Izvršni (aplikativni) softver je podgrupa računarskog softvera koja se bavi izvršavanjem tačno određenih zadataka. Sistemski softver je zadužan da omogući rad svih računarskih dijelova, izvršni softver iskorištava hardverske računarske dijelove da bi izvršavao neki određeni zadatak. Primjer izvršnog softvera je obrađivač teksta (MS Word i ostali), svirač muzike (Winamp i ostali) ili obrađivač slike (Photoshop i ostali) i tako dalje. Imamo i pakete izvršnih programa kao što je MS Office ili OpenOffice.org koji uključuju više programa za odrađivanje nekih zadataka.

Vrste izvršnih programa

Office paketiObrađivač tekstaObrađivač tabela (Spreadsheet)

MultimedijaMedia sviračiGrafički programis Grafički formati datotekaRasterska grafikaVektorska grafika3D grafikaDigitalni filmRačunarske igreObrađivač filma

Analitčki softver DADiSPMathCADMathematicaMATLABMaximaRačunarski algebra sistemi

Programi za komunikaciju EmailInternet pretraživač

Zajednički softver OpenSourceBlogWikiSlashcodeNupeCodeEverything2Zajednički razvoj proizvoda

Poslovni softver Obračunski softverPoslovni softverPlaniranje preduzećaInformacijski sistemi

Baza podataka DBMS

Ostali Edukativni Softver

Rasterska grafika

Rasterska RGB slika, svaki piksel ima svoju R, G i B vrijednost koja se mjeri u %

Rasterska grafika ili bitmap je podatak koji predstavlja pravougaonu mrežu piksela ili obojenih tačaka, na nekom grafičkom izlaznom uređaju kao što je monitor ili na papiru. Svaka boja pojedinog piksela je posebno definisana tako da (kao primjer) RGB slike sadrže tri bajta po svakom pikselu, svaki bajt sadrži jednu posebno definiranu boju.

Red Green Blue - to znači da svaka boja ima svoju vrijednost, mijenjanjem vrijednosti se dobijaju druge boje osim ove tri osnovne. Što je više ovih vrijednosti slika će zauzimati više prostora. Ako je slika crno bijela to znači da piksel zahtjeva samo jedan bit za razliku od slike u boji koja zahtjeva tri bita (RGB) po jednom pikselu. Crno bijele slike su upravo radi toga manje po zauzimanju prostora.

Kvalitet rasterske slike

Kvalitet jedne rasterske slike određuje ukupan broj piksela (rezolucija) kao i broj vrijednosti za svaki pojedinačni piksel (dubina boje). Ako je dubina boje veća, više se nijansi može prikazati, to znači bolju sliku kao i vjerodostojniji prikaz. Slike zahtjevaju mnogo memorije, zbog toga se koriste razne vrste sažimanja. Bitmap (bmp) je nesažeta datoteka koja ne koristi nijednu vrstu sažimanja, slike u tom formatu su veoma velike, za razliku od njega mnogo popularniji i češće korišteniji je Jpeg (jpg) format koji sažima sliku a da se ne primjeti gubitak na kvaliteti iako je to nemoguće izvesti, ali je blizu stvarnosti.

Uvećani prikaz rešetke i piksela

Rasterska slika se ne može povećati na veću rezoluciju bez gubitka kvalitete, što nije slučaj sa vektorskom grafikom. Rasterska grafika je više praktičnija nego vektorska grafika za fotografe i obične korisnike. Vektorsku grafiku koriste grafički dizajneri i DTP uređivači. Rani monitori su mogli prikazati oko 72 do 130 piksela po inču (PPI), dok današnji printeri mogu štampati 2400 tačaka po jednom inču (DPI).

Vektorska grafika

Slika u rasterskom formatu (.jpg)

Slika pretvorena u vektorski format, ali opet snimljena kao rasterski (.jpg) radi prikazivanja na stranici

Vektorska grafika ili geometijsko oblikovanje (eng. Vector graphics, geometric modeling) je način prikazivanja slike pomoću geometrijskih oblika kao što su tačke, linije, krive i poligoni, a koji su temeljeni na matematičkim jednačinama.

U principu, vektorski oblici se mnogo lakše pamte nego zahtjevne rasterske (bitmap) slike. Skoro svi današnji računarski grafički prikazi prevode vektorsku sliku u rasterski format. Rasterska slika je pohranjena u memoriju i sadrži podatke za svaki pojedinačni piksel neke slike. Pojam vektorska grafika je većinom korišten u kontekstu dvo-dimenzionalne računarske grafike. Skoro svako 3D prikazivanje je izvršeno pomoću 2D vektorske tehnike (pomoću tačaka, linija i poligona).Sadržaj [sakrij]

1 Crtanje i prednosti

2 Jednostavni geometrijski oblici

3 Vektorske radnje

4 Također pogledajte

5 Vanjski linkovi

Crtanje i prednosti

Vektorska grafika je dobra za uklanjanje nepotrebnih detalja sa neke fotografije. Na ovoj slici je prikazano kako se vektorska grafika može dobro upotrijebiti u informacijskoj grafici i prikazivanju linijske umjetnosti

