklerini (ildiği )alde,ş[rayı or(alığa dön+şt+rme i)timali olan en ufak (ir sııntıya da)i meydan&ermiyor. 4u ta&rım kendisinden sonra oğlu ;. ;asan2a (iat alması tale(iylekendisine gelenlere karşı da göstererek (unun +mmetin istişaresine (ağlıolduğunu &urguluyordu.:ğullarına son ke &asiyet ederken, (ir atın$3-a ?mire2l-M+2minin, ni6in &elia)d tayin etmiyorsunuE3 sorusunu şöyle'e&aplıyordu$3-4en de m+sl+manlan "asululla)2ın (ıraktığı gi(i (ırakıyorum.31?l-4idaye sa)i(inin naklettiği (u ri&ayetten &e diğer ;ulefa-i "aşidin2inuygulamalarından anlaşılıyor ki )alife se6me işi 3şura3 iledir m+sl+manlannrıası iledir. 4a(adan oğula &eraset yoluyla değil. ;ele )alifeliği orlagas(etmek, g+6 kullanarak (u makama oturmak m+sl+manlann aklından da)ige6memektedir.Saltanat ile )ilafet arasındaki farkı sa)a(e de 6ok iyi (iliyordu. ?(u Musa el-?ş2ari =r>, Mesruk (. ?'da =r>2ya$3İGngmetGn+Ta&ereGle g6r6eleşenG(ir istirTmeliklik ise kılı6 oruGleGdege6ti<enGnakamdır,,3B tarifini yapıyordu.ine as)a(ın )ilafet &e saltanat anlayışını (elgeleyen şu söleri İ(n Sa2d2ın7a(akat2mdan nakledelim$;. Wmgr ile Selman-ı Larisi arasında şu konuşma ge6er$3-4en )alife miyim, yoksa sultan mıE3-?ğer sen m+sG+manlannGnalından (ir dir)emGGa)i. 7a(eri, 7ari) #V#0JQ.1. İ(n-i Kesir, ?l-4idaye &e2n-5i)aye V###YB0.Q. İ(n-i Sa2d, 7a(akat, #V#BBO.0Jalsa, kanunsu oGarakGlıakkınTlrnadığı`ıaGdeiaGırsan &e (unu da keyfini6GnGıar'arsan onaman sultansınTdeğilse )alife-sin.4u söler Wmer =r>2i ağlattı.3



4ir g+n Wmer =r> dedi ki$3-!lla)2a yemin ederim ki (en )alife miyim, sultan mıyım (ilemiyorum. ?ğersultansam &ay )alime.34u söler +erine oradakilerden (iriyle Wmer arasında şu mu)a&ere ge6ti$3-?y m+2minl'2n emiri ;alifelikle sultanlık arasında 6ok (+y+k farklar &ardır.3Wmer sordu$

3-5e gi(i farklar &arE33-;alife, )akkı olmadan kanunsu (ir şekilde )i6 (ir şey alama, )ar'ayama.!n'ak )akka mu&afık (ir şekilde )ar'amalar yapar. !lla)2a )amdolsun, sen de(öyle yapıyorsun. Nadişa) )alka ulmeder, de&let malını istediği gi(i kullanır,(aşkalarına &erir, kimse de kendisine (ir şey diyeme.3/"aşid &e m+rşid )alifeler (eyt+2B-mali +mmetin )akkı olarak ka(ul ederler &e (u)ususta öylesine titilik gösterirlerdi ki ;. :sman (ile, )alife olduktan sonrayaptığı kimi i'raatlarını ön'ekilerin uygulamalarını örnek göstererek soranlara,(u titiliği aşın (ulduğunu söyleye'ekti.;. ?(u(ekir2e ısrarlar sonu'u yıllık 0. dir)eme ulaşan (ir maaş (ağlanmıştı.!n'ak &efatında kesesinden /. dir)emin (eyt+2B-male ödenmesini &asiyet ederek(u konudaki )assasiyetini sergilemişti. ani aldığını da)a falasıyla iadeetmişti.

Gi. !li2ye,, Muayiye gi(i )alka (a)şiş &e #GediyeGiağıta-0O/. !. g. e., BBBYO1,OQ.3-SİXG (G!TkildTarumaiHbtGM+>uTunolmgyan &e yakışıksı usullerleişGGm`)aUeMemUstiyorsunu öyle miE3ine ;. !li, kardeşi !k+2in (eyt+2l-malden para isteğini 35e demek Seninkardeşin, m+sl+manlann mallarım sana &ersin de kendisi 'e)ennemin yolunu tutsun,öyle miE3 deyin'e kardeşi )alifeye karşı isyan eden Fam ordusunun saflarınailti)ak ede'etir.P;ulefa-i "aşidin2in de&let )ainesi konusundaki )assasiyetlerine (ir 6ok örnek&erile(ilir."asululla)2ın )ukukun +st+nl+ğ+ konusunda gösterdiği )assasiyete değinmiştik.:2nun yolundan giden raşid )alifeler de )ukukun +st+nl+ğ+ne )alel getirmediler.4u konuda İmam ?(u usuf un Kita(u2l-;ara'2ında anlamlı (ir örnek yer alır$;. Wmer )a' me&siminde orada (ulunan &alileri )alkın )uuruna toplayarak dediki$3İnsanlar Valilerimi sie )ak ile muamele etsinler diye gönderdim. 9eğilseonları siin kanınıa, teninie, malınıa dokunsunlar diye göndermedim. Kimin)akkı yenmişse kalksın: g+n (irisi kalktı &e dedi ki$3-Senin memurun =&ali> (ana y+ kam6ı &urdu. Wmer$3-:nu (ul, (uraya getir. 4en de ona y+ kam6ı &ura'ağım.!mr (. !s ayağa kalkarak kendini şöyle sa&undu$3-?y M+2minlerin emiri Senin &alilerine karşı (öyle da&ranman (ir geleneğedön+ş+r &e onların oruna gider.3-!ndolsun "asululla) =s>2in kendi nefsine )ad uyguladığını görd+m. :2na ola'akda !mr2a mı olmaya'akE ;ak sa)i(ine dönerek$ Kalk &e kısas yapP. 7a(eri, 7ari), ###YJP. 003- aman (ırak da onu raı edelim.3-4u ikiniin arasında (ir şey.;ak sa)i(ini )er kGm6ıTa ik<dinaG<olnGakGperbGkGy+ :a raı elliler, 3iTGt"aşid )alifeler (u titiliklerini 'a)iliye asa(iyetinin )ortlamaması i6in degösteriyorlardı. A+nk+ "asululla)2ın r'dd'tiği 2'a)iliye asa(iyeti2 )en+ yenim+sl+man olanlann d+ş+n'elerinden tamamıyla temil'nememiş, (u merdut asa(iyetyer yer fırsat (ulduk6a d+ş+n'e planından eylem planına da 6ıkar olmuştu.!sa(iyet onları garip da&ranışlara s+r+kl+yordu. "asululla) &e "aşid )alifelerdöneminde m+sl+manlarla sa&aşan arap ka(ileleri 3ulus6uluk3 uğrunasa&aşıyorlardı. : 6ağın 3milliyet6i3 araplarının efsane&i önderleri ?(u*e)il2di. A+nk+ ?(u *')il2in "asululla) =s>2a karşı &erdiği m+'adelenin dinamiğidin kaygısı değil 3ulus6uluk3tu. 4u konuda 4ey)aki2nin naklettiği ri&ayet )ayliilgin6$!lla) "asul+ ?(u *e)il2e )ita(en$



3-a ?(e2l-;akem ;aydi !lla)2a &e "asul+ne gel. Seni !lla)2a imana da&etediyorum.3 (uyurdu. ?(u-G*e)il ise$3-a Mu)ammedi İla)larımıı köt+lemeye son &ere'ek misinE Sen sade'e kendininte(liğ ettiğine şe)adet etmemii mi istiyorsunE İşte (i de senin te(liğettiğine şe)adet ediyoru. !lla2ayeminsem, sana uy_grdiaıT<Gi'].

"asululla) =s> gitti. 4u sırada ;. !li 6ıkageldi. ?(u *e)il$3-Valla)i : 2nun söylediğinin )ak olduğunu (iliyorum. Lakat (ana engel olan (irşey &ar. Kusayoğulları )i'a(e =Ka(e ört+s+> (ide, sikaye =)a'ılara su&erme>2(ide, ned&e =yönetim> (ide, li&a =san'ak> (ide diyorlar. 4unları ka(ulB. ?l-Kadi ?(u u.uf, Kıta(ul-llara', s. BB1.0ediyoru. :nlar yedirip i6irdilerse (i de yedirip i6irdik. :nlar ne yapmışsa(i da)afalasını yapmaya 6alıştık. 4u sefer tofTTTdGi(idetuıf Ae)illİN soy asa(iyetine dayalı d+ş-manlığı kendisine e(edi )+srandan (aşka (ir şey kaandırmadı. !lla) "asul+insanlarla )alkın arasına gerilen (u duyguyu şiddetle lanetledi, kınadı &e yoketmeye 6alıştı. "aşid )alifeler de aynısını yaptı.!raplar arasındaki 2asa(iyet2 duygusunun kendilerini ne duruma d+ş+rd+ğ+n+

7a(eri şöyle nakleder. 7al)a en-5emri adında (irinin M+seylenıe2yle mu)a&eresi$3-Sen M+seyleme misinE3-?&et.3-Seni kim gönderdiE3-"a)man.3-!ydınlıkta mı geldin karanlıkta mıE3-Karanlıkta.!dam M+seyleme2nin y++ne (era(er şöyle der$3-4en şe)adet ederim ki sen yalan'ısın &e Mu)ammed )aktır. Lakat (ie "e(ia=ka(ilesi>2nın yalan'ısı Mudar =ka-(ilesi>2m sadığından da)a se&imlidir.3BBClgin6 olan, adamın "asululla)2m )ak peygam(er olduğuna şe)adet ettiği )alde2milliyet6ilik2 aşkına M+seyle-me2yle (irlikte İslam ordularına karşı sa&aşıpM+seyle-me2yle (irlikte ölmesi.;. ?(u(ekir2in )ilafeti +erine (u k+llenmiş duygular (aıların'a uyandırılmaya6alışılarak ;. !li2ye )ilafeti orla almayı teklif ettiklerinde, :$3-Siin (u )areketini, İslam2a &e m+sl+manlara d+ş-BB. 7a(eri, 7ari), MYJ/1.01man olduğunuu gösteriyor.3BJ diyerek teklifi reddeder.Clk iki )alife (u konuda öylesine titi da&randılar ki kendi ka(ile &eailelerinden )i6 kimseyi göre&e getirmediler. ;. Wmer kendisinden sonra)a)Tolmaş\Gnu)ternelCdukları ka(ile fertlerine7 Wmer, öl+m döşeğindeyken kendisinden sonra "asululla)2m yasakladığı asa(iyetin)ortlamasından korkarak ;. :sman, ;. !li, ;. Sa2d (. ?(i Vakkas2ı 6ağırarak)er (irine şöyle &asiyette (ulundu$3!lla) aşkına ey !li, eğer inşaların yönetimini +stlenirsen 4eni ;aşim2i =kendisoyunu> insanların (aşına getirmekten sakın!lla) aşkına ey :sman, eğer yönetimi +stlenirsen ?(u Muayt :ğullan2nı insanların(aşına ge6irmekten sakın!lla) aşkına ey Sa2d, yönetimi +stlenirsen akra(alarını insanların (aşınage6irmekten sakın;aydi, kalkın &e istişare edin. Sonra da işinii yerine getirin. İnsanlaranamaı Su)ey( kıldırsın..3BO4u konudaki )aklı titiliği &e uak gör+şl+l+ğ+ yansıtan şu ri&ayet da)a sonrakiolayların anlaşılması a6ısından yararlı ola(ilir$;. Wmer, !(dulla) (. !((as &e ;. :sman2ın yanında (ulunduğu (ir g+n şunlarısöylemişti$3-?ğer (enden sonra )er)angi (irini yerime ge6erseni, aman dikkat edini. 4eniMuayt2i =Zmeyyeoğullarını> &e efradını )alkın ensesine musallat etmeyini.4u+mre (ir kere )alka musallat oldu mu !lla)2a karşı itaatsilik yoluna



gide(ilirler. emin ederim ki (en (unu söylemesem :sman (öyle yapar. :sman(öyle yapın'a da (u +mre ister is-BJ. !. g. e., V#OO.BO. !. g. e., #VYBPJ. 2 t0Q2 ı,l i2

-, ,$2B i.l2lteme masiyet yolunu tutar. ;alk da ayaklanır &e :sman2ın öl+m+ne se(ep olur.3B03333"asululla)2m 3: söyletilenlerdendir3 (uyurduğu Wmer =r>2in (asiretininkeskinliğine şaşmamak elde değil.;. :sman2ın )ilafetiyle olaylar farklı (ir gelişme 6igisi gösterdi. ;,:smarryakın akra(alarını önemli göre&le-reGgTiMrTnGlkGkGTTTmşmır<gerek6esin<Göyle a6ıklıyordu$3-?)u(ekir &e Wmer, (eyt+2B-mal konusunda, )em kendilerini )em de akra(alarınısıkıntıya soktular. Lakat (en sı-la-i ra)mi ter'i) ediyorum.32Sıla-i ra)im )ususunda olduk6a titi da&ranan ;. :s-man)alife olun'ayakınlarını ilk iki)alifenin siyasetinin ak-ZCne gör+p göetti. Wrneğin Mer&an

(in ;akem2e !frika2da-ki ganimet mallarının )umusu =(eşte (ir> olan (eH y+ )indinar (ağışlamıştı. ;. :sman2ın ondan ön'e de !frika2dan gelen ilk )umusu İ(n-i?(i Sar)2a &erdiğini +nl+ tari)6i #(n-i *erir naklediyor. ;. :sman sırf(unlardan dolayı sa)a(enin tepkisini 6ekmemişti. akınlarını de&letin y+ksekkademelerine ataması da sa)a(e arasında itiralara neden olmuştu. Sa2d (. ?(iVakkas2ı K+fe &aliliğinden alederek yerine anne (ir kardeşi olan Uk(e (. ?(iMuayt2ı da)a sonra da (aşka (ir akra(ası olan Sa2d (. !s2ı getirmişti.4undan (aşka ?(u Musa el-?ş2ari2yi 4asra &aliliğinden alederek yerine anne (irkardeşi olan !(dulla) (. !mir2i ta-B0. #(n-u !(di2l-4err2in el-lstia(2ında naklettiği )u ri&ayetin (eneri diğerri&ayetlerden de, ;. Wmer2in 2;ilafet2 makamı konusunda hmeyyeoğullarına karşıdikkatli da&randığı anlaşılıyor. 4urada akla (ir nokta takılıyor$ ine aynışa)sın =Wmer =r.> sökonusu ka(ileye mensup Mıtayiye (. ?(i SıCfyan2ı Fam&aliliğine getirmesi. 5e ki, (urada ;. Wmer2in &alileri +erindeki sıkıdenetimini )atırlamak gerekiyor. !li =r>2nin (ir &esileyle :sman =r>2a söylediğigi(i$ 3Mua&iye2nin Wmer2den korktuğu kadar Wmer2in kölesi kendisindenkorkmadı.3B. İ(n+2l-?sir, ei-Kmil, ####0/,0P İ(n-i Sa2d, 7a(akat, BBBB10.0/yin etti. Mısır &aliliğine ise ;. !mr (. !s2ın yerine kendisinin s+t kardeşiİ(n ?(i Sar)2ı gönderdi. ;. Wmer döneminde Mua&iye sade'e Fam &ilayetine(akıyordu. ;. :sman onun yetkilerini genişleterek ;umus, Lilistin, Zrd+n &e<+(nan2ı da ona &erdi.4u atamaların )alk +erindeki etkisi )ayli olumsu olmuştu. Sade'e )alk değil,sa)a(enin ileri gelenleri (ile )oşnutsuluklarını )er fırsatta ifadeediyorlardı. K+fe &aliliğine atanan Velid (. Uk(e ile eski &ali &e g+ide sa)a(iSa2d (. ?(i Vakkas arasında ge6en şu konuşma 2tuleka2 ile 2sa(ikun2 arasındakisiyaset felsefesinin ne kadar farklı olduğunu göstermesi (akımından )aylimanidar$3-4iden sonra, sen (u memleketi da)a mı iyi idare ede'eksinE !'a(a sen, (idenda)a akıllı &e da)a (ilgili misin, yoksa (i mi senden da)a 'a)il &e a)makinsanlarıE3-?y ?(u İs)ak =Sa2d (. ?(i Vakkas> tasalanma. 4u (ir saltanattır. Sa(a)leyin (usaltanatın tadını (ir (aşkası 6ıkarır, akşam ise (aşka (irisi.3-Sie (u saltanatın tadını tattıranın kim olduğunu (iliyoru.3B1!ynı kaynak (u t+r eleştirileri getirenlerin pek 6ok olduğunu İ(n Mes2ud2un da(unlardan (iri olduğunu söyler.4u )oşnutsulukların temelinde yatan se(ep ;. :sman2ın akra(alarım yönetimegetirmesi olama. 4u, tek (aşına (un'a insanın ayağa kalkmasınıa6ıklamıyor..Sanırı asıl se(ep, yönetime getirilen (u insanların sa)a(e &e )alknedindeki durumları &e yaşantılarıydı.



Konunun iyi anlaşıla(ilmesi i6in (u isimlerden (ir ka6ının )al ter'emelerinikısa'a aktarmamı gereke'ek.;. :sman döneminde yönetime gelen 4eniZrneyye fertlerinin 6oğu 3tuleka3dandır.7uleka sonuna kadar dire-B1. İ(n-u!(di2l-4err,el-İstia(,#P1.0P

nerek "asululla) &e as)a(ıyla sa&aşıp feti)ten sonra af talepleri "asululla)tarafından ka(ul edilip İslam2a teslim olanlara &erilen isimdi. 4u (ağlamda ilkakla gelen isimler Mua&iye, Sa2d (. ?(i Sar), Velid (. hk(e, Mer&an (. ;akem&esaire gi(i 4eni Zmeyye ileri gelenleri idi. 7uleka2dan olmak el(ette yalnı(aşına su6lanmak i6in yeterli se(ep teşkil etmiyordu. Xaten asıl mesele de neonların )alifenin yakın akra(ası olması &e ne de utuleka3dan olmalarıydı."asululla)2ın ter(iyesinden ge6en keremli as)a(, el(ette insanları köt+ge6mişlerinden dolayı su6lamaya'ak kadar olgun idiler. ;ele )ele Sa2d (. ?(iVakkas, ;. !işe, ;. 7al)a, ;. X+(eyir (. !&&am, ;.2!li, ;. !(dulla) (.Mes2ud &d. gi(i se6kin as)a(ın (öylesine (asit (ir se(epten ;. :sman2ıeleştirmeleri &e )oşnutsuluk duymaları (ekleneme. !s-)a(2a (öyle (ir isnadıre&a görmek doğru olma. !sri se(e( s(Ck[ndan, 4edr e)linden, "asululla)2ındii di(inde yetişip onun ter(iyesinden ge6miş insanlar dururken, tulekanın

iş(aşına getirilmeleriydi.. Ki (unlar da )er )areketleriyle kendilerini o makamagetireni or durumda (ırakıyorlardı. 4i (unlardan +6 tanesine gö atalım$B. !(dulla) (in Sa2d (in ?(i2s-Sar)$ =!mr(. !s2ın yerine Mısır &aliliğinegetirildi. ;. :sman2ın s+t kardeşi.> 4u at )akkında İslam tari)inin ilkkaynaklarında şu (ilgiler &ar$Wn'e m+sl+man oldu. Sonra irtidat etti. İrtidadından ön'e (ir m+ddet"asululla)2ın &a)iy katipliğini yaparak &a)yin gelişine (iat şa)it olmuştu.İrtidat edin'e t+m (ildiklerini Mekke m+şriklerine "asululla)2la alay malemesietmeleri i6in aktarmış &e kendisi de )er fırsatta alay etmişti. "asululla)2ın en6ok in'indiklerinden (irisidir.BQ "asululla) (ulı_VBQ.3!lla)2a karşı yalan uydurandan, ya da kendisine karşı (ir şey &a)yedilmemişken3(ana da &a)yolundu.3 diyenden &e 3(en de !lla)2ın indirdiği gi(i indire'eğim.3diyenden da)a alim kim ola(ilirE3 el-?n2amYPO. İ(n-i Kesir, iu ayetin İ(n-u?(i Sar) )akkında nail olduğunu, at )akkında 3Ka(e2nin ört+s+ne (+r+nm+ş )alde (ulsanı (ile öld+r+n+3emrini &erdi. Leti)ten sonra ;. :sman onun i6in !lla) "asul+2ne ta&assutta(ulundu. :nu )imaye ederek sakladı. Uygun (ir amanda 5e(i2nin )uurunagetirdi. !ffedilmesini istedi. 4iatB inin ka(ul+ i6in yal&ardı. Lakat "asululla)=s> 'e&ap &ermediler. 4u ri'a +6 ke tekrar landıktan sonra an'ak "asululla) İ(n?(i2s-Sar)2&n (iatini ka(ul etti. !s)a(ına dönerek$3-4iat etmeden e&&el i6iniden (u adamı katlede'ek doğru (iri 6ıkmadı mıE diyesordu. :nlar da$3-4i işaretinii (ekliyorduk3 'e&a(ını &erdiler. 4unun +erine "asululla) =s>$3-4ir peygam(er ima ile adam öld+rtme, a6ık konu-şur.3B/ (uyurdu. İ(n-i ?(iSar)2in İslam2a teslim oluşu (öyledir.J. Mer&an (. ;akem$ =;. :sman2ın am'aoğlu. 9a)a sonra )alifenin (aşkati(i.>4a(ası ;akem (. ?(i2l-!s tulekadandı. Leti)ten sonra m+sl+man olup Medine2yegö6t+. "asululla) =s> (u atı 7aife, s+rd+. :rada me'(uri ikamete ta(i tuttu."asululla)2ın onu s+r+ş nedeni olarak değişik kaynaklarda farklı ri&ayetler &ar.Mer&an, (a(ası Medine2den 6ıkarıldığında yedi yaş-larındaydı.;. ?(u(ekir, )ilafeti döneminde ;akem2in Medine2ye dönme isteğini reddetti.!ynı (aş&uru ;. Wmer2e de yapıl-7a(eri2nin de (u gör+şte olduğunu söyleyerek S[ddi2den şunu nakleder$ 3i(n-u ?(iSar)diyor ki$3?ğer Mu)ammed2e&a)yolunuyorsa (ana da &a)yolunuyor. ?ğer !lla)indiriyorsa (en de onun indirdiğinin mislini-indirdim. Mu)ammed 3semi[n alCm3dedi, (en 3alCmun )akCm3 dedim diyordu.3 İ(n-i Kesir, 7efsir, Sa(uni Mu)tasarı,BB1.



B/. İ(n-i Sa2d, 7a(akat, BBYB0B ayrı'a$ ?(u 9a&ut, S+nen, 34a(u2l-;+km fi menİrtedde3 5esei, S+nen,. 4a(u2l-;+km fı2l-M+rted ;akim, M+stedrek, Kita(u2l-Meğai İ(n-i ;işam, es-Sire İ(n-i ;a'er, el-İsa(e.B!di. : da reddetti. :sman =r> )alife olun'a (a(a-oğulun dönmesine m+saade etti.

4a(ası ;akem2in ter(iyesinde yetişen Mer&an (ir m+ddet sonra )ilafetin en )assasnoktasında göre&e getirilmişti. ;alk )en+ )ayatta olan &e 5e(i2nin tekdirineuğrayan ;akem2in oğluna n+fu ede'eğinden endişe ediyor, "asul2+n öter(iyesinden ge6miş (ir yığın g+ide sa)a(i dururken onun (öylesine kritik (irgöre&e getirilmesini yadırgıyordu. Mer&an (. ;akem2in i'raatı karşısında, ;.5aile (ile (aşına (ir iş gelmesinden korktuğu ko'asına şu 6ıkışı yapıyor$3-Sen, Mer&an2a itaat ettik6e o seni dilediği yere 6ekiyor.3-5e yapayımE3-4ir olan &e ortağı olmayan !lla)2tan korkarsın, senden ön'eki iki arkadaşınıns+nnetine uyarsın. ?ğer Mer&an2a uymaya de&am edersen seni öl+me s+r+kleye'ek.Sonra Mer&an2ın insanlar naarında kıymeti, )ey(eti, se&gisi yok. ;alk onunyaptıkları y++nden seni terkede'ek. !li2ye )a(er yolla, ondan durumu d+eltmesii6in yardım iste. A+nk+ o sana yakındır. ;em )alk ona isyan etme.3BP

Zmeyyeoğulları )ilafeti ele ge6irin'e )ilafet makamına da atana'ak olanMer&an2ın 'ennetle m+Gdelenmişlerden ;. 7al)a (. U(eydulla)2ı attığı (ir oklaşe)id ettiğini nakleder tari)i kaynaklar. Sıffin2de kendi saflarında (ulunan ;.X+(eyr2i de orduyu (oa'ağı endişesiyle katlettirmişti.O. Velid(. Uk(e (. ?(i!ıuayt$ =;. :sman2ın anne (ir kardeşi, Sa2d (. ?(i Vakkasaledilerek yerine K+fe &alisi oldu.>Y 4u at da tulekadandır. "asululla) kendisini ekatj V amirliği göre&iyleMustalikoğulları toprağına gönderdi. @öre& yerine &armadan geri dön+pdö&+ld+ğ+n+ &e kendilerineBP. 7a(eri, 7ari), İVYOJ1,OJQ.gönderildiği Mustalikoğullarının ekat &ermekten ka6ındıklarını söyledi."asululla) 6ok kıdılar &e (u ka(ile +erine (ir ordu gönderilmesini emrettiler.Meselenin ger6eği, m+free, Mustalikoğulları yurduna yaklaşın'a anlaşıldı.Ka(ile lideri "asululla)2in )uuruna 6ıkarak sökonusu kişinin kendilerinegelmediğini, kimseyle temas kurmadığını, )addiatında kendilerinin, ekattoplamak i6in (ir göre&linin gelmesini (eklediklerini söyledi.4unun +erine şu mealdeki ayet-i kerime nail oldu$ R?y İman edenler 4irfasıksie (ir )a(er getirdiği aman onun =doğru olup olmadığım araştırıp> a6ığa6ıkarın değilse (ilmeden (ir ka&me sataşırsını da yaptığınıa pişmanolursunu. =;u'urat, 1>4u ata ilk iki )alife döneminde, (aı k+6+k 6aplı memuriyetler dışında (irgöre& &erilmedi. ;. :sman )alife olun'a Sa2d (. ?(i Vakkas2ın yerine Kufe2ye&ali olarak atadı, C6kiye d+şk+n olduğu ortaya 6ıkmıştı. :lay )er yanda duyuldu.!s)a(tan (aıları ;. :sman2ı uyarın'a )alife (ir şura kurulmasını emretti. 4uş[rada alınan karar gereğin'e öel (ir ma)kemede su6u sa(it gör+ld+. ;. :sman)+k+m işini ;. !li2ye (ıraktı. : da Velid2i kırk kır(a6la 'ealandırdı.J4u)arı &e M+slim2in naklettiği (u olaydan da anlaşıla'ağı +ere ;. :sman2ınaldığı tepkilerin temelinde örneklerde görd+ğ+m+ atların ta&ır &eda&ranışlarının etrafa pek g+&en &ermemesi yatıyordu. Kimi tari)6iler ne(e&i)ilafetin ileride 'iddi sorunlar doğura'ak (i6imde yara almasına se(ep olarakFam &alisi ;. Mua&iye2nin BJ yıl aynı (eldede &e 6ok geniş yetkilerle kalmışolmasını gösterir.4+t+n (u se(epler (iraraya gelin'e )oşnutsuluk d+ş+n'eden eyleme ge6iyordu.Karışıklık 6ıkararak kendileri-J. 4u)arı, Sa)i), Kita(u Ledaili2s-Sa)a(e, ;. 5o$ O1P1,O/QJ,OPJQ M+slim,Sa)i), Fer)-i5e&e&i, Kita(u2l-;udud 3;addu2l-;amr.3OiJ-V`ne iyi (ir emin )aırlamak isteyenlerin de gayretiyle İslam2da ilk fitnekopuyor &e ;ulefa-i "aşidin2in +6+n'+s+ &e se6kin sa)a(i ;. :sman göre&i



(aşında )em de Kur2an okurken fesat6ılar'a katlediliyordu. Wellikle ;. !li &eXeyd (. Sa(it gi(i as)aptan (aılarının t+m 6a(alarına rağmen İslam siyasettari)inde (ir dön+m noktası olan olay ön-lenemiyordu.4unda ;. :sman2ın )er şeye rağmen isyan'ılarla 6arpışma teklifini +mmet arasınakan &e kin girmesin soylu d+ş+n'esiyle 3?mme2l-kıtalELela..3 =Sa&aş mıE;ayır...> demesinin (+y+k payı &ardı. !yaklanmanın ilk g+nlerinde ;. :sman2ın

min(ere 6ıkışını ra&i şöyle naklediyor$3:sman insanların )uuruna 6ıktı. Min(ere oturup ağladı &e insanlar daağladılar. ;atta :sman2ın sakalına (aktım ki göyaşlarıyla ıslanmıştı. !ğlarken-şöyle diyordu$ !l-la)ım sana te&(e ediyorum. =İnsanlara dön+p> eğer (ana (irfırsat da)a tanınırsa kendisinden raı olunan iyi (ir kul olurum. Siinlearamıdaki engelleri kaldırırım. Si de e&ime =)ilafet konağı> ser(est6e girip6ıka(ilirsini. Valla)i siden ka6mam &e sii raı ederim. Mer&an &e a&anesinide uaklaştırırım.3?&ine girdi &e )emen ardından Mer&an girdi. S+rekli :sman2ı fitledi. Zst+ndengirip altından 6ıktı. Sonunda onu &a2dlerinden &age6irdi. İnsanlar +6 g+n(eklediler. Z6 g+n ge6in'e :sman utandığı i6in (ir da)a insanların )uuruna6ıkamadı.JB !rdından ++'+ olay meydana gelerek isyan'ılar ;. :sman2ıkatlettiler.

JB. 7a(eri, 7ari), #V#O1O. 2!ynı kaynak olayın de&amım şöyle nakleder$ 3:sman dedi ki (en utandığım i6inonların )uuruna 6ıkamıyorum. Aık onlarla konuş. Mer&an kapıya 6ıktı. Wylesine(ir kala(alık &ardı ki insanlar idi)amdan +st+ste yığılmışlardı. Mer&an şöylekonuştu$ 35e (u )alini Sanki yağma &e or(alığa gelmiş gi(isini, y+leriniasık. Sanki )erkes (ir(irini kulağından tutup (uraya getirmiş. Siin neistediğinii (iliyorum si saltanatımıı elimiden almak i6in geldini. 9e-0İslam siyaset tari)inde (u olaylarla da)a ön'e )i6 sorulmayan sorular g+ndemegeldi. 4unlar$ Zmmetin (iatıyla se6ilmiş (ir )alife aledile(ilir miE Kılı6oruyla)ilafetin meşru sa)i(inden alınmasının )+km+ nedirE &s. 4unlar siyasetfelsefesine dair sorulardı. 9a)a sonra 6ıka'ak olan siyasi me)eplerinilk,tp)urnu(uTTolayın i)inlerde (ıraktığı sorularla atıldı.;. :sman eğer (ir )alife d6ğil de saltanat6ı (ir or(a gi(i, (ir padişa) gi(ida&ranmış olsaydı, kuşkusu isyan'ıları yok etmek i6in meşru, gayr-i meşru )er6areye (aş&urur ka6a mal olursa olsun yönetimi elinden 6ıkarmak istemedi.: (ir sultan gi(i da&ransaydı peygam(er şe)ri yakılıp yıkıla'akmış as)a(ın'anı, malı, ırı )eder edile'ekmiş (unları d+ş+nme, gö+ iktidardan (aşka (irşeyi görmedi. !ma o (öyle yapmadı. *anı pa)asına 5e(e&i )ilafetin ak alnınasaltanat lekesini s+rmedi. M+lk+n temeli olan adaletten şaşmadı &e gerek6esi neolursa olsun ulme meyletmedi.

5e(e&i )ilafete kan d+ş+r+lm+şt+ (ir ke. 4aıları 'a-)iliyeden kalan kanda&alarını s+rd+re(ilmek i6in ;. :sman2ın katledilmesini (ulunma (ir (a)anesaydılar. ;. !li =r> (öyle netameli (ir dönemde )alife se6ildi. Kendindenön'eki +6 )alife gi(i meşru (ir usulle =şura> iş(aşına gelen ;. !li2ye toplamsayısı.yirmiyi (ulma'an (ir grup (iat etmedi. 4öylesi istisnalar diğer )alifeleri6in de ge6erliydi. ;atta ;. ?(u(ekir gi(i (ir )alife (ile (unun dışındadeğildi. 5e ki, (u ke durum farklıydı. 4iat etmeyenler (iat +mmetin raşid)alifesine karşı fiili (ir m+'adeleye girişiyorlardı. 4u gru(un niyetleri nekadar sa)i) olursaolsun İslam2ın siyasi tari)i in'elendiğinde a'ıylagör+le'ektir ki, masumane gerek6e-folun (uradan. Valla)i eğer +erimie gele'ekolursanı (iden (ir ?mir sie d+nyayı indan ede'ek &e g+n y++ göstermeye'ek.Kıt aklınıla şımarmaym dön+n geldiğini yere. 4i elimidekini korumaktan a'ideğili &alla)i.3 !. g. e., #V#O1J. .lerle (aşlayan (u 6atlak İslam2ın istik(alinde gittik6e derinleşen &e (+y+yen(ir yara olarak kala'ak (u tari)i 6atlağı kapatmaya &e yarayı sarmaya 6alışanlartari)te &e g+n+m+de i6ten &e dıştan gelen 6eşitli yaygaralarla de&re dışı(ırakıla'aktı.;. :sman2ın kanını, onu korumak i6in 'anlarını ortaya koyan ;. ;asan &e ;.;+seyin2in (a(alarından soruyorlardı. Meşru (ir şekilde göre&e gelen )alife2den,



aynı )alifeye şartsı (ağlı olması gereken Fam &alisi Mua&iye2nin şer2C )i6 (irdayanağı olmadığı )alde )esap sorması, elinin altındaki t+m g+6leri meşru olan&e kendisinin de (ağlı (ulunduğu merkei yönetime karşı örg+tlemesi, işleri da)ada i6inden 6ıkılma )ale getirmişti.;. !li kendisine karşı isyana kalkışanlara şöyle diyordu$3-Wn'e (iat edin, sonra da )akkınıı isteyin. Neşin &e şartlı (iat 6are

değildir.3;atta (ir ara ;. 7al)a &e ;.TX+(eyr eşliğinde as)a(-tan (ir gurupla ;. !liarasında şöyle (ir mu)a&ere ge6er$3-4i )adleri i'ra etmek şartıyla sana (iat ede'eği. Sen su6luları'ealandıra'akT;. :sman2ın katiline kısas yapa'aksın.3-Kardeşlerim 4unları (en de (iliyorum. !n'ak (u adamlanICmd7nasıl yakalarımE;en+ durumu d+eltip de&let g+'+n+ elimie ge6irememişi. 4unları yakalayıp'ealandıra'ak imkanımı yok. 4u iş i6in (ir s+re (eklememi gereke'ek. Si eğermuktedirseni (iat su6luları yakalayıp getirini.-4i yapamayı.-!lla)2a yemin ederim ki, (en de siin d+ş+nd+klerinii d+ş+n+yorum. :laylaryatışın'a meselenin nasıl )alledile'eğini göre'eksini. Karışıklıklar ortadankalkın'a )ak &e )ukuku iade etmek kolaylaşır.3JJ

JJ. !.g.e.,#VYO1O. 1;. 7al)a &e X+(eyir ;alife2den iin alarak Mekke2ye giderler. :rada m+2minlerinannesi ;. !işe ile (uluşup anlaşırlar. ;. :sman2ın kanını talep etmek +ere4asra &e Ku-fe2ye asker toplamaya giderler. olda kafileye Zmeyyeoğul-larındantaraftarlarıyla (irlikte iki kişi katılır$ Said (. !s &e Mer&an (. ;akem.Said adamlarına$3-:sman2ın katillerini (ulmak &e onun kanını almak istiyorsanı, siinle(irlikte (u orduda (ulunan (aı kimseleri de öld+rmeni gerekir.34ununla ;. 7al)a &e X+(eyr2i kasdetmektedir. A+nk+ ;. 7al)a &e X+(eyr de ;.:sman2ın yukarıda değinilen i'raatlarını a6ık6a eleştirmişler,)oşnutsuluklarını )er fırsatta ifade etmişlerdi. 4u teklife kafilede (ulunanMeıyan şu karşılığı &erdi$3-;ayır. 4i onları =7al)a, X+(eyir &e !li> (ir(irleriyle sa&aştıra'ağı. 4irisimutlaka diğerini yene'ektir. enen ise kuşkusu ayıflamış ola'aktır, işte oaman kolay'a geriye kalanın )akkından da geliri.3JO4öylesi duygularla gelişen olaylar sonunda )ilafetin g+6leriyle karşı tarafı6arpışma noktasına getirdi. Znl+ *e-mel Sa&aşı &uku (uldu. Sa&aştan ön'e )alife,;. 7al)a &e X+(eyr2i 6ağırarak onlara "asululla)2ın sö+n+ )atırlattı. :nlar(uluşmamak i6in ordunun en arka saflarına ge6tikleri sırada (öyle (ir olayın(+s(+t+n 6ö+lmeye yol a6a'ağını )isseden !mr (. *ermu adındaki (ir adam ;.X+(eyr2i katletti. ;ilafet eski (aşkati(i Mer&an (. ;akem de, aynı ordudaolmalarına rağmen ;. 7al)a2yı katletti.J0;afı i(n Kesir el-4idaye2s2mde ;. X+(eyr2in sa&aştan 6ekilmesine se(ep olarak,;. !li2nin ordusunda ;. !m-JO. İ(n-i Sa2d, 7a(akat, V#O0, O.J0. !. g. e., #;#JOO VYO/.Qmar(. asir2i görerek, "asululla)2m 3Seni (aği =asi> (ir g+ru) katlede'ek3)adisini )atırlamış olmasını nakleder.Mer&an (. ;akem2in planı aynen tutmuş, se6kin as)a( karşı karşıya getirilmiş, on(in insan da (u mu)are(ede 'an &ermişti.4+t+n (unlara rağmen "aşid ;alife ;. !li 5e(e&i )ilafetin temeli olan adaletegölge d+ş+rmemiş, *emel olayında ordularına şu mealde emirler &ermiştir$3-Mu)ara(eyi terketmek isteyenlerin peşine takılmayını. 4ırakın ka6sınlar.aralıların +erine saldırmayını. Xaferi kaanırsanı mu)alif +mrenineilmesine gayret etmeyin. Xaferden sonra, )er iki tarafın öl+lerine 'enaenamaı kılını &e şe)itlerine )+rmet gösterini3

Karşı g+6lerin mallarını ganimet saymayan ;. !li 4asra 'amiine getirttiğimalları sa)iplerine iade etti. Kendisi )akkında, 4asra gen6lerini kılı6tange6irtip kadınlarını 'ariye yapa'akmış şayiası 6ıkartılmasına olduk6a ++lerekşunları söyleye'ekti$



3-4enim gi(i (ir insan, (öyle (ir muameleyi kafirlere (ile re&a görmeken, nasılolur da m+sl+manlara (öyle da&rana(ilirE3;. !li )ilafet makamına getirilin'e ?mir Mua&iye2yi Fam &aliliğinden aletti.erine as)aptan Se)l (. !)nef i atadı. Mua&iye )alifenin atadığı yeni &ali+erine (ir (öl+k asker yollayarak geriye 6e&irdi. 4unun +erine ;. !li )em!)nef e )em de Mua&iye2ye (irer mektup yolladı. ;. Mua&iye (u mektu(a uun (ir

s+re 'e&ap &ermedi. ;i'ri O12da ;. !li2ye (ir arf yolladı. ;alife arfı a6ın'ai6inden (oş (ir kağıt 6ıktı. ;. !li arfı getirene (unun anlamını sordu. *e&ap$3-4u demektir ki, (enim ardımda :sman2ın kanını istemek i6in Fam2da toplanmışaltmışG(in asker &ar./=, 3-:sman2ın kanını kimden istiyorlarE diye soran ;.

< !li (u ke şu 'e&a(ı alıyordu$ T 3-Xatıalilerinin (oyundamarlarından.3Jİ(n ?sir &e yaklaşık (ir ifadeyle 7a(e)2nin naklettiği (u söler Fam &alisininyalnı'a itaat etmemesi değil (ununla (irlikte )ilafet ordusunu )alifeye karşıayaklandırması anla-, b2 mma geliyordu. :nun ;. :sman2ın katilleriyle (iralıp &e-

B . remediğinin olmadığı anlaşılmıştı.T]E ;. !li *emel olayından sonra kendisine karşı (aşkal-5 dıran Fam &alisinin +erine y+r+meyi d+ş+n+yordu. !n'ak (undan sonra *erir (.!(dulla) ile Fam &alisine (ir mektup yolladı. 5asi)atta (ulundu. Fam &alisi*erir2i (ir s+re oyaladı. 4u s+re arfında ;. *erir Fam ileri gelenleriylegör+ş+pT onlara ;. :sman2ın kanından )alifenin mesul olmadığınıJ anlattı. 4ir 6oğunu ikna etti. Fam &alisi telaşlanarak !mr (. b!s2la istişare etti. : da ne(e&i )ilafetin yatağını değiştire'ekolayları (aşlatan şu ta&siyeyi yaptı$3-:sman2ın kanından li2nin sorumlu olduğunu söyleyerek sa&aşa gire'eği.34u arada ;. *erir2in gayretleriyle aley)lerine dönen Fam kamuoyunu yanıltmaki6in şa)itler (ularak ;. :sman2ın kanından ;. !li2nin sorumlu olduğu yolluşe)adette (ulunuldu. ;alifenin ordusuyla Vali2nin ordusu Lırat2ın (atıyakasındaki Sıffin denilen yerde karşılaştı. Kendilerinden Wn'e gelip su(aşlarını tutup )ilafet ordusuna su &ermeyen Fam ordusunun aksine (uraları elege6iren ;. !li askerlerine şu uyarıyı yapıyordu$3@ereği kadar su aldıktan sonra mu)alif ordunun sudan yararlanmasına engelolmayın3J1;alife kendisine karşı (aşkaldıran Fam &alisine son (irJ. 7a(eri, 7ari), #VY000 #(n+2l-?sir, el-Kmil, ####P0.J1. 7a(eri, 7ari), #VYQJ.Puyanda (ulunmak istedi. Uyarıyı dinlemek istemeyen Va-li2nin 'e&a(ı şöyleydi$34uradan 6ıkıp gidini. İkimiin arasında an'ak kılı6 konuşa'ak.3Kılı6lar konuştu. Mu)are(e (aşladı. ;. !li =r> ordusuna şu öğ+tte (ulundu$3-9ikkat edini Sa&aşa ön'e si girmeyini. :nlar saldırmadık6a )+'umetmeyini. ?ğer onları yenerseni ka6anların peşine takılmayını. Ka6anları &emu)are(eden 6ekiCenlenleri öld+rmeyini. aralılara saldırmayını. Kimseninel(isesini soymayını. Wl+lerin (urun &e kulaklarını kesmeyini. Kimsenin)anesine te'a&+ etmeyini, malını yağmalamayını. Sie k+fretseler da)ikadınlara dokunmayını.3JQ!mmar (. aşir =r> )er aman olduğu gi(i (u sa&aşta da ;. !li=r> tarafındaidi.?mir Mua&iye2nin askerleri ;, !m-mar2ı şe)it ettiler. 4u şe)adet )aklı &e)aksıı ayırdetmede ş+p)eye d+şen (ir 6ok sa)a(i tarafından kesin (ir (ur)anolarak değerlendirildi. A+nk+ "asululla) =s> K+t+(-i Sitte &e diğer sa)i)kaynakların t+m+n+n naklettiği meş)ur (ir )adisinde (iat !mmar2ın kendisineşöyle (uyurmuştu$ 3Seni (ağC =isyankar> (ir g+ru) katlede'ek.3 ;T!mmar2mşe)adetiyle kimin )aklı kimin )aksı olduğu konusunda ş+p)eye d+şen as)a(tan(aıları da artık teredd+tlerini (ırakmışlardı. !(dulla) (.!s =r> (u )adisi Mua-&iye2ye okuyun'a )adisi teki( &e inkar etmedi, te2&il etmek istedi$



. 3-!mmar2ın öl+m+ne se(ep olanlar asıl karşı taraftır. ?ğer onlar sa&aşagirmeselerdi !mmar ölmedi.34u söleri nakleden *essas2tan (aşka ;afı İ(n Kesir de şu )+km+ &erir$JQ. !. g. e.YV;:, BB İ(n+2l-?sir, el-Kmil, BBBBB10-B1Q. 13-4u olayda "asululla)2ın &erdiği )a(erin sırrı 6ö+ld+. ani 2!mmar2ı isyankar&e (aği (ir g+ru) katleder2 )a(erinin sırrı. Cşte (uradan da ;. !li2nin )aklı

olduğu 6ıkar.3;. !li2nin Mua&iyeTnin yukarıdaki te2&ilini duyun'a şöyle söylediği ri&ayetedilir$3-?ğer (u te2&il doğruysa pekala diye(iliri ki;. ;am-a2nın katili de ;.Neygam(er2in kendisiydi.34+t+n (u se(epler Fam ordusunun yenilgisini )aırlayın'a ;. !mr (. !s Kur2an2ımırakların u'una takıp işte (iimle siin aranıda (u )akem olsun, teklifiniyapar &e (undan maksadını şöyle a6ıklar$3-4u Kur2an2m )akem olmasını söyleyerek mırakların u'una takma işi !li2ninordusu +erine tesir eder. :nlar 24i (una inandığımı i6in (aşka (ir şeydinlemeyi2 derler &e orduları i6inde (ogun 6ıkar. 4öyle olun'a fırsat elimiege6miş olur.3J/;. !li 34u (ir )iledir, (una aldanmayın3 demişse de etrafındakiler (u tuağa

d+şmekten kurtulamalar.5e(e&i )ilafet yara almaktadır. Sultani )ilafete doğru adım adım ilerlemes+re'inde (ir dön+m noktasıdır 2ta)kim olayı2. !ynı amanda İslam2ın siyasitari)inde ilk 'iddi kopuşun &arlık se(e(idir.Kendisinin tayin ettiği !(dulla) (. !((as akra(ası olması gerek6esiyle ka(uledilmeyin'e, ;. !li g+&enemediği )alde ;. ?(u Musa el-?ş2ari2nin )akemliğinika(ullenmek orunda kaldı$?mir Mua&iye2nin )akemi !mr (. !s 3Si'e nasıl (ir yol takip etmeliyiE3 diyesorun'a, ?(u Musa$3-4en'e !li2yi &e Mua&iye2yi işten uaklaştıralım. M+sl+manlar toplansınkendilerine (ir )alife se6sin.3 ;. !mr (. !s da$J/. 7a(eri, 7ari), V#0/.1B`]3-9oğrusu (udur. 4en de (öyle d+ş+n+yordum.3 'e&a (ira &erdi. 4unun +erine ikitaraftan da se6kin y+er kişinin )uuruna 6ıkıldı. !mr, ?(u Musa2ya$3Werinde ittifaka &ardığımı şeyi )alka ilan et3 deyin'e !mr2ın niyetinifarkeden !(dulla) (. !((as, ikisinin de (ir konuda muta(akata &armışlarsa !mr (.!sla (irlikte (u )+km+ ilan etmeleri gerektiğini ?(u Musa2ya )atırlatarak 3ön'eo konuşsun3 teklifinde (ulundu &e ona şöyle sitem etti$3-aık sana, sanırım sen tuağa d+ş+r+l+yorsun3?(u Musa korkusunun yersi olduğunu söyledikten sonra )alkın )uuruna 6ıkarakşöyle dedi$3-4en &e arkadaşım =!mr (. !s> şu konuda anlaştık$ İkimi de )em !li &e )em dtMua&iye2yi işten uaklaştırmaya karar &erdik. ;alk toplansın istediğinikendisine emir se6sin. İşte (en )akem sıfatıyla )er ikisini de &aifedenalettim. Fimdi siin işini kendi elinidedir. İstediğinii kendinie emir &e)alife tayin ede(ilirsini.3Sö sırası !mr (. !s2taydı. : da şunları konuştu$3-Mu)terem arkadaşımıın ne söylediğini )epini duydunu. : kendi adamınıaletti. 4en de aynı şekilde !li2yi )ilafetten alettim. Lakat (en :sman2ın&arisi &e kanını isteyen, (u makama en layık (ulduğum kendi adamım Mua&i-G ye2yionun yerine )alife tayin ettim.3?(u Musa (u söleri duyun'a !mr2a (ağırdı$3-!lla) sana yardım etmesin. ;ile yaptın &e fesat yoluna gittin. Sen +erine&arsan da, kendi )aline terketsen de dilini 6ıkarıp soluyan gi(isin =!2raf,BQ>3 dedikten sonra etrafındakilere şöyle yakındı$3-Fimdi ne yapa'ağıE 4u adamla (ir )ususta anlaştıki Lakat sö+n+ tutmadı.3G4u işleri )ep kenardan takip etmekle (ilinen !(dulla) (. Wmer (ile dayanamayarakşunları söyler$



1J3-@ör+yorsunu işte Zmmet ne )allere d+şt+. Zmmetin kaderi öyle adamların elineterkedilmiştir ki, (unlardan (iri diğerini )i6e sayarak, istediği şekilde (iroyun'akla oynar gi(i oynuyor.3;. !li (u )akem olayını şöyle yorumluyordu$ 3-9inleyini. ;akem yaptığını(u iki arkadaş Kur2an2m )+k+mlerine göre )akemlik yapa'akları yerde,

!lla)2ın gösterdiği doğru yolu (ırakarak kendi kafalarına göre )areketetmişlerdir.3;. !li )ilafetin ul+m temelleri +erinde y+kselen saltanata dön+şmesindenkorkuyor, (u konudaki endişesini son amanlarda sık sık dile getiriyordu$3-!lla)2a yemin olsun ki, kendinie yöneti'i se6tiğini şu insanlar, sieKisralaı] ;irakller gi(i da&rana'aklardır.3JP 4ir (aşka sö+nde ise şöyle(uyurmuştu$ 3-@idini, o +mre ile sa&aşını ki kendilerini m+ste(id &eor(a)+k+mdar, !lla)2ın )+rkullannı da köleyapmak isterler.3?mir Mua&iye gittik6e n+fuunu artırıyordu. önetim iki (aşlı (ir )al almıştı.4+t+n (unlar yetmiyormuş gi(i (ir de )ari'i sorunu 6ıkmıştı. ;i'ri 0 yılının"amaan ayında ;. !li2nin katliyle 5e(e&GGnlafetin g+6l+ )alkalarından (irida)akppiu. ;. ;asan2m ?mir Mua&iye ile şai(eli (arış anlaşması imalamasındansonra meydan yalnı'a 4eni Zmeyye2ye kaldı.

;. ;asan2in göre&den 6ekilişi "asululla)2tan sonra )ilafetin O. yılının(itişine =)i'ri 0B. yılın re(iule&&el ayı> denk geliyordu. !lla) "asul+ (u)adiseyi da)a ön'e )a(er &ermişlerdi$34enden sonra )ilafet O sene de&am eder. Sonrapadi-şa)lık (aşlar.3JP. !.g.e.,V#QQ.1O!

;ilafetin (itip saltanatın (aşladığı tari)i 6ok ön'eden tespit eden (u sölerolan'a 6ıplaklığıyla te'elli edin'e, mu)alefet eden ya da m+min tarafsılığıyla(ilinen (ir 6ok sa-)a(i pişmanlık duya'aklardır.;. !li ile kendisine karşı (aşkaldıranlar arasındaki m+'adeleyi fitne sayıpkendi köşesine 6ekilenlerden !(dulla) (. Wmer öl+m döşeğinde 3d+nya işlerinden)i6 (ir şeye yanmam da (ağilere karşı !li2nin safında sa&aşmadığıma yanarım.3diye'ekti.Oine sa)a(eden Mesruk (. ?'da =r> da ;. !li2ye yardım etmediği i6in tö&(eistiğfar ettiğini söyleye'ekti.OB4+t+n (u dön+ş+m s+re'inde ;. Mua&iye2ye )ep akıl-danelik eden &e )adiseleriplanlayan !mr (. !s =r>2ın da ;. !li &e ?mir Mua&iye m+'adelesinde Mua&iye2ninyanında yer aldığına 6ok pişman olduğunu yine aynı kaynaktan öğreniyoru.Se6kin sa)a(i Xeyd (. ?rkam da (u olaylara tepki gös-termeyip girdiği s+kutoru'unu ;. ;+seyin2in şe)adetinde (oa'ak &e K+fe sokaklarını şu sölerle6ınlata'aktı$3Si ey arap 'emaatı 4u g+nden sonra )ep kul, )ep kölesini. Si (ir illeteraı oldunu. Xillete raı olana yaıklar olsun3OJO. İ(n-iSard,7a(akat,#V#B/Q.OB. İ(n-u !(di2l-4err, el-İsti(, BYO-OQ.OJ. 7a(eri, 7ari), V#01.10O. İM!M?7 V? S!<7!5!7;i'ri 0 ile 1 yılları arasını tari)imiin en netameli dönemi olarakadlandırmak m+mk+nd+r. İslam tari)inde (ir milat2tır (u dönem. !srı saadetm+sl+manlığıyla g+n+m+ m+sl+manlığı arasındaki derin u6urumlara (akıp da )erşe-yin nasıl olup da (u kadar değişe(ildiğine akıl erdirmek isteyenler (u amankesitini iyi in'elemek orundadırlar. İşte o aman, nurun nasıl olup da ulmetedön+şt+ğ+, !lla) "asu-l+n+n &e onun kutlu ellerinde yetişen pak as)a(ının ter &ekanla yoğurdukları )ar6la y+kselttikleri İslam (inasının temellerinin nasılsarsıldığı anlaşıla(ilir.!lla) "asul+n+n JO senede yerleştirdiği asrı saadet in-Q kıla(ı 6ok sağlamtemeller +erine (ina edilmişti. 4u (inanın yerinde da)a ön'e 'a)iliyyenin )akla(atıl karışımı )ar'ından yapılmışşirk2m kö)ne yapısı &ardı. !lla) "asul+ o



yapıyı yerle (ir etti. :nun kalıntılarını yeni (inanın altına gömd+. eni İslam(inasına yeni &e sa)i) temellerle (aşladı. NroGesi !lla)2a ait olan (u (inanınmimarı "asululla)2tı. S+tunları onun yetiştirdiği şa)siyetli 6ekirdek kadro,taşlan ise İslam 'emaatini oluşturan fertlerdi.9+nya tari)inin göre(ildiği (u en 6aplı inkıla(ın dinamiklerini maddeler )alindesıralaya'ak olursak$ Y l.Kita(. r.....3. .

. `RJ. S+nnet. 2 O. Fa)siyetli 6ekirdek kadro. Y 0. *emaat. Son ikisinin ilk ikisine dayanarak oluşturduğu kurumun adı ise 2İslam7oplumundur.İşte (u toplumu oluşturan (u ana unsurlar, asrı saadet inkıla(ının- da garantisiolan kurumsal yapının =de&let> si-gortasıydı. 4u dörd+ 6imento, su, demir &e kum&aifesi gö-1! #!,,

'E e -+ 3e İr- c3 R-S-p to 3-J

, 2 # iV J 3T * ' ? ?>nGs ebJ3 O -S IX O .) :R S 'T 3O Si S -'--------- u

N

* .!dfi .S 'O * O s 3g- JS / q q5 O g 7UB

m nsggg. T2b jO -Rm :-Z` re' O - b /*:ılı'o -a23 +: O -4 -r qS T S T H g 'O H -i Ss .J # OS .-S -b 2S TG3S.EI j i R n



O`#s2 O İ T .şG `Tg* 3lg-gağ.fitilli

i BBo7O$Oa

$OS : tt

cU Os s=:

O` Fa)siyetli Aekirdek Kadro2nun 7asfiyesi$ "asulul-] la)2ın ö elleriyleter(iye ettiği altın nesil ne(e&i yapının en ] (+y+k garantisiydi.4a)6ı&anlığını !lla) "asul+n+n yaptı-] ğı (u asrı saadet (a)6esinin g+lleri, 6ok6etin şartlardan ge-# 6erek dayanıklılıklarını ispatlamışlardı. i :nlarne(e&i yapıyı ayakta tutan ana s+tunlardı. !lla) onları se&miş onlar da !lla)2ıse&mişlerdi. !lla)2a &e ne(isine &erdikleri söde durmuşlar, aldıkları ne(e&iter(iyenin gereğini yerine getirmekten 6ekinmemişlerdi. 5asıl ki "a-sululla)!lla)2ın şa)eseriyse, sa)a(e de "asululla)2m şa)eseriydi. ?n 6etin şartları(irlikte göğ+sledikleri 5e(i2ye analarını, (a(alarını &e )atta nefislerini fedaeden (u or aman dostları, saltanatın ön+nde dikilen en (+y+k engeldi.4u engelin nasıl tasfiye edilmeye (aşlandığını 3;ilafet &e Saltanat3 (öl+m+nde(ir par6a )ikaye ettik.4irin'i tasfiyeden yakayı kurtara(ilenler &e 2s(Ck[n2un ellerinde yetişen (irsonraki kuşağın ön'+lerinin tasfiyesi de ;i'ri 02dan sonra ger6ekleştirildi.?l(ette kolay olmadı (u. "asululla)2m mirasını ta)riften korumak isteyen2imamlarla, ne(e&i siyasetin yatağını değiştirmek isteyen 2sultanlar2 arasındakim+'adelede (aen tari)in en kanlı, en dramatik gör+nt+leri ortaya 6ıktı. 4um+'adelenin safları o kadar net, &erilen m+'adele o kadar a6ıktı ki, )i6 yorumyapmadan yalnı'a )adiseleri anlatmak kimin ne yapmak istediğini anlamak i6inyeterliydi.20. İslam *emaatinin Nar6alanışı$ M+sl+manların 'emaati an'ak diğer +6 unsurla(irlikte ayakta kala(ilen (ir yapıdır. : unsurlar yıkılın'a 'emaatin dekendiliğinden par6alanması, )iip ka&galarının (aşlaması ka6ınılma )ale gelir.islam 'emaatinin par6alanmasında rol oynayan en (+y+k se(eplerden (iri de 2fet)2anlayışının 6arpıtılmasıdır.1/"asulu;a)2m feti)fTanlayGsG ;ay(er2in fet)inde, komutan ;. !li2ye söylediği şusöde ifadesinl(ulur$ 3a&aş ol ey !li senin elinden (ir kişinin )idayet(ulması g+neşin +erine doğduğu )er yer=ifet)etmen>den )ayırlıdır.34urada ama6lanan topraktan ön'e insanın fet)idir. 4u anlayış ganimet )atırınainsanı toprağa feda eden feti) anlayışıyla yer değiştirdi. Let)edilen yerlerina'emi a)alisinden d+enli-maaşlı ordular kuruluyor, onlarla yeni 2feti)ler2egirişiliyordu. Saltanatın de&amı i6in )ainenin s+rekli dolu . kalması i'a(ediyordu. 4u da an'ak feti)lerle m+mk+nd+. 4ununla (irlikte "asululla)2m koyduğuganimet taksim kuralları saltanat sa)ipleri tarafından sulta sa)i(inin şa)sitasarrufuna a6ık )ale getirilmek i6in ta)rif ediliyordu. İslami feti) anlayışı odgnli 6arpıtılıyordu ki 4eni Zmeyye döneminde m+sl+man olan immilerden, yalnıgayri m+slimler-den alınması gereken 2'iye2 alınmaya de&am ediliyordu. 4irkeresinde 4asra &e K[fe2nin m+sl+man olan immileri (u İslam dışı uygulamayıprotesto etmek i6in 3Va Mu)am-meda Va Mu)ammeda3 feryatlarıyla sokaklaradök+lm+şler, saltanat onların (u feryatlarını kanla (astırdığı gi(i onlarıdestekleyen alimleri de ra)at (ırakmamıştı.



