J A A R B O E K VAN HET

KONINKLIJK NEDERLANDSCH GENOOTSCHAP

VOOR

MUNT- EN PENNINGKUNDE ONDER DE ZINSPREUK

„ C o n c o r ó i a r e s p a r v a e c r e s c u n t "

TE

AMSTERDAM

I I . 1915.

AMSTERDAM

J O H A N N E S M Ü L L E E

1915.

De Munten der Ommelanden

1579—1591

d o o r M. S C H U L M A N .

In de zeer l ee r r i jke b r o c h u r e «.Het Muntregt der Ommelanden» van Mr. H. O. F E I T H , Groningen 1857,

w a a r i n be langr i jke m e d e d e e l i n g e n over de ö m m e l a n d e r m u n t p l a a t s e n A p p i n g e d a m , G o r i n c h e m en C u l e m b o r g v o o r k o m e n , b e n e v e n s een ige i n s t r u c t i e s voor de m u n t ­m e e s t e r s , l e e rde ik de n a m e n k e n n e n van de m u n t e n in die ve r sch i l l ende p l aa t sen ges lagen en leek h e t mij zeer i n t e r e s s a n t toe , om aan de h a n d van de in ­l i ch t ingen , ons door Mr. F E I T H verschaf t , e ens n a t e g a a n welke m u n t e n , u i t de dr ie m u n t p l a a t s e n de r O m m e ­landen , b u i t e n die in V E R K A D E ' S Muntboek a fgebee ld , wel b e k e n d w a r e n .

Toen ik de Ö m m e l a n d e r m u n t e n , op h e t Koninkl i jk P e n n i n g k a b i n e t aanwez ig , bez ich t igde en daarb i j ver ­sch i l l ende u n i e k e en o n b e s c h r e v e n s t u k k e n a a n t r o f en d e n h e e r A. O. VAN K E R K W I J K d i r ec t be re id v o n d om, w a n n e e r ik h e t noodig m o c h t oo rdee len , .deze s t u k k e n af t e l a t en bee lden , bes loot ik mi jne o n d e r z o e k i n g e n in ons J a a r b o e k b e k e n d t e m a k e n .

9

1 3 0

A. De Munt te Appingedam 1 5 7 9 — 1 5 8 0 .

De O m m e l a n d e n , die zich op h u n n e m u n t e n en zegels «Fr i e s l and t u s s c h e n de E e m s en de L a u w e r » n o e m d e n , o m v a t t e n d e de l a n d s c h a p p e n ' t Ha lve A m b t , M a r n e , Middag, H u n s i n g o , O o s t e r a m b t , L a n g e w o l d , Vredewold , H u m s t e r l a n d , Fivelgo O o s t e r a m b t , F ive lgo W e s t e r a m b t en Duur swo lde , h a d d e n zich i n 1 5 7 7 , door de a a n ­m a t i g e n d e h o u d i n g de r s t a d G r o n i n g e n , v a n deze a fge ­sche iden en h i e lden van t o e n af h u n n e l a n d d a g e n b u i t e n deze s tad , h e t g e e n t o t h e t ves t igen de r e e r s t e O m m e l a n d e r r e g e e r i n g in h e t n a j a a r van 1 5 7 8 le idde .

Al spoedig w e r d i n de v e r g a d e r i n g e n , te W i n s u m g e h o u d e n , t o t h e t o p r i c h t e n e e n e r e igen M u n t bes lo t en .

Den 2 0 Mei 1 5 7 9 w e r d H E N D R I K V E L T H U Y S E N , b u r g e r

van Deven te r , door de S t a t e n de r O m m e l a n d e n ü i t g e -noodigd zich bij h e n t e W i n s u n r t e ve rvoegen , om a l d a a r eene ge l egenhe id ' t o t h e t o p r i c h t e n van eene M u n t in oogenschouw t e n e m e n en n a d e r e b e s p r e k i n g e n t e h o u d e n .

Den 5 J u n i 1 5 7 9 w e r d deze H E N D R I K VAN V E L T H U Y S E N ,

die r eeds van 1 5 7 6 — 1 5 7 8 voor de H e e r e n van B A T E N ­

BURG als m u n t m e e s t e r w e r k z a a m g e w e e s t w a s , door de 1 S t a t e n de r O m m e l a n d e n t o t m u n t m e e s t e r a anges t e ld e n w e r d de M u n t t e A p p i n g e d a m geves t igd , d a a r e r t e W i r i s ü m geene gesch ik te ge legenhe id voor t e v i n d e n was .

In een k o r t u i t t r e k s e l v an zijne aans t e l l i ng v o o r d e n tijd van vier j a r e n ( F E I T H pag . 1 8 ) zien wij , d a t de S t a t e n d e r O m m e l a n d e n h e m o p d r o e g e n t e m u n t e n : :

Rozenobels , ' Daa lde r s , Ha lve Daa lde r s , .

'131

' K w a r t Daalders «vnd a n d e r e g e r i n g e - s o r t t e n , n a e

sch roe t vnd k o r n de r n i e u w e r o r d i n a n t i ë n , v a n die

n a e r d e r g e u n i e r d e n p rou inc i en b i jnnen V t r e c h t g e m a e k t

v n d v p g e r i c h t e t » .

In e e n e O r d o n n a n t i e en I n s t r u c t i e voor d e n m u n t ­

m e e s t e r v a n 12 Apri l 1 5 8 0 ( F E I T H pag. 4 8 , Bijlage n°. 2)

w e r d h e m d a a r e n b o v e n o p g e d r a g e n a a n te m u n t e n :

E e n Daa lde r van 3 0 S tu ive r s ,

E e n h a l v e n en een k w a r t Daa lde r «nae a d v e n a n t

den h e e l e n da le r voersz.»

Beha lve veel t e g e n k a n t i n g de r s t ad G r o n i n g e n sch i jnen

ook v a n de zijde van d e n R a a d van S t a t e b e z w a r e n

t e g e n de O m m e l a n d e r m u n t e n i n g e b r a c h t t e zijn, w a n t

den 9 N o v e m b e r 1 5 7 9 w e r d den m u n t m e e s t e r , door

V E R R U Ï I U S , S y n d i c u s , d e r O m m e l a n d e n ge las t , m e t h e t

m u n t e n d e r Rozenobe l s en Daa lde r s op t e h o u d e n ,

t o t d a t t e U t r e c h t eene zekere voet e n d e r e so lu t i e

g e n o m e n w a s .

T e v e n s v i n d e n wij v e r m e l d , d a t d e m u n t m e e s t e r

op de k le ine l a n d m u n t als omschr i f t m o e s t p l a a t s e n :

Mo. No. Statuum Frisiae, op de zijde van h e t k r u i s

en Inter Amasum et Laubacum op de a n d e r e zijde.

In de v e r g a d e r i n g van 1 2 Apri l 1 5 8 0 , w a a r i n h e m

de i n s t r u c t i e t o t h e t m u n t e n van den D a a l d e r van

3 0 S tu ive r s w e r d gegeven , w e r d nog ge las t m e t h e t

aan m u n t e n de r Magermanckens of 1 Stuivers op t e

h o u d e n en deze n i e t m e e r u i t t e geven .

De M u n t t e A p p i n g e d a m heef t zich n ie t l a n g k u n n e n

s t a a n d e h o u d e n . Na den afval van R E N N E N B E R G , t o e n

de S p a n j a a r d e n w e e r m e e r veld in G r o n i n g e n b e g o n n e n

t e w i n n e n , zagen de S t a t e n d e r O m m e l a n d e n zich in

J u n i 1 5 8 0 g e n o o d z a a k t , h u n g e b o o r t e g r o n d t e v e r -

132

l a t e n ; ook de m u n t m e e s t e r m o e s t u i t A p p i n g e d a m v l u c h t e n .

De S t a t e n de r O m m e l a n d e n w e k e n u i t n a a r Oos t f r i es ­land , den m u n t m e e s t e r zul len wij t e G o r i n c h e m e e r s t als m u n t m e e s t e r van D O N A N T O N I O , K o n i n g van P o r t u g a l e n l a t e r als m u n t m e e s t e r d e r O m m e l a n d e n aan t re f fen .

Volgens h e t v o o r g a a n d e w a r e n d u s t e A p p i n g e d a m a a n g e m u n t : Rozenobels, Daalders, Halve e n Vierde Daalders, Magermannekes of Stuivers, kleine landmunt m e t Mo. No. Statuum Frisiae e n Inter Amasum et Laubacum en in 1580 de Daalder v an 30 Stuivers, b e ­n e v e n s Hah'e en Vierde Daalders.

V a n de ha lve en k w a r t Daa lde r s h e b ik geen enke l e x e m p l a a r k u n n e n opsporen , de over ige m u n t e n wel e n laa t ik de beschr i jv ing volgen .

l .

1579 Rozenobel . Vz. • P H S . n : G - . H i s p . HEX . DNS . F R I . INT . AMA . z - L - AVR

(De B van LAVB in e e n e R v e r a n d e r d ) . K o n i n g s ­figuur t e n ha lve lijve, m e t s c h e p t e r en wapensch i ld m e t vier k w a r t i e r e n , w a a r v a n de w a p e n s van H u n s i n g o en Fivelgo duidel i jk t e o n d e r s c h e i d e n zijn, op een rijk v e r s i e r d sch ip , w a a r o p e e n e r o o s ; op den wimpe l , h e t w a p e n d e r O m m e l a n d e n .

133

Kz. - C O N C O R D I A . R E S . PARV^E . CRESCVNÏ . 1 5 ( h a r t a ls

m u n t t e e k e n ) 7 9 . B l o e m e n k r u i s , w a a r o p e e n

s t r a l e n d e zon, door lelies en g e k r o o n d e l e e u w e n

o m g e v e n .

Kon. Kab 1 . Goud. 8 . 7 5 g r a m . U n i c u m .

2 . 1 5 7 9 . Ph i l i p sdaa lde r .

Vz. éjj> . P H S . D : G . H I S P . R E X . DNS . F R I . I N T . AMA . Z .

LAVR. L i n k s g e w e n d b o r s t b e e l d van P H I L I P S I I

t en ha lve lijve, m e t s c h e p t e r ; zijn r e c h t e r h a n d

r u s t op h e t geves t van zijn zwaa rd , de l i nke r

e l leboog sni jdt d en b i n n e n c i r k e l , w a a r d o o r de

E v a n REX hooger gep l aa t s t w e r d .

Kz. CONCORDI - A . R E S . 'PARV.4Ï . C-RESCVNT. 1 5 - 7 9 .

G e k r o o n d w a p e n s c h i l d , m e t de w a p e n s van

H u n s i n g o , Fivelgo, H u m s t e r l a n d , V r e d e w o i d en

L a n g e w o l d en als middensch i l d h e t w a p e n d e r

O m m e l a n d e n , door t w e e l e e u w e n v a s t g e h o u d e n ,

de p o o t e n de r l eeuwen sn i jden h e t omschr i f t ,

t e rwi j l de k r o o n van h e t w a p e n s c h i l d h e t j a a r t a l

dee l t .

V E R K A D E p l . 1 9 0 , 1 . M A D A I i) 7 7 . H E I S S 2 ) I I I .

p l . 1 8 5 . 2 3 5 . Zilver .

H e t eenige mij bekende exemplaar k w a m voor in de

verzamel ing KEER, waaru i t het in do kabinet ten RYNBENDE

en STEPHANIK overging.

3 . 1 5 7 9 . Ph i l i p sdaa lde r , als de v o o r g a a n d e .

Afslag in lood. SCHTJLMAN, vei l ing 2 6 A p r i l 1 9 0 7 .

No. 2 9 3 3 .

>) D. S. MADAI. Vollständiges Thaler-Cabinet. Königsberg 1765—1774. S ) A. HEISS. Descripción general de las monedas hispano-cristianas

desde la invasion de los Árabes. Madrid 1865—1869.

134

4. 1579. Ph i l i p sdaa lde r va r i an t . Vz. Als de v o o r g a a n d e . Kz. CONCOBDI-A . R E S . P A R V ^ . — CRESCVNT . 1 5 - 7 9

Kon. K a b 4 . Z. 24.4 g r .

5 . — Ph i l ip sdaa lde r als de v o o r g a a n d e . M u s e u m G r o n i n g e n . Afslag in lood verz i lverd .

6. 1579. Ph i l i p sdaa lde r v a r i a n t . Vz. 41

• P H S • D : G . H1SP . REX . DNS . FRI . INT . AMA .

z . LAVR. . Bors tbee ld zooals op den v o o r g a a n d e n , de el leboog sni jdt e c h t e r d e n b i n n e n c i r k e l s lech ts in zóó ge r inge m a t e , d a t de E van REX zijne p l aa t s b e h o u d e n k a n .

Kz. . CONCORDI - A . R E S . PARV/E - CRESCVNT . 15 - 79.

W a p e n als op den v o o r g a a n d e n . Kon . Kab 1 . Afgietsel in kope r . M u s e u m G r o n i n g e n . Afslag in kope r .

7. 1580. P h i l i p s d a a l d e r (Daa lde r v a n 30 S tu ive r s ) . Vz. «§> . P H S . D : G . HISPANI^E . REX . DNS . FRISI^E. G e ­

h a r n a s t bo r s tbee ld van P H I L I P S I I n a a r l inks , m e t s chep te r , zijn l i n k e r h a n d op h e t geves t v a n zijn z w a a r d r u s t e n d .

1 3 5

Kz . Mo : No : ORDI . F R I S . INT . AMA . z . LAVR. G e k r o o n d

wapensch i ld m e t 4e w a p e n s van H u n s i n g o , F ive lgo , H u m s t e r l a n d , Vredewold e n L a n g e w o l d , m e t h e t O m m e l a n d e r w a p e n als m i d d e n s c h i l d , t e r weerszi jde 8 - 0 . De k r o o n van h e t w a p e n sn i jd t h e t m iddensch i l d en zonder de l e e u w e n als s ch i ld ­h o u d e r s .

M u s e u m G r o n i n g e n . Afslag in lood. Verzame l ing M. V I D A L QTJADRAS Y R A M O N . Z.

Catalogo de la coleccion de Monedas y Medallas de M A N U E L V I D A L Q U A D R A S Y R A M O N . Barceloha

1 8 9 2 . p l . 4 2 a No. 1 1 ( 7 8 8 0 ) .

8 . 1 5 7 9 . S tu ive r of M a g e r m a n n e k e . Vz. P H S . D : G. HisPANiARVM . REX. Gekroond w a p e n ­

schi ld van K o n i n g P H I L I P S , t e r weersz i jden i - s . Kz. D N S . - . F R . I IN - T . AMA . z - LAVR . 1 5 - 7 9 . Ge­

b loemd k r u i s , in h e t h a r t , h e t schildje m e t h e t w a p e n d e r O m m e l a n d e n .