Kao primjer, razmotrimo krug nekog radiusa r. Glavni podaci koje računarski program treba da zna kako bi isrctao krug su:

radius r

koordinatnu poziciju centralne tačke kruga

stil i boju linije (može biti i providna)

stil i boju punjenja objekta (može biti i providno)

Prednosti ovakvog načina crtanja nad rasterskom grafikom:

Ovako mala količina informacija omogućuje mnogo manju veličinu datoteke

Mogućnost približavanja (zoom) bez gubitka na kvaliteti

Sve ove informacije su zapamćene i mogu se kasnije mijenjati, to znači da micanje, razmjeravanje, okretanje i popunjavanje itd. ne smanjuje kvalitet crteža kao kod rasterske slike

Jednostavni geometrijski oblici

Linije

Poligoni

Krugovi i elipse

Bézier krive

Tekst (računarski fontovi kao TrueType su nastali od Bézier krivih)

Vektorske radnje

Vektorski grafički programi obično omogućuju okretanje, micanje, sažimanje, povećavanje, iskrivljavanje i ostale preobražaje objekata, kao i mijenjanje z-redoslijeda i povezivanje jednostavnih objekata u više komplikovanih. Zahtjevnije preobrazne uključuje i boolove operacije (unija, razlika, presjek, itd.).

Vektorska grafika je savršena za jednostavne ili složene crteže koji ne trebaju biti foto realistični. Na primjer, PostScript i PDF stranice koriste jezik vektorskog grafičkog modela.

3D računarska grafika

Klasični objekat u 3D računarskoj grafici

3D računarska grafika (ili trodimenzionalna računarska grafika) je pojam koji označava različite metode stvaranja i prikazivanja trodimenzionalnih objekata pomoću računarske grafike.

1 Podjela

2 Upotreba

3 Modeliranje

4 Grafičke funkcije za opisivanje sastavnih dijelova slike

5 Geometrijske transformacije

6 3D vizualizacija - 3D Viewing

7 3D objekt reprezentacija

8 Metode za određivanje vidljive-površine

9 Rendering

10 Vanjski linkovi

Podjela

3D računarska grafika dijeli se na više područja: modeliranje, tro-dimenzionalne geometrijske transformacije, tro-dimenzionalna vizualizacija, tro-dimenzionalna objekt reprezentacija, i rendering.

Računarska igra

Računarska igra je svaka igra pri kojoj se nužno upotrebljava računar ili igraća konzola. U računarske igre spadaju i igre koje samo prikazuju tekst. Igrač ostvaruje komunikaciju sa računarom uz pomoć ulaznih uređaja. To su najčešće tastatura i miš, odnosno gamepad ili joystick.

Osnovni zahtjevi računarskih igara su izlazni grafički uređaj, najčešće monitor, te ulazni uređaji. Međutim novije igre zahtijevaju grafički procesor, te mrežnu opremu.

Računarske igre se najčešće distribuiraju putem CD-ova i DVD-ova, ali nije isključena ni distribucija preko interneta.

istorija razvoja

Spacewar! prva računarska igra

id Software-ov Wolfenstein 3D je praktično stvorio FPS žanr

istorija računarskih igara nije primala veliku pažnju od strane istoričara. Najčešće pitanje oko istorije računarskih igara je to "Koja je prva igra?".

Prva računarska igra je bila Spacewar! iz 1961. godine. To je bila poslastica za rijetke, zbog tadašnje veličine i neraširenosti računara. Igru su napravila dva studenta MIT-a(Massachusetts Institute od Technology) Martin "Shag" Graetz i Alan Kotok, prema naučno fantastičnoj sagi Skylark.

Prva generacija računarskih igara se sastojala od tekstualnih igara. To su bile igre u kojima je igrač kucao komande i tako određivao kuda se želi kretati. Druga vrsta igara su bile one koje su predstavljale hibrid između tekstualnih i igara sa statičnom grafikom. Vodeći žanr između sedamdesetih i osamdesetih godina su bile tekstualne avanture. Prva tekstualna avantura je bila igra Adventure (Crowther and Woods 1976), napravljena 15 godina nakon Spacewar!-a. Kako se hardver razvijao tako su i igre postajale sve kompleksnije. Tako su kompjuteri u kasnim osamdesetim godinama postali dovoljno snažni da pokrenu igre sa grafikom. Te je tako došlo vrijeme grafičkih avantura.

Dolaskom miša tekstualni interfejs je zamijenjen grafičkim. Tako su u osamdesetim godinama strateške igre preuzele titulu najpopularnijih.

Većina danas popularnih igara izvorno dolazi sa Komodor Amiga kompjuterske platforme. Amiga je imala nabolji hardver u vrijeme kada je predstavljena 1985. godine.

Sa razvitkom tehnologije kompjuteri su postali dovoljno jaki da renderiraju pokretne objekte, pa je to dovelo do pojavljivanja novih žanrova kao što su simulacije letenja i vožnje automobilom. Također je došlo do unaprijeđenja postojećih žanrova.