?&et, şuursu'a yapılan feti)lerin İslam 'emaatinin saf yapısını nasıl (oduğunusöyl+yorduk. İnsanı ta)kir eden (ir feti) anlayışıyla te(liğsi &e )aırlıksıalınan (eldelerin )alkları ya m+sl+man oluyorlar ya da ımmi olarakkalıyorlardı. ;er iki )alde de İslam 'emaatinin safi yapısı +erinde olumsuetkiler (ırakıyorlardı."asululla)2m yeni fet)edilen ya da İslam2a yeni giren )alkların İslami eğitim &e

öğrenimine &erdiği önemin (inde (iri &erilmiyordu. Fe)adetleri drfmda (aşkayanlarıyla m+sl+man olma fırsatı tanınmayan )u insanlar eski yaşantılarını,geleneklerini, d+ş+n'elerini &e )atta inan6larını da (irlikte getiriyorlardı. 4udurumda ta(iatıyla İslami ter(iyeden1Puak (ir toplum oluşuyor, (unun karşısında eğitimden ge6miş sorumluluğunun(ilin'indeki Cslam 'emaati yönetimm (askılan, )arpler &e salgın )astalıklarlas+rekli eriyordu.Sonu6ta, (aşındaki yöneti'ileri kontrol eden &e gerektiğinde kılı6larıylad+elten duyarlı kesim yerini İslam2dan )a(ersi, ter(iyeden ge6memiş, da)ailmi)al d+eyinde (ile (ir eğitime ta(i tutulmamış, sorumluluğundan (C-)a(er,siyasi olgunluğu olmayan a'emi (ir kitleye terketmişti.4+t+n (u olumsuluklar +erine 2'i)ad2 meslekleştirilip i(adet olmaktan

6ıkarılın'a 2de&let2 de 2de&leşti. !rtık )er ön+ne 6ıkanı een (ir )eyula=<e&iat)an> idi.Cslam (inasını ayakta tutan (u dört unsur 6eşitli yollarla de&re dışı(ırakılın'a (u (inanın altında kalan antik 'a)ili değerleri ortaya 6ıkarmak g+6olmadı. 4u 'a)ili değerlerden ilk 6ıkarılanlar ise 2saltanat2 &e 2asa(iyet2 idi.5+(+&&etten saltanata ge6işte (ir köpr+ işle&i gören (u dönemi (irlikteileyelim.!ra 9önem9örd+n'+ raşid )alife ;. !li2nin şe)adetiyle (oşalan )ilafet makamına (aşkentK+fe )alkı ;. ;asan2ı aday göstermişler &e ardından (iat etmeye (aşlamışlardı.9a)a ön'eki olaylar m+nase(etiyle K+fe )alkının i)anetine yakından şa)it olan;. ;asan, onlara yaptığı ilk konuşmasında şu şartları koşuyordu$3... 4enim sa&aştığımla sa&aşa'ak, (arış yaptığımla da (arış yapa'aksını34u, (iat olayının gerektirdiği en doğal istek (ile Kufeli-ler2in )omurdanmasınayetmişti. 3Sa&aş da neymiş3 diyorlardı. ;. ;asan2ı da)a ora'ıkta ta'i etmeye,söl+ )akarete &e )atta +erine y+r+meye kadar &ardırdılar işi. 9a)a ilk etaptaoyun (oan (öyle (ir )alkla yola 6ıkılmaya'ağını anlamıştı o. Q+eni )alifeye ilk (iat edenler arasında önemli (iri de (ulunuyordu$ ;asan (.Kays.;asan (. Kays, ;. !li2nin oluşturduğu öl+me (iatlı 0. kişilik se6me fedaiordusunun komutanıydı. 4u ordu son olarak !er(ay'an2a yollanan ekat amillerinikorumakla &e ekatı toplamaya nearet etmekle göre&lendirilmişti. ;asan (. Kays&e ordusu yeni )alifeye (iat ederken Kur2an, S+nnet &e Sa&aş +erine (iatediyordu. !skerlerdeki ganimet )ırsından doğan (u sa&aş isteğini ;. ;asan )oşkarşılamamıştı. Z6+n'+ şartın gereksi olduğunu, (iatta as-lolanın Kur2an &es+nnet olduğunu söylemesi onların )oşuna gitmedi. Sa&aşı meslek sa)i(i (irininişe 6ıkması gi(i gör+yorlardı 6+nk+. ;asan (. Kays gi(i önemli (ir destekten ;.;asan2ı yoksun (ırakmak isteyen ?mir Mua&iye (u durumu (ir fırsat (ilerek onunlairti(ata ge6ti. ;asan (. Kay s2a, altı m+)+rl+ (oş (ir kağıt yollayan Mua&iye34u kağıda ne yaarsan senindir.3 diyordu.4öylesine n+fulu (ir komutan d+nyalık )atırına Fam tarafına ge6in'e ;. ;asan2mt+m dayanakları yok oldu. @+&endiği (ir ka6 kaynak da Fam2 m te)dit &e&aadleriyle saf dışı edilin'e ;. ;asan2a yapılan anlaşma teklifine (oyuneğmekten (aşka 6are kalmadı.OO?mir Mua&iye ile aralarında (ir anlaşma akdettiler. 4u anlaşmanın (ir maddesi de;. !li2ye &e onunla (era(er olan "asululla)2ın as)a(ına sö&+lmemesiydi. 7a(ianlaşmanın ilk (oulan maddesi (u oldu. !rdından, esrarengi (ir (i6imde ölen;. ;asan2m e)irlendiği da)a sonra anlaşıla'ak-tı.OO. !.g.e.,VYB/.QBatak 9eğiştiren ;ilafet



I ?y #(n-i Mes2ade !lla) ?(u(ekir2e ra)meti Y etsin. 5e o d+nyayı istedi ne de d+nya onu.Wmer2e gelin'e$ 9+nya onu istedi fakat o d+nyayı istemedi. :sman ise d+nya onaisa(et etti, o da d+nyaya nail oldu. !mma (i... 4i onun i6inde kirlendik,

d+nyanın touna toprağına (ulandık.3 9a)a sonra pişman (ir edayla dedi ki$3Valla)i (u, !lla) 2m (ie &erdiği (ir saltanattır.Mua&iye (. ?(i S+fyan;. Mua&iye Kureyş2in kökl+ ailelerinden (irinin 6o'uğuydu. 4a(ası ?(u S+fyan,Leti)2ten ön'e Kureyş2in önderlerinden &e m+şrik Mekke2nin son reisiydi.Y2 Leti)ten sonra (a(asıyla (irlikte m+sl+man olan Mua- Y &iye sulta sa)i(iaristokrat (ir ailede yetişmiş olmasının do-Y ğal sonu'u olarak genel k+lt+rsa)i(i, yönetim işlerinden an-G layan, okumuş-yamış (iriydi. "asululla),etrafındaki )erG insanı ka(iliyeti istikametinde isti)dam ederdi. 4u '+mle- iden olarak Mua&iye2ye de 6eşitli kademelerde göre&ler &er- misti. :nun &erilengöre&leri (+y+k (ir (e'eriyle yerine getirmesi yeni yeni göre&lerin &erilmesine&esile oluyordu.İlk iki )alife de aynı şekilde ona yönetimde göre&ler &erdiler. ;. Wmer Kum2da

6ıkan isyanı (astırmakla onu göre&lendirmişti. !ynı şekilde kueye yollananorduya komutan olarak atanmış, onun komutasında (ir 6ok se6kin sa)a(i emniyet &eg+&en i6inde yer almıştı.;. Wmer atadığı yöneti'ilerin )al &e gidişiyle 6ok yakından ilgilenirdi.4irinin kusurunu görd+ğ+ aman )atır gön+l dinleme )ukuk =şeriat> neyigerektiriyorsa onu ya-QJpardı. 4u dönemde ?mir Mua&iye2nin 'iddi (ir a6ığı olmadı. Valileri sık sıkdeğiştirdiği )alde (u nedenle onu yerinde (ıraktı.!ynı isim ;. :sman2ın )ilafeti döneminde de aynı yerde tutulmuş, +stelikyetkileri &e sorumluluk alanı genişletilmişti. 7a Kııldeni2e kadar olantoprakların t+m+ ona (ağlanmış, (aşında (ulunduğu eyaletin ekonomik &e askerig+'+ merkei )+k+metin ekonomik &e askeri g+'+ne denk )ale gelmişti.Siyaset tari)inde Gsık rastlanan (ir olay &ardı$ 4ir &ali aynı yerde 6ok genişyetkilerle uun s+re tutulursa (u onu saltanat da&asına kalkışmaya göt+r+yordu.Mua&iye tam B1 yıldır Fam eyalet &aliliğindeydi. ;. !li +6+n'+ raşid )alifeyeMua&iye2nin yerini değiştirmesini i)tar ettiğinde ;. :sman 3:nu oraya Wmergetirdi3 demişti. ;. !li2nin 'e&a(ı ise (ir &akıayı dile getiriyordu$3-Mua&iye2nin Wmer2den korktuğu kadar kendi kölesi Wmer2den korkmadı. asendenE..3;. :sman2ın kanını (a)ane ederek meşru yönetime karşı ayaklanan Fam &alisisonunda kendisini )alife ilan ede'ek &e gö koyduğu (u makamı ele ge6irmek i6int+m yollan deneye'ekti.;ilafeti kılı6 oruyla ele ge6iren Mua&iye2nin &erdiği ilk )ut(eyi #(n-iKesir2den aktaralım$3!lla) 2a yemin ederim ki yönetimi ele ge6irdiğim aman (undan )i6)oşlanmadını. 4unu (iliyorum. ;atta (u konulardaki kuruntularınıı da(iliyorum. Lakat (en (u makamı kılı'ımın g+'+yle elde ettim.3O05e(e&i siyaset tari)inde ilk defa m+sl+manların yönetimi 2kılı6 oruyla2 eldeediliyordu. !rdından "asululla)2ın kanunlaştırıp "aşid ;alifelerin uygulayageldiği siyasC,O0. İ(n-i Kesir, el-4idaye, VB##YBO.QO!i(adC, ekonomik &e sosyal kurallar şeriatın )ilafına değiştiriliyor &eyaterkediliyordu. F[ra2nın_yerini 2&eraset2 alırken emr (i2B-ma2ruf gi(i kimifarialar su6 &e fitne sayılıyordu. 9e&let-millet arasında aşılma du&arlarkonurken (unu önleyen s+nnetlerden, )alkın ön+nde nama kıldırma, )ut(ede )alkındertlerini )alletme gi(i team+ller terkediliyordu. 4iat kurumu tamamen atıl )alegetiriliyor, kanı, malı, ırı )aram kılınanların kanunsu &e keyfi (ir (i6imde-siyaseten- kanı, malı, ırı )elal kılmıyordu. 4unun i6 paralayı'ı örnekleriileride gele'ektir.



İşte (+t+n (unlar (ir şeyin )a(er'isidir$ 5e(e&i )ilafetin (itip sultani)ilafetin (aşladığının. ?ğer (u ayrım yapılmaya'ak olursa (+t+n (u yapılanlarnei) İslam2ın )anesine yaıla'aktır ki asıl te)like o aman (aşgöstere'ektir.Lertlerin )atalarının fertlerin )anesine yaılmasını )oşgörmeyenlerin, (u)ataların İslam2ın ul+mden arınmış ak sayfasına yaılması karşısındakiduyarsılıkları i)anet değilse )amakattir, 'e)alettir, taassuptur. 4i, (ir

ferdi aklamak i6in ko'a (ir dini &e o dinin t+m mensuplarını tö)met altında(ırakan (öylesine ta&ırları maareti ne kadar tumturaklı olursa olsun ka(uletmemeliyi. 7ari) (oyun'a (aı insanlar kendi )islerini, taraftarlıklarını &emeşreplerini kalı'ı )ale getirmek i6in onu akide imiş gi(i göstermekten korkma-mışlardır. Zst+ne akide kılıfı ge6irilmiş indi gör+şlerin ört+s+n+ sıyırmakisteyen )erkesi de 'iddiyetsi (ir (i6imde su6lamışlar, kara 6almışlar, isnat &eiftiralarla ma)kum etmeye 6alışmışlardır. ;atayı se&ap gi(i göstermek ne kadarte)likeliyse sa&a(ı )ata gi(i göstermek de (ir o kadar te)li- kelidir.Kimseye su6 işleme imtiyaı tanımayan (ir dini (öylesine (ir tö)met altınasoka'ak )er da&ranış, o dine karşı işlenmiş en (+y+k 'inayet &e ul+md+r.7ariG)inGimdi a6a'ağımı sayfalarını adaletli ye itidalliQ0(ir (akış a6ısıyla okursak, kendi kuşağımıın &e gele'ek kuşakların dağar'ığında

gıdaya dön+şe'ek olan 3)ik mef2i (u sayfalarda falasıyla (ula(iliri.Sa2d (, ?(i Vakkas =r> MuayGye2nin yanma girerken şöyle selam &eriyordu$3Selam sana ey krl3iMua&iye2nin kendisi de (iliyordu makamının )ilafet makamı olmadığını &e şöylesöyl+yordu$ 34en m+sl+manlann ilk sultanıyım.3O1 asalarını "asululla)2ın(elirlediği ne(e&i )ilafetin ma)iyeti ilk defa değişmişti. 5e(e&i )ilafetinöelliği 2&erilmiş2 olması, sultani )ilafetin öelliği ise 2alınmış2 olmasıdır.4u, ^slami siyasette temel (ir farktır. A+nk+ (u farkla ^slami siyasetin ikitemel şartı olan (Yar &e Hura iptal edilmiş olmaktadır.3-2T --3-3323^slami siyasetteki (u kökl+ değişiklikler (aşka alanlarda da yaşandı. !rtıkde&let dinin değil, din de&letindi. "aşid )alifeler kanuna kendileri uyarkenondan sonrakiler kanunu =şeriatı> kendilerine uydurdular.M+sl+man Kafir2e miras6ı olamaken M+sl+man Ka-fir2e miras6ı yapıldı. ;ukuk dışı(u uygulamayı İmam X+)rC ri&ayet eder. Aok sonraları "aşid ;alife Wmer (.!(d+lai (u gayrımeşru uygulamayı kaldıra'aktır.4ir (aşka değişiklik de diyet konusunda yaşandı. İ(n-i Kesir2dtn okuyalım$39iyet2te Mua&iye s+nneti değiştirdi. Xira s+nnet2e göre mua)id2in =İslamde&letiyle anlaşmalı gayr-ı m+slim> diyeti m+sl+mamnkinin aynıdır. Lakat Mua&iyetunu yarıya indirdi. 9iğer yarısını da kendisi aldı.3OQ. İ(n+2l-?sir, el-Kmil, ###`JQ.O1. İ(n-i !(di2l-4err, el-)ti(, ###YO/ İ(n-i Kesir, el-4idaye,V####ÒQ.OQ. !. g. e., V#U#B0B,B0J.Q

Feriatta, ganimet mallarının (eşte (iri )aineye ait olup (eşte dörd+ isemu)aripler arasında taksim edilir. Mua&iye (öyle yapmamış, (u malların i6inde(ulunan altın &e g+m+ş+ ayırarak kendisine alıkoymuştur.O/eni dönemde şeriatın )+k+mleri de farklı uygulama alanı (uluyordu. Wrneğin,4asra &alisi !(dulla) (. !mir )ut(e okurken adamın (iri &alinin sa)a(eyek+fretmesine dayanamayarak taş attı. !nında eli kesilen adam durumu Mua&iye2yeşikayet edin'e şu 'e&a(ı aldı$3?linin diyetini (eyt+lmalden öderim. Lakat &alilerimi 'ealandır amam39e&let, artık "asululla)2ın kurup "aşid ;alifeler2in koruduğu 2)ukuk de&leti2değildi. Znl+ alim ;a''a' gi(i Zmeyyeoğullarının +mmetin (aşına (ela ettikleriagınlardan (iri de 4usr (. ?rtad idi. Mua&iye (u adamı emen2e &ali olarakgönderin'e kendisinden ön'eki &ali !(dulla) (. !(-(as2ın iki k+6+k 6o'uğunukatlettire'ek, (u 'inayet gölerinin ön+nde işlenen anne 6ıldıra'aktır.OP!ynnsim, )en+ ;. !li2ye plan (iatini (omamış olan ;emedan2ı 2fet)etmeklegöre&lendirilin'e, orada yaptığı ul+mler tari)in y++n+ kararta'aktır.



4unlardan sade'e (ir tanesi ;emadan2ın m+sl+man kadınlarını 'ariye niyetine esiralıp kullanmasıdır.Kimse )ın'ını &e kinini isimler +erine teksif ederek yanlış yapmasın. 4+t+n (uul+mleri işleyen isanlar konumlarından &e anlayışlarından soyutlandığında 6okiyi (irer fert ola(ilirler. 5e ki onlara, dile alınmaya'ak ul+mleri yaptıran2saltanat6ı mantık2tır. Ve (u mantığın tari)i, amanı, yeri yoktur. ;er 6ağda,

)er yerde, )er kesimden (irilerine te-q. (elleş ola(ilir. ?ğer d+şman oluna'aksa(u mantığa 2salta-nat6ımantığa2d+şman olunmalıdır. 7ari) yamanın &e tari)okumanın maksadı o aman te'elli ede'ektir.O/. İ(n-i Sa2d, 7a(akat, V##YJ/,JP.OP. İ(n+2l-?sir, el-Kamil, İ;YJ,JB İ(n-i Kesir, el-4idaye, V#llYP0.Q14u dönemde moda olan taşkınlıklardan (iri de, 'a)iliye adetlerinden olan'esetlere ulmetmekti. Zstelik ulmedilen (u 'esetler !lla) "asul+n+n g+ideas)a(ının 'esetleriydi.*esedin kellesini gö&desinden koparma ulm+ ilk defa !mmar (. asir =r>2eyapılmıştı. 4a)şiş almak i6in kesilen kelleler Mua&iye2ye getiriliyordu.Sa)a(eden !mr (. ;a-mık2m 'esedi de aynı akı(ete uğradı. 4ir farkla ki (u ke)alifenin emriyle kesik (aş şe)ir şe)ir dolaştırılıp teş)ir ediliyordu.0 !ynı

işlem kendi kuşaklarının ön'+leri olan Mu-)ammed (. ?(i 4ekir, 5uman (. 4eşir &eMus2a( (. X+(eyr2e de yapıla'ak, (irin'isinin 'esedi sonunda (ir eşek leşiyle(irlikte yakıla'aktır.4u dönemde ortaya 6ıkan (idatlerden (iri de !lla) "asul+n+n 3:nlar )akkında!lla)2tan korkun3 (uyurduğu g+ide as)a(ına sö&+lme (id2atidir. Mua&iye illeretayin ettiği . &alilere 3!li2ye sö&mekten :sman2ı se&mekten geri kalmayın3 diyeta&siye ediyordu. 4u (id2at öylesine yaygınlaşmıştı ki, !lla) "asul+n+n ense&diği insanlara (iat onun mane&i )uurunda mes'idinde k+frediliyordu.4u işin en 6irkin (oyutu da 'uma )ut(elerini sa)a(eye k+f+r ile (itirmeningelenek )aline getirilmesiydi. 4u 6ok 6irkin gelenek ;. Wmer (. (d+laiiktidara gelin'e kaldırıla'ak yerine (ug+n de )ut(elerin sonunda okunan 5a)lSuresi P. ayet ikame edile'ektir.Saltanat (ir şeyin g+'+n+ iyi keşfetmiş &e (u g+'+ sonuna kadar dakullanmıştıTMes'idler... Aağdaş de&letlerde (asının görd+ğ+ işle&i İslamde&letinde en ideal anlamıyla mes'idler +stlenmişti. İslam2ın (u ög+n kurumlarıi(adet)ane olmalarının yanısırakamuoyu oluşturma merkeleriydi. !lla) "asul+mes'idleri 6ok (oyutlu olarak kullanmıştı. 4u kurumların toplumdaki yapı'ı g+'+(aşlı (aşına (ir konudur.I]

B.....BBönetim el değiştirin'e mes'idlerin işle&i de değişti. Mes'idleri elinde(ulunduran g+6 islam2ın (u kurumunu kendi saltanatı uğrunda kullanıyordu. Veta(i mu)aliflerine karşı &erilen sa&aşın propaganda merkelerine dön+şm+şt+mes'idler.;ut(elerde sa)a(eye sö&me olayı m+sl+man )alktan (eklenmedik (ir tepki görd+. 4u(id2atm (ir (aşka köt+ so- ] nu'u da alim-'a)il (ir 6ok insanı 'umanamalarından so- ] ğutmasıydı. ;er şeye rağmen 'umaya de&am edenler ya da- Byanamay ip mes'idde sesini y+kseltiyor ya da dışarı 6ıkıp as- Y )a(a sö&en&aliyi taşlıyorlardı. 4ir keresinde K+fe &alisi C(n Xiyad taş atan seksenkişinin elini kestirmişti. 4u (id2ata karşı duyulan şiddetli tepkiyi 6oka'ıması (ir (i6imde 'ealandırıyordu yönetim.;i'r (. !diyy3Vala)i eğer öl+mden korktu da uattı de-meseni namaımı da)a da uatmayıisterdim. ;ayatta kıldığım en kısa namadır (u.3 Sonra söyle dua etti$3!lla)2ım K+fe aley)imie şa)idlik etti, Fam (ii öld+r+yor. 4ii öld+rseni de(u yolda öld+r+len (ir 'enga-&er olurum köpeklerin par6aladığı adam olurum.3;. ;i'r (. !diyy =r>Muğire (. Fu(e2yi Kufe2ye &ali tayin eden ?mir Mua&iye ona şu ta&siyeyiyapıyordu$



3!li2ye sö&mekten :sman2ı se&mekten geri kalma.3 Mugire )ut(eye 6ıkıp sö+n+sa)a(eye lanet &e k+f+rle (itirin'e orada (ulunan ;i'r (. !diyy =r> şöyle(ağırdı$34ilakis !lla)2ın lanetine si da)a layıksını.3Aok değil da)a on yıl ön'esine kadar )alifeler )alkı !lla)2ın gaa(ıylakorkuturken şimdi !lla)2tan (aşkalarıyla korkutuyorlardı. Vali2nin ;. ;i'r2e

'e&a(ı$3aıklar olsun sana ey ;i'r 4en senin &alinim. Sultandan kork, sultanıngaa(ının &e saltanatının seni &e senin gi(ileri )elak etmesinden kork.34u sa)neler artık )er 'uma yaşanıyordu. 3;i'r2i öld+r.3 teklifine Mugire (. Fu(eşöyle karşılık &ere'ektir$3Mua&iye d+nyada saltanat s+rs+n diye Mugire a)ir ette aap 6ekeme.3;. ;i'r2in sa)a(e arasında se&ilen (iri olması &e muttaki kişiliği, yönetimiona ilişmekten sakındırıyordu. K+fe &aliliğine İ(n-i Xiyad getirilin'e yaptığıilk iş ;. ;i'r &e arkadaşlarını tutuklayıp Fam2a yollamak oldu. Mua&iye,su6ları ;. !li2ye sö&me teklifini reddetmek olan (u BB kişiyi ma)keme ettirir.Ma)keme sonu'unda Kadı Furey) 3;i'r2n kanı &e malı )aramdır.3 kararını &erir. 4u)+kme rağmen Mua&iye öld+r+lmesini emreder. Wld+r+lmeden ön'e son (ir )ak da)atanınır$ ?ğer sa)a(eye )akaret ederse 'anı (ağışlana'aktır. 34en "a)(imin raı

olmadığı (ir sö+ ağıma alamam.3 diyen ;. ;i'r sö&g+ teklifini ka(ul etmeyenarkadaşlarıyla (irlikte Mer'-i !ra denilen yerde katledilir.0B4u kafileden !(Tuna)man_(T;asanlmTkatlediliHi 6ok da)a korkun6tu. ?mir Mua&iyegni\3'easıniìğır.(ir (i6im-de2senr&eQ]3lfiye7(n Xiyad2a yolladı. : da ;._!(durra)-man2ı diri diri toprağa gömd+rd+.0J

;i'r2in şenadeti t+m sa)a(eyi derin (ir teess+re (oğmuştu. 4u ulm+ duyanMua&iye2nin ;orasan &alisi "e(i (. Xiyad mes'idde toplanan )alkın )uuruna 6ıkıpşöyle de-dG$ ________________0B. 7a(eri, 7ari), V#JQ.0J. !.g.e.,VlJO-JQQ.Q/

34en(ir dua ede'eğim, si 2amin2 diye'eksini. A+nk+ artık yaşamanıntadıkalmadıGara((i Senin katina(enim (ir değerim, ka(ul edilmiş aı'ık (iramelim &arsa (eni (u d+nyadan 6ekip alı&er.3Sırtına kefen yerini tutan (ir şey giymişti. 5amaı kıldırıp mes'idden 6ıktı &eora'ıkta &efat etti.0OM+2minlerin annesi ;. !işerMua&iyeile karşılaşın'a onun y++ne şöyle)aykırmıştı$3?y Muemye2;i'r-(. !diyg<ald+rd+ğ+n aman)i6mi !lla)2tan korkmadmE3;asan 4asri şöyle der$ &3Mua&iye2nin dört işi &ar ki (unlardan (irini alelade (iri yapsaydı kendi)esa(ına 6ok te)likeli olurdu. 4irin'isi o, Y +mmet +erindeki )akimiyetinişura ile değil kılı6 oruyla Y elde etti. İkin'isi oğlunu &elia)d tayin etti.:ysa ki kendisi eid2in ayyaş, )afifmeşrep, ipek giyip alemler d+enleyen (iriolduğunu (iliyordu. Z6+n'+s+ S+meyye2nin oğlu Xi-yad2ı nese(ine il)ak ederek"asululla)2m )aram kıldığı (ir işi irtika( etti &e de&let memurluklarınıakra(alarıyla doldurdu. 9örd+n'+s+ ;i'r &e arkadaşlarını katletti.300;. Wmer2in 3anınıda Mua&iye olun'a Kisra &e Kay-ser2i )atırlarsını.30dediği ?mir Mua&iye (ir g+n yanında-kine şu itirafı yapar$3?y #(n-i Mes2ade !lla) ?(u(ekir2e ra)met etsin. 5e o d+nyayı istedi ne ded+nya onu. Wmer2e gelin'e$ 9+nya onu istedi fakat o d+nyayı istemedi. :sman ised+nya ona isa(et etti o da d+nyaya nail oldu. !mma (ie gelin'e... 4i onuni6inde kirlendik, d+nyanın touna toprağına (ulandık.3 9a)a sora pişman (iredayla dedi kir 3Valla)i (u !lla)2ın (ie &erdiği (ir saltanattır,,3010O. !. g. e., VYJPB.00. İ(n-i Kesir, el-4idaye, V###YBOO.0. 7a(eri, 7ari), VYOO.01. !. g. e., V#OO0./



4a(adan :ğulaa !lla) "asul+n+n yaptığı gi(i yapar kendine kimseyi tayin etmesin. 4öyle'e+mmet kendi işini kendisi )alleder. a da ?(u(e-kir2in yaptığı gi(i &elia)dyerine (ir )alife adayı tes(it edersin. 7a(i akra(alarından olmamak şartıyla.a)utta Wmer gi(i (ir tek şa)ıs yerine (ir kurul (elirlersin.!(dulla) (. X+(eyr

;i'retin 1. yılı. K+fe &alisi Muğire (. Fu(e olduk6a i)-tiyarlamıştı. K+fe gi(i)areketli (ir şe)irde merkein istediği &erimi elde edemiyordu. Mua&iye2ninkendisini emekli ede'eğini öğrenin'e eid2e (iat etti. :nun (u (iati (a(asınailete'eğini &e kendisi )akkında şefaat6i ola'ağım d+ş+n+yordu. 9+ş+nd+ğ+ gi(ioldu. Fam, kendisine eid2in (iati altında 6alışmasını emretti. Muğire muradınaermişti.0Qeid2e yapılan ilk (iat (uydu. Muğire2nin (u ta&rının sırrım anlamak isteyenMua&iye neler olup (ittiğini sorun'a şu 'e&a(ı aldı$3?y M+minlerin ?miri :sman2ın şe)adetinden sonra neler olduğunu görd+n+. ;en+si )ayattayken )alkı eid2e (iat ettirip onu kendinie &elia)d yapsanı. 4öyleyaparsanı ileride 6ıka(ile'ek i)tilafları önlemiş olursunu.3!rtık iş )alkın &e ileri gelenlerin gönl+n+ etmeye kalıyordu. Muğire,K[feliler2in (iat işini kendisinin )allede'eğini söyleyerek makamına yeniden

ka&uşmuştu.K[fe2ye dön+n'e yaptığı ilk iş on kişi (ularak onlara O. dir)em para &ermekoldu. 4unlar g+ya K+fe )alkının temsil'iler )eyetiydi. 4u sıfatla Fam2agönderildiler. 4u 0Q. !. g. e., VYOJ./Bt

d+me'e )eyetin (aşkanlığını Muğire2nin oğlu Musa yapıyordu. ;eyet eid2in&elia)d olmasını K+fe )alkı adına talep edip 6ıktıktan sonra Mua&iye Musa2yıyalnı olarak 6ağırıp sordu$3-4a(an (unların imanını ka6 paraya satın aldıE3-:tu(in dir)eme.3-aık, dinlerim pek de u'ua satmışlar.2mMua&iye, )i6 de kolay olmayan eid2e (iat işini (ir an ön'e )alletmekistiyordu. !n'ak (u iş epey or ola'aktı. A+nk+ eid2in nasıl (iri olduğunudost d+şman )erkes (iliyordu. 4u se(eple dostlarını (ile ikna etmesi oroluyordu. Mua&iye (u or işi akla gelen )er t+rl+ yolu kullanarak (aşarmaya6alıştı. 4u '+mleden olarak ;. Wmer2in oğlu !(dulla)2a B. dir)emgöndermişti. ;. !(dulla) (u 3parayı almayı reddederken şunları söyl+yordu$34u paralar (ana pa)a (i6ilme kıymette olan dinim) 6ok u'u (irfiatla satmaki6in gönderilmiştir.30PMua&iye Medine &alisi Mer&an2a (ir mektup yadı$34en ko'adım. Wlmeden, (enden sonra de&let işlerini y+r+te'ek (ir &elia)d(elirlemek istiyorum. ;alkın na(ını yokla. 4u konuda ne d+ş+nd+klerini öğren.3;alkın 'e&a(ının m+s(et olduğu )a(erini gönderen Mer&an (u ke &elia)d olarakeid2in se6ildiği talimatını alıyordu. Mes'id-i 5e(e&i2de toplanan )alka durumuşu sölerle (ildirdi$3?mirulm+minin siin gele'eğinii d+ş+nmek konu-Y sunda elinden gelen )i6 (irgayreti esirgemedi. 5i)ayet kem dişinden sonra yerine oğlu eid2i getirmeyekarar &erdi. 4u ona !lla) tarafından il)am olunan 6ok iyi (ir fikirdir. M+minleremirinin kendi yerine &elia)d atama fikri yeni (ir şey değildir. ?(u(ekir &eWmer de (öyle yapmışlardır.30/. 0P./Jİ(nii2l-?sir, el-Kmil, BBBYO. !. g. e., ###YOB.:rada (ulunan ;. ?(u(ekir2in oğlu !(durra)man aya-ja kalkarak$3?y Mer&an sen de yalan söyl+yorsun, Mua&iye de yalan söyl+yor. Si )i6 (iraman Mu)ammed +mmetinin iyiliğini d+ş+nmedini. Si (öyle yapmakla Kayser'ilik=saltanat> yapmak istiyorsunu. 4iliyorsunu ki (ir Kayser öl+n'e yerine oğluge6er. ;em (u yaptığını iş ?(u(ekir2in &e Wmer2in s+nneti değildir. 4ilakisonların yoluna aykırıdır. Xira onların )i6 (iri 6o'uklarını kendilerine &elia)dtayin etmediler.3



@er6ekten de durum !(durra)man (. ?(i(ekr2in dediği gi(iydi. 4ırakını (a(adanoğula saltanat sistemini, ;. Wmer, ilk )alifenin se6imi sırasındaki oldu-(itti2yi (ile (aşkaları i6in gayrımeşru addediyordu. 4irg+n )ut(ede İslamisiyasetin temeli olan ş[ranın önemini &urgulayan şu sert konuşmayı yapmıştı$34ana ulaştı ki siden (aıları 2Wmer öl+rse falan'aya (iat ederim2 diyormuş.Siden )i6 kimse ?(u(ekir2in )ilafetinin oldu-(itti2ye getirilişini (a)ane

etmesin. ?&et o (ir ol-du-(ittiydi. !ma !lla) o a'ele sayesinde +mmeti (+y+k (irserden korudu. Siin i6inide ?(u(ekir gi(i kendisine gö+ kapalı (oyun eğile'ekkimse yoktur.Kim m+sl+manlarm ş[rası olmaksıın (ir adama (iat ederse, (u (iat meşrusayılma. 4iat eden de edilen de öl+mlerini )aırlamış olurlar.3O@er6ek (öyleyken )adise 6arpıtılmaya 6alışılıyordu. Mua&iye 6eşitli illerinileri gelenlerini sarayına 6ağırtarak onları ikna etmenin yollarını arıyordu.!)nef (. Kays2ın da i6lerinde (ulunduğu (ir )ayette (u atın ni6in )i6 gör+ş(eyan etmediğini soran Mua&iye ;. !)nef ten şu 'e&a(ı alıyordu$. İ(n-i ;a'er, Let)u2l-4ari, Kita(u2l-;udııd, ;. 5o$ 1/Q 8B##B0/-B0P./O!

V34i doğruyu söylemek i6in senden, yalan söylemek i6in de !lla)2tan korkarı.3B4+t+n (unlar (ir yana +mmetin önde gelen (eş ismi e-..2 id2e (iat etmeyi reddetmişti. 4unlar ;. ?(u(ekir2in oğlu!(durra)man, ;. Wmer2in oğlu !(dulla), ;. !li2nin oğlu;+seyin, ;. X+(eyr2in oğlu !(dulla) &e ;. !((as2ın oğlu!(dulla).4u isimlerin toplum i6erisindeki mane&i ağırlıkları gö ön+ne alındığındayönetimin telaşı da)a iyi anlaşıla'aktır. 4unları die getirmek i6in Medine&alisi öylesine şiddetli (askı uyguluyordu ki (u (askı dayanılma (oyutlaraulaşın'a yurtlarını terkettiler. 4irer g+n arayla Medine2yi terkeden ;. ;+seyin&e C(n-i X+(eyr !lla) "asul+n+n )i'retine (ener (ir (i6imde gilene gileneMekke2ye girdiler. Y Wellikle (u iki isim +erinde ısrarladuruluyordu. Me-G dine &alisi (unların e&lerini a(lukaya aldırıyor, k+f+rler &eöl+m te)ditleriyle ta'i ettiriyordu. 4u (askılar, ;. ;+seyin2i o denliyıpratmıştı ki, onun (u )alini ?(u Said el-Mak-(uri şöyle tas&ir ediyor$3;+seyin2i Medine2den ayrılmadan iki g+n ön'e görd+m. Sıkıntı &e (askıdanöylesine (itkin (ir )ale gelmişti ki, Mes'id-i5e(e&i2de y+r+rken (ir sağındakine(ir solundaki ne yaslanıyordu.3J4u kadar (askı yapılmasının sa(e(i Mua&iye2nin &aliye yadığı fermandı. 4ufermanda (iat etmelerse (oyunlarının &urulması emrediliyordu. 4u g+ideinsanların (ir ge'e &akti Medine2den ka6ıp Mekke2ye sığındıklarını )a(er alanMua&iye işi (iat )alletmek istedi. Mekke2ye girmeden ön'e onları 6ağırarakiknaya 6alıştı. #(n-i X+(eyr ona şöyle 'e&ap &erdi$3a !lla) "asul+n+n yaptığı gi(i yapar kendine kimse-T2 Y İ(n+2l-?sir, el-Kmil, MYOJ 3-. 7a(eri, 7ari), V#O0J./0yi &ekil tayin etmesin. 4öyle'e +mmet kendi işini kendisi )alleder. a da?(u(ekir2in yaptığı gi(i &elia)d yerine (ir )alife adayı tes(it edersin. 7a(iakra(alarından olmamak şartıyla. a)utta Wmer gi(i (ir tek şa)ıs yerine (irkurul (e lirlersin. Zmmetin istişare me'lisi de kurul mensuplarından )angisinin(aşkan ola'ağına karar &erir. !n'ak (u se6i'i kurulun +yeleri de yakınlarındanolmamalı.3Mua&iy- diğerlerinin de aynı gör+şte olduğunu öğrenin'e te)dide (aşladı$3Fimdiye dek )areketlerinie gö yumdum. Lakat, &alla)i, (undan sonra silerden(iri (enim emrime karşı 6ıkar sölerime 'e&ap &ermeye kalkarsa, ikin'i (ir sösöylemesine fırsat &ermeden onun kellesi u6urula'aktır.34u sölerin ardından ya&erine emretti$34u adamlardan )er (irinin yanma (ir memur &er. ;angisi sölerime karşı 'e&ap&ermeye yeltenirse kellelerini u6ursun.3



;ep (irlikte ;arem2e geldiler )alka şu ilan yapıldı$ 34u isimler m+sl+manlarınönde gelenleridir. 4unlarla istişare etmeden )i6 (ir iş gör+lme. ;epsi de eid2e (iat etmeye raı oldular. ?y Mekke )alkı si de (iat edin.3Maksat )asıl olmuştu. Mekke )alkının (iati (öyle (ir miansenle alındı.OMuaTYiyeTöl+mGdöşeğindeyken, oğluna şu &asiyeti yapıyordu$----- -.

3:ğuG6uğnm (u işi =de&let> senin ayağına kadar getirdim. ;er şeyi sanakolaylaştırdım. 9+şmanlarını sana karşı 2 al6aktım. !rapları sana (oyuneğdirdim. ;i6 kimsenin (ir Y > araya getirmediği m+lk+ senin i6in (ir arayagetirdim. Y34en sana dört kişi dışında kimsenin orluk 6ıkarmasından korkmuyorum. !li2ninoğlu ;+seyin, Wmer2in oğluO. İ(n+2l-?sir, el-Kamil, BBBBO0,O.0

o/

#

!̀(dulla), X+(eyr2in oğlu !(dulla), ?(u(ekir2in oğlu !(-durra)man.3Wmer2in oğlu !(dulla) tek kalırsa sana (iat eder. Kıyama kaldınn'aya kadar;+seyin2in yakasını #raklılar (ırakma. ?ğer öyle yaparsa sen kaan6lı 6ıkarsın.?ğer kalkmasa sen de g+el da&ranırsın. ?(u(ekir2in oğluna gelin'e oarkadaşlarına (akar, onlar ne yaparsa o da onu yapar. : )ayata d+şk+nd+r,yaşamayı se&er.3!mma X+(eyr2in oğlu &ar ya işte o arslanm g+'+yle, tilkinin )ilesiyle karşına6ıkar. 4aşını emek i6in )er an fırsat kollar, işte o (öyledir. ?ğer sana (unuyapmaya kalkarsa ona d+nyayı indan et &e onu lime lime doğra.30;+seyin (. !liAek, 6ek kam6ını o (aşın oyuklarından ey eid. Senin kıyamette şefaat6in İ(n-iQi-yad2dır, onun şefaat6ısıysa Mu)ammed =s>2dir.?(u 4ere el-?slemCXul+mle k+fr+, adaletle imanı eşleştiren Kur2an2ın (aştan sona ulm+ &e alimima)kum eden mesaGı, )angi gerek6eyle olursa olsun ulm+ meşrulaştırmak isteyen)erkesin suratında kıyamete kadar saklaya'ak olan ila)i (ir tokattır. 4u 6arpıkanlayışı ulm+n öteki y++ olan anarşi =fitne> (a)anesiyle siyaset felsefesi)aline getirip ulm+ &e saltanatı meşrulaştıranlar, +mmetin (ug+n d+şt+ğ+ (u&a)im illetin (oyutlarını görselerdi, yaptıkları işin &e(alinin ne denli (+y+kolduğunu anlarlardı.İmamet &e Saltanat (a)sinde ayrı (ir yeri olan ;. ;+-0. 7a(eri, 7ari), V#O0J. /1seyin2in şe)adeti )adisesini alelade (ir olay olarak değil kökeni ta eskileredayanan n+(+&&et &e saltanat arasındaki m+'adelenin (ir de&amı olarak ele almakgerek. Unutmamamı laım gelen (ir şey &ar$ 4u tari)i olayların d+n olduğu gi(ideğişik aman &e mekanlarda farklı isimler arasında (ug+n de aynen yaşandığı &ekıyamete kadar da yaşana'ak olması... Wnemli olan şey, (u tari)i karşılaşmadakimin kimlerin safında yer aldığıdır.Ker(el olayı aynı amanda (ir sem(old+r )em 2n+(+&&et2 )em 2saltanat2 i6in.!ynı inan'ın salikleri arasında ortaya 6ıkan iki farklı 6iginin de ilk 6arpı'ıörneği. 4u 6igiler n+(+&&eti temsil eden2;+seyni6igi2 ile saltanatı temsileden 2eidi 6igi22dir.4irin'isinin öelliği malumiyeti, mu)a'ereti, fedakarlığı, adaleti, şe)adeti,'esareti, ieti &e kıyamı temsil etmesi ikin'isinin öelliği ise saltanatı,ulm+, )ilesi, ulme rıasıyla m+stek(irliği temsil etmesidir. ;erkes (u eelim+'adelenin (ir yerinde yerlerini almaktadır. !ma nerdeEo:oK[feliler, 3"a((im (eni şu alim ka&min elinden kurtar3 ayetini okuyarakMekke2ye sığman ;. ;+seyin2e gelerek, eid2in &alisinin ardında 'umakılmadıklarını, kendisini (eklediklerini, gelirse kendisine (iat etmeye )aırolduklarını (ildirdiler. ;. ;+seyin onlara am'asının oğlu M+slim2i gönderdi.



M+slim (. !kil K[fe2ye gelin'e kendisine BJ. kişi (iat etti. eid K+fe&alisi U(eydulla) (. Xiyad2a M+slim2i öld+rmesini emredin'e, &ali onu teslimetmesi i6in M+slim2i e&inde saklayan ;ani (. Ur&e2y i saraya 6ağırıp )apsetti.4unun +erine ;. M+slim (. !kil kendisine (iat edenleri kıya-/QB.

f&

8ma 6ağırdı, ilk anda (u 6ağrıya 0 kişi i'a(et ederken sa(a)a doğru M+slim (.!kil2in yanında kimse kalmamıştı. 7ek (asma sa&aşan M+slim yakalandı &e (oynu&uruldu. ;. ;+seyin olan (itenden )a(ersi i)anetler kenti K[fe2ye doğru yolalıyordu. Kafilenin sayısı, otu ikisi atlı olmak +ere yetmiş iki kişiydi.Kadınlar &e 6o'uklar da (u sayıya da)ildi.eid2in komutanı Wmer (. Sa2d yansına yakınını 6o'uk &e kadınların oluşturduğu(u kafilenin karşısına 0 kişilik m+'e))e (ir orduyla 6ıktı.;. ;+seyin ne asker toplamış, ne de sa&aş yapmak gi(i (ir tale(i &ardı. 9iyorduki$34ırakını geri döneyim. Veya )er)angi (ir sınırdan +lke dışına 6ıkayım. 4u

tekliflerimi reddediyorsanı eğer, (eni doğru'a eid2e göt+r+n.3Lakat kimse sö dinlemiyordu. 4u durumda 6arpışıp yiğit6e ölmekten (aşka se6enekkalmamıştı. Kendisiyle (era(er olan erkeklerin t+m+ şe)id oldu.Kendisi de şe)id edildikten sonra el(iseleri soyuldu. Aıplak 'esedi delik deşikedildi. 4aşı gö&desinden ayrılarak eid2e göt+r+ld+. 4u esnada kıkardeşiXeynep (int-i Latı-ma şöyle )aykırıyordu$3a Mu)ammed a Mu)ammed ?y göğ+n meleklerinin kendisine sale&at getirdiğiinsan işte şu ön+mde duran, delik deşik ölm+ş, aaları kesilmiş, kanlar i6indeuanmış yatan 'eset senin ;+seyin2indir... Mu)ammeda Kıların esir edildi,neslin katledildi...314u olayın ardından eid2in K+fe &alisi )ut(eye 6ıkıp şu konuşmayı yapıyordu$. 1.//!. g. e., V#O. !.g.e., VY01.3eid2i muaffer kılarak )akkı &e )akk e)lini ai eden &e yalan'ı oğlu yalan'ı;+seyin2i &e şiasını öld+ren !lla)2a )amdolsun.39a)a konuşması tamamlanmadan orada (ulunan &e iki gö+n+ sa&aşta kay(eden!(dulla) (. !fif yerinden fırlayarak$3?y Mer'ane2nin oğlu yalan'ı sensin, senin (a(andır. Seni &ali tayin eden &eonun (a(asıdır. ?y Mer'ane2nin oğlu !lla) "asul+n+n 6o'uklarını öld+rd+ğ+n)alde sıddıkların ağıyla mı konuşuyorsunE3Qeid elindeki kam6ıyla ;. ;+seyin2in kesik (aşıyla oynarken sa)a(eden orada(ulunan ?(u 4ere el-?slemC şöyle (ağırıyordu$3Aek, 6ek kam6ını o (aşın oyuklarından ey eid. Senin kıyamette şefaat6in C(n-iXiyad2dır, onun şefaat6ısıysa Mu)ammed =s>2dir.3/Söylendiğine göre ;+seyin2in (aşını gör+n'e 34edr2in ö'+n+ aldım3 diyen eid,kendisine esir olarak getirilen e)l-i (eyt2e iyi da&ranmış, onlardan ganimetniyetine orla alman malları &e inetleri falasıyla )ameden ödemişti. :nun (uda&ranışı karşısında ;. ;+seyin2in kıı S+keyne şunları söyl+yordu$3Valla)i !lla)2a k+fredenler arasında eid2den da)a )ayırlısını görmedim.3PQ. !.g.e.,VY0P.

/. !. g. e., V#011.P. !. g. e., VY010.Mua&iye (. eid

... .sonra dedeme ge6ti. Fimdi o ka(rinde g+na)larının re)ini &e su6larınınesiridir. 4aT (ama,,gelin'e... 4ie işlerin en ağır geleni, onun yattığı yeri(ilmemidir. :nun &ardığı yer ne köt+ (ir yerdir. A+nk+ o !lla) "asu-l+2n+n6o'uklarını katletti. ;aramı mu(a) kıldı &e Ka(e2yi ta)rip etti. 4en onlarınulm+n+ y+klenip taşıya'ak değilim. Sii işinile )aş)aşa (ırakıyorum. ?ğer



d+nya )ayırlı ise (i ondan payımıı almışıdır. ok eğer serse ?)u S+fyan2ınsoyunun )issesine d+şen onlara yeter. 23 t-2G-t RsT-Mua&iye (. eid;. ;+seyin2in şe)adeti +erinden +6 yıl ge6mişti. ;i'retin 1O. yılında Medine)alkı 2fasık2 &e 2fa'ir2 ilan ettikleri yönetime karşı ayaklanıyorlardı. 4unun(ir ifadesi olarak da eid2in &alisini atıp !(dulla) (. ;uafe2yi (aşlarına

&ali olarak se6iyorlardı.4unun +erine eid, M+slim (. Uk(e gi(i ulm+yle T-+nlenmiş (irini BJ.kişilik (ir orduyla Medine2ye yolladı&e şu emri &erdi$s 3Fe)ir )alkına +6 g+n s+re tanı. ?ğer (u s+re i6inde (iati etmelerse onlarla sa&aş. Sa&aşı kaandığın takdirde +6 g+n # )er şeyser(esttir. Fe)ri yağma ede(ilirsini.3 cT ;ar re olayı olarak tari)e ge6en (u +6 g+n i6inde )er ta-* raf yakıldı,yıkıldı, talan edildi. Neygam(er şe)rinin i)tiyar-Y lan &e 6o'ukları da)iöld+r+ld+. ;atta (ununla da kalınma-Y yarak (ir 6oğu sa)a(e kıı olan m+sl+mankadınların namu-i suna te'a&+ ettiler. 4u esnada B kadar kadın (ute'a&+T ]lersonu'u )amile kaldı.11f'- İ(n-i Kesir, el-4idaye, V#;#JJ0 7a(eri, 7ari), V#0/O-0P. P

İkin'i kuşağın +nl+ alimlerinden ;asan 4asri kendisine sorulan (ir soru +erineşu 'e&a(ı &ere'ekti$35e demek Fam2dan =?rne&iler> raı olmakE !lla) on-] ların m+ste)akını &ersin."asululla)2ın )aramını )ell, )ellini )aram yapanlar, +6 g+n &e +6 ge'epeygam(er şe)rini yağmalayıp )alkı katliamdan ge6irenler, temi kadınlarınnamusuna saldıranlar, (eytulla)2ı taşa fıtup yakanlar onlar değil miydiE!lla)2ın laneti onların t+m+n+n +erine olsun &e köt+ akı(ete du6ar olsunlar.31BMedine2nin kudsiyyeti Neygam(er diliyle tes'illidir. 4u)ari &e M+slim2inkaydettikleri (ir ;adis2te 3Medine )alkını ul+m ile korkutanlar !lla)2ıkorkutmuşgi(idirler. !lla) 2in, meleklerin &e (+t+n insanların laneti onların+erinedir.3!lla) "asul+2n+n (u ifadeleıinin mu)ata(ı olan ordu, )ıını alamamış ola'ak ki,Medine2yi talan-ettikten sonra Mekke2ye yöneldi. BB yıl ön'e ?(re)e2ninfilleriyle gelip de yapamadan geri dönd+ğ+ şeyi, ondan (un'a aman sonrasaltanatın (aşka (ir kapıkulu yapıyordu$ Ka(e2yi ta)rip etmek... Man'ınıklarlaKa(e2yi taşa tutan eid2in ordusu ile emen &alisi ?(re)e arasında (ir fark&ardı (irin'iler m+s-l+manların saltanat6ı-alimleri, ikin'iler kafirlerinsaltanat-6ı-alimleri. !ma onları saltanatları &e ul+mleri aynı göede(uluşturuyordu. ;asan 4asri, yukarıdaki sölerinde (u olaya gönderme yapıyordu.eid2in ;i'ri 10 yılında öl+m+yle onun yerine gelen &e tari)6ilerin adından 6oka sö ettiği (iri &ar$ 2##. Mua&iye2 diye de (ilinen Mua&iye (. eid.önetimde an'ak +6 ay kala(ilmiş olan (u at ta&ır &e da&ranışlarıyla kendindenön'ekilere (enemiyordu. 4a(ası eid2in öl+m+yle sistem gereği )ilafetege6tiğinde mes'ide topladığı )alka (ir konuşma yapar &e şunları söyler$1B. !.g.e.,V#Y/Q,//.ijjiGPB3?y insanlar 9edem Mua&iye, (u işin e)li &e Neygam(er =s>2e yakınlığındandolayı (u işe kendisinden da)a layık olan !li (. ?(i 7ali(2e karşı sa&aştı &e(ildiğini şeyi =(iat> sie y+kledi. 5i)ayet öl+m onu da (uldu. Fimdi o ka(rindeg+na)larının re)ini &e )atalarının esiridir. Sonra (u işi (a(am aldı. ;al(uki oda )ilafetin e)li değildi. ;e&a &e )e&esine uydu, i)tiras onun ön+ne ge6ti &ee'el onu da yakaladı. Fimdi o da ka(rinde g+na)larının re)ini &e su6larınınesiri oldu.Mua&iye ağladı. @öyaşı yanaklarından akmaya(aşla-dı &e şöyle s+rd+rd+konuşmasını$34ie işlerin en ağır geleni onun ye, 2tığı yerin köt+l+ğ+n+ (ilmemidir. :nun&ardığı yer ne köt+ (ir yerdir. A+nk+ o "asululla)2ın torununu katletti. ;aramımu(a) kıldı &e Ka(e2yi ta)rip etti. 4en siin ulm+n++ taşıya'akdeğilim... Siiişinile (aş(aşa (ırakıyorum. ?ğer d+nya )ayırlıysa (i ondan payımıı aldık.ok eğer serse, ?(u S+fyan2ın soyunun payına d+şen onlara yeter. 9ikkat edini



;assan (. Malik nama kıldırsın &e )ilafetini )akkında istişare edin. !lla)iyiliğinii &ersin.31J4u asil ta&rın sa)i(i olan Mua&iye (. eid, ne(e&i siyasetin ilkesi olan şurayıöne 6ıkarmakla (elki de eline ge6en (u ender fırsatı )ayırda kullanmakistemişti. Aok a (ir s+re iktidarda kalan (u d+r+st insan esrarengi (ir(i6imde öl+&ere'ekti.

5edense )ep (öyle oluyordu. "aşid )alife Wmer (. !(-d+lai2in en'amı da (una(eniyordu. @ali(a (u durum saltanatların yapısından kaynaklanıyordu. ;er nekadar saltanatın (aşında (ir kişi gör+n+yorsa da (u işin nimetinden istifadeedenlerin sayısı yekun tutuyordu. 7ari) (oyun'a t+m saltanatların en ısrarlıdestek6ileri (u 2otlak6ı takım2 olmuştur. ;atta saltanatın (aşında (ulunan fert(u işten &age6mek istese, iktidar olmanın nimetine +ş+şen (u +mre &a-1J. ;. İ(ra)im ;asan, 7ari)u2l-İslam, BYJPO.PJge6meye'ek da)a ısrar edilirse 6ok öel yöntemlerle ya değiştirile'ek ya daortadan kaldırıla'aktır. 7a(i (u son 6aredir. 2Saltanatların (u temel öelliği adı krallık, emirlik, sultanlık, )alifelik olaneskilerde değişmediği gi(i adı 'um)uriyet, sosyalist, demokratik olan 6ağdaşsaltanatlarda da değişmiyordu.

4u sonun'ular, iktidarlarının ön+ne )+k+metleri kukla olarak dikiyorlar, )alktan(ir 2dar(e2 gelirse ararı kendileri değil o kukla =)+k+met> gör+yor, sonundakukla koleksiyonu i6inden (aşka (irilerini yine )alkın kendisine se6tirerek)alkın gö+ (oyanıyor, gönl+ de almıyordu. ?ğer kukla =)+k+met> )alkın(askısıyla iktidarın 2y+ksek 6ıkarları2na aykırı (ir işe girişirse (u ke dar(earkadan geliyor, iktidar )+k+meti de&iriyordu.ani, (in k+sur yıldan (eri saltanatta adetler değil aletler değişmişti.!(dulla) (. X+(eyr , V- , Q i- VR j2a&rum seni )ak +ere (iliyorum. ?ğer sende )akk +ere olduğuna inanıyorsan,dur-r ma, yoluna de&am et. Senin sadık dostların o yolda öld+ler. 4oynundanemin olup onu sağlama alma ki Wmeyyeoğulları onunla oy-namasınlar. ?ğer d+nyanınge6i'i saltanatını istersen 6ok köt+ (ir kulsun sen. 4öyle yapmakla kendini &esana ta(i olanları )ar'amış olursun.?sma (int-i ?(i(ekreid2in öl+m+nden sonra ayıflayan otoritenin (u a6ığından faydalanan !(dulla)(. X+(eyr, Mekke &e MedinePOj

)alkı tarafından Zmeyyeoğullanndan da)a e)il olduğu )ilafet makamına se6ildi.eid2in orduları Ka(e2yi yıktığında, 4eyt2i, sil(aştan yeniden inşa ettirdi. 4uesnada kendisi de (iat 6alıştı. Katliamın a6tığı yaralan sarmak i6in (+y+k (iryardımlaşma kampanyası (aşlattı. 4u olumlu da&ranışları )alkın tas&i(ine ma)aroluyordu. Fe)irler tek tek d+ş+yor, ?me&i &alileri yerlerini !(dulla) (.X+(eyr2in &alilerine terkediyordu. $ Fam2ın (ir kısmı dışında Mısır da da)ilt+m topraklarda ya-] şayan m+sl+manlar !(dulla) (. X+(eyr2e (iat etmişlerdi. ]Mer&an (. ;akem ona karşı )ilafet iddiasıyla ayaklandı. Fam2dan Mısır2a kadarolan topraklan işgal etti. Mer&an öl+n'e yerine ;i'ri 1Q2de (d+lmelik (. Mer&ange6ti. Kendisine saltanatın yeni sa) i(i olduğu )a(eri gelin'e okumakta olduğuKur2an2a 34u seninle son gör+şmemi3 diyen !(dul-melik, !(dulla) (. X+(eyr2inK+fe &alisi &e kardeşi Musa( (. X+(eyr2i katlederek K+fe2ye girdi. 4u yenilgi,İ(n-i X+(eyr2in )ilafeti i6in sonun (aşlangı'ıydı.Saltanatın son sa)i(i (d+lmelik 6ağın sayılı faki)le-rindendi. Saltanatage6in'e 6ağın sayılı alimlerinden oldu. @en6liğinde eid2in Ka(e2yi taşatutması aley)inde söler söyleyen (u adam, iktidara gelin'e aynı şeyi yaptı.7es'illi alim ;a''a'2ı Mekke2nin +erine musallat etmekten 6ekinmedi.;a''a' Mekke2ye )a' me&siminde saldırdı. !(dulla) (. X+(eyr2in sa&unması altı ayon yedi g+n s+rd+. ;ari'i d+ş+n'eyi (enimseyen Mekkeliler de (ir ara ona yardımetmişse de onun ;. :sman )akkında m+s(et d+ş+nd+ğ+n+ öğrenin'e onu terkettiler.4urada, Zmeyyeoğullannın ;. :sman2ın şe)adetini paarlayarak saltanatlarınımeşru göstermeye 6alışmalan-nın da (ir aldatma'a olduğu ortaya 6ıkıyordu.4en<Zmey-ye2ye `'arşı sa&aşan lnr_;G.,.:sman2m ger6ek dostlarıydı.



P0!(dulla) (. X+(eyr, ;a66a62ın )i6 (ir sınır &e kutsal tanımayan saldırılarıkarşısında sonuna kadar direndi. ?trafındaki adamlar onun yenile'eğini anlayın'ayeminlerini (odular. :n(ine yakın insan ;a''a'2a teslim olmuş &e emandilemişti. İ(n-i X+(eyr2i en 6ok +en (ir şey da)a olmuştu$ iki oğlunun &e)anımının da öl+m korkusuyla gidip ;a''a'2tan eman dilemeleri...

İmamlar &e sultanlar m+'adelesinde ul+m karşısında yer alan (u asil insan )em(a(a )em ana tarafından soylu (ir ailenin 6o'uğuydu. 4a(ası 'ennetlem+Gdelenenlerden X+(eyr (. !&&am, annesi ise Cslami )areket tari)inin en yiğit)anımlarından ;. ?sma idi. ;. ?(u(ekir2in kıı olan ;. ?s-ma2ya !lla) "asul+Xat+nnitakeyn =Aiftkuşaklı> demiş, o da kendisinin (u adla 6ağırılmasınıistemişti.!(dulla) (. X+(eyr2in saltanata karşı &erdiği öm+rl+k m+'adelenin en (+y+kdinamiği işte (u ka)raman İslam kadınıydı. İ)tiyar yaşına rağmen oğlunun ulmekarşı &erdiği m+'adeleyi sonuna kadar desteklemiş, desteklemekten öte teş&iketmişti.;ayattaki en (+y+k &arlığı olan oğlunu !lla)2a adayan (u yiğit anayla İsmail=a>2ın makamında onun rol+n+ gön+l rıasıyla ka(ul edip !lla)2a adanan &e oyolda ölen oğul arasındaki son ge'e en g+&enilir ri&ayetlerle tari)lere ge6miş.

