. MUHAMMED IKBAL

KiTABI ULUSLARARASI MUHAMMED iKBAL

SEMPOZYUMU BiLDiRiLERi

1-2 Arahk '95, istanbul

iKBAL'iN iHYA PROJESiNiN ANALiZi .

Se~ban Halifat•

O smanh Devleti AI:ap beldelerinj uzu~ yi..i:tyillar boyunca Bat! emperya­lizmipden korumu§tur. Bunun i~in Ista.nbul'da, Fatih Sultan Mehtp.ed

tarafmdan fethedilmesinden bu yana MtisltimanJarm ba§kenti ve btittin di..inyanm teveccuh merkezi haline gelen bu §ehirde konu§mak bana §eref veriyor. Diger bir gi.izel tesadi.if de §iir ve yaztlarmda tek bir meseleyi; is­lam dti§i..incesinin yenilenmesini, islam'm damarlanndaki hayat ve genr;li­gin yeniden canlandmlmastru, boylece mi..isli.imanlarm di.inyada daha once sahip olduklan mevkiyi yeniden kazanmalannt gaye edinen Muhammed ikbal'i incelemek i.izere bir araya gelmemiz oldu.

Eger ikbal'in yaztlannt incelersek, bunlann iki temel mesele etrafmda don­dukle~ini gorurtiz: · Birincisi te§his ozellikli olup, musli..imanlann bugunki.i halini ve onlan bu kotti duruma si.irtikleyen tariht ve c;agda§ sebepleri ele ahr. ikincisi i~e tedavi ozellikli olup, oncelilde akide seviyesinde, daha sonra da toplumsal, siyast ve meden! tavtr seviyesinde gen;ekle§mesi gere­ken yenile§me veya degi§imin esaslarmm a~tklanmasma yoneliktir. Bu de­gi§imin gen;ekle§mesi musltimanlann dl.inyadaki rollerinde koklu bir do­nti§time yol ac;acaktlr. Bu incelemede Muhammed ikbal'in donemindeki islami ilerleme projesinin unsurlarmm mtisltimanlann hayatlnda mevcut o lan geri kalmt§hgm unsurlan kar§tsmda yer aldtgtnt ortaya koymaya r;alt­§acagtm.

ikbal'e gore tSlah ve ·ilerleme yolunun Hz. Muhammed'in tebliginde takip ettigi yolun aymst oldugu soylenebilir. Dolaytstyla ikbal'in tslah plaru, Ra­sulullah'm as~atnyla yapttgt gibi canlt nuveler ve gi.ic;lu itkiler olu§turmak, daha sonra islam'la mi.isli.imanlann ve ~agm problemleri arasmda canlt bir etkile§im saglamaktlr.

• Prof. Dr., Urdun Kraliyet Dniversitesi Gi.izel Sanatlar Faki.lltesi Ogretim Uyesi

iKBAL'iN OO~Qt-;CE DONYASI / 155

Boylece bu yeni ictihadm musllimanlarm ihtiya~lanna felsefi ve ~agda§ bir temeJ· uzerine bina edilmi§ ger~ek~i ve ilmi bir yakla§unla cevap vermesi mumkun olacakttr. Bu, ba§ka bir ifadeyle islam'm mus!Umanlann hayatm­daki etkin roltinu yeniden kazandtgt anlamma gelir.

I- Miisliimanlann bugiinkii durumunun tasviri:

Degi§ik i.ilkelerdeki miisliimanlarm durumlanyla ilgili olarak ikbal'i en faz­la iizen §ey,. onlann uygarhk seviyelerinin dli§iikh1gu, geri kalrru§ltklan, hatta zillet i~inde olmalan degil, bu dururriu kabul etmeleri, mevcut ko­nurnlanna nza gostermeleri ve degi§tirmek i~in harekete ge<;memeleridir. Miisllimanlar sanki uyaru§ ve ilerleme i~in gerekli olan her ti.irlii motivas­yonu kaybetmi§ haldedirler. ikbal, kaderle ilgili yanlt§ bir anlayt§tn islam aleminin giindemini yiizytllarca i§gal ettigini ve bunun tarihl bir arka pla­rurun bulundugunu soylemektedir. Bu, islam'm ilk. donem musliimanlan­nm kalplerinde uyandudtgt hayat kuvvetinin kademeli olarak azalmasm­dan ve siyaset icabt kader kavraffilllin istismar edilmesinden dogan bir so­nu~tur.I

Bu durumu a~tklayrct bir not olarak islam filozoflarmm ilk illet veya illet­lerin illetiyle ilgili incelemelerini zikredilebiliriz. Onlar bu kavram etrafmda "Allah" mefhumunu inceliyorlardt. Daha sonra Emevi halifeleri bu anlayt­§tn Kerbela'da yapukJarmt rne§ru gosterecegini, yani yapttklan §eyden kendilerinin sorumlu olmadtgtm, buna gil<; yetirebilecek ger<;ek failin Al­lah oldugunu iddia ettiler. Dolaytsryla mlisliimanlarm buna isyan etmeme­leri gerektigini, ~unkii bu durumda son tahlilde Allah'm iradesine isyan et­rni§ olacaklanm savundular. Boylece kader gbrii§ii bugune kadar miislli­man yoneticiler tarafmdan sorumluluktan ka<;marun, yonetimdeki koku§­manm ve iktisadl konulardaki adaletsizligin mazur gosterilmesi i<;in istis­mar edildi. ikbal, siyasetin dini t.ahrif etmedeki bu kastth yakla§tma Hasan Basri ve Ma'bed ei-C'Liheru'nin yapttklan itiraza dikkati ~ekerek §byle di­yor:

"Ma'b,ed'in Ilasan Basri'ye Benf Omeyye'nin miislumanlarr.n kanla­rr.m d6kup sonra da bu yaptzgzmtz Allah 'm takdiriyledir dediklerini s6yledigi rivayet edilir. Hasan Basri 'Onlar Allah 'm dii§mamdtrlar ve Allah 'a iftira etmektedirler' diye cevap verir. I§te b6ylece -islam ulemasmm ar;zk muhalefetine ragmen- kader g6rii§u r;6zumsiiz bir

156/MUHAMMEO iKOAL KITAill

bigimde ortaya gzktt ve iimmetin kontroliinii elinde bulunduranlara hizmet etmek iizere hiikiim (idare) teorisi kuruldu. "2

Kader mefhumu, akidelerinde olmamasma ragmen mi.isli.imanlarm kalple­rine nufuz etti. Bu mi.isli.imarun §oyle dedigine §ahit oluyoruz: "Ne yapa­ytm, elimde bir~ey yok. Bu, A1lah'm kaza ve kaderidir, bu O'nun ir:adesi ve arzusu sonucunda m.~ydana gelmi§tir. Bana ancak boyun egip A1lah'm ernrine teslim olmak di.i§er, yoksa isyan edip" A!Jah'm kanunlanna ve ira­desine kar§t ~tkmak degil. ~uphesiz ki boyle isyankar davranmak budala­ltk, edepsizlik ve zu!Umdur."3

ikbal gunumuz mi.isllimanmm duntmunu, kendi iradesiyle Allah'm emrine kar§t gelerek Adem'e secde etmeyen iblis'in bunun Allah'm belirledigi bir kacler o ldugunu iddia etmesine benzetir: ·

iblis.Ey emri '01' olan Allah, emrinden kagt§ yoktur. Nastl emrinin 6niine gegerim? Emrinden naszl kaganm? Benim secde etmekten ka­gtnacagtm senin ilmindeydi.

Halik: Bu szm inkartndan once mi bildin yoksa sonra mt?

iblis.Som·a bildim, ey tecellisi varlzgm kemaltitt olan.

Halik: (Meleklere bakarak) Ondaki kotii fitrat bunu kendisine 6ziir diye ogretmi§. (Sonra jblis'e dondii) Sen bana secde etinek istemedin ben bir §ey yapmadtm.

0 zalim kendi segimini cebir diye isimlendirdi.

0 k6ze ve igindeki ate§e kat dedi. 4

Bu alma sayesinde ikbal'in insan fiillerine hukrneden kader dti§tincesine iman eden mi.islliman din adamlanna yonelttigi ilk ele§tiriyi gormti§ olu­yoruz. Kendisi bu dti§i.inceyi dana sonra da inceleyip ele§tirmeye devam edecektir. ikinci ele§tirisi ise musluman gen~lige yonelik olup §U sozunde temsil edilir: "Ey Musli.iman kalbine sor Molla'ya degil! Ni~in Kabe'de Al­lah dostlan kalmadt?"5

Bu soz Mi.isli.imanm kalbinin, yani tevhid akidesinin degi§tigine ve ruhban smtft fikrini tamrumyla reddettigine ili§kin gorl.i§l.inu temsil eder. Bunun i~in §oyle der: "Ni~in Molla is lam'm utanct haline geldi".6 ikbal bu kavli §oyle ac;;lklar: "imammm hu§G' u yoktur, ibadetinin ne§'esi yoktur, ne boyle namazda, ne de boyle imamda ... "7 ibadetinde ferahltk ve mutluluk hisset-. meyen mu-sH.lman ibadetini korklll·gu veya adet o l.dugu ic;;in eda eder.

IKHAL"IN D0$UNCE DUNYASI / 157

Onun ibadeti imaruru ifade etmeyen haricl hareketler olmaktan ileri git­mez. Namazmda hu§u duymayan imam ise kalbindc iman olmayan bir in­sandlr.

A<;tkl1r k i ikbal bu g6rii§lerinde Kur'an'a dayanmaktad1r. AUah Taala §6yle buyuruyor: "Bir toplum kendilerindeki iyi ozellikleri degi§tirinccye kadar Allah, onlarda bulunam (guzel nimetleri) degi§tinnez."8 DolayiSJYia ferdin ve cemaatin durumu nefs ve akildaki dti§lince ve inanc;;lann hayata yansl­mastdtr. Eger bu akli ve nefs! olu§umlar yt.icelirse ferl ve toplum da ytice­lir, eger di..i§i..ikle§irse digeri de dti§tik hale gelir. Allah Taala bu olu§umla­nn ferde etkisiyle ilgili olarak §6yle buyuruyor: "Gerc;;ekten mi..iminler kur­tulu§a ermi§tir; Onlar ki namazda hu§u ic;;indedirler."9 Buna gore mi..imin namazmda Allah'a duydugu hu§G ile temeyytiz edcr, eger hu§u duymu­yorsa kamil mi..imin degildir. Daha genel bir ifadeyle ikbal'in gtinumi..iz musiUmanlanyla ilgili ikinci kmamas1 o hakiki imam k,aybetmi§ olmalan­d!f. Bu, onun: AUah'm evlerinde ni<;in Allah'm erleri -yani muminJer- yok? "Molla ni<;in islam'm utanc1 oldu?" §eklindeki sorusuna anlam verir. Bunun cevab1 §U sozunde ac;;lkc;;a verilir: "Ey musluman kalbine sor!" Kalp imana i§arettir. Diyor ki:

Tuyler urperirdi yeryuzunun ruhu olan secdelerinden,

Minber de mihrab da aleu alevdir hasretinden

Nerede dag)art inleten ovalarda yanktlanan ezan sesi?