V E R K A D E pl. 1 9 0 . 4 . H E I S S 111 . pl . 1 8 5 . 2 3 6 .

Kon. K a b 1 . Z. 2 . g r . (Bij V E R K A D E lu id t h e t o m s c h r i f t :

DNS . - F R i i . N - T . AMA . - LAVR 1 5 - 7 9 , doch h e b ik

deze v a r i a n t n i e t aangetroffen. ) De aanmunt ing en uitgifte van dit s tuk werd verboden

bij besluit van 12 Apr i l 1580.

1 3 6

9 . 1 5 7 9 . S tu ive r v a r i a n t .

Kz. DNS . - FRI . INT . - AMAS . Z . - LAVR . 1 5 - 7 0 .

Cat. SCHULMAN. Vei l ing 1 1 Dec . 1 9 0 5 . No . 3 2 8 6 .

10. — Stu ive r v a r i a n t . Vz. P H S . D . G . HISPANI^E . REX

Kz. DNS . - FRI . INT - AMA . Z . - LAVR . 1 5 - 7 9 .

Cat. ve r zame l ing H O O F T VAN I D D E K I N G E . ( 1 8 8 3 ) .

No. 2 3 8 0 .

1 1 . z. j . Dubbe le P l a k of Oor t je . Vz. . MO . NO . - . STAT . - . F R i . - S L E . G e a n k e r d k ru i s ,

i n h e t h a r t een s t e r r e t j e , g e c a n t o n n e e r d door t w e e r inge t jes en t w e e k l ave rbaad j e s , h e t om­schri f t sn i jdende .

Kz. . INT . AM . z . LAVBACVM. G e k r o o n d wapensch i ld m e t de w a p e n s v a n Huns ingo , F ive lgo , H u m s t e r l a n d , Vredewold , L a n g e w o l d en als m i d d e n s c h i l d h e t w a p e n de r O m m e l a n d e n .

Kon . K a b ' e n M u s e u m G r o n i n g e n . K o p e r .

1 2 . z. j . Dubbe le P lak of Oort je . V a r i a n t . Vz. MO . NO - . STAT . - . FRI - S L E .

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACV.

Cat . v e r z a m e l i n g DE V E Y E ( 1 8 9 9 ) No. 7 0 3 en

M u s e u m G r o n i n g e n .

1 3 . z. j . Dubbe le P l ak of Oor t je . V a r i a n t . Vz. MO . NO - STAT - F R I - SIM.

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACV.

Cat . v e r z a m e l i n g B E C K E R ( 1 8 5 4 ) No. 9 3 8 , K E E R

( 1 8 5 8 ) No. 2 2 2 4 , H O O F T VAN I D D E K I N G E ( 1 8 8 3 )

No. 2 3 8 2 , S T E P H A N I K ( 1 9 0 4 ) No . 3 6 5 1 .

1 3 7

. 14.

14. z. j . Dubbe le P l a k of Oort je . V a r i a n t . Vz. MO . NO - . STAT - F R I - SI^E.

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACVM.

Ca t . v e r z a m e l i n g DE W I T T ( 1 9 0 4 ) N o . 4 0 5 en

bij d en h e e r Mr . J. 0 . P . E . M E N S O .

15 . z. j . D u b b e l e P l ak of Oor t je . V a r i a n t . Vz. MONO . - STAT . - FRI . - . SIM.

Kz. . INT . AMA . Z . LAVBACV.

S C H U L M A N . Pr i j s -Cata logus I X . No. 2 0 8 .

1 6 . z. j . D u b b e l e P l ak of Oor t je . Var i an t . Vz, MONO - . STAT - FRI - S L E .

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACVM.

Cat . v e r z a m e l i n g DE V E Y E . ( 1 8 9 9 ) No . 7 0 4 .

1 7 . z. j . D u b b e l e P l ak of Oor t j e . Va r i an t . Vz. MO . NO . - . STAT . - F R I - SIM.

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACVM.

Cat . v e r z a m e l i n g H O O F T VAN IDDEKINGE ( 1 8 8 3 )

No . ' 2 3 8 1 , S T E P H A N I K ( 1 9 0 4 ) No. 3 6 4 9 , SCHULMAN

Pr i j s -Cata logus X L V No. 1 1 1 8 .

1 8 . z. j . D u b b e l e Plak of Oor t je . Va r i an t . Vz. MONO . - STAT - F R I - SIM.

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACVM.

V e r z a m e l i n g Y S S E L DE S C H E P P E R ( 1 9 1 0 ) No . 1 5 2 6

en M u s e u m G r o n i n g e n .

1 3 8

19. z. j . Dubbe le P l ak of Oor t je . V a r i a n t . Vz. MO . NO . - . STAT . - . F R I - SI^E.

Kz. INT . AMA . Z,. LAV . BACV.

ScHULMAN, Pr i j s -Cata logus X L V . No. 1117.

20. z. j . Dubbe le P lak of Oor t je . V a r i a n t . Vz. MO . NO . - . STAT . - . F R I - S I /E . "

Kz. INT . AMA . Z . LAVBA . CV.

SCHULMAN. Pr i j s -Cata logus 4. No. 3 6 1 .

2 1 . z. j . Dubbe le P l ak of Oor t je . V a r i a n t . ' Vz. M° N? - STAT - F R I - Sli i .

Kz. INT . AMA . Z . LAVBACV.

Cat . ve rzamel ing S T E P H A N I K (1904) No. 3652.

22. z. j . Dubbe le P l ak of Oor t j e . V a r i a n t . Vz. MO . N? - STAT - F R I - SL/E.

Kz . INT . AMA . Z . LAVBACV.

Cat . Verzamel ing S T E P H A N I K (1904) N o . 3 6 5 1 .

B. De Munt te Gor inchem. 1 5 8 4 — 1 5 8 5 .

I n de pe r iode die n u volgt, w a a r i n de m u n t m e e s t e r s de r O m m e l a n d e n , tegel i jker t i jd m u n t m e e s t e r s v a n d e n K o n i n g van P o r t u g a l D O N A N T O N I O en c l a n d e s t i e n v a n de s t ad G o r k u m w a r e n , en in deze func t ies schromel i jke m i s b r u i k e n p leegden , d ie he rhaa lde l i jk d e i n t e r v e n t i e van de S t a t e n van .Holland u i t l o k t e n , is h e t nood ig , tegel i jker t i jd een blik t e s l aan op h e t w e r k e n de r P o r t u g e e s c h e M u n t , om een goed beg r ip t e ve rk r i jgen v a n de moéie l i jkheden , die h e t b e s t a a n de r O m m e l a n d e r 1

M u n t b e d r e i g d e n en die -den S t a t e n de r O m m e l a n d e n

139

aanleiding ' gaven , de M u n t al r e e d s h e t vo lgende j a a r t e s lu i t en . Voor m e e r d e r e b i zonde rbeden verwi js ik n a a r h e t werk je v a n Mr. L . M. R O L L I N COUQUERQUE «La

Monnaie du roi Antoine de Portugal d Gorinchem, Amsterdam 1903, w a a r u i t ik die b i j zonde rheden , welke-in n a u w v e r b a n d s t a a n t o t onze O m m e l a n d e r M u n t , h e b g e p u t l ) .

In h e t j a a r 1 5 8 3 o n d e r h a n d e l d e P I E T E R D O R , g e z a n t van d e n u i t g e w e z e n K o n i n g D O N A N T O N I O van P o r t u g a l , m e t d e n r a a d de r s t ad G o r i n c h e m over h e t ves t igen van e e n e M u n t a ldaa r , t e n e inde P o r t u g e e s c h e m u n t e n voor d e n k o n i n g t e k u n n e n v e r v a a r d i g e n .

Als m u n t m e e s t e r w e r d onze H E N D R I K VAN VELTHTJYSEN

voorges te ld . De S t a t e n van Hol land , to t wie be ide pa r t i j en h e t

verzoek r i c h t t e n goedkeur ing ' t o t h e t o p r i c h t e n de r M u n t t e ve rk r i jgen , w e i g e r d e n deze, o.a. v e r k l a r e n d e , d a t de kon ing , w a n n e e r hij m u n t e n wi lde l a t e n s laan , d a a r m e d e de M u n t t e D o r d r e c h t kon b e l a s t e n e n e r t e v e n s op wi jzende , d a t de voorges te lde m u n t m e e s t e r . H E N D R I K • VAN V E L T H U Y S K N , zich reeds in 1576—1518

te Batenburg had schuldig gemaakt aan het vervaardigen van valsche Hollandsche Daalders.

De P r i n s van Oranje , t o t wien P I E T E R D O R zich ook g e w e n d had , h a d aan dezen zijne persoonl i jke goed­k e u r i n g gegeven .

H i e r o p s t e u n e n d e en waarschi jnl i jk ook de be langr i jke profi j ten, d ie de s t ad G o r i n c h e m zich van deze M u n t voors te lde , n i e t wi l l ende d e r v e n , we rd , n i e t t e g e n s t a a n d e

!) Zie ook: Geschiedkundige Opstellen uitgegeven ter eere van Dr. H. C. ROGGE, pag. 133—154.

140

h e t ve rbod d e r S t a t e n van H o l l a n d , de M u n t t e G o r i n c h e m geopend , en o n t v i n g H E N D R I K VAN V E L T -nuvsEN den 1 0 O c t o b e r 1 5 8 3 zijne i n s t r u c t i e van den k o n i n g van P o r t u g a l , t e rwi j l t u s s c h e n den m u n t m e e s t e r en de s t ad G o r i n c h e m b e d o n g e n was , d a t de s tad e e n gedee l t e de r s le ischat zoude o n t v a n g e n .

Al spoedig begon de m u n t m e e s t e r , m e e r b e d a c h t op zijn eigen voordeel , h e t geha l t e de r P o r t u g e e s c h e m u n t e n t e v e r m i n d e r e n , te rwi j l hij T e s t o n s sloeg, die n ie t de helf t de r vas tges t e lde w a a r d e i nh i e lden .

T o e n de S t a t e n van Hol l and h i e r v a n k e n n i s k r e g e n , bes lo t en zij de b u r g e m e e s t e r s en r e g e n t e n van G o r i n c h e m , b e n e v e n s den m u n t m e e s t e r t e o n t b i e d e n , w a a r a a n deze e c h t e r geen gehoor gaven . H i e r o p w e r d door de S t a t e n van Hol l and den 1 4 N o v e m b e r 1 5 8 3 beve l gegeven h e t a a n m u n t e n t e schorsen , t o t d a t de w e t t i g h e i d en h e t g o e d e geha l t e de r m u n t e n van k o n i n g D O N A N T O N I O w a s vas tges te ld , h e t g e e n e c h t e r op de t e g e n w e r k i n g van d e n m a g i s t r a a t van G o r i n c h e m a f s tu i t t e .

T e vergeefs ook dee lden de S t a t e n 7 D e c e m b e r 1 5 8 3 a a n d e n m a g i s t r a a t en a a n P I E T E R D O R m e d e , d a t al le m u n t e n t e G o r i n c h e m ges lagen , door hen , bij p l a c a e t v e r b o d e n zouden w o r d e n . Nie t s b a a t t e en m e t ve r ­d u b b e l d e n ijver w e r d m e t m u n t e n v o o r t g e g a a n .

O n d e r deze bedr i jven d r o n g H E N D R I K VAN V E L T -HUYSEN e r bij de S t a t e n d e r O m m e l a n d e n op a a n , d a t zij zouden t r a c h t e n t e G o r i n c h e m t e r r i t o r i u m t e ver ­kr i jgen , t e n e i n d e zijne aans t e l l i ng t e A p p i n g e d a m voor den tijd van vier j a r e n ve r leend , t e k u n n e n v o l b r e n g e n .

De S t a t e n de r O m m e l a n d e n g a v e n gehoor a a n d i t ve rzoek , t e r r i t o r i u m w e r d hen door den m a g i s t r a a t van G o r i n c h e m m a a r al te g a a r n e v e r l e e n d en d e n 16 M a a r t

141

1 5 8 4 werd V A N V E L T H U Y S E N o p n i e u w t o t m u n t m e e s t e r a anges t e ld om den o n t b r e k e n d e n tijd zi jner commiss i e t e G o r i n c h e m t e v o l b r e n g e n .

Zijne i n s t r u c t i e is b e w a a r d geb leven , w e r d e c h t e r door F E I T H abusievel i jk op pag . 4 9 (bijlage n° . 3 ) o n d e r 1 5 8 0 ges te ld , hoewel hij op pag . 2 5 r e e d s h e t ver­m o e d e n u i t s p r a k , di t de i n s t r u c t i e voor G o r i n c h e m zoude k u n n e n zijn.

Ik l aa t deze i n s t r u c t i e in zijn gehee l volgen , zooals zij bij F E I T H v o o r k o m t .

«Den m u n t m e s t e r sall m o e g e n m a e c k e n ofte doen slaen e e n e n N e d e r l a n t s c h e n rosenobe l l i n , g e w i c h t e e n d e alloij , alsoe hij die i nden d a m ge-ges lagen helft e n d e t e g e n w o e r d e l i c k t o t W t r e c h t , Ni jmegen e n d e C a m p e n ges lagen w o r d e n .

Noch sall d e n voersz . m u n t m e s t e r m o e g e n m a e c k e n e e n e n Hongae r schen oifte rijcx d u c a t in g e w i c h t e ende alloij, alsoe die t o t D o r d r e c h t , C a m p e n , ende e lders ges lagen w o r d e n .

W a t voer t s voer g o u d t inde p r o u i n t i e n van Gel-d e r l a n d t , I io l l and t , V l a n d e r e n , Zee land t , W t r e c h t e n d e Ouerysse l l ges lagen wor t , sall hij m u n t m e s t e r voersz . op dieselffde gewich te e n d e alloij oeck m o e g e n doen m a c k e n .

Den voersz . m u n t m e s t e r sall oeck m o e g e n m a e c k e n eeneri r i jcxdaler op die o r d o n n a n t i e des Rijcx, s te l lende op die eene zijde des Rijcx a d e l e r me t d ie u m b s c h r i f t Rudolphi II J. ordine P. F. decreto.

Noch sall d e n m u n t m e s t e r voersz . m o e g e n m a e c k e n een da le r van 3 0 st . in b e s t e r fo rm soe hij b e u i n d e n sall, w e s e n d e a c h t e r u o l g e n d e dese

1 4 2

l aes te o r d o n n a n t i e van G e l d e r l a n d t , soe goe t in gewich te e n d e alloij voer 3 0 s t u u e r s als den ge lde r schen da le r voer 2 gu ldens .