4u)ari2nin de yaklaşık (ir ifadeyle naklettiği, ö e&latlarının (ile terkettiği(ir (a(ayla, oğlunu öl+me yollayan (ir ananın (irlikte ge6irdikleri son ge'eşöyle$3İ(n-i X+(eyr insanların `'endisini terkedip yalnı (ıraktıklarını gör+n'eannesi ?sma2nın yanma gitti &e arala-nnda şu konuşma ge6ti$.3-!na'ığım oğlum &e e)lim de da)il insanlar (eni yalnı (ıraktı. ;ala (eniterketmeyenler ise (ir saat sonra kendilerini sa&unamaya'ak duruma d+şe'ekler.4ana karşı sa&aşan (u ka&im =)ilafetten &age6mem )alinde> istediğimP i

kd+nyalığı (ana &ermeyi teklif ediyorlar. 4u durumda senin gör+ş+n nedirE3- a&rum seni )ak +ere (iliyorum. ?ğer sende kendinin )akk +ere olduğunainanıyorsan, durma, yoluna de&am et. Senin sadık dostlann o yolda öld+ler.4oynundan emin olup onu sağlama alma ki Zmeyyeoğullan onunla oynama-sınlar. ?ğerd+nyanın ge6i'i saltanatını istersen 6ok köt+ (ir 2 kulsun sen. 4öyle yapmaklakendini &e sana ta(i olanları )ar'amış olursun. ok eğer 34en )ak +erindeyimama arkadaşlarım ge&şeyip (eni terkedin'e ayıf d+şt+m3 dersen (il ki (u )+rinsanların &e !lla) yolunun yol'ularının sa&una'ağı (ir maeret değildir. Fud+nyada yaşasan ne kadar yaşarsınE Xilletle yaşamaktansa ietle ölmek da)ag+eldir.3C(n-i X+(eyr anasına yaklaşıp onu ku'akladı &e alnından öpt+. Föyle dedi$3-Valla)i (u gör+ş (enim de gör+ş+md+r. 4ug+ne kadar ki da&etimde andolsun kid+nyaya meyletmedim, ondaki )ayatı se&medim. 4eni (u adamlara karşı kıyamase&keden de )aramların )elal kılınmasından dolayı !lla) i6in onlara olan(uğumdu. !ma (en senin de gör+ş+n+ almak istedim. 4asiretime (asiret kattın.3-?y ana'ığım, (ana (ak 4en artık (ug+nden sonra öl+y+m. Aok )++nlenme. İşleri!lla)2a )a&ale et. Kuşkusu senin e&ladın (ilerek (ir köt+l+k işlemedi. La)iş(ir amel de yapmadı &e !lla)2ın )+km+ne asla karşı gelmedi. !)dini (omadı,m+sl+mana ya da mua)ide =anlaşmalı gayr-ı m+s-lime> (ilerek ulmetmedi. Fu anakadar onun emrinde olan &aliler &e memurlar da ulmetmedi. ?ğer ulmeden olmuşsakarşılığını görd+.3!lla)2ın rıasından (aşka )i6 (ir şey istemedim. ?y !lla)2ım (en (unu nefsimitekiye etmek i6in söylemiyorum. Sen (eni (enden da)a iyi (iliyorsun. 4unlarıan'ak an-P13 nemin teselli olması &e kaaya ta)amm+l etmesi i6in söyl+yorum.3!nnesi şu karşılığı &erdi$3?ğer sen (enden ön'e !lla)2a ka&uşursan, senin )akkındaki sa(rımın g+elolmasını !lla)2tan dilerim. ok eğer (en senden ön'e öl+rsem a'ım (enimle gider.Fimdi 6ık, işinin ne ola'ağını göreyim.3-!lla) seni )ayırla m+kafatlandırsın. 4ana duayı elden (ırakma...



3-Sen (atıl değil )akk +ere öld+r+l+yorsun... !lla)2ım 4u uun kıyam ge'esi(oyun'a ra)met yağdır. 4u kıyam Mekke &e Medine mu)a'irlerinin (ir susuluğu &eferyadıdır. ?y !lla)2ım :na (a(asıyla &e (enimle i)sanda (ulun. !lla)2ım :nu,senin onun )akkındaki emrine teslim eyledim &e senin )+km+ne raı oldum.!(dulla) )akkında (eni sa(redenlerin, ş+kredenlerin se&a(ıyla se&aplan-.dır.31O

!nnesinin yanından 6ıktıktan sonra, Mes'id-i ;a-ram2da (Cr a&u6TadCLmsnla4r;r;eTTa7ıirrnaCnC7a7dı. 4ira sonra)epsi şe)id3ola'ak olan(trranl$ieir)ilerrrry+le-rini a6tırarak teker teker (aktı. K(3EyeyKlapkjByeFjy+metre mesafedeki ;a'un me&kiinde man'ımk7IatC#n tasalardan isa(et aldı &eora'ıkta şe)id oCduiWfirQOyr;a''a'Bın komutanı 7arık, onun (u destansıdiişrKrşCsn7daT!Ma-lar (öyle (ir yiğit da)a doğurmadı.3 maya'aktır.Komutanlarından !(dulla) (. Saf&an ye !maret İ(n-i ;aımla (irlikte ;.!(dulla)2ın da kafası kesile'ek !(d+l-melik2e gönderildi. ;a''a', göm+lmesineiin &ermediği 6ırıl6ıplak 'esetleri )akaret olsun diyeTkölelgreTs+r+tt+rerekSel2 dağındaki ya)udi mearlığına attırdı.7a(eri, 7ari), V##B//.;. ?sma oğlunun (aşsı 'esedini uaktan seyrettikten sonra Mekke2ye muaffer(ir komutan edasıyla giren ;a'-'a'2ın yakasına yapışarak şöyle )aykıra'aktır$

3Sen onun d+nyasını ma)&ettin fakat o da senin a)ire-tini ma)&etti.3Said (. *+(eyr?ğer )alka 2'aminin şu kapısından 6ıka'aksını2 desem, )alk da (u emridinlemeyip (u kapısından 6ıksa, kanlarını )elal (ilir onları öld+r+r+m.;a''a' (. usuf4ir ?me&i komutanıyken ;a''a'2m &erdiği (ir ul+m emrini yerine getirmeyip )i'ri/B2de ayaklanan !(durra)- man i(n-i ?ş2as2m (u 6ıkışı alimler arasında )aylitaraftar 2 toplamıştı. Aağın önde gelen faki)leri (ayağı +mitlendikleri (uayaklanmayı şiddetle desteklemişler, (ununla da kalmayıp (iat )alkıayaklanmaya katılmaya teş&ik etmişlerdi. Fa2(i, #(n-i ?(i <eyla, ?(u2l-4a)teri(u alimler arasındaydı.Said (. *+(eyr (u ayaklanmada da sesini yiğit6e y+kseltmişti$3:nlarla sa&aşın Xira yönetimleri alimdir. 9inin emirlerini dinlememekte,ayıfları emekte, namaı da (oş ge6irmekteCer.3Said (. *+(eyr !(dulla) (. X+(eyr2in )ilafeti dönemin- T de onun yanında(ulunmuştu. ;a''a' Mekke2ye saldırıp C(n-i X+(eyr2i öld+rd+ğ+nde onun yanındakialimlerden de orla 3(iat3 almıştı. Said (. *+(eyr de (unlar arasındaydı.!(durra)man (. ?ş2as (+y+k (ir kitleyle (irlikte ulmeP/karşı (aşkaldırın'a Said (. *+(eyr de ona katıldı. : yenilin'e !er(ay'an2age6miş oradan da umre maksadıyla Mek-G2 ke2ye dönerek orada yerleşmişti. 5e ki,yönetimden ka6ıp Mes'id2e sığınan (ir 6ok alim gi(i o da kendini giliyordu.önetimin ulm+nden ka6an (u alimler i6erisinde !ta, M+-'a)id, 7alk (. ;a(i(,!mr (. 9inar da &ardı.Said (. *+(eyr, Velid (. !(dulmelik2in emriyle yakalanarak ;a''a'2a yollanır.akalanmadan ön'e yaklaşan te)likeye dikkat 6ekip ka6masını teklif eden dostunaSaid (. *+(eyr şu 'e&a(ı &erir$3-?y ;usayn2ın (a(ası Valla)i ka6ardım ama !lla)2tan utanıyorum. ;em sonra,!lla)2ın (iim i6in yadığı (ii gelip (ulmaya'ak mıE3Mekke &alisi ;alid (. !(dulla) emin (elde Mes'id-i ;aram2da yakaladığı Said (.*+(eyr, ikin'i kuşağın +nl+ alimlerinden M+'a)id &e 7alk (. ;a(i(2i in'irlere&urup ;a''a'2a yollar. 7alk yolda &efat eder. Mu)afılar görd+kleri r+ya +erineSaid (. *+(eyr2i (ırakmak isterler. : ka6ma teklifini reddeder.;a''a'2ın yanına geldiklerinde aralarında şu kısa konuşma ge6er$3-Valla)i seni öld+re'eğim33- )alde, (en de anamın isimlendirdiği gi(i 2saidB olurum.3-Vurun (oynunu3;a''a' (u olaydan sonra kırk g+n yaşadı. 4u kırk g+n arfında r+yasında Said (.*+(eyr2in 3?y !lla)2ın d+şmanı (eni ni6in öld+rd+nE3 diyerek yakasınayapıştığını gör+yordu. 4u r+yayı görd+ğ+ )er seferinde 34ana ne oluyor, Sa-id (.*+(eyr2e ne oluyorE3 diye (ağırarak uyanıyordu.1010. !. g. e., V#Y0PB.



PP]Wmer (. !(d+lai?y insanlar !lla) 2a itaat edene itaat etmek şarttır. !lla) 2a itaat etmeyenesi de itaat etmeyin. 4u ilkeye uyduğum s+re'e si de (ana uyunu, değilse (anaitaat etmeyini. A+nk+ (en !lla) 2a itaat etmediğim aman siin +erinide itaat

gi(i (ir y+k+ml+l+k kalma.Wmer (. !(d+lai;i'retin PP. yılında S+leyman (. !(d+lmelik2in gili &asiyetiyle onun yerinege6ti. İktidara geldiğinde saltanatın t+m kurallarını reddetti. Kendindene&&elkiler gi(i kendi )ilafetinin de meşru olmadığına inanıyordu. A+nk+ )ilafetegetiriliş usul+ ş[ra &e ög+r (iatla değil &erasetle idi."aşid (ir )alife ola(ilmek i6in kendi makamının meş-ruiyyetini tartışarak(aşladı işe. Veraset2in d+ped+ saltanat demeye geldiğini o da (iliyordu. 4iat&e ş[ra gi(i iki temel dayanaktan yoksundu. ;alkın )uuruna 6ıkıp şöyle konuş-tu$3-9a)a ön'e (öyle (ir makama getirile'eğimi (ilmiyor- ] dum. 4u iş (ana&erilirken kimse (enim fikrimi almadı. @er-B 6ek (ir )alife ola(ilmem i6in (enim(u işe talip olmam m+s- l+manların da şura ile (una karar &ermesi gerekiyor.

4u se(eple da)a ön'eden (ana yaptığını (iattan &age6iyorum. Si,(aşınıaGstediğini kimseyi se6mekte ser(estsini.3Wmer (. !(d+lai2in (u konuşmasını anlaya(ilmeni i6in (ir ka6 noktayı (ilmemigerekiyor.Saltanatın kendisinden e&&elki sa)i(i S+leyman (. !(-d+lmelik selefleri gi(ikendisinden sonra yerine ge6e'ek olanın adına d+enlenmiş (ir &asiyet (ırakmakistiyordu. Kendi kardeşini se6mek isterken polis m+d+r+ "e'a2nın ta&-siyesiyle Wmer (. !(d+lai2i onun ardından da kardeşi e-id2i &asiyetnameyeyaarak kapalı arf +erinde )erkesi (i-ata 6ağırır. Xarfın i6erisindekiisimlerin kim olduğunu kimse (ilmemektedir )atta isim sa)ipleri (ile.S+leyman2ın öl+m+nden sonra arf a6ılır. eid duruma itira etmek istemişse de"e'a 3(oynunu &ururum3 te)didiyle onu susturur. Wmer (. !(d+lai2in )alifeliği(öyle (aşlar.İşte saltanatın 2(iat2tan anladığı (udur. Wmer (. !(d+lai (unun (iat değil (iraldatmaTTolduğ+nu (Mİğmden )alkın )uuruna 6ıkıp onlardan ger6ek (iat talepeder. 4u ke )alk, )+r iradeleriyle kendisinGuse6tikèrirıi,(aşka.(irine raıolmaya'aklarını (ildirirler. A+nk+ o da)a &aliliği sırasında adil yönetimiyle)alkın dilinde (ir efsane olmuştur.;alkın )+r (iati +erine )ilafeti ka(ul eden Wmer (. !(d+lai onları şöyleuyarır$3-4u +mmetin (ireyleri arasında "a(leri, 5e(ileri &e Kita(2lan konusunda)er)angi (ir i)tilafları yoktur. İ)tilafların t+m+ dinar &e dir)em y++ndendir.Valla)i kanunsu &e )aksı olarak ne (ir kimseye (ir kuruş &eririm, ne dealırım. ;akkı olanın )akkını reddetmem.33?y insanlar !lla)2a itaat edene itaat etmek şarttır. !lla)2a itaat etmeyenesi de itaat etmeyin. 4u ilkeye uyduğum s+re'e si de (ana uyunu, değilse (anaitaat etmeyini. A+nk+ (en !lla)2a itaat etmediğim aman siin +erinide itaatgi(i (ir y+k+ml+l+k kalma.31M+nir(. U(eyd diyor ki$ 3Wmer (. !(d+lai 'uma namaından sonra )ilafetegeldi. Kısa amanda o kadar değişmişti ki aynı g+n+n ikindi &akti onutanıyamadım.3TAo'ukluğu sarayda, gen6liği &aliliklerde ge6miş (ir ?me&i prensi olan Wmer (.!(d+lai, +mmetin semasına ifiri (ir ge'e gi(i 6öreklenen P yıllık ?me&iulmetinin orta-B1. İ(n-i Kesir, el-4idaye, B8BJJB.11. İ(n-i Sa2d, 7a(aka, V#O0B.BB!sında parlayan (ir ka6 yıldıdan (iridir. 4elki de, yaptıklarının sonu6larıa6ısından (irin'isidir. 4öyle (ir )ayatın sa)i(i nasıl olmuştu da Cslami )arekettari)inin en 6aplı de&rimlerinden (irini yapa(ilmiştiE



:nun &i'danında derin iler (ırakan (ir olaydan sö eder el-4idaye sa)i(i$VeGid K !Td+Gmelik2ln saltanat yıllandır. Wmer (. !(-d+lai Medine &alisidir.;alife &aliyi de atlayarak &erdiği (ir emirle !(dulla) (. X+(eyr2in pğGu;u(ey(2e elli kır(a6 &urdurur. 4ununla (itme. :rtalık kış me&simidir. 4iryandan Neygam(er Mes'idinin kapısında teş)ir edilirken (ir yandan da +erines+rekli soğuk su dök+l+r. ;u(ey( (u işken'eye dayanamayıp öl+r.

Kaderin 'il&esine (akını ki (u ;u(ey( kardeşi ;am-a ile (irlikte en org+n+nde (a(aları !(dulla) (. X+(eyr2i terkederek onun &e !lla)2ın d+şmanı;a''a'2a sığınmışlardı. :nların (u ta&ırları şe)adetin eşiğinde (ekleyen(a(alarının 6ok ağırına gitmişti. Lakat, sonunda, ?me&i ulm+nden yakalarınıyine kurtaramamışlar, korktukları şey )em de en de)şetli (i6imiyle (aşlarınagelmişti.Kendi sorumluluğu altındaki (ir (ölgede (öylesine insanlık dışı (ir 'inayetinişlenmesini i6ine sindiremeyerek istifa eden Wmer (. !(d+lai, (u olaydan )aylietkilenmişti. 9a)a sonraları getirildiği göre&lerde adil yönetimiyle )alkındikkatlerini +erine 6ekiyor, etrafında se&ilip sayılan (iri 2 )aline geliyordu.:na tari)6ilerin &erdiği isimlerden (iri de 3Wmer-i Sa-ni3 =İkin'i Wmer>. ani,(ununla adalet timsali "aşid ;alife Wmer (. ;atta(2a (enetiliyordu. ;i6 dea(artma sayılmaması gereken (u (enetme aynı amanda irsi (ir ger6ekliğe de

dayanıyordu. A+nk+ ;. Wmer, Wmer (. !(d+lai2in (+-y+k(a(asıydı. ?me&i)anedanının kanunsu olarak elde ettiği t+m mal &arlığının )aineye iadeedile'eğini ilan ettiğin-BJde ?me&i prensi Wmer (. Velid şöyle diyordu$3Wmer (. ;atta(2m soyundan (ir adamı (aşa getirdini, o da sie (öyle yaptı.3Xulmen alınmış malların tasfiyesine ön'e kendisinden (aşladı. 34u (enim me6ruolarak elde ettiğimdir.3 dediği a (ir miktar )ari6 t+m mal &arlığını )aineyeiade etti. İade edilen (u mallara )anımının m+'e&)erleri de da)ildi. 7asfiyeettiği malların oranını anlamada yardım'ı olması a6ısından (ir öl6+ &ere'ekolursak, yılda kırk (in dinar gelir getiren araiye sa)ipken, (u miktartasfiyeden sonra yıllık dört y+ dinara d+ş+yordu.1QMalların tasfiyesi işlemi )anedanın eteklerini tutuşturmuştu. ;ukukun+st+nl+ğ+ne dayanmayan t+m yönetimlerde olduğu gi(i )alkın sırtından ge6inense6kin +mre, elle-rindekinden de olma te)likesiyle karşı karşıya idi. ;anedan)alifeyi (u kararından &age6irmek i6in araya )alası Latıma (int-i Mer&an2ıkoydu. : şöyle diyordu$3!ile fertlerin, (u gi(i da&ranışlarının iyi Sonu6lar doğurmaya'ağını &e sanapa)alıya mal ola'ağını )atırlatmak istiyorlar.39+p(d+ te)dit olan (u söler 2otlak6ı takımı2nın gerektiğinde işi nerelerekadar &ardıra'ağının da deliliydi. Mua&iye (. eid (a)sinde de değindiğimigi(i, sultan saltanattan &age6miş ama )anedan &age6memişti.;alasının ilettiği (u te)dit karşısında Wmer (. !(d+lai2in ta&rı da)a (irta&isidi$3;esa( &ere'eğim kıyamet g+n+nden (aşka kimseden korkum yok3eğenini ikna edemeye'eğini anlayan )ala, farkında olmadan saltanatın &en+(+&&etin mane&i ırsiyetini ifade eden şu söleri söyl+yordu )anedana$

1Q. İ(n-i Kesir, el-4idaye, B8BJJB-JJQ İ(n+2l-?sir, #VYOJQ-OOB.BO3-Si(u adamdan ne (ekliyorsunuE Wmer (.;atta(2ın - ailesinden (ir kı aldını.?l(et (u da ana tarafına 6ekmiştir.3İ(n-i ?sir2in el-Kamil2inde, (u konuşma esnasında Wmer (. !(d+lai2in )alasınaşunları da söylediği kaydedilir$r 3-!lla) Mu)ammed !ley)isselamı gaa( olarak değil = ra)met olarakgönderdi. Sonra onu kendi katma aldı. !lla) ] "asul+ insanlara (ir ne)ir(ıraktı. İnsanlar ondan eşit (ir şe- Y \kilde toplu'a i6tiler. Sonra ?(u(ekirgeldi &e o ne)ri (ulduğu - gi(i (ıraktı. 9a)a sonra Wmer )alife se6ildi &earkadaşının ..j3 Aaptığı gi(i yaptı. :sman )alife olun'a (u ne)irden (ir kol YVTöyrıldı. Mua&2iye gelin'e is1 (u ne)irden (ir değil (ir 6ok ] T Tkollarayrıldı. : ne)ir eid, Mer&an, !(d+lmelik, Velid &e ] `B S+leyman tarafından dapar6alanmaya &e kurutulmaya de- Y . &am edildi. ?mr =yönetim> (anaulaşın'aya kadar o !lla) "asul+n+n (ıraktığı ko'a ne)ir kurumuştu. 4u ne)ir



eski)a-line dön+p de ayrılan kollar (irleşin'eye kadar o ne)irden )erkes eskisigi(i faydalanamaya'aktır.3Karısı Latıma, Wmer (. !(d+lai2i şöyle anlatıyor 3:dasına girdiğimde 6oğuaman onu se''adesinin +erine kapanıp ağlarken gör+yordum. 4ir keresinde ni6inağladığını sordum şöyle dedi$3-4en Mu)ammed +mmetinin de&let (aşkanlığı gi(i sorumluluk isteyen (ir göre&de

(ulunuyorum. 4u +mmet arasında a6 olanı &ar, parası-pulsu olanı &ar, )astası,ulme uğrayanı, yoksulu &ar. ;aklı ya da )aksı indanda olanlar &ar. Xayıfı&ar, i)tiyarı &ar. 4iliyorum ki !lla) )esap g+n+nde (enden (+t+n (unların)esa(ını sora'ak. !lla) "asul+, +mmetinin işlerini nasıl idare ettiğimi sora'ak.İşte korkum o ki, (u da&a aley)ime sonu6lanır. 4una ++l+yor, (una ağlıyorum.31/1/. !, g. e., 5#OO İ(n-i Kesir, el-4idaye, B8BJP.Wmer (. !(d+lai döneminde atılan önemli adımlar- 5 dan (iri de +mmetin &a)detii6in yapılanlardı. :, kendisinden ön'eki yönetimler tarafından, saltanatın(ekası i6in eki- , len ayrılık to)umlarını kurutmaya 6alıştı. 4u 6alışmasısırasında +mmet i6erisinde )iiplerarası kan da&asına dön+şen öm+rl+k ka&gaları-yönetim s+resin'e de olsa- tatlıya (ağladı. ukarıya alıntıladığımıkonuşmasında kendisinin de (elirttiği gi(i, !lla) "asul+2n+n par6alanan ırmağınıeski )aline dönd+rmek i6in 6a(aladı. 5e ki, (u 6a(anın kökl+ +r+nlerini elde

etmeye ömr+ &efa göstermedi.Wmer (. !(d+lai2in selef i6erisindeki guruplaşmaya (akışı net &e itidalliydi.;ilafetteki r+şt+n+ ispatlayan (u g+ide insan +mmetin &a)deti i6in !lla),Neygam(er &e Kita( (irliğini yeterli (uluyordu. 4undan gerisini ise 3dinar &edir)em ayrılığı3 olarak niteliyor, kökeninde d+nye&i menfaat, makam &e me&ki)ırsının yattığını söyl+yordu.- Va)det i6in attığı ilk adım, Mua&iye2nin koyduğu sa)a(eye )akaret etmegeleneğini ortadan kaldırıp yerine g+el (ir geleneği ikame etmesiydi. :nunkoyduğu (u g+el gelenek, &a)det konusundaki samimiyetinin (ir nişanesi olarak(ug+n de da&am etmektedir.?)l-i (eyt &e onların taraftarlarına yapılan )aksılıklara son &erdi. Fiadane)il görd+klerine yöneti'ilik &erdi. ?me&i )anedanı arasında yağmalanan"asululla)2ın şa)si araisi Ledek2i e)l-i (eyte iade etti.?)l-i (eyt &e şia Wmer (. !(d+lai2in (u uygulamalarından öylesine )oşnudolmuşlardı ki ona (eklenen Me)di gö+yle (akıyorlardı. 4u konudaki (ir 6okri&ayetten (ir tanesi şöyle$3Mu)ammed (. !li2den işittim. 9iyordu ki$ Neygam(er (iden, Me)di !(d+şşemsoğullarından geldi. 4i =e)l-i (eyt &e şia> Wmer (. !(d+lai2i öyle gör+yoru.3;. !li2nin kıı Latıma da onu şöyle anlatıyor.1iru3Wmer2in Medine &alisi olduğu g+nlerdeydi. İin isteyip yanma girdim.Mu)afılara &arana dek odadaki )erkesi 6ıkardı. 4ir o (ir (en kalmıştık. Sonradedi ki$3-?y !li2nin kıı Valla)i yery++nde senin e)l-i (eytini se&diğim kadar kendie)l-i (eytimi se&mem.31P:nun )ilafeti döneminde ul+mden kurtulan &e )oşnut edilen kesim yalnı e)l-i(eyt &e onların şiaşı değildi. Mute-TyB ile &e ;ari'iler de onun adilyönetiminden )aklarına d+şen payı almışlardı.Muteile imamlarından @aylan 9ımeşki Wmer (. !(-d+lai2le kimi konularıgör+şmek istemiş o da (unu ka(ul etmişti. @ör+şme sonunda muta(akata &ardılar &e@aylan ondan (ir istekte (ulundu. 9iyordu ki$ 34eni,Zmeyyeoğulla-rınıngas(ettiği &e senin geri aldığın kamu mallarının satışına memur et.3 ;alife (utale(i ka(ul etti. @aylan (aşkentin en işlek 6arşısında (u malları )aine adınasatarken şöyle (ağı- Y nyordu$3@elin ;ainlerin, alimlerin gas(ettiği mallara gelin @elin !lla) "asul+2n+n+mmetine &aris olan, lakin onun si-ret &e s+nnetine &aris olmayanların malınagelin. Kim iddia ede(ilir (unların )idayet önderleri olduğunuE :nlar (unlarıyerken, insanlar a6lıktan öl+yordu.3Wmer (. !(d+lai2in &efatından sonra onu destekleyen t+m 7e&)id ye !dalet ?)li=Muteile> öld+r+ld+ ya da indanlara dolduruldu. @aylan 9ımeşki2nin akı(eti ise



da)af korkun6 olmuştu. Wn'e dilini kestiler, ardından (irer (irer diğerorganlarını kestiler &e öyle'e öl+me terkettiler.;ari'ilere gelin'e... Wmer (,!(d+laikendisine karşı ayaklanan )ari'ilerin+erine gönderdiği ordu yenilin'e.on-ları anlaşmaya da&et etti. 9edi ki$3-5i6in anarşi 6ıkarıyorsunuE Konuşa'ak (ir fikrini1P. İ(n-i Sa2d, 7a(akat, VYOOO,OO0.

B1&arsa gelinrkarş+ık))muşup, tartışalım. ;akikatsiden yanaysa fikirleriniika(ul ede'eğim. ok eğer )akikat (enden yanaysa (öylesine da&ranışlardan&age6meni gerekir.3Selef döneminin (u en katı d+ş+n'eli insanları onun (u ta&rı karşısındayumuşadılar. :nun, kendinden ön'ekilere (enemediğini görd+ler. ;atta kendindenön'eki yöneti'ilerin yaptıklarını 2ul+m2 olarak değerlendirdiğine şa)idoldular. Söyleye'ek (aşka (ir şeyleri kalmayın'a ?me&i sultanlarına ni6in lanetetmediğini sordular. :nun 'e&a(ı şuydu$3:nları kınamak i6in yaptıklarına ul+m dememi yetmiyor muE 4unun +erine (irde lanet etmenin ne anlamı &arE Si Lİb&ıınTg_kg6`6eànetGettiniE3;ari'iler son olarak (ir konuyu g+ndeme getirdiler )ilafette &erasetkonusunu... Kendisinden sonra )ilafete gele'ek olan eid (. !(d+lmelik2in alim

&e fasık (iri olduğu (ilindiği )alde (una nasıl raı olduğunu soruyorlardı. :nukendisinin değil S+leyman (. !(d+lmelik2in &asiyet ettiğini )atırlatın'a daşöyle karşılık &erdiler$3eid2i senden sonraki )alife ilan edip ona (iat alan S+leyman (, !(d+lmelik2indoğru (ir iş yaptığına inanıyor musunE34u soruya 'e&ap (ulamayan Wmer (. !(d+lai oturumu terkederken )++nl+ (irşekilde şunları söyl+yordu$3eid konusu (eni )ayli d+ş+nd+r+yor. 4u adamların makul sölerine 'e&ap(ulamadım. !lla) (u konuda (eni affetsin.3Wmer (. !(d+lai ;ari'ilerle yaptığı (u gör+şmeden sonra, mu)temelen, 'iddiolarak sorgulamaya (aşladığı sistemin temellerini ne(e&i )ilafete dön+şt+rmekistiyordu. ;anedan, öellikle kendisinden sonra &asiyetle )ilafete gelmesikararlaştırılmış olan eid telaşa kapılmıştı.4u konuşma +erinden6ok ge6meden Wmer (.!(d+la-i e)irlenerek öld+r+le'ektir.BQWl+m+nde (aşu'unda (ulunan M+rsid anlatıyor$ 34enim dışarı 6ıkmamı söyledi. 4en6ıkarken şu ayeti okuyordu$ 3İHte a)ir et yurdu :nu yery++nde (ö(+rlenmek &e(ogun'uluk etmek istemeyenlere &eriri2 @eriye dönd+ğ+mde kı(leye dönm+ş (ir)alde ru)unu teslim etmişti.3QXeyd (. !liİmam sırtına '+((e ge6irmeyi (e'eren değil, kılı'ını kuşanandır.Xeyd (. !liİmam !am2ın )o'alarından olan Xeyd (. !li, ;. ;+seyin2in torunu &e İmamMu)ammed 4akır2ın kardeşidir.Aağının Wnde gelen faki)lerinden sayılan Xeyd (. !li (ug+nde yaşayan İslamme)eplerinden Xeydiyye2nin imamıdır.;i'retin BJ. yılında ;işam (. !(d+lmelik2in #rak &alisi )akkında a6tırdığısoruşturmaya şa)idlik yapma (a)anesiyle Medine2den K[fe2ye getirtildi. M+mini)anetin örnek kenti K+fe onun gelişi )a(eriyle 6alkalanıyordu. Uun (irfetretten sonra e)l-i (eytin )atırı sayılır isimlerinden (iri e)l-i (eytin )emkronik )ainlerinin )em de kronik dostlarının (ulunduğu K[fe2ye gelmişti. :nun(ulunduğu e& iyaret6ilerle dolup taşıyor, (ir takım insanlar )er aman olduğugi(i )aırlıklara girişiyordu. Saltanat aley)indeki (u )aırlıkları )a(er alan;işam, K+fe &alisine İmam Xeyd2i Medine2ye yollamasını emretti. : Kadisiye2yegelin'e K[feliler ardından yetişerek onu kendileriyle (irlikte K[fe2ye dönmeyeikna ettiler. 34i şu kadar adamı. !nd i6tik, kimse sanaQ. 7a(eri, 7ari), VB#QO. B/)ainlik etmeye'ek.3 diyorlardı. İmam Xeyd2in kuşkusu yine de dağılmamış ola'akki onlara şu 'e&a(ı &eriyordu$3 -*eddime yaptığınıı (ana da yapmanıdan 6ekmiyorum.3K[feliler2in ısrarına (akan 9a&ud (. !li, İmam Xeyd2işu sölerle uyarıyordu$



3-!m'aoğlu 4unlar seni aldatıyorlar. 4unlar senden da)a ai olanlara i)anetetmediler miE 9eden !li (. ?(i 7a-li( (unların i)aneti y++nden öld+r+ld+. :ndansonra ;asan2ı 6ağırdılar &e (iat ettiler, diller dökt+ler, yeminler sa-$&urdular. Sonunda onu da yalnı (ıraktılar. !ynısını ;+-seyn2e de yaptılar.34u a6ık ger6eklere rağmen sanki (u insanlar ayan-(e-yan gör+nen akı(etlerinedoğru y+r+mek orundaydılar sanki şe)adete ma)kumdular. 9eğilse onların

sökonusu i)aneti göardı ettiklerini sanmak yanlış olurdu.4+t+n riskine rağmen K[feliler2e 2e&et2 diyen Xeyd (. !li artık dön+ş+ olmayan(ir yoldaydı.;aırlıklar (aşlamış, (u '+mleden olmak +ere )er yana el6iler yollanmıştı. İmam!am da kıyama da&et edilenler arasındaydı. ?(u ;anife İmam Xeyd2in el6isinitaimle karşılamış ona gerekli ikramı yaptıktan sonra şunları söylemişti$] 3?ğer insanların 'eddi ;+seyn2i terkettikleri gi(i onu da G yarı yolda(ırakmaya'aklarından emin -olsaydım ona katı- ] ] lir, onun ardında 'i)adederdim. A+nk+ )ak imam odur. <a-ı kin (en ona malımla yardım ediyorum ki onunlakendine ka- tılanları koruyup kollasın.3c ?(u ;anife (u söleri söyledikten sonra el6iyi sıkı'atem(i)ledi$3Maeretimi imama ilet3

İşte (u el6iyle İmam Xeyd2e_on (in dir)em yollamıştı.ı fiBP, imam Xeyd kıyamı (aşlatın'a İmam !am şöyle diye'ektir$3:nun (u 6ıkışı !lla) "asul+2n+n 4edir2deki 6ıkışı gi(idir. anımda insanlarınemanetleri olmasa ona katılırdım, ı 4u emanetleri C(n-i ?(i <eyla2ya &ermekistedim, ka(ul et- ] medi. Sorumluluk altında ölmek istemiyorum.3QBYimam Xeyd insanların altını (iat2la imalaması i6in )aırladığı kıyam(ildirisinde şöyle diyordu$3-4en sileri !lla)2ın kita(ına, 5e(i2nin s+nnetine, alimlerle 'i)ada,musta2afların )aklarını sa&unmaya, yoksulları )imayeye, feyy2i adil (ir (i6imdepaylaşmaya, )akkı gas(edilen peygam(er soyuna )aklarını elde etmede yardım'ıolmaya 6ağırıyorum.34u söleşmeye 2e&et2 diyenlerin eli +erine elini koyuyor &e diyordu ki$3!lla) 2in a)di, "asululla) 2in a)di &e immeti senin +erinedir.3BJimam Xeyd, kıyamına karşı aşırı duyarsılık gösteren 3 &e (una maeret olarakK[feliler2in i)anetini ileri s+ren *afer Sadık2a şu sölerle 'e&ap &eriyordu$j 3-Kimse (iimle gelmese da)i, (en &e oğlumyalnı (aşımıa yine de kıyamederdik. İmam sırtına '+((e ge6irmeyi (e'eren değil, kılı'ını kuşanandır.34ir serenişin ifadesi olan (u söler İmam *afer2in onun kıyamını desteklemesineyetmiyordu. : diyordu kV29ağlar onların =?me&iler> ön+ne ge6se da)i dağlara dag+6 yetirir-ler.3 @öleri ?me&i ulm+nden (öylesine yılmış olan İmam *afer2in (uta&rına itira eden (ir grup ondan ayrılarak 3Cs-mailiyye3 fırkasınıoluştura'aklardı. @+n+m+de, #mamiy-ye Fiasmın da 2gulat2 saydığı (u g+ru)unsiyonimin &e em-QB. Kerderi, Menakı(ıTl-İmami2l-!am, s. J1Q Mekki, Menakı(u ?(C ;anife, s.JOP.QJ. 7a(eri, 7ari), V##YBQ.BBperyalimİ4-)imetindeki siyasi sapması, +mmet i6in akide-&i sapmasından da)aararlı olmuştur. imam Xeyd2le *afer Sadık arasındaki soğukluk (u noktada da kalmamış, (u durumukendi le)ine kullanmak isteyen ;işamTm entrikalarıyla imam Xeyd2e (iat eden (irgurup 3İmamlık Mu)ammed 4akır2dansnr-aXeyd2in değil@af er Sadık2ındır.3gerek6esiyle Matlarını (oup i)anet edenler safına katılmışlardır. 4u duruma 6oki6erleyen İmam Xeyd şöyle diye'ektir$3"afıiler2in (ie yaptığını, ;ari'iler de, kanımıa giren ?me&iler de yapmadı.3İmam Xeyd2in )aırlıkları s+rerken yönetim de (oş durmuyordu. :nu e&inde(arındıran şa)sı yakalatarak )uuruna 6ıkaran K+fe &alisi usuf, Xeyd2i teslimetmese öld+r+le'eğini söyledi. !slında yönetimin taktiği şartların da)a falaolgunlaşmasına fırsat &ermeden imam Xeyd2i erken (ir kıyama orlamaktı.



İstedikleri gi(i de oldu. İmam Xeyd yakalanma endişesiyle ;atlılarına )aırolmalarını emredin'e, (öylesine naik (ir amanda K[feliler2den (aşkT(ir guru(unsö'+leri gelerek i)anetlerine maeret aramaya (aşladılar. !ralarında şutartışma ge6ti$3-!lla) seni (ağışlasın, Wmer &e ?(u(ekir )akkında ne dersinE3,3-!lla) onlara ra)met etsin &e onları (ağışlasın. ?)l-i (eytimden onlar )akkında

)ayır söylemeyen &e kendini onlardan (eri tutan )i6 kimse görmedim.3-: )alde, e)l-i (eytin kanını kimden &e ne i6in istiyorsunE ;akkınıı elinidenonlar 6ekip almadı mıE3-4enim (u konudaki inan'ım şudur$ !lla) "asul+n-den sonra, yönetime, onun e)l-i(eyti da)a layıktı. Lakat ka&im (u )akkı (ie tanımadı. 4ii ondan uaktuttular. !ma (u onların k+fr+n+ gerektirme. ?(u(ekir &e Wmer yöneti-BB

]C-

me gelin'e insanlar arasında adaleti göettiler. Kur2an &e s+nnetle amelettiler.

3-:nlar sie ulmetmedi miE ?ğer onlar (öyle yapmadıysa sen ni6in sanaulmetmeyen (ir ka&me karşı sa&aşıyorsunE3-4unlar onlar gi(i değil. A+nk+ (unlar (ana, sie &e kendilerine ulmediyorlar.4i an'ak sii !lla)2ın kita(ına, "asul+n+n s+nnetinin yaşatılmasına, (idatlerinkaldırılmasına 6ağırıyoru. ?ğer (ii ka(ul ederseni mutlu olursunu. ok eğery+ 6e&irirseni &ekilini (en değilim.3K+feliler onun kendileri gi(i d+ş+nmediğini öğrenip as)a(a )akaret ettiremeyin'e(iatlarını (odular &e onu ter-kettiler.QO4ir(iri ardın'a gelen (u i)anetler &e olumsulukların ardından kıyam parolasını&eren İmam Xeyd )i6 (eklemediği (ir durumla karşılaşır$ + (in kişiye &aran(iatlıdan sa(a)a sade'e JB/ kişi kalmıştır. 4u kadarını kendisi de ta)minedememiş ola'ak ki 3S+()analla) insanlar neredelerE3 diye sorar. Kendisine,K+fe &alisinin (ir 6ağrıyla t+m )alkı mes'ide toplattıktan sonra kapıları+erine kapattırdığı )a(er &erilin'e 3;ayır Valla)i, (u, (ie (iat eden i6in(ir ö+r değildir.3 ı.4era(erindekilerle mes'ide yönelir. 9a)a oraya &armadan Fam2dan yollanan orduylakarşılaşılır. 4u (ir a&u6 insan ko'a (ir orduya karşı akşama dek direnir. 5eMİmam Xeyd (ir okla yaralanmıştır. 4u yarayla &efat eder. :nun'ssedini,pr;inVnin rtiyr2 r;ir' (ir yrrrden sug'6irirl'r. !ylar sonra 'esedin yerini )a(er alan yönetim :nu :radanAlkanp 6ınl6ıplnlr nnnr gonilen )TşıGGTop)irşe)GrGinlfiştınlarnkteg)ir edilir. ;işam öl+p yerine Velid ge-Aİn'e Crnarn2ıp 6ıiriitniiş resp.r;nG yaktırır Q0QO. Q0.BBJ!. g. e., V##YB/,B/B. !. g. e., V###B/1-B/PGjvEKinini teskin edemeyip saltanata ge6er ge6me yaptığı ilk iş Cmam Xeyd2in'esedini yaktırmak olan VeMd2k&?me&i )anedanı i6erisinde ayrı (ir yeri &ardır.;alk kendisine 2*e(-(ar-ı !nid2 laka(ını takmıştı. 4u laka(ın dillerde dolaşan(ir de öyk+s+ &ar$ Velid-(k g+n Kaf2an okurkerrC(ra)im Sure-si2ndeki 3e`m(e-idtClif'a(4TrranidT =...&e3gonunda-T)er inat6ı or(a perişan oldu!ayetme-gerinte$ 3Va&$ demek seng9_(ir-yandan da şu mea ş 3Vadettigin o p+n !lla)2a de ki Velid (enioklarıyla parampar6a etti.3 tşte (u adamın döneminde ;orasan2da ayaklanan CmamXeyd2in oğlua)ya saltanat ordusuyla girdiği sa&aşta yeni-lerek_şGe)id_gdilir_&e'ese;ı =`+r'an2dkaığa6akilCrGğupe-set`?nıeyileı yıkClanadek orada kala'ak, ;orasanlı ?(u M+slim onu oradan indirip 'enaesini kıldırarakgömd+re-'ektir.Kıyam geleneği Cmam a)ya2dan so..ra da kesintiye uğramadan de&am ede'ektir. 4ugeleneğin öl+ms+ isimlerine kısa kısa değinelim$



*afer (. ?(i 7ali(2in torunu !(dulla) )i'retin `JQ. yılında Kufe2de saltanatakarşı (aşkaldırın Mer&an2m K+fe &alisi en a'ıması yöntemlerle (u kıyamı(astırır. N ;aris (. Seri) =öl. BJQ ).> ;işam (. !(d+lmelik2e karşı kıyameder. 4u kıyam t+m ekoller'e desteklenir. ;atta salta-# natm selametini +mmetinselametinden önde tutan eyyam'ı i M+r'ie2den değil, saltanatın, 'iye gelirininaalmamasıd6in m+sl+manlıklarını ka(ul etmediği_Rkıyam'ı_M+r'ieaaen kimileri de

katılır(u kıyama ;aris de sonunda Mer&an tarafından darağa'ına 6ekilerekşe)idler ker&anına katılır.Mansur (. *um)ur =öl. BO0 ).> malumları etrafındaBBOtoplayarak Mer&an (. Mu)ammed2e karşı kıyam eder. :nun kıyamı yöntem olarakdiğerlerinden farklıdır. önetime karşı gerilla sa&aşı s+rd+r+r. 4u nedenle onunkıyamı uun s+rer. ;alk arasında (ir destan olmuştur Mansur. 5erede ulmeuğrayan (irileri &ar onun imdadına yetişir &e ulmedeni kendine ög+yöntemlerle 'ealandırır. ?me&i saltanatı yıkılıp !((asi saltanatı (aşlayın'a (uke !((asi ulm+nekarşı dilenir, fiiinfi tıGceninrp İQQNtle nlmpyİ TİlTtBp yagarna-ya ter'i) ederek 6ekildiği ;GndGböGlerinde ma)rumiyet i6erisinde &efet-e0er.4u arada, kayan (ir yıldı gi(i yanıp sönen (ir gelişme de ?me&i saltanatında

olur. Kurı_o`dayan, Ka(e2nin damında şarap i6me r+yaları gören, &alilikmakamını a6ık artırmaya 6ıkaran Velid (. eid2in ulm+ne ındıklığı daeklenin'e Fam )alkı ayaklanarak onu indirirler &e yerine d+r+st, adil (ir insanolan eid(. Velidi getirirler. : da ##. Mu-a&iye &e Wmer (. !(d+lai2inakı(etine uğrar. eid (. Velid altı aylık (ir )ilafetten sonra =). BJ1> öl+n'e)er şey yine eski durumuna döne'ektir.Mu)ammed &e İ(ra)im (. !(dulla)!lla)2ın s+nneti değişmedi !lla) ?me&i alimlerini !((asoğulları eliyle, )em detari)i (ir i(ret &esikası ola'ak (ir (i6imde 'ealandırdı. ?me&iler dökt+klerikanda (oğulurken onların yerine malumların )akkını iade etmek &e adaleti tesisetmek iddiasıyla ortaya 6ıkan !((asoğulları ge6ti.Saltanata ge6meden e&&el ulme uğrayan &e ulme karşı diş (ileyen (u insanlarsaltanata ge6tikten (ir m+ddet sonra uğradıkları ulm+ unutu&erdiler. 4aşladılarkendileri ulmetmeye. 4elki de sistemin =saltanat> yapısı onu gerektiriyordu.4öylesi (ir sistemde 2adalet2i i'ra etmek m+mk+n de-BB0ğildi. a si sistemi değiştire'ektini yaj da sistem sii. @enellikle ikin'isiger6ekleşiyordu.!((asoğulları, yıktıklarını sandıkları ?me&i saltanatının t+m )a(asetini te&ar+setmişlerdi. Kendileri (u makama ?)l-i 4eyt2in adını kullanarak geldikleri )alde6ok ge6meden ?)l-i 4eyt2in aılı d+şmanı olu&erdiİer.Mu)ammed (. ;asan =5efsu2-Xekiyye> 6e&resinde 6ok se&ilen tak&a sa)i(i (irşa)siyetti. Kendisi ;. ;asan2in torunu &e İmam !am2m da )o'alarından olan;asan+2l-M+senna2nın oğluydu.Kardeşi İ(ra)im2le (irlikte !((asiler2den ?(u *afer Mansur2a karşı Medine2dekıyamı (aşlatın'a )alk akın akm ona(iat etti. 4u rağ(ette, genelde 2kıyam2d+ş+n'esine olumlu yaklaşmamasıyla (ilinen İmam_Mlİk-in 3Mansur2a &erilen (iator altında alındığı i6in )atıldır.3 fet&asının da 6ok etkisi &ardı. 4ufet&asından dolayı İmam Malik2e iylrp.nre edilip kolları kırıla'aktır.5efs+2G'Xekiyye Mu)ammed2e (iatlı olanlar arasında ;. Wmer2in, ;. ?(u(ekir2in,;. X+(eyr2in &e da)a (ir 6ok tanınmış sa)a(Cnin torunları &ardı. ;atta, da)a?me&iler amanında !((asiler2in kuru'usu ?(u2l-!((as Seffa) &e İmam !am2mkatili ?(u *afer Mansur da ona (iat edenler arasındaydı. !((asiler, da)a sonrade&leti ele ge6irin'e 5ef-s+2-Xekiyye2nin (u denli yaygın (ir tas&i(e ma)arolduğunu yakından (ildikleri i6in onu kendilerinin en (+y+k raki(i olarakgöre'eklerdir.. ;i'retin B0. yılında (aşlayan kıyam diğerleri gi(i olduk6a )aırlıksıdı.Kıyanım erken (aşlamasında yönetimin de eli &ardı. Mansur, 5efs+2-XekiyyeMu)ammed2in da)a fala )aırlanmasına fırsat tanımamak i6in indanda tuttuğuyaşlı (a(asını işken'e altında öld+r+yordu. !ynı şeyi t+m e)l-i (eytmensuplarına da yapa'ağı )a(erini gönderip (unu ispatlamak i6in de İmamMu)ammed2in am'asını katlediyordu.



BB5efs+2-Xekiyye Mu)ammed Medine )alkının 2Me)di2 6ığlıkları arasında kıyamı(aşlatın'a ilk etapta katılım )ayli y+ksekti. Saltanat ordusu Medine2yikuşatın'a imam Mu)ammed Katlılarına kendisiyle (era(er kalıp kalmamakta ser(estolduklarını söyl+yor, (unun +erine etrafı (oşalı&e-riyordu. Xalimlere karşı)akkı )aykırmanın (edelini 'anıyla ödeyen (u muttaki insan, (ir "amaan g+n+

aruladığı şe)a-dete ka&uşuyordu.4aşı kesilerek mırakların u'unda dolaştırıldı. *esetlerinin göm+lmesine (ileiin &erilmeyen CmamTu)ammed &e arkadaşlarına ?me&i &alisi ;a''a' 2m İ(n-iX+(eyr2e yaptığının aynısı yapıldı.:nunla (irlikte #rak2ta ayaklanan kardeşi İ(ra)im de ayn uğrunda şe)idola'aktı. İ(ra)im2e (iatlı olduğuanla,<tn İmam !am onun kıyamında şöyle diye'ekti$34oyunlarımıa ip taksalar da sö+nden dönenlerden olmaya'ağı.3İmam İ(ra)im2in şe)adetini )a(er alan İmam !am2ın g+nler'e e&inden 6ıkmayıpgöyaşı dökt+ğ+n+ kaydeder Mekki &eKerderi.o:oCmamlaiMYeGCu`tanlarırm'adelTkarıştınnaınaG' geıekiyssiMfffi+`TTdCTT`MkTiykfGBT-Saltanata

kTum6şT]6y\!]JkTm]+GTT]ilTbTs$ den de&ralan Cımmlana(aşkaldırdıkıTyèt`ıeGr_ne`6adar alim &e fasıkların yönettiği de&let olsa da,kanun &e niamlarıyla, ilke ye Kurallarıyla, -uygulamadaki 6arptıklarına rağmen-(ir 3İslam,9e&leti22dir. 4u, fık)en &e )+kmen de (öyledir önetenlerin,kendilerinden kaynaklanan )ataları &e )atta i)anetleri (u ger6eği değiştirmesegerektir.BB1İmamlar (a)sinde işlediğimi, +mmetin (u se6kin isimleri, kıyam ederken de&letinyaslandığı tek yasa olan 2şeriat2a karşı (aşkaldırmıyorlardı el(ette. 4ilakis,yöneti'ileri, Kur2an2a yani sistemin meşruiyyetini kendisine dayandırdığı2İslam ;ukuku2na uymaya 6ağırıyorlardı. :nları 2)ukuksu2 =şeriatsı> işleryaptıklarından dolayı su6luyorlardı. Ve saltanat6ılar da )alkın ön+ne )ergelişlerinde Kur2an &e S+n-net2e uya'aklarını &aad ediyorlardı.9oğal olarak, onların sa&aş &erdiği de&let yapısıyla, g+n+m+deki laik &edemokratik de&let yapıları arasında en ufak (ir (enerlik (ulunmamakta. 4u ikide&let modeli teşri kaynakları, yasaları &e ma)re6leri yön+nden -ki ilkininkaynağı ila)i, diğerlerininki ise (eşeridir- (ir(irleriyle ulaşması m+mk+nolmayan modellerdir.

aruVkanştınlmaması gereken iki şey 2ul+m de&leti2 ile 2k+f+l de&leti2dir.2XulmClSs.i 7föY%Irma)iyetleria6ısmd,an farklı şeyler ifade ederler. 4u ikika&ramın, Kur2an2da, (ir(irinin eşanlamlısı olarak kullanıldığı yerler &arsa da,(u kullanımlar ameli değil akCde&idir. 4u ka&ramları 2amel2 (aındadeğerlendirdiğimi aman, rn+2min ul+m yapa(ile'eği gi(i kafirde adaletliola(ilir. 4irinin -ameldeki- ulm+ onun k+fr+ne delalet edemeye'eği gi(idiğerinin 2adaleti2 onun imanına delalet etme. ;em, k+f+r, 3en (+y+k ul+m3değil midirEBBQ`###. N!"A!<!5!5 ZMM?7S:"U<!" V? ;İXİN<?F?5 *?V!N<!"4uraya kadarki anlattıklarımı etkisini sade'e kendi 6ağında gösterip, tatlı &ea'ısıyla +mmetin )atıra defterine yaılmış (irer 2anı2 değildir. Samimi y+reklerkimi kesitlerin öyle olmasını istese de i6erden &e dışardan yapılan 6ift yönl+ta)rikler öellikle İslam2ın siyasi tari)indeki yaraların sık sık kanatılmasmase(ep oluyor. @e6imini tari) (oyun'a de&am edegelen temeli itikadi değil siyasiolan i)tilafları tefrikaya dön+şt+rerek temin eden şer g+6ler yanlarınai)anetin, 'e)aletin, )amakatin &e taassu(un kur(anlarını da alarak teJoa)larınıy+r+tm+şlerdir.4u noktada, ısrarla (u konulan görmelikten gelen, +mmetin siyasi tari)indeki*emel, Sıffin gi(i or dönemleri iyi niyetleri se(e(iyle )ep suskunluklage6iştiren, +stelik taraf olmamak &e "asululla)2ın pak as)a(ının keremli



isimlerini yıpratmamak gi(i olduk6a )aklı (ir gerek6eye de dayanan ta&ır ya şer'ep)esinin )i6 durmayan ta)rikleri yanında off-side2a d+şm+ş ya da +mmetin&a)detinin aley)inde (ir ta&ra dön+şerek koroya kıyısından köşesinden (u kesimde da)il edilmiştir.BBP

4irilerinin ısrarla akide&i gi(i göstermeye 6alıştığı İslam ilim tari)indeadları yekun tutan uun (ir listenin de (ıraktığı yanıltı'ı geleneğe rağmen,+mmetin (ağrında.y+yıllardır kanayan (u yaraların nasıl oluştuğunu (ilmedenteda&isi de m+mk+n gör+nmemektedir. !ksine (u s+re'i (ilmeyen insanlar (ilerekya da (ilmeyerek )a(ire yaraya tu (asa'aklardır. Zmmetin ortak mirası olan kiminetameli dönemlerini tari)in o(Gektif göl+ğ+yle değil de taassu(un 2'i'i2 &e2keleş2 ta)rifleriyle aktarmanın maereti yoktur. ;ele (u işi akidenin &e 2e)lIis+nnet2in arkasına sığınarak yapmak isteyenlerin maereti )i6 yoktur. A+nk+s+nnet e)linin siyasi ta&rını şa)sında sem(olleştiren İmam !am2m (akışa6ısı &eta&rı (öylesine maeretleri kök+nden iptal etmektedir. İmam !am2m şa)sındasem(olleşen ta&ır ger6ek s+nnet e)linin ta&rıdır e)l-i s+nnet ır)ının arkasınasığınıp saltanat medda)lığı &e tari) t+''arlığı yapanların değil.İmam2ın şa)sında ger6ekleşen (u ta&rı iyi anlaya(ilmek i6in saltanat &e )ilafet

tari)i yanında (ir şeyi da)a (ilmek gerekiyor siyasi &e itikadı me)epleriortaya 6ıkaran se(epleri...?l(ette me)epler tari)i yaıyor değili. 4iim asıl (ilmemi gereken de (udeğil me)epleri ortaya 6ıkaran se(eplerdir. : se(epleri iyi ta)lil etmeden nesiyasi, ne itikadi &e )atta ne de fık)i ekolleri sağlıklı değerlendirmemim+mk+n olama. !slında itikadi gi(i gör+nen 'e(riye, kaderiye, m+r'ie, şia,muteile &s. ekollerin &arlık se(eplerinin (ie aktarıldığı gi(i ger6ektenitikadi olup olmadığını &e da)ası (ug+n İslam +mmetinin (aşına yeniden (elaedilmeye 6alışılan 2m+r'ie2 oport+niminin tari)i rol+n+ ön'elikle tanımamıgerekmekte.M+mk+n olduğun'a ilk kaynaklardan yola 6ıkarak aktarmaya 6alıştığımı, ;.:sman2ın şe)adetiyle sonu6lanan gelişmelere dek )er)angi (ir )i(in &arlığıolaylarda gör+l-BJm+yor. !n'ak (u, -potansiyel olarak- insanın &ar olduğu )er yerde olduğu gi(i!sr-ı saadet2te de &ardır. 5itekim da)a sonra aktara'ağımı sa)i) ri&ayetler de(unu doğrulamakta.?l(ette )iipleşmelerin kökenini temsil eden fertler gökten d+şmediği gi(i(unların taşıdığı d+ş+n'eler de öyle se(epsi yere oluşu&ermiş değildir. Wrneğinşianın kaynağı ;. !li2nin etrafında oluşan (ir se&gi, dostluk &e )ayranlık)alesidir. 4u ta asr-ı saadette ortaya 6ıkıp sonraları (ilinen me'ralarakaydırılan (ir ekole dön+şm+şt+r. 4u anlamda )ulefa-i raşidin2in )epsinin de a&eya 6ok şiası =taraftar> olmuştur. !n'ak (elirleyi'i öelliği se&gi &e dostlukolan (u taraftarlık ilk iki )alifede ;. :sman2daki kadar (elirgin değildir. ;.Wmer &e ;. ?(u(ekir göre&e getirdikleri insanlarda şia =taraftar> olmaöelliğini aramamışlardır. :nların aradığı 2e)liyet2tir. ;atta tam tersine, ;.Wmer2in se&diği &e gör+şlerine iti(ar ettiği dostlarını &alilik, komutanlık &s.gi(i göre&lere göndermeyip, gerektiğinde m+ra'aat etmek i6in Medine2de 2(oşta2tuttuğu meş)urdur. ;ilafeti döneminde ;. :sman2ın sıla-i ra)me fala iti(arederek akra(a &e ka(ile mensuplarım göre&e getirmesi, (u getirilenlerin siret &ei'raat olarak pek tutulmayan isimler olması, da)ası (unların atanması i6ingöre&den alınanların ger6ekten ;. Wmer2in se6erek tayin ettiği liyakatli &eön'+ isimler olması, 2şia2 ka&-. ramını sırf mane&i (ir ka&ram olmaktan 6ıkarıp2siyasi2 (ir ka&rama dön+şt+rd+. Wn'eleri falanın şiası deyin'e 2öel (ir se&gi&e dostluk gru(u2 akla gelirken sonraları 2şia2 deyin'e (ug+nk+ anlamıyla2siyasi taraftarlıklar2 =parti> akla gelmeye (aşladı. 4elirleyi'i öelliği2siyasi taraftarlık2 olan şialar ;. :sman2ın öl+m+yle 2)iipleşme2ye y+tutmuştu. Wyle ki ;. :sman2ın 'enaesini taşıyanlardan (iri kendilerini3:smaniyyun3 =:sman'ılar>Qdiye isimlendirmekten ka6m-Q. İ(n-i Sa2d, 7a(akat, MYQP, 5YO0B, V###BJ1-J1B.BJB



maya'aktır. İlk tari)i kaynaklar (aı ra&ileri 3:smani3 =:sman'ı> diyetanıta'aklardır. 4u taraftarlık giderek kemikle-şe'ek akidede farklı yönelişleriolan (ir me)e(e dön+şe'ektir. ;atta sökonusu taraftarların yönetimi elege6irmele-riyle İslam siyasi tari)inde ilk defa 3resmi me)ep3 olgusu g+ndemegele'ektir.?l(ette )er ekol+n 6ıkış gerek6esi (u kadar masum değildir. Wrneğin sonradan