Bugun ne MtStr veriyor ne de Filistin bu sesi 10

Bu iman eksikliginin sebebi "Tac'm, seccade'nin vc namazm nifakla dolup ta§masr"d11·1 1. Burada mush.imanlann geri kalmasmm i..ic;;uncCI sebebine i§a­ret ediliyor, ki bu da yonetim duzenini sembolize eden "tac"d1r. Bu s;tkan­ffilflliZI §U dizeler de destekler:

YaZtklar olsun a§ktn cinneti kalmadt arttk.

Miislumanlarm damm·lannda kan ka/mad.t art1k.

Namazla11na bak, sajlan egri, secdeler huzursuz,

c;unku if(ten gelen ilahf ate§ kalmadt arttk 12

"ic;;ten gelen ate§" ise daglan titreten imandan ba§ka bir§ey degildir.

Filistin ve M1S1r'm zikredilmesi, daglan titreten ezanlann sustugu yerleri Sl­

nirlamak gayesine matuf degildir. Bu tespiti ba§ka bir beytincle destekler:

158/MUHAMMEO IK'BAL K1TABT

Arttk ne jran'da ne de Tii:rkistan 'da kaldt on/ar,

Kayser'leri ve Kisra'lan yok eden deroi§ kullar 13

Buradaki dervi~lcr ikbal'in sozlugunde sahabenin imaruru temsil eder. 0 sahabe ki dunyaya sahip olmu§lar, ama diinya onlara sahip olamarm§tu. Di.inya metama tenezzi.il etmedikleri i~in fukara gibi gozukurlerdi, ama ger<;ekte onlar zengindiler. ikbal'e gore saldtrgan Bat1 'y1 sembolize eden §eytanm daru§maru §Oyle der: "Tavaf ve Hacc'm guri.ilti.isi.i devam etse de korkacaglffilZ bir §ey kalmarm§tlr, <;iinku mi.islumarun ktltct arttk kmma girmi§tir." 14

ikbal'e gore bugiin mi.islumanlann imanlannt kaybetme noktasma gelme­lerinin sebebi Tevhid inancmm bozulmu§ olmastdtr. Diyor ki:

Ah ki miisiuman gajlet ir;indedir,

Bildigi sxrn f!nutmU§tur.

0 str ki Allah 'la beraber

BCl§ka ilah kabul etmez. 15

islam'da Tevhid'in ozli "Allahu Ekber" lafzt olup, sadece Allah'a boyun egilebilecegi anlanuna gelir. BugDnki.i durumumuza gelince ikbal bizim adlffilza §Oyle der: "Allah'tan ba§kasma secde ettik".t6 Daha sonra da Al­lah'm emrine muhalif olarak boyun egdigimiz yoneticilerin koleleri olup, onlara her koti.ili.ikte itaat ettik. Ayru §ekilde maddeye de kole olup ruhla­flffilZl al<;altttk. Arzulanmtza da kole olup o a§agJllk §eylere hayvanlar gibi saldtrdlk.

ikbal "Secdeler sadece Allah i<;indir, bunun dt§tndakiler ise putlar etrafm-. da tavafttr" diyor.17 Sadece Allah'a secde eden ki§i kalbin ve dilin Tev­hid'iyle amelin Tevhid'ini birle§tirendir. 0 insan sadece Allah'a boyun eger, faydayt da sadece Allah'tan bekler. Faydayt yoneticilerden veya ba§­~asmdan bekleyen kirnse ise bu Ailiyle §irkin kalbinde bir yeri oldugunu gostenni§ olur. ~oyle diyor: "Musluman Tevhid'e <;ok onem verir. Ama ha­la kalbinde putperestligin ve §irkin i~leri var".18 Boylece sen "Ailah'tan umidini kesmi§ putlara gonul baglamt§Stn".l9

Mi.isli.imanlarm Tevhid inan<;lan bozulunca emirlerinin, yoneticilerinin ve somi.iri.ici.ilerinin saraylarmt mabedler yaparlar, etrafmda tavaf, kaptsmda secde eder, §ereflerini ve kerametlerini ayaga dti§Ori.ip onlerinde si.iri.inur­ler.20

Onceleri altmdan putlar gorilr,

Onlan ve kajzrleri helak ederdik.

IKBAL'iN DO~ONCE DUNYASI / 159

Eger gayri miislimler o bazine/ere sahip olsalardt

Onlan eritir mucevher ve para yaparlardz. 21

Putlar yok olduktan sonra yeniden dirildiler

Sur'a ujlenmeden once uyandtlar 22

· Yuce Kabe'nin ahalisi ortadan kayboldu

Sanki yeniden dirilmemecesine olduler.

MiislUmanlann ba~ma ne be/alar geldi ki Bu zulum ve azaba dur;ar oldular

Zenginlikleri fakirlik oldu ve ~erejli devletleri, Tilki ve kurt/ann hucumuna ugradt 23

Onlar Muhammed'in mfrasmt ihmal ettiler,

Kendileri de terkedilmi§ mahluklar oldular.

Put/an ytkanlar gitti, Bunlar ise onlan yeniden yapttlar.

Babalan jbrahim idi lakin

Ogullan arasmda Azer'leri goruyorum 24

Eger iman giderse ne emniyet kaltr, Ne de din hayat bulur.

Her kim dinsiz bir hayata razz olursa Yokluga karl§maya haztr olsun.

Tevhid emelleri gerr;ekle§tirir. Aynhrsamz yitcelere ula§amazstntz.

Ytldtzlar birbirine dayanarak istikrar buldular

Ar:zm r;ekimi olmasaydt biz de yok olurduk 25

Minareleriniz yitkselirken her mahallede

Mescitleriniz bombO§ kaldt 26

Eger ~ag1mtzm mi.ish.imam Allah'm §eriatma muhalif davranan yoneticilere, haram kazanca ve arzulara kar§I durup "Allahu Ekber, Allah'tan ba§ka kimseye boyun egmem" diyebilse, ger~ek hurriyetine kavu§ur, onur ve haysiyetini yeniden kazamr. Fakat Tevhid'in bozulmastyla kole durumuna di.i§ffiU§ti.ir. ikbal §6yle diyor:

160/MIJHAMMED IKBAL KITABI

Kalbi k6lelik 6ldiirii0

Ve k6lelikle ruhu cesede yak olur.

K6lelik gem;leri zayif ya§hlara t;evirir,

A rslanm di§lerini de s6kt ilrilr

K6lelikle dagthr iimmetin birligi fertfert

Ve orada burada birbirlerine dii§erle1' 27

Boylelikle, muslumanlar Tevhid'in bozulmastyla yonetcnlere ve tabiata kar§t hlirriyetlerini kaybettiler. · Muslumanlar neyin kolesi haJine geldilerse o ilahlan oldu. Boylece bir ktsrm bir yoneticiye, diger bir k1stru ba§ka bir yoneticiye tabi olunca limmet pan;aland1. Daha sonra her fert bir digeriyle ~atl§maya girince limmetin birligi tamamcn bozuldu.

MusllimanJann boyun egdigi bask! yonetimi onlann gerilemesinin li~i.inci.i sebebidir. ikbal bu konuyu a~lklarnak i~in §6yle der: "Araplann gev§ek §ahsiyetleri Resvlullah'tan kendilerine sidiyet eden mukaddes canllhk sa­yesinde parlaymca Dogu'nun sorunu§ kandili yeniden t§Tk vermeye ba§la­d!. Fakat hilafet sonra yolunu §a~mmca Musllimanlar ta ba§lang1~ta saltana­ta yoneldiler. "28 Burada hilafetten kasdedilen tabii ki ra§it halifelerin hila­fetidir. Hilafetin "yolunu §a§trmast" ise Hz. Osman zamamna kadar gidebi­lir. Ancak ikbal hilafetin ba§ langt~ta saltanata donli§mesiyle Emevi saltana­tlmn ba§lamasm1 kasdct.rrti§tir.

ikbal, saltanat, l.immete kader gorli§linil empoze eden EmeviJer tarafmdan getirild igi ir;in veya ummetten halifelerini Kurey§'ten veya ba§kasmdan oz­gtirce ser;me haklannt ald!gt ir;in de reddeunez. Saltanat nizammt islam'da haram olmasma ilaveten ozunde de koku§tnU§ oldugu ir;in reddeder ve §byle der: "Saltanat haram olup, tamamtyla hilecilik, kumazltk ve aldatma­cadtr. Hilafet ise iHihl kanunu n korurunastdtr." Eger saltanatm baram kllm­mastyla ilgili bir delil ararsak §U ayette a~tk bir §ekilde bulabiliriz: "Krallar bir memlekete girdiler nli, oray1 peri§an ederler ve halkm ululanm al~alur­lar. (Herhalde) on lar da boyle yapacaklardtr."30 i§te onlar bir beldeye gir­diklerinde orarun ulularuu alr;altarak orayt ifsada ugrattrlar; bunu o belde­de kendi basktct yonetimlerine kar§t <;tkmas1 muhtemel gu<;IU direni§i ktr­mak i<;in yaparlar. Bu yi.izden de onlar hukmettikleri bolgedeki azmhklar ve yabanctlan kendilerine yalda~ttrmaya, <;ogunlugu ise kendilerinden uzak tutarak o insanlan kendi vatanlannda yabanctlar haline dli§Drmeye meyyaldirler. Allah, krallar bunu sadece ge<;mi§te yapmt§lardtr, demiyor.