W a t v o e r t s voer g o u d e n ofte s i lveren p e n n i n g e n bij dese g e ü n i e e r d e p r o u i n t i e n ges lagen w o r d e n , sall hij oeck m o e g e n doen m a e c k e n , m i d t s vns d a e r van als oeck van die voergespec i f iceerde g e u e n d e n vnsen behoe r l i cken s leescha t , vo lgende vnsen v e r d r a c h d ien a a n g a e n d e m e t t e n voersz. m u n t m e s t e r g e m a e c t , off als wij h i e r n a e m a e l s noch m e t h e m hijr op su l len m o e g e n m a e c k e n » .

De a a n v a n g v a n deze I n s t r u c t i e s lu i t r e e d s u i t , d a t zij t e A p p i n g e d a m t ehu i s b e h o o r t , zij l u id t t o c h :

«Den m u n t m e s t e r sall m o e g e n m a e c k e n e e n e n N e d e r ! a n t s c h e n rosenobe l l alsoe hij die in den d a m ( A p p i n g e d a m ) ges lagen helft».

W a n n e e r de m u n t nog t e A p p i n g e d a m geves t igd w a r e , zoude deze b e m e r k i n g toch gehee l ove rbod ig gewees t zijn, m a a r al leszins v e r k l a a r b a a r , n u de m u n t n a a r G o r i n c h e m o v e r g e b r a c h t w a s , is de b e p a l i n g d a t de Rozenobe l gelijk m o e t zijn a a n d ien , v roege r t e A p p i n g e d a m g e m u n t . Spoedig h i e r o p s t ie r f H E N D R I K VAN V E L T H U Y S E N , w a n t r eeds d e n . 2 8 Mei 1 5 8 4 v i nde n wij, d a t zijne w e d u w e A N N A VAN W I S S E L voor den tijd v a n 1 0 j a a r , t o t m u n t m e e s t e r e s van den k o n i n g van .Po r tuga l w e r d aanges t e ld m e t dezelfde i n s t r u c t i e als a a n H E N D R I K VAN V E L T H U Y S E N g e g e v e n .

• Van af dezen tijd d a t e e r t h e t geknoe i m e t de P o r t u -geesche m u n t e n op g r o o t e n schaa l en v ind t m e n de T e s t o n s m e t den t i te l van k o n i n g SEBASTIAAN v a n

143

P o r t u g a l , r e eds s e d e r t l ang over leden , en^ D u b b e l o D u k a t e n m e t de twee hoofden, be ide m u n t e n voor r e k e n i n g d e r s t ad G o r i n c h e m . ges lagen en d a g t e e k e n e n ook de „ m u n t e n van D O N A N T O N I O m e t zijn b o r s t b e e l d in navo lg ing de r F r a n k e n van H E N D R I K I I I van F r a n k r i j k ve rvaa rd igd .

H e t geha l t e de r P o r t u g e e s c h e m u n t e n , n i e t t e g e n ­s t a a n d e de i n s t r u c t i e s door kon ing D O N A N T O N I O a a n zijn g e z a n t P I E T E R DOR gegeven, om h i e r t e g e n t e n s t r e n g s t e t e w a k e n , v e r m i n d e r d e hoe l ange r h o e m e e r , e n bleek m a a r al t e "zeer hoe de m u n t m e e s t e r , de gezan t P I E T E R D O R , en de s tad G o r i n c h e m h i e r i n ge-m e e n e zaak m a a k t e n .

I n t u s s c h e n was A N N A VAN W I S S E L den 5 A u g u s t u s

1 5 8 4 ook door de S t a t e n de r O m m e l a n d e n a a n g e s t e l d om de m u n t t e m o g e n c o n t i n u e e r e n voor den t i jd van dr ie j a r e n , te r e k e n e n van af den 1 6 M a a r t 1 5 8 4 ( d a t u m van aans t e l l i ng van H E N D R I K VAN V E L T H U Y S E N ) en w e r d

bepaa ld , d a t zij beha lve de g o u d e n en zi lveren m u n t e n , in de I n s t r u c t i e van h a a r m a n ve rme ld , n o g m o e s t a a n m u n t e n een Daalder van 30 Stuivers op geli jke voet , gewich t en alloij als door V E L T H U Y S E N in den D a m ( A p p i n g e d a m ) g e m u n t .

Beha lve D O N ANTONIO en de O m m e l a n d e n h a d ook de p r i n s e s van C h i m a y t e Gor inchem eene M u n t ge­opend , onde r den m u n t m e e s t e r J O H A N VAN E V E R D I N G E N , die w e d e r o m een c o n t r a c t m e t A N N A VAN W I S S E L

ges lo ten had , we lke Mun t eveneens to t vele k l a c h t e n aan le id ing gaf.

De S t a t e n van Hol land zonden den 7 O c t o b e r 1 5 8 4 , n a a r aan le id ing van de vele valsche s t u k k e n u i t de G o r i n c h e m s c h e . Mun t , zoowel Ommelander. a ls Portu7

144

geesche munten, d e n Advocaa t fiscaal en den P r o c u r e u r g e n e r a a l n a a r G o r i n c h e m om een degelijk onde rzoek in te s te l len, bes lag t e leggen op h e t m a t e r i a a l en de m u n t m e e s t e r e s en gezel len g e v a n g e n t e n e m e n .

Doch ook di t s t u i t t e af op de t e g e n w e r k i n g v a n den m a g i s t r a a t .

Reeds e inde 1584 h a d D O N A N T O N I O onzen P I E T E R D O R , d ien hij v e r d a c h t m e t de m u n t m e e s t e r e s t e h e u l e n , t e r u g g e r o e p e n en v e r v a n g e n door D I E G O B O T E L L O , b i j ­g e s t a a n door den r ech t sge l ee rde Mr. K I E F F E L T , en h a d hij zich bij de S t a t e n bek laagd over T e s t o n s m e t den n a a m van SEBASTIAAN en van F r a n k e n m e t zijn b e e l d e n a a r en dee lde in d i t schr i jven e v e n e e n s m e d e , d a t de m u n t ­m e e s t e r e s , munten der Ommelanden s loeg, die h e t ge ­ha l t e n ie t h ie lden, «.den voet van hare instructie te buyten gegaan, wel tot seven oft acht greynen op het marck, d'welck op elck marck wel een pont vlems oft meer soude bedrag hen».

Van alle k a n t e n a a n g e k l a a g d bes loot de r a a d van G o r i n c h e m den 5 f eb rua r i 1585 de M u n t v a n P o r t u g a l en van Megen t e s lu i ten , de Munt der Ommelandan zoude mogen doorwerken mits de Syndicus dier Staten de klachten tegen hare munten ingebracht zoude onder­zoeken en eventueele fraude zoude doen straffen.

Uit d ien tijd d a g t e e k e n t waarschi jn l i jk h e t onde rzoek de r m u n t e n der O m m e l a n d e n t e U t r e c h t , die, vo lgens een schr i jven der O m m e l a n d e n in 1591 a a n den Raad van S t a t e ge r i ch t , a l d a a r van goed geha l t e b e v o n d e n w a r e n .

De S t a t e n van Hol land , zeer i n g e n o m e n m e t h e t bes lu i t v a n G o r i n c h e m , g a v e n d e n S y n d i c u s bevel h e n eene copie van h e t c o n t r a c t t u s s c h e n de O m m e l a n d e n

145

en d e n r a a d - de r s t ad Gor inchem ges lo ten , e ene copie

de r m u n t c o m m i s s i e en eene copie de r i n s t r u c t i e v a n

d e - m u n t m e e s t e r e s t e d o e n - t o e k o m e n . ••

. H e t a n t w o o r d door den Synd icus h i e r o p o n t v a n g e n '

is mij o n b e k e n d , m a a r wel w e r d de M a g i s t r a a t v a n

G o r i n c h e m door de S t a t e n van Hol land ge las t de m u n t -

mees t e r e s , de k l e rken e n - d e gezel len g e v a n g e n t e

n e m e n , beslag t e leggen op de s t empe l s , i jzers, -boeken

en alle' b e s c h e i d e n en de g e v a n g e n e n e n z a k e n n a a r

den H a a g op t e zenden . • •

De M a g i s t r a a t volgde di t bevel n i e t o p ; ' wel w e r d

e r bes l ag gelegd, en ook den 25 F e b r u a r i b e p a a l d de

Qmmelander Munt t e schorsen en n ie t w e d e r m e t m u n t -

s l aan a a n t e v a n g e n , z o n d e r consen t van de S t a t e n .

Maa r s lech ts t o t 1 3 Maa r t w e r d di t bes lu i t g e h a n d ­

haafd , w a n t d ien dag w e r d op verzoek a a n A N N A T A N

W I S S E L de s t e m p e l van den Daalder van 30 Stuivers

der Ommelanden ge leend , zooals zij b e w e e r d e , a l l een '

om de m u n t p l a t e n , die ge r eed lagen, t e s t e m p e l e n en

d a a r n a n i e t s m e e r t e m u n t e n .

Ook Mr. K I E F F E L T , de r e c h t s g e l e e r d e r a a d s m a n van

D O N A N T O N I O ' d r o n g herhaa lde l i jk bij den r a a d van;

G o r i n c h e m a a n op h e t o n d e r z o e k e n van de m u n t b u s s e n

van d e n over leden m u n t m e e s t e r H E N D R I K VAN V E L T H U Y S E N

en van zijne w e d u w e A N N A VAN W I S S E L , w e l k e c o n t r o l e

s e d e r t de opr icht ing ' n i e t h a d p laa t s gehad . Als e s s a y e u r

beva l -h i j a a n A D R I A E N VAN M E E R L A N D Ï u i t U t r e c h t , die

ook de Munten der Ommelanden had geëssayeerd.

• Alhoewel h i e r t o e door den Mag i s t r aa t bes lo ten werd , '

w e r d e n a a n de u i tvoe r ing a l ler le i b e l e m m e r i n g e n in

d e n w e g - g e l e g d en t o e n Mr. K I E F F E L T in volle r a a d s ­

v e r g a d e r i n g , om m e e r d e r e press ie u i t t e oefenen , m e d e -

10

446

deelde , da t hij in zijn bezi t h a d P o r t u g e e s c h e F r a n k e n e n T e s t o n s en Dubbele Ommelander Dukaten, geslagen te Gorinchem, die h e t g e w i c h t en h e t geha l t e n i e t h i e lden , en d a a r o m m e t de m u n t b u s s e n wi lde c o n t r o ­l ee ren bij wien de schuld lag, w e r d hij t o t o v e r m a a t van r a m p u i t de s t ad G o r i n c h e m v e r b a n n e n .

De invloed van A N N A VAN W I S S E L begon e c h t e r door al h e t voorgeva l l ene t e v e r m i n d e r e n .

Den 2 D E N Apr i l 4 5 8 5 n a m de Mag i s t r aa t van G o r i n c h e m h e t bes lu i t de M u n t van P o r t u g a l t e h e r o p e n e n , m i t s e r goed geld ges lagen zoude w o r d e n en w e r d in p r i n c i p e bes lo t en m e t de m u n t m e e s t e r e s in over leg t e t r e d e n om h a r e funct ie a a n een m u n t m e e s t e r over t e geven .

Den 4 0 d e n Apr i l zou ook de M u n t v a n Megen h e r ­opend w o r d e n , m i t s de p r in se s een eer l i jken s t empe l ­sni jder en waard i jn zoude aans t e l l en .

Zoo zien wij dus de G o r i n c h e m s c h e M u n t w e d e r o m in volle w e r k i n g , n i e t t e g e n s t a a n d e alles w a t de S t a t e n van Hol land in h e t w e r k s t e lden . H u n d re igen en ve r ­b i e d e n m o c h t n i e t ba t en , e v e n m i n h u n n e ve r toogen , den 2 D E N Mei 1 5 8 5 n a a r a a n l e i d i n g v a n h e t in omloop b r e n g e n van eene g roo te m e n i g t e valsche Daalders en Bourgondische Kruisdaalders voor de Ommelanden ge­slagen. Alles s t u i t t e af op den onwi l van den M a g i s t r a a t van G o r i n c h e m .

Eindel i jk wis t Mr. K T E F F E L T , die e r t e n s lo t te i n ges laagd was een o n d e r h o u d m e t den R a a d d e r s t ad te verkr i jgen , h e n den 7 D E N Mei 1 5 8 5 t e b e w e g e n h e t bes lu i t van 2 Apr i l , t e n u i t v o e r t e b r e n g e n e n in de p l aa t s van A N N A VAN W I S S E L e e n e n m u n t m e e s t e r a a n t e s te l len . Als h a a r opvolger w e r d op advies van M r . K I E F F E L T de r eeds v roege r v e r m e l d e A D R I A E N VAN M E E R -

147

LANDT, e s sayeu r t e U t r ech t b e n o e m d . H e t rijk van A N N A VAN W I S S E L w a s u i t .

Den 1 0 E N Mei w e r d t u s s c h e n V A N M E E R L A N D T en A N N A

VAN W I S S E L een c o n t r a c t g e t e e k e n d , waarb i j de v r o e g e r e m u n t m e e s t e r e s zich v e r b o n d h e t M u n t g e b o u w t e v e r ­l a t e n en e r al les, wa t t o t h e t m u n t b e d r i j f b e h o o r t , t e l a t en s t a a n . A a n V A N M E E R L A N D T s tond zij al le com­missies en i n s t r u c t i e s h a a r inder t i jd door P I E T E R D O R gegeven af. Zij gaf h e m copie van alle o n d e r h a n d e l i n g e n m e t de p r i n s e s van C h i m a y en de Ommelanden. W a t be t re f t de Mun t van Chimay , w e r d b e d o n g e n d a t h e t c o n t r a c t m e t d e n m u n t m e e s t e r VAN E V E R D I N G E N van k r a c h t zoude bl i jven, te rwi j l V A N M E E R L A N D T de d i r ec t i e van de M u n t van P o r t u g a l en der Ommelanden zoude voe ren , m e t dien v e r s t a n d e , d a t hij g e d u r e n d e n e g e n j a a r h e t d e r d e deel van de n e t t o w ins t a a n A N N A VAN W I S S E L zoude u i t k e e r e n .

Den 2 2 E N Mei 1 5 8 5 werd V A N M E E R L A N D T officieel dooi­den kon ing van P o r t u g a l t o t m u n t m e e s t e r aanges t e ld .

A N N A VAN W I S S E L s t ie r f den 2 E N N o v e m b e r .