3)ari'iler3 adı &erilen fırkanın kökeni ta asr-ı saadete dayanmasına rağmen 6okolumsu (ir örnektir, 4u)ari2nin Sa)iti2mde naklettiği (ir )a(erdenöğrendiğimie göre sonradan 3;ari'iler3 olarak adlandırılan 3Kurra3nm reisi"asululla)2la (era(er olmuş, onun arkasında sa&aşmış (iridir. Znl+ sa)a(i ?(uSaid el-;udri anlatıyor$3"asululla) ganimet taksim ederken !(dulla) (. Xi2l-;u&eysıra et-7emimi geldi &ededi ki$3-!dil ol ya "asululla)3-aık sana. 4en adil değilsem kim adil ola(ilirEWmer atıldı$3-4ırak şunun (oynunu &urayım.3-:nu (ırak. :nun yoldaşları &ardır ki siden (irini kendi namaını &e oru'unuonların namaı &e oru'u yanında )akir gör+r. 5eki okun yaydan 6ıktığı gi(i

dinden 6ıkarlar.3 9a)a sonra ?(u Said şu şe)adeti yapar$ 34unu !lla) 5e(isindenduyduğuma şe)adet ederim &e yine şe)adet ederim ki !li =5e)ra&an2da> onlarlasa&aştı, (en de onun saf mdaydım. Fu ayet onun )akkında nail oldu$R:nlardan kimi de sadakaların (öl+şt+r+lmesi> )ususunda sana dil uatır...=7e&(e, />Q1;. :sman2ın kapısının ön+nde toplanan kala(alık )er-Q1. İ(n-i ;a'er, Let)u2l-4ari, Kita(u2l-İstita(e =Q>, ;. 5o$ 1POO, 8###OO.)angi (ir şa)sın 2şia2sı değildi. Me&'ut durumdan ra)atsılıklarım (elirteninsanlardı. İ6lerinde ;. ?(u(ekir gi(i se6kin sa)a(ilerin .oğulları da &ardı.:rtalıkta 'iddi (ir (ö l+nme, par6lanma emaresi de yoktu. ?limiin ulaştığı ilkkaynaklar ayaklanma'ı kala(alığın (ir )iip olduğuna dair en ufak (ir ipu'u&ermemektedirler. Sistemli (ir (aşkaldırı olmadığı )er)angi (ir kesimedayanmamasından da 6ıkartı-la(ilir.;er şey ;. :sman2ın şe)adetiyle (aşladı. : g+ne ka-#dar ortalıklarda gör+nmeyen taraftarlıklar =şialar> oluşmaya (aşladı. İslam2ıngelişiyle k+llenen ka(ile'ilik (u taraftarlar eliyle yeniden ale&lendirilmeye6alışıldı. ;er şeyin meşruiyeti tartışma konusu yapılıyordu. "asululla)2m emek-a)-met oluşturduğu, raşid &e m+rşid )alifelerin korudukları ne(e&i yapı (irdentopa tutulmuştu. Mane&i değerlerin ayakta tuttuğu o saadet toplumu korkun6 (irsına&dan ge6iyordu. K+6+k (ir kıyametti sanki.5e(e&i )ilafeti en ağır amanda y+klenen dörd+n'+ )alife, *emel, Sıffin, ta)kim,5e)ra&an2la (ir(iri ardın'a gelen (adireleri atlatmak i6in oradan oraya koşupdurmuştu. 35a-sılsam öyle idare olunursunu3 ger6eğini da)a fala ge'ik-tiremeye'eğini anlayın'a şu )++n &eri'i niyaı yapıyordu$ 3!lla)2ım, (enonları onlar da (eni (ıktırdılar. 4eni onlardan kurtar, onları da (enden.3BB4+t+n (u olanlar &e da)a sonra ola'aklar sorularla (aşlamıştı. Sorularki)er(irinin 'e&a(ı (ir ekol, (ir me)ep oluyordu$3Kim )ak, kim (atıldı. 5eden (u yolu ter'i) etmişlerdiE Lalan'alar neden falan'aileydiE Lalan'alar pi6in onlarla değildiE ;akta olanın delili neydiE 4atıldasayılanın delili neydiE ;angi tarafı tutmalıydıE a da taraflardan (irini ilamede(ilir miydiE ?derse mes2ul olur muyduE ;i6 (ir tarafı tutmasa ne olurduEBJO

BJJWlenler &e öld+r+lenlerin )ak indindeki durumu neydiE !)irette nasıl muamelegöre'eklerdiE Wlen &e öld+r+lenler arasında 'ennetle m+Gdelenenler, (edir e)ligi(i Kur2an2ın te(şir ettikleri &ardı. oksa insan kaderenin ma)kumu mu idiE4+t+n (u olup (itenlerde insanın da)li ne kadardıE oksa (+t+n (u olanlarinsanın (aşının altından mı 6ıkıyorduE Wld+ren dinden 6ıkmış mı sayılmalıydıE9eğilse (u fiili ile imanı arasında nasıl (ir (ağ kurula'aktıE öneti'ilerinulm+ne nasıl (ir tepki gösterilmeliydiE



7a(ii (u soruların 6oğu olaya inan6 =akide> d+leminden (akan sorulardı. :ysa ki)adisenin kökeni siyasi idi. Lakat olaylar (ir ke inan6 d+leminde ele alınmaya(aşlayın'a artık olaya (u d+lemden (akmak moda )aline geldi. Sonrakiler deön'ekilerin (u modasına uyarak sökonusu aman dilimini 3öel koruma3ya aldılar.Kendi anlarını akide gi(i göstermeye 6alıştılar. Wl6+ler koydular. :nlarauymayanı ellerindeki si)irli değneklerle 3şu3, 3(u3 ilan ederek ma)kum etmeye

6alıştılar. 4u ta&ır (ir(irine d+şman ıt kutupların ortaya 6ıkmasına se(epoldu.Wn'ekilere yeniden dönersek sorulan (u sorulara kitap &e s+nnetten delilleraranmaya, 'e&aplar getirilmeye (aşlandı. !rtık Kur2an mırakların u6undaydı.@alip gelmek isteyen mırağının u'una Kur2an2ı ge6iri&eriyordu. 7araftarlıklarsiyasi olarak (aşladı, akide&i olarak geliştirildi, !((asiler döneminde kanda&asına dön+şt+. 4u eeli kan da&asını de&am ettirmek isteyenlerin katkılarıyla(ug+ne kadar da s+rd+r+ld+.İ)tilaflar o kadar ilerlemişti ki insanlar kendi )iiplerinin galip gelmesii6in )er şeylerini, gerekirse dinlerini (ile feda ediyorladı. 7aassup kine, kinintikama, intikam kana dön+şm+ş, ?me&iler (u intikam uğruna tam / k+sur sene(inler'e kelle kesmişlerdi. İktidar el değiştirdiğinde !lla) eski alimlere yenialimleri musallat etmişti. 4u (öyle'e

BJ0de&am edip gitti. !ma )epsi de yaptıklarının )esa(ını &ermekten ka6amadılar.Lırkaların doğuşuna gelin'e... 4unları ele alırken +nl+ tari)6i C(n Sa2d2ın 3!lias)a(ı3 &e 3:sman şiası3 (i6imindeki tarifini ter'i) ettik.İmam !am2in siyasi ta&rını iyi anlamak i6in dört me)e(i (ilmek gerekiyordu.4unlardan Fia &e M+r'ie etkisel, Mu2teiCe &e ;a&ari6 tepkisel )areketlerdi.Wn'elik sırasına göre kısa'a değine'eği.4unların dışında da (ir 6ok ekol oluşmuşsa da, olayları değerlendirmede siyasal(oyutu ön planda tuttuğumu i6in, siyasi alanda (ir &arlık gösteremeyenler+erinde durmaya'ağı. Varlık gösterenler ise, )ep (u dört ana )iip i6erisinden6ıkmıştır. 4i ön'elikle fırkaların siyasi kimliğini tespit etmeye 6alışa'ağı.@etirdiğimi yorumlar da (u yönde ola'aktır. İşin kelmC yanı (ii (irin'idere'ede ilgilendirmemektedir. Maksadımı fırkaları, alışılmış +slup olan )ak-(atıl d+leminde değerlendirerek kadılık yapmak değil, kul-lanılagelen şa(lon &eklişelerin tuağına d+şmeden o 6ağın insanlarını &e olaylarını anlamaya6alışmaktır. İlle de (ir öl6+ &ermek gerekiyorsa (elki 3ul+m-adalet3 kantarma&ura'ağı. Siyasi profillerini 6ıkarmaya 6alışa'ağı.!-7!"!L7!"<#K<!" =Fİ!<!">!li =r> !s)a(ı &e Fia2ya 9ön+şmesi;. !li İslam2ın yayılış tari)inde ön'+ isimlerden (iridir. Kimi kaynaklar onuilk m+sl+man olan (eş )atta +6 isim arasında sayarlar. :nun temay++ İslam2ınyayılışına eştir. ;arplerde gösterdiği ka)ramanlık &e 'esaret, "asululla)2laolan akra(alığı, ilmi, tak&ası, "asululla)2ın )i'rette onu yatağında (ırakması&e dönd+ğ+nde )erkesi (ir(iriyle ;.BJ!li2yi kendisiyle kardeş kılması da)ası )ayattaki tek e&ladı Latıma2yı ona&ererek onu kendisine damat edinmesi sa)a(e arasında ;. !li2nin 6a(u'ak temay+etmesini sağlar.!li =r>2nin (+t+n (u meiyetleri yanında Kureyş2in +nl+ ka(ilesi 4eni ;aşim gi(ikala(alık &e aynı amanda Ku-reyş2e yöneti'i 6ıkaran (ir (oy2a mensup olması dada)a sonraki olayları &e taraftarlıkları a6ıklaması a6ısından )esa(a katılmasıgereken (ir (oyuttur.4+t+n (u meiyetleriyle ;. !li sa)a(e arasında se&ilen, sayılan, kendisine)+rmet edilen (iridir. 4u se&gi &e saygı 6ok öel dostluklar &e (irlikteliklere&esile olur. Mekke döneminin en or amanlarının a'ısını (irlikte yaşayan,m+şriklerin dayanılma ka)rına (irlikte katlanan, sırt sırta . el ele (ir yığmengeli aşan, aynı siperde omu omua sa&aşan,2 ekmeksi susu g+nlerde ekmeğisuyu paylaşan, ;i'ret2i, 4edr2i, U)ud2u, 7e(+k2+, ;ay(er2i, ;uneyn2i, Let)2i(irlikte yaşayan insanların (un'a ortak )atıraya karşı )issi kalmaları el(etted+ş+n+lemedi. 4u '+mleden olarak ?(u Xerr-i @ıfari, Selman-ı Larisi, !mmar (.asir, Mikdat (. ?s&ed, X+(eyr (. !&&am &d. gi(i (ir 6oğu Kur2an2ın m+Gdelediği



4edir e)linden olan se6kin isimler ;. !li2nin öel dost )alkası arasındadır &e(u )alka g+n g+n genişlemektedir.İslam2ın mi)net g+nlerinin (itip nimet g+nlerinin (aşlaması, aferlerin (ir(iriardın'a kaanılıp, direnen (eldelerin teslim oluşu, )er (oyutta (irden genişleme&e (+y+me, (u or g+n dostlarının dostluklarını da)a (ir kıymetlendiriyordu.Wellikle Mekke3nin fet)i şirkin ilk &e en (+y+k kalesinin de d+şmesiyle yeni

(ir durum ortaya 6ıkmıştı. Son ana kadar İslam2a karşı direnen insanlara teslimolmaktan (aşka yol kalmayın'a, direnişlerini (ırakıp İslam2a teslim olmuşlardı.4unlara (ilindiği gi(i 37ulek3 deniyordu.Q/Q/. !sr-ı saadette 3tulek3 adının doğuşu şöyle oldu$3Mekke2nin fet)in-BJ1Sonraki i)tilafları ka&raya(ilmemi i6in (ir şeyi gö ön+nde (ulundurmakta fayda&ar$ Leti)le İslam2a teslim olan 37uleka3nm (ir 6oğunun yakınlarından (ir ya da(ir ka6ı 4edir as)a(ından (irilerinin eliyle telef edilmiştir. Wellikle ;.!li2nin sa&aşlarda, )ususen 4edir2de gösterdiği +st+n 'esaret &e şe'aat siyer &emegai kitaplarında m+stakil (aşlıklar altında ele alınır. ;. !li yalnı4edir2de en 6ok m+şrik öld+renler arasında yer alıyordu.M+sl+man olsalar da (u insanların =tuleka> melek olmadığını )epimi (iliyoru.M+şrikken öld+r+lm+ş olsalar (ile (a(alarını, am'alarını, kardeşleriniunutmamaları anlaşıla(ilir (ir şey. :laki i6lerinden (aıları (unun soğukluğunu

)issediyordu. 9a)a sonraki ?me&i )alifelerinden (irine atfedilen, ;. ;+seyin2inkesik (aşı ön+ne konun'a, şair Le-radak2m şiirini okuyarak 3!(dulmuttali(oğullarından 4edr2in ö'+n+ aldım3 sö+, doğru (ir ri&ayetse, temelinde yatanse(ep de işte yukarıda a6ıklamaya 6alıştığımı şeylerdir.4u durum, ;. !li &e as)a(ını da)a (ir kenetliyordu. 4u arada İslam tari)inin en(+y+k iftirası yaşanmıştı$ İfk olayı. M+minlerin temi annesi ;. !işe-li)ikmetin- ağır (ir iftiraya maru kalmıştı. 4u iftirayı, as)a(dan (aılarıduyar duyma reddederken (+y+k (ir 6oğunluk suskunluğu &e (eklemeyi ter'i)ediypr (aıları teredd+t i)ar ederken, (ir ka6 kişi de iftirayı yayıyor &e(undan dolayı 'ealandırılıyordu.;. !li de teredd+t edenler arasındaydı. ;. !işe2nin. de !lla) "asul+ Ka(e2nin a6ık kapısında durup, 4eyt2in etrafında toplanarakkorku i6erisinde me6)ul akı(etlerini d+ş+nen Mekke m+şriklerine sordu$ 3?yMekkeliler 4enim sie ne yapa'ağımı sanıyorsunuE3 *e&apları, 3iyi (ir kardeş&e iyi (ir kardeşin oğlusun. Senden iyilik umarı.3 oldu. !lla) "asul+ (uyurdu$3İ)e([,fe-entum tulek3 =@idini, si ser(est (ırakılanlarsını.> 4undandolayı (u insanlar 2tulek2 =salı&erilmişler> diye isimlendirildi.3 Xe-ma)şeri,Keşşaf, #V#JOP.BJQkendisinden gelen (ir ri&ayette$ "asululla)2m )ut(eden sonra yaptığı istişaredesıra ;. !li2ye gelin'e şöyle dediğini söyl+yor$ 3a "asululla), kadından 6ok ne&ar Sen onu değiştirmeye kadirsin.3BP 4u ta&ır ta(iidir ki, ;. !işe2nin 6okoruna gitmiş &e (u söleri (ir öm+r unutammıştır. *emel olayının &e diğeri)tilafların arka-planını oluşturan (u olayları (ilmeden doğru sonu6lara&armamı da m+mk+n olamamaktadır./4+t+n (u olanlar safları (ira da)a netleştiriyordu. ; !li2nin etrafında (irdost )alkası teşkil eden (u insanlar, ille de 3şia3 terimini kullana'aksak onunilk şiasıdır diye(iliri. 7erim olarak Kur2an2da )em de olumsu (i6imde ge6enşiye-an =taraftarlar> terimi kutsal değil en aından nötr (ir terimdir. Kimiayıf ri&ayetlerde "asululla)2m da ;. !li &e as)a(ını ö&erken 3: &e onun şiası3(i6iminde söylediği ikredi-lirse de elimide (u konuda kesin (ilgiler yok.@er6ek şu ki şöyle ya da (öyle, ;. !li2nin etrafında onu "asululla)2tan sonrasiyasi &arisleri olarak gören ;aşi-moğulları dışında sa)a(eden se6kin (ir gru(&ardı. 4u gru(u 3!li2nin Fiası3 olarak adlandırmak m+mk+nse de (unun siyasi (ir)i(e dön+şmesi ta)kim olayından sonra ger6ekleşe'ektir."asululla)2m irti)alinde (ilinen yöntemlerle ;. ?(u 4ekir +mmetin )ilafetini+stlenirken ilk 'iddi siyasi kri de (aşgöstermişti. 4u kriin taraflarından(iri ta)min edile(ile'eği gi(i ;. !li &e as)a(ı idi. ;en+ ;. ?(u(ekir2e (iatetmemişti. !ltı ay sonra ;. Latıma2nın &efatıyla ;. !li (iat etme kararınıa6ıklaya'ak, o g+ne kadar )i6 (irinin (iat et-QP. /.BJ/



7a(eri, 7ari), BBY1B.!li (. ?(i 7ali( =r>2in şe)adeti ;. !işe2ye )a(er &erildiğinde şu şiirisöyler$3el asasını sa&urdu, asa da yerini (ulduurduna &aran yol'unun göleri aydın oldu3İ(n-i Sa2d, 7a(akat, BBBB0.

mediği ;aşimoğulları da onunla (irlikte (iat ede'eklerdi. ;. !li (u ta&rınıngerek6esini, ön+nde di 6ökm+ş &aiyette anlattıklarını göyaşları i6indedinleyen raşid &e m+rşid )alife ;. ?(u(ekir2e şöyle a6ıklaya'aktı$34ii sana (iat etmekten alıkoyan ne senin failetini inkar etmemi ne de!lla)2ın sana i)san ettiği )ayrı kıskanma-mıdır. Lakat (i (u işte =)alifese6imi> (iim de gör+ş (eyan etme )akkımıın olduğunu d+ş+n+yorduk. 4u işi (iedanışmadan oraki yaptını.3/BAok sonraları siyasi (ir fırka olarak ortaya 6ıkan şianm akidesinin temelinioluşturan 3&asiyet3 &e 3imamet3 olayı iddia edilenin aksine ne ;. !li2ninkendisi, ne de ensar &e mu)a'irinden ona taraftar olanlar tarafından g+ndemegetirilmiştir. ;ilafetin ona !lla) &e "asul+ tarafından &erilmiş (ir )ak olduğukimse tarafından ileri s+r+lmemiştir. Fu &ar ki, onu se&enler )ilafete onun da)alayık olduğunu ileri s+rm+şler, (una rağmen (u iddiayı siyasi (ir ka&gaya

taşımamışlar, ;. !li2nin (iatıyla )epsi de ;. ?(u(ekir2e (iat etmişlerdir. 4uda gösteriyor ki o dönemde m+sl+manlar i6erisinde )ilafete alternatif ola'akikin'i (ir 6e&re yoktu. Sa2d (. U(ade )atırlatıla'ak olursa o ensarın (irkısmından iltifat görmeyin'e ;. !li2ye gelip 3)adi adamlarını topla3 dediğinde;. !li2den aldığı sert 'e&ap/J karşısında 6areyi Fam2a gitmekte (ula'aktır.?l(ette 6ıkan tek farklı ses ;. Sa2d (. U(ade2nin sesi değildir. Firk dönemindeKureyş2in ulularından &e en )atırlı ka(ile reislerinden olan ?(u S+fyan2ıngösterdiği tepkinin de kaynağını aynı duygular (esliyordu. 5e ki, ;. !likendisini 'a)iliyede kalmış (ir takım duygulan kör+kleyerek öne s+rmekisteyenleri 6ok sert (i6imde aarlıyor onlara en ufak ta&i &ermiyordu$ İşteSakife g+n+nden (ir kesit$/B. 7a(eri, 7ari), ####J/./J. :layın ayrıntıları i6in (ak. 7a(eri, 7ari), ####JB/-JJO.BJPBs R i 3-a a SOO 3O GS @ T3#2S i Ja .sa g:) US

san gi(i ön'+ isimlerin itiraına rağmen alt kesimde tartışılmaya (aşlandı. ;.li2nin sağlığında tartışılan tek mesele &ardı, o da 3efdaliyet3.?me&ilerin yönetimi ele ge6iriş tarları, i'raatları &e da)ası ;a''a', M+slim (.Uk(e, 4+sr (. ?rtad, C(n Xiyad gi(i yöneti'iler eliyle giriştikleri katliamlarulme uğrayan yığınları malumların sö'+l+ğ+n+ +stlenen şia imamlarının safınaitti.;. ;+seyin2in şe)adeti (ardağı taşıran son damlaydı. Ker(ela2daki soykırıminsanların +erinde derin &e kalı'ı iler (ırakmıştı. Fe)id edilmekle kalmayıp'esedi 6ırıl6ıplak soyulan &e (aşı kesilen ;. ;+seyin2in malı yağmalanıyor,e)line sarkıntılık ediliyordu. İslam sa&aş )ukukunda kesinlikle yasaklanan işleryapılıyor, ailenin (eşikteki (e(ekleri da)i kılı6tan ge6iriliyordu. 24u manarayı yaşayan, gören &e (ilen insanların nasıl (ir ru) )aline sa)ipola'ağını ta)min etmek or değil.;. ;+seyin2den sonra ;. !li2nin Latıma =r>2dan olmayan oğlu Mu)ammed (. ;anefiyye2ye =). /B> (iat eden taraftarlar sayesinde 3şia3 geleneksel ilkelerineka&uştu. Fia2nın (ilinen anlamda (ir me)e(e dön+şmesi ya&aş ya&aş &e)adiselerin tesiriyle olmuştur.İlkin saygı &e se&giye dayalı 2öel (ir dostluk gru(u2 olan !li şiası, ta)kimolayıyla siyasi (ir fırkaya, ;. ;+seyin2in şe)adetinden sonra da kelami &e f



ık)i (ir me)e(e dön+şe'ektir. 4u s+re'in tamamlanarak (ug+nk+ )alini alması 6okda)a uun s+re'ektir.İlk tartışılan 3efdaliyet3 meselesiyken ;. !li2nin &efatıyla 3ri'2at3, ;.;+seyin2in &efatından sonra da 3&asiyet3 &e 3imamet3 ilkeleri ya&aş ya&aşyerleşmiştir. 34eda3 &e 3gai( imam3 inan6ları (unu takip etmiştir.Mu)ammed (. ;anefiyye ;. ;+seyin2in kıyamını de&am ettire'ek liyakati

taşımayın'a imamlıkla komutanlıkBOJayrılıyordu. ;alktaki potansiyele ?me&i tepkisini kinetie etmek isteyeninsanların ?me&i yönetimine karşı (aşlattıkları t+m kıyamlar, ilgisi olsunolmasın doğrudan 3şia3 )anesine yaılıyordu. Kıyam'ılann da işine geldiğinden(unu reddetmiyorlar, (ilakis onlar da kendilerini e)l-i (eyt2e nis-(etediyorlardı. K+fe2de ayaklanan el-Mu)tar (. ?(C U(eyd es-Sakafi =ö. 1Q> de(unlardan (iriydi. 4u at şia2nın ilkelerini sistematik (ir (i6imde &a ederekda)a sonraki klasik şia ekollerine örneklik etti.Mu)ammed (. ;anefiyye2den sonra yerine ;. ;+seyin2in )ayatta kala(ilmiş tekoğlu !li =ö. P> ge6ti. Aok i(adet ettiği i6in Xeynu2l-!(i2din =i(adet edenlerins+s+> olarak anılırdı. ?me&ilerden iin alarak 6ekildiği Medine2de siyasiolaylara )i6 karışmamış, y+r+rl+kteki yönetimi de eleştir-memiştir.

;. ;+seyin2in şe)adetinden sonra ?me&ilere karşı e)l-i (eyt adına ilk kıyameden ;. ;+seyin2in torunu İmam !am2m )o'ası Xeyd (. !li2dir, =ş. BJJ>.Fe)adeti +erine oğlu a)ya ;orasan2da kıyam etmiş &e kıyamlar s+r+p gitmiştir.4u kıyamlar göön+ne alındığında şia akidesinin neden mu)alefet akidesi olduğuda)a iyi anlaşıla(ilir. 4u arada dikkati 6eken (ir durum da ;. ;+seyin2densonra (irden(ire şia ekollerinin 6oğalması &e )er (irinin kendine ög+ ilkeleredinmesi &akıası. 4unlardan (aılarına karşı amansı (ir m+'adele &eren ana şiagrupları (u m+'adelelerinde pek (aşarılı olamamışlar, aşırılık =gulat> yanlılarıana ekol+n 6ok sert ta&ırlarına rağmen şöyle ya da (öyle &arlıklarını de&amettirmişlerdir.İ6lerinden (ir 6oğunu gulat =aşırılılar>ın oluşturduğu (u irili ufaklıfırkaların 6ıkışının gerek6esi şu ola(ilir$ !na kitlenin yaptırım g+'+ yoktur.Aeşitli sapmalar &e kopmalar karşısında kullana(ile'eği (ir de&let (askısıolmadığından BOOB6aresi kalmaktadır. 4u da sapkınlığa yatkın insanların (u duygularınıkam6ılamaktadır. Fia2nın mu)alefeti temsil ediyor olmasından dolayı (u sapmalaryönetimin de işine geldiğinden, gulat2a ses 6ıkarmadığı gi(i teş&ik ediyorolması da ku&&etle mu)temeldir. 4u &e da)a (aşka se(epler y++nden tari) (oyun'aşianın ana kitlesinden kopma &e sapmaların s+nni ana kitlesindeki sapma &ekopmalardan 6ok da)a fala olduğu gör+lmektedir.:sman =r> Fiası &e M+r'ie2ye 9ön+şmesiilk tari)i kaynaklar siyasi anlamda ilk )i(in ;. :sman şiası olduğundam+ttefiktirler. @erek t(n ;işam, gerek 7a(eri, gerekse İ(n Sa2d gi(i otoriteler6eşitli &esilelerle (una değinir &e )atta (aıları (u deyimi =:sman Fiası>öelikle kullanırlar. 3:sman Fiası3nm siyasi (ir parti olarak teşekk+l ettiğini(elirtmiş, onun şe)adetinde ta(utunu taşıyanlardan (irinin kendilerini3:sman'ılar3 olarak nitelendirdiğinden yukarıda sö etmiştik.Zmeyyeoğulları =4eni Muayt> Mekke2nin en &arlıklı &e kala(alık ka(ilelerinden(iridir. Z6+n'+ )alife ;. :sman (u ka(ileye mensuptur &e kendisi de ka(ilesinindiğer fertleri gi(i olduk6a &arlıklıdır."asululla)2m (i2setinden sonra ona en 6ok tepki gösteren ailelerden (iridirZmeyyeoğulları. Mekke2de kurdukları saltanatın yıkıla'ağı endişesi onlarıNeygam(er2e karşı 6ıkmaya yöneltmiş, (u uğurda ellerinden gelen )i6 (ir eiyetiarkalarına koymamışlardır.İşte (öylesine (ir aileye mensup olan :sman =r> ka(ilesinin (u ta&rına rağmenm+sl+man olmaya karar &ermiş, "a-sululla) ?rkam2ın e&ine girmeden ön'e 7al)a =r>ile (irlikte m+sl+man olmuşlardır. apı olarak olduk6a yumuşak &e )alim-selimolan ;. :sman2a "asululla) iki kıını &ermek suretiyle iltifat etmiştir.Ka(ilesinin onun m+sl+man olma-BO0



sına gösterdiği tepki dayanılma (oyutlara gelin'e, ilk defa iin alıp;a(eşistan2a )i'ret eden ;. :sman &e )anımı olmuştur. 4edir2e ;. "ukiyye2nin)astalığından dolayı katılamayan :sman2a "asululla) =s> katılmış gi(i muameleet- ] miş &e e'rini de ala'ağını söylemiştir. Ser&etinin 6okluğu &e j'ömertliğiyle (ilinen ;. :sman ilk İslam de&letinin mali y+k+n+ (ir 6ok ke tek(aşına omulamış, (u uğurda elinden gelen )i6 (ir fedakarlığı esirgemeyerek

"asululla)2m te&e''+)+ne ma)ar olmuştur.;. :sman2ın da mensu(u olduğu ka(ile sonuna kadar ayak diremiş, 4edir2den sonram+sl+manlara karşı m+şrikleri örg+tleyen insanlar da )ep (u ka(ileden 6ıkmıştır.Leti) sırasında m+şrik Mekke toplumunun yönetimi (u ka(ile elindedir. Mekke2ninfet)ine kadar İslam2 a karşı sa&a- i. şan (u insanlardan (ir 6oğu Leti)2leİslam )alkasına da)il ol- j muştur. 4unlar arasında ?(u S+fyan, Mua&iye,Velid (. Uk- q (e, Mer&an (. ;akem, İ(n ?(i Sar) gi(i isimler &ardır.4u isimlerden peygam(erin da)a sağlığında sorun 6ıkaranlar olduğu gi(i da)a ön'eirtidat edenler de &ardır, r-Mer&an(. ;akem yaptığı )oş olmayan (ir )arekety++nden "asululla) tarafından 7aif te me'(uri ikamete ta(i tutulmuş, ilk iki)alife2den Medine2ye dönmek i6in iin istediği )alde iin alamayan Mer&an ;.:sman2ın iniyle =(ir ri&ayette emriyle> Medine2ye gelmiştir. Velid (. Uk(e)akkında yaptığı olumsu (ir işten dolayı ;u'urat 1. ayeti nail olmuştu. 4unun

(a(ası Uk(e (. ?(i Muayt da 6ok ön'eleri m+sl+man olup, arkadaşı Z(ey (. ;alefin kınaması +erine onu raı etmek i6in irtidat etmişti. Va)idi ?s(a(-ı5+ul2+nde !2raf, JQ. ayetin (unun )akkında nail olduğunu söyler. Velid (.Uk(e ;. :sman döneminde ;. Sa2d (. ?(i Vakkas2m yerine K+fe &aliliğinegetirile'ek, i6kiye m+ptela olduğundan dolayı ma)keme edilerek 'ea tat(ikedile'ektir. 4ir keresinde, aynı ismin sa(a) namaını dört rekat kıldırması+erine 'ema-BOatten itiralar y+kselin'e Rda)a istiyorsanı attırayım diye'ektir.İ(n ?(i Sar) ise da)a ön'e m+sl+man olup sonra irtidat etmiş, "asululla)tarafından Ka2(e2nin ört+s+ altında da ol-j salar (ulunduğunda öld+r+lmeleriemredilmiştir. ;. :sman2ın ta&assutuyla öl+mden kurtulan #(n-i ?(i Sar),sonunda "as;İulla)2a teslim olmuştur.;. Wmer2in se6tiği şura2ya )akem olan ;. !(durra)-man (. !&f, )i'retteMedine2de kardeş kılındığı ;. :sman2a (iat edin'e ;. :sman "asululla)2in+6+n'+ )alifesi olarak göre&e (aşlamıştır.ilk i'raatlarından (iri olarak eski &alilerin yerine yenilerini atayan :sman =rG7aif s+rg+n+nden getirttiği ;akem2in oğlu gen6 Mer&an2ı da )ilafet katipliğine=(aşdanış-manlık> getirmiştir.4u durumlardan ilk yakınan ;. !işe olmuştur. !rdından aledilen &aliler de)oşnutsuluklarını (elli ederler. eni atanan &alilerin olumsu uygulamaları)alife aley)inde (ir kamuoyu oluşturun'a ön+ alınama )adiseler (aşlamış &e ;.:sman2ın şe)adetiyle neti'elenmiştir:lan olmuştur artık. eni )alife2den akra(a olsun olmasın, şer2i &asisi ya da&arisi (ulunsun (ulunmasın )erkes kan tale(ine 6ıkmıştır. eni )alifenin 3(unuen a (en de siin kadar istiyorum. 4ira sa(redin, de&let g+'+ elimie ge6sin,ondan sonra (u işi aklayalım3 demesine kimse aldırmamıştır.4undan (öyle, 3Sa&aş mıE ;ayır..3 diyerek +mmetin (ir(irine d+şmemesi i6in'anını ortaya koyan ;. :sman adına yapıla'aktır t+m )aksılıklar,kanunsuluklar, katliamlar.;. :sman2ın &efatında Cslam topraklarının (+y+k (ir (öl+m+n+ ellerinde(ulunduran Zmeyyeoğul.larına mensup&aliler meşru )alifeye karşı (aşkaldırmışlar, (a)ane olarak da ;. :sman2ınkanını ileri s+rm+şlerdir.4ilinen yöntemlerle )ilafet Zmeyyeoğullannm eline ge6in'e siyasi, askeri &e dinialanda +6 kökl+ değişiklik ger6ekleştirilmiştir$ bu Rjcc-& 22 $ jw -;` , ., , B>İptal edilen ş[ra &e ikame edilen &erasetZmmetin siyasal katılımı demeye gelen şura "asululla) &e )alifeleri tarafındanİslami siyasetin dinamiği kılınmaya 6alışılırken 4eni Zmeyye ile (u iptaledilmiş, yerine Kayser &e Kisralar2m yöntemi olan (a(adan oğula &eraset=saltanat> sistemi getirilmiştir. 4u sistemde de&let (ir öel ] 6itfliğe



dön+şmektedir. İslami )ilafette 2otorite2 yalnı !lla) =''.> iken &e m+lk:2nunken, saltanatta, kullar (u konuma ge6mektedir. "aşid )alifeler kendilerini3"asululla)2in )alifesi3 olarak takdim ederken (eni Zmeyye )anedanı kendilerini3!lla)2ın )alifesi3 olarak takdim etmişlerdir. 4u ikisi arasındaki ma)iyet &emantık farkını ka&radığımıda (unun İslami siyasette ne demeye geldiğini da)aiyi (iliri.

J> *i)adın kurumlaşması$ . . & -4u da d+enli ordu kurularak ger6ekleştirilmiş. Wn'ekiler 'i)adı (ir i(adetolarak yaparken, d+enli orduyla 2'i-)ad2 (ir mesleğe dön+şm+ş &e toplumuoluşturan fertlerdeki dinamimin (u g+6l+ kaynağı kurumlaştırılarakkurutulmuştur. ;anedan (ununla (ir ka6 yarar (irden sağlamıştır$ 5e(e&i ;ilafetdöneminde ordunun ta(ii (irer +yesi olan m+sl+man )alk y+r+tme g+'+n+n =iktidar>de tek fiili dayanağıdır. 4u, yönetilenlerin &e yönetenlerin (ir(irlerinikarşılıklı olarak denetledikleri m+kemmel (ir otokontrol m+essesesidir ki, (unuİslam dışı )i6 (ir sistem (u denli ideal (ir (i6imde ger6ekleştirmeye mu&affakolamamıştır. :rdunun kurumlaşmasıyla tek fiili kontrol mekaniması olan yöneti-y BOQrlenlerin elinden (u g+6 alınıp yönetenlerin eline &erilmiştir. 4öyle yapılın'a,

t+m g+6ler (ir merkede toplandı &e altın denge (ouldu. !rtık yöneti'ilerinulm+ne karşı )alkın elinde karşı koya'ak (ir g+6 yoktu. öneti'iler istedikleri)er şeyi ellerinde (ulundurdukları askeri g+6 sayesinde )akka &e )alka rağmenyapa(ile'eklerdi.:rdunun kurumlaştırılmasıyla gelen (ir felaket de şu olmuştu$ Wellikle 4eniZmeyye )anedanı döneminde ele ge6irilen !frika topraklarından toplanan 'a)il &e&a)şi (er(eri ne(ati &e kipti gen6leri )ilafet merkeine gönderilerek orduyaalmıyordu. 4ırakalım (ir m+sl+manı, aklı (aşında (ir insanın (ile işleyemeye'eğikorkun6 'inayetler &e katliamları, yöneti'iler, (u askerler eliyle işliyorlardı.Ka(e2yi man'ınıklayan, ;arre g+n+ Medine2de sa)a(e kı &e kadınlarının namusunate'a&+ eden, toplu katliamlar yapan, (e(eleri &e kadınları öld+ren,"asululla)2m ka(rini kirleten saltanat ordusu öellikle (u askerlerdenoluşturuluyordu. oksa, t+feğin i'ad edilmediği, giyotinin (ilinmediği (iramanda de&letin (ir tek &alisinin BJ. kişiyi kılı6la katletmesi nasılm+mk+n ola'aktıEO> "esmi me)ep$;ulefa-i "aşidin2den sonra, 5e(e&i siyasetin dinamik- ] lerinin (öylesineta)rip edilmesine rağmen fıkı) =ki (una akide de girer, ilk dönemlerde (uayırım yoktu. !kide fık)-ı İ T ek(er idi> e)lileştirilmemişti da)a. Lık)ın=akidenin> e)li- ` leştirilmesinin iki yolu &ardı$ a ulemayı satın almak, yada] sulta uleması yetiştirmek. 4u dönemde ikisi de denendi. Sa- > \ tınalınamayanlardan susmaları istendi. 4una rağmen sus- G mayanlar ;i'r (. !diyy,Said (. *+(eyr, İmam !am, İmam ] Malik gi(i ya şe)id ya da işken'e edildi.!n'ak yönetim a6ı- sından (u 6ok riskli (ir işti. ;alkın se&diği &e g+&endiğif ] alimlerin (öylesi muamelelere maru kalması tepki 6ekiyor-BO/-du. önetim meseleyi inan'ı resmileştirerek kök+nden )alletmek istiyordu.7ek se(e(i (u değildi el(et. Sultani )ilafet2in (aşlama- 22 sıyla yapılanon'a ulm+n &e fışkın ardından ortaya atılan (ir yığın soruya 'e&ap (ulunmaya6alışılıyordu. Wrneğin 4usr (. ?rtad emen2e &ali olun'a ilk olarak ;. !li2nin&alisi !Mulla) (. !((as2ın iki k+6+k 6o'uğunu analarının gö+ ön+nde katlediyor,(unu gören anne 6ıldırıyordu. Medine2ye giren )ilafet ordusu 6oğu sa)a(e yakınıolan Medine kadınlarına te'a&+ ediyordu. Ka2(e man'ınıkla taşlanıyor, ateşe&eriliyor, öld+r+len insanların 'esetlerine akla )ayale gelmedik işken'eleryapılıyordu. 4unlar sosyal olan '+r+mlerdi. 4ir de )alifelerin şa)siyolsulukları, taşkınlıkları &e irtika( ettikleri kimi )aramlar &ardı.Sorular sorulmaya (aşlanmıştı$ 4u gi(i (+y+k g+na)ları =ke(ire> yapan m+sl+manola(ilir miydiE M+sl+man olursa nasıl olur, değilse a)irette nasıl muamelegör+rd+E Sorular uayıp gidiyordu...4u sorulara 'e&ap (ulma telaşı iki şeyi g+ndeme getirdi$ İman-amel m+nase(etleri&e kader konusu.



4u konularda yoğun (ir tartışma (aşlamış, )iipler ortaya 6ıkmıştı. Kimisi 2amelimandandır2 derken kimisi 2amelle imanın )i6 (ir ilişkisi yok3 diyordu.;ari'iler ameli imanın kendisi sayarak 3ke(ire3 =(+y+k g+na)> sa)i(ini te&-(eetmediği s+re'e kafir-m+rted ilan ettiler. MuteGleG(u konuda ;ari'iler gi(iaşırı gitmiyor, amel imandandır, m+rte-ki(-i ke(ire te&(e etmediği s+re'e ne'ennette ne 'e)ennemdedir diyorlardı. Fia da (u konuda onlar gi(i d+ş+n+yordu.

4ir kesim da)a &ardı ki amelin imanla ne atında, ne sıfatında )i6 (ir ilgisiolmadığını sa&unuyordu. Kişi )angi g+na)ı işlerse işlesin onur imanına (unun)i6 (ir ararı olmadı. 4unlar sonradan M+r'ie_ olarak isimlendirile'ekti.BOP

M+r'ie kulun 6a(asının faydası olduğunu, dolayısıyla g+na)ının da ararsıolduğunu söyl+yordu. ;i6 kimse i6in d+nyada )+k+m &erilme, ididasıyla (aştaasr-ı saadetteki-ler olmak +ere m+nafık +mresini m+min addediyorlardı.Xulmedene 3alim3 demeyi, fısk &e f+'ur i6inde y+ene fasık fa'ir demeyi!lla)2ın )+km+ne m+da)ale olarak gör+yor, 3d+nyada )+k+m olma )+k+ma)irettedir3 teini sa&unuyordu. 4u inan6ta olan (aıları imanı yalnı'a !lla)2ı(ilmek olarak tanımlıyordu. 7a(i (u durumda k+f+r de !lla)2ı (ilmemek oluyordu.4u tarife göre !la)lı(İl-dikler,<gi)<sna inandıklarını Kur2an2daki ayetlerden

=<okman, J Xu)ruf, / Mu2min[n, /0-/P> öğrendiğimi m+şriklerin (ile m+2minsafında olması gereke'ekti.ine (u sapık inanış fariyeti tartışılma olan ?mr (i2l-ma2ruf 5e)y ani2l-m+nker2i fitne olarak gör+yor, yöneti'ilere )akikati söylemeyi 2fitne 6ıkarmak2olarak niteliyordu. Xulme (aşkaldıran sa)a(i, ta(iin &e imamları 3fitne'i3olarak &asıflandırıyordu.Y3 İ(adetlerin toplumsal (oyutlarını iptal ediyorlar 'uma,V )a', (ayram namaı gi(i i(adetlerde ta)rifat &e değişiklik yapmak i6in gerekirse )adis uyduruyorlardı. Xalim &e fasık #yöneti'ilere karşı yapılan 'i)adı )aram sayıyorlar, fitne, sa-B (ir, gıy(etgi(i İslami ıstıla)ları yöneti'ilerin işine gelir (irmde ta)rif ediyorlardı.M+r'ie2nin sınıflarım &e inan6larını detaylarıyla anlatan el-Milel &e2n-5i)al &eel-Lark 4eyne2l-Lırak gi(i kaynaklarda uun uadıya &erilen teknik (ilgileri(uraya almaya gerek görmedik. 4ie asıl laım olan M+r'ie2nin (u inan6larınınsulta tarafından nasıl kullanıldığıdır. ukarıda andığım kaynaklar &e onlarındışındakilerde M+r'ie )akkında &erilen (ilgilerde (ari (ir karışıklık &e(elirsilik &ar. 4u (ilgilerden yola 6ıkarak M+r'ie2yi (ir yere yerleştirmekm+mk+n değil. 4u )iipten sö eden kaynaklar (aen (ir(iy s irine ta(an ta(ana ıt (ilgiler de i6ermektedir. <akin (u (elirsilik t+m+yletari)6ilerden kaynaklanmıyor. 4ira da M+r'ie inan'ının temelde oport+nistoluşundan kaynaklanıyor. :lduk6akaypak &e eyyam'ı olan (u inanış tari)(oyun'a)er aman m+ntesip (ula(ilmiş, (ug+n de yönetimlerin teş&ik &e desteğiyle&arlığını s+rd+rmektedir.M+r'ie inan'ının )em kaderiye )em 'e(riye, )em )ari'iye, )em muteile2den(ağlıları (ulunduğu ger6eği (u konuda, kaynakların t+m+n+n neredeyse +erindeittifak ettikleri tek nokta. .2 YT 9oğru. 4u kadar eyyam'ı, yaltak6ı (ir inanışın, t+m G= ekollerdeki 6anak6ıları 'e(etmesinden da)a doğal ne ola- Y ] (ilirE4ug+n yaşayan t+m İslam me)eplerinde M+r'ie2yi Y ] aratmayan tipler (ol (ol6ıkmaktadır. Suya sa(una dokun- x G mayan (u tipler kendilerini )angime)epten gösterirlerse ] Y göstersinler temelde onların me)e(i (irdir$:port+nim. ] :port+nim ise M+r'ie2nin şiarıdır. Ve (u tipler gerek ge6-]miste gerek g+n+m+de alim &e fasık yönetimlerin en 6ok ] )oşuna gidentipler olmuştur. .Y5asıl mıE Zmeyye döneminde olduğu gi(i. İslam akidesinin nasıl 6arpıtıldığına(ir örnek &ererek (ug+n m+sl+-manları (ekleyen en (+y+k te)like olan 2m+r'ie2ta&rının temellerini göstermeye 6alışalım.ş-] ;Y. ;+seyin2in )ainin da i6indeàulundGıfoi B-?Te)l-i ` X)2i)bsarıaaran(a- ]TleT<GaidT+Ga+ae`(T =



eTi6in)Tuurunagetirttiği ;,. Xe&.ne)2in-)bsarıaaran(a- ] İaıi9i şöyle'e&aplandıra'aktır eid$ =3!lla)2ın, senin e)l-i (eyt2uılne )a) getirdiğini gör+- ] yor musunE3 3:nlaranasıl kıydınE3 sorusuna 3:nları !lla) y öld+rd+3 (i6iminde karşılık&ere'ektir./ 6

?me&i yöneti'ilerinin (u inan'ını şu olayda da a6ık6a gör+yoru$ 3eidinkarısı ;ind (int-i !(dilla) eid2in elinde tuttuğu ;. ;+- seyin2in (aşınıgör+n'e sordu$ 34u !lla) "asul+2n+n kıı Latı- iT feriği :)F'cy<'rlXr, t

:,).

0 = *ff *A! *l!lla)2a iftira etmenin daniskası olan (u inan6 de&letin resmi dini =me)ep>)aline getirilmiştir. 4unun yaygınlaşması i6in ındıkların uydurdukları )adislerdelil olarak kullanılıyordu. Znl+ mu)addis Suyuti, ?l-<eali2sinde (u dönemdesultanlara yaranmak &e yaltak6ılık yapmak i6in )adis uyduranların )addi )esa(ı

olmadığını kaydederek, sultanların fışkını meşrulaştıra'ak delil (ulamayan2sulta alimle-ri2nin (unu i'ad etmekten ka6ınmadıklarını söyleye'ektir. ?me&i)alifesine 3onları !lla) öld+rd+3 dedirten inan6 (uydu. <a İla)e İllalla)2 3lafaile illalla)3 =!lla)2tan (aşka fail yoktur> (i6iminde yorumlayarak;aşimoğulları2ndan 4edr2in ö'+n+ aldığını söyleyenleri, Kur2an2ı oklayanları,m+sl+manlann malını ırını )eder edenleri (u şekilde temie 6ıkarıyorlardı.!lla)2tan (aşka fail olmadığına göre (+t+n (u olan (itenlerde kimsenin (ir su6uyoktur. 4+t+n (unları, -)aşa- !lla) yapmıştı. 7aride (ulunan !lla)2a (ulunmuşolur, isyan eden de yine onun takdirine karşı isyan etmiş olurdu. öneti'ilersade'e !lla)2ın se6ip gönderdiği masum (irer kılı6, (irer aletti. !lla) ge6miş+mmetlere nasıl melekler eliyle aap etmişse, şimdikilerden aa(ı )ak edenlerede yöneti'iler eliyle aap ediyordu. 4u y+den yöneti'ilere 3dur3 demek!lla)2ın takdirine karşı gelmekti. 4u alimler (ir 3aap meleği3 kadarmasumdurlar. Kulun r+gar ön+ndeki yaprak gi(i sorumsu olduğunu ileri s+ren3'e(ir3 inan'ı (öyle ortaya 6ıktı. öneti'iler eliyle de desteklenerek yayıldı.4u inan6lar (ir 3m+sekkin3, (ir 3narko3 gi(i kullanıla-. rak insanlaruyuşturulup s+r+leştiriliyor, ardından da ko'a (ir +mmetin maddi &e mane&i, dini&e d+nye&i t+m değer &e imkanları talan ediliyordu. Sulta (u talanıger6ekleştirirken (irileri de postunun +erinde, onu meşrulaştırmanın felsefe-ma2nm nö)ı ;['j-B$- ı.-rI-

G___r...mıll#;AU*l*-ma2nın oğlu ;+seyin2in kafası mıE3 eidşöyle 'e&apladı$ 3?&et. :nun +erine yastut. İ(n-i Xiyad a'ele edip ona saldırdı. !lla) da ;+seyin2i öld+rd+.3 7a(eri,7ari), V#01.B0Jsini yapıyordu$ 3Lail de )ak, meful de )ak, (eden iti(aridir..3!mel-iman m+nase(etlerinin g+ndeme gelişi de (u y+dendi. 4un'a ulm+,a)lksılığı &e sapıklığı i'ra eden yöneti'ileri (aşka t+rl+ aklamak m+mk+ndeğildi. :nlar an'ak (öyle aklana(ilirdi. 39+nyada )+k+m &erilme3 inan'ı da (uama'a )imet ediyordu. ?mr (i2B-ma2rufu fitne sayıp ulme karşı 6ıkanları3fitne'i3 olarak nitelendirenler alim yöneti'ilerden (unun karşılığını atıyye-işa)ane olarak falasıyla alıyordu.önetimin i'raatlarından şikayet etmeyi (ile 3!lla)2ın takdirine karşı gelmek3olarak gören (u sapık inan6, yöneti'ilerin iltifatınT &e desteğine ma)aroluyordu.4unların dışında (ir (aşka kesim de ses ge6irme kalın du&arlar arkasında 3(irpost (ir dost3 sloganını (ayraklaştı-rırken, (+t+n (u olup (iteni 3'+&e-i"a((ani3 &e 3te'eiliyat-ı ila)i3 sayıyorlardı. 4u kesimin 3makam-ı )ayret3eulaşması i6in (un'a kanın dök+lmesi, (un'a fıskm işlenmesi laımmış gi(i, onlarda yöneti'iler gi(i (u yapılanları 3meratıp3 atlamak i6in (ir &esilesayıyorlardı.



M+r'ie inan'ında olanlar malumları fitne 6ıkarmakla su6larken alimleri deaklamaya 6alışıyorlardı. 4u meyanda +nl+ ?me&i &alisi ;a''a'2ın nasıl muttaki,a(id &e a)id (iri olduğunu ispatlamak i6in ri&ayetler +retiliyor, d+me koşma)ikayeler el altından yayılmaya 6alışılıyordu. 4u adam )akkında +nl+ kıraatalimi !sım şöyle der$3!lla)2ın )aram kılıp da (u adamın yapmadığı )i6 (ir şey kalmadı.3

!(dulla) (. Mes2ud2un 3m+nafıkların ele(aşısıdır3 dediğini duyan ;a''a' 3: 2nunkıraatıyla Kur2an okuyanın kellesi u6urula'aktır, (u kıraati domu derisineyaana )il2at &ere'eğim3 diyordu. ;. Wmer (. !(dulai de ;a''a' i6in şöyledemişti$ 39+nyadaki t+mfasitler (ir araya gelerek pis-B0Otiklerini i'ra etseler onun )a(aseti )epsini ge6er.3İşte (öyle (irini tekiye etmek i6in (in(ir dereden su getiriliyordu. Kur2an2ai2rap koydurması, (aı (eldeleri ele ge6irmesi onun yaptığı (u ul+mlerimeşrulaştırmak i6in yeterli olamalar. !rap ırk6ısı 6ağdaş yaarlardan(aılarının (u gi(ileri !rap de)ası olarak lanse etmelerini anlaya(ilsek de (aım+sl+manların ;a''a'2ı aklama &e sa&unmalarını )ala anlaya(ilmiş değili.İşte M+r'ie (u gi(i inan6larıyla yöneti'ilerin ulm+ne destek &erirken (unatepki olarak Muteile ortaya 6ıkıyordu.

4aıları, İmam !am2a, amel-iman m+nase(etleri konusundaki i6ti)adından dolayı3m+r'ie3 yaftasını assalar da, )ayatını malumlara destek &ermek &e alimlerekarşı koymak uğrunda )ar'amış (irinin (öylesine eyyam'ı &e menfa-at6ı (ir+mreye mensup olması el(ette d+ş+n+leme. ;erkesin )ayatı ortada. :na 3m+r'ie3diyenlerin nasıl yaşadıklarını (iliyoru. Xulm+ &e sultayı reddetmede İmam2intopuğuna ulaşamayanların onu 3m+r'ie3 ilan etmesinin temelinde insanların)ayatına doğrudan değil de 3dedi-demiş3in magalından (akma alışkanlığıyatmakta. ;anefi me)e(inin +nl+ alimlerinden *essas, iman ile (irlikte işlenen)i6 (ir g+na) sa)i(ine arar &erme inan'ıyla yöneti'ilerin ulm+n+ &e fışkınımeşrulaştırmaya 6alışan M+r'ie2nin (u ta&rıyla +mmete yaptığı köt+l+ğ+ dilegetirir. :nların (u teslimiyet6i tutumlarının m+sl+manları sonunda nasıl (irillete s+r+klediği tes(itini yapan *essas, kendi 6ağındaki (ouk gör+nt+n+ntemelinde (u sapık inan'ın yattığını &urgular./14uraya kadar ki anlattığımı M+r'ie, (ug+n de &arlığını değişik isimler altındade&am ettiren &e tari) (oyun'a yöneti'ilerden yardım gören 2eyyam'ı2 M+r'ie2dir.4u akımın /1. *essas, !)kmu2l-Kur2an, BBYOJ.B00yöneti'ileri &e yönetimleri )oş gösterme usulleri farklı farklıdır. 9a)a ön'e desöylediğimi gi(i Cslami ka&ramları te2&il &e ta)rif ederek (aşlarlar işe.2*i)ad2 ka&ramını Kur2ani anlamından kaydırmak yaptıkları ilk işlerdendir.Aağdaş M+r'ie laisimin m+sl+malarm i6indeki keşif kolu gi(i 6alışmaktadır.7ari)te &e g+n+m+de ortaya 6ıkan kimi akımları dinamiklerine &e inan6larınıntea)+rlerine (akarak M+r'ie2nin 6ok aşın kolları =gulat-ı M+r'ie> saymakm+mk+n, Cslami 'i)ad ka&ramını ta)rif edip (ununla ilgili ayetleri inkar eden,yöneti'ilere karşı gelmeyi g+na) sayan, dinde siyasetin olmadığını sa&unan,kafirliği tartışılma olan yönetimleri (ile 2m+sl+man2 göstermeye 6alışan 6ağdaşM+r'ie2nin (u konudaki en aşırı iki örneği İngili söm+rge'iliğinin ra)mindedöllenen 4a)ailik &e Kadıyanilik2tir.!n'ak tari)te aynı adla şö)ret (ulmuş (ir m+r'ie ekol+ da)a &ar ki, (unlar ulm+&e alimi meşrulaştıran 2eyyam'ı M+r'ie2den tamamen farklıdırlar.4eni Zmeyye2nin ulm+n+ temie 6ıkaran, iman-amel arasını ayırma işini yönetimin)imetinde kullanan M+r-'ie2yle 2kıyama M+r'ie2nin 2ir'a2 inan'ı (ir(irindenfarklıdır. Kıyam'ı m+r'ie eyyam'ı M+r'ie2den 6ok sonra #rak2ın doğusundaki yenifet)edilen (ölgede ortaya 6ıkmıştır. 4unlar alim yöneti'ileri değil ulmeuğrayan fertleri sa&unmuşlardır.4ilindiği gi(i ?me&iler Wmer (. !(d+lai gelin'eye kadar yeni fet)edilen(ölgelerin m+sl+man olan a)alisinden orla 'iye almayı s+rd+r+yorlardı. Wmer (.!(d+lai, 3!lla) Mu)ammedi ta)sildar olarak göndermedi3 diyerek (u ulme son&ermişti. :nun öl+m+nden sonra, öellikle ;orasan &e 6e&resindeki 7+rkler &ediğer ka&imlerin m+sl+man olmalarından dolayı 'iye gelirlerinin d+şt+ğ+ndenyakman ta)sildarlar (u duruma (ir 6are (ulunmasını istiyorlardı. İnsanların &eyeni fet)edilen (ölge )alklarının toplu'a !l-



la)2ın dinine girmelerini 'iyeden ka6ış olarak değerlendiriyorlardı. 4undainandırı'ı olmak i6in yeni m+sl+man olan (u )alkları sapık göstermeye6alışıyorlar, iplerini ellerinde tuttukları (aı saray mollaları ağıyla(unların m+sl+man-lıkları konusunda asılsı şayialar yayıyorlardı.4u nedenle, (u dönemde yaşayan &e öellikle !rap olmayan +nl+ isimlerden

2mdık2lık damgası yemiş olanlara, (ir )aksılığa alet olmamak i6in i)tiyatlayaklaşmak gerekmekte.?me&i yönetimi )i'ri BB yılında 'iye gelirlerinden ma)rum kalan )aineninkasalarını doldura(ilmek i6in dine toplu girişleri orlaştırı'ı kimi ted(irleraldı. 4u ted(irlerden (ir tanesi de (ir a2'emC =!rap olmayan>2nin m+sl+mansayılması i6in i)das edilen yeni şartlardı$ 4unlardan (aıları$B. S+nnet olmak$ 4u şart o g+n+n koşullarında ele alınmalı. eni m+sl+manolanlar ne (e(e ne de 6o'uk idiler. ;emen )epsi yetişkin insanlardı. : g+n+nilkel şartları göön+-ne alındığında (unların s+nnet olmaları kolay olmuyordu.J. Larların ikamesi$ İşi 2feti)2 adı altında ganimet6iliğe döken yönetim,m+sl+man olur korkusuyla İslami te(liğ, dini eğitim &e Wğretimden öelliklema)rum (ıraktığı )alktan, da)a asgari (ilgiye sa)ip olmadıkları dini en y+ksekd+eyde yaşamalarını istiyordu.