U ranim devedesetim godinama razvojna kuća Apogee Software je kreirala demo-e igara. Što je igračima omogućilo da prvi dio igre probaju besplatno, ali su za ostatak morali kupiti cijelu igru.

FPS žanr je kreiran predstavljanjem igre Wolfenstein 3D (id Software, 1992. godine). Wolfenstein 3D predstavlja jednu od najprodavanijih igara svih vremena.

Dok su procesori vodećih Sega i Nintendo igraćih konzola radili na frekvenciji između 3 i 7 MHz, 486 PC CPU je radio na mnogo većih 66 MHz što mu je omogućavalo da izvrši puno veći broj proračuna u sekundi. 1993. godine id Software je izdao FPS Doom koji je bio prijelomna tačka u grafici i dizajnu.

Žanrovi Commons: Računarske i video igre

Većina računalnih igara je pisana za osobne računare (PC) a dijelimo ih na žanrove po temi koja u igri prevladava. Neki od žanrova su:

Akcijske igre

Simulacije (automobilske, avionske itd.)

Survival Horror

Avanture

FPS (en. First person shooter - pucačke igre iz prvog lica)

RPG (en. Roleplaying game - igranje uloga)

Strateške igre (potezne i u realnom vremenu)

Mnoge igre sadrže elemente više žanrova tako da je podjela okvirna.

Zaštita računara

Kada govorimo o zaštiti računara postoji više načina na koji se ova oblast može posmatrati. Pre svega, potrebno je posvetiti pažnju fizičkom obezbeđenju računara gde se misli na obezbeđenje od neovlašćenog pristupa tom računaru tj. pristupu određenoj prostoriji ili zgradi u kojoj se nalazi računar. Pod tim podrazumevamo i zaštitu od krađe, kao i vandalizma ili sabotaže. Na kraju je neophodno obezbediti i izolovati kablove, kako napajanja tako i mrežne kablove. Zatim, računar treba obezbediti od raznih fizičkih oštećenja kao što su požar, poplava, pregrevanje ili električni udari. Takođe, veoma je važno obezbediti ispravan i nesmetan rad u ekstremnim uslovima kao što su, na primer, visoke temperature. Osim toga, na važnim mestima, npr. u bolnicama, neophodni su i agregati za nezavisno i nesmetano napajanje. Potrebno je u svakom trenutku imati rezervne delove nekih kritičnih tačaka računara, kako bi se mogući kvar na računaru otklonio u što kraćem roku. I na kraju vrlo je važno imati i stručno osoblje koje upravlja celim procesom i radi na računarima.

Zaštita podataka

Zaštita podataka je tema koja danas postaje sve značajnija usled sve bržeg tehnološkog razvoja i sve većeg broja faktora koji doprinose sve većoj potrebi za zaštitom podataka. Nekada je u firmama bilo mnogo manje računara te je i njihova zaštita bila mnogo jednostavnija, dok danas u većim firmama postoji i više stotina računara sa različitim namenama i softverima te je njihova zaštita u mnogome složenija i teža. Sam Internet predstavlja opasnost kako za podatke na Internetu, tako i za upade putem Interneta. Tu je zatim još i zaštita od spoljnih i unutrašnjih upada, zaštita od neovlašćenog pristupa, zaštita od pada sistema, kao i zaštita od elementarnih nepogoda.

Gubitak podataka

Koji su najčešći uzroci gubitka podataka? Najvećim delom to su greške korisnika, odnosno zaposlenih. Ljudski faktor je gotovo presudan po ovom pitanju, jer su računari ipak mnogo savršeniji i retko sami naprave grešku za razliku od čoveka. Zatim tu su i virusi, neovlašćen pristup, nestanak napajanja, loš backup i sl. Na greške koje učini korisnik može se uticati tj. broj grešaka i gubitak podataka se može smanjiti. Kako? Pre svega većom koncentracijom korisnika, recimo pravljenjem pauza svakih 15-tak minuta. Zatim, boljim radnim navikama kao što su češće pravljenje backup-a, odnosno rezervnih kopija. I naravno, boljom obučenošću korisnika može se

drastično smanjiti broj grešaka. Posebno treba voditi računa o greškama prilikom snimanja podataka kao i prilikom brisanja i kopiranja, jer su nekada netačni podaci isto što i izgubljeni. Međutim, i ovaj problem se lako prevazilazi pravljenjem kopija, odnosno backup-a fajlova i dokumenata.

Napajanje

Na gubitke podataka uzrokovane napajanjem korisnik ne može da utiče, ali može da se zaštiti pravljenjem čestih backup-ova i rezervnim napajanjem, kao što je UPS. Neki od termina koji su vezani za probleme sa napajanjem su:

power failure, predstavlja potpuni gubitak napajanja kompjuterskog sistema na koji korisnik ne može da utiče. Svi podaci koji se u trenutku nestanka napajanja nalaze u radnoj memoriji su izgubljeni. Podaci koji su na hard disku biće sačuvani ukoliko nije došlo do oštećenja samog hard diska, što zavisi od vrste i uzroka nestanke napajanja.

power spike, je termin koji označava vrlo kratki porast napona, odnosno prenapon u trajanju par milisekundi i koji može dovesti do oštećenja računara.

power surge, je termin koji označava mnogo duži porast napajanja i koji najverovatnije dovodi do oštećenja računara.