De o n d e r h a n d e l i n g e n d e r S t a t e n van de O m m e l a n d e n m e t V A N M E E R L A N D T h a d d e n e c h t e r n i e t h e t g e w e n s c h t e gevolg. Den 1 4 E N N o v e m b e r 1 5 8 5 w e r d e n E G B E R T C L A N T en de Synd icus V E R R U T I U S n a a r G o r i n c h e m a fgevaard igd om de bussen , door de m u n t v r o u w e n a g e l a t e n , t e o p e n e n , de m u n t e n t e o n d e r z o e k e n e n t e o n d e r h a n d e l e n m e t den "n ieuwen m u n t m e e s t e r om de n o g loopende com­miss ie v a n U / 2 j a a r over t e n e m e n .

E v e n e e n s w e r d h e n m a c h t i g i n g ve r l eend al le i jzers en s t e m p e l s t o t zich t e n e m e n en t e b e w a r e n .

De a fgevaa rd igden b l eken e c h t e r t o t de conclus ie t e k o m e n , d a t h e t b e t e r was n i e t m e e r t e G o r i n c h e m t e

148

l a t en s laan e n de M u n t op t e heffen e n evena l s D o n A n t o n i o zich inde r t i jd over de va l sche O m m e l a n d e r m u n t e n bek laagde , g a v e n de S t a t e n d e r O m m e l a n d e n n u als r e d e n op, d a t de t e G o r i n c h e m ges lagen m u n t n i e t gezoch t w a s , voora l o m d a t i n de m e d e in die p l aa t s v e r v a a r d i g d e P o r t u g e e s c h e m u n t e n , vele a b u i z e n en fou ten v o o r k w a m e n , die de e e r e n de r e p u t a t i e d e r O m m e l a n d e r M u n t ook zouden k u n n e n a a n t a s t e n .

De O m m e l a n d e r M u n t te G o r i n c h e m w e r d o p g e h e v e n e n e e r s t w e d e r in 1589 t e C u l e m b o r g h e r o p e n d .

In de i n s t r u c t i e en s t u k k e n w o r d e n de vo lgende m u n t e n , t e G o r i n c h e m ges lagen , g e n o e m d :

Rozenobel, zooals t e A p p i n g e d a m ges lagen , Hongaarsche Dukaat, Dubbele Dukaten m e t de t w e e hoofden , Rijksdaalder m e t den r i jksade laar en t i t e l van Keizer

R U D O L F II ,

Daalder van 30 Stuivers, zooals de m u n t m e e s t e r zoude g o e d d u n k e n en

Daalder van 30 Stuivers, zooals te A p p i n g e d a m g e m u n t . Van deze s t u k k e n zijn mij de vo lgende b e k e n d .

23.

149

2 3 . z. j . Daa lde r .

Vz. Ǥ> MONE . ARGEN . ORD . F R I S . INT . AMA . Z . LAV.

A d e l a a r m e t u i t g e s p r e i d e vleugels n a a r l inks

z iende , op zijn b o r s t h e t wapen dei ' O m m e l a n d e n .

Kz. PATIENTIA . v - INCIT . - FORTITVDINE :

Gehe lmd wapensch i ld m e t vier k w a r t i e r e n :

l ï u m s t e r l a n d - F i v e l g o , g e h o u d e n door t w e e wi lde

m a n n e n m e t b a n i e r e n .

V E R K A D E pl . 189 No. 3 .

Ve rzame l ing Mr. J. C. P . E. M E N S O . Z. 26.6 gr .

24. z. j . D a a l d e r va r i an t .

Vz. De voorzi jde gelijk a a n d e n v o o r g a a n d e n .

Kz. De a d e l a a r is van a n d e r e n v o r m v de v leugels zijn

k o r t e r en ook de poo ten zijn van m i n d e r s i e r ­

lijke t e e k e n i n g

Kon . K a b 1 . Gego ten . Z. 28.3 gr .

2 5 .

2 5 . z. j . D a a l d e r

' ) MADAI vermeldt onder No. 2125 nog een variant, waarvan het om­schrift der voorzijde luidt: MOKE . ARG . OUD . FRIS . INT . AMA . z . LAV.

150

Vz. Ǥ> MONE . ARGEN . ORD . FRIS . INT . AMA . Z . LAV.

A d e l a a r m e t u i t ge sp re ide vleugels n a a r l i n k s , op zijn b o r s t h e t w a p e n de r O m m e l a n d e n , t e r wee r sz i jden : T - s. (T r ig in t a S t u f e r o r u m ) .

Kz. PATiENTiA . VIN - ciT . FORTiTVDiN . G e k r o o n d e

Keizer ( K A R E L DE G R O O T E ) , z i t t ende m e t s c h e p t e r

in de r e c h t e r h a n d en l e u n e n d e m e t de l i nke r op den r i j k sappe l , a a n zijne voe ten w a p e n m e t ade laa r (Fivelgo).

V E R K A D E pl . 1 8 9 No. 4 .

Kon. Kab 1 . P iedfor t . Z. 57 g r a m . E x e m p l a a r de r ve rzamel ing B A A R T D E L A F A I L L E

( 1 8 6 9 ) No. 4 9 2 4 en H O O F T VAN I D D E K I N G E ( 1 8 8 3 )

No. 2 3 7 7 .

2 6 . z. j . Daa lde r als v o o r g a a n d e in enke le z w a a r t e . Volgens V E R K A Ü E t e k s t p . . 1 9 0 N o . 1 0 1 3 in de

collect ie Q U I N T U S , in den ca ta logus van d iens in 1 8 8 2 v e r k o c h t e v e r z a m e l i n g , k o m t di t s tuk n ie t voor.

Deze "beide s tukken zijn in navolging dei' Akensche Tha le rs geslagen 1); mot hetzelfde type op de voorzijde als de hierboven beschreven Daalder No. 23 en met het­zelfde omschrift op de voor- en keerzijde, moeten zij in denzelfden tijd ontstaan zijn.

Ook den Daa lde r v a n 3 0 S tu ive r s a a n A N N A

VAN W I S S E L o p g e d r a g e n t e v e r v a a r d i g e n , gelijk a a n d ien t e A p p i n g e d a m g e m u n t , h e b ik in h e t vo lgende s tuk t e r u g g e v o n d e n .

') Zie J. MENADIER. Lie Aachener Münzen. Berlin 1913. Nos. 132—135.

154

27 . z. j . Ph i l i p sdaa lde r .

Vz. P H S . D : G : HISPANI^E . REX . DNS . F R i s i J ï . G e h a r ­

n a s t bo r s tbee ld van P H I L I P S II n a a r l inks m e t

schep t e r , zijn l i n k e r h a n d op h e t geves t v a n zijn

z w a a r d s t e u n e n d .

Kz. MO : NO : ORDI : F R I S . INT . AMA . z. LAVR. G e k r o o n d

wapensch i ld m e t de w a p e n s van l i u n s i n g o , F i v e l g o ,

H u m s t e r l a n d , V r e d e w o l d en Langewo ld , a l s m i d -

densch i ld h e t w a p e n d e r O m m e l a n d e n .

Afslag in lood. SCHOLMAN. Pr i j s -Cata logus X L V ,

No. 4445.

Deze Daalder is gelijk aan den Daalder van Appingedani

onder No. 7 "beschreven; het ontbreken van he t jaar ta l ,

evenals oj> de andere ons bekende Gorinchemsche munten,

doet mij in dezen den Daalder van 30 Stuivers ui t de

instruct ie van ANNA VAN WISSEL herkennen.

Alvorens de lo tgeva l len de r O r n m e l a n d e r M u n t v e r d e r

t e vervolgen , wil ik nog even op de zoo be langr i jke

G o r i n c h e m s c h e M u n t t e r u g k o m e n .

Deze M u n t wis t h a a r b e s t a a n to t 1591 t e r e k k e n , in

welk j a a r zij definit ief ges lo ten w e r d .

In de j a r e n 1585 en 4586 o v e r s t r o o m d e zij ons l and

m e t E n k e l e en Dubbele Rozenobels .

De P o r t u g e e s c h e m u n t e n t e G o r i n c h e m ges lagen , zijn

ons al len we lbekend . Reeds in 1868 besch ree f R. C H A L O N

in de Revue de la Numismatique Beige de s t empe l s

dezer m u n t e n , welke zich in h e t a rch ie f t e G o r i n c h e m

b e v i n d e n .

Ook R O L L I N COUQUERQUE geeft ons in zijn w e r k de

a fbee ld ingen dezer s t empe l s , b e n e v e n s die de r P o r t u ­

geesche m u n t e n t e G o r i n c h e m ges lagen, die zich in de

k a b i n e t t e n t e ' s -Gravenhage en t e Le iden b e v i n d e n .

152

Minder bekend zijn de m u n t e n op las t d e r s t ad

-Gor inchem ges lagen en m e e n ik d e z e . e e n e p l a a t s . h i e r

t e moe ten i n r u i m e n en a a n de ve rge te lhe id o n t r u k k e n .

Deze s t u k k e n voeren n ie t den n a a m de r stad G o r i n c h e m ,

m a a r wel den t i te l van H e e r van Arke l , t i te l , d ien de

s tad G o r i n c h e m , als e r f g e n a a m de r Heer l i jkhe id A r k e l ,

zich a a n m a t i g d e op h a r e m u n t e n t e voe ren .

G e n o e m d in h e t werk je van R O L L I N COUQUERQTJE,

vond i k :

Testons m e t t i te l v an SEBASTIAAN,

Dubbele Dukaten,

Dubbele Rozenobels,

Enkele Rozenobels.

Deze vier s t uks vond ik alle t e r u g , a lhoewel van alle

s lech ts één e x e m p l a a r bekend is.

De ï e s t o n en Dubbe le D u k a a t w e r d e n door A N N A

VAN W I S S E L ve rvaa rd igd , de Dubbe le en Enke l e Roze -

nobel zijn o n d e r V A N M E E R L A N D T ges lagen in 1585 t o t

1586. Van den D u b b e l e n Rozenobel is ons a l leen een

piedfor t in zi lver b e k e n d .

a. z. j . Dubbe le Dukaa t .

Vz. FERNANDVS g E T HELISABET o D § E g A ( E T AR

KELENSIS) . De b o r s t b e e l d e n van F E R D I N A N D en

ISABELLA t e g e n o v e r e l k a n d e r gep laa t s t .

Kz. ° SVB VNBRA g ALARM g TVARM o - o . A r e n d h e t

w a p e n van Spanje b e s c h e r m e n d , t e r l inkerzi jde G.

(Gor inchem) .

Goud .

b. z. j . Tes ton .

Vz. * SEBASTIANVS . I : R ( E X . PORTV)G . ET . AR (KE

L E N S I S ) . G e k r o o n d wapen van P o r t u g a l .

153

Kz. IN . HOC . siGNO . VINCES. Chr i s tu s k ru i s . Zi lver .

De beide hierboven beschreven munten bevonden zich vroeger in de verzameling van wijlen den Heer J . SCHULMAN en waren te Schoonhoven gevonden ; de tegenwoordige eigenaar is mij onbekend.

c. z. j . Ha lve Tes ton .

Vz. * SEBASTIANVS : I : R E G . PORTVS . AR ( K E L E N S I S ) .

Gekroond Po r tugeesch w a p e n . Revue de la Numismatique Belge 1868. pl . IV. 9 . (De s t e m p e l de r voorzijde w o r d t t e G o r i n c h e m

b e w a a r d , de m u n t is nog n ie t voo rgekomen) .

d.

d. z. j . Dubbe le Nobel .

Vz. 4- MON . AVR . DOM1NI . D . AR . - FORTITVDO . NRA . D E V S .

De H e e r van Arke l blootshoofd op een Goth i schen t r o o n z i t t end , h o u d t s c h e p t e r en globe, a a n zijne v o e t e n h e t wapensch i ld van Arke l .

Kz. • I H S * AVTEM' * T R A S ' * P E R * MEDIV * 1LL0RV *

I B A t . In h e t m i d d e n van eene roos , die h e t ge-

154

hee le veld i n n e e m t , e e n w a p e n van v ier k w a r ­

t i e r e n . Arke l en d r i e le l ies .

Revue de la Numismatique Beige, 1847. p . 253 .

P iedfor t in zilver 74.9 g r .

Suasso M u s e u m A m s t e r d a m .

Dit s tuk is eene getrouwe nabootsing van den Dubbelen

Engelschen Nobel van HENDRIK V I I I 1), doch in plaats

van den gekroonden koning, vindt men hier den vorst

zonder kroon.

U i t de verzameling van den Heer C . P . SERRURE k w a m

deze munt in het bezit Van den Heer SUASSO.

Door de vriendelijkheid van den Heer C . W . H . BAARD,

conservator van he t Museum, werd mij toegestaan eene

afbeelding van dit unieke s tuk te nemen.

e. z. j . Rozenobe l .

Vz. BD - * W 7 Ï R D * D T G * R B G • 7vI?G • JIÏ •

D R I • 2SR • 75 • V • B - • D R S • I • B * • (De

S in h e t omschr i f t op de voorzijde heef t h i e r

den v o r m van een B), (Edwardi dei gratia regis

Angliae (Moneta) Domini Arkelensis ad Valorem

Edwardi Domini Boerniae). De k o n i n g t e n ha lve

e.

' ) KENYON, The Gold Coins of England, pi. VIII. 54.

1 5 5

lijve in een rijk vers ie rd schip , w a a r o p e e n e roos,

h o u d t in zijne r e c h t e r h a n d den degen , in zijne

l i n k e r h a n d wapensch i ld m e t vier k w a r t i e r e n , 3

lelies en Arke l .

Kz. \êà II7D * 2SVW' . RTRTÎNSIARS * PSR * MSDIVM' * ILILORV' * IB7OT. Gevoe t b l o e m -

kru i s , in h e t m i d d e n een zon, w a a r o p eene roos

en g e c a n t o n n e e r d door lel ies en l u i p a a r d e n .

Kon . Kab*. goud 6 . 7 g r . U n i c u m .

J. SCHULMAN. Mémoires du Congres international

de Numismatique. Bruxel les 1 8 9 1 pag . 5 8 1 . ' )

C. De Munt te Culemborg 1589—1591 .

N a d a t de O m m e l a n d e r M u n t van af 1 5 8 5 ges lo ten

was g e b l e v e n , n a m e n de S t a t e n de r O m m e l a n d e n ,

s e d e r t 1 5 8 0 in Oostfr iesland v e r t o e v e n d e , in 1 5 8 9 op

h u n v e r g a d e r i n g t e E m d e n h e t bes lui t , w e d e r o m eene

M u n t op t e r i c h t e n , en s te lden zij HENDRIK. CRAEYVANGER,

k o o p m a n t e A m s t e r d a m , t o t m u n t m e e s t e r a an .