O. ;usn-uİslam$ 4u şart, okkası tartısı olmayan (ir )usustur. Vali ya da &ergita)sildarı istedikleri kişi ya da kişiler )akkında 'anları 6ektiği aman (ununaksini is(at ede(iliyorlardı.0. Kur2an2dan (ir sure okumak$ 4ir anda (inler'esi İslam2a giren (u insanlarınarap olmadığını, dolayısıyla kısa amanda arap6aya &akıf olup Kur2an2ıöğrenemeye'eklerini yönetim de (iliyordu.B01;orasan2ın 'iye ta)sildarı &ali ?şres2e 3İnsanlar İslam2ı ka(ul edip mes'idleryaptırdılar. 5e yapayımE3 diye sorun'a Vali2den şu 'e&a(ı alıyordu$3-;ara'ı &e 'iyeyi eskiden kimden alıyorsanı şimdi de aynen eskisi gi(i almayade&am edini.3Cşte kıyam'ı M+r'ie2yi ortaya 6ıkaran ilk kı&ıl'ımın se(e(i yönetimin (u )aksıtutumu olmuştu. Semerkant yakınlarındaki (ir (ölgede yeni m+sl+man olan yedi (inkişi (u )aksı uygulamaya karşı (aşkaldırdı. edi fersa) 6apındaki (ir alanakamp kuran İslam2ın (u yeni salikleri2nin tek sloganı 3<a ila)e illalla)Mu)ammedu2r-"asululla)3 idi.Cşte (u noktada yeni (ir akım doğdu. 4u )aksılığa uğrayan malum insanların)aklarını sa&unmak i6in (ir grup kari =alim> &e faki) onlara katıldı. 4ufaki)ler yönetimin sökonusu uygulamasını (oşa 6ıkarmak &e gayr-ı meşru ilanetmek i6in (ir takım fık)i deliller getirdiler. 9oğal olarak tartışılan meseleiman-amel m+nase(etleriydi. Se(e(i de yeni m+sl+man olan (inler'e insanınamellerindeki noksanlığı (a)ane eden yönetimin, m+sl+man oldukları )alde onlarıkafir sayarak 2'iye2 almasıydı. Sökonusu alim &e faki)ler yönetimin ulm+nemaru kalan (u insanların m+sl+man olduğunu is(atlamak i6in 3ir'a3 =)a&ale etme,karar mer'ii> fikrine (aş &urdular.Sökonusu alimlerin teleri şuydu$ Kitle )alinde İslam2ı ka(ul eden (uinsanların m+sl+man olduklarım ilan edip kelime-i şe)adet getirmeleri onlarınm+sl+man olduklarını ka(ul i6in yeterliydi. 4u durumdaki (irinin inan'ınınsı))atine )+kmedilirdi. 4öylesi (ir insana 3yok sen m+sl+man olmadığın )aldeöyle gör+n+yorsun3 denilemedi. ;ele )ele (unları kafir sayıp 'iye almak 'aideğildi. 4aen 'iye &ermemekte direnenler ?me&i &alilerin'e kanı &e malı )elalsayılıp öld+r+l+yordu. 4u ul+m toplu katliamlara kadar &ardırılıyordu. !limler(unun ön+ne de set 6ekmek i6inB0QTTT)l jtGyönetimi ikrarları ka(ul etmeye &e kalpleri aslC sa)i(i olan !lla)2a )a&aleetmeye =ir'a> 6ağırdılar. 4u fikri ka(ul edenlere de 2ir'a2 fikrini ka(ul edenkimse anlamında 2m+r'ie2 dendi. 9a)a sonra 3sapı3 3samandan3 ayırdedemeyen(aıları (u kıyam'ı m+r'ie ile oport+nist m+r'ie2yi (ir(irine karıştırdı.4u 2kıyam'ı M+r'ie2 ile 2eyyam'ı M+r'ie2yi (ir(irine karıştırmamak gerek.4unlar2ın !lla)2a )a&ale ettiği şeyleri eyyam'ı M+r'ie sultanlara &eyöneti'ilere )a&ale ediyordu ki (u !lla)2la sultan arasındaki fark kadar



(ir(irinden farklı &e (ir o kadar da uak şeylerdi. 2?yyam'ı2lar insanları kulakul etmeye 6ağırırken =sultana ir'a> 2kıyam'ı2lar insanların !lla)2a kulolduğunu )atırlatarak =!lla)2a ir'a> sultanlara karşı onların )akkınısa&unuyordu. 4irin'ilerin saltanatı korumak i6in kullandıkları 2ir'a2 fikriniikin'iler malumları korumak i6in kullandılar.4u kıyama katılan alimler arasında şu isimler &ardı$ ?(u Feyda Sali) (. 7arif,

"e(i2 (. Cmran et-7emimC, Kasım eş-Fey(anC, ?(u Latıma el-?dC, 4isr (. *urmued-9a(C, ;alid (. !(dulla) en-5a)&C, 4işr (. Xen(ur el-?dC, !mir (. 4eşir el-;a'nedC, 4eyan el-!n(erC, İsmail (. !ka(e &e Sa(it (. Katane.Kıyam'ı M+r'ie m+sl+man olan ya(an'ıların sığındığı (ir sığınak )aline gelmişti.4u ekol+n mensupları yönetimin kendilerine karşı yaptığı (u )aksı muameleyiprotesto i6in (ir ke de 4u)ara2da ay aklanmışlar, kentin (+y+k 'amiinedoluşarak y+ksek sesle şe)adet getirmeye (aşlamışlardı. !n'ak kentin &alisi(unların m+sl+manlığım ka(ul etmedi &e i6lerinden dört y+ tanesini astı.?me&iler ırk6ılığı (ir de&let politikası )aline getirmişlerdi. 4u dönemde (una(ener (ir 6ıkış da 4asra2da oldu. Vali kentte meskun (ulunan me&ali =arapolmayan> m+sl+-manlann s+rg+n edilmesini emredin'e (u malum )alk ge-niş (ir d+l+kte toplanıp 3 Va Mu)ammeda Va Mu)amme-da3 diye ağlaştılar .4asra2nın &i'danını sultaya satmamış alimleri de onlara katılıp onlarla (irlikte

ağlaşt+ ar &e onların aferi i6in dua ettiler.Kıyam'ı M+r'ie2nin (u (aşarısı kıyamları da)a sonra da s+rd+. 4unların en(+y+ğ+ yönetimin ul+mlerine &e ırk6ı politikasına karşı (ir patlamaya dön+şen;aris (. S+-rey'2in ;işam (. !(d+lmelik2e karşı (aşlattığı kıyamdı. 4u kıyamınikin'i adamı İslam fikir tari)ine 2'e(r &e ir'a m+tefekkiri2 olarak ge6en *e)m(. Saf&an2dır./QKıyam'ı M+r'ie2nin (u kısa öetinden de anlaşıla'ağı gi(i İmam-ı !am2ı (ira'emi olarak iman-amel m+nase(etleri konusundaki +nl+ i6ti)adına yöneltense(eplerden (iri (elki de en önde geleni (u olaylardır. Xulm+n en k+6+ğ+ne (ileu'undan kıyısından da olsa (ulaşmayan İmam !am2dan o g+nk+ şartlar altında(undan (aşkasını (eklemek a(es olurdu. !n'ak İmam2 in (aı i6ti)adlarına amanın&e )adiselerin yaptığı etkiyi göremeyen da)a sonraki katı nakil'i mantık, yayeri &e amanı demeden (unlara (ir 2nass2 gi(i sarılmış ya da (aılarınınyaptığı gi(i kestirmeden 2m+r'ieB deyip damgalamıştır. 9oğal olarak sonunda )erikisi de aynı kapıya 6ıkmıştır.Xalim &e f asık yöneti'ilerin a6tığı kampanyalar &asıtasıyla neo-m+r'ie2ninyaygınlaştırılmaya 6alışıldığı g+n+m+de Aağdaş M+r'ie2nin tari)i rol+n+ (ilmekda)a (irönem arediyor.M+r'ie inan'ım &e (unun fiili sonu6larım maddeler )alinde şöyle öetleye(iliri$B. !meli )i6 (ir şekilde )esa(a da)il etmeyerek dini &i'danlara )apsetmek. 4umanada ilkel (ir laisimi de (+nyesinde (arındıran M+r'ie2nin ama'ı imanı sade'eikrar sayarak (ir )ayat niamı olan İslam2ı en )assas yerinden &urmak.B0PJ. Siyasi me)epleşme$ 4ians2ta y+r+rl+kte olan de&letin dine m+da)alegeleneğinin İslam2da da (aşlamasına se(ep olarak (ir 3de&let dini3nin ortaya6ıkmasına ön'+l+k etmek.O. ?mr-i (i2B-ma2ruf &e ne)y-i ani2l-m+nker gi(i (ir fariayı fitne olarakniteleyip dinin temellerini sarsmak &e toplum eliyle yöneti'ileri kontrol etmesianlamına gelen (u kurumu iptal etmek.0. Wellikle )a'', 'i)ad, ekat, nama ='uma &e (ayram namaları> gi(ii(adetleri asr-ı saadetteki fonksiyonlarından uaklaştırarak İslam2ı siyasetii(adet, i(adeti siyaset olan (ir din olmaktan 6ıkarıp yalnı 3i(adi3 )alesokmak.. Litne, gıy(et, sa(ır, ul+m, nifak, ş+k+r gi(i ka&ram-2 lan Kur2animanalarından saptırarak te2&il &e ta)rif etmek.4u ka&ramları maksadının dışında (aen de tam )ilafına kullanarak dini anlayışıkökten değiştirmek &e ortaya tamamen sulandırılmış &e kontrol altına alınmış (irdin anlayışı 6ıkarmak.4-7?NKİ<?" C;ari'iler =;aruriye>



Kendilerine 3kurra3 denilen (ir kesimden sö eder kaynaklar. 9a)a sonra (ukesime lider ola'ak !(dulla) (. Xi2l-;u&eysıra et-7emimC "asululla)2a karşıyaptığı saygısılıktan dolayı onun tekdirine mu)atap olmuş &e (undan dolayı da)akkında 7e&(e Suresinin /. ayeti nail olmuştur. 4u at )akkında (ieaktarılan (ilgiler sade'e (u kadar değil. ?(u Said el-;udri2den gelen (ir )a(erşöyle$

3?(u(ekir "asululla)2a gelerek şöyle dedi$3-a "asulalla), (en şu &adiden gelirken g+el y+l+B(ir adamın )uşu i6inde tek (aşına nama kıldığını görd+m.33-@it onu öld+r33-?(u(ekir gitti. :nu nama kılarken görd+ öld+rmeyi )oş görmeyerek dönd+. 5e(i=s> Wmer2e$ 3-@it onu öld+r@itti, onu aynı )al +ere görd+ &e dönd+. "asululla) !li2ye$3-@it onu öld+r!li gitti fakat onu (ulamadı. 4unun +erine 5e(i =s> (uyurdular ki$3-4u &e (unun adamları Kur2an okurlar (oğalarından aşağı inme, okun yaydan6ıktığı gi(i dinden 6ıkarlar &e (ir da)a da dönmeler. :nları öld+r+n. :nlaryaratıkların en şerlileridir.3//

4u "asululla)2m (ir mu'iesidir. 4u at da)a sonra m+sl+manların (aşına (elakesile'ek, (u (elayı temilemek yine ;. !li2ye d+şe'ektir.:nlar aslen #raklıydılar. ;. :sman2ın akra(alarından kimi &alilerini'raatlarından dolayı ona sitemde (ulunuyorlar, onu su6luyorlardı. Sonunda :sman=r>2a d+şman oldular. :na ta(ii olanları tekfir ettiler. :sman2a oland+şmanlıkları onları !li safında sa&aşmaya yöneltti.*emel sa&aşma katılanları tekfir ediyorlar, *emel2de sa&aşırken kafirlerlesa&aşıyoru diye sa&aşıyorlardı.Fam &alisi, )alifeye karşı ayaklanın'a ;ari'iler2e )a(er yolladı. :sman2ın)aksı yere öld+r+ld+ğ+n+, kısasın &a'ip olduğunu, kendisine (u konuda yardım'ıolmaları gerektiğini söyledi.Sıffin2de Fam ordusu (oguna uğramıştı. !ylar'a s+rd+ Sıffin. :rdunun eridiğinigören Mua&iye2yi (ir telaş al-//. İ(n-i ;a'er, Let)u2l-4ari, Kita(uİstita(eti2l-MurteddCn, 8###OBJ.BBmıştı. !mr (. !s imdadına yetişti. !l-i İmran, JO. ayetini delil gösterreek (ir)arp )ilesine (aş&urdu. @er6ek se(e(ini da)a ön'e a6ıkladığımı )akem olayını!li =r> ka(ul etti &e (ir mektup yolladı. Mektup 3(u m+2minlerin emiri !li2denMua-&iye2ye3 diye (aşlıyordu. Fam &alisi (u mektuptaki 3m+minlerin emiri3i(aresini reddedip (a(asının &e kendi adının yaılmasını istediler. ;. !li (unuka(ul etti lakin 3kariler3/P (una şiddetle karşı 6ıktılar. ;ilafet ordusuylaayaklanan Fam ordusu arasında (ir anlaşma yapıldı. #rak ile Fam arasında)akemlerin tayin ede'eği (ir yerde &e amanda (ir araya geline'ekti. ;ari'ilerişte (u Fıffin dön+ş+nde !li =r>2den ayrıldılar. 4a)aneleri$ 3;+k+m an'ak!lla)2ındır3 ayetiydi. ;al(uki ;. !li2yi 3(i Kur2an2a karşısa&aşanlayı, Kur2an2a karşı sa&aşanlarla sa&aşırı3 diyerek )akem2i ka(uletmeye orlayan kendileriydi. ;. !li 3onlar Kur2an2ın )+k+mlerine isyan etmeki6in sayfalarını kullanıyorlar. Kur2an (endedir. :nu (en tat(ik ediyorum.3dediyse de sö dinletemedi. ine (unlar, C(n !((as2ın )akemliğine itiraetmişlerdi. Kendileri se(e(iyle afer iken (ir (oguna dön+şen Sıffin dön+ş+yapa'aklarını yaptılar. Sayıları yaklaşık seki (in kadardı. ;arura denilenyerde toplandıkları i6in kendilerine 3;aruriye3 adı &erildi.;. !li onlara İ(n !((as2ı yolladı. 4ir 6oğu gör+ş+nden &age6ti &e Kufe2de)ilafet ordusuna ilti)ak etti. Vage6me-yip gör+ş+nde direnenlerle 5e)re&an2dasa&aştı. 3!li )akem gör+ş+nden &age6ti3 şayiası 6ıktı. 4unun +erine (ir 6oğugeri dönd+. ;. !li )ut(ede (unun asılsı (ir şayia olduğunu söyleyin'emes'idden 3;+k+m an'ak !lla)2ındır3 sesleri gelmeye (aşladı.;alife (unun +erine şu +nl+ tes(itini yaptı$ 3Kendisiy-/P. Kurra$ Kelime olarak 3 okuyanlar3 anlamına gelir. ;i'ri B. asırdakikullanımı ise (u anlamı taşımamakta. Kelimenin semantiğini araştırdığımıda ilkdönemlerde 2kurra2 terimi da)a 6ok 2muttaki alim 2yerine kullanılmaktadır. İ(n-i;a'er de (u anlamı ter'i) etmektedir.



BJle (atıl kastedilen )ak sö. =Kelimetu)akkun, yuradu (i)a (atılım> Siin (iim+erimide +6 )akkını &ar$ B- SCi mes'itlerden alıkoymamak, J- Ley2denpayınıa d+şeni &ermek, O- Si fesat =kıtal> 6ıkarmadık6a siinlesa&aşmamaktır.3 4unlar gruplar )alinde ayrıldılar. ;. !li onları geri 6ağırdı.:nlar ön'e ta)kim2i ka(ul etmekle dinden 6ıktığını ka(ul edip ardından te&(e

etmesini şart koştular, ondan sonra da )alifenin el6isini öld+rmeye kalkıştılar.4u dönemde siyasi (ir )areket olarak ortaya 6ıkan (u topluluk kendilerine ög+kimi inan6 ilkeleri tes(it ederek (ir me)e(e dön+şt+. Kim kendileri gi(iinanmıyorsa onun kanı, malı, ırı )elldi. 4unda gör+ş (irliğine &ardılar.Wnlerine geleni sorguya 6ekip kendileri gi(i inanmayanı öld+r+yorlardı. Se6kinsa)a(i ;a((a( (. ?ret2in oğlu !(dulla) )a-nımıyla (irlikte ordan ge6erkensorgulayıp şe)id ettiler. ;amile olan )anımının karnım yardılar. 4u )a(er ;.!li2ye ulaşın'a Fam i6in )aırladığı orduyla onları 5e)re&an2da (astı, iki elinparmaklan sayısın'a adam an'ak kurtula(ilmişti. 4unlar da)a sonra yandaş (ularak6oğaldılar. ;. !li2yi katledene kadar gilendiler 6+nk+ ondan 6okkorkuyorlardı.;. ;asan2m (arış yapmasından sonra Fam2a karşı ayaklandılar. !yaklanma şiddetli(ir şekilde (astırıldı. Mu-a&iye &e eid döneminde (ir da)a sesleri 6ıkmadı.

!(dulla) (. X+(eyr Fam dışındaki t+m (eldelerin (iatini alıp )alife olun'aMer&an ona karşı isyan ederek )ilafet iddia etti. Fam2dan Mısır23a kadar olan(ölgeleri istila etti. ;ari'iler #rak &e emame2de ayrı ayrı ayaklandılar.emame ekol+ ;ari'i akidesine 4ir madde da)a ekGedi$ Kendileri gi(i inansa da)ikendilerinden olmayanlarla sa&aşmayan kimse de kafirdir.;ari'ilik, akidesini oluşturduktan sonra fık)ını da ted&in etmişti. 4u fıkı)taB- e&linin inasından re'min kaldın-BOla'ağı, J- )ırsıın elinin omu kök+nden kesile'eği, O- )a-yılı kadına )ayım+ddetin'e namaın far olduğu, 0- emr-i (i2B-ma2ruf &e ne)y-i ani2l-m+nkerfariasını terkedenin =ö+rl+ de olsa> k+fre gire'eği, - (+y+k g+na) işleyenintekfir oluna'ağı, 1- e)l-i immet &e onların mallarına el s+rmenin )aramola'ağını )+kme (ağladılar.9a)a sonra ?me&i komutanı Mi)le( onların (ir 6oğunu öld+rd+. !((asiler dönemindeonlardan (ir kısmı Las2a gitti. İ(n ;am, ;ari'ilerden (aı kollarınitikadlannda aşırı git- s tiğini, Kur2an2a farklı yaklaşımlarından dolayıg+nde iki &aktin far olduğuna inananların olduğunu nakleder. ine V aynıkaynak (u 3aşırı3 ;ari'ilerin =gula2t> yeğenlerle &e to- runlarla e&lenmeyi'ai görd+ğ+n+, ;aGri'iler2den k+6+k (ir gru(un da Sure-i usuf u inkar ettiğiniaktarır.P?&et, kısa'a )ikayeleri (öyle olan ;ari'iler İslam tari)inde ortaya 6ıkan entipik topluluktur. Saplantının &e taassu(un (öylesi tari)te 6ok a gör+lm+şt+r.4u mantığa 2)akikati )akikat adına katletmek2 diye(iliri. 4u kesim Nrud)on &e4akunin2in tanımladığı anlamda ilk İslam anarşistleridir. ;ari'ilik adı iseanarşimin sistemleşmesidir. ;er tepkisel )arekette gör+ld+ğ+ gi(i (u )areketin6ıkışındaki aşırılıkta da tepkiselliğin payı (+y+kt+r. İmanı (tına )apseden &eameli )i6e sayan M+r'ie2ye &e *e(riye2ye tepki olan (u )areket ameli &e dışgör+n+ş+ y+'eltmiş, (elki putlaştırmıştır. Uygulayı'ısı nassa sarılmanınte)likesine tari)i (ir örnek teşkil eden ;ari'iler2in en (+y+k sıkıntısı2kitapsılık2 değil 2peygam(ersilik2tir. Kur2an2m sırf a)irine (akıp s+nnetiteşri kaynağı saymayan ;ari'iler Kur2an2da (ulamadıkları yasakları mu(a)saymışlar, "asululla)2ın uygulamalarını görmeden gelerek ayetleri yorumlamayakalkışmışlardır.P. İ(n-i ;a'er, Let)u2l-4ari, Kita(u İstita(eti2l-Murteddin, 8###OB-OJ.B04u fırkanın 6ıkışı İslami siyasetin en 6etin sına&ı olmuştur &e İslami siyaset(u sına&ı y++n+n akıyla &ererek yönetimi elinde (ulunduranlara mu)aliflerinekarşı -'anlarına kasdetseler da)i-nasıl da&ranıla'ağını öğretmiştir. ;. !li2ninkendisini da)i tekfir eden (u )i(i m+sl+man sayarak onların )aklarını tanıması&e yerine getirmesi, katili İ(n M+l'em2e iyi muamele yapılmasını söylemesi,tari)in a kaydettiği örneklerdir. 4u sına&a ;ıristiyanlık da girmiş lakinsına&dan 6ok köt+ puan alarak 6ıkmıştır. !&rupa :rta Aağı2nda 3yoksul İsa3



sloganıyla 39ağdaki Vaa3m nassla-rını kiliseye karşı delil olarak kullanıpdağlara 6ekilen Lra 9olsino &e adamlarına kilisenin gösterdiği tepki korkun6olmuş, (inler'e insan ge'eli g+nd+l+ yakılan ateşlere diri diri atılmıştır.;ıristiyanlık tari)inde, örg+tl+ &e resmi dine karşı ;ari'ilerden 6ok da)a soyluduygularla ayağa kalkan (u insanlar, değil )aklarının tanınması insan (ilesayılmamışlardır.

7oparlaya'ak olursakB- ;ari'iler, İslami siyasette adaleti, itikatta ameli şart saymayan M+r'ie2ninıddına adaleti &e ameli tek (elirleyi'i unsur sayarak tefrite sapmışlar emr(i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker fariasını yanlış anlayarak )oşlarına gitmeyen )erdurumda sila)lı isyana gitmek (i6iminde yorumlamışlardır.J- 7ekfir &ir+s+n+ İslam2a taşımışlar, (ug+n kendilerini (eğenmeyen me)eplerin(ile ardından gittiği köt+ (ir 6ığır a6mışlardır.O- Saplantının &e (ağnalığın 'inayetin ö(+r adı olduğunun en tipik timsaliolmuşlar, t+m (ağnalıkların &e mer-dut taassu(un fırsat (ulun'a sa)i(ine neleryaptıra(ile'eğine i(retli (ir örnek teşkil etmişlerdir.0- Kur2an2m mesaGını par6alamanın, )akikati par6alamak olduğunun, par6alanan)akikatin de )akikat olmaktan 6ıkıp nasıl (ir (atıla kapı a6tığının simgesi olan;ari'ilik,

Bpar6ayı (+t+ne ter'i) eden anlayışın &ardığı &a)im noktadır.Muteile?me&i yönetimi, 2saltanatları i6inB te)like oluşturmayan akımlara ses6ıkarmamasıyla tanınır. önetim en ufak iTyan kokusu aldığı yeri, -isterse (uyer mes'id-i )aram olsun- taş +st+nde taş (ırakmama'asına yerle (ir ederken (iryandan da kendine &e i'raatlarına meşruiyet sağlaya'ak dayanaklar arıyordu.Saadet asrında uygulanan islam fık)ının = akide> ta)rifatı (öyle (aşladı.islam teşriinin fiili kaynağı s+nnetin (errak ırmağını yöneti'ilere yaltaklanmakisteyen yalan makinalan full-ti-me 6alışarak (ulandırmak istiyorlardı. 7a(i,yönetim karşıtları da (oş durmuyor, onlar da yönetim aley)ine )adisler uydurarakyapıyorlardı aynı işi. :lan o pak kaynağa oluyor, atılan 6amurla 3s+nnet3(ulandmlıyordu.4u dönemde +6 ekolden (iri olan M+r'ie iktidardadır. İkin'isi olan Fia ;.;+seyin2in şe)adetiyle ağır (ir dar(e almıştır. ;ari'iler ise da)a ö'neyedikleri ağır dar(enin etkisiyle mu)alefetlerini sila)lı m+'adele (i6imindedeğil kela-mi tartışmalar yaparak y+r+tmektedirler.Sökonusu tartışmaların 6ıkışı da yine siyasi olduğu )alde iş gittik6esulandırılmış, tartışmalar (aşka alanlara da kaydırılmıştır. 4unda, tari)6ilerinkaydettiği gi(i İslam2a yeni giren ya da girmiş gi(i gö+k+p dini ta)rif etmeyiama6layan kesimlerin payı k+6+mseneme el(ette. 7artışmaların eksenini 3imamet3&e 3(+y+k g+na) işleyenin durumu3 konuları oluştururken da)a sonra (unlaram+teşa(i) ayetler, !lla)2ın sıfatlan &s. gi(i konularda da)il edildi. @ör+ld+ğ+gi(i ön'e siyasi kaynaklı sorularla (aşlayan tartışmalar da)a sonralarım+teşa(i)at gi(i siyasi olmayan konulan da kapsamıştır.B14u tartışmalann en 6ok yapıldığı yer, ta(iatıyla o amanın kamuoyu oluşturmamerkeleri olan 'amilerdir, işte 4asra Mes'idi de (u merkelerden (iri. Znl+isim ;asan el-4asri o dönemin +ni&ersitesi sayılan (ir ders )alkasınınm+derrisidir. Kendisi ?me&i yönetimini kıyasıya eleştirdiği, ;. Mua&iye2yiyaptığı i'raatlardan dolayı it)am ettiği, teklif edilen göre&i &e +'reti ka(uletmediği )alde kıyam etmeye yanaşmamış, edenlere de karşı 6ıkmıştır.;asan el-4asri (aşarılı ola'ağı ş+p)eli olan )areketlere kalkışılmamasınıta&siye etmiş lakin kardeşi da)il ?me&i-lere kaşı kıyam edenlerden (ir 6oğu daonun ders )alkasında yetişmişlerdir.4asri2nin )alkasında g+n+n moda konusu 3(+y+k g+na)3 tartışılmaktadır.Wğren'ilerinden Vasıl (. !ta )o'asına (u konuda mu)alefet eder. !slında M. ?(uXe)ra2nın da dediği gi(i, Vasıl2ın gör+ş+yle 4asri2ninki arasında ma)iyet farkıdeğil, ifade farkı &ardır. ;asan el-4asri (+y+k g+na) işleyenin 3m+nafık3ola'ağını söylerken (aı kaynaklarda Muteile2nin kuru'usu olarak gösterilenVasıl (. !ta da 3o kişi fasıktır yeri imanla k+f+r arasındadır =el-meniletu(eyne2l-menileteyn> te&(e etmeden öl+rse 'e)ennemlik olur.3 diyordu. 4u fark



'iddi (ir fark değildi. 9olayısıyla )o'a ile tale(e arasındaki (u anlayış farkıöyle (ir(irine ıt şeyler değildi.Muteile2nin 6ıkışına se(ep olarak gösterilen (u )adise )ele (öylesine aslataalluk etmeyen (ir gör+ş farkıyla (ir ekol+n 6ıkışını tam a6ıklayamamakta.Xaten Muteile ;asan el-4asri2yi kendilerinden saymakla (u gör+ş+naketmektedir. 9oğrusu fırkalar mu)aliflerini doğurmuştur. Muteile imamı,

'um)uri temsil eden ;asan el-4asri2nin )alkasından 6ıkarken, e)l-i s+nnet imamıel-?ş2ari2nin, Muteile )alkasından 6ıkması (unun en tipik örneğidir.Muteile2nin 6ıkışma 6ok da)a 'iddi se(epler gösterile-BQ(ilir. 4unlardan (iri, dinde aşırı )oşgör+ye ka6an M+r'ie ile 6ok katı (irtutumu (enimseyen ;ari'iler2in arasında orta (ir gör+ş ortaya koyma 6a(asıdır.!n'ak (öyle (ir kargaşada orta yolu (ulmak ne kadar m+mk+n ola(ilirdiE 7a(iiMuteile2nin aki(eti (u sorumua 'e&ap olarak yeterlidir. Y:nlar ne ;ari'iler gi(i 3(+y+k g+na) işleyen kafirdir3 dediler ne de M+r'ie gi(i3g+na) insana )i6 arar &erme3 dediler. 4u iki inan'ı ortalayarak 3el-meniletu(eyne2l-menileteyn3 =ikisinin arasında (ir yer> (i6tiler.Muteile2nin 6ıkışını ta ;. ;asan2ın )ilafetten feragatine kadar göt+renler de&ar.

5e yandan (akılırsa (akılsın (ir tepkinin 6o'uğu olan (u gurup ya&aş ya&aşörg+tlenmeye (aşlayan 2)adis6iler2i karşısında (ulmuştur. 9oğal olarak naklekarşı aklı ön plana 6ıkaran Muteile tartışma meydanlarının aranılan m+(ariiolmuştur.4u fırkayı akıllılarım, fırkası olmaktan 6ıkarıp akıl'ı-lar2ın fırkası yapanfarklı se(epler &ardır. 4unların (aşında İslam k+lt+r+n+n diğer k+lt+rlerle=Lars, unan, ;ind> 6atışması sonu'u ortaya 6ıkan soruları &e itiraları'e&aplamak, ?me&iler2in de&let politikası )aline gelen arap ırk6ılığına tepkigöstermek &e 6oğunluğunu arap olmayanların oluşturması, ;ari'i dogmatiminireddetmek i6in aklın ön plana 6ıkarılması gi(i se(epler gelmektedir.Wellikle İslam2ı i6erden yıkmak i6in m+sl+man olmuş gi(i gör+n+p de ger6ekteİslam2a olan d+şmanlığını onu sorularla ta)rif ederek a6ığa &uran ındıklarıkarşılarında (ulan Muteile (u fiili göre&i fa)ri olarak +stlendiler. 4u aradaakidelerinin esaslarını oluşturdular. 4unlar (eş esastır$ 5asıl (ir !lla)2a imansorusunun 'e&a(ı olan 7e&)id yapılan köt+l+kleri )oş göstermek i6in, kuluyaptığından sorumsu sayan *e(riye2yi red i6in konulan !di 'ea &e m+kafatkonusunda M+r'ie2yi red i6in konulan Va2d &e Vaid (+y+k g+-B/na) işleyenin a)iretteki yeri konusundaki el-Meniletu 4eyne2l-Menileteyn &eİslam2ın ta)rifini önlemek &e ;ari 6ilerle M+r'ie2yi red i6in ?mr-i 4i2l-Ma2ruf5e)y-i !ni2l-M%ıker.Muteile2ye göre İmam +mmet tarafından se6ilmeli, )atta -6oğunlukla (ile değil-ittifakla se6ilmelidir. İ)tilaf amanlarında imam se6mek 'ai değildir. İmametşer2an fardır. İmam2m )er)angi (ir soydan olma şartı yoktur. Kureyş ya)uta2'emi =arap olmayan> farketme yeter ki adil ye e)ilolsun.Muteile f asık imamın arkasında nama kılmaya 'e&a &erme. 2?mr (i2B-ma2rufne)y ani2l-m+nker2 asıldır. !daletten ayrılan (ir yönetime karşı (aşkaldırıfardır. !n'ak (u, imkan &e g+&enin tesisine (ağlıdır. ;ari'iler, M+r'ie &eMuteile2nin kapıştığı en (+y+k konu g+na)kar m+sl+manmdurumudur.Muteile2nin sa)a(e arasındaki i)tilafa yaklaşımı da muğlak &e 'iddiyetsidir.4u )i(e (ağlı kimi guruplar "a-sululla)2m ger6ek as)a(ına dil uatmaktan6ekinmemişlerdir. İslam tari)ine yaklaşımdaki (u tepkisellik &e 6arpıklık onları)adis &e i'mayı redde göt+rm+şt+r.4ir yanda )adis adı &erilip sa&unulan me&uat =uydurmalar> diğer yanda uydurma&ar diye m+te&atiriyle şa)itliyle terkedilip kurutulmaya 6alışılan teşrikaynağı$ İfrat &e tefrit. ani (ir kesim 6o'uğa leğendeki pis suyla (irliktesa)ip 6ıkarken, diğer kesim pis suyla (era(er 6o'uğu dafeda ediyordu. ine (irkesim =M+r'ie> asr-ı saadetin tes'illi m+nafıkla-nnı da)i3 sa)a(e3 tanımınasokup onların (atıl sö &e da&ranışlarım kutsamaya 6alışırken, (eri yanda



"asululla)2ın ger6ek as)a(ını da)i onlarla (irlikte su6layıp onların ortakgör+şlerini =i'ma> delil saymayan d+ş+n'e...4ir yanda"asululla)2 a iftira olduğunu (ile (ile ön'e uydurulup ardından 3din(udur3 diye sarılman nakli )urafeler,BPötede selim (ir kal(in =aklın> +r+n+ olmayan &e (ir(irini nakeden akli

)urafeler.4ir yanda taklidin (atağına saplanmış, d+ş+nmeyi da)i g+na) sayan katı nakil'ianlayış ötede )+r d+ş+n'e adına katledilen &e karalanan ko'a (ir (irikim &ekatı akıl'ı anlayış.*- S:5UAideal &e tamamlanmış (ir (+t+n2+n adı olan 3Cslam3, )ilafetin saltanata dön+ş+m+se(e(iyle par6alanın'a, ortaya işte (öylesine )ain, (öylesine kırık (ir ta(lo6ıktı.4ir(irleriyle 6ekişen, (ir(irlerini tekfir eden, kanlı (ı6aklı ka&galaragirişen, ardı arkası gelmeyen (öl+nmelerle korkun6 (ir sına& &eren +mmetin ei'i6oğunluğunun ya (u ka&galardan )a(eri olmamış ya da konum &e şartlar gereğiraşid )alifelerin 6idiği 6igide inanmaya de&am etmiştir. !n'ak, ta(iatıyla(unlar ana kitleyi oluşturmakla (irlikte, toplumun sıradan insanlarıdır. 7+m

toplumlarda kopan fiili, fikri &e akide&i fırtınalarda (u kesim )ep ortada yeralmıştır. 7+m değişimlerin (ir 6ekirdek kadrosu &ardır &e (u 6ekirdek kadro anakitleyi etkileye(ildiği oranda )edefine ulaşmıştır. Sökonusu i)tilaflarda da (utoplumsal kanun (oulmamıştır. !n'ak tartışmaların odağını Medine, K+fe, Fam,4asra gi(i ilim merkeleri oluşturmuş, gör+şler &e karşıt gör+şler, de&rimler &ekarşı de&rimler, teler &e antiteler )ep (u gi(i merkelerde ortaya 6ıkmıştır.4öylesi (ir karmaşada sanki )er şey atomie olmaya )aırdır. !kşam (irlikted+ş+n+p, (irlikte sa&aş &eren insanlar (ir de (akmışsını k+6+k (ir i)tilaftandolayı sa(a) par6alanmışlar, 6ok ge6meden (u k+6+k i)tilaf (+y+t+lm+ş &eB1(ayraklaştınlmış d+n falan'alara karşı (irlikte sa&aşan insanlar (ug+n(ir(irleriyle sa&aşa'ak konuma girmişler.Sıffin2de mırakların u'una takılan Kur2an ayetlerinin nasıl işe yaradığımöğrenen karşıt gruplar (ir(irlerine karşı aynı yöntemi kullanarak galip gelmeye6alışmışlar, diline ayeti ge6iren 2selli seyf etmiştir. 4aıları ayetle deyetinmemiş, onun altına me&uat2tan destek (ulmaya da 6alışmıştır.!slında (ir 6oğu samimi niyetlerle yola 6ıkan fırkalar, kör taassu(un tesiriylekısa s+rede d+şman kamplara dön+şm+şt+r. 4elki, fırkaların kuru'usu olduğusöylenen insanlar (ile kurdukları &arsayılan )iipleri tanıyamamış, iyi niyetle6ıktıkları yolun nasıl 6arpıtıldığım gör+p kendileri (ile şaşırmışlardır. !ynıekol+n insanları (ir(irlerini, )atta ekol+n kuru'usunu (ile tekfir etmekten6ekinmemiştir.7ari)in (u kesitine (akarken, )er aman d+ş+len yanlışa d+şmek istemeyi.;iipleri tari)i (irer olgu olarak i(ret almak &e #slami )areketin te'r+(edağar'ığına katmak i6in değil de, 6oğu ge6miş gitmiş, artık mensu(u (ilekalmamış )iipleri &e insanları ta y+ler'e yıl geriden kıyasıya taşlamak, (unuyaparken de +mmetin ortak menfaatlerini değil meşrep gayretini esas almak doğru(ir yöntem olmasa gerek. ?ğer eleştirile'ekse (ug+n +mmet i6in te)like teşkileden d+ş+n'eler &e akımlar eleştirilmeli, (u yapılırken onların yaptığınıtersinden yapmak gi(i (ir )ataya d+şmek yerine, İsla-mi )areketin ortakmenfaatleri göön+nde tutulmalıdır. 4u eleştiri yapılırken de adaletli &eitidalli olmaya dikkat edilmelidir.4u dönemde ortaya 6ıkan (u ekollerin )i6 mi iyi yön+ olmamıştırE 4una 3)ayır3demek, (aşta olayların yaşandığı amanı &e yaşayan neslin İslam2ın doğuş tari)ii6indeki farklı yerini görmeden gelmektir.@erek Fia, M+r'ie, Muteile &e ;ari'iye gerekse (un-B1Bların ilk asırdaki kollan aman iti(arıyla )i'ri ilk y+yılda ortaya 6ıkmış)areketlerdir. 4u )areketleri ortaya 6ıkaran olaylar (aşka (ir 'oğrafyada 6ıkıpİslam toplumuna taşın-mamıştır. 4+t+n (u )areketlerin i6inde a ya da 6ok asr-ısaadetin (irin'i, ikin'i, +6+n'+ kuşağından =sa)a(e, ta(iin, te-(eu2t-ta(iin>insanlar doğal olarak (ulunmuşlardır. 4unun aksini d+ş+nmek de ta(iatıyla m+mk+n



değildir. ?l(ette (u 2insan2lar da )er toplum gi(i 2msanMlarının gereğiniyapmışlardır.İslam2ın ideal (+t+n+ par6alanın'a )er )iip )akikatin (ir par6asını ellerinde(ulunduruyorlardı. Wrneğin Fia sarsılan adaleti y+'eltirken, M+r'ie kay(olanse&gi ortamını yeniden ortaya 6ıkarmak i6in 3iman se&gidir3 aşırılığınaka6mıştı. ;ari'iler M+r'ie (atmıliğine tepki olarak kay(olmakta olan 3amel3i

y+'elteyim derken onu putlaştırmış, Muteile ise 3nass3 ti'aretiyle ge6iminitemin eden &e ?mr-i (i2B-ma2ruf 5e)y-i !ni2l-M+nker2i fitne sayan sakat anlayışatepki olarak aklı ön plana 6ıkarıp ındıklara karşı te&)id2i, alim yöneti'ilerekarşı da ?mr-i (i2B-Ma2ruf 5e)y-i !ni2l-M+nker2i (ayraklaştırmışlardır.3*e)enneme &aran yollar iyi niyet taşlarıyla döşelidir3 diyen ger6ekten doğrusöylemiştir. 4u )akikat par6aları kimi )iiplerin taşkınlığına engel olamamış,par6alanan )akikat )akikat olmaktan 6ıkıp sa)i(inin elinde )akikati katleden (irara'a dön+şm+şt+r. Wrneğin se&gi &e mu)a((et )akikatini diline dolayan M+r'ie,4ians2ın de&letin dine m+da)ale etme geleneğini İslam2a ilk sokan )iipolmuştur. +yıllardır tartışılagelen &e fedakar insanların öm+rl+kgayretleriyle durultulmaya 6alışılan )adis ırmağını (ulandırmakla M+r'ie (ug+nkök+ kesilmiş ;ari'iler2den da)a köt+ &e kalı'ı ta)ri(at yapmıştır. ;er aman)er toplumda (u ekoller gi(i d+ş+nen insanlar 6ıka(ile'ektir. 4u asr-ı saadette

de olmuştur. ;ari'i reisi !(dulla) (. Xi2B-;u&eysıra (unaB1Jörnektir. 4u kısmi &e m+nferit örneklerden yola 6ıkarak (ir genelleme yapmaksanırım doğru olma. !n'ak, (u inan6 (i6imlerinin organieli &e örg+tl+ olmasıdurumunda iş değişmekte )ele elinde de&let g+'+n+ de (ulunduruyorsa, (utoplumsal (ir sapma anlamına gelmektedir. Aağdaş M+r-'ie2nin (ug+nk+ durumu(udur.?&et, )i'rC (irin'i y+yılın siysC, CtikdC &e fık)C )aritasını göler ön+neserdiğimide i6inden 6ıkamaya'ağımı (u karmaşada (irilerinin 6ıkıp par6alanan)akikati (+t+nleştirmesi &e dengeli, ilk örneğine uygun (ir ekol oluşturmasıgerekiyordu.4u öyle (ir ta&ır olmalıydı ki eilen malumları sa&unurken kendisi fiili,ka&li ya da fikri (ir ulme sapmamak, anarşiyi reddederken stat+ko'u &e d+en'ikonumuna d+ş+p, ne aklını M+r'ie gi(i kal(ine kur(an etmeli, ne kal(ini Muteilegi(i aklına kur(an etmeli &e ne de ;ari'iler gi(i )er ikisini ka&line &e(ileğine kur(an etmeliydi.4u ta&rı sistemleştirmekle kalmayıp onu yaşantısıyla somutlaştıranlardan (iri deİmam-ı !am ?(u ;anife2di&.:, i)tilafların (aşlangı'ından kendisine kadar olan amanda usul+yle ted&inedilip yaşantıyla örneklenmemiş olan 3'um)ur-u ulema3nm d+ş+n'esini ted&in etti&e )ayatıyla da örnek oldu. :ndan ön'e el(ette (u konuları d+ş+nen, yaan,yaşayan fertler gelip ge6mişti. <akin (unlar m+nferit kalmış (u dengeli ta&ır(ir usul 6er6e&esinde ted&in edilmemişti. ;em siyasette, )em fıkı)ta imam olan?(u ;anife2nin )ayatı &e gör+şleri kendisini :2nanis(et eden 6ağdaş alimlerinteslimiyet6i ta&ırları karşısında da)a (ir önem kaanıyor.4urada şunu (elirtmekte yarar gör+yorum$ İslam tari)inde )er t+rl+ anlayışa (ol(ol örnek (ulmak m+mk+n. 7ari)ten örnek (ulmuş olmak (ir da&ranışımeşrulaştırmaya yetmiyor. !slolan meşru örnekleri almaktır. 7ari)imi yal-B1Onı )ainlerden, a)maklardan, 'a)illerden, alimlerden &e elillerden m+teşekkildeğildir. 4u tari)in ne(e&i 6igisini temsil eden sadıklar, şe)idler, m+'a)id &emuttaki alimler, ietle ölmeyi illetle yaşamaya ter'i) eden asil insanlar da&ardır.İKİ5*İ 4W<ZM İM!M# !X!M ?4U ;!5İL?#. 7!"İ; V? 4İX7ari)leşen İnan6-Cnan6l+şan 7ari)7ari)6ilerin (ir yargısı &ardır$ 7ari) ilimlerin anasıdır. M+sl+manlar olarak(ilim, k+lt+r &e siyasetin de dinamiği olan tari) karşısında yeterli )assasiyetigösterdiğimi söyleneme. @+n+ yaşayalım, )ali değerlendirelim diyoru. 4unlarge6mişe lakayt kalmamıın maereti olama. @e6mişe önem &ermek, da)a )ılısı6ramak i6in geriye gerilmektir. *iddi 6ıkışlar ge6mişi &e gele'eği 'iddiyealan insanların işidir. @e6miş de gele'ek de )ayat adını &erdiğimi (u 2sı-rat2m



(ir par6asıdır. *iddi insanlar ise köks+ &e temelsi (ilgilerle değil, sağlamkaynaklara dayalı sağlıklı (ilgilerle yetişir.7ari) (aıları i6in nostalGik duyguların tatmin edildiği (ir mefa)irsilsilesidir. 4u (akışa6ısına göre o )ep 2anlı &e şanlı2 tari)tir. Uyanıkkentatlı r+ya görmek isteyen, i6inde (ulunduğu amanın uygun (ir yerinden giri&erir(u at kişnemeleri &e nal sesleriyle şenlenen aman t+neline. Fa)lanan ölemini,

a'ıkan duygularını (öyle (ir yöntemle tatmin eder. U'u tari)perestliğe kadar&aran (u ta&rı 2inan6laşan tari)2 deyimi g+el ifade eder.Fanlı tari)i (ilmek yeterli değildir ona inanmak gerekir (u anlayışa göre. :nuayıklamak, eleştirmek, elemek, ta)lilB1Qetmek 'ai değildir. ;oşa gitmeyen sa)neleri 'il&e-ira((ani olarak görmek, o daolmasa te2&il etmek gerektir. 4u anla-yıştakilerin maksadı 2tari)i)ayatlaştırmak2 değil, )ayatı ta-ri)leştirmek, ona antik &e moral (ir (oyuteklemektir.4unun tersi (ir anlayış da en a (u kadar sakat$ 7ari)le-şen inan6... İnan'ını)ayata )akim kıla'ak gayreti sergilemeyen onu m+elik (ir eşya gi(itari)leştirme yolunu se6mekte. ;ayatı tari)leştiren (irine tari) denen kadim'anlı ne &ere(ilirE 4öyle (irinin, olaylara &e şa)ıslara (akarkenki durumu

ra)metli (a(asından kalan antika (ir )atıraya (akıp İ6 ge6iren adamın durumugi(idir.4ir m+sl+man i6in tari) (+t+n (unlardan farklı değerlendirilir. : (aen ilim &ei(retler meş)eri olmaktan 6ıkıp (ir akide olu&erir. 7ari) (ağrından Kur2an2ı6ıkarıp, "asululla) =s>2ı 6ıkarıp uatın'a sie, inan'ınıa konu olduğunuanlayı-&erirsini. 4öylesi (ir durumda o 3esatiru2l-e&&elin3 =e&&elkilerin)ikayeleri> değil, (ir inan6 manumesidir.*a)iliye 6ağının ataperestleriyle 6ağımıın ataperest-lerinin ortak (ir saldırı+slu(u &ar$ İslami değerleri amanın m+da)alesine a6ık tari)i (ir olay olaraksergilemek. Aağla-r+st+ mesaGı (elli (ir 6ağa, (elli (ir aman dilimine)apsetmek yani )er 6ağın mesaGı olan islam2ı 6ağdışı (ırakmak. :nların (u'inayetlerine tari) şuurundan yoksun m+sl+man-lar da iki şekilde ortakolmaktalar. 4irin'isi ge6mişe ilgisi kalarak, ikin'isi islam2ın saadet 6ağınıinsan+st+, doğa+st+ (ir konuma y+kseltip onu kutsayarak.7ari) &e !mel7ari)in akidemie konu olduğunu söylemiştim. 4u, akidenin tari)leşmesi ya datari)in akideleşmesinden 6ok farklı (ir şey. 4elki2 akidenin tari)ileşme si2ir.Xaman akidemie konu oluyor da amelimie olmaya'ak mıdırE 4u sorunun 'e&a(ı2e&et2tir &e 2ni6in2i de me)ep &akıasında yatmaktadır.B1/Me)eplerin fık)i ekoller olduğu göön+ne alınırsa (u olguyu fıkı)tan (ağımsıdeğerlendiremeye'eğimi a6ığa 6ıkar. Me)epler İslam fık)ının yapısındankaynaklanan dinamimin doğal (ir sonu'udur. 5e yaık ki İslam fık)ınındinamimini temsil eden me)epler, mensuplarının 'e)aleti &e taassu(u sayesindekaynaklandığı İslam fık)ının 'anlılığını temsil etmekten fersa) fersa) uak (irkonuma d+ş+r+lm+şlerdir g+n+m+de. Konumu me)epler olmadığından (urayıge6iyoru.Lık)ın tariflerinden (iri de, kişinin le)inde &e aley)inde olanları delilleriyle(irlikte (ilmesi (i6imindedir. 4u klasik tariften yola 6ıkarsak fık)ın sade'eilmi disiplinlerden (ir disiplin değil (ir )ayat, da)a yaygın adıyla (ir )alilmi =ilm-i )al> olduğu anlaşılır.4ir m+2min i6in 2ilm-i )al2 )ayatla et &e tırnak gi(i i6i'e (ir mef)um (elki)ayatın ta kendisi. ;al2in ilmine &akıf olmak )er m+2min i6in far-ı ayn. 7ari)ise, )alimii tanim eden ilkelerin aktığı tek kaynak. Me)ep imamları (uilkeleri (iim i6in tanim &e tasnif eden emektar kadro. Mukallid olduğumus+re'e i6i'e yaşadığımı (u kadroyu tanımak &e tanıtmak (iler i6in &age6ilme(ir göre&.Me)ep &akıasıyla i6i'e yaşadığımı (ir ger6ek. 4u &akıa islam 'oğrafyasındae&rensel İslami )areketin yaptığı son ataklar sayesinde t+m 'anlılığıyla yenideng+ndemimie geldi. 9inlerini (ile unutmaya y+ tutmuş insanlar (u gelişen)adiselerle 2me)ep2lerinin farkına yeniden &ardılar. 4ir me)e(e mensupolduklarını (un'a aman sonra da olsa yeniden )atırlatan gelişmeler yaşadılar.



!slında g+n+m+deki me)ep tartışmalarının tek faydalı yanı (elki de (u olsagerek. @er6i, dinleriyle ilişkileri kopma noktasına gelmiş (ir toplumdanme)epleriyle sı'ak ilişkilere girmesini kimse (ekleyeme. 9ine lakaydkalanların me)ep olayı karşısında sergiledikleri göstermelik )as-B1Psasiyetin temelinde ++m yemek değil (ağ'ıyı dö&mek gi(i artniyetli (ir maksat

yatmakta.4ir 6ok konuda olduğu gi(i dengesiliğe kur(an &erdiğimi &akıalardan (iri deme)ep. 7ari)teki 6arpık anlayışların, (ir (eneriyle g+n+m+de de s+rd+ğ+n+n(elirtisidir (u. !ma'ımı BO yıldır ka(uk (ağlamaya y+ tutmuş yarayıkaşıyarak kanatmak değildir, olmamalıdır. !n'ak sağlıksı yaklaşımlara dikkat6ekmek de göre&imi. Cmam !am2la ilgili (ir 6alışmada (u konuya da (ir ka6'+mleyle temas etmeyi pratik a6ıdan faydalı (uluyoru.İfrat &e 7efrit !rasındaMe)ep konusundaki ifrat ta&rın ayırı'ı öelliği me-)epdaşlığı dindaşlıktanönde tutması, me)ep taassu(unun din taassu(una gale(e 6almasıdır. Kişininme)ep taassu(unun, meşru sınırları orlayarak 3(en )aktayım3 yerine 3)ak (enim3deme '+retkrlığını göstermesidir. 4u ifrat ta&rın u6 noktası -)oşlanmadığımıisimle- 2me)ep6ilik2 yapmaktır ki, (u durumda me)ep, takip edilen (ir fıkı)

ekol+ olmaktan 6ıkıp tega)ta paarlanan, t+ketime el&erişli (ir metayadön+şm+şt+r. Kişinin mensup olduğu me)e(e (undan da)a (+y+k (ir )akaretyapa(ile'eğini d+ş+nemiyorum. 4ir simit6inin simit ta(lasına (akışıyla (öyle(irinin me)e(e (akışı arasında fark yoktur.4unda -!lla) taksiratlarını affetsin- kuşağımıa +stad-lık yapanların olumsuta&ırlarının payını unutmamak gerek.4ir 6oğu 6ağımıda yaşamış kimi İslam alimlerine olumsu isimler takıp onlarıolmadık it)amlara maru kılarak gen6liğe atış )edefi göstermek, toplumlarınaemeği ge6miş, islam ilim &e k+lt+r mirasına inkar edileme katkılarda (ulunmuş(u insanları (ir ta)rip6i, me)epsi, )atta me)ep d+şmanı gi(i tas&ir &e ta&sifetmek (u mu)terem (+y+kleri-BQmiden (iim kuşağımıa kalan tatsı miras olmuştur. 4unun a6tığı en (+y+k yarailme &e i)tisasa )+rmetin kalkmasıdır.4ir şeyleri 2mu)afaa2 etme gayretiyle yola 6ıkan (u insanlar (ilmeden(indikleri dalı kesmişlerdir. 3İlme &e i)tisasa )+rmet3 işte (u dal idi. 4irnesle &aiyet etme makamında olanlar (u köt+ 6ığırı a6ın'a kendilerinin yıkmağa6alıştıkları ta&ra ge6it a6mış oldular. S+p+rmek isteyen )erkes o ge6ittengirdi. ;adleri aşmak işi, el(ette sade'e ustalara ma)sus değildi. 4u konuda6ıraklar da)a '+r2etkr da&randılar &e (ir Lrankeştayn gi(i ustalarım dayediler. !rdından (u 6ığırı a6anlar da ne olduğunu (ilemedi. !6tıkları köt+6ığırı tas)i) etmek gi(i (ir failete yanaşmadan gö6t+ (aıları. !rtık ortalık(om(oştu. ;erkes )er istediğini 2eleştirmek2 adı altında silip-s+p+re(ilirdi.;er tefrit (ir ifratın gayri meşru 6o'uğudur. Me)ep konusunda da (öyle oldu (u.Kendisini me)e(i sa&unma makamında gören insanlar İslam k+lt+r mirasına 'iddikatkılarda (uu nmuş kimi eski-yeni ulemayı se&iyesi &e gayri 'iddi (ir (i6imde2me)epsi2lik su6lamasına )edef kılın'a (una gösterilen tepkiler de aynı'insten oldu.!rtık )adler aşılmış, sınırlar ge6ilmişti. İ)tisasın dışındaki konulardakonuşmak adeta moda olmuştur. 2eterlilik2 gi(i (ir öl6+ 6oktan unutulmuştu.Kamuoyu aley)te söylenen sölere inanmaya olduk6a yatkın )ale getirilmiş, (ukonudaki )assasiyet kör taassu(a kur(an edilmişti. 4u durumu (ir kelime 6ok iyikarşılıyordu$ 2S+p+r+'+l+k.2Ustaların (u ta&rı 6ıraklara ge6in'e durum da)a (ir &a-)imleşti. 9oğurduklarıtefrit ta&rın eline s+p+r+'+l+kgi(i (ir sila)ı &eren 2ifrat ta&ır2, sonu'un(öylesine &a)im (oyutlara ulaşa'ağını ta)min etmemişti. Kendlierini 2gen6liğinmimarı2 yerinde görenler, dışardan gelen en ufak etkiye anında tepki gösterentemelsi (inaya değil de, (u 6+r+k (inayı sal-

BQB,



layan r+gara (uldular ka(a)ati. 4u nedenle 6e&iri eserlere karşı anlamsı (irsa&aş (aşlattıkları gi(i yerli malı olmayan alim &e d+ş+n+rlere de pek iyi göle(akmadılar.@+neşin ararlı ışınlarını s+erek ondan istifade etmek yerine g+neşi karartmaya6alışmak demeye gelen (u tutum sonsua dek s+remedi. M+sl+man kamuoyu ileİslam2ın e&rensel k+lt+r mirası arasına 6ekilen suni setler t+m 6a(alara rağmen

fala dayanamayarak (ir yerlerinden yıkılı&erdi. 4u (ir gelişmeydi. !ma peksağlıklı olduğu söylenemedi. 4u ke )aırlıksı yakalanmanın )aımsılığı (aşgösterdi. 9engesilik, karşı u6ta (ir d+şman kardeş da)a kaanmıştı kendisine.4+t+n (u 2mu)afaakar2 ta&ırlar adeta yeni (ir dalgaya yataklık etmişti. 4udalganın gen6 mensu(u, 2din2 adlı (u orlu &e meşakkatli yolun elde kor tutanyol'usu olma liyakati i6inde ön'+lere ulaşmanın ne denli gayret &e 6a(a isteyenor (ir iş olduğunu anlayın'a, 6ok da)a kolay &e u'u (ir yöntem geliştiriyordu$<iyakatiyle ispatlayamadığı yoldaki &arlığını 'inayetiyle ispatlamak... Ve(aşlıyordu dilinin keskin yanıyla kendinden ö'ne yola 6ıkanları silip-s+p+r-meye. Ka)ramanımıın ilk kur(anı son dönem alimleri oluyor ardından in)itat &edurgunluk dönemlerinin t+m mirası temileniyor sıra m+6te)it imamlarageliyordu. :nlar da gö kırpmadan temilenin'e sadr-ı İslam2daki +6 kuşak6ıkıyor ön+ne. erli &e ya(an'ı m+steşriklerin yardımıyla onların da s+p+r+lmesi

+erine yolda "asulull) =s> =s+nnet> &e (ir de ka)ramanımı kalmıştır. ?ğer'+r2eti onu da temileye'ek kadar gö+n+ (+r+m+şse muradına ermişliğin &erdiğidoygunlukla artık yapa'ağı şey (ellidir$ a yolu terkedip kendine temileye'ekyeni yollar araya'ak, ya da 'inayet aletini şa)sına 6e&irerek mane&i (irinti)arla (u ser+&eni tamamlaya'aktır.BQJMe)epli miE Me)ep6i miE4u s+p+r+'+l+k ser+&eninde me)ep imamlarının &e me)eplerin temilenmegerek6esi de &ardır$ Me)epler ayırıyor, (öl+yor, par6alıyor +mmetin &a)detiniengelliyor...Sa)iden doğru mu (uE !yıran, (ölen me)epler miE Me)ep imamlarının )ayatları,d+ş+n'eleri, i6ti)atları &e &erdikleri m+'adele göön+ne alındığında (öyle (irşeyi iddia etmek doğru olur muEFöyle (ir itira yapıla(ilir. : )alde tari)te &e g+n+m+de me)ep adına yaşanan(ir yığın tatsılığı ne yapalım nereye yerleştirelimE İslam tari)inin (un'anetameli sayfasını yok mu saya'ağıE?l(ette değil. Me)ep kışkırtı'ılarının &e me)e(i saltanatları i6in (irkaldıra6 olarak kullanan alim yöneti'ilerin )alkın 'e)aletinden &e alimlerintaassu(undan yararlanarak kör+kledikleri me)ep tartışmaları, 6atışmalarıel(ette görmeden gelineme. ;atta i(ret almak i6in (u gi(i olayları m+stakilolarak ele alıp işlemek &e m+sl+manların istifadesine sunmak da yapıla'ak)ayırlı 6alışmalar '+mlesinden.5e ki iki şeyi (ir(irine karıştırmamak gerekiyor$ Me)epli olmakla me)ep6iolmak. !yıran me)epler &e me)epliler değil, me)ep taassu(unu din taassu(unaeş ya da da)a +st+n tutan me)ep6ilerdir. 4u kesim y++nden me)e(in)ayatımıdaki yerini k+6+msemek ya da kestirmeden onu yok sayıp inkar etmek ne(+y+k )amakat. Me)ep6i ya da me)epsi değil me)epli olmaktır itidal. Me)epliolmak fıkı)lı olmak, fık)a dayanmak, )ukuksu iş yapmamaktır. Korkula'ak şey)ukuka dayanmak değil, )e&a &e )e&eslere uymaktır.Me)ep anlayışında ortaya 6ıkan (u dengesilikteki en (+y+k payı kişilerinmensu(u oldukları me)e(i tanımayış-larına &eriyorum. 4ir me)e(in tanınmasıi6in el(ette oBQOme)e(in nis(et edildiği şa)sın t+m (oyutlarıyla tanınması gerekmekte.Mukallidlik )i6 (ir dönemde, g+n+m+deki gi(i 6arpık &e u'u'u (ir anlayışın adıolmamıştı. M+6te)id olmanın y+ksek (edelini ödeyemeyenlere mukallid olmaktan(aşka yol kalmıyordu. !n'ak mukallid olmak, (ir me)e(e mensup olduğunusöylemek, şimdi sanıldığı gi(i öyle (asit &e k+lfetsi (ir iş miydiE Mukallidolmanın da (ir (edeli yok muyduE İnsanlar (en )anefCyim, (en şafCiyim &s.deyin'e ger6ekten ?(u ;anife2yi ya da Mu)ammed (. İdris eş-FafiC2yi taklid etmişmi oluyorlardıE 4ir me)e(e mensup olmak i6in sade'e dil ile 3(en falan'a



me)eptenim3 demek yetiyor-duysa, (u, kişinin kendi me)e(ini, genelde me)epolayını )afife aldığının (ir göstergesi değil miydiEMe)e(in İşle&iMe)ep insanlardaki 2akletme2 &e 2d+ş+nme2 melekesini atıl (ırakan (ir kurumdeğil, aksine toplum i6erisindeki eğilimleri meşru sınırlar da)ilinde yaşatarak,kulluk göre&ini Cfada kendisine tanınan mane&ra alanı i6erisinde kişiliklere en

uygun anlayışı ög+r'e se6me )akkının tanınmasıdır, irsi (ir olay gi(i kalıtımyoluyla kuşaktan kuşağa ge6en (ir miras gi(i (a(adan e&lada kalan (ir kurumsanmak, me)e(i atıl (ırakmaktır. 7akım tutmakla me)ep tutmak arasında farkolmalı. Lut(olun fut(olse&erlere &e amigolara i)tiya'ı ola(ilir. !ma me)e(in2me)epse&er2lere i)tiya'ı yoktur. Me)ep, kulluk yarışında (ir y+r+y+ş+slu(udur. :nun toplum i6erisindeki işle&i 2moral değer2den da)a ileri (irişle&dir.Me)ep kışkırtı'ılığı yaparak ge6imini temin eden 6e&reler eğer niyetlerindesamimilerse tamamen (ir un&an )aline sokulup işle&sileştirilen me)e(e,yeniden, doğuş yıllarındaki dinamimi kaandırmaya 6alışsınlar. SuretaBQ0me)epli, 'a)il kitleleri (u konuda aydınlatmaya 6alışsınlar. Mensup olduğume)e(i t+keterek ö&+nmek yerine onu +reterek y++n+ ağartsınlar.