IT<l3AL'lN OO~ONCE OONYASJ/161

"Kezalike yef'alUn" (Boyle yapacaklard1r) demekle bu tavnn k.tyamete ka­dar aynen tekrarlanacagma i§arct ediyor. i~te bu yuzden saltanat (l<raliyet) rejirni ml!sll.imanlara k•yamete kadar haram ktlmrm~ur.

K.rallik, Kur'an'm beyan ettigi l!zere, urnmetin izzetinin, §erefmin ve hl!rri­yetinin yok edilmesiyle ba§lar. <;unkii bu yonetim bic;irninde halkm mut­lak itaati soz kohusudur, bu hedef ic;in i..immetin haklanm ve dini c;igne­mekte tereddut etmez, bu yuzden Allah, Kur'an'da bu yonetimi fesad (ko­ku§ma) degil ifsad (koku§turma) olarak nitelemi§tir. Firavn da Kur'an'da §oyle niteleniyor: "Firavn, Mts•r topragmda ger~ekten azrru§, halk.tm par~a par~a etmi§ti. Onlardan bir zumreyi gu~si..iz buluyor, bunlann ogullarm1 bogazhyor, klzlanm ise sag b1raktyordu. Belli kl o bozgunculardandt (muf­sid1n)".31 KraJhgm ozelligi hakSIZ yere kan dokmek, §ehvetini tatmin et­rnek i~in trza goz di~mektir. Allah Taala §6yle buyuruyor: "0, clonup gitti mi (senden aynhp bir i§ ba§ma gec;ti mi) insanlar arasmda bozgunculuk etmek, ekinleri tahrip edip nesilleri bozmak ic;in yerytiz\.inde ko§ar. Allah bozgunculugu sevmez." 32

Kralltk oyle bir duzenclir ki madcliyat istegi doymaz, o ytizden vergi koy­mak:ta a§m gider, insanlann mallanna el koymakta maharet sahibidir, ekin­leri telef eder, halk fakirle§ir ve kanunlar kralm maslahatma gore degi§tiri­lir. Bu y\.izden mlifsicller Kur'an-1 Kerim'de "husran i<;inde olanlar"33 "la­netlenmi§ler" ve koru yurt (cehennem) da onlar i<;indir" diye nitelendiril­mi§lerdir.

ikbal'in <;tkard1g1 sonu~: "Kralltk muslumanlar i<;in haram olan bir nizam­cllf. <;unki haram k.tltnmarun esas• "koruli.ik ve fesat"tlf. Helal olmanm 61-<;tisu de "iyilik ve faydalillk"ur. ikbal kralhgm taffiamlrun rule, kandlfmaca ve kurnazltkla elde etmek oldugunu, aynca temelinin insanm haysiyetini oll.imun daha ehven kabul edildigi bir dereceye clli§liren bir baskt ve zu­lum rejirni oldugunu belirtir. ikbal §6yle diyor: "Zor oh1mun ismi koleliktir. Ke§ke kole efendisinjn hile ve kandlfmacaslOl anlayabilse."34

Krallar c;ah§mazlar, fakat mHletin mallanndan ~aldtklan i<;in eo zengin in­sanlard•r. Bu ytizden ikbal krallar dilenciclirler der:

Birgiin meyhanede aktlltnm biri

Bizim §ehrin sultant wanmaz, yiizsuz bir dilencidir, dedi.

Ve devam etti;

BCl§mdaki lac,

162/ Ml.JHA.M.MEO ir.13AL tdTABI

Ba§k.alarmzn ba§lanndan alznan kUlahlarm bedeli.

ir;tigi §araplar, o ktrmtzt late gibi,

K6ylulerin kam yu1·egidir hepsi.

Onun hayat kaynagtdtr,

Tarlalanmtz ve bostanlanmtz.

Muazzam sarayzndaki her§eyi dilenmi§tir ar;zkr;a.

Ya verenler kimdir? Zavalit fakir fukara!

ister sadaka ister vergi,

isteyenler hep dilencidir dilenci!

ister inamn bana, ister inanmaym

Butun emirler ve sultanlar

Dilencidir dilenci! 35

Kralhk islam ummetine yt.izylilarca zulmetmi§tir. "Bugi.in sufi de, molla da sultana tam olarak kul qlmu§tur." Bu yi.izden "Bu toprak Allah'tndlf, kralla­nn degi1"36 sozl.inden daha buyi.ik bir amell ve fikri devrim olamaz.

Fakat zuh.im son noktasma ula§tnca sona ermek ve koti.i hile onu yapanm ba§ma musallat olmak gerektir. Allah'm meleklerine emri:

Haydi, uyanm ve fukara olun.

Zengin saraylanmn szrlanm ve keme_rlerini sarsm.

Oyle ki miskin serr;e §ahine meydan okusun.

Halklann hakimiyet zamam yakmdt1;

0 zaman ger;mi§in eserlerini silip supu~n. 37

Hukumdarlar dini azuladtklan gibi yorurnlayan din adarnlanm da kendi sanarma <;ekmi§le rdir. ikbal diyor ki: ·

Apar;tk emirlerindir Kur'an 'tn hukumleri lakin mufessirlerin

Tevil ederek Kur'an 't Mecusilerin Pazend kitabt yapabilir. 38

Din adamlan, dola§ip duruyorlar ·

Y6netimin erJ1.riyle §Uurlannt kaybetmi§ler. 39

IKBAL'iN 00$0NCE OONYASI /163

Boylece ummet iki htrs1zm arasmda kald1, birisi imanmt, digeri malmt, hi..irriyetini ve izzetini ~hyordu. ikbal ~oyle diyor:

Dinin ve cemaatin elbisesi eski ve ytpranmt§tu-.

Olkenin ve hiikiimetin eibisesiyse ytrttk ptrttkttr. 40

istibdat~r yoneticilerle arast en iyi olan grup ise Batt ki.iltl.iri..inde enmt§ olan sahte aydmlar grubu olup islam i.immcti i<;in tehlikelidirler. Bunlar Muhammed ummetinin ki.ilrur ve medeniyet mirasmdan utantr hale geJ­m~, btr''ylizden de bu miras1 modernle§me ve ilerleme perdeleri arkasmda tahrif etmeye ba~larru~lardrr. ikbal bu grup i<;in iki ornek veriyor. Birinci­sinde Batt'nm kolesi haline gelmi§, i..immet i<;inde amel'e yonelik korku yaymaya ve cihadr terke davet etmeye ~ah~an inhiraf etmi~ aydmlardan bahseder. ~oyle diyor:

Zelil du1·umda olan halklar ir;inde,

Her zaman a/imler, ~airier ve filozoflar vardtr.

Bunlar s6zii s6yleme bir;imlertnde farkltdtrlar,

Lakin 6ziinde hepsinin g6~leri birdir.

Arslana ceylanm korkusunu 6grettili3r,

B6ylece, eskilerdeki arslan hikayelerini sildiler.

Emellert K6le'nin k6lelige gzpta etmesi,

Butiin tevilleri zekice bir tuzakttr .41

ikinci ornek ise ingilizlerin Hindistan'da te§kil ettirdikleri bir islam! cemaat olup bu cemaat <;aguruzm medeniyet ve fikr'i ilerleme <;agr oldugunu savu­nup bu don~mde davetin kar~tltkh anla§ma yoluyla olacag1 ve cihad anla­yr~mm iptal ec:lilmesi gerektigi yoniinde bir fetva vermi§ler ve bu fetvaya kar~;r gelenin dinden c;lkacagmi belirtmi~lerdir. Bu c;agn guni.imi..izde de yeniden ortaya c;lkmt§llr. ikbal bu sapurmanm kar~1s1na cesaretle dikilmi§­tir. i~in dogrusu bu gori..i~, bugiine kadar dogruyu kth<; gi..ici.iyle, kan doke­rek, yeryiizi.inde fesad c;lkararak somi.iren Bau'nm gori..i§i.idi.ir. Mi.islumanlar 1se zelil ve zaylf durumda olup, ellerinde Batt tarafmdan musli.imanlar bir­biriyle sava§sm diye verilenden ba§ka silah yoktur. Diyor ki:

Hoca fetvasmda diyor ki asrtmtzda ancak kelamla sav~1ltr

Dunyada artzk kzlte1n (silahtn) hir; bir i§i yoktur.

Ama Hoca bilmiyor mu ki

164/MUJIAMMED iKBAL K1TABI

Camide art~k bu tur vaazlar bir §eye yaramzyor

Miis/Umamn elinde ktlt~ ve tufek var mt ki?

Otsa da kalpler 6lumun tat!tltgm~ bilemezler. .

Kajirin 6lumunden bile yuregi titreyen birine

Kim diyor ki miisluman gibi 61

Cihad~ terketme telkini yaptlacaksa,

Kanlt pen~elerinden kan akanlara yaptlsm.

Battl'tn §an u §evketini korumak i~in,

Batt ba§mdan beline J?adar zirh giymi§tir.

Kiliseye yaranmak isteyen hocaya soranz

Sava§ Dogu i~in k6tuyse Bat~ i~in de k6tu degil midir?~

Soyledigin dogruysa bu nast~ bir adalettir?

.islam 'm muhasebesini yaptyor. Avrupa 'dan bahsetmiyorsun.42

Kendi ki.iltfu mirastru reddeden, ummetinden ve dininden uzak.la§anlann etkisiyle islam ii.mmetine u~ tehlikeli ftkir girdi. Bunlar:

Laiklik: Devlet ve din! toren ve bayramlara hasrecti1mi§ islam arasmda ya­ptlan aynma dayantr.

Kavmiyet~ilik: islam ummetini bolmek ve ate§inde Arap, Ti.irk, Hintli. Af­ganlt vs. kavurmak i~in kullaruldt.

Batt demokrasisi anlayt§l: Hakimiyetin Allah'a degil cahil de olsa alim de olsa halka verilmesini ve kanunlarm Batt'nm degi§en menfaatlerine uygun §ekilde degi§tirilmesi hedefiyle kullamldt.

Batt kulruru i~inde eriyen musliimanlar benliklerini kaybettiler. Ne Batt'run bir par~ast olabildiler, ne de oz benliklerini koruyabildiler.43

ikbal der ki: "Olfun, ytlan, akrep, geyik veya ba§ka bir vah§i hayvanm kts­meti degildir, bilakis ebedi olum kolele§tirilmi§ milletler i~indir"44 Her ne kadar her ruh sahibinin son duragt mezar ise de, oliimden sonraki dirili§ sadece ozgi.ir olanlar i~indir.45 Kolele§tirilmi§ milletler bu dl.inyada olu, obur dunyada fanidirler, ne diriltilirler ne de ebedile§ebilirler.