H o e w e l de O m m e l a n d e n dezen CRAEYVANGER k o o p m a n

n o e m d e n , was hij op m u n t g e b i e d g e e n o n b e k e n d e . I n

e e n p r o c e s e inde 1 5 8 7 de r S t a t e n van Hol land t e g e n

de G o r i n c h e m s c h e m u n t m e e s t e r s , v ind ik o.a. d a t a a n

e e n z e k e r e n E G B E R T CLOOT, w o n e n d e bij H E N D R I K

CRAEYVANGER, hoofd van eene clandestiene Munt te

Amsterdam, e e n zak valsche G o r i n c h e m s c h e m u n t e n

g e z o n d e n w a r e n .

CRAEYVANGER n u t r a c h t t e a l l e r ee r s t t e A l k m a a r toe-

') Teekening en omschriften zijn aldaar niet geheel nauwkeurig weer­gegeven.

1 5 6

s t e m m i n g to t h e t o p r i c h t e n e e n e r M u n t t e ve rkr i jgen ,

doch zonde r s u c c e s ; t e C u l e m b o r g e c h t e r w e r d t e r r i ­

t o r i u m v e r k r e g e n en v e r l e e n d e Graa f F L O R I S VAN

CULEMBORG den 1 3 ™ Jun i 1 5 8 9 v e r g u n n i n g a l d a a r e e n e

M u n t t e openen .

De M u n t w e r d geves t igd in de R i d d e r s t r a a t in h e t

g r o o t e hu i s van H E N D R I K B E N T I N K en w e r d h e t w a p e n

de r O m m e l a n d e n voor h e t hu i s van den m u n t m e e s t e r

gep laa t s t .

Den 1 7 E N J u n i 1 5 8 9 beëed igde CRAEYVANGER zijne i n ­

s t r u c t i e en w e r d h e m o p g e d r a g e n de vo lgende m u n t e n

t e v e r v a a r d i g e n :

Rozenobels zooals te A p p i n g e d a m ges l agen , h o u d e n d e

2 3 k a r a a t 1 0 gr . ,

Dubbele e n Halve Rozenobels,

Dubbele Spaansche Dukaten m e t de t w e e hoofden ,

Hongaarsche of Rijksdukaten,

Rijksdaalders «ach te r fo lgende de o r d o n n a n c e d e s r i j c x » ,

Daalders «me t de O m m e l a n d e r w a p e n e n en h e t

efïïgïes van een o u d e n P'ries, conform a a n den

H o l l a n d s c h e n Daa lde r van 3 8 S tu ive r s , h o k l e n d e

in den alloy n e g e n dee len fijns s i lver»,

Halve en Kwart Daalders.

V o o r t s alle a n d e r e zi lveren p e n n i n g e n in de g e ü n i ­

e e r d e l a n d e n toege la ten en u i tgegeven (zie F E I T H Bij­

lage No . 6 ) .

Reeds den 2 8 E N S e p t e m b e r w e r d door den Kanse l i e r

L E O N I N U S n a m e n s den R a a d v a n S t a t e a a n den Graa f

v a n CULEMBORG g e s c h r e v e n , m e t d r i n g e n d verzoek , de

v e r g u n n i n g to t m u n t e n a a n de O m m e l a n d e n v e r l e e n d ,

in t e t r e k k e n , d a a r h e t r e c h t de r O m m e l a n d e n om

m u n t t e s laan , m e t g rond betwij fe ld w e r d .

157

- De Raad van'State schreef den \¥" December 15S9 aan den Raad der stad Culcmborg, om een onderzoek Ín te stellen -naar bet vervaardigen van munten met den naam en de wapens van vreemde vorsten, hoofd­zakelijk EngelscJte Rozenobelst die te Culeinborg zouden geslagen zijn. (FEITH, Bijlage No. 9).

Tegen deze aanklacht' heeft de muntmeester zich verweerd in een brief van 'Jö Dec. 1589, welke brief bewaard gebleven is (FEITH, Bijlage No. 10).

De Staten-Generaal, die zich eveneens met de Omme-londer munt bezig hielden, stoorden zich evenwel niet aan GRAEYVANGEU'S verweer, en werd op hun last, door den Raad van State, den Graaf van CULEMBORG den Januari 1591 bevolen, de Ommelander Muntte sluiten en CKAEYVANGEÏI naar den Haag te zenden om zijne verdediging te hooren.

' Dc' Graaf als onafhankelijk heer en «ah niet tot de nadere unie tocfjotreden», verzette zich tegen dit bevel, doch schijnt niettemin de Munt gesloten te hebben.

Dè Staten der Ommelanden zonden, ten einde deze zaak* te onderzoeken, twee afgevaardigden, CLANT en VERRUTIUS, naar Culemborg, en verzochten den Graaf, wanneer bij het onderzoek van de muntbus zoude blijken, de munten van goed gewicht en gehalte en conform aan de instructie waren,, den muntmeester in zijne commissie te handhaven.

, liet onderzoek van de bus had den 19 c n en 20 e n October 1D9Ü plaats en werden alle munten goed en volkomen wichtig bevonden.

Jammer dat de lijst der munten, die door 'deze commissie onderzocht werden, niet teruggevonden is.

De ijzers en stempels werden wederom verzegeld en

den 'Graaf door CLANT en VERRUTTUS in bewaring ge­geven, die deze, volgens verklaring der Staten der-Ommelanden, zonder hunne voorkennis, wederom aan den muntmeester ter hand stelde, waarop deze zonder last van hen ontvangen te hebben, met aanmunting is voortgegaan.

Deze verklaring komt voor in een brief van Juli 1591 aan den Raad van State, waarin zij o.a. mededeelden, dat zij, toen zij hiervan kennis kregen, de Munt ge­sloten en opgeheven hadden, tot nadere order van de Heeren van den Raad. van State (FEITH, Bijlage No. 14 ) .

De Raad van State bleef echter niet stilzitten en den 1Srn Januari 1591 werd CRAEYVAXGER gedagvaard zich ten crimineele te verantwoorden over de door hem op naam der Ommelanden geslagen munten, te weten:

Rijksdaalders met de wapens van Bourgondië en het omschrift Nummus frisiae ad legem Philippi Burgundiae,

Ifollandsehe Daalders met de Ommelandcr wapens en het omschrift Moneta nova Ordinum Frisiae intcr Amas et Lauic, valorts Hollaiuiiae en Nisi tn Domine nobiscum frushxt,

Rozenobels op den voet van Engeland, Rozenobels op den voet der provinciën met de wapens

der Ommelanden, Dubbele Dukaten van Spanje met liet randschrift

Nummus dominorwm Frisiae ad regern Hispaniae, en eveneens wegens het vervaardigen van een Hon-gaarschen Dukaat op naam van den Grraaf van CULESIBORCT, met 's Graven wapen en een manneken met hellebaard en de opschriften: Florentius Comes de Citlemborch en Libertas Vita Carior,

159

b e n e v e n s Duiten en Oortjes m e t he tze l fde opschr i f t x ) .

De m u n t m e e s t e r , die, zooals u i t b o v e n s t a a n d e d a g ­

v a a r d i n g blijkt , ook door den Graa f v a n C u l e m b o r g

t o t m u n t m e e s t e r aanges te ld was , w e i g e r d e op deze dag­

v a a r d i n g voor den R a a d t e versch i jnen .

De Graaf van CULEMBORG h a d e v e n e e n s den 2 2 e n F e b r .

1591 den R a a d van S t a t e te k e n n e n gegeven , d a t de

d a g v a a r d i n g in zijne ju r i sd ic t i e n ie t kon w o r d e n u i t g e ­

b r a c h t , o m d a t zij s t r e e d m e t zijn r e c h t , w a a r t o e hij

d e r h a l v e g e e n e t o e s t e m m i n g geven kon . Hij zoude

e c h t e r h e t m u n t e n voor loopig doen s t aken . '

In een u i tvoe r ig schr i jven van 19 F e b r u a r i dee lde

CRAEYVANGER aan de S t a t e n d e r O m m e l a n d e n d e n

s t a n d van zaken m e d e en vroeg om h u n n e i n s t r u c t i e

( F E I Ï H , Bijlage No. 13).

I n t u s s c h e n w a s den 15™ F e b r u a r i 1591 bij de S t a t e n -

G e n e r a a l eene m e m o r i e door de «Gene raa l s van de

M u n t e n » over d e n t e g e n w o o r d i g e n s t a n d de r m u n t ­

s lagen in de v e r e e n i g d e p rov inc i ën i n g e d i e n d « re spec -

t iuel i jk excessen ende a b u s e n d a r i n n e gep leech t e n d e

m i d d e l e n o m m e dese lue t e r e m e d i e e r e n » w a a r i n wij

l e z e n : «Bouen desen e n d e t o t e e n t o e m a e t e v a n d e n

vnge lucke de r g e m e i n e n p r o u i n t i e n h e b b e n dr ie p a r t i ­

cu l i e re m u n t e n o p g e r e c h t s y n d e b i n n e n G o r c k u m

gep leech t zoe g r o t e zoe menichfoldi jge ende soe l anck-

dui j r ige ver fa l sch inge v a n a l len s o r t e n van gelde» en ie t s

v e r d e r «Be l angende den m u n t e n b i n n e n G o r c h u m e n d e

Culemborch, n a e d i e n de saeke is g e k o m e n so v e r r e d a t

de ju s t i t i e is ge r e s i s t e e r t gewes t en h e b b e n de gene rae l s

n i e t v o r d e r t e seggen, d a n d a t di t s tuck r o e r e n d e n i e t

*) De beide laatstgenoemde munten zijn bij VERKADE pl. 32, Nos. 4—6 afgebeeld.

160

alleen t ' jnteres ' t v an den "lande van Hollar i t , m a a r oeck general i jck van al le d ' a n d e r e p r o u i n t i e n , m e t g e n e r a l e n midde len e n d e c o r r e s p o n d e n t i e n g e r e c h t m o e t si jn».

De S t a t e n de r O m m e l a n d e n zonden den l e n Ju l i 1 5 9 1 den Raad van - S t a t e een u i t voe r ig schr i jven , w a a r i n zij h u n m u n t r e c h t , h e t g e e n h e n volgens h u n n e m e e n i n g van o u d s h e r t o e k w a m , in den b r e e d e o m s c h r e v e n e n v e r d e d i g d e n en w a a r i n zij, zooals ik r eeds a a n t o o n d e , m e d e d e e l d e n , d a t de m u n t e n s e d e r t O c t o b e r 1 5 9 0 g e ­s lagen, b u i t e n h u n n e voo rkenn i s w a r e n v e r v a a r d i g d en d a t zij de M u n t t o t n a d e r o r d e r van den R a a d van S t a t e h a d d e n o p g e h e v e n ( F E I T H , Bijlage No. 1 4 ) .

Den 1 0 E N Apr i l 1 5 9 2 w e r d de b u s van C R A E Y V A N G E R door eene commiss i e d e r S t a t e n d e r O m m e l a n d e n geopend . He t b l eek d a t e r van af den 1 9 E N O c t o b e r 1 5 9 0 t o t en m e t den 2 0 3 T E N J a n u a r i 1 5 9 1 was g e m u n t . De m u n t e n w a r e n van «behoi r l icke vo lcomen g e w i c h t e » .

De Rozenobel w a s van 2 3 k a r a t e n 9 g r e i n e n . " De Rijksdaelder v a n 1 0 p e n n i n g e n 1 4 g r e i n e n .

De Ommelander Daalder v an 9 p e n n i n g e n . De ijzers en s t e m p e l s w e r d e n d e n m u n t m e e s t e r o n t ­

n o m e n , de ovens de r M u n t w e r d e n inges l agen en h e t w a p e n de r O m m e l a n d e n van h e t h u i s v a n C R A E Y V A N G E R ve rwi jde rd . " De commiss ie t o t m u n t e n schi jn t h e m e c h t e r n i e t te zijn o n t n o m e n , m a a r h e m g e l a t e n op zijne den 3 1 S T E N

M a a r t 1 5 9 2 afgelegde v e r k l a r i n g , da t hij d a a r v a n in h e t vervolg geen g e b r u i k m e e r zoude m a k e n , d a t zij h e m al leen t o t zijne ve rded ig ing zoude m o g e n s t r e k k e n .

De M u n t de r O m m e l a n d e n bleef ges lo t en en w e r d ook e lders n i e t m e e r als ze l fs tandige M u n t h e r o p e n d .

De lotgeval len van den m u n t m e e s t e r zijn ons n o g n ie t

161

l i

alle b e k e n d , m e n m e e n t d a t hij t e C u l e m b o r g w e r d opgel ich t en t e ' s - G r a v e n h a g e g e v a n g e n gezet , t e rwi j l hij volgens s o m m i g e n in 1 5 9 5 , volgens a n d e r e n in 1 5 9 7 v r i jge la ten w e r d .

Volgens een discours, h e t w e l k JOHAN R E N G E R S VAN HELLTJM d e n 1 4 E N Apr i l 1 5 9 5 in den R a a d van S t a t e over den a a n v a n g , voo r tgang en h e t e inde de r O m m e l a n d e r M u n t t e C u l e m b o r g h i e l d , blijkt, d a t e r wel h e t een en a n d e r op h e t g e d r a g van CRAEYVANGER a a n t e m e r k e n w a s . ( F E I T H , Bijlage No. 1 5 ) .

In deze r e d e k o m t o.a. de vo lgende i n t e r e s s a n t e m e d e d e e l i n g voor «gelyck dan hij (CRAEYVANGER) n u alsoo m e n . s egh t m e t con t r e f ey t inge van Roosenobles van E n g e l a n t , H e n r i c u s Nobels ende Sweische Klippinger g e m u n t e t t e h e b b e n , beschu ld ige t w o r d d e » .

Hoe j u i s t die beschu ld ig ing van h e t n a m a k e n v a n Zweedsche Daa lders was, blijkt u i t h e t n a v o l g e n d e s t u k : «.Brieven van pardon voor S Y V E R T M E Y N E R T S Z . Poorter tot Amsterdam 1 6 S e p t e m b e r 1 5 9 5 » , w a a r i n m e n k a n lezen, d a t deze Zweedsche m u n t e n e e r s t t e B o m m e l en l a t e r door CRAEYVANGER t e C u l e m b o r g ve r ­vaard igd zijn.