4+t+n (unları yapa(ilmek i6in (ilmek gerekmekte. Kişi (ilmediği (irinin nesinitaklid ede'ektirE4ug+n, (+y+k imam ?(u ;anife =r>2nin, kendisini taklid edenler'e layıkıylatanınmıyor oluşunun ia)a gelir (ir yanı yok. İslam )ukuk okulları i6erisinde enönemli yerlerden (irini işgal eden İmam2ın tanıtılması onun fık)ı yanında,)ayatını adadığı siyasi inan6 &e d+ş+n'elerinin derinlemesine in'elenmesi,tartışılması )erkesten ön'e 3(en )ane-fiyim3 diyenlerin &efa (or'udur.İmam2ın tanıtılması gerekliliğinin (ir )atır-gön+l meselesinden i(aret olduğusanılmasın. İslam )ukukundaki tartışılma yeri, 6oğunluk me)e(inin imamı oluşu,emsalleri i6eresinde )ak ettiği 2(+y+k imam2 sıfatı, d+nya )ukukuna yaptığıkatkılar, m+'a)ede &e m+'adelesi, alim yöneti'iler karşısında )ak södese(atı... 4+t+n (unlar ?(u ;anife =r>2nin meiyetlerinden sade'e (aıları. :nudeğişik a6ılardan değerli (ulanlar kendilerin'e önemli (uldukları meiyetleriöne 6ıkararak tanıtmışlardır.Mesela o (ir faki) olarak, (ir m+6te)id olarak, (ir a)it olarak, (ir a(idolarak öne 6ıkarılmış &e defalar'a işlenmiştir. İmam2ın (+t+n (u (oyutları+erine 6alışmalar yapılmış &e kitlelere de )ep (u yönleriyle tanıtılmıştır.!n'ak ?(u ;anife2yi 3imam-ı aam3 kılan, emsallerinde ondaki kadar a6ığa6ıkmayan siyasi m+'adelesi &e 2m+'a)id alim2 kimliğidir. 9eğilse fıkı)taki+st+nl+ğ+ olsun, +)d &e tak&adaki +st+nl+ğ+ olsun emsallerin'e aşılamayan,ulaşılamayan +st+nl+kler değildir. Xaten fık)i ekolleri (öyle (ir d+lemde elealmak da doğru değildir. Usul'+lerin de ka(ul ettiği gi(i )er fık)i ekol+n ayıf&e g+6l+ tarafları me&'uttur. 4u a6ıdan mutlak (ir öl6+yle şu me)ep şöyledir,(u me)ep (öy-BQledir gi(i kesin &e toptan'ı )+k+mlere &armak ilmi (ir yaklaşım olama.4ir Siyaset İmamı7ekrar &urgulamak gerekirse ?(u ;anife =r>2yi emsallerinden ayıran en (ariöellik onun siyasi (oyutudur. : yalnı akid &e fıkı)da değil aynı amanda2siyasette de imam2dır. Ve onu İslam tari)i i6erisinde farklı (ir yere utur-tanda, sonunda )ayatına malolan (ir m+'adeleyi (ir öm+r yılmadan s+rd+rm+ş olması&e (u alanda 2'i)ad &e 2i6ti)adı (irleştirmesidir. Zmmetin siyasi (ir irtidatlay+y+e geldiği 6ağımıda, onun siyasi (oyutu da)a (ir önem aretmek-te.: )alde, 2İmam !am fık)ı2nm &e +)d+n+n görd+ğ+ ilgi, 2İmam !am siyaseti2ndenni6in esirgenmiştirE 5i6in, İmam !am, er(a(ın'a aten (ilinen yönleriyle elealmıyor da &erdiği tari)i m+'adele ge6iştiriliyor, gereken önem &erilmiyorE4unun nedenlerinden (ir ka6ını sıralayalım$ B. ;anefiliğin, İmam !am2ın (iröm+r m+'adele &erdiği ısırı'ı melikler, sultanlar, )alifelerin &esayeti altındayayılmak gi(i garip &e 6elişkili (ir kaderi yaşamış olması. 4u durumda )anefiolduğunu söyleyen alim yöneti'iler kendi aley)lerine ola'ak (ir ta&rıntanıtılmasından ta(iatıyla )oşlanmaya'aklardı. İmam !am2ın siyaseti mu)alif



siyaset olduğu i6in onun fık)ındaki mu)alif öğeleri de ustalıkla gilemişler yada gilenmesine, aktarılmamasına 6alışmışlardır.J. İmam !am2ın m+ktesa(atının &arisi olan öğren'ileri, i6inde yaşadıklarısiyasi ortam gereği, Cmam2ın siyasi mirasını +stlenememişler, )atta (u mirasıaktarmaktan 6ekinmişler, onun adına iafe ettikleri eserler e imamlarınınsiyasetini, fık)ının siyasi (oyutunu &e siyasi m+'adelesini al-

BQ1mamışlardır. 4u yapılamayın'a İmam !am siyaseti İmam !am fık)ınınimkanlarından ma)rum kalmış, )atta Cmam2ın 2mu)aliffık)ı2 me&'utyönetimlerin de mane&i (askısı &e sonrakilerin katkısıyla 2mu&afık fıkı)2 &e2muta(ık fıkı)2 )aline getirilmeye 6alışılmıştır.O. İmam !am2ın fıkı)ta emsallerini )ayli geride (ıraka'ak &arisleri olmuş an'akCmam2ın siyasi m+'adelede &arisi olmamıştır. ani, İmam !am2ın fık)ına &eilmine talip olan tale(eleri 6ıkmış, onun siyasetine &e mu)alif )ayatına talipolan öğren'isi olmamıştır. ?(u ;anife2nin )alefleri sade'e fıkı)ta )aleftir,siyasette değil. :nun siyasC geleneğini yaşatma konusunda pek isteklida&ranmadıkları i6in İmam !am fık)ının elde ettiği imkanlardan İmam !amsiyaseti ma)rum kalmıştır.4u sölerimiden İmam !am2ın g+ide öğren'ilerine taride (ulunduğumu sonu'u

6ıkarılmamalı. :nlar emsalleri arasında 'idden ilimde temay+ etmişlerdi. @erekCmam2ın fıkı) mirasının (ug+ne gelmesindeki inkar edileme katkıları &e gereksekendilerinin (iati)i İslam fık)ına getirdikleri yeni soluk sayesinde ö&+lmeyifalasıyla )ak etmişler, İslam ilim tari)indeki )aklı me&kilerini gösterdikleriliyakatle ispatlamışlardır.?(u ;anife2nin otu senelik )o'alığının )asılatı olan seki y+ öğren'ii6erisinden ellisi kaynaklardan fık)i )+k+m 6ıkara(ile'ek se&iyedeydi. 4unlarıni6erisinde 2m+6te-)id2 payesi taşıyanların en +nl+leri ise ?(u usuf, Mu)am-med&e X+fer. 4u tale(eleri i6erisinde onun sağlığında destek &erdiği 2kıyam2larkarşısında, imamlarının )assasiyetine saygı duyup onu (enimseyenler6oğunluktaydı. ;atta (unlar 2amanın )alifesine karşı kıyam eden 5efs+2-XekiyyeMu)ammed2in kıyamına katılana Q )a' se&a(ı &erile'eğini söyleyerek, K+fe)alkını saltanata karşı kıyama teş&ik ediyorlardı.BQQFu da (ir ger6ek ki, İmam2ın isim yapmış öğren'ileri, Cmam2m net &e ta&isisiyasi ta&rını masla)ata uygun (ulmamış ola'aklar ki, şe)adetinden sonra (uta&rı s+rd+rmeye yanaşmadılar. ;atta öğren'ilerinden X+fer (. ;+eyl =öl. B/).> teklif edilen göre&i reddettiği )alde +nl+ öğren'isi ?(u usuf, İmam2ınreddettiği göre&i almakta (ir (eis görmedi. ?l(ette kimse ?(u usufu 2saraymollası2 olmakla su6layamadı. ?n aından onun Kita(u2l-;ara'2ma (ir gö atmak(unu anlamak i6in kfidir. ?(u usuf un yönetime karşı gösterdiği ta&rıntemelini 2masla)at2 oluşturuyordu. !n'ak saltanat sa)i(inin )atırı )oş olsundiye saltanata med-)iye dimedi. !ksine kita(ında &erdiği t+m örnekleri 5e(i &eraşid )alifeler döneminden &erdi. Kita(ında ne ?me&i-ler2den ne !((asiler2den)i6 (a)setmemesi, onların adını (ile anmaması el(ette (oşuna değildi. ;atta(aşyargı6lığı döneminde )alife &e )alifenin karısı aley)ine )+kme (ağladığıd&alar (ile olmuştu. @erek göre&i s+resin'e (aktığı d&alarda, gerek (ir)ukuk kita(ı olan Kita(u2l-;ara'2ında yaltak6ılığa &e dalka&ukluğa rastlanmadığıda ayrı'a (elirtilmeli.4+t+n (unlara rağmen )+k+m '+mlemi (u g+ide insan i6in de ge6erlidir. ?(uusuf da da)il tale(elerinden )i6 (iri onun siyasi mirasını +stlenmemiş &eyaşatmamıştır.ukardan (eri m+s(et öelliklerini sıraladığımı ?(u usuf un, ayyaşlığıyla +nl+!((asi sultanı ?(u *afer ManT sur2un yargı6lığında (ulunması (ir yana, (ir )ukuk&e siyaset kita(ı olan Kita(u2l-;ara'2ında İslam siyasetinin en temelmeselelerine )i6 değinmemiş oluşu el(ette göden ka6mıyor.İslami yönetimin ş[ra esasına dayandığı ger6eği, alim &e or(a (ir yöneti'inin)ukuki durumu or kullanarak +mmetin (aşına musallat olmuş (ir 2or(a2nınimametinin 'ai olup olmadığı gi(i konularda (ir tek '+mleye rastlamak m+mk+nBQ/değil. Xalim yöneti'iye karşı kıyamın )+km+ or(a sultan yerine adil (ir imamnas(etmenin gerekliliği gi(i konulara -Kita(u2l-;ara'2da 'e&ap aramak nafile.



Wetle, eğer sorumluysa, diğer öğren'iler gi(i Cmam2m (u +nl+ öğren'isi deyadıklarından değil, yamadıklarından sorumludur.İşte (+t+n (u nedenlerden dolayı Cmam2m siyasi (oyutu ya unutturulmaya6alışılmış ya da fık)ının &e +)d+n+n ardına saklanmıştır. :nun siyasi )ayatına&akıf olanlardan (aıları ise kendi (aşlarının selameti a6ısından (öyle (irkonuya girmemeyi yeğlemişlerdir. 4un'a asır sonra (iri kalkıp da İmam !am

siyasetini t+m (oyutlarıyla ortaya koymak istese, (ir sağır du&ara tosladığını)ayretle göre'ektir.ukarıda saydığımı nedenlerden dolayı )alefsi kalan İmam2ın siyasetini (irin'iağılardan almamı m+mk+n olmamakta. Wğren'ilerinin ona nis(etle yadıklarıeserler, (ie (u konuda (ir şey söylememek )ususunda direnmektedir. 4u (+y+kşanssılık karşısında, )+n+n++ menakıp kitapları &e İmam2ı konu alan tari)lerteskin etmektedir. 4urada +nl+ Me)epler 7ari)6isi mer)um M. ?(u Xe)ra2nın, !(-dul)alim el-*[ndC2nin &e Me&dudi2nin 6alışmalarını takdir &e ş+kranla anmakgerekmekte.4elirtmekte yarar umduğum (ir şey &ar$ 4ir m+2minin )ayatının siyasi, ameli,i(adi, ekonomik, sosyal, itikadi &s. gi(i (öl+nemeye'eği ger6eği. W ifadesiyle3siyaseti i(adet, i(adeti siyaset3 olan İslam, )ayatın )er alanını kuşatanm+kemmel niamıyla mensuplarının )ayatında (ir (oşluk (ırakmamıştır. İslam2ın

yapısından kaynaklanan (u )akikat kimsenin inkar etmeye yeltenemeye'eği kadara6ık &e nettir.İmam !am2ı anlatırken kullanmak orunda kaldığımı terminoloGi =siyasi )ayatı-fık)i )ayatı>2den yola 6ıkılarak (öylesine laik (ir anlayışa prim &erdiğimisanılmasın.BQPB;oş, fıkı)tan (ağırrfsı (ir siyaset, )ayattan (ağımsı (ir ilim, i(adetten(ağımsı (ir siyasi m+'adele m+mk+n de değildir ya. Wellikle Cmam !am gi(iinandığı gi(i yaşayıp, yaşadığı gi(i inanan (irinin )ayatında nasıl (öyle laikunsurlar ola(ilir.imam !am fık)ının İmam !am siyasetinden (ağımsı olması el(ette d+ş+n+leme.Kaldı ki uun 6alışmalar gerektiren 3İmam !am Lık)ı2nın Siyasi 4oyutu3 ya da3İmam2ın Siyasi İ6ti)atları3 araştırılmayı (ekleyen (akir konulardır, 2imam !amsiyaseti2 tam manasıyla an'ak (u konularda yetkin araştırmalar yapıldıktan sonraortaya konur.4iim yapmaya 6alıştığımı, şe)adetle ta6lanan &e alimler karşısında sonuna dekeğilmeyen (ir (aşın uğruna feda edildiği İmam !am siyasetine (ir girişdenemesidir.##. ;!!7#l.KUL?Xaman &e mekan ferdin kendisinden kayıtsı kalamaya'ağı iki unsur. İmam2myaşadığı 36ağ3ı öetledik. 7opu topu yarım y+yıl i6inde nurun nasıl ulmetedön+şt+ğ+n+n en tipik misaliydi (u 6ağ. Fimdi de kişinin +erinde en 6ok i(ırakan 6e&resel faktörlerden (iri olan mekan2ı yani 3K[fe3yi tanıyalım.4ölgede İslam ordusunun konaklaya(ile'eği tek yerleşim merkei olan ?n(ar2m(ataklıktan dolayı (oC si&risinekti olması askeri ra)atsı ediyordu. 9urumu ;.Wmer2e (ildiren Sa2d (. ?(i Vakkas, )alifeden Medine ile arasında deniolmaya'ak (ir yerde yeni (ir yerleşir merkei kurma emrini aldı. 4öyle'e ).BQ2de K+fe kurulmuş oldu.!skeri maksatla kurulan (u kente ilk yerleştirilenlerin emenliler olduğunusöyler 4elauri. K+fe adı &erilen (u mekanm )em kuru'usu )em de ilk &alisi Sa2d(. ?(i Vakkas. 5e ki yerfi kentin )alkı sık sık onu ;alife2ye şikayetetmektedir. ;alifeT(u şikayetlerden dolayı ;. Sa2d2ın yaptırdığı kamıştan e&igönderdiği m+fettişe yaktırır lakin şikayetler yine kesilme. ;. Sa2d onlari6in şu (edduayı yapar$B/B/B3!lla)2ım )i6 (ir yöneti'iyi onlardan, onları da )i6 (ir yöneti'iden memnunetme3Vali değiştirilerek yerine !mmar (. asir atanır. 4u ke 3yönetimde ayıfkalıyor3 gerek6esiyle şikayet edilen odur. 4unun +erine ;. Wmer şöyle der$



3K+fe )alkını (enim gö+mde kim ma% göstere'ekE :nlara g+6l+ (irini tayin etsemonu agın &efa'ir gösteriyorlar, ayıf (irini tayin etsem k+6+ms+yorlar.34u olaylardan da anlaşıla'ağı gi(i K[fe2nin ilk yerlileri olan araklar 6okge6imsi &e &efasıdırlar. @er6ek şu ki K+fe da)a sonraları sırasıyla ;.!li2ye, M+slim (. !kil2e, ;. ;+seyin2e &e İmam Xeyd2e de yr olmaya'aktır. ;.Sa2d2m dediği gi(i kimse onlardan, onlar da kimseden memnun olamaya'aklardır.

J. 9?9?9?5 7:"U5!K[fe2de doğan İmam !am2m aslen arap olmadığında (+t+n kaynaklar m+ttefiktir.35erelidirE3 sorusuna 'e&a(ı ilk kaynaklardan araya'ağı$:2nun )akkında yaılmış derli toplu ilk 'iddi kaynaklardan olan MekkC =öl.1/YBBQJ>2nin Menakı(-u ?(i ;ani-Ye2sinde dedesinin 3Xota3 adında (iri olduğunuyaar. İmam2a ait 6aplı (ir menakıp yaan KerderC =öl. /JQYB0JO> de aynı (ilgiyidoğrulamakta.;er iki kaynakta da, İmam2ın nese(i =soyu> (a)sinde ger6ek nese(in 3tak&a3olduğunu )atırlatarak (u konudaki ayet &e )adisleri sıralama gereğiduymuşlardır. 4u (ira da o 6ağın toplumsal psikoloGisinden kaynaklanmaktadır.İmam2ın dedesi Xota aslen Ka(illi (ir Larstır. Kendisi me'usC iken (irmu)are(ede esir alınıp K[fe2ye getirilmiş, m+sl+man olup orada yerleşmiştir.Xota2nın K[fe2ye getirili-

B/Jşi )ususunda (ir ipu'u &ere(ilir d+ş+n'esiyle L+tu)u2l-4ul-dan2d (ulduğumu şu(ilgileri aktaralım$ 3Kadisiye2de +nl+ İranlı komutan "+stem2in dört (in se6measkeri &ardı. 4unlara 3*+nd-i şe)inşa)3 deniliyordu. Kisra2nın ordusu (ogunauğrayın'a (u se6me askerler istedikleriyle andlaşma yapmak, istedikleri yerdekonaklamak &e kendilerine ta)sis =ata2> &erilmesi şartıyla teslim oldular.İstedikleri kendilerine &erildi. :nlar da7emimoğulları2ndan X+)re (. Sa2d ileanlaştılar. X+)re onlara (iner dir)em ta)sisat &erdi. 4unlara 3Lurs3 derlerdi.Sonradan İ(nXiyad =&ali> onların (ir kısmını Fam &e 4asra2ya yerleştirdi. :nlarda oradaki esirlere katıldılar. Ka&in2de yaşayan esirler de 4asra2dakiesirlerin (ir takım şartlarla m+sl+man olduklarını )a(er alın'a aynı şartlar+erine onlar da m+sl+man oldular. K[fe2ye gelip oradayerleştiler.3BKu&&etle mu)temeldir ki K[fe2ye yerleşen (u m+)tedi esirler arasında Xota da&ardır. Xota ;. !li2ye 6ok (ağlıydı. ;atta o dönemde ;alife2ye an'ak&arlıklıların yiye(ildiği (ir 6eşit tatlı ikram etmişti.Xota2nın oğlu Sa(it de ;. !li2nin duasını almış, )alife onun nesline !lla)2tan)ayır &e (ereket niyaında (ulunmuştu.Sa&aş &s. yoluyla m+sl+man olan a2'emi =arap olma-yan>ler arap ırk6ılığınınde&let politikası )aline getirildiği ?me&i uygulamalarını gör+n'e ?me&imu)alefetini temsil eden ?)l-i 4eyt2e kendilerini da)a (ir yakın )issettiler. 4usempati da)a sonra ?)l-i 4eyt mensuplarının aşırı ul+mlere maru kalmasıyladostluğa &e fiili yardıma dön+şe'ektir.İmam2ın doğumundan ön'eki yarım y+yıl (ir kıyamlar dönemidir. 4a(asının &ededesinin (u kıyamları görerek, duyarak yaşadığı d+ş+n+l+rse ?(u ;anife2ninyetiştiği ailenin sosyal &e siyasal ter'i)leri ta)min edile(ilir. B.4elauri, Lut[)u2l-4uldan, s. O/Q. q_#iRiOB q9İ Ss JB`S 8 -H 3i H.s .s u MB Ta 'TS .s I !+.g$:SB ST-J



o j(? 2 ' +$HT$O *: '.fa 2S 3H T

ı, ,' .S R S .S-.l.a.TBO cO p, R -T07O * 5BO - RjS O ö*YOo8>%i O 2Hs. Rc9 3S > *

H 2( S 2*3? .-S o ,_o uo 3ı-, :B0 *zn zc 'a TS j: t` j23 S J ğ3'ıG Wd$O 'd O QOTo: 1Nz -Tes 3:lifi 3S ? -i) RO e a ._ '3' T S JJ3O GT tJ -O S İBB SİRG s m SiCfsJ S j T -e -o ofB3S ? 2Sn 7l .(< 2n3S O H

t @O--BcS es.J3 T F gOTlo ( T cu o*W 5 *a GJ



$O *- '::l8>'

İsi\ ö ı-t+ J Ra.Gj R.J3 S T3 S 3( \s s Ms HB3* .* $: + : OBjB ilio _ _'=9$O 5 W: O

p3O * es-B7OS ;

7O

R R r 'i s

HS -O -g 2H S ],.--R

gHT* jO ': a BO -s. e3S BT ' S S# j(İO eST?İl2SB 3Ssİ3' O N O2( ' İ ?O ' n\ G o 1S`J' S0 tJ 3S#S# R$O,. T

*O?



HJ##s Hj% ti=9 5a

8> A 2o cg3Soso S S>#'9 3:İS`X OTO

/jB

itJ -SmO8>SB' (3oio

I -omi te&afuki )adiselerin de yardımıyla fıkı) =İslam )ukuku> ilminde yoğunlaşmayakarar &erir. K+fe rey as)a(ının merkeidir. 4u ekol+n kadim öğretmenleri olarak;. !li &e !(dulla) (. Mes2ud gösterilmektedir. 4u silsile Mesruk, İ(n Mes2ud2unöğren'isi Furey), !lkame, İ(ra)im en-5e)ai &e en son olarak da İmam2ın )o'ası;ammad2a kadar uanır. Aağının +nl+ faki)i Fa2(i2nin ta&siyesiyle ;ammad2ın ders)alkasında fıkı) okumaya (aşlayan ?(u ;anife, )o'asının öl+m+ne kadar -yaklaşıkyirmi yıl- s+rd+r+r öğren'iliğini. ;atta (u esnada artık yetkinleştiğikanaatiyle ayrı (ir ders )alkası oluşturmayı aklına koymuşken )o'asının ge6i'i(ir s+re göre&i kendisine (ırakmasıyla (u işin orluğunu anlamış, )en+ (ukonuda tam yetkinleşmediğini farkederek )o'asının öl+m+ne kadar ayrılmamayakarar &ermiştir. ;o'ası öld+ğ+nde İmam kırk yaşlarındadır. ;ammad2m (oş(ıraktığı k+rs+ye ge6erek otu yıl o makamda (ug+ne kadar gelen i6ti)atlarınıoluşturur. "asululla)2tan kendisine kadar gelen ilim geleneğini İmam !amkendisinden sonra en yetkin öğren'isi -aynı amanda arkadaşı- İmam X+fer2eterke-de'ektir. 4ug+n 2;anefilik2 adını &erdiğimi fıkı) ekol+n+n temelleri işte(u otu yılda atılmıştır.4u s+re arfında altmış (in =seksen +6 (in diyenler de &ar> )ukuki soruna 6ö+mgetirmiş, yaklaşık seki y+ öğren'i yetiştirmiş, (unların i6inden m+6te)itola(ile'ek 6apta insanlar 6ıktığı gi(i, (unlardan (ir 6oğu İslam 'oğrafyasının6eşitli (ölgelerinde yargı makamında (ulunarak ;anefi ekol+n+yaygınlaştırmışlardır.İmam2ın )ayatının (+y+k (ir (öl+m+n+ kapsayan öğren'iliği döneminde onun siyasikişiliği de ya&aş ya&aş oluşur. 4ir kişiliğin oluşmasında eğitimin &eeğiti'ilerin kimliğinin katkısı k+6+mseneme. İmam2ın şa)siyetine damgasını&uran iki farklı ilim silsilesi &ardır. 4irini yukarıda saydık. Saydığımı (usilsilenin "asululla)2a dayanan (aşka



ilim silsileleri i6inde 6ok ög+n (ir yeri &ardır. 4u ög+nl+k sökonusuisimlerin takip ettikleri fıkı) usul+nden 6ok yaşantılarında ortaya 6ıkan siyasita&ırlarında aranmalıdır."asululla)2ta (aşlayıp İmaim !am2a ulaşan silsiledeki isimler yalnı usuli (ir'er) &e ta2dilden, sika =g+&enilir> olarak 6ıkmalar. !ynı amanda siyasi (ir'er) &e ta2dile =;adis usul+ terimleridir. "i&ayet in'irindeki kişilerin

g+&enilir- 2 liklerini araştıran (ir ilim dalıdır.> ta(i tutulduklarında, (uisimlerin siyaset fık)ı2nda da sika oldukları ortaya 6ıkar. Welde İmam !am2ın,genelde ;anefi fık)ının (u ilk taşıyı'ılarının siyasi defterlerini a6tığımıdaön+m+e kendi i6erisinde ortak (ir ta&ır geliştiren &e (ener öellikler taşıyan(ir silsile 6ıkmaktadır.?(u ;anife2nin şa)siyetini oluşturan ikin'i silsile ise Xeyd (. !li, !(dulla) (.;asan, Mu)ammed 4akır gi(i ?)l-i 4eyt imamlarıdır. ?(u ;anife (unla7dan dersalmış, )adis nakletmiş, onların so)(etinde (ulunmuştur. 4u imamlardan öellikleİmam Xeyd, ?(u ;anife2de derin iler (ırakmıştır. İmam !am (u )o'asınınkıyamını "asululla)2ın 4edir2de-ki 6ıkışına (enetmiş &e onu amanın 3)ak imamı3ilan etmiştir.İmam2ın (öylesi (ir ilim geleneğine sa)ip olması onun siyasi ta&ırlarını(elirleyen en önemli faktörlerdir.

İmam2ın siyaseti 3mu)alif (ir siyasettir. ?(u ;anife (ir par6a +mitlenipardından +mitlerini yitirdiği !((asiler2in ilk dönemi )ari6 (+t+n (ir )ayatınıyönetime mu)alefetle ge6irmiştir. A+nk+, 6o'ukluğunda yaşadığı ;. Wmer (. !(-d+lai dönemi )ari6 )er iki yönetim de isti(dat &e ul+mle saltanats+rm+şlerdir.İmam2in olduk6a &arlıklı (ir aileden gelmesi &e kendisinin ti'aretle iştigaledip maddi sıkıntı 6ekmemesi,)ayatta-ki en (+y+k desteklerinden (iri olmuştur.9ede mesleği2olan 3;a3 =(ir 6eşit dokuma kumaş>B/Qimalatını kendisi de s+rd+rm+şt+r. 7i'aretteki yeteneğini kısa s+rede ispatlayan?(u ;anife mamullerini uak iklimlere kadar i)ra6 ettiği (ir atölye dekurmuştur.Kendisine 6ok itimat edilen (ir t+''ar olan imam, aynı amanda K[fe2nin ayaklıemanet sandığıdır. :nun dillere destan tak&ası &e g+&enilir kişiliği dost d+şman)erkesin gö+nde onu 3emin3 kılmıştır. 4u '+mleden olarak şe)adetin-desandığından o amanın de&let )ainesine eş kıymete )ai olan, elli milyon dir)emdeğerinde mal &e nakit 6ıkmıştır. #mam2ın mali (ağımsılığı şu a6ılardanönemlidir$ B. 7ari) (oyun'a alimler, )ayatlarını ilme &akfettiklerindenge6imlerini (aşkasına i)tiya6 duymadan temin etme kenusunda (aşarılıolamamışlardır. 4u durum onlar i6in en (+y+k aaf se(e(i olmuş, yönetimler dealimlere )ep (u yanlarından yaklaşmak istemişlerdir. !limler 6oğu aman, alimyöneti'iler karşısında m+stağni kalamamışlar, kimi aman ilmin &akarından ta&i&ermek orunda (ırakılmışlardır. 4u (aen öyle köt+ sonu6lar doğurmuş ki aliminilmini parayla satın almakisteyen yöneti'iler (ununla alimleri etkisi )alegetirmek istemişler, (aşara(ilirlerse onun ilmini saltanatlarına (ir kaldıra6olarak kullanmışlardır..?(u ;anife2yi (u &artaya d+şmekten alıkoyan sade'e maddi (ağımsılığı değildiel(ette. Varlık sa)i(i olmasa da, )erkes6e (ilinen tak&a &e &akarıyla (undan(aşka (ir ta&ır2 sergileyemedi. !n'ak ilminin &akarına to kondurtmama-sındamaddi (ağımsılığının rol+ inkar edileme. 9a)a son-. raları (ir 3ekmek teknesi3ne dön+şe'ek olan ilim, sa)i(inin karnını doyuran lakin iet kaandırmayan(ir 3meslek3 )alini almıştır. 4u y+den de alimlerin yöneti'iler +erindeki'aydırı'ı etkisi kay(olmuş, onlara alınrp-satılan (ir 3meta3 gi(i (akılmaya(aşlanmıştır.J. ?(u ;anife ser&etini, yalnı kendi ilminin &akarını mu)afaa etmektekullanmamış, 6ağdaşı olan alimlerin &ei r]nöğren'ilerinin de i)tiya6larını karşılayarak onları yöneti me mu)ta6 konumad+şmekten korumuştur.4ir keresinde +nl+ Mu)addis i(ra)im (. Uyeyne dört (in dir)em (or'unuödeyemediği i6in )apse ma)kum olmuştu. !rkadaşları onu kurtarmak i6in paratoplamaya 6ıktılar. ?(u ;anife2ye de geldiler. ;al(uki i(ra)im (. Uyeyne ?(u



;anife2ye mu)alifti. :nu &e me'lisini köt+i+yordu. imam kendisini olur olmasu6layan (u atın (or'unun tamamım kendi 'e(inden ödeyerek da)a ön'e(aşkalarından toplananları iade ettirdi.J4u olay +erine i(ra)im2in kardeşi S+fyan (. Uyeyne 3gölerim ?(u ;anifegi(isini görmedi3 demekten kendini alamaya'aktı.Aağdaşı olan #(n ?(i <eyla2ya, #(n F+(r+me2ye &e )atta )o'aları ;ammad &e

Fa2(i2ye s+rekli maddi destekte (ulunur, onlardan mu)ta6 olanı görd+ğ+ndeonların &akarını edelemeye'ek (ir (i6imde i)tiya6larını gideririrdi. ine (u'+mleden olarak oğlu ;ammad2a Lati)a2yı öğretmesi karşılığında (ir alime (indinar &erdiğini Mekki nakletmekte.7ale(elerinin )em kal(C, )em ru)C &e )em de (edenC i)tiya6larını gideren imamyoksul olan +nl+ tale(esi ?(u usuf un i)tiya6larını karşıladığı gi(i ailesininde i)tiya6larını karşılardı.O. imam !am fık)ını diğer fıkı) ekollerinden farklı kılan öelliklerden (iri deekonomi )ukukuyla ilgili )+k+m-lerdeki isa(et &e )ayata uygunluktur. ;erkes(ilir ki, (u gi(i meseleleri en iyi (ir (i6imde meslekten anlayanlar 6öe(ilir.#mam2ın mesleğinin ti'aret olması islam ?konomi ;ukuku i6in m+kemmel (irfırsattır &e islam 7i'aret ;ukuku (ununla 6ok şey kaanmıştır.imam !am, 4eni Zmeyye yönetiminin olumsuluklarına k+6+kten (eri şa)it olmuş,

eline ge6en )er fırsatta onları IJ. Mekki, Menakı(u ?(C ;anife, s. J0.B/Peleştirmekten geri kalmamıştır. Kendisinden )adis naklettiği )o'ası imam Xeyd2inkıyamı ?(u ;anife i6in de or yılların (aşladığı dönem olmuştur.Ker(ela katliamından kurtula(ilen tek ;+seyin e&ladı olan !li Xeynela(idin2inoğlu Cmam Xeyd kendi adına iafe edilen (ir ekol+n =Xeydiye> de kuru'usudur.İlimle meşgul olan imam Xeyd 6ağın )alifesi ;işam (. !(d+lmeCik2in k+f+r &eta)riklerine da)a fala dayanamayıp dedesinin yarım (ıraktığı işi +stlenir.K[fe2de kendisine on(inler (iat ettiği )alde 'eddine yapılan i)anet ona dayapılır. Kararlaştırılan g+n geldiğinde kulaktan kulağa fısıldanan 3a Mansur3parolasına (ir a&u6 insan i'a(et eder.i)anetin ardından gelen korkun6 'inayetler, İmam Xeyd2in ön'e darağa'ına 6ekilipardından yakılan 'esedi &e oğlu a)ya ile ;orasan2da, torunu !(dulla)2laemen2de, sonu )ep kan &e kıtalle (iten kıyamlar...imam !am Zmeyyeoğulları2nı )ilafete m+ste)ak olarak görm+yordu. :nlara)ilafetin gası(ı olarak (aktığı i6in Cmam Xeyd2in K[fe2de ?me&iler2e karşı(aşlattığı kıyamı şöyle niteliyordu$3:nun (u 6ıkışı "asululla)2ın 4edir2deki 6ıkığı gi(idir.34u kadar tas&ip ettiği (ir kıyama ni6in katılmadığı sorulduğunda şöyle diyordu$3anımda insanların emanetleri &ar. :nları #(n ?(i <eyla2ya de&retmek istedimka(ul etmedi. Sorumluluğumu yerine getirmemiş olarak ölmekten korkuyorum...3OMekki2nin ri&ayetinde imam Xeyd2in el6isi kendisine Xeyd2in kıyam 6ağrısıylagelin'e el6iyi şöyle 'e&aplar$3?ğer insanların, 'eddi ;+seyin2i terkettikleri gi(i onu O. Kerderi,Menakı(u2l-İmami2l-! 2am, s. J1Q. BPda yarı yolda (ırakmaya'aklarından emin olsaydım ona katılır, onun ardında 'i)adederdim. A+nk+ )ak imam odur. <akin (en ona malımla yardım ediyorum ki, onunlakendine uyanları koruyup kollasın.3 Sonra el6iye dönerek dedi ki$ 3Maeretimiİmam2a ilet3 : el6iyle Cmam Xeyd2e on (in dir)em yolladı. 4aşka (ir ri&ayetteise )astalığından dolayı ö+r dilemişti.0Cmam !am2in Cmam Xeyd kıyammdaki ta&rını &e gör+şlerini öetleye'ek olursak$a. Xalim otoritenin ulm+ne karşı 6ıkışı "asululla)2ın 34edir Sa&aşı3 kadargerekli &e soylu (ir 6ıkış olarak niteliyor. Xulm+ &e alimleri, (u (enetmeyleen ufak (ir te&ile yer (ırakmaya'ak şekilde ma)kum ediyordu.(. Xalim sulta karşısındaki kıyamın meşruluğunu onaylayarak şu )+km+&eriyordu$ 3A+nk+ )ak imam odur.3 İmam !am2ın (uradaki ter'i)inin illeti3olan3la olması gereken arasındaki 3meşruiyet3 farkıydı. : 3olan3 =status-uo>ıdeğil olması gerekeni ter'i) ediyordu. 4u ta&rıyla Ma-&erdi &e C(n ;aldun gi(iisimlerin da)a sonra sistemleştir-dikleri, (aılarının da kasıtlı olarak ?)l-iS+nnet2in ta&rı diye lanse etmeye 6alıştıkları 3de&let6i3 siyaset teinikök+nden reddediyordu.



'. Maeretin 'insi şu ya da (u, Cmam meşru (ir maeret göstermek gerekliliğiduyuyor, maeretin meşruluğunu anlata(ilmek i6in 3C(n ?(i <eyla2ya &ermekistedim, ka(ul etmedi.3 gi(i (ir ayrıntı &erme l+umu )issediyordu. Cmam2my+ksek karakterini &e 'esaretini (ilenler onun maeret (elirtirken de 'iddiolduğuna inanmak orundadırlar. Maeret uydurduğuna inanmak ona )akarettir,3...emin olsaydım ona katılır, onun arkasında 'i)ad ederdim.3 deyişi maeretinin

ne denli meşru &e ge6erli olduğunun (elirtisi olduğu gi(i kıyamı gön+ldentas&i(inin de ifadesidir. : (öyle (ir kıyama0. Mekki, Menakı(-ı ?(i ;anife, s. JOP.

BPBmaeretsi katılmamayı meşru saymamış, kendisi de me&'ut )alifeye rağmen 3)akimam3 ka(ul ettiği Cmam Xeyd2den ör+n+n ka(ul+n+ istemiştir.d. Meşru saydığı (ir kıyamı maeretinden dolayı 'anıyla destekleyemeyen &e kıyamliderinden (u )ususta ö+rl+ sayılmasını isteyen imam !am kıyamı malıyladesteklemiş, o g+nk+ alım g+'+ 6ok y+ksek (ir me(lağı imam Xeyd2in el6isine&ererek adeta ör+n+n keffaretini mlC yardımla ödemek istemiştir.3?ğer (en &e oğlum yalnı (aşımıa olsak da)i yine de sulta2ya karşıayaklanırdık. imam sırtına '+((e ge6irmeyi (e'eren değil, kılı'ını kuşanandır.3

7ari)6iler imam Xeyd2in (u soylu '+mlelerini nakletse de sonu'u (ir felaketedön+şen (u kıyamın i(ret alına'ak kimi noktaları &ar$;i'ri BJ =m. QO/>2de ger6ekleşen İmam Xeyd kıyamı ger6ekte a'eleye getirilmiş(ir kıyamdı. 4ir şa)idlik dolayısıyla Medine2den K[fe2ye getirilen Cmam Xeyd,K[feli Fii-ler'e ikna edilir. İ6ten i6e kaynayan toplumsal )uursuluk kendisinionun önderliğinde dışa &urmuştur, imam Xeyd K[fe2ye gelin'e, )alk, onu(eklenmedik (ir ilgiyle &e tea)+ratla karşılamış, (ir ön'eki i)anetin =Ker(ela>sıısını i6lerinde (ir ur gi(i (+y+tenler i)anetlerinin faturasını ödeyipra)atlamak i6in Cmam2ı ayaklanmaya teş&ik etmişler, İmam da &erilen sölere &egösterilen ilgiye (akıp raı olmuştur. 5e ki, altı ay gi(i kısa (ir s+rede)alledilmeye 6alışılan )aırlıklar, organienin olmaması &e en 6etini K+fe)alkının o tanıdık i)aneti )areketin (aşarısılığının ana se(epleridir. İmam!am (+t+n (unları K[feli (iri olarak el(ette (iliyordu. 4ir de şu$ İmam og+nlerde )o'ası ;ammad2m postuna )en+ oturmamıştı. Kendisine 39oğunun Laki)i3denilmiyordu da)a. Kıyama katılsa (ile (u m+nferit (ir )areketBPJolarak kala'aktı. 9a)a sonraları İmam !am +n+n+n ir&esine doğru tırmanırkeniktidar i6in 'iddi (ir te)like oluşturmaya (aşlamıştır.!slında Cmam saltanata mu)alefet eden alimlerin ne ilkiydi, ne de sonun'usuola'aktı. :ndan ön'e de ilminin ietini koruyan (ir imamlar silsilesi &ardı.;. ;+seyin örneği (ilindiğinden onu ge6iyorum.: dönemde yönetimle iyi ge6inen alim )alk naarında kendi kuyusunu kamışoluyordu. : 6ağın 3suskun 6oğunluk3 dediğimi )alk kesiminde öyle (ir toplumsala)lk &ardı ki (ir faki)i sultan kapısında görd+klerinde onun işi (iti-&eriyor,o faki) )alkın gö+nden d+ş+&eriyordu. Kimse gelip ona mesele danışmadığı gi(işö)reti &e saygınlığı da kalmıyor, 3sulta alimi3 olarak &asıflandırılıyordu.Kimi alimleri yönetimle ilişkiye girmekten sakındıran da (u durumdu. !n'ak (ir6oğu )aksılığa &e ulme ortak olmamak gi(i samimi &e soylu (ir duyguylauaklaşıyorlardı yöneti'ilerden. Wrneğin Said (. *+(eyr, eş-Fa2(i, C(n ?(i<eyla, ?(u2B-4a)-teri gi(i ön'+ faki)ler ?me&iler2e karşı ayaklanan !(durra)-manİ(n el-?ş2as2ı desteklemişlerdi.Said (. *+(eyr C(n ?ş2as kıyamında şöyle der$3:nlarla ta y+rekten sa&aşın. A+nk+ onlar ul+mle )+kmediyorlar. İslam2ınemirlerini dinlemiyorlar. Xayıfları eiyorlar, namaı (oş&eriyorlar.3Cmam !am2ın )o'alarından Fa2(i2nin ?me&iler )akkındaki fet&ası şudur$3?y m+sl+manlar :nlarla sa&aşın. :nlarla sa&aşmanıda (ir sorumluluk yoktur.!lla)2a yemin olsun ki (ug+n yery++nde, )+k+mde onlardan da)a alim &e da)ag+na)kr (ir ka&im (ilmiyorum.3Znl+ faki) İ(n ?(i <eyla ise aynı olayla ilgili olarak şunları söyler$BPO3?y m+minler ;akkı (ilmeyen, (id2atlan )elal kılan (u 'a)iller g+ru)uylasa&asın.3



;i'ri BO:2lara gelindiğinde ?me&i saltanatı )er tarafından dök+lmeye (aşlamıştı.aklaşmakta olan sonu )isseden yöneti'iler (u sonu ge'iktirmek i6in ellerindengelen )er 6areye (aş&uruyorlardı.?me&ilerin #rak2taki son &alisi Wmer C(n-i ;+(eyre de (u (ağlamda kimigirişimlerde (ulunuyordu. 4unlardan (iri de faki)lerin +n+nden yararlanmaktı.4öyle'e )em faki)le-rin mu)alefetinden emin ola'ak, )em de )alkın naarında

sarsılan ?me&i n+fuunu yeniden g+6lendire'ekti. İ(n ?(i <eyla, 9a&ud (. ;ind,İ(n F+(r+me &e diğer +nl+ faki)leri 6ağırdı. ;er (irine (irer göre& &erdi. Sıra?(u ;anife2ye gelmişti. apılan teklif şuydu$3Zerine ima koymadığın )i6 (ir kanun y+r+rl+ğe konmaya'ak, sen iin &ermedende&let )ainesinden kuruş 6ıkmaya'ak.34u, en y+ksek yargı &e y+r+tme g+'+n+n onun eline &erilmesi demekti, imamşiddetle reddetti. Vali #mam2ı indana atarak işken'e etmeye (aşladı. :nu )erg+nkır(a6latıyordu. 9iğer faki)ler 3Kendineyaık etme. 4i nasıl istemeyerekka(ullenmişseksen de öyle yap3 dedilerse de İmam şa)siyetine yediremedeği (uteklifi şu kesin sölerle reddediyordu$ 3?ğer &ali (enden Vasıt mes'idininkapılarını saymak gi(i sıradan (ir iş istesin, yine ka(ul etmem. : (ir insanınulmen katline )+kmede'ek, (en m+)+r (asa'ağım )aE !lla)2a yemin ederim ki (um+mk+n değil3

4u arada C(n ;u(eyre İmam2ın gönl+n+ 6elmek i6in olduk6a yumuşak da&randı &e onasureta )+rmet &e ikramda (ulundu. 9eğişen (ir şey olmadı.;i6 (ir teklifi ka(ul etmeyen #mam2a son olarak K+feBP0(aşkadı)ğı teklif edildi. :nu da ka(ul etmeyin'e &ali ona (u işi ka(ulettire'eğine dair yemin ederek tekrar işken'eye aldı, Cmam ise (u durumu şusölerle karşılıyordu$34u d+nyada kır(a6 yemek a)ir ette 'ea görmekten e&ladır. Valinin (eniöld+rmeye g+'+ yeter fakat tekliflerini ka(ul ettirmeye asla3@+nler'e s+ren kır(a6lama işi öyle (ir raddeye gelmişti ki işken'e'i polisİmam2ın ölmesinden korkup &aliye durumu iletti. ?me&iler2e da)a fala d+şmankaanmak istemeyen &ali İ(n-i ;u(eyre onu öld+rmekten 6ekiniyordu. Fö] dedi$3:nu ikna ede'ek (iri yok muE ;i6 değilse (enden s+re tanımamı istesin. Ve (uarada (eni ikna edi'i (ir 6are d+ş+nerek yeminimden kurtarsın.34unun +erine İmam ona )a(er yolladı$ 34eni (ırak, (u konuyu (ir de dostlarımlaistişare edeyim.3İmam (ırakıldığında gur(eti illete ter'i) ederek (ineğine atladığı gi(i 6okse&diği 4eytulla)2a doğru yola koyuldu. İmam2ın K[fe2den Mekke2ye )i'reti )i'riBO2da ger6ekleşti.İ(n-i ;u(eyre2nin İmam !am2a yaptığı (u teklifler geriden (akılın'a insanınağının suyunu akıta'ak 'insten. 4ug+nlerle kıyaslandığında nakıs da olsa (irİslam de&leti olan (ir yönetimde kim olsa (u teklifleri reddetmedi. 4una pekparlak gerek6eler (ile (uluna(ilirdi. ;ele (öylesine (ir teklifi kır(a6lanma &eöl+m+n eşiğine gelme pa)asına reddetmenin )i6 mi )i6 anlaşılır (ir tarafı yoktu.İmam !am gi(i tak&anın, 'ömertliğin ir&esinde (ulunan (iri ayağına gelen (u3)imeti neden reddetsindiE ;em, onun gi(i (ir 2da&a adamı2 (öyle (ir makamı2da&a2sınm yararına kullanama mıydıE?&et, (+t+n (u gerek6elere rağmen )i6 kimsenin inkar edemediği (ir ger6ek &ardıorta yerde$ İmam !am kendisi-BPne teklif edilen (u parlak göre&leri kır(a6 altında 'an &erme pa)asına ka(uletmemiş, )atta (ununla da kalmayarak ?me-&i &alisinin 3Vasıt Mes'idi2ninkapılarını saymak3 gi(i (asit (ir emrini (ile yapmaya'ağını ısrarla&urgulamıştı.Cmam !am2ın ni6in (öyle yaptığını anlaya(ilmek i6in yönetimin (u teklifi )angiama6larla yapmış ola(ile'eğini (ilmek gerekiyor$B. İmam 2ı susturmak$ 4inler'e insanın te&e''+)+n+ kaanmış (ir alimi emirlesusturmanın orluğu ortada. !n'ak #mam2ın kal(C olmaktan 6ıkıp fiilC &e ka&lC(ir )al alan yönetim karşıtlığını etkisi )ale getirmek i6in onun mu)alefetininengellenmesi gerekmekte. ?ngellenmese de fiilC &e ka&lC olmaktan 6ıkartılıpkal(C )ale getirilmek istenmekte. Xaten kal(C (ir mu)alefete kimsenin (ir şeydediği yok.



J. Sistemi meşrulaştırmak$ #mam2ın de&let kapısında aldığı göre&i delilgöstererek reGimi meşrulaştırmak. Wyle ya ?(u ;anife gi(i (+y+k (ir faki)ingöre& yaptığı yönetim meşru değilse )angisi meşru ola(ilir kiE 7a(i yönetimmu)alifleri kırmak i6in kaldırdığı kılı'ın u'una ?(u ;anife2nin adını ge6irmeyid+ş+rtmekte.O. Mu)alefeti par6alamak$ ?)l-i 4eyt2in İslam topraklarındaki en şö)retli &e

g+6l+ desteğini etkisi )ale getirerek mu)alefetin 'an damarlarından (irinikurutmak. 9iğer mu)alif ulemaya da (u şekilde (ir mesaG yollayarak onlarıyılgınlığa s+r+klemek.0. 9işlileri yağlamak$ Sistemin y+r+meyen organlarını yetişkin, işinin e)li,d+r+st &e kalifiye (ir 2elemanla tak&iye edip onları iyi 6alışır )ale getirmek.Suiistimale m+sait t+m makamların, öellikle de para kasalarının (aşına ge6irmeki6in, en fasık &e fa'ir yönetimler (ile dini (+t+n, d+r+st, etliye s+tl+yekarışmayan 3d+3 tipler aramışlardır. İ(n ;u(eyre2nin yapmak istediği de, İmam2ıumanı olduğu (öylesine (ir göre&e getirerek onunBP1sırtından saltanatı g+6lendirmek ya da mu)aliflerini saltanat a6ısındantaraftardan da)a kullanışlı )ale getirmeyi istemektir.. 7uağa d+ş+rmek$ Fö)reti d+nyayı tutmuş ?(u ;anife2nin (u )aklı şö)ret &e

n+fuunu kırmak. :nu suiisti2malle-rin doğal )ale geldiği şai(eli (ir makamaoturtarak egale etmek. !sılsı şai(elerle 6e&resi (oşaltılın'a m+stamel (ir aletgi(i kaldırıp atmak.Cmam )i'aa gittikten sonra ?me&i yönetimi fala yaşamaya'ak, )i'ri BOJ2de (+y+kg+r+lt+lerle de&rile'ektir.0. !44!Sİ 9W5?MİCmam !am ?me&iler2in yıkılışına kadar Mekke2de kaldı. 4urada (ir yandan i(adet&e taatla meşgul olurken (uyandan da Cmam Malik gi(i +nl+ alimlerle tanışıpfikir alış&erişinde (ulunuyordu. C(n-i !((as2ın, ;. Wmer2in &e ;. !li2ninfık)ını onların )aleflerinden ta)sil etti. 4ir tarafta Cmam Mu)ammed 4akır &e;asanu2l-M+senna2dan ders alıyor, öte yanda peşini (ırakmayan yetenekliöğren'ilere ders &eriyordu.önetimin ulm+nden (ıkan )alkın da yardımıyla ?me&i )anedanı de&rilin'e;aşimoğulları2na mensup olmanın (edelini saltanata ta)&il etmeyi iyi (e'eren!((asoğul-ları yönetimi ele ge6iri&erdi. ;erkes ulm+n (ittiğini, )erşe-yindeğiştiğini, )ilafetin layık olanların eline ge6tiğini sanıp se&iniyordu.Se&inenlerden (iri de Cmam !am2dı. ;i6 (ir aman tas&ip etmediği, s+reklialey)ine 6alıştığı ?me&i yönetiminin 6ök+ş+ne Cmam2ın se&inmesi el(ette doğalkarşılanmalıydı.?(u2l-!((as, Mekke &alisi eliyle ulemadan (iat talepBPQedin'e ?(u ;anife şu konuşmayı yaptı$34u iş =)ilafet> peygam(erimiin yakınlarına ge6erek )ak yerini (uldu. 4u!lla)2ın lutru &e keremidir. ?y alimler (unlara yardım etmeye en layık olansisini Sie istediğini kadar ikram &e i)san &ar. ;alifenie (iat edini.4iat a)i-rette siin i6in emniyete ka&uşmaya (ir &esiledir. !lla)2ın )uuruna(iatsı &e imamsı 6ıkarak )u''etsi &e delilsi kalmayını.3:rtalık yatıştıktan sonra K[fe2ye dönen Cmam diğer alimlerle (irlikte )alifeyiiyaret ederek şu konuşmayı yaptı$3!lla)2a )amdolsun ki )akkı ne(inin yakınlarına &erdi &e +erimideki al6altı'ıulm+ kaldırdı. Ve yine )amdolsun ki dilimie )akkı söyletti. !lla)2ın emri+ere sana (iat ettik. İşine &efa gösterirsen kıyamete kadar a)dimide&efakrı. !lla) (u işi ne(isine yakınlığınıdan dolayı (oşa 6ıkartma.31 4ukonuşmalar imam !am siyaseti2nin de teme ilkelerini ortaya koyması a6ısındanolduk6a manidardır.!limlere yaptığı konuşmasından anlıyoru ki, onun, )ilafeti Kureyş2in )akkıgörmesinin altında yatan )issi ger6ek (u makamın &arislerinin "asululla)2ınyakınları olduğuna inanmasıydı. Aıkardığımı (aşka (ir sonu6 ise Cmam2ın 3(iat3olayına &erdiği önemdi. : (iati a)irette emniyet &esilesi, (iatsılığı)u''etsilik &e delilsilik olarak niteleyerek M+r'ie gi(i adil-alim, fasık-fa'ir demeden )er yöneti'iye (iat etme fikrini )ayatıyla reddederken ;ari'iler



gi(i (iatsılığı &e (aşı(oukluğu da )oş görm+yor, (u konudaki adil &e mutedilgör+ş+ ortaya koyuyordu.;alifenin y++ne karşı yaptığı İkin'i konuşmasında da (iat etmekle (irlikte (u(iatin şartlı (iat olduğunu =adalet> ima ediyor, şimdiye kadarki mu)alefetininsalatanatla i6li1. M.?(uXe)ra,7ari)u2l-Mea)i(i2l-İslamiyye,s.O:$ BP/

dışlı kimi )aset6i alimlerin dediği gi(i m+min (ir mattan ya da 3fitne3 &e3anarşi3yi se&mekten kaynaklanmadığım ispat etmiş oluyordu. :nun tek kaygısı&ardı alimin ulm+ne susarak da)i olsa ortak olmamak. Xalime karşı kayıtsıkal-maktansa malum olmayı ter'i) etmek, tenine &e 'anına kastedildiğinde (ileulm+ meşrulaştıra'ak da&ranışlardanuak durmak...İmam yukardaki örnekte de gör+ld+ğ+ gi(i onayladığının =inandığının> altını6ekinmeden imalar onaylamadığını ise )i6 (ir şeyden korkmayarak a6ık6areddeder &e eleştirirdi. ?yyam'ılığın )i6 (ir t+r+ne meyletmedi. 9eğil +6paralık şeyler, 'an &e ten kaygısı (ile ona imanın iet &e &akarını 6iğnetmedi.İlkelerine (ağlıydı. :nun ilkeleri 5e(i =a>2m ilkeleriydi. : m+6te)id olduğu)alde ilkeleri amana uydurma adı altında işine gelir (ir (i6imde kullanmaktanimtina etti &e siyasette de imam olduğunu 3siyasi aimef2ı ter'i) ederek

ispatladı.Aok kan dökt+ğ+ i6in tari)e 3seffa)3 =6ok kan dök+'+> olarak ge6en ilk !((asi)alifesi ?(u2l-!((as )ilafete ge6erken &erdiği söleri unutup ?me&ilerden ?)l-i4eyt2in intikamını alma (a)anesiyle ulmetmeye (aşlaym'aCmam s+k[ta ge6ti. !n'akSeffa) öl+n'eye kadar da (iatim (oduğuna dair (ir ta&ır göstermedi. 4udönemdeki ta&rından da anlaşılıyor ki umduğunu (ulamamanın pişmanlığı &eeikliğii6indeydi.;alk (un'a fedakrlıktan sonra saltanatın elinden yakasını yine sıyıramamıştı$;amam &e tas aynı kalmış, sade'e )amam'ı değişmişti. !((asi )anedanının,yönetimi ne(e&i temelleri +erine yeniden oturtmak gi(i (ir niyetlerininolmadığı 6ok ge6meden anlaşılmıştı.7ari) (oyun'a örnekleri gör+ld+ğ+ gi(i saltanata sa)ip olanın gö+n+ kan(uruyordu. :nu kay(etmemek i6in 6iğ-BPP

nemeye'eği değer, yıkmaya'ağı yapı, te'a&+ etmeye'eği sınır yoktu.?me&i ulm+n+n gidişine )alkın a (ir kısmı olsun ++nt+ duymamıştı. ;ilafeteaday olarak ortaya atılan yeni g+'+n iddiası 34i, Kur2an &e s+nnet ön'+l+ğ+nde+lkeyi yönete'eği. Uygulamalarımı !lla)2ın koyduğu sınırlan aşmaya'aktır3(i6imindeydi. ;i'ri BOJ2de (iat alan ?(u2l-!(-(as Seffa) )alka şu &aadiyapıyordu$ 3Zmid ediyorum ki, şu anda iktidara gelmiş (ulunan aileden ul+m,or(alık &e )aksı muamele görmeye'ek, )oşunua gitmeyen da&ranışlarlakarşılaşmaya'aksını.3Aok ge6meden (u &aadlerinin ne anlama geldiği anlaşıla'aktı. !((asi ordusu Fam2agirin'e elli (in insanı öld+re'ek, Zmeyye 'amii yetmiş g+n a)ır olarakkullanıla'aktır. ;. Mua&iye2ninki de i6inde t+m ?me&i )anedanının ka(irleria6ılarak öl+lerin kemikleri 6ıkarıla'ak, ;işam (. !(dul-melik2in )en+6+r+rnemiş 'esedine kır(a6 &urula'aktır. *esetler )alka teş)ir edildikten sonra)ıını alamayan yöneti'iler'e yakılarak k+l+ )a&aya sa&rula'aktır. ?me&iler2inmu)aliflerine yaptığını !((asiler de onlara yapa'ak, (u s+laleye mensup (e(eler(ile 3siyaseten kati3 edile'eklerdir. Kimi aile fertlerinin öld+r+len 'esetleri'addelerde s+r+tt+r+lerek sonunda köpeklere par6alattırıla'aktır.7ari)i kaynakların aktardığı malumat (u kadar değil el(et. 4u 'inayetlerin 6okda)a de)şetlileri (aşka (ölgelerde işlenmiştir. Wrneğin Musul2daki isyanı(astırmak i6in gönderilen )alifenin kardeşi a)ya, 3eman3 &erdiği on (in kişiyidoluştukları mes'itle (irlikte ateşe &ermiş, a)ya2nın se6me 4er(eri askerleriMusul2un m+sl+man )anımlarına g+nler'e te'a&+ etmişlerdir.4u arada Cmam !am2m 'anına kasteden ?me&i &alisi C(n ;u(eyre =&aliliği$ BJQ-BOJ).> )alifenin (iat yadığı emannameye rağmen &erilen sö tutulmayaraköld+r+lm+ş,o da ?me&iler gi(i ettiği ulm+n 'easını (ir (aşka alim eliyle (ulmuştur.



İktidarı sağlama alan !((asoğulları ön'eki iktidarın yöntemine el atmış,ul+mlere dur diyen ulemayı öld+rmeye (aşlamışlardır. İlk kur(anlardan (iri +nl+fıkı) alimi İ(ra)im İ(n-i Meymun es-Saig. İmam !am2m da dostu olan (u at&aadlerine inandığı !((asoğularma )er t+rl+ desteği sağlamışken iktidarageldiklerinde ?(u M+slim eliyle ;orasan2da katledilmiştir.?(u *a2fer Mansur iktidara geldiği aman !((asilerin ger6ek y++ ortaya 6ıktı.

önetimi ele ge6irene kadar ?)l-i 4eyt2in )eder edilen )aklarını koruya'ağınıiddia edenler ?me&ilerden (eter y+klenmeye (aşlamışlardı ?)l-i 4eyt2e. ;alkınolağan+st+ iti(ar gösterdiği Mu)ammed 5ef s+2-Xe-kiyye ye kardeşi İ(ra)im,Mansur arattırdığı i6in saklanıyorlardı. ;alife onların yerini öğrenme(a)anesiyle ailelerine olmadık işken'eler yaptırıyordu. :nları yaşlı-6o'ukdemeden in'irlere &urarak işken'e i6inde Medine2den #rak2a getirtmişti. Kıyam'ıCmam İ(ra)im2in oğlu Mu)ammed2i, 'anlı 'anlı (ir du&arın i6ine atarak katletti.ine Cmam i(ra)im2in kayınpederine 6ıplak olarak B kır(a6 &urduktan-sonrakafasını kesip ;orasan2da teş)ir etti.Q 9a)a sonra 5ef-s+2-Xekiyye de şe)itedilip 'esedi Medine2de Sel 9ağı 'i&arındaki a)udi mearlığına atıla'aktır.Cşte (u &e kardeşi İ(ra)im Cmam !am2ın )o'alarından ;. ;asan2m torunu !(dulla)(. ;asan2ın iki oğluydu.4u esnada i)tiyar yaşına rağmen !(dulla) (. ;asan )apse atılmış, 6ektiği a'ılara

dayanamayarak orada &efat etmişti.Sökonusu kıyam ;i'ri B0 =Miladi Q1J-Q1O> yılında ger6ekleşti. Cmam Mu)ammed5efs+2-Xekiyye &e kardeşi İ(ra)im2in )aırlıkları ta ?me&i döneminde(aşlamıştı. ;at-JQ. 7a(eri, 7ari), V##YOQ-01.JBta 7a(eri )alife Mansur2un (iat 5ef s+2-Xekiyye2ye (iat ettiğini yaar kidoğrusu da (udur. ;orasan, "ey, 7a(eristan, el-*eire, emen gi(i +lkelereda&et6iler yollayarak ora )alklarını (iata 6ağırıyordu. Mansur da)a ön'eden(+t+n (u 6alışmaları (ildiği i6in ondan korkuyordu. !((asilerin (aşlattığı)areketle at(aşı gidiyordu 5efs+2-Xekiyye &e kardeşinin )areketi. !((asoğullarıyönetimi ele ge6irin'e ?me&i-ler2in yıkılmasında kendilerinden fala rol+ olandiğer )areketi emenin 6arelerini araştırdılar. 4askı yapmaya &e or kullanmayakalktılar.4u (askıya da)a fala dayanamayan İmam Mu)ammed Medine2de, kardeşi İ(ra)im#rak2da )i'ri B02de ayaklandılar. : sırada 4ağdat2ı inşa ettirmekte olan Mansurapar topar K[fe2ye geldi. Aok şaşırmış, eli ayağına dolaşmıştı. A+nk+ ardıardına şe)irlerin d+şt+ğ+ )a(eri geliyordu. 4öyle giderse saltanatının g+n+n+göremeye'ek demekti. Sıkıntısından ge'e yatağa girmiyor, )er)angi (ir durumdaka6ıp 'anını kurtarmak i6in atlan eğerli (ekletiyordu. Aeşitli nedenlerdendolayı (aşarıya ulaşamayan kıyam imam Mu)am-med2le (irlikte y+ler'e insanınşe)adetiyle sonu6lanıyor, kardeşi İ(ra)im #rak2da kıyamı s+rd+r+yorsa da o dasonunda katlediliyordu./4u kıyamlar olduğunda İmam !am +n+n+n ir&esin-deydi. 7eredd+ts+ )er ikikıyamı da desteklediğini *essas, Mekki, Kerderi &e Xe)e(i gi(i kaynaklardanöğreniyoru.Kıyamlardan dolayı yönetimin kadrine en fala uğrayan kentlerden (iri de (aşkentK+fe. İlan edilen sıkıyönetimle )ukuksuluğa emin sağlanmış kentte de&letterör+ estirilmeye (aşlanmıştı. ?(u ;anife (u şartlar altında İmam Mu)ammed2inkıyamını &arg+'+yle destekliyordu. Wyle ki, (ir ara (u taraftarlık onun &eöğren'ilerinin )ayatını iyiden iyiye te)likeye sokmuştu. ;alkı kıyama katılarakİmam B(-/. !. g. e., V##YJ-1/. JJra)im2e (iat etmeye 6ağırıyorlardı. Wğren'ileri de aynı gayreti gösteriyorlardı.İmam2m ders )alkası kıyamın danışma (+rosu gi(i 6alışıyordu.İmam2m öğren'ilerinden (aıları )alkı teş&ik etmek i6in şu fet&ayı &eriyorlardı$3i(ra)im2le (irlikte kıyama katılanlara yetmiş nafile )a' se&a(ı &ardır.3*essas2ın naklettiği (ir )a(erden İmam2ın &e öğren'ilerinin alimlere karşıyapılan (u kıyamları kafirlerle 'i)ad-dan efdal görd+klerini anlıyoru.