Zikredilen burun illetler musliimanlardaki ruhun olmesinin sonucudur. Bug\.in musluman "Avrupa'run putlar evinde kaybolmu§tur"46 Arttk Al­lah'm birligini de geregi gibi savunamaz. "Muslumanm gozya§t sogumu§-

lKBAL'tN DO~ONCE OUNYASI /165 .

tur. <;;i.inki Allah'm ate§i de sogurnu§tur arttk"47. "Ben her §eye yabanct kal­mt§ bir mi.ishimamm. 0 ebed1 varhklada ilgim kalmamt§t.lr art.tk. Kaybol­dum.. gi.ici.im kuvvetim kalmadl arttk, Allah'tan ba§kalanna yoneldim ar­t.tk". 48 Allah' a yonelmeyen kimse "La ilahe illallah" ve "Allahu ekber"in manasm1 da idrak edemez. Boylece herhangi bir putun (sultan, para veya §ehvet) kulu olur.

ikbal der ki:

Bi: gece Allah 'zn huzurunda hu;.ktrarak agladtm,

Sordum: Nic;.in miislumanlar utanc;. ic;.inde?

Bir nida cevap verdi: Bilmiyor musun! Onlann kalpleri var amma

Sevgilileri yok 49

Putlardan ba§ka sevgilileri yoktur. insan hie; bir §eyi feda etmek istemez­ken hayatm1 feda etmek ister mi? Bu durumda ya§ama arzusu galip gelir ve insanlar cihaddan kac;arlar:

Dola~ttm biltiln alemi, lakin 6lilmiln kendisinden korktugu hie; bir milslumant g6rmedim. so

Bir miisluman gordum ki 6lum anzna kadar 61Um korkusuyla·tir tir titriyordu .51

. Allah. bu ilmmete yardtm etsin, c;.unkil 6/ilmilniln sebebi varhgt ol-mayan bir rub haline gelmes.idir.52 ·

II- "Miisliimanlarda Dint Dii~iincenin Yeniden Kurulu~u":

ikbal ilk donem eserlerinde -mi.isli.imanlann geri kalrnl§hgnn medeniyet krizi baktmmdan ve akidev1, fikri; siyas1, toplumsal ac;tlardan ele al<itktan sonra, ikinci donem eserlerinde tedaviye yonelik yakla§trnlar gel~tirmeye.

c;ah§t~. Bu gayeyle 'islam i.immetinin dinamik unsurlarmm yeniden hayata gec;irilmesine, ilerlemeye, Allah'm kendilerine · yi.ikledigi insanhk mesaj1 . anlayt§mt diriltmeye yonelik fikirler geli§tirdi: islam kamil bir dindir. <;;un­kii mutlak bilgi sahibi bir ·varltk tarafmdan· gonderilmi§ olup akidesinde ve §eriatmda hie; bir hata yokttir. Bunun ic;in dinde 1slah ameliyesi de mi.isli.i­manlarm bu akideyi, yani islam'da din! di.i§i.inceyi anlamalanm saglamaya

166/ MUHAMMED IKBAL KiTABI

~alt§mak §eldinde olmaltciJ.r. ik.bal mi..isltimanlann islam akidesi ve §eriatuu anlama faaliyetini "islam'da din! dti§iince" olarak isimlendirmi§tir. Ona go­re bu1 dii§iincede 1slah1 veya degi§tirilmesi gereken unsurlar, ozellikle miis­li.imanlann gerilemesine sebep olanlardu. BunJar; kadcr di.i§i..incesi, benli­gin tahribi, Tevhid'e §irk bula§mast, tasallutcu saltanat (kralltk) nizamt ve Batt'run kori.ikori.ine taklididir. Bu degi§imin sthhatl i ve gayesine uygun olarak gen;elde§mesi ic;in belli bir seyi r takip eLmesi, yani yolunu yeniden §a§•rmamast ic;in yenilenmenin belli esaslar i..izerine oturmast gerekir. ikbal yenilerune (yeniden yapuanma) faaliyeti sadedindc modern Ti.irkiye'nin tecri.ibe~<ini analiz etmi§tir. bu tecri..ibede olurnlu ve olumsuz yonler ke§fet­rni§, i.lm1 ve tatbikl bir model olarak ele ahp yenile§menin nasll olmast ge­rektigini ve gayesinden nastl sapabilecegini tespit etmeye ~ah§nu§ttr.

A- Zalim Kader ve Benligm imhast:

ikbal islam i.immetinin varhgt kanuru olmayan zalim yoneticilere boyun egdigini, Bau'run miish.imanlarm kalplerine, ak1llanna tasallut ettigini, um­metin hayatm c;e§itli alanlanndaki geri kalnu§ltk durumunu ve biitiin bun­lann da sonunda benligin yok olmasma yola a~tlgllli di..i§i.indii. "Herhangi bir Limmetin benligi oliitse varhgt ve hatta yokluguyla ilgili bir biHnci kal­maz. Sonunda da uyu§ukluk ·ve yok olmaya kadar vanr. Eylem fonksiyo­nunun kaybedili§i sebebiyle ikbal benligin reddin i ben'ligin ispatma c;evi­rip i.immetin her ferdinin kencli varhgmm onemini farkeunesini ~emin et­meye yonelik olan benlik kavrrurum ortaya atar. 53

islam1 ihyanm ve yeniden uyaru§m ba§lang.•~ ooktast islam davetinio ba§­langiC•yla ayrud1r. "Ey ortiiye biirunen kalk ve uyar, sadece Rabbini buyi..ik taru. Elbiseni temiz tut. Kotii §eyleri terket".54 Ba§langu;,: noktastm Allah'm birliginin kabuli..i, benligin anodutlmast, Batt ki.i lti.iruni..in temsil ettigi koti.i­luklerin terkidir. ikbal §oyle diyor: "islam tat)h inden bir ders ogrendim. 0 da islam'm en zor zamanlarda, en c;etrefiJ problemler ve zorluklar kar§tsm­da mi..isli.imanlann hayat ve varltklanm korudugudur. Yoksa mi..isl'i..imanlar islam't koruma durumunda degildir:

Ey miisltlmanlar, eger gtlqletinizi ve fikirlerinizi birle§tit·irserz,iz, yiiz­lerinizi islam 'm Kabe'sine qevirip onu 6nderiniz ve ·rebberiniz yap­samz, duygu ve y6nelimlerinizi onun kuvvet ve bayat veren unsur­lanndan alsantz, datwadagmtk olmU§ gtlqleriniz ve yetenekleriniz yeniden birle§ir. B6ylece yok olmamza ve tabrip edilmenize sebep ofan amillere kar§t. da kendinizi emniyyete alm'L§ olursunuz .. 55

iKBAL'IN OO~ONCE OONYASJ / 167

Eger -ikbal'in arzu ettigi gibi- islam'a donersek musli.iman benligin in~ast ba~ langt<; nokrasmt te§kil eder, <;linkli ''Alem bu benlik Lizerine kaimdir, insan da bu benligin gi.ici.ine veya zaytfugma gore yer edinir varltk dunya­smda. Hatta benligin hakim olmastyla oli.imslizle~ir, benligin erimesiyle yok olur. insanm bu di.inyadaki gayesi benligini rarumak, gi.i<;lendirmek ve kabiliyetlerini gel i§tirmektir."56

ikbal' i bu felsefeye ilk yonlendiren Kur'an olmu§tur. Ona gore Kur'an'daki Adem ktssast insanm ic;gi.idi.i mertebesinden ahlakl bilinc; mertebesine, st­rurh mekanik alemden ozgi.ir sec;imler alemine yi.ikseli§inin bir ac;tklamast mahiyetindedir. Aynca htristiyanltgm bu konuyla ilgili yakla§m1t yanl l§ttr, <;i.inki.i bu yukseli§i suc;unu Adem ve ondan gelen nesillerin yi.iklenmesi gereken bir gi.inah olarak yorumlamt§lardtr. Durum boyle olmadtgma gore Kur'an'da bu di.inyayt koti.i tabiatlt insarun i§ledigi ilk gunahm cezasmt c;ektigi bir yer olarak tanmuamaffil§ttr. insanm ilk hatast sec;me ozgi.irltigu­ni.in temsil edildigi ilk fiilclir. 13u yi..lzden Allah, Hz. Adem'den tevbe etme­sini istemi§ ve onu affetmi§tir. iyilik zonuuu bir fjj\ olamaz. Bi.iti.in fjjlleri, makinada oldugu gibi onceden belirlenmi§ olan bir varligm iyilik fiilini i§­lemesi mlimki.in degildir. Bu yi.izden hi.irriyet iyilik yapmanm temel §artt­dtr. Fakat kendisi ic;in mi.imklin olan filllerin nisbi degerlerinin belirlenme­sinden sonra istedigi fiili sec;me gucu verilen bir varl1gm yarattlmast haki­katen bi.iyi.ik bir olaydtr. <;i.inki.i iyilik yapma hi.irriyeti aym zamanda bu­nun ztddtru yapmayt da tazammun eder. Fakat ilahl iradenin bunu boyle takdir etmesi Allahm insana olan gi.iveninin i§aretidir. Artlk insana di.i§en de bu gLivene Hiytk oldugunu ispatlamakttr.