Najbolja zaštita od nestanka napajanja i raznih pojava nestabilnog napona je korišćenje UPS-a. Postoji više vrsta UPS-eva, ali generalno gledano svaki sadrži bateriju koja omogućava rad računara nekoliko minuta po nestanku napajanja. Svi važniji računari kao što su npr. serveri trebalo bi da poseduju UPS kao zaštitu. Snaga i kvalitet pri izboru UPS-a određuje se prema značaju i snazi računara koji se štiti. Svaki jači UPS uređaji su mnogo skuplji. Prosečni UPS uređaj omogućava korisniku da u slučaju nestanka struje snimi svoje podatke na kojima je u tom trenutku radio i da bez posledica ugasi računar.

Backup

Najbolji način zaštite od gubitka podataka je redovno pravljenje backup-a. Backup podataka predstavlja pravljenje kopije fajlova, sadržaja hard diska ili dela sadržaja hard diska, na nekim medijima sa kojih se podaci mogu ponovo restaurirati odnosno povratiti. Pre samog backup-a potrebno je izvršiti određene radnje kao pripremu za backup. Treba prvo izvršiti izbor medija na kome će se vršiti backup, npr. CD, DVD, hard disk i sl. Treba izabrati softver iz kojeg će se vršiti backup kao i odrediti dinamiku pravljenja backup-a. Takođe, pre pravljenja samog backup-a treba podatke proveriti odnosno skenirati na viruse. Nakon izvršenog backup-a poželjno je proveriti ispravnost backup-ovanih podataka.

Ono što je još važno je proveriti način imenovanja fajlova jer u nekim varijantama backup softver neće dopustiti prolaz imena koja nisu Windows kompatibilna. Treba poštovati konvenciju o imenovanju fajlova, i treba izbegavati korišćenje specijalnih znaka kao i ćiriličnih i latiničnih slova u imenima fajlova. Treba i pravilno organizovati podatke na hard disku tj. ne dozvoliti da se više sadržaja povezanih međusobno nalazi razbacano u više različitih foldera na disku.

Imenovanje fajlova

Na slici je prikazana tabela, koja se odnosi na konvenciju o imenovanja fajlova i foldera i koja prikazuje šta je od znakova i ključnih reči dozvoljeno u kom sistemu, a šta nije. Po kolonama su predstavljeni operativni sistemi DOS i Windows 3.11, Windows 95,98,ME,2000,NT,XP zatim Mac OS i UNIX odnosno Linux. Po redovima su prikazane određene konvencije kao što su maksimalna dužina imena fajla, da li su dozvoljena prazna mesta ili nisu, da li su dozvoljeni brojevi, koji karakteri kao i koja imena nisu dozvoljeni, i da li je sistem case sensitive ili nije tj. da li pravi razliku između malih i velikih slova u imenu fajla ili ne.

Backup se može izvršiti na različiti broj medija kao, npr. na isti hard disk, na drugi hard disk uređaj, na neki od deljenih uređaja u mrežama, na floppy disk, zip disk, CD-R ili CD-RW ili na DVD. Takođe, moguće je backup napraviti i na magnetnim trakama, koje su se ranije koristile.

Kako odrediti na koji medij praviti backup? Izbor zavisi od veličine sadržaja za backup, važnosti sadržaja backup-a, brzine formiranja backup-a, stepena pouzdanosti medija koji se koristi za backup, kao i vremenskog trajanja backup-a. Dobar backup uvek podrazumeva smeštanje na drugi medijum od originalnog, drugim rečima nije poželjno praviti backup na isti medij na kome su i originalni podaci.

Poređenje backup medija

Data tabela prikazuje prednosti i mane kao i troškove za pojedine backup medije. Na primer hard disk ima prednost što mu je veliki kapacitet, dok je nedostatak mogućnost otkaza uređaja. Takođe, i cena je prilično visoka u odnosu na ostale medije. Floppy diskovi su nepouzdani i malog kapaciteta, dok im je cena veoma niska. Zip diskovi su velikog kapaciteta, ali im je cena visoka i retko su u upotrebi. CD-RW je danas dobar izbor za backup jer je pouzdan, ima dovoljan kapacitet, nisku cenu, ali ipak kapacitet nije dovoljan da pokrije čitav hard disk. DVD kao i CD je visoko pouzdan i ima mnogo veći kapacitet, ali zato je i najskuplji medij kao i sam DVD uređaj. Trake su visokog kapaciteta, reda GB, ali su manje pouzdani od optičkih medija i zato nisu u velikoj upotrebi. I na kraju tu je papir kao vid backup-a, kao nedigitalni oblik informacije, čija je prednost jeftina cena.