?(u İs)ak el-Leari2ye şöyle sesleniyordu$ 3-İ(ra)im2in kıyamına katılankardeşinin elde ettiği e'ir, senin kafirlere karşı yaptığın 'i)adının e'rindenda)a )ayırlıdır.34u i6ti)attan da anlaşılıyordu ki İmam !am &e öğren'ileri +mmetin i6 siyasetiniul+mden arındırmayı dışardaki kafirlerle sa&aşmaktan da)a önde tutuyorlardı. 4uuğurda 6alışanın da diğerinden da)a fala e'ir ala'ağını söyl+yorlardı.

Kerderi, İ(ra)im (. Su&eyd adında (irinden şu )a(erinakleder$3İ(ra)im (. !(dulla) ayaklandığında ?(u ;anife2yesordum$-Lar olan )a''ı yaptıktan sonra sen'e İ(ra)im2e katılarak onunla (irlikte kıyametmek mi yoksa )a''a gitmek mi efdaldirE-:nun kıyamına katılmak elli )a'2dan efdaldir, dedi.3PMenakı(-ı İmam !am yaan Kerderi2nin ri&ayet in'irleriyle (irlikte aktardığıörneklerden (iri de şu$3İ(ra)im kıyamında (ir kadın ?(u ;anife2ye gelerek$P. Kerderi, a. g. e., s. O00.JO-:ğlum İ(ra)im (. !(dulla)2la (irlikte yönetime karsı sa&aşmak istiyor (ense

(una engel oluyorum ne dersinE-:na engel olma.3B;asan (. !(dulla) der ki 5efs+2-Xekiyye !((asiler tarafından Medine2de şe)idedildiğinde #mam2ı görd+m, ağlamaktan göleri kan 6anağına dönm+şt+.BBİmam ?(u ;anife2nin kıyam'ılara &erdiği maddi &e mane&i destek (u kadarlakalmıyordu. :nun yaptığı (ir (aşka )imet da)a &ardı ki (iat kıyama katılsa odenli yararlı olamadı. Sökoriusu )imet )ilafet orduları (aşkamutanı ;asan (.Ka)ta(a2yı imam İ(ra)im2in +erine gitmekten 'aydırmasıydı. ;asan2m (a(asıKa)ta(a ?(u M+slim2le (irlikte !((asi iktidarını )aırlayan ikin'i kişidir.İktidar el değiştirdiğinde onun (u )imeti karşılıksı kalmayarak (aşkomutanyapılmış, öl+n'e yerine oğlu ;asan getirilmiştin *esaretiyle +nlenen ;asan (.Ka)ta(a i6 isyanlardaki (aşarısından dolayı )alifenin en 6ok se&diği komutandır.K[fe2ye gelin'e İmam !am2m i6ti)atlarına uyar &e onun me'lisine katılırdı. 4irg+n İmam !am2a sordu$3-4enim nasıl (ir göre&de (ulunduğumu &e neler yaptığımı (iliyorsun. 4+t+n(unlara rağmen (enim i6in te&(e m+mk+n m+E-?&et.-4u nasıl ola'akE-!lla) senin niyetinde sadık &e te&(ende samimi olduğunu (iliyor. :ndan gerişunu yapmanı ta&siye ederim$ ?ğer (undan (öyle öld+r+lmen pa)asına (ir m+sl+mamn'anına kıymaktan &age6ersen ge6mişte yaptıklarını (ir da)a yapmamak +ere sö&erir, (u sö+nde se(at gösterirsen işte o aman te&(e etmiş olursun.-F+p)en olmasın ki (u söylediklerinin )epsini yapmayıB. !. g. e., s. O0.BB. !. g. e., s. O0.J0ka(ul ettim. 4ir m+sl+manı öld+rmek de da)il t+m amellerimde !lla)2a &erdiğim (usöden dönmeye'eğim.3İmam İ(ra)im ayaklandığında )alife kıyamı (astırma göre&ini ona &erdi. : dadoğru'a )o'ası ?(u ;anife2ye gelerek$3-24u adam (ana şerri emrediyor2 dedi. İmam şu 'e&a(ı&erdi$-;aydi (akalım. !lla)2a &erdiğin sö+ tutmanın amanı geldi. ;atırladığın gi(i!lla)2a sö &ermiştin. ?ğer o söde durursan !lla) te&(eni ka(ul eder. ?ğerte&(enden dönersen te&(enin )+km+ kalma &e ge6mişte yaptıkların ulme dönerekonların da 'easını 6ekersin.3;asan 3!lla) şa)idim olsun ki sa&aşa katılmaya'ağım3 diyerek Mansur2un yanmageldi. :na şöyle ö+r (eyan etti$3-?y m+minlerin emiri Fimdiye kadar )imetinide (ulundum &e emirleriniiyerine getirdim. ?ğer (u yaptıklarım !lla)2a i(adet ise (u kadarı (ana yeter.ok eğer (unlar !lla)2a isyan ise (undan (öyle da)a fala g+na) işlemekistemiyorum. 4eni (u işten maur gör+n+.3



Komutanın (u sölerine kıan Mansur onun tutuklanmasını emretti. ;asan2m kardeşi;amid, Mansur2a şöyle dedi$3;asan yıl(aşından (eri garip ta&ırlar sergiliyor. Korkum o ki ;asan2a (irşeyler olmuş. Sanırım kafasından ra)atsı. Si onu (ırakın, (u işi (en+stleneyim.3Mansur olayı farketmiştir. Kaynağını öğrenmek ister$ 3-;asan )angi faki)in yanma

gidip gelmektedirE -?(u ;anife2nin me'lisine de&am ediyordu.3BJ İmam !am2ısiyasette de 2imam2 kılan (u ta&isi &e in-kıla(C ta&ır aynı amanda onuni6ti)atları )+km+ndedir. 7a- a. g. e., s. O<#Jri)te eşine a rastlanan (u örnek ta&ır göön+ne alınmadan İmam !am2ın fık)ı &em+essisi olduğu 3?)l-i S+nnet itikadı3 tam anlamıyla ka&ranama.İmam (u ta&isi ta&rında o kadar se(at göstermiştir ki öğren'ilerinden X+fer (.;ueyl2in ondan aktardığı şu sö asil Cmam2ın ul+m sistemleri karşısındakita&rının öetidir$3Valla)i (oyunlarımıa ipleri takıp s+r+nd+rseler &erdiğimi sö+(omaya'ağı.3BO

4uradan ?(u ;anife2nin imam Xeyd2e olduğu gi(i imam i(ra)im2e de (iat ettiğinianlıyoru.Kendisini onun me)e(ine nis(et edenlerden (aıları, islam2ın ietineyakışmayan ta&ırlarım maur göstermek i6in örtmeye &e te&il etmeye 6alışsalar daCmam2m (u siyasi ta&rı, ;anefi fık)ına da yansıya'aktır. ?kol+n iki +nl+ imamıSera)si &e ?(u(ekir el-*assas2ın +erine (asarak &urguladıkları (u ta&rın fık)i)+k+mlerine da)a sonra değine'e-ği.;alife Cmam2ın (u ta&rına 6ok i6erlemekle (irlikte n+fuundan dolayı (ir (a)ane(ulup ondan intikamını alamamıştı. Wn'e Cmam2ı kendi safına 6ekmek istedi &e(unu da parayla denedi. 4ug+n de piyasası )ayli )araretli olan 3satı-nalma3mekanimasını 6alıştırıyordu.4u '+mleden olmak +ere sık sık İmam2a )ediyeler gönderen Mansur2un, (unlarınt+m+n+ m+nasip (ir +slupla reddedip geri yollayan Cmam2a olan kini artıyordu.;alkın malı +erinde keyiflerine göre tasarruf yapan saltanat sa)iplerineyollanan )ediyeleri (ile 'ai görmeyen imam, )i6 (ir dönemde saltanatsa)iplerinden )ediye ka(ul etmemişti. :, gönderilen )ediyenin genel )ainedendeğil de şa)si ser&etten olması durumunda meşruCaşa'ağını söyl+-BO. Mekki, a.g. e., s. 0J/.J1yordu. olladığı )ediyenin geri 6e&rilmesine i6erleyen Mansur2la imam arasındage6en şu konuşma onun (u konudaki )assasiyetini ele &eriyor$3-;ediyemi ni6in ka(ul etmedinE-Fa)si malınıdan (ana (ir )ediye gelmedi ki onu ka(ul edeyim. Si (ana +mmetin)ainesinden aldığınıı yolladı-nı. :ysa +mmetin malında (enim )akkım yok. 4ensila) altında asker değilim, (öyle (ir askerin 6o'uğu da değilim. Lakir dedeğilim ki )ainenin ta)sisatından yararlanayım. olladığını şeyleri (undandolayı alamadım.3B09a)a sonra Mansur imam2a (aşyargı6lık teklif ettiğinde İmam ka(ul etmediği i6inotu kır(a6la 'ealandırıla'ak, kanlar i6erisindeki Cmam2ı gören )alifeninam'ası !(dussa-med yeğenini şöyle uyara'aktır$3Sen ne yapıyorsunE 4u yalnı #rak2ın değil, (+t+n doğunun fati)idir. 4öyleyapmakla aley)ine y+(in kılı6 )aırladın.3Nişman olarak ö+r dileyen Mansur )er kır(a'a (in dir)em olmak +ere otu (indir)em &erilmesini emretti. 4u paraları reddeden imam$34unları alını, )ayır işlerinde )ar'ayını.3 şeklinde karşılık &erdi. !rdındanda ekledi$ 3Mansur2da )elal para &ar mı ki )ayır )asenata sarfedilsinE3B4ir keresinde Mansur2la arasındaki (ir anlaşmalığı )+kme (ağlayan İmam2a para,el(ise, 'ariye &e (ir katır y+k+ )ediye yollayan )alifenin karısı 3(en (u işipara i6in yapmadım3 diyen imam2a )ediyelerini ka(ul ettirememişti.4+t+n (u olanlara rağmen yapa'ağı işler i6in aman aman Cmam2dan fet&a isteyenMansur Musul )alkı isyan edin'e alimlerin gör+ş+n+ alma gereği duydu. MusullularBO/ =m. Q1> yılında Mansur2a karşı (aşkaldırmışlar, ;alife



B0. !. g. e., s. BPB.B. !. g. e., s. BPB.JQayaklanmayı (astırdıktan sonra (ir da)a (öyle yaparlarsa şe)ri yerle (irede'eğini, kan &e mallarını )elal saya'ağını i)tar etmişti. ;alk (ir ke da)aayaklandı. ;alife onları top-key+n im)a etmeyi aklına koymuş, gele'ek tepkilere

peşinen (ir maeret olsun i6in de alimlerden fet&a istemeyi uygun (ulmuştu.@erek6esini de şöyle a6ıklıyordu$3"asululla), m+minler &erdikleri sö +eriYidedirler demiyor muE Musul )alkı(ana karşı gelmeye'ekleri konusunda sö &erdikleri )alde şimdi ayaklandılar.Zstelik &ergi memuruma karşı koydular. :nların kanı (ana )elaldir.3:rada (ulunan alimler )alifenin maksadının fet&a istemek değil, &erdiği (irkarara kılıf (ulmak olduğunu (ildiklerinden onu tasdik eder tarda konuştular$3Sen ne istersen yaparsın. :nları affede(ilirsin. 4u senin (+y+kl+ğ+n+ngöstergesidir. !ma onları 'ealandıra(ilirsin de. 4u durumda onlar 'eayı )aketmişlerdir. 4u iki yoldan (irini se6mek )alifeye kalmıştır.3Mansur o ana kadar )i6 konuşmayıp sade'e dinleyen ?(u ;anife2ye dönerek$3-Zstad, (u işe sen ne (uyuruyorsunE oksa (i ne(e&i (ir )ilafet +ere değilmiyiE3 Kendi konumunu pek de iyi (ilen Mansur2un, 'e&a(ı i6inde olan (u

kinayeli sorusuna İmam !am şu tari)i karşılığı &erir$3-:nlar sana kendilerine (ile )elal olmayan (ir şeyi -kanlarını- şart koşmuşlar.;al(uki İslam şeriatında (u )ak ne sie, ne onlara tanınmıştır. Wrneğin (irkadın kendi kendisini )er)angi (ir erkeğe rıasıyla teslim etse, o kadınınnamusu o erkeğe )elal olur muE ine (unun gi(i, (iri (aşka (irine 3gl (eniöld+r3 dese &e diğeri onu katletse a'a(a (u )elal &e 'ai olur muE 9iyet laımgelir. M+sl+manın kanı +6 şekilde )elal olur. =*ana karşı 'an, imandan sonrak+f+r, e&lendikten sonra ina>. 4unların )i6(iri (u işte olmadığına göre Musul)alkını (ırak. :nların kanını dökersen ulmet-J/miş olursun. !lla)2ın şartı uyulmaya, kullarınkinden da)a layıktır.3Mansur diğer faki)leri yollayarak 4+y+k İmam2a şunları söyledi$3Sölerin gi(i i6ti)atların da doğru. Lakat (u yaptığın ayıp. ?&ine dön,insanları (ana karşı 'esaretlendire'ek )+k+mler &erme. ?llerim )ari'ilerinyakasında ola'aktır.3B1İmam !am or(a yönetimlere karşı &erdiği 6eyrek asırlık destansı m+'adelesindeyılgınlık göstermiyordu. 4ir yandan yönetimin )aksılıklarına karşı direnirkendiğer yandan da aşırı fırkaların te)didine maru kalıyordu. önetim ondankurtulmaya karar &ermiş lakin (u işi da)a ön'ekiler gi(i eline y++ne(ulaştırmaktan da 6ekiniyordu, Cmam2ın y+ksek se&iyesini (ilen Mansur ka(uletmeye'eğini 6ok iyi (ildiği )alde ona (aşkadılık teklifinde (uluna'aktı. Soruno değildi. !sıl mesele yönetim i6in 'iddi (ir te)like oluşturan &e )i6 (irşekilde Cslami ilkelerden ta&i &ermeyen Cmam2ın susturulmasıydı. Son nefesinekadar yönetimi orlamaya de&am eden İmam şe)adetiyle (ir destan da)a yaıyorduİslam siyasi tari)ine.. F?;!9?7İ4eni gas(edilmemiş (ir toprak par6asınaİmam !amgöm+nönetimin )ışmını İmam2ın +erine 6eken olaylardan söettik. :nun işken'e altınaalınarak ortadan kaldırılmaya 6alışılmasında (aı k+6+k se(epler de roloynamıştır. Xikrettiklerimile (irlikte (unların t+m+n+ +6 maddedeöetleye(iliri$B1. Kerderi, a. g. e., s. JP1.JPB. ukarıdan (eri saydığımı olaylar ki (unların (aşlangı'ı !((asiler2inul+mlerini ?)l-i 4eyt2e kadar &ardırmalarıdır. ?(u ;anife2nin )o'ası olan İmamXeyd2in )i'ri BJ yılındaki 6ıkışma &erdiği desteği, (elki da)a falasıyla yine)o'ası &e ;. ;asan2ın torunu olan !(dulla) (. ;a-san2m iki oğlunun kıyamlarındada &ermiştir. ;atta )alkı onlara (iata 6ağırıp kendisi de sonuna kadar onlarımaddi mane&i desteklemiştir. önetim onu )ediyelerle susturmaya kalktığında Cmam(unların t+m+n+ reddetmiştir. 4+t+n (unlar )alifenin ona karşı olan )ın'ını(ilemiş, Cmam2in şe-)adetiyle sonu6lanmıştır.



J. Cmam2la resmi kadı C(n ?(i <eyla arasında (+y+k (ir mu)alefet oluşmuştu.Kadı, İmam2ın i6ti)atlarına raı olmuyor, &erdiği isa(etsi fet&aların onuntarafından d+eltilmesi g+'+ne gidiyordu. 4u durumdan yakınan İ(n ?(i <eylaCmam2ı Mansura şikayet ediyor, Mansur da (unu (ir fırsat (iliyordu. #mam2ıMansur2a gammalayan da)a (aşkaları da &ardı. ?(u ;anife2nin yaptığıi6ti)atlarla menfaati edelenenler soluğu )alifenin yanında alıyorlardı.

O. ;erşeye rağmen Cmam2ın ilmini takdir eden Man-sur2un )a'i(i "e(i2 &e)alifenin yakınlarından ?(u !((as et-7usi İmam2a karşı )alifeyi dolduruyorlardı.4+t+n (u se(epler (irleşin'e Mansur da)i'e (ir 6are (uldu$ Cmam2a ka(uletmeye'eği (ir göre& teklif etmek. 4u da (aşkadılıktan (aşkası değildi.4u teklif Cmam2a yapıldığında m+nasip (ir +slupla red-C detti. #srar edilin'eMansur2a şöyle söyledi$3?ğer (eni göre& i6in (uraya 6ağırdıysan (ilmelisin ki (en (u işi yapamam. 4uişi yapa'ak kimse dirayetli olmalı. Sie, ordu komutanlarına, makam sa)iplerinesö dinlete(ile'ek g+'e sa)ip olmalı. Siin, 6o'uğunuun &e r+t(e sa)iY terininaleyline )+k+m &ere(ilmelidir. 4una ise (enim g+'+m yetme.323BQBQ. Mekki,a.g.e..s.lPB. JBMansur Cmam2ın yakasını (ırakmamakta kararlıdır. Xira, o iyi (ilmektedir ki Cmam

göre&i ka(ul ederse mesele kendiliğinden kapanmış, o mu)alifken sisteminişleyişine katkıda (ulunan (ir eleman durumuna d+ş+r+lm+ş ola'aktır. ok eğerka(ul etmese yine mesele )alledile'ek, Cmam2ın ortadan kaldırılmasına (ir(a)ane (ulunmuş ola'aktır. 5e &ar ki (ira kanlı &e işken'eli ola'aktır.@ör+n+rde )er iki )alde de kaan6lı 6ıkan yönetimdir.#srar s+rd+k6e Cmam2ın gerek6eli reddi de s+rer. 4u arada ilgin6 konuşmalarge6er Mansur2laCmam arasında. 4u konuşmalarda kay(eden )ep Mansur olmaktadır.Cmam (u ke da)a kesin konuşur &e yemin eder$3-!lla)2tan kork. 4u göre&i ka(ul etsem (ile sie yaranmam m+mk+n değil. Siinaley)inie ola'ak (ir karar &ere(ilirim. 4u durumda gaa(ınıdan emin olamam.4eni Lırat ırmağında (oğmakla te)dit edersini. 4oğulurum,fakat kararımı gerialmam. Senin etrafındaki insanlar kendi aru &e keyiflerine göre )+k+m &ere'ek(irini istiyorlar. Valla)i (una da (en asla yanaşmam. :nun i6in de (u göre&ika(ul edemem3Mansur )iddetlenerek$3-alan söyl+yorsun, sen d+elte(ilirsin.3 Cmam onun (u gafletini ka6ırmadı$3-4u sö+nle sen (u konudaki )+km+ &ermiş oldun. 4ir yalan'ının senin m+lk+ne(aşkadı olması nasıl 'ai olurE3\w4unun+erine Mansurda.aöGeyiorla ka(ul ettire'eğine dair yemin etti. Ve Cmam2ınindana kapatılarak kır(a6 &urulmasını emretti. ;erg+n on kam6ı &uruluyor, (ug+n g+n katlanarak de&am ediliyordu. @+ndelik kır(a6 sayısı y+ ona gelin'e ağıra'ılar i6inde ru)unu teslim etti.Cmam2ın şe)adetinin ayrıntısı konusunda kinii farklı )a(erler olmakla (irlikteonun şe)id edildiği kesin. B/. !. g. e., s. 0J/.JBBWğren'isi &e )alefi İmam X+fer2den gelen ri&ayette$ 3Mansur2un ?(u ;anife2yitutuklayıp göndermesi emrini i6eren mektu(u K+fe &alisi İsa (. Musa2ya ulaşın'aİmam2ı alarak 4ağdat2a göt+rd+ler. Xindan2da ona e)ir &erdiler. 4unun sonu'unda&efat etti.3BPMansur2un kendisini e)irlemek niyetinde olduğunu İmam2in indandaykenfarkettiğini şu ri&ayetten öğreniyoru$3İmam2ı indandan sarayına getirten Mansur ona ka&ut =se&ik> getirterek i6mesiniemretti. İmam i6mekten ka6ındı. Mansur 3kesinlikle i6e'eksin3 dedi. İmam yinei6memek i6in diretti. ;alife o şeyi i6irin'eye kadar İmam2ı orladı. İmam da)afala karşı koyamayarak i6ti. !rdından sinirli (ir şekilde kalktı. Mansur3nereyeE3 diye sordu. İmam da 3senin (eni gönderdiğin yere3 diyerek indanagitti &e )emen ardından &efat etti.3J3Mansur )erg+n on kır(a6 &urulmasını &e g+nde (ir o kadar artırılarak de&amedilmesini emretti. İşken'e s+rerken de&amlı i(adet ediyor, ikrediyor &eağlıyordu. Fe)adetine kadar ta&i &ermedi. *enaesi indandan 6ıkarılın'a t+minsanlar onun i6in göyaşı dökt+ler. 5amaını kılıp ;ayeran mearlığına



defnettiler. *enaesine katılanlar elli (inden falaydı. ;i'ri B yılının "e'e(ayında yetmiş yaşında şe-)id oldu.3JBetmiş yaşındaki (ir insan i6in 6ok ağır olan (u işken'e altında 3!lla)2ım (enikudretinle onların ulm+nden &e fıs- . kından uak kıl3 diye diye 'an &eren4+y+k İmam &efatından. ön'e şöyle &asiyet etmişti$34eni gas(edilmemiş (ir toprak par6asına göm+n3 İmam2ın (u &asiyetini duyan

saltanat sa)i(i$ 3Sağlığın-BP. !. g. e., s. 0J/.J. !.g.e.,s. 0JP.JB. !. g. e., s. 0JP,0O.JBJda orladığı gi(i öl+m+nde de (eni orladı. !rtık (eni onun gö+nde kim maurgöstere'ekE3 diyordu.!lla)2a adanmış şerefli (ir )ayatın öylesine şerefli (ir öl+m+yd+ (u. :,alimlerin &e malumların eeli m+'adelesinde eilenlerin safında yer almıştı.Xulm+ se&ip alkışlamadığı gi(i (ir köşeye 6ekilip ilmin &e kitapların gölgesinede sığınmadı. 4ir peygam(er &arisi olarak !lla)2a &erdiği a)di )i6 unutmadı$3M+2minlerden öyle yiğitler &ar ki !lla)2a &erdikleri söde durdular. =Fe)idoldular.> Kimileri de =şe-)adeti> (eklemektedirler. !)idlerini (omamışlar dır3

=!)-a(, JO>. olunu takip ede'eklere kanla imalanmış şerefli (ir sayfa(ıraktı.İlmi ti'arete dön+şt+rmeyi aklından ge6irmedi. ?ğer alimlerin ulm+ne seyir'ikalsaydı el +erinde taşınır, )er dönemde )+rmet &e iltifat gör+rd+.34oyunlarımıa ipler takılsa yine de sö+nden dönenlerden olmaya'ağı3 diyordu.!lla)2a )er )al &e şartta )akkı )aykıra'ağına dair &erdiği eeli sö+unutmamıştı.;ayatının )i6 (ir döneminde eyyam'ı &e ta&ikar da&- ı ranmadı. ;akkı en oramanlarda kınayı'ının kınamasın- 2 dan korkmadan sa&undu. ?me&i &alisi İ(n;u(eyre2nin işken'esi karşısında 34u d+nyada kır(a6 yemek (enim i6in a)irette'ea görmekten da)a e)&endir3 diyordu.7eklif edilen göre&ler +stesinden gelemeye'eği göre&ler değildi. :nun tek6ekin'esi ulme payanda olmaktı. Xalimlerin ul+mlerini &arlığıylameşrulaştırmak istemiyordu. Memuriyete karşı (ir allerGisi de yoktu. 9a)a ön'e4ağdat inşa edilirken, (ir m+ddet fa)ri olarak )esap işlerine (akmıştı. 5e ki o,(u sıradan göre&i yargı (aşkanlığıyla aynı d+lemde değerlendirmiyordu.JJ 4ugör+ş+nde )aklı oldu-JJ. İmam, !((asiler döneminde, 4ağdat inşa edilirken inşaat malemeleriyleilgili )esap-kitap işlerini =*essas 2saman2işi diyor>fa)ri olarak +stlenmişti.4u (ir memuriyet değildi &e imamın (u konudaki ta&rıyla da 6elişmiyordu. Kaldıki *essas, (u göre&i de ka(ullenmediğini söyl+yor.JBOğunu anlamak i6in tari)e (ir gö atmak yeter. Xalim saltanat reGimleri ilmiyletak&asıyla 6e&resinde intişar etmiş isimlere 6eşitli kademelerde göre& &ererekonların ilminden &e te'r+(esinden istifade ediyor, )em onların mu)temelmu)alefetinin getire'eği arardan korunuyor, )em de kendi gayri meşru &arlığınıo ismi kullanarak meşrulaştırıyordu. 4unu iyi ka& rayan İmam, İ(n ;u(eyre i6in3Valla)i (ana aşıt mes'idinin kapılarını say dese yine yapmam3 diyerek gayr-ımeşru olana alet olma konusundaki )assasiyetini dile getiriyordu.Siyasetin &e fık)ın 4+y+k İmam2ı iktidarların 3)ediye3 adı altındaki satın almamekanimalarını (oşa 6ıkarıyordu. :, misyonunu İslam2ın yararına en iyi (ir(i6imde kullanmak i6in kendisini yönetime karşı ge(e (ıraka'ak (ir konumayanaşmadı. Kendisi yanaşmadığı gi(i diğer alimleri de (u te)likeden korumak i6inmaddi destek &erdi. Xalimin ekmeğine kaşık sallamanın sonunun nasıl (ir illetgetire'eğini iyi (iliyordu.Xulme karşı yapılan yiğit6e 6ıkışları, kaanma şanslarının olmadığını (ilse de'andan destekliyor, malıyla, i6ti)adıyla, öğren'ileriyle yardım'ı oluyordu.Kıyamlara karşı duyarsı kala(ilirdi. 9a)ası )em da&uluna )em kasnağına &urmakgi(i 6ok yaygın (ir ta&rı (enimser &e (una maeret (ulmakta da orlanmadı.Kıyamları desteklememek i6in yeterli maeretinin &ar olduğunu )erkes (iliyordu.!n'ak o nerede ulme karşı (ir 6ıkış &ar ön'e kendisi ona itti(a etmiş, ardından



)alkı da (una 6ağırmıştı. İmam Xeyd2in el6isine on (in dir)em &ererekmaeretinin ka(ul+n+ ri'a etmiş, onun kıyamını "asulul-la)2ın 4edir2deki6ıkışına (enetmişti. !ynı şekilde İmam Mu)ammed &e İ(ra)im2in kıyamlarında dayönetimin tepkisini 6eke'ek kadar taraftarlığını a6ığa &urmuş, imamlarınşe)adetini )a(er alın'a g+nler'e e&ine kapanıp göyaşı dök-m+şt+r. Katiyen onları su6layı'ı (ir ta&ra girmemiş, kendini temie 6ıkarmak

i6in )aklı eleştiriler getirmeye (ile te&ess+l etmemiştir.#(n Mes2ud2un, Said (. *+(eyr2in, İ(ra)im en-5e)ai2nin ulme karşı (aşlattıklarımu)alefet fık)ını 3ted&in3 etmiş, dostlukta da d+şmanlıkta da adaleti elden(ırakmayarak s+nnet e)linin dengeli orta yolunu sistemleştirmiştir. 4unuyaparken ne ;ari'i anarşimine prim &ermiş, ne de M+r'ie oport+nimine iltifatetmiştir. "asululla)2m &e as)a(ının yarım y+yıl i6inde sultanlar eliyle ta)rifedilen kutlu mirasını kendine )as fıkı) usul+yle aslına uygun (ir (i6imde ted&inetmiştir.İmam 3siyaseti i(adet, i(adeti siyaset3 olan (ir dinin mensu(u olduğunun(ilin'iyle )areket etmiş, nefislerini temie 6ıkarmak i6in alimler karşısındakiilletlerine maeret (ulanlara (u konudaki en kesin sö+ )ayatıyla söylemiştir.5e kokar ne (ulaşır 'insten profan (ir din anlayışının İslam2la uak-yakın (irilgisinin olmadığını (ir ke de o dile getirmiştir.

Son nefesinde 3(eni gas(edilmemiş (ir toprak par6asına göm+n3 diyen asil İmamdirisini (ulaştırmadığı ulme öl+s+n+ de (ulaştırmak istememiş, yalnı fıkı)tadeğil kendisine ta(i olanların siyasette de İmamı olduğunu (ir ke de (öyleispatlamıştır.:na ulmeden alimler tari)in diğer t+m saltanat6ı or(aları gi(i unutulupgitmişler lakin onun toprağı sulayan kanı )er an 'anlı, )er an tae +r+nler&ermeye de&am etmiş &e etmektedir.JB0JB###. 4!#MS#X ;UKUK FU"!S#Saadet asrında m+sl+manlar sorunlarını "asululla)2a göt+r+yorlar, "asululla) da(ildiklerine 'e&ap &eriyor, (ilmedikleri ise kendisine &a)iyle öğretiliyordu.;erşey 'anlıydı. ;i6 (ir şeyi (iriktirmeye ya da saklamaya i)tiya6duymuyorlardı. ani (ilgi (ir 3miras3 değildi. A+nk+ aralarında (ir peygam(eryaşıyordu. 4ir konuda kuşkuya d+şt+kleri aman &a)yin yolgösteri'i ışığınıönlerinde (uluyorlardı. Va)yin iniyor olması, saadet nesline (ilgiyi (iriktirme,=)ıf>, ayrıştırma =tasnif> &e derleme =ted&in> i)tiya'ı (ırakmıyordu."aşid )alifeler döneminde de öyle oldu. ;en+ sı'ağı soğumamış &a)iy, &a)iyleeğitilmiş dinamik nesil &e meselelerin +stesinden gelen te'r+(eli 6ekirdek kadrosayesinde m+sl+manların meseleleri 6ö+ld+.!rdından gelen dönemde (ir takım yeni meseleler 6ıktı. 4unların (ir6oğunun6ıkışı siyasi idi. önetim 3ne(e&i3 temellerinden 6ıkartılıp 3sultani3 (ir şekilalın'a (ir ikilemle y+y+e gelindi. 9ini önderlik, d+nye&i önderlik. 5+(+&&et&e )ilafet dönemlerinde (ir(iriyle ödeş olan (u iki önderlik, yani yönetiminlayık olanın değil g+6l+ olanın eline ge6mesi 3)akk3 ile 3g+63+ (ir(irindenayırdı.9ini önderliği temsil eden (ilginler =ulema-fuka)a>JBQ)akkı ellerinde (ulunduruyorlar, d+nye&i önderliği temsil eden saltanatsa g+62+elinde (ulunduruyordu. ?eli m+'adele yeniden (aşlamıştı. 3@+63+ elinde(ulunduranlar 3)akk3) olanlara )akk2ı teslim etmemek i6in (u g+62+ kullandılar.;akk2lı olanlar ta(iatıyla (u g+'+n ön+nde (aş eğrriedi. Sonu6ta 6atışma 6ıktı$;akk2lılarlag+62l+lerin sa&aşı... ;akk2ı g+'e ka&uşturmak i6in yapılan )er 6ıkışg+62+ elinde tutan otorite tarafından en a'ıması (ir (i6imde (astırıldı. !rtıkaraya kan girmişti. 9a&a kan da&asına dön+şm+şt+.4u m+'adelede g+6l+ler )akk2ı orla elde edemeyin'e değişik yollara (aş&urdular.Satmalmak, makam &ermek (u yollardan (ir ka6ıydı. :nların,)akk2ı g+6le(irleştirmek gi(i (ir kaygıları olmadı. 5e ki ellerindeki g+'+ meşrulaştırmaki6in )akk2ın en (+y+k dinamiği olan ilmi eldeetmekistediler. 4unun i6in de öelm+esseseler kurdular, ta)sisat ayırdılar, 3g+63+n kanatlan altına sığınan, an'ak)i6 (ir aman g+6le eşit )ale gelmesine m+saade edilmeyen 3)akk3ın temsil'isi



olarak görd+kleri alimleri gerektiğinde kullanmak i6in ellerinin altında(ulundurdular.;akk2a gelin'e... : kendisinden or(alıkla ayrılan g+'+n (irleşmesi i6in 6okm+'adele &erdi. A+nk+ g+62+ olmayan )akk2ın )ak olmaktan 6ıka'ağı (iliniyordu.4u uğurda 6ok kan dök+ld+. 4u m+'adeleler ön'e siyasi alanda &erildi. : alang+6l+lerin elindeydi tamamıyla. : alanda &erilen m+'adeleler )em 6ok kanlı

oluyor, )em de (aşarısılıkla sonu6lanıyordu. 4unu gören kimi )akk2lılar(ed(inliğe d+ş+p suskun (ir mu)alefeti (enimsediler. Kimisi (u işlerdentamamıyla el-etek 6ekip işi 3takdir3e (ıraktı. Kimileri )erşeye rağmen sonu 6okkanlı (iten m+'adeleyi s+rd+r+rken kimileri de )akk2ın en (+y+k desteği olan3ilmi3, 3g+63 karşısında kullanmayı denedi.4u sonun'u (ayağı tuttu. @+6 sa)ipleri onlara mu)ta6 oluyorlar, onlarda (unuama6larının ger6ekleşmesi yolundaJB/değerlendiriyorlardı. !limlerden (aıları, 3g+63 karşısında )alka yaslandı.;alkın kalesinin (ur6larında tutunarak kendine göre (ir 3g+63 elde etmiş oldu.;alk 2g+62e yaslanan 2ule-ma2dan ka6ınıyordu. ;alkın (u ta(iatı onları'esaretlendirse de (u 'esaretten yararlanıp organieli (ir kurumlaşmaya giden6ıkmıyordu.

4u arada, genişleyen topraklar, yeni dine giren farklı dilleri konuşan ka&imler&e yeni yeni meseleler (ir yığın soruyu g+ndeme getirdi. Lertlerin +stesindengelemeye'eği kadar (+y+kt+ mesele. Niyasada o kadar 6ok mesele &e (ir o kadar dagör+ş &ardı ki, iş doğruyu ispatla (itmiyor, yanlışın da iptali gerekiyordu. 4uise, tek kişinin ger6ekleştirmesi imknsı (ir durumdu. 4u işi organie ede'ekg+62e sa)ip olan tek mer'i, resmi otoriteydi. !n'ak ona da )alk iti(aretmiyordu. ;alkın mu)alefetini görmeden gelsek (ile, (u ke, (u işi+stlene(ile'ek kapasitede olanların raı edilmesi meselesi &ardı ki, o da)a daordu. Sultan kapısına yanaşmak istemeyen faki)lerden ka6ıp kurtula(ilenka6ıyor, ka-6amayanlar ya )alk nedindeki n+fularını kay(etme pa)asına ker)engöre&i ka(ul ediyor ya da İmam !am gi(i öl+m+ göğ+sl+yorlardı.!n'ak )er )al+krda +mmetin artan soruları &e sorunları )alledilmeyi (ekliyordu.İşte, de&letin mu)alefet nedeniyle +stesinden gelemediği, alimlerin dekadrosuluk &e imkansılık nedeniyle (aşaramadıkları (u işe, ilk ke İmam !amel atıyordu.Wn'e 6oğu 'ins kafalardan se6ilmiş (ir kadro oluşturmuştu İmam. 4unların(lan6osunu M eki'i onun ağından nakleder$34u otu altı kişiden yirmi sekii yargı makamına layıktır. !ltısı +st+nyetenekleriyle sorunlara kaynaklardan 6ö+m getire'ek kapasitede, ikisinin ilmikariyeri ise 6ok +st+nd+r.3JOJO. Mekki, a.g. e., s. /.JBP: öğren'ilerini (ir yana (ırakıp i6ti)at işini tek (aşına y+r+tmedi. :nlarınkıymetini anladı &e takdir etti. :nlar arasında adeta ilmC (ir taksim yaptı.Wrneğin Cmam X+fer F[ra2nm )adis otoritesiydi. 4ir konu geldiğinde ön'e okonunun ş[radaki m+te)assısından gör+ş alınırdı. Zerinde )ep (irlikted+ş+n+rlerdi. Komisyonun t+m fertleri teker teker gör+ş a6ıklama yetkisinesa)ipti. 4u gör+şlerin t+m+ komisyonun a(ıt katipliğini yapan ?(u usuftarafından yaıya ge6irilirdi. ?(u usuf diyor ki$ 3Xa(ıtlar okuna'ağı amansade'e İmam2ın gör+ş+n+ okurdum. 4ir #'einde unutup diğer gör+şleri de okuyun'a24u kimin ka&lidirE2diye sordu.3Komisyonun kimi konular +erine aylar'a durduğu olurdu. ;er konuda araştırmayagirişilir, getirilen sorunların t+m+ 6ö+lmeye 6alışılırdı.;alk (unu (ildiğinden )er kesimden &e +lkenin dört (ir yanından meselelerine6ö+m (ulmak isteyenler sorularıyla gelirler, sorunlarını )allederek yurtlarınadönerlerdi. ;alkın tek temyi ma)kemesi, (aş&ura'ağı (iri'ik 3damştay3 )alinegelmişti tmam2m ders )alkası.Wyle meseleler olurdu ki g+nler'e s+ren mu(a)ase sırasında İmam )i6 (ir şeysöyleme, )erkes engin (ir fikir )+rriyeti i6inde gör+ş+n+ a6ıklar, en sonundaCmam kendi fikrini ortaya koyardı. Kerderi diyor ki$ 3: aman orada (ulunanlarınt+m+ susar, kimseden 6ıt 6ıkmadı. Sanki me'liste kimse yokmuş gi(i olurdu.3!(dulla) (. M+(arek anlatıyor$



34ir keresinde, oturumlardan (irinde (ir mesele +erinde +6 g+n s+reklitartışıldı. !n'ak +6+n'+ g+n+n akşamı, nama &akti mesele )alledildi.3J0Cmam2ın (nCsi olduğu (u 34ağımsı ;ukuk F[rasında yaklaşık /O. meseleye6ö+m getirilmişti. 4u meseleler 6eşitli olup, ekonomik, siyasi, i(adi, medeni,ferdi, i6-J0. Kerderi, a. g. e., s. 0//. JJ

timai konulan i6ermekte, )atta uluslararası ilişkiler &e milletler )ukukunun dan+&eleri (urada atılmaktaydı. 9a)a sonra derlenen ?(u usuf un KCta(u2l-;ara'2ı&e İmam Mu-)ammed ;asan eş-Fey(ani2nin uluslararası )ukuk2u da i6ine alanKita(u2s-Siyer2i (u (irikimin +r+nleridir.Cmam2ın fık)ı, de&let (aında 3adalet3i, fert (aında 3)+rriyet3i esas alarakoluşturulmuş (ir fıkı)tır. 4u fık)ın +6 mey&esi &ardır$B. Cmam !am2ın şa)sında ger6ekleşip onu siyasette de İmam yapan örnek )ayat.J. Cslami siyasetin temeli olan ş[ra2nın ilme taşınarak ger6ekleştirilen ög+nyöntemle yetiştirilen )ukuk elemanları.O. !dalet &e )+rriyeti esas alan (ir usulle 6ö+l+p ted&in edilmiş (inler'emesele &e (unların ortaya 6ıkardığı ekol.;anefi ekol+n+n (un'a yaygın olmasının ana se(eplerinden (iri de me)e(inyapısal öelliğinden =rey'i> kaynaklanan 3imkan genişliği3dir. önetimler ;anefi

;ukuku2nu 3(enimsemek3ten da)a 6ok 3ka(ul etmek orunda kalmışlardır3 demek da)auygundur. ;er fıkı) ekol+ )er şartta uygulanmaya m+sait değildir. Wellikle (aıfıkı) ekolleri yapısal (ir öellik olarak ferde &e topluma 6ok dar (ir mane&raalanı (ıraktıklarından pek tutulmamış, tutulsa (ile 3kullanışlı3 olmadığıanlaşılarak terkedilmiştir. İmkanlarının genişliği nedeniyle ;anefi ;ukuk ?kol+yönetimlerin i)tiya'ına 'e&ap &ere(ilmiştir. !n'ak yönetimler, onun (uöelliğini köt+ye kullanarak 3örf &e (aşka adlar altında )e&alarını &esaltanatlarını meşrulaştırmaya 6alışmış ola(ilirler. 7ari)te gör+len (öylesi6arpık &e yanlış uygulamaların faturası el(ette me)e(in kendisine6ıkarılmamalıdır.Konumu gereği Cmam2ın siyasi i6ti)atlarından söet-meden ge6emedik. 3Siyasi33i(adi3 gi(i yanlış (ir mantığa dayanan ayrımlara, temelde karşı olmakla(irlikte, meramı-JJBmıı ifade etmede (ir kolaylık sağlar d+ş+n'esiyle (aş&urduk.Cmn2in &i'danlara, İslam2ın mes'idlere, fık)ın =)ukuk> kitaplara )apsedildiği(ir dönemde (aı şeyleri konuşmanın (edeli olduk6a ağırdır. 4u (edeli ödemeyigöe almadan (ir takım ger6ekleri dile getirmek m+mk+n olmaya'aktır. 4unlardan(iri de 2din &e siyaset2 konusu.İmam2dan sö edip de onun (+t+n (ir )ayatını kapsayan &e uğruna 'anını koyduğusiyasi ilkelerinden söetmemek yumurtası omlet yapmaya (ener. :ndan (a)sedipde (u (oyutuna değinmeyenlerin (u işi nasıl (e'erdikleri meraka değer doğrusu.!dı +st+nde )ukuk, (aştan(aşa siyaset demektir. İmam ise yalnı Cslam tari)inindeğil d+nya tari)inin yetiştirdiği ender )ukuk6ulardan (iridir. 4i onun artıkanlatıla anlatıla e(erlenmiş yanlarına değil, onu tanımayan nesle kıla&ulukyapa'ak olan siyasi i6ti)atlarına şöyle (ir gö atalım. 4u i6ti)atların (ug+n de)araretle tartışılan kimi konulara 'e&ap (ulmada yardımı dokuna(ile'eğini +midediyoru.#V. Sİ!S?7 V? İM!M-# !X!MJJEB. W59?"<İK 9in &e Siyaset@örm+yor musun ki göklerin &e yerin )+k+mranlığı, yönetimi yalnı !lla)2aaittir...Kur2an-ı KerimSiyaseti kısa'a yönetmeye ilişkin )er şey olarak tarif edersek (u tarifindışında (ir insan d+ş+nmek m+mk+n değildir. 4ir insan ya yönetendir, yayönetilendir. !ma 6oğunlukla )er ikisidir. ani )em yönetmekte )emyönetilmektedir. 4u anlamıyla)er insanın (ir yönetme, se&k &e idare etme +slu(u&ardır, tşte (u +slu(a o insanın siyaseti denir. @erek (aşkasını yönetiyor,gerekse (aşkası tarafından yönetiliyor olsun (u (öyledir. ;er siyaset (ir takımkurallara =yasa> dayanır. 4u kurallar (+t+n+ne o kuralları koyanın -ya dakoyanların- şeriatı denir. Wrneğin 5emrud2un şeriatı, Lira-&un2un şeriatı gi(i.



4u şeriatlar gerek yasa koyu'u, gerekse yasaya uyu'u a6ısından 6ok 6eşitlilikarede(ilir. Lerdin fert i6in, ferdinJJOtoplum i6in, toplumun (ir kesiminin (aşka (ir kesimi i6in, aınlığın 6oğunluki6in koyduğu şeriatlar ki (unların uygulanması işlemine 2ta)akk+m2 diyoru.4u, yerlere &e amanlara göre değişen farklı ta)akk+m 6eşitlerine farklı isimler

&erilmiştir. Wrneğin oligarşi, monarşi, teokrasi, demokrasi &s. gi(i. 4uisimlerin 6eşitliliklerine, tea)+rlerinin &e yöntemlerinin farklılıklarınarağmen t+m+n+n ortak (ir yanı &ardır$ İnsanın insanı yönetmek i6in kurallarkoyması, (u kurallarla )em'insleri +erinde otorite kurarak onlara ta)akk+metmesi...:torite &e teşri =kanun koyma> a6ısından siyaset ikiye ayrılır$ !lla)2ınsiyaseti, kulların siyasetleri.5eden !lla)2ın siyasetiESiyaset deyin'e akla ilk gelen şey yönetme, yasa koy- 2 ma, )+kmetmedir. 4iryerde yönetmekten, yasa koymaktan, )+kmetmekten söediliyorsa orada akla ilkgele'ek olan !lla)2tır. A+nk+ (+t+n (u &asıflar yaratıklardan ön'e yaradanayakışmakta. A+nk+ g+6 &e kudret a6ısından yarattıklarından )i6 (iri :2nun dengi&e (eneri olamamakta. 4+t+n (unlardan dolayı (ir yerde 3siyaset3 dendiği aman

orada ilk akla gelen !lla) ola'aktır. Kendisine uyulması istenilen kurallar=şeriatlar>2dan söedildiği aman da !lla)2ın şeriatı akla gele'ektir.Wyle ya arattıklarını yönetme )akkına yaradandan da)a layık kim ola(ilirE4un'a şeyi :2nun yarattığına inanıp da (+t+n (u yarattıkları i6in (ir takımkurallar koymadığını annetmek akılsılıktır. ?l(ette :, insanları &e diğeryaratıkları oynamak i6in yaratmamıştır. =?n(iya, B1>.Kita(2mda kendisini (ir tek kanun koyu'u ilan eden !lla) ="um, 0 ?n2am, QKasas, Q Lurkan, J> yönetmeye ilişkin kimi ka&ramları da atı )akkındakullanmaktadır.Wrneğin :2nun partisi &ardır )i(ulla)... 3Kim !lla)2ı &e "asul+n+ &e imanedenleri &eli edinirse =!lla) 2in şeriatına JJ0(oyun eğerse> (ilsinler ki galip gele'ek olan !lla) 2in partisidir.3 =Maide,1>. 3!lla) onlardan raı olmuş onlar da !l-la)2dan raı olmuşlardır. İşteonlar !lla)2ın partisidir.3 =MU-'adile, JJ>. !lla)2ın siyasetinin karşısında iseFeytan2ın siyasetini temsil eden 3Feytan partisi3 &ardır. Kur2an2da (u kesimdende şöyle söedilir$ 39ikkat Feytanın partisi... İşte onlar )+sranauğrayanlardır.3 =M+'dile, BP>.!lla)2ın ordusu &ardır '+ndulla)... 3@öklerin &e yerin orduları !lla)2ındır.3=Leti),0&eQ>. 3... Ve (iim ordumu onlara galip gele'ektir.3 =Saffat, BQO>.!lla)2ın göetleyi'i memurları =kiramen kati(in>, öd+l+, saltanat2ı =m+lk. !l-iİmran, J1>, yasaları =usuf, 0>, g+'2+ =M+lk, B>, yargılaması =7in, /> &e da)ayönetme işi i6in gerekli olan )er (ir şeyi )em de en lsıyla :2nda me&'uttur.Zstelik : kendisini (i yaratıklarına tanıtırken Kral =Melik>, argı6 =;akim>,argı6lar yargı'ı, (aş yargı6 =!)ke-mu2B-)akimin>, öneten =M+de((ir>, @+'+ olan=Kadir>, +'elten =Mui>, !l6altan =Muill>, 4ağışlayan ="a)im>, İnsanlarınyöneti'isi =Meliku2n-5s> olarak tanıtmaktadır.:2nun (ildirdiği (+t+n (u a6ıklayı'ı (ilgilere rağmen )l !lla)2ın siyasetinin=yönetime ilişkin kuralları> olmadığını söylemek ger6ekte :2nu yalanlamaktan(aşka (ir anlam taşımamaktadır. :2nu doğrudan yalanlaymayanlar (öylesinedolaylı (ir yol se6erek :2nun siyasetini inkr etmek '+retini göstermektedirler.!lla)2ın siyasetini inkr etmenin onu inkr etmek olduğunu anlamamı i6in :2nunKita(2ında şöyle kısa (ir yol'uluğa 6ıkmamı gereke'ek.3@ökten yere işi =emr> d+enler..3 =Se'de, >3@örm+yor musun ki, göklerin &e yerin )+k+mranlığı, yönetimi yalnı !lla)2aaittirE3 =4akara, BQ>3Saltanat =m+lk>ta :2nun (ir ortağı da yoktur.3 =Lurkan, J>JJ3@öklerde &e yerde ne &arsa )ep : 2na aittir, )epsi : 2na (oyun eğerler.3 ="um,J1>3@öklerde, yerde, ikisinin arasında &e toprağın altında ne &ar ne yoksa )ep :2naaittir.3 =7a ;a, /> 3!ttığını meniyi görd+n+ m+E :nu si mi yaratıyorsunu,yoksa (i miyi yaradanE



!ranıda öl+m+ (i takdir ettik. 4iim ön+m+e ge6ilme...=...> ?ktiğinii görd+n+ m+E:nu si mi (itiriyorsunu yoksa (i miyi (itirenE9ikseydik onu kuru (ir 6öpe 6e&irirdik...=...> İ6tiğini suyu görd+n+ m+E:nu (uluttan si mi indiriyorsunu yoksa (i miyi indirenE

9ileseydik onu tulu yapardık. !ma ş+kretmeni gerekme miEaktığını ateşi görd+n+ m+E:nun ağa'ını si mi inşa ettini =yarattını> yoksa (i miyi inşa eden=yaratan>E3 =Vakıa, /-QJ>.34aşta da sonda da )amd : 2na ma)sustur. ;+k+m =yargı, yönetim, karar>B de :2naaittir. Si de :2na döne'eksini.3 =Kasas, Q>3Kuşkusu )+k+m yalnı'a !lla)2ındır.3 =?n2am, Q>.39erler$ !'a(a (ie de emr2den =yönetim işinden> (ir )isse d+şer miE Söyleel(etteki emr =yönetim işi> !lla) 2a aittir.3 =!l-i]mmn, B0>.3@öklerin &e yerin )+k+mranlığı =m+lk> :2nundur. 4+t+n işler =emr> :2nadönd+r+le'ektir.3 =;adid, >3...Wn'e de sonra da iş =emr> !lla)2a aittir. : g+n m+minler se&inirler.3 ="um,0>

-#- 23:, öyle !lla) 2tırki:2ndan (aşka tanrı yoktur. Nadişa)-JJ1tır, mukaddestir, selam =esenlik &eren, (arış6ı>, m+min =g+&en &eren>, m+)eymin=şefkatle koruyan>, ai =g+6l+, gali(> 'e((ar =istediğini orla yaptıran>,m+teke((ir =6ok ulu>dur !lla) onların ortak koştuklarından m+nee)tir.3 =;aşr,JO>.3M+lk+ =)er şeyi &e )er şeyinyönetimini> elinde (ulunduran, )er şeye g+'+ yeten!lla)2ın şanı ne y+'edir3=M+lk, B>3;er şeyin yönetimi : 2nun elindedir, si de : 2na döne'eksini.3 =asin, /O>.39e ki$ 2Si !lla)2tan (aşkayal&ardığınışu tanrılarınıı gör+yorsunuya, (anagösterin (akalım onlar yerden )angi şeyi yaratmışlarE..3 =Latır, 0>.3!lla) e&al (ulmasınlar diye gökleri &e yeri tutmaktadır. !ndolsun e&al(ulsalar, kendisinden (aşka artık onları kimse tutama. Kuşkusu :, )alimdir,6ok (ağışlayandır.3 =Latır, 0B>.3:nların :2ndan (aşka (ir yardım'ısı yoktur. Ve : kendi )+km+ne kimseyi ortaketme.3 =Ke)f, J1>.3@öklerde &e yerde )er ne &arsa isteyerek =itaat ederek>, ya)ut istemeyerek=orla> :2na teslim olurlar.3=!l-itmran, /O>3Kurtarı'ı =an'ak> :2dur &e :2nun i6in (aşka (ir kurtarı'ı sökonusu değildir.3=M+minun, //>.3İşte !lla) dilediği gi(i )+kmeder.3 =Maide, B>.3!lla) )+kmedenlerin en g+el )+kmedeni =yargı6lar yargı'ı> değil midirE3 =7in,/>.39e ki$ !lla) 2im, m+lk sa)i(i sensin, istediğine m+lk &erirsin, istediğinden dem+lk+ alırsın istediğini y+'eltirsin &e istediğini al6altırsın. ;ayır seninelindedir el(ette sen )er şeye g+6 yetirensin.3 =!l-i İmran, J1>.3?l(ette yery++ !lla)2ın =ma)>dır. İstediği kulunu ona &aris kılar.3 =!2raf,BJ/>.39e ki$ Sığınırım (en, insanların "a((ine insanların padişa)ına...3 =5as, B-J>JJQi3!ranıda (ir şey )akkında i)tilafa d+şerseni onun )akkında )+k+m &ermek !lla)2a aittir.3 =F[ra, B>.39ikkat aratma =)alk> &e yönetim =emr> :2na aittir.3 =!2raf, 0>.3.. .;+k+m yalnı !lla) 2indir. : yalnı kendisine tapmanıı emretmiştir. İştedoğru din (udur. !ma insanların 6oğu (ilmeler.3 =usuf, 0>.3...Kim !lla)2ın indirdiğiyle )+kmetmese işte kafirler onlardır3 =Maide, 00>.3... Ve kim !lla)2ın indirdiğiyle )+kmetmese işte alimler onlardır.3 =Maide,0>.3...Kim !lla)2ın indirdiğiyle )+kmetmese işte onlarfa-sıklardır.3 =Maide, 0Q>.