Kur'an-1 Kerim'de at11atllt§ bi<;imiyle k.tssadaki ilk olay insarun bilgiye olan meraktyla ilgilidir. ikincisi ise <;ogalma ve guc; talebiyle ilgilidir. Birinci olayla ilgili olarak iki konunun ac;tklanmas1 gereklidir: Birincisi, olay Adem'in e§yarun isimlerini bilme konusunda meleklere olan i.isti.inlligi.ini.i anlatan ayetlerden hemen sonra zikredilmesidir. Bu ayetlerden maksat in-. san bilgisinin, rabiatmm hedeflendiginin beyarudtr. ikinci konu ise klas ik sembolizm konusunda uzman olan Madam Balvarski'nin Gizli Doktrin (Secret Doctrine) adh eserinde ~oyle a<;tklantr: Eskilere gore agac; gayb il­minin gizli semboltiydu. Adem'e zikredilen agacm meyvesini yemek ha­ram kl.lm.rru§tt, c;unkLi nefes almas1 dolay1styla smtrb oldugu ic;in, duyusal ac;tdan haztrltklt olmast nedeniyle ve akl'i guc;lerinden dolayt genel olarak bilgi ti.irlerinden, farkh bir ti.ir bilgiyi almaya haztrdt. Bu llir bilgiye ula§­mak i~in gozlemin zorluklanna katlanrnak ve bilgileri yava§ yava§ topla-

168/ MUHAM.C>.fED tKBAJ. K1TABI

mak gerekliycli. Fakat §eytan Adem'i bilgi agacmm meyvesini yemesi i~in kt§klfttl ve Adem ona kandt. Adem, kotiiltik onun oztinde var diye degil, tabiat olarak aceleci oldugu ve bilgiyi ep. s;abt~k §ekilde elde etmeye ~ah§­

ttgl ic;in §eytana kandt. Bu temay\iltin degerlendiiilmcsi is;in tek yo! insa­nm kendine uygun bir ~evreye -onun··ic;in act verici de olsa- kanmastyd.J. Bu c;evre insanm akli kuvvetlerini ibraz ic;in daha uygun bir o ttam idi.

Bunun ic;in, Adern'in kenclisine act veren maddl bir ortama konulmasmm hedefi onu cezalandtrmak degil, §eytanm engellemelerini bettaraf etmekti .. Fakat sonlu bir varhgm boyle bir ortarnda kalmast gerc;ek tecii.ibeye day'al1 . bilginin surekli artmastyla mtim.kiin olabilirdi. Bu smtrll varltgm (insanm) ohtinde saytstz imkanlar ac;an tecrtibeleri deneme yarulma yoluyla artar ve geni§ler. Dolaytstyla yarulma gibi akll bir koti.illik insani tecii.ibenin olu§­rnasmda kac;mtlmaz bir gerekliliktir.

Kur'an-1 Kerim cennetten dunyaya ini§ ktssasmdaki ikinci olayt §6yle anla­ttyor_: -

"Sonunda ~eytan onun akltm kan§tmp 'By Adem, dedi, sana ebedf­lik agactm ve eskimeyen bir saltanatt g6stereyim mi?' Bunun iizeri­ne ondan yediler. B6ylece kendilerine k6tii yerleri g6riindii. Ostlerini cennet yapragtyla 6rtmeye ($al~tt.lar. (Bu surette) Adem Rabbine asf olup ~a§trdt. Sonra Rabbi onu se~kin ktldt; t6vbesini kabul etti ve dogru yola y6neltti. " 57 ·

Buradaki esas dti§tince, insandaki kar§t konulamaz ya§ama ve sonsuz bir varhga sahip olma arqsudur. Lakin insan, olunce yolculuguriun bitecegin­den korkan fani b ir_varllk oldugu ic;in, onunde c;ogalma yoluyla gerc,;ekle§­tirebilecegi bir tlir toplurnsal oltimstizltigti gerc;ekle§tirmekten ba§ka bir yol yoktu.

Haram meyvenin oltimstizltik agacmdan yenmesi, erkekle di§inin birbirin­den aynlmast ic;in ba§vurdugu bir vesileycli. Bu aynm sayesinde insan c;o­gahp klilliyen yok olmaktan ktirtuldu. Nitekim hayat ollirne §6yle der: "Ya§ayanlardan bir nesli aldtgmda yeni bir nesil c;tkarci.Jm. Hayatm manast insan ic;in belli bir §ekil, dl§ dtinyada varhk sahibi bir ferdiyet olmastdtr."58 -

Boylece ikbal, islarn'm ilk hedefinin insan benliginin ke§fi ve ahlakl gti<;­lerinin geli§tirilmesi o!dugunu idrak etmi§tir. Adcm'in klssasma donersek benligin kendisine yoneldigi bir hedefi ve bu hedcfc onu sevkeden bir et­ken varsa geli§tigini goruii.iz. Bu etken ile yolunu kesen engellere kar§I

. ti<BAL'tN D0~0NCE DONYASI / 169

koyabildigini, bu engelleri her a§t§mda gi.icuni.in ve ozgi.irli.iguni.in arttlgmt goruyoruz. Eylemde bulunmayan her ben oli.idi.ir. Kur'an'm bu konudaki

·. hi.ikmi.i ~ok a~lktlr. Allah Taala §Oyle buyuruyor. "Sana Ruh'tan soruyorlar. De ki ruh Rabbimin i§lerindendir."59 Ruh'un Allah'm i§lerinden olmasmm ne manaya geldigini anlamak i~in ikbal'in dikkat ~ektigi "emr Ci§)" ve "halk: yaratma" mefhumlan arasmdaki aynffil hattrlamamtz gerekir. Burada halk (yar~tma) var etme ve belirleme anlamt ta§lfken, "emr" yonetme (tas­rif, tedbir) anlamlarma gelmektedir. Ayetin birinci manast Ruh'un esas ta­biatmm yonetme oldugudur, ~i.inki.i Allah'm mi.idebbir kuvvetinden ne§'et eder. Rabbi kelin1esindeki mi.itekellim zamiri ruhun tabiat1 ve davram§I konusuna t§tk tutuyor. Ondan murad ruhun fercli ve n;ti.itemeyyiz bir ko­numu oldugudur. "De ki: Her biri kendi asll tabiatma gore hareket eder. 0 halde kimin daha dogru yolda oldugunu Rabbin daha iyi bilicidir." 60

Oyleyse benim gen;ek §ahsiyetim bir §ey degil fiildir. Tecri.ibem de birbiri­ne baglantlh, aym hedefe yonelik fiillerdir. 61

Buradan Kur'an'da nefsle ilgili olarak "Onu tertemiz yapan ki§i muhakkak .~umduguna errni§. Onu alabildigine orten lri§i de muhakkak ziyana ugra­rrll§tlr" 62 ayetlerinin ni~in ge~tigini anlanz. Nefs tezkiyesi nasll olur? Arnel-le olur. "Bliti.in mi.ilk elinde bulunan (Allah)m §am ne yi.icedir. 0 her§eye haklayla kadirdir. 0 hanginizin daha gi.izel amel edecegini (hakktmzda) imtihan etmek i~in oli.imli de, dirirni de takdir eden ve yaratandtr. 0 aziz- ' dir, 0 affedicidir. "63

Amel insam ya yok olmaya Y.a da gelecek hayata haztrlar. Nefsin bekasmt saglayan §ey, ki§inin kendisindeki ve kendisi dt§tndaki insanlarda bulunan nefse ihtiram etmesidir.

Buna gore biz oli.imsuzh.ige (hulud'a) bizim hakklffilZ oldugu i~in degil §ahs1 gayretlerimiz sonunda ula§mz. insan oli.imsi.izllige adaydrr sadece. Eger ki§inin ameli ruh'a bedenin fani oldugu anda ya§anan §Oka dayana­bilecek gi.ici.i saglarm§sa, bu durumda ollim Kur'an'da tarif edilen berzah alemine giri§ izni olmaktan ~a§ka bir §ey olmaz.64

Buyuk islam filozoflanndan Farab1 ve ibn Sina gibileri de nefsin o!Umsi.iz-1\.igi.ini.i ilim ve am~le baglarm§lardlf.65 Farabl ve ibn Sina cahil ve koru nefslerin yok olacagmJ, alim ve faztl nefslerin bakl kalacagtm soylemi§ler­dir. Aynt §ekilde nefsin mutlulugunun da hayli ve §er fillleri yaptp yapma­masma baglaffil~lardlf.66

. ] 70/MUHAMMED IKBAL KITABI

Sonu~ olarak se~kin ulemanm nefslerinin nimetler i~inde bak1 kalacag1, -koti.i maksatlt ulemanm .. nefslerinin azap i~inde baki kalacagt, cahillerin nefslerinin ise yok olup gidecegi anla§ihyor.67

B- Rabbini Yiiceltme:

Nefs yiicelip yaradant Allah ilc ili§kisini idrak· ederek, "La ilahe illallah" so­ztini..in ve "Allahu Ekber"in anlarruru kavraymca ikbal'in dedigi gibi, "ibra­him'ler Nemmd'lardan korkmaz"68 ve "dinin strlannt bilen mi..islilman an­cak Allah'm kar§tsmda boyun eger. "69 ikbal diyor ki:

Amele yonelmekle,

Allah erlerinin yakar"§t Allah'm sesi oldu. 70

Mush.iman benligin gi.i~lenmesinin yolu Allah'a yonelmek, dunya, §Ohret, zenginlik, §ehvet, ~ocuk, akraba htrsmt terketmek, oli..im ve ahiretten korkmamakur. "Sen La iHihe illallah asasma sanlchk~a bi.itun korku ttlsun­lanm ktrars1n. Her kim Hak.k't cesedinde ruh gibi ktlarsa bat.J.l kar§tsmda boyun egmez. Korku kalbine yerle§emez. Akhna Allah'tan ba.§kast gel­mez".

ikbal'e gore, nefsi zaptetmek i~in en iyi yol dinin emirlerini yerine getir­mektir. Namaz Tevhid'i.n incisi, mi.isltimanm kalbinin ki.i~tik hacCldtr. On1~, a~hk ve susu:dugu gerektiriyorsa da, beden ic;in en haytrll koruma­dtr. Haec, her ne kadar insaflill ailesinden ve vataniDdan hicret etmesini gerektiriyorsa da, muminin kalbinin t§tgtdtr. Zekat, maldan feragati gerek­tiriyorsa da, yardlmla§rna, e§itlik ve insanhk sevgisi i<;in bir derstir. 71

C- Ben'in aJ.emi sagtam bir ~ekilde degi§tirmesi amelle olur:

Ancak Aliah'a yonelrni§ olan zat Allah'm halifesi olmaya Jaytkttr. Bu hilafet Allah'm §eriaunm kaim kllillmas1 i~indir. Bir kuds1 hadiste Allah §Oyle bu­yurur: "Kulum bana · nafile ibadetlerle yakla§tr ve ben onu severim. Onu sevdim mi onun dinleyen kulagt, goren gozti, tutan eli, ytiruyen ayagt olu­rum. Benden isterse veririrn. Bendeo af dilerse onu affederirn.