Softver za kreiranje backup-a

Postoji veliki broj programa koji služe za kreiranje backup-a, gde je većina u sklopu sistemskih alata kao što je Windows BackUp, ili se može koristiti običan fajl menadžer program, kao što su Windows Explorer ili Commander, koji će omogućiti pravljenje backup-a običnim kopiranjem.

Windows XP backup

Putanja do ovog programa je Start/Programs/Accessories/SystemTools/Backup. Obično se prilikom podizanja ovog programa otvara wizard, kao na slici desno, ali ga je moguće isključiti kako bi se pojavio prozor, kao na slici sa leve strane. Wizard zahteva izbor fajlova koji se backupuju, izbor medija za backup, nakon čega je moguće izvršiti backup. Takođe, postoji mogućnost zadavanja vremenskog intervala u kome će se automatski praviti backup, npr. svakih 7 dana, što je posebno pogodno za poslovne primene.

Vrste backup-a

Postoje tri načina pravljenja backup-a:

Full backup je potpuni backup, odnosno, backup kompletnog hard diska. Ovo je ujedno i najsigurniji način backup-a, ali i traje najduže pri čemu je računar neupotrebljiv za vreme pravljenja backup-a.

Differential backup ili parcijalni backup je backup samo onih fajlova koji su menjani od trenutka poslednjeg full backup-a. Priprema ovde može biti veoma složena, ali zato sam backup zahteva manje vremena. U ovom slučaju restore tj. vraćanje podataka može biti komplikovano.

Incremental backup ili inkrementalni backup je backup samo onih fajlova koji su menjani od trenutka bilo kojeg poslednjeg backup-a. Pod tim se podrazumeva i full i differential backup. Ovo je najkraći backup, ali je i najsloženiji restore.

Frekvencija kreiranja backup-a

Od presudnog značaja na učestalost kreiranja backup-a je važnost podataka koji se čuvaju. To mogu biti razni podaci o finansijskom poslovanju, softverski projekti, podaci u bazama podataka i razna ostala važna dokumenta. Backup je najbolje praviti u jednakim vremenskim razmacima, recimo dnevno, sedmično, mesečno itd.

Računarski virusi

Lozinka (password)

Lozinka omogućava zaštitu podataka na računaru, kao zaštitu pristupa nekom određenom sadržaju, fajlu i sl. Obično se kaže da dobra lozinka treba da ima 6 ili 8 znakova od kojih su bar dva numerička znaka. Većina korisnika, međutim, ne pridržava se ovih pravila te su lozinke obično kraće od 5 slova, bez numeričkih znakova, i to su obično imena nekih ljudi, bliskih osoba i sl., koje mogu da se jednostavno otkriju. Lozinke se koriste u različite svrhe i za različite pristupe, kao npr. lozinka prilikom logovanja na sistem, lozinka za pristup mail serveru, lozinka prilikom konektovanja na Internet, lozinke za pristup Internet servisima, forumima i sl. Postoje takođe i lozinke na dokumentima i poverljivim podacima. Primer su security options u Word-u i Excel-u. Ova opcija se najčešće koristi kod finansijskog poslovanja, gde je neophodno zaštiti podatke. Korisnici obično koriste istu lozinku za više različitih servisa što je loša praksa.

Računarski virusi

Postoji veliki broj pitanja na temu virusa, koji zahtevaju odgovor. Šta je računarski virus? Šta napada virus? Šta je bitno zaštititi? Ko kreira viruse? Kako se šire virusi? Na koji se način zaštititi od virusa?. I mnoga druga. Tema virusa je jedna velika oblast o kojoj se može dugo pisati, a odgovore na neka od postavljenih pitanja daćemo u nastavku teksta.

Virusi

Jedna od definicija virusa glasi da je virus manji deo koda zakačen na neki veći program, koji je ispravan i legitimno pokrenut. Druga definicija bi bila da je virus program ili deo koda, koji dospeva na računar bez znanja korisnika i koji se pokreće protiv njegove volje. Virus je program sa mogućnošću sopstvenog reprodukovanja i sposobnošću uništavanja fajlova i programa na računaru. Virus se širi i umnožava na druge računare. Po veličini su jako mali, nekoliko KB, i cilj im je što brže smeštanje u radnu memoriju, a samim tim i brže pokretanje. Postoje i boot sector virusi, koji se smeštaju u boot sektor hard diska, odnosno mesto na hard disku odakle počinje učitavanje operativnog sistema, čime se garantuje pokretanje i izvršavanje virusa.

Simptomi zaraženosti virusom

Kako otkriti da li je računar zaražen virusom? Najgori slučaj je kada su obrisani sistemski fajlovi i nije moguće pokretanje računara, pa do početnih simptoma kao što su usporen rad računara, restartovanje računara, neuobičajen rad u odnosu na prethodni period, automatsko zatvaranje pojedinih programa, samoinicijativno konektovanje na internet, nefunkcionalan rad pojedinih programa i uopšte gledano, čudan rad računara. Prvo što treba uraditi ukoliko dođe do nekog od ovih simptoma je provera računara sa nekim antivirusnim softverom.