3oksa 'a)iliyye )+km+n+ m+ arıyorlarE İyi'e (ilen (ir toplum i6in !lla) 2tanda)a g+el )+k+m &eren kim ola(ilirE3 =Maide, >.3!ralarında )+kmetmesi i6in !lla) 2a &e "asul+ne 6ağırıldıkları amaninananların sö+ an'ak 2işittik &e itaat ettik2 demeleridir, iştekorktuklarından kurtulup umduklarına nail olanlar onlardır.3 =5ur, B>.İşte (u manadaki !lla)2ın siyasetine ta(i olan İmam !am (ir öm+r (u siyaseti

)akim kılmak i6in m+'adele &ermiş &e (u uğurda da 'anını feda etmekten6ekinmemiştir.İmam2ın siyasi i6ti)atlarına yaklaşırken İslam2ın (u konudaki (elirleyi'i6er6e&esini (ilmek gerekiyordu. Aer6e&esi genel )atlarıyla !lla) tarafından&a2olunan (u siyasetin uygulayı'ısı "asululla) olmuştur. ;ulefa-i "aşidin2densonra İslami siyasette gör+len sapma (ir yığın sorulan da peşinden s+r+klemiş,kanlı 6arpışmalara dön+şen ifrat &e tefrit gör+şler ortalığı kaplamıştır. İmam,ta&isi )ayatının da desteğiyle yıllardır tartışmaların temelini teşkil edensiyasi meselelere adil &e mutedil 6ö+mler getirerek ideal ta&rı ortayakoymuştur.JJ/:torite &e ;akimiyet4enden sonra, köt+ (ir sınıf yönetime gelir. Söylediklerini yapma,

yapmadıklarını söylerler. ?mrolunmadıkları şeyleri yaparlar, kim eliyle onlarakarsı koyup sa&aşırsa o m+mindir. 9iliyle onlara karşı sa&aşırsa o yine m+minkimsedir. Kal(i ile onlara karşı (uğeden kimse de m+mindir. 4undan sonrasında)ardal tanesi kadar iman yoktur.;adis-i Ferifukarıdaki ayetlerden de anlaşıla'ağı gi(i İslam siyasetinde mutlak otorite,mutlak g+6, mutlak kanun koyu'u, !lla)2tır. Feriatını =fert &e toplumu kuşatan)ukuk kuralları (+t+n+> Kita(2ta =Kur2an> &a2eden !lla), onu kendisi adınay+r+tme =)ilafet> işini el6isi eliyle ger6ekleştirmiştir.4unun ilk şartı ila)i )ukukun uygulana'ağı toplumun onun )akimiyetini,otoritesini ka(ul etmesidir. İslam siyasetinde (ir fert, aile, sınıf &eya +mre!lla)2ın otoritesine ortak olama. İslam (u yön+yle teokrasi değildir. 7eokrasidin adına ortaya 6ıkmış (ir +mrenin ta)akk+m+d+r. İslam2da ise (öyle (ir +mreyoktur. A+nk+ 2dinC olan-dinC olmayan2 ayrımı, !lla)2ı d+nyanın &e a)iretin tekotoritesi telakki eden )akimiyeti kayıtsı şartsı :2na )as kılan (ir siyasettege6ersidir.!lla) koyduğu )ukuk kuralları ön+nde yaratılmış &asfına sa)ip olan )erkesi -onuuygulama makamında olanlar da da)il- eşit görmekte, İslam siyasetinin temeli,)ukukun +st+nl+ğ+ ilkesine dayanmaktadır.İslami siyasette 3de&let3 (ug+n d+nyada ge6erli olan de&let anlayışındanfarklıdır. Aağdaş ya da antik, İslam dı-JJPşındaki t+m de&let anlayışları &e örnekleri ekonomik, askeri &e diğer alanlarda3örg+tlenmeye3 dayalıyken islam de&let anlayışı şeffaf yapısıyla failetedayalıdır. İslam dışı siyasetlerde 3de&let3 )alka rağmen yaşaya(ile'ek kadarörg+tlenerek elinde (ulundurduğu yasama, yargı &e y+r+tme imkanlarını (ir 3şa)s-ı mane&i3 )alini alan 3de&let3 adlı 3ör-g+t3+n ta)akk+m+n+ pekiştirmek i6inkullanır İslami siyasette )alktan ayrı &e (ağımsı 3de&let3 adlı (ir şa)s-ımane&i yoktur. A+nk+ (u siyasette )alk 3iyalulla)3tır, de&let ise !lla)2ınadaletinin dağıtı'ısı &e )alkın )imetkarıdır.3Kutsal örg+t3 temellerine değil, failet &e adalet temellerine dayanan İslamiyönetim mekaniması, e&rensel adaleti toplumda ge6erli kılmanın adıdır. =F[ra,B>.İslam )ukuku, dokunulmalığın &e imtiyaın olmadığı (ir )ukuktur. Kanunuuygulayanlardan y+r+tmenin (aşı =)a-life>2na kadar )erkes onun ön+nde eşittir.İslami siyasette yönetenle yönetilen arasındaki ilişki otokontrole dayananilişkidir. 4ir(irlerini denetlerler. 3!lla)2a itaat etmeyene itaat yoktur3ilkesi Cslami siyasetin temel ilkelerindendir. Xalim (ir yöneti'iyi uyarmak en(+y+k 'i)ad olarak nitelenir.F[ra2ya dayanan Cslami siyaset saltanata dayalı )er t+rl+ uygulamayı şiddetlereddeder. öneten yönetilen ilişkileri +erine söylenmiş şu )adisler İslamsiyasetinin mantığını i6eriyor$



34enden sonra, köt+(ir sınıf yönetime gelir. Söylediklerini yapma,yapmadıklarını söylerler. ?mrolunmadıkları şeyleri yaparlar, kim eliyle onlarakarşı koyup sa&aşırsa o m+mindir. 9iliyle onlara karşı sa&aşırsa o yine m+minkimsedir. Kal(i ile onlara karşı (uğeden kimse de m+mindir. 4undan sonrasında)ardal tanesi kadar iman yoktur.3JJ. ?(u 9a&ut, Kita(u2l-Mela)im, (a($ BQ, İirmii, Kita(u2l-Liten (a($ BJ,

5esei, Kita(u2l-4Ca, (a($ O1. YJO3*i)adın en failetlisi, alim )+k+mdarın karşısında )akkı söylemektir.3B13;alk (aşlarına ge6en (ir alimin ulm+ne engel olmasa !lla)2ın onlarakapsayı'ı (ir (ela göndermesi umulur.4enden sonra(aıyönetimler iş(aşınagele'ekler. :nların yalanları doğrudur diyenler onların işledikleri ulmeyardım'ı olanlardır. İşte onlar (enden değildir, (en de onlardan değilim.3JB3Uak olmayan (ir &akitte siin (aşınıa öyle yönetimlergelir-ki, mı)larınııellerine ge6irirler =söm+r+r>. 5e söyleseni yalan, ne yapsanı köt+ iş olur.Si onların (ayağılıklarına iyi demedik6e siden memnun olmalar. İşte o amansi, onları doğru yola getirmek i6in karşılarında )akkı söyleye'eksini. ?ğeronlar agınlık yapar )addi aşarlarsa &e (ir kimse de (unlara karşı geldiği i6inöld+r+l+rse el(ette o şe-)iddir.3J/

3;er kim yönetimi )oşnut etmek i6in !lla) rıasına aykırı ola'ak (ir (i6imdekonuşursa, !lla) 2in dininden 6ıkmış-JPtır.Meşruiyyet =asal)k>"aşid )alifeler döneminde meşruiyet sorunu olmamıştır. önetim "asululla)2ınkoyduğu temeller +erinde de&am etmiştir. 9a)ası ila)i se6imle ger6ekleşenpeygam(erliğin kendine )as öelliklerinden dolayı, örnek İslam siyaseti,oluşumunu da)a 6ok rşid &e m+rşid )alifeler döneminde tamamlamıştır.J1. 5esei, (a($ OQ, V###B1B.JQ. !. g. e., (a($ O, V###B1.J/. Kenu2l-Unımal, ;. 5o$ B0/Q1, V#Y1Q.,JP. !. g. e., ;. 5o$ B0///, VB#Q.JOBMeşruiyyet sorunu olmamıştır dedim. 4u demek değildir ki siyasal katılımdap+r+ler 6ıkmamıştır. ;. ?(u(e-kir2in )alife se6iminde Sa2d (. U(ade2nin (iröm+r ;. !li &e onun sö+nden 6ıkmayan ;aşimoğullarıyla emenliler2in altı ayge'iken (iatları (ir siyasi kri olmakla (irlikte (+nyesinde ne(e&i )ilafetinmeşruiyyetine yönelik (ir eleştiri taşımayan me&iC &e ge6i'i olaylardır.9a)a sonra ortaya 6ıkan ;. :sman2ın katli, *emel &e )atta Sıffin olaylarında3meşruiyyet3i kimse sökonusu etmemiştir. 4iat &e F[ra2ya dayalı ne(e&i )ilafetkendi ög+n yapısı i6inde d+nyada eşi gör+lmemiş (ir uygulamanın modeliolmuştur.;ulefa-i raşidinden sonra (u yapı ni (ir değişikliğe uğradı. 3;alkın de&leti3demeye gelen ne(e&i )ilafet 3de&letin )alkı3 deyiminde ifadesini (ulan te(2asiyasetine dön+şm+şt+. *i)adın kurumlaştırılarak d+enli ordunun kurulmasıyla+mmetin denetimine karşı örg+tlenen 3de&let3 kısa amanda (ir (askı ara'ınadön+şt+.İlk önemli değişiklik, o amana kadar 4ians imparatorlarının &e İrankisralarının yöntemi olan (a(adan oğula &eraset sistemi alınarakger6ekleştirildi. 4u değişiklik şu anlamlara gelmekteydi$B. 5e(e&i )ilafetin temel dinamiği olan ş[ra işle&ini yitiriyor, )alkın siyasalkatılımı (öyle'e önlenmiş oluyordu. önetime doğrudan katkıda (ulunamayan )alkınelindeki tek sila) olan ş[ra da alının'a yönetim monarşiye dön+ş+yordu.J. F[ra ile i6 i6e olan &e İslami siyasette meşruiyyetin öl6+s+ olarak ka(uledilen (iat kurumu da (öyle'e de&reden 6ıkarılıyor, )alkın siyasal katılımıanlamına gelen (u kurum soysulaştırılıyordu. ;ulefa-i raşidin2den sonra(enimsenen &eraset-saltanat usul+yle aten (ir )+km+ kalmamıştı (iatin.JOJO. !dalet m+lk+n, ul+m saltanatın temeliydi. !daletin iki ayağı olan ş[ra &e(iat fel6 ettirilin'e adalet adalet olmaktan 6ıkmış, yerini ul+m almıştı.;ukukun +st+nl+ğ+ imtiyaa, +mmetin malı olan (eyt+lmal ise de&let adlı örg+t+n



6itfliğine dön+şt+. ;ainenin +mmetin malı olmasıyla de&letin malı olmasıarasında olduk6a (+y+k farklar &ardı.;ulefa-i raşidinin dilinde (eyt+lmal2in adı 3+mmetin malı 3dır. Zmmetin malı-adı +erinde- +mmete aittir. :nu +mmet (ir )ak olarak ister &e o mal +mmetinrefa)ı &e saadeti i6in kullanılır. 39e&letin malı3 ilk (akışta +mmetin gi(ianlaşılsa da uygulamada )i6 de öyle olmadığı ortaya 6ıka'aktır. 4aen (u mal

+mmete rağmen de&letin (ekası i6in kullanılır. 4u malı de&let asli sa)i(i olan+mmete &ermek orunda kaldığı aman (ir )ak olarak değil, (ir i)san olarak &erir&e faturasını da yine +mmete 6ıkarır.4urada 3de&let3 denilen (u me&)um &arlığın ma)iyeti de tartışıla(ilir. !ma )erd+nya gör+ş+nde o d+nya gör+ş+n+n yapısına göre değişen (ir de&let tarifi&ardır. Wrneğin aşağı yukarı t+m monarşik saltanatlarda (u tarif Lransı kralı8#V. <ouis2nin şu sö+nde ifadesini (ulur$39e&let (enim3?&et, de&let 2kutsal örg+t2+n (aşıdır. 9e&let o olun'a de&letin malı da onunmals ola'ak, saltanatın (ekası i6in )alkın ö malını keyfine göre kullana'aktır.4ug+n, artık eskiyen 2tek (aşlı saltanat2 usulleri terkedi-lerek (atının ?skiunan2dan alıp rektefe ederek paarladığı demokrasi &s. gi(i adı da)a tumturaklıolan 26ok (aşlı saltanat2 usullerine dön+lmekte neti'ede mantık &e uygulama

a6ısından değişen (ir şey olmamaktadır.7ek (aşlı saltanatlarla 6ok (aşlı saltanatlar arasında ma)iyet farkı yok.Meselenin da)a kolay anlaşılması i6in misallendirelim. Saltanat )alkınomularında y+kselen (ir piramittir. 4u piramidin taşlarını de&let adlı örg+t+nayrı'a-JOOlıklı elemanları oluşturur. Niramidin ir&esinde ise 2kutsal örg+t2+n (aşı(ulunur. Monarşilerde piramidin u'u si&ridir. :rada tek kişi oturur.9emokrasilerde ise k+6+k (ir fark &ar. 4u fark, piramidin tepesinin d+lenerektek kişi yerine me'lis, senato &s. saltanatlarının oturtulmasıdır.5e(e&i )ilafet (öylesine kökten değişimlere uğrayın'a meşruiyyet tartışmaları dadoğal olarak (aşladı.7+m )iipler (unu tartışıyordu. 4elki )iiplerin 6ıkışının temelinde yatanse(eplerin (aşında da meşruiyyet sorunu gelmekteydi. Sorular (ir(irini takipetti. önetim meşru muydu, değil miydiE 4u soruya, )anedan, de&let pastasınıpaylaşan 2mele2 &e (ir kısım M+r'ie dışında selef i6erisinden 3meşrudur3'e&a(ını &eren 6ıkmamıştır. Wellikle ilk dönemlerin tanıdık simaları gön+lrıasıyla (u soruyu m+s(et 'e&aplamamışlardır. Xaten (uraya kadar yukarıdasayılan aınlık +mre dışında )emen )erkes mu)alefette m+ttefiktir. !sıl ayrılık(undan sonra (aşlamaktadır.önetimin gayr-ı meşru olduğunda ittifak eden insanlar (u yönetime karşıalına'ak ta&ır konusunda i)tilafa d+ş+yorlardı. ;erkes kendi ta&rına delil(uluyor, (unun en ge6erli ta&ır olduğunu iddia ediyordu. 4unun sonu'unda değişikekoller, )iipler doğa'aktı. ;er )iip kendi )aklılığını sa&una'ak kendi gi(id+ş+nmeyeni reddede'ekti.:rtada (ir ulm+n olduğuna )erkes knC, yöneti'ilerin (+y+k g+na) işlediklerine)alk (iat şa)it idi. 4u ke (+y+k g+na) işleyenin durumu =m+rteki(-i ke(ire>tartışıldı. ;iipler farklı şeyler söylediler. a da farklı sonu6lara &aranlar,(u sonu6lar etrafında farklı )iipler oluşturdular. İfratlar tefritleriko&aladı. !meldeki aşırılıkları meşrulaştırmak i6in akideden dayanaklar (ulundu(ulamayanlar, tefsir &e te2&il ile )alletmeye o da olmasa uydurmaya kadargöt+rd+ler işi.JO0önetimin Cslami siyasete aykırı işleri karşısında takınıla'ak ta&ır da tartışmakonusu ediliyordu. 4unlar arasında, meşruiyyet şartlarından sayılan (iat2ınönemli (ir yeri &ardı. 4iat ne aman sa)i) (iat olurduE Xorla alınan (iatin)+km+ ne idiE Xalim &e fasık yöneti'iye (iatin 'e&aıE 4u (ağlamda 2mu)alefetfık)ı3 sorgulanıyor, emr-i (i2B-ma2ruf ne)y-i ani2l-m+nker fariasının şartlantartışılıyordu. önetime karşı (aşkaldırının )+km+ &e sınırları tes(it edilmeye6alışılıyordu.Sa)a(enin gör+ş+n+ sistemleştiren İmam !am2ın (u konulardaki ta&ırları &ei6ti)atları şimdiye kadar pek merak edilip ortaya konulmuş değildir. 4ug+n



(ulanık su a&'ılarının &e onlara gön+ll+ a& olanların pek )oşlanmaya'akları)ayata ge6miş (u i6ti)atları maddeler )alinde sunalım$J. İA7İ;!7 V? S!<7!5!74iat &e Fartları3-4ii (uraya toplamanıın se(e(i (ileri korkutarak saltanatını uğrundakullanmaktır. 4öyle'e siin adınıa )alka tesir edelim, siin eylemlerinii

meşrulaştıralım istersini. Si )ilafete, fet&aya yetkili iki kişinin (ile gör+ş(irliğine &armadığı gayr-i meşru (ir usulle geldini. :ysa ki )ilafet ş[ra ileolur.3İmam !amİmam !am2ın )ilafet2in meşruiyyeti konusundaki i6ti)adı şöyledir$ F[ra iledeğil de g+6 kullanarak yönetimi ele ge6irip, ardından )i6 (ir yaptırım g+'+olmayıp adet yeriniJO(ulsun ka(ilinden alman (iatlar ge6erli değildir. 4öyle, &erasetle yönetimegelip de ardından orla alınan (iatla )alife olmak meşru usule aykırıdır &e 'aideğildir.Meşru olan )ilafet gör+ş sa)iplerinin =e)l-i rey> istişa-resiyle )alkın dakatılımıyla ger6ekleşir.

Cmam (u inan'ım (iat amanın )alifesinin y++ne karşı söylemiştir. Ki o (u)+km+ a6ıklamakla öl+m+ göe aldığını ispatlamıştır. İmam2ın (u konudakii6ti)adını ;ali-fe2nin saray naırı "e(i (. unus2un naklettiği şu olaydanöğreniyoru.?(u *afer Mansur 6ağın en +nl+ faki)lerinden İmam Malik, #(n ?(i Xi2( &e İmam!am2ı sarayına 6ağırarak şu soruyu sorar$3-!lla)2ın (u +mmetin )ilafetini (ana &ermesini nasıl gör+yorsunuE 4en (umakamın layıkı mıyımE3İmam Malik şu 'e&a(ı &erir$3-?ğer (u işe layık olmasaydın !lla) seni )alife tayin etmedi.3İ(n-i ?(i Xi2( ise şu karşılığı &erir$3-9+nya m+lk+n+ !lla) dilediğine &erir. Lakat a)iret m+lk+ (öyle değildir. !lla)onu isteyene &e layık olana &erir. ?ğer !lla)2a itaat edersen !lla)2ın yardımısenin +erine olsun. Umarım (unu yaparsın da :2nun te&fıki seninle olur. Lakatisyan ettiğin m+ddet6e !lla)2ın (u yardımı senden uaktır. Funu iyi (il ki,)ilafet tak&a e)linin i'masıyladır. 4iri kalkıp da )ilafeti orla ele ge6irirse,(urada ne tak&a e)li, ne i'ma, )i6 (ir şey yoktur. 4öyle yapan kimse &e onayardım'ı olanlar !lla)2ın te&fikinden 6ıkmışlar, yolundan ayrılmışlardır. ?ğersi temilenmek istiyorsanı, !lla)2tan selamet dileyip sali) ameller &e iyii'raatlarla :2na yaklaşını.3İmam (u olayı tas&ir ederken şöyle söyler$3C(n-i ?(i Xi2( (unları söylediği aman, kellesinin ora-JO1'ıkta &urulması i)timaline karşı (en &e İmam Malik el(isemiin eteklerini onunkanı sı6ramasın diye toplamaya (aşlamıştık.3Mansur Cmam2a dönerek 3Sen ne dersin3 dedi.Cmam2ın 'e&a(ı$3-9ini uğruna )akikati &e doğruyu arayan kişi !lla)2ın gaa(ından uaktır.4akışlarını +erimiden 6ekip de &i'danına 6e&irirsen (ii (uraya !lla) rıasıi6in 6ağırmadığını gör+rs+n. 4ii (uraya toplamanıın se(e(i (ileri korkutaraksaltanatını uğrunda kullanmaktır. 4öyle'e siin adınıa )alka tesir edelim,siin eylemlerinii meşrulaştıralım istersini.3Si )ilafete fet&aya yetkili iki kişinin (ile gör+ş (irliğine =i'ma> &armadığıgayr-i meşru (ir usulle geldini. :ysa ki )ilafet m+2minlerin i'masıyla &eş[rasıyla olur. ?(u(ekir =r> emenlilerin (iati kendisine gelin'eye kadar altıay )+k+mden =meşru olma kaygısıyla> elini eteğini 6ekmişti.3İmamlar dağılın'a Mansur ma(eyn'isini +6 kese altınla onların ardından yolladı&e ona şu talimatı &erdi$3-4u altınlafi göt+r+p onlara &er. ?ğer Malik alırsa &erirsin. ok eğer İ(n-i?(i Xi2( ya da ?(u ;anife alırsa ora'ıkta kellelerini kes &e (ana getir.3Ma(eyn'i "e(i altınları teklif edin'e İmam Malik ka(ul etti. İ(n ?(i Xi2( (uteklif karşısında şunu söyledi$



3-4en (u parayı Mansur2un kendisine (ile )elal saymaken nasıl olur da kendimi6in )elal sayarımE3Cmam !am2ın 'e&a(ı ise da)a keskindir$3-!lla)2a yemin ederim ki kafamı kessen (u paranın dir)emine el s+remem.3"e(i saraya dön+p durumu Mansur2a (ildirin'e Mansur şöyle söyleye'ektir$JOQ

3-:nlar (öyle da&ranmakla 'anlarım kurtarmış oldular.3O4iat konusunda yalnı İmam !am2ın i6ti)adı değil İmam Malik2in i6ti)adı da(öyledir. 4ir 6ok kaynağın ortaklaşa naklettiği şu olay (una delildir$5efs+2-Xekiyye kıyamında İmam Malik2e sorarlar$3-Fimdi (ie ne yapmamıı ta&siye edersiniE 4i Mansur2a (iat etmiştik. 4udurumda )alifelik iddiasıyla kıyam eden imam Mu)ammed2e (iatta (uluna(ilirmiyiE33-Mansur2un (iati orla ='e(r> alınmış (iattir. 4u şekildeki (iat, yemin, talak=(oşama> ya da (una (ener, orla istenmeden yapılmış şeylerin t+m+ge6ersidir.3OBİmam Malik2in (u fet&ası +erine (ir 6ok Medineli İmam Mu)ammed 5efs+2-Xekiyye2ye (iat ederek onun safına ge6ti. 4undan dolayı Medine2deki !((asi&alisi İmam Malik2i yakalatıp ellerinden 6apralama asarak kolları kırılana dek

kam6ılattı.Saltanat usul+yle gelen (ir )alifeye yapılan (iatin gayr-ı meşruluğunu4u)ari2nin U. Wmer2den naklettiği şu ri&ayet a6ık6a ortaya koyar$3Kim m+sl+manlann ş[rası olmaksıın (ir adama (iat ederse, (u (iat meşrusayılma. 4öyle (ir durumda (iat eden de edilen de öl+mlerini )aırlamışolurlar.cm;. Wmer2in (öylesine kesin (ir ta&ırla karşı 6ıkıp, ş[ra olmadan kendisinigayr-ı meşru (ir yolla )alife ilan edenin öld+r+lmesine )+kmetmesi aynı amandasa)a(enin saltanata (akışını da i6ermektedir.;. ;+seyin de, Ker(ela2da, kendisini 2;alife2ye (iata da&et eden ?me&ikomutanına (öyle (ir (iatin 'ai olmaya-O. OB.OJ.JO/Kerderi, a. g. e., s. JP1.7a(eri, 7ari), V###1.4u)arı, Sa)i) =İ(n-i ;a'er şer)i>, Kita(u2l-;udud, ;. 5o$ 1/O,8###B0/,B0P..İl'ağını söyleyerek, yönetimi gayr-ı meşru ilan ediyordu.Xalim yöneti'inin köt+l+klerini söylemenin gıy(et sayılmaya'ağı )+km+n+ &eren;asan 4asri, yönetimi gayr-ı meşru addetmekle (irlikte ona karşı (aşkaldırmayı(aşarısı kalınıp 6ok kan dök+le'eği endişesiyle doğru (ulmuyordu.Xalim &e Lasığın öneti'iliğiZmmetin malını meşru olmayan yollarda )ar'ayan ya da ul+mle )+kmeden &e!lla)2ın emirlerini terkedip yasaklarım irtika(edenkimseninyöneti'iliği(atıldır. :nun &ere'eği emirler &e )+k+mler ge6ersidir.İmam !amİslam siyaset tari)inde )i6 (ir faki) kafirin yöneti'iliğini tartışmamıştır.A+nk+ Kur2an2la sa(ittir ki kafirlerin m+minler +erinde &elayet )akkı yoktur$3!lla) kafirlere m+minler +erine asla &elayet )akkı tanımamıştır.3 =5isa, B0B>!sıl tartışılan konu fasık &e alimin yöneti'iliğidir.4u konuda ;ari'iler2i (ir kenara (ırakırsak (ir(irine ıt iki gör+ş &ardır ortayerde. B> M+r'ie2nin gör+ş+$ Ki (unlar 3olan3 olması gerekendir deyip stat+koyusa&unanlardır. 4unlara göre eğer (irileri )er)angi (ir yolla yönetimi ele ge-6irmişse (unun ele ge6iriş tarına (akılma. : yöneti'i alim &e fasık olsa dameşru addedilir. J> Muteile ki (u kesim de fışkı &e ulm+ gör+len (iryöneti'inin yönetimi gayrı meşrudur. : meşru olmadığı gi(i o yönetimde göre&yapan )akimlerin -isterse !lla)2ın indirdiğiyle )+kmetsinler- )+k+mleri de meşrudeğildir.JOP



4u noktada Cmam !am da)a dengeli (ir ta&rı (enimsedi. Xalim &e fasığınyöneti'iliğini ka(ul etmemekle (irlikte sosyal faaliyetlerin y+r+t+lmesigerektiğini ka(ul ederek, eğer kendisi adilse alim )alifenin kadısının )+km+n+ka(ul etmiş, sorumluluğu ferdin kendisinden (aşlatmıştır.İmam !am alim &e fasık (ir yönetimde göre& alma konusuna (ireysel a6ıdanyaklaşıyordu. ?ğer fasık (ir reGimde fert (ulunduğu makamda İslam2ın a)kamını

i'rada(ir engelle karşılaşmıyorsa onun o makamda (ulunmasına 'e&a &eriyordu.!n'ak ferdin fasık &e alim olması durumunda (unu meşru saymıyordu. 7ekrar (aşadönerek sorumuu soralım$ İmam !am2in alim &e fasığın yöneti'iliği =imamlığı>konusundaki net gör+ş+ ne idiE 4u sorumua Mekki &e Kerderi2nin ortaklaşaaldıkları İmam2ın (ir i6ti)adında 'e&ap (uluyoru$3Ley2i meşru olmayan yollarda )ar'ayan, ya da ul+mle )+kmeden &e !lla)2ınemirlerini terkedip yasaklarını irtikap eden kimsenin yöneti'iliği =)ilfet>(atıldır. :nun &ere'eği emirler &e )+k+mler ge6ersidir.34aıları, İmam !am2m 3fasık imamın ardında nama kılına(ilir &e eğer adil &esali) ise yöneti'i alim de olsa o yönetimin Kur2an ile )+kmeden kadısının )+km+ge6erlidir.3 gör+şleriyle 3alim &efasık2ın yöneti'iliği gayrı meşrudur, onun)+k+mleri ge6ersi, ona yapılan (iat (atıldır.3 i6ti)adı arasında (ir 6elişkiolduğu e)a(ına kapılmıştır.

İmam !am2ın nama i6in fasığın imametine, alim (ir yönetimde kadılık yapanadil (irinin meşru )+km+n+ tenfi-e 'e&a &erişinden yola 6ıkanlar 3yanlıştanyanlış gelir3 mantığıyla onun fasık &e alim2in yöneti'iliğini de ka(ul ettiğinisanmışlardır. ani, alim yöneti'inin )+km+ ne ise onun tayin ettiğinin )+km+ deaynıdır demişlerdir. Mutei-le2den (aıları (u ankandan dolayı ?(u ;anife2yita&i &ermekle su6larken (aıları da yine (u yanlış anlayışı kendiJ0(atıl gör+şleri olan ul+mle ulaşma 6arpıklığına dayanak göstermişlerdir. İkiside yanlış.;anefi me)e(inin +nl+ Cmarri2larmdan ?(u(ekir *es-ss2tan dinleyelim$3İnsanlardan (aıları ?(u ;anife2nin fasığın imametine &e )ilafetine 2olur2&erdiğini &e )alifeyle )akimin arasını ayırarak onun )+km+n+ 'ai görmediğiniannederler. 4unu kelam'ılardan 3X+rkan3 adında (iri söylemiştir. Kuşkusu (ulakırdı asılsıdır.?(u ;anife2ye göre )alife ile onun atadığı )akim arasında =yönetme )akkı &emeşruiyyet a6ısından> (ir fark yoktur. önetime gelişleri &e getirilişleri=)akim2in kendisi adil &e sali) de olsa> gayr-ı meşrudur. A+nk+ )er ikisininmeşru-iyyetinin şartı da adil olmaktır. Lasığın )ilafeti &e )akimliği meşruolmadığı gi(i şa)itliği de ka(ul edilme. ?ğer peygam(erden ri&ayet ettiği )adis&arsa o da alınma.3OO*essas, 3Xalimler a)dime nail olamalar.3 =4akara, BJ0> ayetinden )+k+m6ıkarırken şunları söyler$34u ayetin delaletiyle fasığın yöneti'iliğinin (atıl olduğu anlaşıldı. Lasık &ealim (iri )alife olama. ;atta (u karakterde olanlar )er)angi (ir (i6imdeyönetim makamına gelseler fıskları y++nden )alkın kendilerine uymalarıgerekme. 4u konuda "asululla) şöyle (uyuruyor$3!lla)2a isyanda kula itaat yoktur.3 4u )adis de delalet eder ki fasık (iri)akim olama, )+kmettiği aman &erdiği )+k+m yerine getirilme, şa)itliği ka(uledilme, peygam(erden ri&ayet ettiği )adis alınma, m+ft+ olup fet&a &erdiğindefet&asına uyulma.3O03Xalimler a)dime nail olamalar3 ayetindeki 3a)d32den kasıt M+'a)id2e görepeygam(erlik2tir. C(n !((as (u konuda şöyle der$ Xalime &erilen söe =(iat> &efagerekme. ?ğerOO. *essas, !)kmıt2l-Kur2an, BY/1.O0. !. g. e., BB/1.J0Bona &erdiğin sö+ yapmayın'a ulme uğraya'aksan, o aman sö+n+ yerine getir.;asan 4asri ise şu a6ıklamayı yapar$ Xalimlere &erilmiş a)id yerine getirilme.!lla) a)irette onu yerine getirmeyen kişiyi sorumlu tutmaya'ağı gi(i e'rini deartırır.3Oİmam !am2m alim &e fasığın =kafirin değil> yöneti'iliği konusunda )em(öylesine pratik )em de ideal (ir yaklaşımı (enimsemesi, +erinde durulması



gereken (ir konu. Cmam (u yaklaşımıyla olayı ferdin kendisinden (aşlatmış,kişiyi kendi yaptığı eylemlerle karşı karşıya (ırakmıştır. 4öyle yapmakla 3olan3ile 3olması gereken3 arasındaki ter'i)te (o'alayan (ir 6ok insana 6ıkış yolugöstermiştir. 4u yol anarşiye meydan &ermeden ulme karşı 6ıkmanın yoludur. 4uyol toplum i6in ferdin ön'eliklerini, fert i6in toplumun ön'eliklerini i)laletmeden yaşaya(ilmenin adıdır. 4u yol alim &e fasık yöneti'ileri aklamak i6in

kendilerin'e meşru (ir takım maeretler uyduranların maeretlerini iptal edenyoldur. Zmmetin tepesine musallat olan or(aların elinden +mmeti kurtarmak i6in(ulunmuş dengeli (ir m+'adele metodudur.

İmam !am, insanlara, alim ya da malum olmaktan (aşka se6enek (ırakılmayanortamlarda, dengeli (ir 6ö+m, meşru &e pratik (ir 6ıkış yolu göstermiştir.?mr-i (i2l - Ma2ruf 5e)y-i !ni2l - M+nker4ii uyarmasanı side, sii dinlemesek (ide )ayır yoktur.;. Wmerİnsan uyarılmaya )er an i)tiya6 duyan (ir yapıda yaratılmıştır. ?l(et (u ger6ek,toplumlar i6in de ge6erlidir. 4uO. !. g. e., BY/. J0Jnedenle !lla) sık sık peygam(erleri ara'ılığıyla 6igiden 6ıkan insanı yeniden

)iaya sokmuş &e kitaplar indirmiştir. Neygam(erliğin Mu)ammed !ley)isselam2lason (ulması d+eltme işleminin de (ittiği anlamına gelmemektedir. apısı gereğiİslam, uyarı göre&ini t+m mensuplarının (oynuna (ir &e'i(e olarak y+klemiş &eadına da 3emr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker3 demiştir.Kur2an2da defalar'a ge6en (u fariaya ilişkin (ir ka6 ayet alalım$3İnanan erkekler &e kadınlar (ir(irlerinin &elisidirler. İyiliği emrederler,köt+l+kten menederler...3 =7e&(e, QB>.3... İyiliği emredip, köt+l+kten merıeden &e !lla)2ın =yasak> sınırlarınıkoruyan insanlardır. : m+minleri m+Gdele...3 =7e&(e, BBJ>.3M+nafık erkekler &e m+nafık kadınlar (ir(irlerinden-dir. Köt+l+ğ+ emreder,iyilikten meneder &e ellerini sıkı tutarlar...3 =7e&(e, 1Q>.3İ6iniden )ayra 6ağıran, iyiliği (uyurup köt+l+kten meneden (ir topluluk(ulunsun işte onlar kurtuluşa erenlerdir.3 =!l-i İmran, K>0>.3:nlar !lla)2a &e a)iret g+n+ne inanırlar iyiliği emreder, köt+l+ktenmenederler...3 =!l-i İmran, BB0>.3Si, insanlar i6in 6ıkarılmış en )ayırlı (ir +mmetsini. İyiliği emreder,köt+l+kten menedersini &e !lla)2a inanırsını...3 =!l-i Cmran, BB>.3aptıkları köt+l+kten =(ir(irlerini> alıkoymuyorlardı. =4u yaptıkları> neköt+yd+3 =Maide, QP>.3!ffı tut iyi olanı emret 'a)illere aldırış etme3 =!2raf, BPP>.3:nlar ki, yanlarındaki 7e&rat &e İn'il2de yaılı (uldukları o ?l6i2ye, o +mmiNeygam(er2e uyarlar. : ki, kendilerine iyiliği emreder, köt+l+kten meneder...3=!2raf, BQ>.J0O3:nlar ki kendilerine yery++nde iktidar &erdiğimi takdirde namaı kılarlar,ekatı &erirler, iyiliği emreder, köt+l+kten &age6irmeye 6alışırlar...3 =;a',0B>.3a&rum, namaı kıl, iyiliği emret, köt+l+kten &age6ir &e (aşına gelene sa(ret.A+nk+ (unlar kesin işlerdendir.3 =<okman, BQ>.9e&letli (ir toplumda de&letin göre&i toplumun 'an, mal, akıl, nesil &e dinemniyetini sağlamaktır. 4u emniyetleri sağlamanın tek sigortası iyiliğiemretmek, köt+l+kten sakındırmak anlamına gelen 3emr (i2B-ma2ruf, ne)y ani2B-m+n-ker3dir. ?l(ette yöneti'iler (undan m+stağni değildir."aşid )alifeler dönemine (akıldığında )alkın yöneti'ileri uyarmasının en g+elörnekleri göe 6arpar. Sıradan (ir &atandaş de&letin en y+sek kademesinde(ulunan yöneti'iye 3sen ni6in (unu (öyle yaptınE3 diye sora(iliyordu. 7a(ii(öyle &atandaşların şöyle söyleye(ilen yöneti'ileri &ardı$34ii uyarmasanı side )ayır yoktur, uyarınıı dinlemesek (ide )ayıryoktur.34u, d+nya siyaset tari)inin ender görd+ğ+ (ir d+ş+n'e ög+rl+ğ+ örneğidir.Kaynağını İslam2ın insana &erdiği değerden alan (u ög+rl+k saltanatın gelişiylekısıtlandı. 4u kısıtlama öyle (ir noktaya geldi ki ?me&i kralı !(d+lmelik



min(ere 6ıkıyor 34ana !lla)2tan kork diyenin kafasını keserim3 diyor &ekesiyordu da.Saltanat yönetiminin de desteğiyle emr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker fariasıterkettirilmeye 6alışılıyor, ısmarlama fet&alar &erdiriliyordu. M+r'ie d+ş+n'esi(u fariayı ortadan kaldırma işini +erine almıştı. ?mr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker2in yönetime karşı (ir fitne olduğunu söyl+yorlardı. 4öyle'e alim &e

fasık yöneti'ilerin ulm+ne &e fışkına ortak oluyorlardı.Cmam !am2a göre emr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nkerJ00fardır. ?(u(ekir *essas, Cmam ile ;orasan2ın +nl+ faki)i i(ra)im es-Saigarasında ge6en şu olayı nakleder$3İ(ra)im es-Saig ile şu konuda fikir (irliğine &ardık$ ?mr (i2B-ma2ruf ne)yani2l-m+nker fardır. 4enim (u sö+m +erine i(ra)im elini kaldırarak (u konudakendisine (iat etmemi istedi.3:layı aktaran !(dulla) (. M+(arek diyor ki$3Xulm+ne karşı sö+yle 'i)ad ettiği i6in ?(u M+slim ;orasani2nin İ(ra)im es-Saig2i öld+rd+ğ+ )a(eri ?(u ;ani-fe2ye gelin'e o kadar 6ok ağladı ki )epimi++nt+den öle'eğini sanmıştık. İmam şöyle diyordu$3-Valla)i onun (aşına (öyle (ir şey gelmesinden )ep endişe ediyordum. : 6ok

akıllı (ir attı. : (eni !lla)2ın )aklarından (ir )akkı almak i6in (ir işe=kıyam> da&et etti. :na şunları söyledim$ 3?ğer (ir kişi tek (aşına (öylesine(+y+k (ir y+k+n altına girerse )i6 (ir sonu6 elde edemeden öld+r+l+r. 4u da (irfayda sağlama. Lakat kendini !lla)2a adayan sali) kişilerle (irlikte (aşarıi6in gerekli şartları )aırlayarak ayaklanırsa o aman (u konuda (ir engelyoktur.3İ(ra)im yine geldi. #srar ediyordu. ;er gelişinde şöyle diyordum$ 34u yönetimekarşı (aşkaldırı işi diğer (ir takım farlar gi(i tek (aşına eda edile'ek (irfar değildir. Neygam(erler (ile kendilerine göklerin kapısı a6ılın'aya kadar(una g+6 yetiremediler. 4u far =kıyam> diğer farlara (eneme. 9iğerleri tek(aşına yerine getirilir. 4unda ise tek (asma 6ıkıldığında insan )ayatıyla oynar.Kendi nefsinin öl+m+ne yardım etmiş olur. ?ğer (öyle olursa ondan sonra kıyamakalka'ak olanlara olumsu (ir örnek olur, onların se&in'i kırılır, (ir da)akimse (u işe yanaşma.3O1İmam !am2m (u konudaki gör+şlerini yansıtması a6ısından olduk6a önemli olan (uolayın ardından İmam *es-sas2ın 34a(u Lari2B-?mri 4i2B-Ma2ruf &e2n-5e)yi !ni2l-M+nker3 (aşlığı altında yadıklarına gö atalım$O1. !. g. e., U#OBP,OJ. IJ03Kur2an &e s+nnetten 6ıkarılan )+k+m o ki, emr (i2l-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker (irfardır. 4u far gerek sali) gerek g+na)kr )erkes i6indir. ?mr (i2B-Ma2ruf ne)yani2l-m+nker farı m+stakil (ir fardır. Cnsan (aı farları terketmekle diğerfarlar ondan d+şme. İşte (unun gi(i insan (ir takım kusurları se(e(iyle emr(i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker farını terkedeme. Wte yandan (ir kimse !lla)2ınt+m emirlerini yerine getirip yasaklarından ka6ındığı )alde (aşkalarınım+nkerden ne)yetmese (u farı terketmiş olur. ?(u ;+rey-re şöyle ri&ayet eder$3!s)a(tan (ir grup "asululla)2a şöyle sordular$ 4i iyiliği emredipemrettiğimiden da)a a yapsak &e köt+l+kten de (aşkalarını sakındırıp onun(iraından ka6ı-namasak yine de emr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker yapalım mıE4uyurdular ki$ 3Si iyiliğin )epsiyle amel edemeseni &e köt+l+ğ+n t+m+ndenka6ınamasanı (ile emr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker yapın.3"asululla) (aı &e'i(elerin yerine getirilmemesi durumunda (ile emr (i2B-ma2rufne)y ani2l-m+nker2i diğer farlarla denk tuttu, onu da farların arasındaikretti.3OQKıyam ;akkı5e garip M+sl+manların kanlarının köpek kanı gi(i akıtılmasına aldırmayanlarpire kanının )+km+n+ soruyorlar.;asan-ı 4asriİmam !am alim &e fasık yönetime karşı m+sl+man-ların sila)lı (aşkaldırısınıemr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker fariasının (ir par6ası olarak görm+şt+r.OQ. !. g. e., BBBOJ.J01



4u konuda İmam ilk değildir. ?me&iler )ilafeti ellerine ge6irdiğinden (erisila)lı kıyamı sa&unan sa)a(e &e ulema eksik olmamıştır.Sa)a(e2den ;i'r (in !diyy &e arkadaşları (u gör+şteydiler &e yönetim tarafındankatledildiler. ;. !işe &e !(dulla) (. Mes2ud gi(i +nl+ isimler de (u 6ıkışlarıdesteklediler. ;. ;+seyin alim &e fasık yönetime karşı kıyamın =)uru6 ale2s-sultan> fariyyetine inanıyor &e (u uğurda şe)adeti gö-ğ+sl+yordu. ;.

?(u(ekir2in torunu !(dulla) (. X+(eyr de aynı inan6 uğrunda m+'adele &ermiş &eşe)id edilmişti.İ(n ?ş2as ayaklandığında ta(iCnin en +nl+ alimleri onun (u 6ıkışının şer2iolduğunu ilan ederek )alkı yönetime karşı onu desteklemeye 6ağırıyorlardı. 4u'+mleden olarak İ(n-i ?(i <eyla, eş-Fa2(i, ?(u2l-4a)teri &e Said (. *+(eyr2isaya(iliri. Xamanlarının en +nl+ faki)leri olan (u atlar İ(n ?ş2as kıyamınıni6inde yer almışlar, (iati)i yardım'ı olmuşlardır.;asan 4asri de kıyamları meşru görmekle (irlikte (aşarılı olmasını şart koşmuş,(aşarılamaması durumunda 6ok kan dök+l+r gerek6esiyle kıyamların i6inde (iatyer almamıştır. !n'ak yönetimin &erdiği maaşı reddetmiş, işledikleri ul+mleri(ir (ir saymış, (unun gıy(et ola'ağını söyleyen (aılarına 3alimin ulm+n+ dilegetirmek gıy(et değildir3 demiştir. 4u dönemde, )er tarafta alimler tarafındanoluk oluk m+sl+man kanı akıtılırken alimlerden (aılarının 2ilim2 adı altında

fer2i meselelerle )alkı oyalamasına i6erleyen ;asan 4asri )ayretini şöyle dilegetire'ektir$35e garip M+sl+manların kanlarının köpek kant gi(i akıtılmasına aldırmayanlarpire kanının )+km+n+ soruyorlar.3O/İmam Xeyd ile İmam Mu)ammed &e İ(ra)im2in kıyamlarında İmam !am2ın sergilediğita&ır olduk6a nettir. Kıy a-O/. Mu)ammed !mmara, Muslim+ne Se&&ar, s. B0,B.J0Qmini 4edir Xaferi2ne (enettiği İmam Xeyd2e elinden gelen )er t+rl+ yardımıyapması onu 6ağının diğer faki)lerinden ayıran en önemli (oyutudur. 4u olaylarda&erdiği fet&a &e sergilediği ta&ırlardan anlaşılan o ki İmam !am, Cmam Xeyd ileCmam Mu)ammed &e İ(ra)im2e (iat etmişti.İmam, İ(ra)im (. ;asan2ın kıyamında 3(oynumua ipler takılsa yine de sö+ndendönenlerden olmaya'ağı3 diyordu. 4asralı ta(isi ?(u İs)ak2a$ 3İ(ra)im2insafında 'i)ad eden kardeşinin aldığı se&ap senin kafirlerle giriştiğin sa&aştaaldığın se&aptan +st+nd+r3 diyordu.imam!am2ın alim &e fasık yönetimler karşısında gösterdiği (u ta&ır konusunda6ağdaşlarından faki) ?&ai şöyle der$3?(u ;anife2nin t+m i6ti)atlarına ta)amm+l ettik. 5e ki (u ke alim &e fasıkyöneti'iye karşı sila)lı kıyamı ka(ullenerek, +erimie kılı6la geldi. ?mr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker2in &+'u(una inanıyordu. Kendisine (u konuda )+k+msoranlara "asululla)2ın şu )adisini naklediyordu$3Fe)itlerin en erdemlisi ;ama (. !(dulmuttali( &e alim yöneti'iye iyiyiemredip köt+den sakındırdığı i6in öld+r+len kimsedir.3OPİmam !am (u i6ti)adının altını kanıyla imalamış, !lla) da onun adını y+'eltmiş&e e(edileştirmiştir.Cmam !am2ın (u konudaki i6ti)atlarını &e ta&rını 6ok net (ir (i6imde öetleyen;anefi Me)e(i2nin +nl+ imamı ?(u(ekir el-*essas yöneti'ilerin ulm+ne &e fıskmakarşı )assasiyetini yitiren kimi ta&ikr alimleri eleştirerek şunları söyler$3...@e6mişte &e g+n+m+de 'a)il &e l+umsu (aı )a-dis'iler )ari6 İslam+mmetinin alimlerinden )i6 (iri (öyle (ir durumda sila)lı kıyama karşı gelmedi.4u 'a)il &e l+umsular (aği olan topluluğun öld+r+lmesini, emr (i2B-ma2ruf OP.*essas, !)kmu2l-Kur2an, BB/Q. J0/ne)y ani2l-m+nker2in sila)la yapılmasını )oşgörmeyip ona karşı 6ıktılar.!lla)2ın şu ayetini işittikleri )alde sila)la emr (i2B-ma2ruf ne)y ani2l-m+nker2i fitne sayıp agın or(aların öld+r+lmesini keri) görd+ler$3Saldırganlık yapanlarla !lla)2ın )+km+ne (oyun eğin-'eye kadar sa&aşını.3=;u'urat, P>. !yetin lafı sa&aş işinin kılı6 ya da (aşka sila)larla olmasınıgerekli kılıyor.4aıları, sultanın ulm+ne, fıskma, !lla)2ın öld+r+lmesini )aram kıldığı 'anlarakıymasına karşı konulamaya'ağını an'ak sultanın dışındaki yöneti'ilere desila)sı olarak söle ya da (aşka (ir (i6imde karşı konula(ile'eğini söylemekle



+mmete d+şmanlardan da)a (eter köt+l+k ettiler. A+nk+ onların (u gi(i fet&alarıinsanları or(aları öld+rmekten, alim &e g+na)kr yöneti'iye karşı koymaktanalıkoydu, insanlar ne aman alim yöneti'ilere marufu emredip -&ele&ki sila)laolsun- m+nkerden ne)yetmediler, işte o aman t+m islam topraklarını kesif (irul+m (ulutu kuşattı. 9in de gitti, d+nya da gitti elden &e (ir 6ok mdıka akımt+redi.30

0. !. g. e., ###OJ,OJB.J0P]lSWXS:5U3:nlar (ir +mmetti, geldi ge6ti. :nların kaandıkları kendilerine siinkaandıklarını sie aittir. Si onların yaptıklarından sorulmasını.3=4akara$ B0B>4aşkalarının yaptıklarıyla ö&+nmek kişiye (ir şey kaandırma, (u kesin. 4uta&ır sade'e (oş (ir a&untudur. 4unun tersi de ge6erli$ 4aşkalarınınyanlışlarını kendi faileti (ilmek. 4u da (ir a&untu, (elki (irin'isinden da)aköt+, sonu6ları iti(arıyla da)a &a)im.Neki, o )alde (ie d+şen neE4ilmek &e tanımak

5eyiE;er .şeyi kendini, !lla)2ı, ma)lukatı, "asul2+, dostu, d+şmanı, iyiyi, köt+y+,tari)i &e (ug+n+...4ilmenin &e tanımanın yolu 6alışmaktan ge6er. ;er (aşarı 'iddi &e orlu (irgayretin +r+n+d+r. 4u, )ayatın yasası s+nnetuUa)tır. 7ek 6ıkar yol (u öl+ms+yasaya uymak alın teri, i)in teri, y+rek teri dökmek...Kimse mu'ie (eklemesin. Mu'ie gi(i il)i (ir nimete sa)ip olan ne(iler (ile (uyasaya uymaktan (aşka 6ıkar yol(ulamadılar.39a2&amıın sonu lemlerin "a((2i olan !lla)2a )am-detmektir.3JBK!5!KA!l ı# # 2!mmara, 9r. Mu)ammed Muslim[n Se&&ar, 9aru2ş-Fur[k, ###. 4as., Ka)ire-BP//.!mmara, 9r. Mu)ammed el-tslam &e2s-Se&ra, 9aru2ş-Fur[k, ###. 4as., Ka)ire,BP//.4edri, !(d+lai el-tslam (eyne2l-Ulemai &e2B-;ukkm, el-Mek-te(etu2l-İlmiyye,Medine-i M+ne&&ere =tari)si>.el-4elauri Lut[)u2l-4uldan =ta)kikli>, Muessesetu2l-Maarif,4eyrut-BP/1. el-4u)ari Sa)i), t(n-i ;a'er şer)i, Mekte(etu2s-Selefiyye, ###.4as., Ka)ire-BP/Q.el-*+ndi, !(dul)alim ?(u ;anife - 4atalu2l-;urriyeti &e2t-7esa-mu) fı2B-İslam,el-Mekte(etu2n-5emue'iyye, Ka)ire =tari)si>. f?(u(ekir el-*essas !)kamu2l-Kur2an =ta)kikli>, 9aru İ)yai2t-7u-rasi2l-!ra(i,4eyrut-BP/.?(u 9a&ud S+nen =ta)kikli>, 9aru2l-;adis, ;umus-BPQO. ?(u usuf, Kita(u2l-;ara6, 9aru2l-Marife, 4eyrut =tari)si>.?(u Xe)ra, 9r. Mu)ammed 7ari)u2l-Mea)i(i2l-tslarniyye, 9a-ru2B-fıkri2l-!ra(i,Ka)ire =tari)si>.;asan, 9r. ;asan i(ra)im 7ari)u2l-Cslam, Mekte(etu2n-5a)dati2l-Mısriyye, V##.4as., Ka)ire-BP10.#(n-i ;a'eri2l-!skalani Let)u2B-4ri =ta)kikli>, Mekte(etu2s-Selefiyye, #;. 4as., Ka)ire-BP/Q.C(n-u !(dil(err, el-lsti(, 9aru2l-K+t+(i2l-!ra(i, 4eyrut =tari)si> =el-#sa(eile (irlikte>.t(n-i ;işam es-SCretu2n-5e(e&iyye, 9aru2l-4eyani2l-!ra(i, Ka)ire =tari)si>.C(n-i Kesir, el-4idaye &e2n-5i)aye, 9aru2B-K+t+(-i llmiyye =ta)kikli>, 4eyrut-BP//.t(n-i Kesir 7efsir, S([ni Mu)tasarı, 9aru S([ni, Ka)ire =tari)si>.



t(n-i Kutey(e el-Cmame &e2s-Siyase =ta)kikli>, Muessesetu2B-;a-le(i, Ka)ire=tari)si>.t(n-i Manur <isanu2B-!ra(, 9aru2l-Maarif, Ka)ire =tari)si>, t(n-i Sa2d et-7a(akatu2B-Ku(ra, 9aru2B-Likr, 4eyrut-BP/.t(nu2B-?sir el-KCmil fı2t-7ari), 9aru2l-K+t+(i2l-llmiyye =ta)kikli>, 4eyrut-BP/Q.

Kenu2l-Ummal 7asnif$ 5edim &e Zsame Maraşlı, Muessesetu2r-"isale, ;T4as.,4eyrut-BP/1.el-Kerderi, ;afıuddin (. Mu)ammed el-Ma2ruf el-4ea Mena-kı(u2l-lmami2l-!2am, 9aru2l-K+t+(i2l-!ra(i. 4eyrut-BP/B.Kurtu(i, 7efsir, Mısır-BP1Q.el-Mekki, İmam Mu&affak (. !)med Menakı(-u ?(C ;anife, 9aru2l-K+t+(i2l-!ra(i,4eyrut-BP/B.M+slim Sa)i), 5e&e&i Fer)i, 9aru2r-"ayyan, Ka)ire =tari)si>.5esei S+nen, Suyuti Fer)i, 9aru2l-4eşairi2l-lslamiyye, 4eyrut-BP/P.Suyuti 7ari)u2l-;ulefa, el-Mekte(etu2t-7i'ariyyeti2B-Ku(ra, Ka-)ire-BP1P.7a(eri 7ari)u2r-"usul &e2B-Mul[k =ta)kikli>, V. 4as., 9aru2l-Maarif, Ka)ire-BP/Q.Xema)şeri el-Keşşaf, 9aru2l-Ma2rife, 4eyrut =tari)si>

JJJOİ59?KS!!((as BO!(dul)alim el-*+ndC BQP!(dulla) (. !((as 1T, /0,BOP,BJ,BPQ!(dulla) (. !fif /P!(dulla) (. !mir 0/,Q1!(dulla) *e&det B!(dulla) (. ;asan B/Q,JB!(dulla) (. ;uafe P!(dulla) (. Mes2ud 0P, ,/,B0J,B/,JB,J0Q!(dulla) (. M+(arek JJ !(dulla) (. Wmer 1J,/0 !(dulmelik P0,J00 !(dulla) (.Saf&an PQ !(dulla) (. Xi2B-;u&eysıra et-7emimi BP,BJJ, B, B1J !(dulla) (. X+(eyr BJ,BO, /B,PO-P/,BB,

BB1,BOJ,BO,J0Q !(durra)man (. !&f BO1 !(durra)man (. ?(i 4ekir /O,/0!(durra)man #(n el-?s2as P/,BPO,J0Q !dem B0 !)met ?min B !)nef(. Kays/O !işe,=;.> ,B, BJQ, BJ/, J0Q !kil 00 !li =;.> BQ,B/, , P, 1B-Q/, /J, B,BP,BJB, BOJ, B/J !li Xeynela(idCn J,BOO,BP !meret #(n ;am PQ !mir (. 4eşirel-;a'nedi B0/ !mr (. !s 00,0P,1,1B, 10,B0J !mr (. *ermu 1,10 !mr (. 9inar PP!mmar (. ;amik QQ !mmar(. asir 1,QQ,BJ1,B/J !sım B0J !t/ PP44a)ailik B04asra Q,1P,B/O,B/4eni Saide Sakifesi 04eyan el-!n(eri B0/4ey)kC B/4isr(. *urmu el-9e B0/4işr(. Xen(url0/4u)aril/,O,PB,P,JO/J0',6*afer Sadık BB,BBB*e)m (. Saf&an B0P*emel Q,P,BBP,BJO,BJ/, BOB,BB*erir(. !(dulla) P*eire, =el-> JJ99a&ud (. !li BP 9a&ud(. ;indi P0



?(u !((as et-7usC JB?(u2l 4a)teri P/,BPO, J0Q?(u 4ekir J,QJ, /B-/O, B0,BBB,BB,BJO.BJ/-BO?(u 4ekir el-*essas 1,B00,J1, J0B- J0/ ?(u 4ere el-?slemi /P ?(u *aferı)lamur JB ?(u *e)l O1,0 ?(u Latıma el-?dC B0/ ?(u ;ureyre J01 ?(u ls)ak J0/

?(u2l-ls)ak el-Leari JO ?(u <e)e( OQ ?(u Musa el-?ş2ari 0J,1B ?(u Said el-;udri BJJ,B ?(u Feyda Sali) (. 7arif B0/ ?(u S+fyan QJ,P, PJ, BJP ?(u Xer BJ1?)li 4eyt B,B/,BBB, BB0,BB ?nd+l+s BB ?rkam BO0 ?sma PO-P,P/ ?şres B0Q?&ai J0/LLas B0Latıma O/,B,B1,BJ1,BJ/,BOJLeylQ,BB,BOLilistin 0P@, .@ai( İmam BOB @aylan 9imeşkC B1;;a((a((. ?ret BO

;a''a' BOJ, B/0;akim (. ?(i2l-!s PB;alid (. !(dulla) en-5a)&i PP,B0/;ami (. Ur&e /Q;ammad B/1,B/P,BPJ;ama (. !(dulmuttali( 1B,J0/;arus (. Seri) BBO;aris (. S+reye B0P;arura BJ;asan Q,QB,BB;asan (. !(dulla) J0;asan (. Ka)ta(ayC J0;asan (. Kays QB;asan (. Malik P,PJ;asan-ı4asrC PB,BQ,J0J;. İ(ra)im ;asan BJ;asan2ul-M+senn BB,BPQ;ayeran JBJ;i'r(. !diyy BP,Q/,QP,BO/,B/0;indistan OJ;işam (. !(dulmelik B/-BBO,B0P,J;orasan BOO,B0,B0Q,JB;u(ey( BJ;uneyn BJ1;+seyin /0,/P,P,B/,BP,BJQ,BOJ,BOO,B/J,BP,BPO ;+seyin *a)it Bu#(n !ra(i BO#(n *erir 0/#(n ?(i <eyla P/,BB,B/P-BP0,JB,J0Q#(n ?(i Sar) 0/, B,BO,BO1#(n ?(i Xi(JO1#(n ?sir P,B0i(n ;a'er BJ,BO#(n ;am B0#(n ;u(eyre BP0-BP1,JBJ#(n Kesir 1l(nKutey(e0Bl(nM+l'eml#(n Sd 0Jl(nF+(rtimel/P,BP0#(n Xiyad Q/,QP,/1,/P,B/O



İ(ra)im (. !(dulla) JO,J0/İ(ra)im (. Meymun es-Saik JBİ(ra)im (. S+&eyd JOİ(ra)im (. Uyeyne B/Pİ(ra)im en-5e)ai B/1,JBİk(al B,OJ

İmam Malik BB,BO/,BPQ,JO1Cmam Mu)ammed BQQ,JJBİmam a)ya BBOİmam usuf 00,BQQ,BQ/,B/P,JJİmam Xeyd BPB,J0Qİmam X+fer BQQ, BQ/,B/1, J1, JJİsa (. Musa JBJİsmail (. !ka(e B0/KKa(e P-PO Kadıyanilik B0 Kal&in B/OKasım (. eş-Fey(ani B0/ Kayser B, J, /O Ker(ela BO,JB Kerderi JJ Kum QJ KurraBJJ Kusayroğullan 0<

<aisim J <eali B0J <okman B0 <ouis=8#V.>JOO <+(nan 0PM.5Ma')ia&elli JBMansur(. *um)ur BBO-BBMarksim OJMa&erdC BPBMekkCl/P,BP,JBPMer&an(. !(dulmelik B/0Mer&an (. ;akem BJ,BO,0/,,Q,/J,/O,PO,B0,BBO,BB0,BO,BO1 Meşruk(. ?'da B,B/,0J,10 MeşruiyyetJOB Meşrutiyet OJMe&ali B0/ Me&dudC B1, BQP Mısır B, OJ,P0,BO Mi)le( B0 Militarim OJ MonarşiJQ,JJ0 Mua&iye=;.>PB,PJ Muğire (. Musa /J Muğire (. Fu7 Q/,QP,/B Mu)a'ir BP,PQJtarayan adem alg+lemail adem.algulDgmail.'omMustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve Sultanlar Kitaplar, uygarlığa yol gösteren ışıklardır.U!"#$%%%.kitapse&enler.'omKitap se&enlerin yeni (uluşma noktasından )erkese mer)a(alar...*e)aletin yenildiği, se&ginin, iyiliğin &e (ilginin paylaşıldığı yer olarakgörd+ğ+m+ sitemidekit+m e-kitaplar, /01 Sayılı Kanun2un ilgili maddesineistinaden, engellilerin faydalana(ilmeleri ama'ıylaekran okuyu'u, ses senteleyi'i program, konuşan 34raille 5ot Speak3, ka(artmaekran&e(eneri yardım'ı ara6lara, uyumluola'ak şekilde, 37873,39:*3 &e 3;7M<3 gi(iformatlarda, tarayı'ı &e :*" =optikkarakter tanıma> yaılımı kullanılarak, sade'e görmeengelliler i6in,)aırlanmaktadır. 7+m+yle +'retsi olan sitemidekie-kitaplar, 3?ngelli-engelsi elele3d+ş+n'esiyle, )i6(ir ti'ari ama6göetilmeksiin, tamamen gön+ll+l+kesasına dayalı olarak, engelli-engelsi ardımse&er arkadaşlarımıın yoğun emeğisayesinde, görme engelli kitap se&enlerinistifadesine sunulmaktadır. 4u e-kitaplar )i6(irşekilde ti'ari ama6la &eyakanuna aykırı olarak kullanılama, kullandırılama.!ksi kullanımdan doğa(ile'ek t+myasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemiinama'ı asla eser sa)iplerine arar &ermek değildir.%%%.kitapse&enler.'om%e( sitesinin ama'ı görme engellilerin kitap okuma )ak &e ög+rl+ğ+n+ y+'eltmek&e kitap okuma alışkanlığını pekiştirmektir.



4en de (ir görme engelli olarak kitap okumayı se&iyorum. Se&ginin olduğu gi(i,(ilginin de paylaşıldık6apekişe'eğine inanıyorum.7+m kitap dostlarına, görme engellilerin kitapokuya(ilmeleri i6in gösterdikleri 6a(alardan &eyaptıkları katkılardan öt+r+ teşekk+r ediyorum.4ilgi paylaşmakla 6oğalır.

aşar MU7<U

İ<@İ<İ K!5U5$/01 Sayılı Kanun2un 3altın'ı 4öl+m-Aeşitli ;+k+mler3 (öl+m+nde yeralan 3?KM!99? BB3 $ 3derskitapları da)il, alenileşmiş &eya yayımlanmış yaılı ilim &e ede(iyateserlerinin engelliler i6in +retilmiş (ir n+s)ası yoksa)i6(ir ti'arC ama6g+d+lmeksiin (ir engellinin kullanımı i6in kendisi &eya+6+n'+ (ir kişi tek n+s)a olarakya da engellilere yönelik )imet &eren eğitim kurumu, &akıf &eya dernek gi(ikuruluşlar tarafından i)tiya6 kadar kaset, *9, (raill alfa(esi &e (eneriformatlarda 6oğaltılması &eya öd+n6 &erilmesi(u Kanunda öngör+len iinler alınmadan ger6ekleştirile(ilir.34u n+s)alar )i6(ir

şekilde satılama, ti'arete konu edileme &e ama'ı dışında kullanılama &ekullandırılama.!yrı'a (u n+s)alar +erinde )ak sa)ipleri ile ilgili (ilgilerin(ulundurulması &e 6oğaltım ama'ının (elirtilmesi orunludur.3

(u e-kitap @örme engelliler i6in d+enlenmiştir. Kita(ı 7arayan &e 9+enleyen!rkadaşa6ok 6ok teşekk+r ederi. Kitap taramak ger6ekten in'elik &e (e'eri isteyen,a)met &eri'i (ir iştir. 5e mutlu ki, (ir görmeengellinin, d+g+n taranmış &e )aırlanmış (ir e-kita(ı okuya(ilmesinden duyduğuse&in'i paylaşa(ilmekt+m a)mete değer. Siler de (u mutluluğu paylaşa(ilmek i6in (ir kita(ınııtarayıp,kitapse&enlerDgmail.'om!dresine göndermeyi &e (u isimsi ka)ramanlara katılmayı d+ş+ne(ilirsini.4u Kitaplar sie gelene kadar &erilen emeğe &e kanunlara saygı göstererek l+tfen(u a6ıklamaları silmeyini.Si de (ir görme engelliye, okuya(ile'eği formatlarda, (ir kitap armağanedini...7eşekk+rler.5e Mutlu 4ilgi i6in, 4ilge'e yaşayanlara.Mustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve Sultanlar

Documents

Mustafa İslamoğlu _ İmamlar Ve Sultanlar