"Bu benligin. terbiyesinin son a§amastdtr. Bu stfata sahip fertlerden olu§an cemaat gerc;ek islam i..immetidir. i§te bu iimmet be§eriyeti ban§, aydmhk, sevgi ve iyilige sevketme g(icune sahiptir. "Bu, insanlar i~in ~tkanlffil§ eo

, haytrh ummettir. Mantfu emreder m~nkeri nehyeder ve Allah'a da irnan edcrler."72

iKBAL'lN D0$0NCE DUNY AS! / 171

6yleyse muslumanlann gi.i~ lii hakimiyeti islam'm ve miislUmanm benli­ginde ihyasma, gayretine, yorgunluk ve miicadclede sabrma baghdtr.

ikbal'e gore ozgiir insanm ta§tdtgt sorumluluk onu dinlenmekten ve uyu­maktan menetmelidir. "insan cennetini de cehennemini de ameliyle yara­tlr, yoksa insan yaratth§tan cennetlik veya cehennemlik degildir. "73

Amellerirnizle ancak kendimizi ve diinyay1 -degi§tirebiliriz. Eylemde bulun­madtk~a gucumuzl.i ve kabiliyetlerimizi bilemez, geri kalrm§llk <;;ukurun­dan <;;tkamaytz. ikbal §Oyle diyor:

Rahat ve sukun aldattctdtr.

9itnku, varltktaki her zerre ha1·eket edet; Kevn kafilesi durmak bilmez, Kevnin gii.zelligi her lahzada yenilenir 74

Hareketsiz benligi eylemsiz bir cisim olarak tammlarken, faal haldeki ben­ligi dalgaya benzetir:

Sessiz sahil: Ya§tyorum ama kim oldugumu bilmiyorum. Hareketli dalga suratle cevap verdi: Ben hareket ettigimde ben olurum, Sii.kun ettim mi ben arttk ben degilim.75

Fiil, sadece alemdeki cismin hareketi degUdir, o benin a1eme uyanmast fi­il\nin konusu olmast ve hedefinin aract olmast sebebiyle ~Hemin §Ulll·una varmastdtr:

Hz. 6mer'in Hz. Ali'nin uyamktzr g6nii.lle·ri, insamn kararmt§ ruhuna ~fadtr g6nulde uyantklzk iksiri.

Uyamk kalbi elde et, yoksa kalb u:ykuda ise Senin vuru§Un da tesi1· etmez benimki de 76

Uyaru§ benligin yeniden binasmm meyvesidir.

"Benligin binast bl.iyuk gii~tiir; hardal tanesini daga ~evirir. Benligin ?ay.tf­llgtysa dagt hardal tanesine <;;evirir. "77 Bugun miisllimanlann saytsl yiiz milyonlada ifade ediliyor, lakin hi<;;bir gD<;;leri ve ag1rhklan yok, benlikleri uykudadtr. Kalplerindeki islam yenilense, kozlcnrni§ iman ate{>i yeniden alevlense, ayaga kalktp, bugi.in kendilerinin kaderiymi§ gibi kabul eLtikleri her tiir zilleti ortadan kaldu-abilirler.

172/MUHAMMF.O IKBAL KIT AU!

Pilhakika ikbal'in Alem ve insan'a ili§kin gorii§leri islam dli§lince tarihinin en parlak donemlerindeki hakim gori.i§tcn ilham alrru§ttr. Mescla ibn Hin­du -H. 4. ve 5. yi.izytllarda ya§arnt§ bir islam filozofu- "Varhk" (mevcut) bir cylemde bulunan veya etki altmda kalan, dolaytstyla yoklugu bu stfattn ztddffil la§tyandtr. Ne zaman insaru fill ve infialden yoksun sayarsak, onu yokluk (ma'dOm) olarak isimlendirmemiz .murllkundiir, ve ona mevcud denemez."78 ikbal'e gore "arne!" dsmin basit bir hareketi degildir. Amel is­lam filozoflarmm a<;tkladtgt uzere, insanm ancak ogrenme, deneme, ince­leme ve gozden gec,;:irme sonrasmda yaptlan fiile denir. "79 Bu zanaaftir. "Zanaatlerden sa yuan fiil "§ehir e hH i<;in fayd.ah. ol'up, onlara iyilik geti­rir."SO Zikredilen §artlan haiz olmayan fiil ise "ona zanaat denmez, <?nun §eref ve degeri de yoktur, <;tinki.i fayda saglamaz, hatta zarar getirmesi de mi.imktindur, bu tlir fiiJlere yonelenin de vebali vardtr. "81

islam dli§linurlerine gore sadece zanaaL olarak isimlendirilen fiiller "insana §eref verip ortlan dLi§iincesiz insanlar stmfmdan c,;:lkanr. Bu fiillerle insan Allah Taala'ya itaatli, adaletli ve insana has olan mutlulugu elde etmeye c,;:alt§tr. 82

ikbal'in hakiki insaru, islam filozoflanmn hakiki insaruntn, yani ilim ve ami! insamn ayrustdtr. Bu insan ta.biatt fiilleriyle doriu§tlirerek hem kendi­sine hem de mensup oldugu topluma kendine yeterWigi ve refaht temin· ederken, Allah'm kendisini halife tayin ettigi yeryi.iziinu mukemrm'!le dog­ru imar eder. Varhgmm gayesine maluf olarak eylemlerini kendi kudreti dahilindeki en mukemmel formuna ula§ttrmaya c,;:ah§tr. 83

Buyi.ik islam dli§tinurleri Alem'in birbirine etki eden ve etkilenen gu<;ler­den olu§tugunu kabul ettiler. Eger insan hareketsiz ise ma'dum (var olma­yan) veya diger guc,;:lerin etkisi altmdadrr. Dolaytsiyla onun i<;in ne benlik, ne de bagtmstzllk soz.konusudur.

Bazt ara§ttrmaalar ikbal'in bertligin yaratllmast teorisiyle Pichte'nin teorisi arasmdaki benzerligi farkedince teoriyi Fichte'den aldtgtru sandtlar. Bunun uzerine ikbal Nicholson'a bir mektup yazarak durumu §oyle ac,;:tkladt: "Be-

. ' nim Fichte'den faydalandtglffil ispat etmeye <;ah§an herkes, benim Kamil insan teorimi Fichte'yi tarumadan uzun yillar once geli§tirdigirni bilmiyor. Bu konuda uzun bir zaman once bir makale ne§retmi§tim. Bunu daha sonra jran 'da Metafizigin Geli§mesi uzerine 1908 yllmda yazd1grm doktora tezime ilave ettim. Benimle Fichte arasmdaki en onemli fark, Fichte'nin ben'in zirveye dogru giden geli§me ve tekamiil merhalelerinde harid amil-

IKBAL'IN 0 0 $0NCE OUNYASI / 173

lerle <;atl§masrnJ zorunlu gormez. Bana gore ise ben ile harici amiller ara­smda bir ~atl§ma olmast zaruridir. Bunun sebebi Fichte'nin insanm bekast­nt zorunlu gormemesidir. Bana goreyse insanrn bekast §arttlr. " 84

ikbal mi..ishimana §Oyle sesleniyor;

Alem senden ~tkar, sen ondan pkmazst~ 85

Her kim benligini terkederse o janilige en yaktn insandtr. 86

Ben nastlsam alem de 6yle olur:

Bger alemde degi§iklik oldugunu g6n1yorsan,

Bil ki onu sen degi§tirdin.

<;arpzk resimleri aghyor g6n1yorsun,

Unuttun mu onlan sen r;izdin. 87

Eger di..inya ben'in durumuna gore ytice veya dti§i.ik gori..ini.iyorsa, sanat faaliyeti taklid olmaytp, yarat1c1 ben'in ozelliklerini ta§tr.

"Bi.itun eserlerimiz eksiktir, eger ozlimi.izden bir§ey katmanu§sak onlara".88 Bunun anlarm benligin yenilenmesinin, kendisinden sadtr olan her fiilin o ben'in keodine has ozeliklerinin izini ta§tmasmm zaruri olmastdu. Aksi takdirde bu fiiller ba§kasllli taklit etrnekten ileri gitmez; fiilin faHine nisbeti hakiki olmaytp mecaz1 olur.

Bi.iti.in bunlardan ~tkan sonu~, ba§kasrnt taklid eden bu ben'in ger~ek an­lamda bir. eylemcle bulunmasrnm mlimki.in olmacltgt, clolaytstyla bu ben' in ashnda varhk alanma ~tkamadtgtcltr.

D- Kotii ~eyleri Terket:

Mi.islUmanlann geri kalmasrnm bir yoni.i de onlann benliginin Batt klilti.iri.i ic;inde erimesi ve asaletlerini kaybetmeleriyle temsil edilir. ikbal mi..islliman­larla Batt arasrndaki ili§kinin hakikatmt izah etmek i<;in "~ark ehlinin gozleri Garb'a meftundur"89, "Dogu'nuo ilahlar1 Avrupah beyazlar, Bat1'nm ilahlan ise panldayan dolarlardlf."90 der. Bu, Dogu'nuo, ahlakl degerleri ilga eden ve her §eyin bir degerinin oldugunu, bunun dolar cinsinden belirlenebilece­gini iddia eden Batt'run maddl ki.ilti.iri.ine teslim oldugu anJarruna geliyordu.

Batt'nm mi..inaftk. ki.ilti.iru bir taraftao "e§itlik", "karde§lik", "adalet" ve "in­san hak.lan"nclan bahsederken diger taraftan kadtnJann, i§~ilerin ve diger milletlerin hak.lanru gaspetmekteydi.