Klasifikacija virusa

Viruse je moguće podeliti na mnogo različitih načina. Prema stepenu opasnosti viruse je moguće podeliti na viruse koji uništavaju sistemske fajlove i utiču destruktivno na rad računara, pa do onih koji samo prenose šaljive poruke. Druga podela virusa bi bila prema načinu prenosa. Nekada su se virusi širili putem makroa iz Word-a i Excel-a i prenosili su se putem disketa. Danas se trendovi menjaju i na prvom mestu je ubedljivo Internet i prenos virusa putem e-maila. Sam mail obično nije virus već sadrži attachment, koji je zaražen virusom ili je i sam virus. Treće podela bi bila prema vremenskoj zavisnosti, za viruse koji se aktiviraju tačno određenog trenutka tj. datuma. Ova grupa virusa je bila zastupljena ranije dok su danas virusi vremenski nezavisni i odmah po dolasku na računar pokušavaju da se aktiviraju.

Virusi u opštem slučaju su programi koji se atačuju za fajlove, sami se reprodukuju i šire na druge fajlove.

E-mail virusi su virusi koji su prikačeni za neku poruku, a ono što doprinosi brzom širenju ove vrste virusa je njihova mogućnost automatskog mailinga na adrese iz adress book-a, čime se mail sa virusom šalje na adrese svih onih koji se nalaze u adress book-u.

Worms ili crvi, su tip virusa koji ulaze i dospevaju na sisteme kroz sigurnosne rupe na sistemu. Rupe mogu biti ili u operativnom sistemu ili u nekom od programa koji se aktivno koriste. Ovi virusi su pravljeni da omoguće brzo širenje u mrežnom okruženju, i prave ogromne probleme administratorima mrežnih sistema.

Trojan horses ili trojanci, su tip virusa koji izvršavaju jednu funkciju dok u stvari rade nešto sasvim drugo. Ovaj virus pri pokretanju prikazuje da radi neku radnju dok u pozadini, skriveno obavlja neku sasvim drugu. Trojanci se danas obično koriste u špijunaži jer se ne umnožavaju i ne vrše zarazu računara kao klasični virusi.

Time bomb je vremenski zavisna grupa virusa, odnosno, predstavlja viruse koji miruju na računaru neotkriveni sve do trenutka kada se aktiviraju.

Worms (crvi)

Ovi virusi mogu samostalno da se prenose sa računara na računar i kao put za prenos koriste sigurnosne rupe u softveru ili operativnom sistemu. Primer je crv Slammer koji je koristio rupu u Microsfot SQL serveru. Crvi imaju jako brzo širenje u mrežnom okruženju. Crv Code Red koji se pojavio 2001. godine umnožio se 250 000 puta u roku od 9 sati.

E-mail virusi

Primeri iz ove grupe virusa su Melissa i virus I love you. Virus Mellisa je bio karakterističan po tome što je koristio pogodnosti oba načina pristupa tj. koristio je makroe u Word dokumentima, i lako se širio putem mail-a, postovanjem na news grupe i kasnije downloadovanjem. Pošto Microsoft paket ima mogućnost da se iz jednog programa pokrene bilo koji od ostalih iz paketa, ovaj virus je automatski pokretao Outlook i automatski generisao mail poruke na prvih 50 adresa iz adress book-a. Ovo je bilo najbrže širenje virusa ikad viđeno do tada i bio je nezgodan jer je u poruci bilo samo ime pošiljaoca što nije uzrokovalo nikakve sumnje. Što se tiče virusa I love you, on se pokretao otvaranjem attachment-a u kome se nalazio. Način zaštite od ovakvih virusa je izbegavanje otvaranja sumnjivih attachmenta i sumnjivog imena.

Neki virusi danas

Neki od virusa koji su se pojavili u novije vreme i uzrokovali velike štete su:

Blaster-A je crv koji je iskoristio rupu u sistemu Windows XP i Windows 2000. Crv je restartovao sistem imitirajući sistemsku poruku. Ovaj virus se širio priključkom na Internet. Jedini način odbrane je bio da se dezinfikuje računar i da se instalira zakrpa.

Sobig-F je virus koji se širio preko elektronske pošte i deljenih resursa u mrežama, i sadržao je attachment koji je imao ekstenziju .pif ili .scr. Ovaj crv je uzrokovao pojavljivanje datoteke winppr32.exe u sistemskim fajlovima koja inače nije standardna sistemska datoteka.

Prevencija

Najbolja prevencija je postojanje dobrog antivirus softvera, kao i svakodnevni update antivirus baze, jer antivirus softver koji nije ažuriran gotovo beskoristan. Redovno skeniranje računara na viruse se preporučuje u cilju otkrivanja mogućih virusa. Izbegavanje download-a i pokretanja sumnjivih fajlova takođe može značajno smanjiti opasnost od virusa, kao i poznavanje rada na računaru i logičko razmišljanje. Ono što je podjednako bitno je praćenje novih trendova napada i zaštite.