Ik l a a t di t s tuk , da t v o o r k o m t op pag . 4 8 9 de r Resolutiën van de Heer en Staaten van Holland en West­vriesland, genoomen in den jaare 1595 e n w a a r o p de H e e r A. O. VAN K E R K W I J K zoo vr iendel i jk w a s mij op­m e r k z a a m t e m a k e n , als Bijlage A h i e r a c h t e r volgen .

Ook n o g a n d e r e p rocessen w a r e n h e t gevolg van de ve rvo lg ingen t egen CRAEYVANGER inges t e ld en e v e n e e n s a a n den h e e r V A N K E R K W I J K dank ik h e t als Bijlage B vo lgende s t u k : «Brieven van Abolitie voor P I E T E R VAN OER H A G E N , koopman, resideer ende binnen de stad

162

Amsterdam»l) die, wegens h e t l a t en s laan van Rosenobelen en Dubbele .Ducaaten bij CRAEYVANGER t e C u l e m b o r g , ve rvo lgd w e r d en w a a r i n deze ons m e d e d e e l t n a a r Dantz ig zes h o n d e r d en vijftig O m m e l a n d e r Daa lde r s g e z o n d e n t e h e b b e n .

Nog d a n k e n wij a a n de n a s p o r i n g e n van d e n h e e r V A N K E R K W I J K h e t afschrif t van de b e v i n d i n g e n van

de M u n t m e e s t e r s - G e n e r a a l en den E s s a y e u r G e n e r a a l v a n 1 2 O c t o b e r 1 5 9 4 , a a n wie door de S t a t e n - G e n e r a a i h e t o n d e r z o e k de r «ghecon te r f a i t e H e n r i c u s Nobels , door CRAEYVANGER b i n n e n C u l e m b o r g , ges lagen» was o p g e d r a g e n , n a a r aan le id ing w a a r v a n de M u n t m e e s t e r s -G e n e r a a l ve r zoch t en versch i l l ende wijzigingen in de i n s t r u c t i e s a a n t e b r e n g e n en e v e n e e n s C u l e m b o r g , o n d e r de p l a a t s e n die «voer H a e g m u n t e n w o r d e n ve r -c l ae r t» , op t e n e m e n .

Dit hoogs t be langr i jk s tuk voor onze k e n n i s van de i n s t r u c t i e s voor de m u n t m e e s t e r s van zooveel gewich t , volgt als Bijlage C.

Wi j k o m e n n u to t de beschr i jv ing de r O m m e l a n d e r m u n t e n t e C u l e m b o r g ges lagen .

De vo lgende m u n t e n in de I n s t r u c t i e van den m u n t ­m e e s t e r v e r m e l d :

Rozenobels, zooals t e A p p i n g e d a m ges l agen , Dubbele en Halve Rozenobels, Dubbele Spaansche Dukaten, Hongaarsche Dukaten, Rijksdaalders, Daalders m e t den o u d e n Fr i e s , Halve e n Kwart Daalders.

•) Voorkomende in de hierboven vermelde r/Resolutiënr/, p. 493.

4 6 3

Door den, . R a a d van S t a t e w e r d CRAEYVANGER v e r ­

volgd w e g e n s h e t v e r v a a r d i g e n van : .

Rijksdaalders m e t de wapens van B o u r g o n d i ë ( K r u i s -

r i jksdaa lders ) , ,

Hollandsche Daalders (Daa lde r s m e t d e n o u d e n Fr i e s ) ,

Rozenobels op den voet van E n g e l a n d ,

Rozmobels op den voet d e r P r o v i n c i ë n ,

Dubbele Dukaten van Spanje .

Wi j mogen d u s a a n n e m e n , d a t m u n t e n n i e t in deze

d a g v a a r d i n g g e n o e m d en wel in de I n s t r u c t i e v e r m e l d ,

n i e t v e r v a a r d i g d zijn.

H e t ee r s t e s tuk , h e t w e l k wij aant ref fen , is de Rozenobe l ,

w a a r o v e r de Raad van S t a t e r eeds 17 Dec. 1589 a a n

d e n R a a d van C u l e m b o r g g e s c h r e v e n h a d en in de

d a g v a a r d i n g v e r m e l d als «Rozenobel op den voet van

E n g e l a n d » .

28. z. j . Rozenobel .

Vz. OIO * O R D * P R I S I / E 2 Ï D - * L S G Q f f i * -

SD — W7V.RD * n a * 2EX2 (als m u n t t e e k e n

e e n zuilt je doch zeer v e r b a s t e r d ) .

De g e k r o o n d e k o n i n g ( E d w a r d iv) t e n l ialve

lijve in een fraai ve rs ie rd schip h o u d t s c h e p t e r

en een wapensch i l d met vier k w a r t i e r e n , lelies

en l u i p a a r d e n , doch zeer v e r b a s t e r d , op h e t sch ip ,

eene roos , op den w i m p e l €£.

Kz. w i i ^ B * T ï v m * r n R T T R s i a n s * PSR *

ffiSDIVm * I l i l iORVff i * IB7OT *

Op e e n gevoe t b l o e m e n k r u i s eene s t r a l e n d e

z o n , omgeven door lelies en g e k r o o n d e lu i ­

p a a r d e n .

K o n . Kab ' . Goud 7.6 g r a m . U n i c u m .

164

29.

29. z. j . Rozenobel variant.

Vz. (Zuiltje nog meer verbasterd) m O * O R D * P R I S I / E

2 Ï D * - * h&G&m * - SD - W 2 Ï R D * *

op den wimpel

Kz. w IÏJD * T s v m * n i B T c n s i c o a s * PCCR .

Kon. Kab'. Goud 7.6 gr. Unicum. «

30.

30. z. j . Rozenobel variant.

Vz. * m O * O R D * PRISI7S TTD - * I i S G S f f i * -

€CD - W K R D * R G G * 75RG (zonder m u n t -

teeken) . Op den wimpel 6C.

165

i) KENYON pl. v . 3 6 .

Kz. w i ^ a . * 2 v v w . r u R T O B S i a n s . PCCR . r m e a o i v m * m i i O R V ' IBTOT

Kon. K a b ' . Goud 7.5 gr . U n i c u m .

Deze d r i e Rozenóbe ls zijn ges lagen in navo lg ing de r

Rozenobels van E D W A R D IV, K o n i n g van Enge l and x ) , h e t

omschr i f t beg in t o n d e r a a n , en v a n g t dus oogenschijnli jk

m e t SDW75RD aan , om de nabootsing ' zoo g e t r o u w

mogeli jk t e m a k e n .

Wi j k o m e n n u to t den Ri jksdaa lder in zijne i n s t r u c t i e

v e r m e l d en in de d a g v a a r d i n g o m s c h r e v e n : Nummus

frisiae ad legem Phüippi Burgundiae.

31. 1589. B o u r g o n d i s c h e Kru i s r i jk sdaa lde r .

Vz. (Zuiltje) N . DOM . FRI . AD . LEG . P H I L I P . BVRG.

Bourgond i sch k r u i s t u s schen h e t j a a r t a l 15-89. Kz. DOMINVS . MI - HI : A D I V Ï O R . Gekroond wapensch i l d

van K o n i n g P H I L I P S II o m g e v e n door den k e t e n

van h e t Gu lden Vlies.

V E R K A D E pl . 120. 4.

V E R K A D E p l a a t s t in zijn «.Muntboek» deze m u n t

t e n o n r e c h t e o n d e r F r i e s l a n d . Zie F E I Ï H p . 38.

Het s t u k bevond zich in de v e r z a m e l i n g V E R ­

KADE (1849) No . 1094, ve rvo lgens in d ie van

Dr. M U N N I C K S v. C L E E F F (1861) No. 998, R I J N B E N D E

(1890) No. 2117 en Cat . S T E P H A N I K (1904) No. 3655, w a a r h e t voor b u i t e n l a n d s c h e r e k e n i n g w e r d

a a n g e k o c h t .

166

32. 1590. B o u r g o n d i s c h e Kru i s r i jk sdaa lde r .

Vz. (Zuil t je) N . DOM . FRI . AD . L E G . P H I L I P . BVRG.

Bourgond i sch k ru i s t u s s c h e n h e t j a a r t a l 15 -90 .

Kz. DOMiNvs . MI - H i . ADiVTOR G e k r o o n d w a p e n s c h i l d

van K o n i n g P H I L I P S I I , o m g e v e n door d e n k e t e n

van h e t G u l d e n Vlies.

Kon . Kab 1 . ( A a n w i n s t 1914). P ied fo r t . Zi lver

56.5 g r a m . U n i c u m .

Vervo lgens de «Daa lde r s m e t h e t efïïgies van

een o u d e n Fr ies» , v o o r k o m e n d e in de i n s t r u c t i e

en e v e n e e n s in de d a g v a a r d i n g van 18 J a n u a r i

1591 o n d e r d e n n a a m van Ho l l andschen Daalder .

167

3 3 . 1589. Daa lder . Vz. (Zuiltje) . NISI . TV . DOMINE . - NOBISCVM . F R V S T R A .

Bors tbee ld n a a r r e c h t s van een F r i e s m e t m u t s , een z w a a r d s c h o u d e r e n d , t u s s c h e n h e t j a a r t a l 15-89, h e t geves t van h e t z w a a r d sni jdt h e t omschr i f t .

Kz. MO : NO : OR . F R I S I . INT . AMA . z . LAV . VA . H O L .

G e h e l m d wapensch i l d m e t v ie r k w a r t i e r e n , m e t de w a p e n s van H u m s t e r l a n d en Fivelgo, en als middensch i ld h e t wapen de r O m m e l a n d e n .

V E R K A D E pl . 190. 3 . Madai 2122.

Kon. Kab ' . en M u s e u m G r o n i n g e n . Zilver. 27 g r a m .

34. 1589 . Daa lde r v a r i a n t .

Vz. (Zui l t je) + N I S I + TV + DOMINE + NOBISCVM +

FRVSTRA + Bors tbee ld t u s s c h e n 15-89 zooals op den voo rgaanden Daa lde r , h e t geves t van h e t z w a a r d sni jdt wel den b i n n e n c i r k e l , doch n i e t h e t omschr i f t .

Kz. MO X NO X ORDIN + F R I S I + INT + AMA + Z + LAV

VA + HOL x Als op v o o r g a a n d e n . Kon . K a b 1 . Z. 26 gr . Waarsch i jn l i jk u n i c u m .

De afwerking verschil t geheel en al van den voor­gaanden Daalder, de stempel is veel fijner en met meer zorg bewerkt , de let ters en he t j aa r t a l zijn, evenals he t borstbeeld, h ier veel kleiner en sierlijker.

D i t exemplaar is afkomstig ui t de verzameling KEER, ( 1 8 5 8 ) No. 2 2 2 3 , waarui t het in de 'Kabinet ten KIJNBENDE ( 1 8 9 0 ) No. 2 1 1 5 en STEPHANIK ( 1 9 0 4 ) No. 3 6 5 4 overging.

* 3 5 . 1590. Daalder-Vz. (Zuilt je) . NISI . TV . DOMINE . - NOBISCVM . FRVSTRA.

Bors tbee ld van den ouden F r i e s t u s s c h e n 15-90 .

1 6 8

Kz. MO . NO . OR . F R I S I . INT . AMA . Z . LAV . VA . H O L . I n

afwerk ing en t e e k e n i n g gelijk a a n No . 3 3 .

Kon . KafA Z. 2 6 . 6 gr . u i t Cat . v e r z a m e l i n g

Q U I N Ï U S ( 1 8 8 2 ) No. 6 0 6 . Suasso M u s e u m t e A m ­

s t e r d a m . Een d e r d e e x e m p l a a r b e v o n d zich in

Cat . v e r z a m e l i n g S Ï E P H A N I K ( 1 9 0 4 ) No. 3 6 5 6 ,

u i t Cat . ve rzame l ing R Y N B E N D E ( 1 8 9 0 ) No. 2 1 1 6 ,

t e rwi j l een vierde e x e m p l a a r u i t de ve rzame l ing

W I G E R S M A ( 1 9 1 3 ) No. 4 6 8 zich t h a n s b e v i n d t in

de col lect ie van den hee r W . VAN R E D E t e

R o t t e r d a m .

V E R K A D E b e e l d t op pl . 1 9 0 . 2 nog een D a a l d e r van h e t

j a a r 1 5 8 7 af, die, a lhoewel den t i te l van W e s t f r i e s l a n d

d r a g e n d e , de w a p e n s de r O m m e l a n d e n v o e r t en heeft deze

Mun t u i t h e t «Hamburger Muntboek van 1 6 3 1 » overge­

n o m e n . Vermoedel i jk is de t e e k e n i n g - a l d a a r onjuist ,

d a a r de O m m e l a n d e r M u n t van 1 5 8 5 — 1 5 8 9 ges lo ten was ,

kon e r in 1 5 8 7 geen O m m e l a n d e r m u n t ges lagen zijn.

O m die r e d e n h e b ik dezen Daa lde r l a t en ve rva l l en .

H i e r m e d e e ind ig t de l i jdensweg d e r O m m e l a n d e r Mun t .

Mijn v r iende l i jken d a n k a a n de H e e r e n BAARD en

M E N S O , d ie h u n n e s t u k k e n t e r a fbee ld ing a f s tonden ,

en in h e t bi jzonder a a n den Heer A. O. VAN K E R K W I J K ,

d en D i r e c t e u r van h e t Koninkl i jk P e n n i n g k a b i n e t , door

wiens m e d e w e r k i n g ik de a fbee ld ing d e r m u n t e n in

h e t P e n n i n g k a b i n e t aanwezig , in mijn a r t ike l kon o p ­

n e m e n , die in ve r sch i l l ende k a b i n e t t e n n a s p o r i n g deed

n a a r O m m e l a n d e r M u n t e n en die mij de d r i e hoogs t -

i n t e r e s s a n t e a r t i k e l e n over de valsche Zweedsche m u n t e n ,

d e b r i e v e n van abol i t i e van P I E T E R VAN DER H A G E N

en h e t onde rzoek d e r M u n t m e e s t e r s - G e n e r a a l deed

g e w o r d e n .

Bijlage A. 169

De Kidderschap, Edelen en Steeden van Holland ende "West-

vriesland, representeerende de Staaten van den selven Lande.