17 4/ MUllAMl"'ED iK13AL KITABI

ikbal serzenl~te bulunuyor: "Bu kapitalizmin gunqi ne zaman batacak?91 ·

Vc ne zamana kadar tbrahi.m'in ogullan putlar evinde Nenu·ud'lara hizmer edecekler?"92

ikbal'in mtisli.imanlan Batt ktilturi.intin etkisinden uzakla~ttrma yolundaki ilk adtml bu mcdeniyetin sahtekarhgmt ortaya koymak oldu. Franstzlar di­n! ho§gori.iye, ferdin ibadet ozgtiltigi.ine inandudannt belirtmi§, bu yuzden Paris'te bir cami as;tlmasma izin vermi~lerdi. Burada ikbal bu ho§gortinun sahteligini ~u dizelerle dile getiriyor:

Bu tapmagt in~a eden,

Saldtnlanyla ~am '·t harabeye r;evirendir 93

Burada somUrgecilerin ~am't bombalamasma gonderrne yapuarak, ~am di­yanmn Bat1'ya sunduguna -Hz. isa kastediliyor- kar~1hk Bat1'mn ~arn'a yapttg• zulme i~aret ediliyor. ~oyle diyor:

~am Batt ya bir peygamber hediye etti, Ajfetmenin ve sabnn timsali

Batz'dan ~am'a gelen hediyeler ise

Kumar, kadm ve ~araptz 94

B~ka bir yerde Yahudilerin, eslO s;aglarda kendilerine ait oldugu is;in, bu­gi.in de Filistin'in mtilkiyetinin kcndilerine verilmesi gerektigi ~ekl indeki iddialanm s;urUtll.igtini.i ve reddettigini gori.iyoruz: "Bugun Araplann da uzun zaman ellerinde tuttuklan, her ko§esini ilil)1 ve nurla doldurduklan ispanya'yt geri isterneleri gerekmez mi?95

ikbal yerden goge hakhd1r. Batt ilk Birle§mi§ Milletler kanununda "I Ialklann geleceklerini belirleme hakkl" ile ilgili olarak musli.iman halklan somi.irge i.il­keleri olarak belirledi. Bunu yaparken dayand1gt gori.i§ "gelecegin belirlen­mesi"nin sadece H1ristiyan halklann hakkl olduguydu. Batl'nm ibadet ozgi..ir­H.igtini..i kabul ettigi iddias1, Fransa'da mi.isltiman ktz ogt·encilere ba§ortusuyle suufa ginne izni verilmemesi, Fransa'da ya§ayan muslumanlara Franstz ktil­ti..irli d!§mda bir ki..ilti.irden etkilenmemeleri gereks;esiyle uydu anten kullan­ma izni verilmemesi gibi uygulamalarla s;eli§mektedir. Eger bir muslilman bir batiliya saldmrsa bu anla§tlarnaz ve mazur gosterilemez bir harekettir, he­men ordular toplamr ve rnisliyle cevap verilir. Ama bir Batt devleti mi..isll.i­manlara saldmrsa, dlgcr Batt illkelerinin yaptlgJ tek §ey sogukkanlt olunmas1 yoni.inde sozde bir uyandan ba§ka bir §ey degildir. lkbal §6yle diyor:

iKBAL'IN OOSONCE DONYASI / 175

Btyopya 'nm dummundan ders almaltyzz,

Avrupa ya hakim olan sogukkanlzltgt koruma kanunu, Kurtlara koyunlan pargalama ftrsatt veriyor.

Olillerin kefenlerini pargalayanlara y6nelmekten ba~ka g6zilm de yoktur.

Ne yapabiliriz ey $ark milletlert? 96

Butun bunlar, "gezgin tuccarlar"m kurdugu Bat1 ktiltutiini..'m ahlakstlhgmt ortaya koyuyor. "insanm insam somutiisu anlayt§I, kendisini ticaret perdc­si arkasma gizleyen ~gda§ medeniyyetin kanunudur". 97 Eger Bat1 ki.ilru­tiine damgasm1 vuran bu somutii ruhu olmasaydt, Batt'nm 9ifte standardt da olmazdt:

Bger Dogu 'nun sava~t kutsal degilse

Batt 'mn silah sava,'>L mukaddes mi?

Eger hakikat hedefinizse

Bu tututgunuz yo! dogru yol mu?

Avrupa 'mn hatalannt tebrik edip

islam 't mikroskop altma yatwtyorsunuz 98

Batt'mn yanlt§lan ve cinayetlerine daima ktltf bulunurken, miishimanlarm eylemleri mikroskop altmda inceleniyor ve koti..'l niyetle yorumlanip cina­yetmi§ gibi gosterilmcye 9al1§tltyor.

ikbal Bat1 kultiin1nun bozuklugunu ispat ederken bu kullCtrti ayn11tu1 ola­rak inceler: "Avrupa, aklllarm kemaliyle beraber kalplerin harap oldugu ktilrur. j§sizlik, ~1plakhk, sarho§luk ve fakirlik; i§te bunlar Avrupa medeni­yetinin iftihar ettikleridir.".99 Ba§ka bir ifadeyle Avrupa bir taraftan bilgi ve teknigin 1§1g1yla aydmlanmakta, diger taraftan hayat kaynagmdan uzak ka­ranhldarda ya§amaktadtr:

Banka binalan kilise binalanm gegti,

Hem binasmm azametiyle, hem faaliyet canltltgzyla, hem de g6z ah­ct g6rilnilmuyle.

Diyorlar ki: Bu ticarettir, asltnda kumardan ve tesaduf oytmundan b~ka bi1- ~ey degildir,

Biitiln kariannt tek bir ~ahts topluyo1~

0 da milyonlarca insamn ani 6/iimudur 100

176/MUHAMMED iKBAL KITABI.

Batt kiilti.iti.inde maddiyat<;thgm ahlak1 degerlere i.istOn gelmesinin ana se­bebi laikliktir:

jster kral idaresi ister balk idaresi,

Din siyasetten aynldt mt Cengiz'in barbarltgtdtr gerisi 101

Deger kavrammm ortadan kalkmastyla siyas1 hayat kalabahklarm "sec;,:im oylanrun" rehini haline geldi. 0 kalabahklar ki Allah onlan "c;,:ogu fehmet­mezler (anlamazlar)" diye nitelendirrni§tir. Bundan yola c;,:J.karak ikbal Batt demokrasisini §Oyle nitelendiriyor:

Gokler hukumranhgt verdi birile-rine

ki onlar halkm selametinden bfhaberdirler.l02

Hakikatte Batt di.i§uncesinde htirriyetin zahiri bir htirriyet oldugunu ve as­hnda kolelikten ba§ka bir§ey olmad1gtru belirtmek gereklidir. Batt bir taraf­tan kadmm ozgtirltigunti savunurken, ona i§ hayatmm birc;,:ok alamnda er­keklere nazaran az i.icret vermektedir. Kadm daha <;ok cinsel bir meta ola­rak gortiltip bu ozelligi sonuna kadar somtiti.ilmektedir. Bir ara§ttrmanm ortaya c;,:tkarclJgma gore ingiltere'de kendisine .tecavuz tehdidinde bulunul­mayan veya cinsel tacize ugramayan kadm yok gibidir. Aynca Batt top­lumlannda kadmlann dovi.ilmesi, porno ve reklam filmlerinde kullarulmas1 olgusu da <;ok yaygmla§nu§trr. Batlda kadmm ozgi.irltigu onun her ti.irlti §eref ve asalet bagmdan kurtanlmast anlamma gelmekteydi.

Buti.in bunlara ragmen, mtis!Uman kadmt da "ozgi.irllige" c;,:agmyorlar, bu­nun i<;in de once ba§orti.islini.in, sonra da islami giyimin terkinin zaruretini vurguluyorlar. ikbal, Batt'run kaclJnm ac;,:ildtgtyla ilgili tutumunu inceleye­rek, kendi goti.i§i.inti ortaya koyar. Ona gore: "A<;tlma arzulu bakt§lan do­yuran ve ac;,: nefisleri mernnun eden bir §a§aa ve gtizellik olarak kabul edilse de, bozulma ve inhirafa da vesile olur. A<;tlma goz ic;,:in bir l§tk, fa­kat kalpler ic;,:in bir karanltktir".

Bunun i<;in mtisltimanlara §Oyle sesleniyor:

c;agtmtzm vicdam 6rtasuzdur,

c;ehresi renkler ve zarafetin gosterilmesinde,

Hakk'm nurundan dunyanm aydmlattlmasmt 6grenmi§,

0 butun tecellilerine ragmen bir 6rtu ir;indedir. 103

iKBAL'iN 00$0NCE OUNYASl /177

ikbal sonuc; olarak Batt ki.iltiiruni..in dostlarma 1905'te ~u sozleri sarfeder: "Medeniyetiniz kendini kendi han<;eriyle oldi..irecektir. Islak, zaylf ve sal­lantlll dal i.izerine yuva yaprlamaz."l04 Bu durum Bat1 klilti.lriini.in gerc;egi olup bu kUlti.irii kori.i kori.ine taklit etmemernizin h.izumunu hissettiriyor. Gerc;ekten de ikbal'in bu ki.ilti.irii ele~tirisi degerlere yonelik olup, kar§tsm­da daha farkh bir tavu· belirledigi teknolojiye yonelik olmam1~t1r.

ikbal'e gore islam'm tohumlan ye§ermek ic;in uygun §atlara ihtiyac; duyar: "Birazctk. rutubet bu topragm c;ok bereketli olmas1 i9in yeterlidir" _105 Fa kat Bau mi..isli.i.manlann benliklerini yeniden kazanmalanna elinden geldigince mani olmaya c;ah§acaktrr. <;unki.i onlann zelil olmas1yla Batr hayat bulur. Batt, bu du~i..incesini Armagan-~ Hicaz'da ~eytanm agzmdan dile getirir: iblis §6yle diyor:

Benim igin bir tehlike varsa,

Kulunde arzu kwdctmt olan ummetlerdir.

G6zya§lanyla abdest alan bu ummetin muthi§ ki§ilerinden korkuyo­rum.

Gunlerin gidi§atzm goren biliyor ki,

Gelecekte ayaklanacak komunizm degil islamiyet'tir.

Biliyorum, bu ummet Kur'an 'a sahip pkmtyor.

Mumin ki§inin dini de sermayedarltk (kapitalizm) olmU§tur.

Biliyoru"!l Dogu 'nun karanltk gecesinde

Harem imamlanmn kollannm yed-i beyzast (parlayan eli) yoktur.

Ancak korkuyorum, bugunku r;agzn ko$ullan peygamberin $eriatt­mn yayzlmasma yolagmasm. Peygamber'in yasasmdan sakznmah­ytz, yuz kere sakznmah,

(<;;unku bu yasa) hem kadmm namusunu, hem erkegin yigitligini korur, erkegi yeniden yarattr.

Bu, k6leligin her ge$idine 6ium jermam gibidir,

Ne biri efendi ve hukumdar ne de sokak dilencisi olur.