Firewall

Firewall predstavlja barijeru koja štiti mrežu od spoljnih uticaja, kao i od velikog broja destruktivaca i radoznalaca koji žele uvid u privatne podatke. Firewall ne može u potpunosti osigurati bezbednost sistema ali može umnogome smanjiti rizik od upada time što će sam upad u sistem prilično otežati. Ovi programi pružaju zaštitu od daljinskog pristupa odnosno remote login-a, što je pristup računaru i preuzimanje kontrole u bilo kom obliku. Firewall može da bude hardverski i softverski, gde hardverski firewall predstavlja odlično rešenje, mada su danas uglavnom u upotrebi i softverski firewall-ovi.

Danas u samom operativnom sistemu Windows XP postoji ugrađen firewall koji pruža skroman nivo zaštite, ali je bolji i takav nego da ne postoji uopšte. Podešavanja se vrše u prozoru Internet properties, gde se čekiranjem određene opcije vrši aktiviranje odnosno deaktiviranje ovog firewall-a.

Proxy server

Ovaj server se obično kombinuje zajedno sa firewall-om i služi za keširanje web sadržaja. Proxy server zadržava sadržaj kome je često pristupano od strane korisnika, kako bi sledeći pristup tim web sadržajima bio mnogo brži, jer se tada taj sadržaj dovlači sa proxy servera na računar korisnika. Rezultat toga je da web server nije nikada u direktnoj vezi sa bilo kojim klijentom već samo sa proxy serverom, koji je u tom slučaju veza klijenta i web servera i preko njega se obavlja sva komunikacija. Ovde se proxy server može posmatrati kao firewall, gde je keširanje sadržaja druga prednost, koja omogućava efikasniji rad.

Antivirusni programi

Neke od firmi koje proizvode najpoznatijie antivirusne programe danas su: Kaspersky Lab, Norton, McAfee, Panda, Symantec i još veliki broj ostalih. Generalno ne može se reći koji je najbolji antivirusni program, jer svaki ima svojih prednosti i mana. Ono što svaki dobar antivirusni softver mora da poseduje su: mogućnost monitoringa, odnosno skeniranja kompletnog računara u pozadini, mogućnost skeniranja, update-a, scheduling-a, statističkog prikaza skeniranja, izveštavanja, kao i jednostavan korisnički interface.

Posledice delovanja virusa

Posledice delovanja virusa prikazane su prema šteti u milijardama dolara koje su napravili. Love Bug je ,prema statistici nekih organizacija, virus koji je proizveo preko 8 milijardi dolara štete, dok je na drugom mestu Code Red sa 2.5 milijarde dolara. Poznati virus Melissa je svojom pojavom uzrokovao nešto više od milijardu dolara štete.

Freeware i shareware programi

Freeware programi

Freeware programi su besplatni programi koji su besplatno dostupni korisniku za ličnu upotrebu, pri čemu je dozvoljeno njihovo slobodno kopiranje. Postoji razlika između dva pojma, freeware software i public domain software, koji se često poistovećuju, mada postoji određena razlika između njih po pitanju prava copyright-a. Freeware programi jesu besplatni, ali se zna ko je autor koji je zaštitio svoja prava. Autor zadrži copyright prava, što dalje ne dozvoljava modifikaciju i menjanje tog softvera, kao i ugradnju tog softvera u neke druge projekte, koji bi omogućili sticanje profita. Ovakvi programi se pišu za dobrobit i napredak kompjuterskog društva.

Kod freeware programa je bitno saznati istoriju prilikom njihove upotrebe što i jeste cilj autora. Ono što je loše kod freeware programa je nepostojanje tutorijala i dokumentacije, postojanje manjeg ili većeg broja bug-ova, ali jednostavno rečeno, to je softver koji mnogima može da posluži i pomogne, i kao takav se nalazi u velikim količinama na Internetu. Na kraju se postavlja pitanje zašto bi neko besplatno delio svoje delo odnosno softver sa ostalima? Razlozi su različiti, od dobre volje autora, za pomoć ostalim korisnicima, ili kao rezultat studentskih radova. Jedan od razloga je i povećanje saobraćaja na sajtu, gde se broj posećenosti nekog sajta uvećava sa postavljanjem besplatnog softvera na taj sajt. Takođe i reklamiranje je jedan od glavnih razloga, ako postoji i link ka sajtu gde se prodaje sličan proizvod.