Doen te wee ten : Da t Wij ontf'angen hebben de ootmoedige sup-

plicatie van SYVERT MEYNERÏSZ, Poorter tot Amsterdam, inhoudende

dat hij Suppl iant gedient hebbende voor Factoor, SIMON VAN

KERKHOVEN ende den selven als Vriend ontf'angen, en gelogeert

sijnen Huise in de maand van Mey 1591, en aldaar geweest

hebbende omtrent den tijd van drie weeken, hij den Suppl iant

vertoont hadde seeker Geld van den Koning van Sweeden, genaamt

Sweedsche Clippingen, seggende dat die in Sweeden gankbaar

waaren boven haare waarde, en versoekende dat hij Suppl iant

soude wil len met hem reisen tot Bommel, om te helpen verwill igen

den geenen die aldaar de Munt exerceerde tot het slaan van een

merkelijke quant i te i t van gelijke Geld, he twelk daarna in Sweeden

gebragt of gesonden, en met profyt uitgegeeven soude worden,

ende om den Suppliant beeter daar toe te induceeren, hadde h y

den Suppliant aangebooden een derdepart van de winst die met

de voorschreeve Clippingen soude gedaan worden, waar door en

door de voorgaande kennisse en vrundschap van den voorsz.

KERKHOVEN, den Suppliant verwi l l ig t en geabuseert geworden

zynde, was met den voornoemden KERKHOVEN gereist tot Bommel,

a lwaar met de Muntmeester in der tyd soo verre gehandel t was

dat h y aangenoomen hadde te slaan een merkelijke quant i te i t van

Clippingen, als h y ook gedaan heeft tot drie honderd mark toe,

daar voor hem betaalt waaren soo in J u n y als Augus ty 1591

voornoemt op een vreemde en vercierde naam twaalf honderd

drie en twin t ig guldens of daar omtrent, des soo hadde h y den

voornoemden STMON VAN 'KERKHOVEN selfs geleevert honderd

dertien mark en een quar t der voorschreeve Cl ippingen, die

deselve ook na Sweeden voorschreeve met hem genoomen heeft,

sendende den voornoemden Muntmeester na den voorsz. SIMONS

ver t rek ui t Holland op Amsterdam aan den Suppliant de rest-

eerende honderd ses en neegentig mark en een half of daar

omtrent , dewelke den Suppl iant weeder gesonden hadde op Sweeden

aan de voorschreeve SIMON VAN KEUKHOVEN, dan den voorsz.

KEKKHOVEN hadde de voorsz. Clippingen niet kunnen uitgeeven

in Sweeden, ui t saake dat de voorsz. Muntmeester van Bommel

170

in net maaken en slaan der selve niet gevolgt hadde den geheelen valeur van het Monster, hem daar toe by den voorsz. KERKHOVEN gelaaten, en sulks een gedeelte van dien aan den voorschreeve Suppliant weeder te rug gesonden hadde, gepakt in een Ton met Tarwe , in seekere Sakskens, die jeegenwoordig berusten onder den Officier van Amsterdam, hebbende den Suppliant met bedekte woorden te vooren verdagvaar t , dat de voorschreeve Muntmeester tot Bommel de voorsz. Clippingen nog soo goed nog soo schoon gemaakt hadde. als waaren de geene die hij den selven voor een Monster vertoont en gelaaten hadde, en dat ze daarom niet of seer qnalijk konden besteet worden, maar dat den Suppliant sonde willen doen slaan en oversenden andere Clippingen soo rond als v ie rkant van beeter alloy en gesigt, conforinelijk he t Monster welke hij daar van oversendende w a s ; dienvolgende was den Suppl iant gereist na Culemburg in October 1 5 9 1 daar aan, of daar omtrent, en aldaar soo veraccordeert met CRAYVANGEK, nu gevangen alhier op de Voorpoort van den Hove, dat deselve aangenoomen heeft te slaan vijf honderd tien mark soo v ierkante als ronde Clippingen als vooren, he t mark voor vier guldens tien stuivers, als h y gedaan ende aan den Suppl iant tot Amsterdam gesonden hadde, welke p r y s den Suppl iant hem weeder op een vreemde naam als vooren, betaal t hadde aan silvere Bealen van agten, ter somme van twee duizend twee honderd vijf en neegentig guldens, daar in gereekent honderd twin t ig ponden root Kooper, he t welk den Suppl iant op de begeerte van den voornoemden CRAYVANGER deselve mark tgang als tot vier en twint ig guldens het honderd pond verkogt ende gesonden hadde, dat deese vijf honderd tien mark Cl ippingen 'by den Suppl iant in Sweeden ge­sonden weesende, waaren drie honderd tien mark daar vsn wederom te r u g gekoomen aan den Suppliant , en gebleeven t ' synen Huisen, tot dat den Schout van Amsterdam deselve aldaar gevonden en na hem genoomen heeft, uit saake dat generaalijk alle Clippingen in Sweeden onwillig en voor den ouden prijs niet gankbaar waaren , en dat na h y Suppliant eenige het zy van deese of van de andere die tot Bommel geslaagen, en in de voorschreeve Sakskens aan hem uit Sweeden weeder gesonden waaren, aan den Muntmeester tot Harderwijk en van Vriesland hadde geveilt , sonder dat de koop voortgank gehad hadde, overmits syluiden daar in niet en

171

konden accordeeren, waar door alle de voorsz. Clippingen by den Suppl iant waren gebleven, tot dat deselve by den Schout tot des Suppliants Huise waaren gevonden als vooren, die in de voor-sohreeve Sakskens hem bij des Suppliants Huisvrouw en Vrunden van selfs gebragt en overgeleevert waaren, sonder dat hij Sup­pl iant daarvan genooten hadde eenig profyt, of met den voor­noemden CRAYVANGER of den Muntmeester van Bommel iet anders, de Munt aangaande, ooyt gehandelt of iet ui ts taande gehad heeft, al is het dat h y Suppliant verstaat by den selven CRAYVANGER gedelateert te zyn teegens, de waarheid, in allen schyn of h y Suppl iant tot Culenburg ook seekere Bourgondische Daalders gedaan slaan, of daar op geleevert h a d d e ; en alsoo den Schout voornoemt by Klokgeslag den Suppl iant hadde gedaan citeeren voor sijn Vierschaar , meenende te contendeeren tot verbeurnis van Lyf en Gloed, en hy , mits des Suppliants non-comparitie, aireede teegens hem verkreegen hadde een of twee defauten, vreesende h y Suppl iant voor r igeur van J u s t i t i e , met aller reverent ie ende ootmoedigheid versogt heeft en gebeeden een goedertiernen insigt te nemen op sijnen voorgaanden goeden naame, faame, leeven en iever die h y a l tyds gedraagen heeft ten dienste deeser Landen, en dat h y Suppl iant ook belast is met een Huisv rouw en vyf Kinderen, dat wij hem sulks ui t grat ie souden willen vergeeven en ^uitschelden alle he t geene h y ui t saake voorschreeve misdaan en eenigsints verbeur t mag hebben, hem daar af verleenende onse Brieven van abolitie of pardon, en dat voor het eerste den voornoemden Officier belast mogte worden met alle vordere proceduuren, als de voorsz. ver-sogte grat ie prejudiciabel zijnde, te surcheeren.

Soo is ' t , dat w y de saake voorsz. overgemerkt , hier op "gehad het advis van den Schout, Burgemeesteren en Kegeerders der voorschreeve stad Amsterdam, geneegen weesende ter ootmoedige beede van den Suppliant , hem willende in dit s tuk prefereeren grat ie voor r igeur van Jus t i t i e , ui t onse regte weetenschap, volkoomen magt en authori tei t den voornoemden Snppl iant ver­geeven , ^uitgescholden en gepardonneert hebben , ve rgeeven , schelden qui t en pardonneeren ui t sonderlinge grat ie mits deesen, de delicten en mesusen booven verhaal t , mitsgaders alle poenen, boeten of breuken - corporeele of crimineele die hy ter cause van

172

dien met al dat 'er aan kleeft, jeegens ons en de Jus t i t i e misdaan, misbru ik t , misleid en verbeur t mag hebben , en hebben hem daar weed t r gestelt en gerest i tueert , stellen weeder en rest i tueeren tot synen goeden naame, faame en gerugten, en tot sijn onver-beurde of alsnog onverkogte Goederen, gelijk h y was voor de toekomst van de voorsz. delicten en mesusen, mits dat hij ge­houden sal zijn in de plaats van de civile boeten en inter inemente van deesen te betaalen in handen van onse Gecommitteerden de somme van vier duisend ponden van yeertig grooten he t pond, om by deselve daar af aan ons verantwoord te worden na be-hooren; het welk gedaan zijnde, imponeeren hier op een eeuwig swygen en silentium onsen Procureur Generaal en alle andere onse Regteren, Just icieren, Officieren en onderzaaten wie sy zijn; lasten en ordonneeren ook deselve en alle andere onse Onderzaaten jeegenwoordig en toekoomende, die deesen aangaan of roeren sal, den voornoemden Suppliant te doen, laaten en gedoogen van deese onze jeegenwoordige grat ie , quitscheldinge en abolitie, ende van alle den inhoude van deesen rustelijk, vreedelijk, volkoomelijk en eeuwiglijk genieten ende gebruiken, sonder hem te doen of laaten geschieden nu nogte in toekomende tijden eenig hinder , letsel of moeyenis ter contrarie, maar indien sijn Lyf of eenige van sijn onverbeurde of onverkogte Goederen als vooren, daarom gearresteer t of bekommert waaren, deselve te stellen en setten tot geheelder en volkoomender del iberat ie ; en ten einde dat di t goed, vast en bestendig blijve ten eeuwigen daage, soo hebben w y onsen grooten Zeegel, hetwelk w y meede in gelyke saaken gebruiken, hier aan doen hangen, behoudende in andere saaken ons regt en een iegelijk het sijne in allen.

Gegeven in den Hage den 16 September, en daar na vern ieuwt den 20 December, in den j aa re 1595.

W a s geparapheer t

J . VAN OLDENBARNEVELT.

Op de plicque stond,

Ter ordonnantie van de Staaten.

Geteekent ,

C. DE RECHTERE.

173

Bijlage B.

Op verzoek van PIETER VANDRR HAGEN, Koopman, resideerende tot Amsterdam, om te moogen composeeren en transigeeren op het aldermodestelijkst van het gun t hij misdaan mag hebben, zijn deselve verleent Brieven van abolitie als volgt,

Brieven van abolitie.

. De Eidderschap, Edelen en Steeden van Holland ende West­vriesland, rejiresenteerende de Staaten van den zeiven Lande, Doen te weeten ; dat wij- ontfangen hebben de ootmoedige suppli-catie van PIETEB VANDER HAGEN, Koopman tot Ams te rdam, inhoudende, dat hij Suppl iant vers taan hebbende van he t reg t van de Munt van de Heeren ' van de Ommelanden van Groningen, d e gecommitteert hadden HENDRIK CRAYVANGER, met consent van den Grave van Culenbnrg aldaar te Munt te exerceeren, en siende dat daar een teiken van dien voor den Huise van den selven CRAYVANGER stond het Waapen der voorschreeve Omme­landen, met deese inscriptie, Munte der Ommelanden, mitsgaders een Sauvegarde van den Grave van Culenburg, geen swaarigheid gemaakt heeft om aan den voorschreeven CRAYVANGER, als aan-genoomen en gecommitteert Muntmeester , te leeveren, geleeden vier jaaren, seekere quant i te i t van Goud, en daar van doen slaan Rosenobelen en dubbelde Ducaaten, van alsulken deugde als waaren alle andere Rosenobelen en dubbelde Ducaaten die in eenige der geünieerde Provinciën geslaagen worden, in der voegen dat de voorschreeve Rosenobelen en Ducaaten tot deesen daagc toe op alle Comptoiren van Holland, Zeeland ende andere geüni­eerde Provinciën, mitsgaders onder alle Man gankbaar geweest hebben, en alsnog waaren, ten aansien en welweeten van een iegelijk, en sonder iemands contradictie, ook soo hadde eenmaal gehad en gesonden op Dants ig ses honderd vyft ig Ommelandsche Daalders , die in dien tyd ook by den voorschreeven CRAYVANGER geslaagen waaren, sonder dat bij eenige Placcaaten in Holland

174

gepubliceert, de voorsz. Munte expresselijk verbooden, of dat den voorsz. CRAYVANGER sijne Munterye soo lange als h y Suppliant de voorsz. leeveringe gedaan heeft, gemaakt ende gepubliceert op he t s tuk van de Munt, in den j aa re 1586 gestatueert was, in wa t Plaatsen binnen de geünieerde Provinciën G-eld geslaagen soude worden, en het selve Placaat na de eerste ui tgeevinge en publicatie der selve nooit van nieuws was gepubliceert geweest als het behoorde gepubliceert en vern ieuwt .te worden alle ses maanden, volgende den inhoude van dien, en daarom den voor-schreeve Suppliant niet anders gewceten hadde of den voornoemden CRAYVANGER exerceerde de voorsz. Munt by tollerantie van de generaale Heeren Staaten deeser vereenigde Nederlandsehe Pro­vinciën, alsoo andersints, mits sijn Suppl iants vermoeden, deselve Munt een merkelijken tijd na dat van het voorsz. Placaat onder den Ti tu l en Waapenen van de voorsz. Ommelanden hebbende J u s eudendee monetse, en onder de voorsz. Sauvegarde van den Grave van Culenburg, soo openbaarlijk tot Culenburg geëerigeert zijnde geweest, en het voorschreeve Geld bij den voornoemden CRAYVANGER geslaagen, niet onverbooden gebleeven soude hebben, tot waarschouwinge van alle goede Onderzaaten, en oversulks hij Suppliant doende het geene voorschreeve is, niet en hadde geverseert malitieuselijk Dolo malo of ter quaader t rouwe nog daar over causabel of strafbaar soude zijn; dat nogtans den Schout van Amsterdam gepoogt hadden den Suppl iant ui tsaake voor­schreeve te apprehendeeren, weesende tot dien fine in sijn Sup­pliants Huis gekoomen, a lwaar hij eenige Boeken en Papieren ui t des Suppliants Comptoir geligt, de reste daar in verzeegelt , de Koopmanschap in den voornoemden Huise weesende geinven-tariseert , en de Meuble, Goederen, verborgen heeft voor de somme van twee duisend guldens, hebbende ook geapprehendeer t gehad des Suppliants dienaar, genaamt HENDRIK BOURMANS, soo ui t saake voorschreeve als dat de voorsz. leeveringe van den Suppliant gedaan soude zijn op eenen onbekende naam, te weeten van eenen KOEKEBAKKER of andere, sulks den voornoemden CRAYVANGER belieft hadde te boek te s te l len; en hoewel een oud gebruik was van alle gepermitteerde Muntplaatsen dat de naamen van de Leveraars secreet gehouden worden , en dat tot dien fine de leevering van Goud of Silver a ldaar geschiedende, in der Munt-