Shareware programi

Shareware programi su programi po principu “try before you buy“ (u prevodu `probaj pre nego što kupiš`). To je softver koji je moguće proveriti tj. da li radi kako treba, da li je to ono što korisnik traži i sl. Ukoliko je korisnik zadovoljan on može kupiti softver ili u suprotnom ima rok od 30 dana za korišćenje programa nakon čega mu je dalje korišćenje onemogućeno. Postoje dve varijante ovog softvera, jedna koja je već spomenuta gde korisnik ima full softver ali mu je vreme korišćenja ograničeno. Druga varijanta je da korisnik dobije verziju softvera koja nema sve funkcionalnosti kao i originalna full verzija, već ima samo par ograničenih mogućnosti, i gde se tek plaćanjem dobija full verzija. Kod ovih programa su autorska prava uvek zaštićena. Nekada se ne pravi razlika između freeware i shareware softvera i ako ona postoji. Shareware predstavlja način besplatne distribucije softvera uz period besplatne upotrebe i testiranja. Moguća je dozvola korišćenja samo osnovnih opcija programa ili dozvola korišćenja svih opcija programa u probnom periodu, koji je obično 30 dana.

Probni period je veoma značajan u smislu provere svih funkcionalnosti na željenoj platformi. Dalja upotreba shareware programa je moguća samo uz plaćanje i registraciju, jer u probnom periodu ne postoji ni podrška ni dokumentacija, već se od trenutka kada se korisnik registruje on dobija podršku i prateću dokumentaciju. Po obavljenom plaćanju autor šalje registracioni ključ za dalju upotrebu proizvoda. Postoje različiti načini plaćanja i aktivacije proizvoda, uglavnom se sve danas obavlja putem Interneta. Plaćanjem se nagrađuje autorova kreativnost i stimuliše dalji rad.

Registracija

Registracija je postupak prijavljivanja, koji se sprovodi popunjavanjem formulara i obrazaca, čiji sadržaj može biti različit, ali svi sadrže lične podatke, adresu, telefon i sl. Prijavljivanje se obično vrši on-line, gde je potrebna stabilna Internet veza, jer se čitav postupak registracije mora obaviti u jednoj Internet sesiji. Jako je bitno kod postupaka koji traju duže pripremiti na vreme sve potrebne dokumente i podatke za registraciju, posebno kod pravnih lica. Plaćanje se sprovodi tek nakon potvrde o uspešnoj registraciji, nakon verifikovanja svih podataka koje korisnik šalje. Plaćanje se može izvršiti na razne načine, kreditnom karticom, preko računa, kešom i sl. Kao rezultat uspešnog plaćanja, proizvođač šalje aktivacioni ključ proizvoda.

Licenca

Licenca je legalan dokument koji daje zvaničnu dozvolu za obavljanje nekog posla. Drugim rečima, legalan sporazum koji daje dozvolu za korišćenje nekog rada, za određene poslove i pod određenim uslovima. Licencom se tačno definišu određene stavke kao što su uslovi korišćenja, vreme korišćenja i sl. Vlasništva copyright-a u slučaju licence ostaju nepromenjena.

Posledice korišćenja nelegalnog software-a

Pre svega sama softverska industrija gubi deo sredstava i mogućnosti za konstantno unapređivanje svojih proizvoda i tehnologija. Zatim, izostaju lokalizovane verzije softvera za područja gde je piraterija masovna pojava. Takođe, korisnici piratskog softvera nemaju tehničku i programsku podršku, kao ni odgovarajuću dokumentaciju. Osim toga, javlja se dodatni rizik unošenja virusa u sopstveni računar ili kompjuterski sistem organizacije, odnosno preduzeća. Rukovodstvo preduzeća gubi kredibilitet kod zaposlenih dozvoljavajući ilegalne radnje tj. krađu programa. Na kraju, i sama organizacija ili firma koja koristi ili podržava korišćenje nelegalnog i nelicenciranog softvera i sama postaje žrtva niske poslovne etike, stavljajući sebe u poziciju da dođe pod udar zakonskog gonjenja.

Računarski programi i zakon

U Stokholmu je 14. maja 1967. godine održana konvencija o osnivanju svetske organizacije za intelektualnu svojinu, čije je ime bilo WIPO. Cilj konvencije je da unapredi zaštitu prava intelektualne svojine kako bi se podstakla stvaralačka sposobnost. Međutim, prvi put u Evropi je 1973. godine regulisana zaštita prava na privatnost podataka. WIPO ugovor je potpisala 51 država kao i Evropska zajednica. Do sada je ovaj ugovor ratifikovalo 14 država, a da bi ugovor stupio na snagu potrebno je da ga ratifikuje 30 država. Naša zemlja je jedna od onih koje nisu ratifikovale WIPO ugovor. Kod nas se tek 1990. godine uređuje pitanje računarskih programa donošenjem zakona o izmenama i dopunama zakona o autorskom pravu. 14. Maja 1991. godine Savet Evropske zajednice doneo je direktivu o pravnoj zaštiti kompjuterskih programa. Direktiva ima obaveznu primenu u državama članicama Evropske zajednice od 1. Januara 1993. godine do kada su članice bile dužne da usklade propise. Zakon o autorskim i srodnim pravima je kod nas donet 1998. godine, a danas je pripremljen Zakon o zaštiti autorskih prava, koji bi trebalo da značajno sankcioniše sve vrste piraterije i krađe, odnosno nelegalnog korišćenja softvera, kao i sve ostale krađe autorskih prava.