meesters Boeken geteekent worden op andere naamen als de voornoemde Leeveraars geheeten zijn; dat ook hij Suppliant seedert den jaare 1591 , en soo haas t als hij gewaarschouwt is geweest dat de Heeren Staaten Generaal niet en beliefde dat tot Culenburg de voorschreeve Munt geëxedeert worde, opgehouden heeft van de leeveringe aldaar te doen of elders, nogtans hij Suppl iant bedugt zijnde met apprehensie gequelt te worden, was benoodigd geweest hem selven te absenteeren, in voegen dat hij Suppl iant by openbaare Klokgeslag tot tweemaal toe was geoi-teert , om te oompareeren voor den Geregte aldaar in Persoon, en vreesende dat h y de derdemaal geciteert zijnde, vorder in de voorschreeve saake bij den Gerechte aldaar teegens hem Suppliant sonde worden geprocedeert tot sijn grooto oneere en prejudi t ie ; nietteegenstaande hij Suppliant aan de Burgermeesteren van Am­sterdam versogt hadde in compositie ontfangen te worden, waartoe hij niet hadde konnen geraaken, versogt heeft dat wij een goeder­t ieren insigt noemende op he t geene voorsz is, en bysonder dat he t geene hij Suppliant daar in mishandelt mag hebben niet is geschied door mali t ie of quaade opsette wille, maar door jus te errcur en ignorantie van onse intent ie en meeninge, den Officier en Magist raaten der voorschreeve Stad Amsterdam souden willen ordonneeren ter oorsaake voorsz. met den Suppliant of sijne Ge­committeerden op he t geene hij in het gunt voorsz. is misdaam mag hebben te composeeren en transigeeren, sulk in alder modestie en reedelijkheid soude bevonden worden te behooren; ordonneerende middelertijd den Schout en Magistraaten der Stad Amsterdam den Suppl iant alhier vrij en onbekommert te laaten gaan en koomen, en voorts te surcheeren in alle proceduren en executie tegens den Suppliant . Soo is 't, dat w y de saake voorsz. overgemerkt , hier op gehad het advis van den Schout, Burgemeesteren en Regeerders der Stad Amsterdam, geneegen weesende ter ootmoedige beede van den voornoemden Suppliant, hem willende in deesen prefe-

reeren gra t ie voor r igeur van Jus t i t ie , uit onse regte woetenschap, volkoomen magt en authori tei t geaboleert en te niet gedaan hebhen de mishandelinge, erreur en mefus bij den Suppliant in deesen gecommitteert , mitsgaders alle poenen, boeten en breuken.

176

Bijlage C.

Overgegeven by de generaels vande

Munte inde vergaderynge van

de Heeren Staten generael. den

12 Octobris 1594 .

Op den 8 Ootober anno vier ende tnegent icb, ter presentie

vande E . E . Heeren M r s . FREDERICH HERMANS, doctor SCHERF

ende den Rekenmeester VALCKENSTEIJN, mitsgaders JERONIMUS

ERUYNSEELS, ende HENDRICK VAN ZUYLEN Generaels vander Munten,

als oock PIETER GEERTSSEN DOUW assayeur generael , alle ghe-

committeerde by de E. Heeren Staten generael der gheunieerde

Nederlansche provintien, om te proberen ende verzoucken zeker

Heinricques Nobels gheconterfait ende ghedaen munten by HEIN-

DRICH CRAYVANGHER, binnen Cuylenburcb, welcke nobelen bevonden

zyn in gewicht ende alloy zo vo lch t :

Vande voorss. nobels zyn opghetrocken gheweest met t roys

ghewicht, zoomen in dese Nederlansche munten ghebruijckeler is te

useren, vier marcken naer den anderen, op elcke zijde vande balanche

twee marck, ende zyn int ghewicht bevonden zo hier nae vo lch t :

I tem het eerste marck, is bevonden te schaers int ghewicht

een Engelssen vijfentwintich aes Y-JJJ aes.

H e t tweede marck, is bevonden te schaers, een Engelssen X S I I vn

aes V j g aes. He t derde marck is bevonden te schaers, een Engelssen x v i n

v aes aes.

H e t vierde marck is te schaers bevonden, een Engelssen x x v i n vu

ÜG9 VIIÏ ^^®*

Alle welcke schaersheyt der voorss. v ier opghetoghen marcken

verdeelt , compt op yeder mark te cort int ghewicht eenen Engelssen

vierendetwintich aesen, ende een zestienden deel van een aes,

dwelk gherekent ten pryse zoe den Heinr iques Nobel lest ghestel t

is , tot zeven gulden ende vier s tuvers , compt ende bedraecht

l i gulden x v i s tuvers x x x n i myten i n g.

177

Desselven daeghs den v i n e n Ootpbris, naer dat die vier marcken

der voorss. nobelen optghetrocken waren, zo zijn die naer ouder

usantie, in twee stueken gesneden, die eene helft gesmolten ende

in een lingote gegoten, dwelek b y den Assayèur generael, op den

X E N deser versooht is, ende geniaect twee halfve assayen, die wten

wate r conimende, bevonden zyn te houden dryentwint ioh caraten

zes greynen.

Conimende alzo té eort in alloy, teghen den oprechten Engelssen

Heinricques Nobel, d rye ende een half greyn, bedragende ten

pryse alsvoren, den Heinricques Nobel gerekent , zo dyen den

xv°n lestleden. is gestelt tot zeven gulden ende vier s tuvers,

u i gulden i n s tuvers , x x v i myten i g.

I tem conipt die schaersheyt deses Nobels, zoe in ghewicht ende

,alloy in gelde gerekent , op een marck te cort, zes guldens twelf

mytcn vlaems, bedraecht ende monteert op elck stuck der voorss.

-nobels, drye s tuvers , zestien myten, ende een derdendeel van

een myte .

Des zoe staet hier te noteren, dat ghemerckt de generaels gheen

instructie en hebben gehadt, waernaer HEINRICH CBAYENVANGHER

dese voorss. nobel ghemaect ende gemunt heeft, overzulcx niet

en hebben connen gheweten, wa t reniedy h y heeft mogen ghe-

bruycken int aenzien vande oncosten der Munten, zoe h y seght,

zoe en zijn in die bovengescreven rekenynghen geen remedien

affgetrocken, dwelek h y CRAYENVANGER zyner verandwordinghe

ende voordeel zal nioghen inbringhen.

I t em op den X [ E N Üctobris, zoe is by den Assayeur generael

verzocht ende gheprobeert het gout , daer men aff was werekende,

als die Heeren Commissarissen' tot Cuylenburch ten huyse vanden

voorss. CBAYENVANGHER quamen ende is bevonden a dryentwint ioh

Karae t zesse ende £ greins.

Alzo op den x i n e n Octobris anno vierentnegentich, by niyne

E . Heeren Staten generael der vereenichde Nedei iansche provint ien,

die generaels vander munten gelast is gheweest , schriftelic aen

heure E . over te leveren, ende te verclaren, oft zy Generaels,

tsedert den ja re zessentachtentich herwaer ts , in eenighe der voorss.

' provintien, daer zj ' luyden over die openinghe ende visi tat ie vander

bussen gheweest zyn, hebben bevonden in den muntslach, zodanighe

excessen int ghewichte oft alloy, als by eonen HEINDRICH CRAYEN-

12

178

VANGHER, ghedaen ende misbruyckt , is gheweest , op zekere Heinrious nobels, by hem CRAYENVANGHEU binnen der stadt Cuylenburch ghedaen munten.

Soe eest dat die voorss. Greneraels, op die vraeghe vande E . Heeren Staten ghele th hebbende, segghen ende verclaren, dat daer zyluyden inder voorss. provint ien gheweest hebbende op he t openen ende visiteren vander bussen, niet en hebben bevonden dat eenighe muntmrs . by haer luyder part icul iere heeren, meer remedien zyn toeghelaten gheweest, als eenen Engelssen int ghe-wicht, ende een greyn fyn gouts in t alloy, weloke voorss. remedien de generaels ooc niet en hebben bevonden geexcedeert te zijn.

Verclaren voorts dat zy oock niet en hebben vernomen, eenighe al terat ie inde silvere munte, contrarie den voet vande ordonnantie des jaers 86, dan inden Eycxdaelder , die dyveersehe der voorss. Provin t ien hebben ghedoocht te slaen ontrent anderhalven Engelschen l ichter int ghewicht op het marck, ende een greyn fyn silvers in alloy, zonder meer.

Dese naervolghende articlen zyn ghetoghen wt die Ins t ruc t ie vande munten deser gheunieerde Nederlansche provin t ien , in­houdende de remedien die de muntmeesters der zeiver toegelaten werden te ghebruycken, als " oock die gheconsenteerde remedien excederende mede die peinen ende straffen daer over ghestel t .

Ex t rac t v u y t die Instruct ie dezer geünieerde Nederlansche Prov in t i e Munten.

I t em op den Nederlanschen Nobel van tweendert ich int marck, moghen die muntmeesters hebben ende gebruicken voor remedie, eenen halven Engelssen int ghewichte , ende een grein feyn gouts in alloy.

I t em op den Nederlanschen Ducaet van tzeventich int marck, moghen die meesters hebben ende ghebruycken d rye ' quar t van eenen Engelssen int ghewicht , ende een greyn fyn gouts int alloy, mits betalende alzulcke remedien, als ter openinghe vanden bussen bevonden worden by henluyden ghenoten te zijn.

I n gheval le de voorseyde penninghen, commende w t de busse bevonden werden excederende in a l l oye , die gheconsenteerde remedien, te weten van een quar t tot een half greyn toe incluys, zal den meester ghehouden zyn, daer voor te betaelen tweewerf

179

zoe vele op het merck wercx, dat h y alzo ghewrocht zal hebben, ende boven he t half grein tot een greyn toe, vierwerf zoe vele, niettegenstaende het inhouden vande briefkens vande daghelicxe journeyen vanden assayeur particulier, Behoudelic dat den meester indien gheval le zal moghen verhaelen de helft van dien, syne schade op den assayeur, by wiens negligentie oft verswymenisse h y in zodanighen erreur gheval len is gheweest .

I t em indien de zelvighe penninghen commende wte busse, bevonden werden te excederen die geeonsenteerde remedien in ghewichte, te weten van een Peusken tot eenen halven Enghelsen toe incluys opt n iarckweerckx, den meester zal ghehouden zyn daervoren te betaelen twee mael zo vele. ende excederende boven den halven Engelssen, zal ghehouden zyn te betalen vier werf zo vele, als h y gheexcedeert zal hebben.

Ende indien bevonden werde, dat die meester zodanighen excessen met bedroch opsettelick ghedaen hadde, h y zal daeraf s t a en ' t o t wille ende correctie vande jus t i t i e , naer qual i teyt vanden delicte.

Advis vande generaels vande munten der vereenichde Nederlantsche Provintien.

I .

I n den eersten ende voerall Soe dunct de Grenerals noodich te verzien, dat in elcke der vereenichde Nederlantsche Provin t ien , maer en zal zyn ende geopent worden eene Munte, op alle welcke munten zullen gemaeckt, endé gemunt worden eenpaerlyck zoo­danige penningen van alloy, gewicht en figure, ende in t i tule patt iculier, met oick tgewoonlyck affteecken vande respeetive Provin t ien daer de zelve geslagen zijn, (om by eenich erreur te connen onderscheyden worden in wa t plaetze die faulten zouden mogen wezen gecommitteert) als by de Ordinant ie vanden J a r e 86 geordineert zyn, ende geen andere, Sonder dat die zelve penningen in eeniger manieren zullen werden geswackt oft gecrenckt, Alles naer ' t Inhouden van 2 5 e en 39 articlen in den voorss. P lacate verclaert .

180

I I .

Da t oick alle die zelve Munten zullen worden bedient een-paei iyck by behoorlycke Officiers, als te weten by een wardeyn , eenen muntmeester,- ende een assayeur part icul ier alle verzien met behoorlycke ende particuliere ins t ruxie daertoe dienende, ende zoe zulcx van oudts in deze landen geuseert is geweest. Alles naerder by den voerss. Placate arls 27 ende 29 verclaert .

I I I .

I t em daer achter de evaluat ie vande goude pennningen in Enge lan t geslagen mentie wordt gemaeckt , dat de zelve zullen worden gewegen met die nyenwe gewichten daertoe te maecken, achter tzelve article te laten volgen dese woorden Ordonnerende eenen yegelycken hun van zulcken gewichte te verzien r x .

I U I .

Te letten oftmen die nyeuwe penningen van Por tugae l -met ten corten cruyce wesende de vier vyffdedeelen van eenen Milres, mede inden Placate zal tollereren volgende de reductie ende Ordinantie den x v e n Septembris 94 geemaneert oft n3^et.

V .

Die Braspenningen aengezien die zelve zeer l icht verloopen ende . gesleten zyn ende oick van oneffen payement te stellen op twee blancken, ende den halffven braspenning ende elff penningen op een blanck.

V I . .

I t em opt v i e article der voerss. ordinancie des jaers 86 by de plaetzen die voer Haagmunten worden verclaert , mede gestelt zal worden Culenborgh.

V I I .

Opt xv i" article achter dese woorden Qp vremde munten, daer by deze oft dier gelycke woorden, Oft andere Munten sich nye t hebbende onderworpen die generale ende eenparige ordinancie der E. Heeren Generale Staten r x .

181

V I I I .

JEEONIMÜS BRUYNSEELS, HENEICK VAN ZIJLEN H . VAN NISPEN.

I tem op he t 1 9 e artiole achter deze woorden Steden ende leden vandien oft daer by vereyscht te voegen Midtzgaders de pachters oft collecteurs vande gemeene middelen ende allen anderen.

I X .

Opt 25 article staet te let ten wa t voer meer munten die E . Heeren Staten generael zullen kennen, ende openhouden als in t zelve art icule genomineert ende wtgedruck t staen.

X

I tem op he t 26 article achter het woort muntplaetze daerby te voegen ende muntwercken rx .

X I .

De E . Heeren Generale Staten zullen believen te letten, Oft heure E . E. de generaels van der Munten verstaen te houden ende laten in conformiteyt van he t 31 article des voersz. Placaets in alzulcken author i teyt , als h e u r l u . instructie es mede brengende.

X I I .

Insgelicx staet heure E . E . oick te let ten oft zy verstaen he t 37 article te laten in zulcke termen, alst tegenwoordich is.

x r i i . Haere E . E . ' zal mede gelieven te examineren t inhouden

vande 44 ende 45 articlen ende daer van disponeren zoe haere E . E . raetzaam zullen vinden r x .

Aldus geadviseert by de Generaels van de Munten voorsz. in Sgravenhage desen 21 Novembris 1594. W a s geteeckent