Serveti her turlu kotuluklerden ayzklar

Zenginleri maiU miilkun sadece emanetgisi yapar.I06

178/MUHAMMEO IKBAL KITABI

Tohum toprakta ve ~illenmeye mi.isait olduguna gore, muhtemel bi.iti.in sonu~lanna ragmen, yeniden uyaru~ i~in ~~t.~mak lazundtr. <;i.inkii her ye­ni tamir i~in once geni~ bir tahribat gerekir, bu anlay1~ta hayatm buti.in problemlerinin <;ozumu gizlidir.l07 Ahmaklar ise: "zamana uy" derler. ikbal der ki:

'Zamana uy" s6zu cahil ve zavalhlarmdtr,

Zaman uymazsa sana zamanla sava~altdtr 108

Bir ba§ka yerde §oyle diyor:

"Orta<;aglann zihniyeti, milliyet<;ilik, sosyalizm, kapitalizm, bi.i.ti.in bunlar, hem musltimanlann hem de insanltgm problernlerini <;ozmede ba§artstzll­ga ugramt§lardtr. Bu ytizden insan benliginin yeniden canlandmlmasma ihtiya~ vardtr. Din -ki sadece akide, ruhbanltk veya dtisturlardan bir dustur degildir- <;agda§ insanm ahlaken olgunla§mastnt saglayabilecek, insam kendisinden <;agda§ ilmin meydana gelmesi §art olan buytik sorumlulugu ta§tmaya haZtrlayabilecek ve ona dl.inyada §ahsiyetini kazanma, iliirette de onu koruma gucu verecek o lan imam kazandtrabilecek olan tek yol­dur. insamn ge~mi§i, gelecegi, nereden geldigi, sonunun ne olacag1 konu­sundaki anlayt~mda ula§acagt yeni seviye, o insana vah~i ~tkar ~atl§mala­

nyla hareket eden topluma ve ruh1 birligini kaybetmek suretiyle dici de­gerlerle siyast degerlerin ~att~masma yol a<;an medeniyete kar§t direnme gi.ici.i verir. 109

Bir gun insanl1gm iJ1tiyac1 olan ~ey, insan toplumunun geli~mesini ruhl bir esasa gore yonlendirecek evrensel oneme haiz temel prensiplerin belirlen­mesidir. no Her ne kadar Avrupa modern ~agda bu esaslar uzerine kaim ideal sistemler ikame et~se de, idealizmi varllgma tesir etmiyordu, bu yi.izden meydana getirdigi saprm~ §ahsiyet, kendisini, ho§gori.isi.iz ve bti­ti.in ilgisi zenginin <;tkan i<;in fakiri somi.irmeye yonelen demokrasiler ara­smda araytp durdu. inarun ki Avrupa bugi.in insarun ahlakl yi.ikseli§inin oni.indeki en btiytik engeldir. Mush.imana gelince o vahiy esasma dayall mukernrnel gori.i§leriyle insanlara hayat ve varllgm derinliklerinden sesle­nir. MusH.imana gore ruhl temel en az aydmlanml§ olarumtzin bile ugruna hayau hi<;e sayacagt irnandtr. m

. I

Fakat islam'm muslumanlarm hayatmdaki yerini yeniden kazanmas1 once-likle onu anlayt§tn1 yenilemeyi, aym zamanda mtisluman gen<;leri bi.iyi.ile­yen Batl di.i§i.incesinin detayll incelenmesi ve ele§tirilmesi faaliyetini ge-

iKBAL'tN DO~ONCI! DONY AS! / 179

rekli kllmaktadtr. Bu· baglamda ikbal buttin muslumanlan Batt dti§tincesi­nin buti.in olumlu uriinlerini tamy1p onlardan istifade etmeye ~agmyor ve §oyle diyor: "islam uyaru§t, beraberinde Avrupa dti§tincesinin vardtgt so­·nu~lann bagtmSJZ bir ruh ile incelenmesi, Avrupa'nm ula§ttgJ bu sonu~la­rm I§lgmda islam'da diru·dll§tincenin yeniden ele almmast ve geregi duru­munda yeniclen binast c;abalanncla bize ne derece fayda saglayabilecegi­nin tespitini de yapmak zoruodadtr. Buna ilaveten Orta Asya'da genelde dine kar§t, ozelde islam'a kar§t ytiruttilen propaganda faaliyetlerinin -ki bu faaliyetler Hindistan1a kadar ula§m~ttr- goz ardt etmemek laztrndtr. Bu id­dianm onclerlerinden baz!lan . da muslumanlardan olup, bunlardan biri Turk §airi Tevfik Fikrettir".112 Tevfik Fikret baZt misyoner okul\annda ders verip "ateist yoneliminin etkisiyle din di§l bir c;izgi takip edip, gorli§lerini " Tarih-i Kad'im" ve "inanmak ihtiyac•" isirnli §iirlerinde dile getirmi§tir. Bu yonelirnin tesiri altmda kalan ogl\.1 Glasgov §ehrin<;ie htristiyan olmu§tu.

islami anlayt§Jmtzdaki yenilenme ic;io sadece Bat1'run olumsuz degerlerini attp olumlularmJ benimsemek yetmez, aynca gec;mi§e koru korune baghll­gm terkedilip aklln. yoi gostericiligine uymaktlr. ik.bal §oyle diyor: "Ge<;mi§

tarihe sahte ve munaflk<;a bir saygt duymak veya ge<;mi§i ya§atmak ic;in yanlt§ yollara ba§ vurmak, bir ulusun c;okti§ti ve y~tru onleme veya boyle bir ytklll§tan sonra bunu onarma t;aresi degildir. Gunumuz yazarla­nndan biri hakh olarak demi§tiJ ki: "Tarihin verdigi hukfu:n §Udur: "Eski ve etkinligini yitirmi§ gorti§ler, onlan eskitip ytpratffil§ olan rnilletlerde yeni­den asia benimsenemezler." Bu itibarla bir millette c;okti§ ve y1klit§ guc;Je­rine kar§l yegane etkin gti<;, gi.ic;lu ki§ilik ve benlik sahibi bireylcr yeti§tir­mektedir. Ancak boyle ki§iler hayatm derinligine dallp azi.inu bulabilirler. Bunlar gozumuzun online oyle olc;u ve standartlar getiJirler ki bunlarm 1§1-gmda, c;evremizin hic;bir zaman degi§mez mahiyette olmadtgtru ve yeni­den gozden gec;irilip duzeltilmesi gerektigi gen;;egini anlamaya ba§lanz. Onuc;uncu ytizytlda ve ondan sonra islam fakihlerinde goruldugu gibi, gec;rni§e kar§t gosterilen sahte ve yapmactk bir saygt ve a§m nizam kurma egilimi islam'm ruhuna aykm idi." 113 "Bana gore yeni oesilden kendi tec­riibeleri ve g\.intimi.iz hayatmm degi§en §artlan l§tgmda te§r'i prensiplerinio kaynaklanm yeniden yorumlamayt hedefleyen yeni neslin tavn hakh bir tav!fdtr. Ayn1 zamanda Kur'an'm varhg1 di.izenli olarak artan ve terakki eden bir unsur olarak gormesi, her yeni neslin seleflerinden gelen birikimi almakla birlikte bu birikimin kendi donemine ozgu problemleri c;ozmek ic;in dti§tinmesine engel olmamast durumunu gerektirir."l14

180/ MUHAMMED tKBAL KITABI

E- "Bak anlasmlar diye ayetlerimizi nasd a~tkhyoruz'"115

islam benligin yenilenmesinin yolunu a~tklaml§tu·. islam'm kurallan ve prensipleri degi§mezdir. Fakat bu kurallann degi§en olaylara uygulanma­smda bir yenilenme ve degi§me olabilir. Aynca islam problemlerin c,;:ozu­mi.inun akli teerrimuller degil vaktanm ilmi ve tecrubi metodlarla incelen­mesi gerektigini beyan eder. ikbal bu konuda, islam'm bu metodlan dt§ di.inyayla ili§ki kurmak i<;in belirledigini c,;:unkii islam'm s.on din oldugunu, eger islam'dan sonra ba§ka bir din olsaydl insanlan daha mi.i.kemmele yo­neltecek yeni bir tevcih bekleyebilecegimizi belirtir. Ama islam son din ol­duguna gore irlsam insan olarak ntibtivvet 'yoluna, yeni. hakikat yoluna ula§tlracak yollan gostermesi zorunluydu. Bu yollar deney metodunu uy­gulayan al.irnler ve usul alimlerinin yoluydu. Gerc,;:ek alimler peygamberle­rin varisleridirler.

islam'm ruhbanltk mtiessesesini ve saltanatm verasetle el degi§tirmesini reddetmesi, Kur'an'm akletme ve tecri.ibeyi stirekli olarak tavsiye etmesi, kainatl ve daha onceki kavimlerin tarihlerini incelemenin insan bilgisinin kaynaklanna ula§mayt saglayacagt konusunda 1srar etmesi, islam'la pey­gamberhk ml.iessesesinin son buldugunun en ac,;:tk ifadeleridir. ll6

Bu durumda musltimana di.i§en gorev, kainat1 oldugu gibi gormektir. Kur'an da bize bu ytice degi§im gerc,;:egini gosteriyor: "Haytr, §afaga, gece­ye ve onda basan karanhga, dolunay olmu§ aya yemin ederim ki, halden hale gec,;:ersiniz. "117 Bu stirekli degi§irn metodu ile Allah kuluna kulun kendisini degi§tirmesi §art1yla yard.un eder118: "Bir topluluk inane,;: ve dav­ram§ml degi§tirmedikc,;:e, Allah da onlann durumunu degi§tirmez." 119

'1nsan ilk gayreti gostermezse, bunyesinde yatan zenginlikleri i§le-: mezse, ilerlemekte olan hayata i~ten gelen bir hamleyle kattlmak ar­zusunu duymazsa, ruhu sertle§ir, ta§ gibi olur ve kendisi de 6/U bir cisim haline gelir. Ancak insanm hayatz ve ruhunun geli§mesi, kar­§tla§tzgz ger~eklerle bir baglantz kurmasma bagltdzr. Bu baglantz da bilgi yoluyla olur. Akzl, duygu ile sezgiyi inceden inceye i§ler ve bu suretle bilim dogar. " 120

Bu gerc,;:ek Kuran-1 Kerim'de ac,;:.tkc,;:a dile getirildigi halde, mtisltimanlar, Stiryani, iran, Bizans ve Hint kiih:i.irleri gibi yabanCl ktilttirlerle kar§tla§tlk­lan ilk zamanlarda buna dikkat etmediler. ikbal bu durumu §Oyle tesbit ediyor:

IKDAL'iN DOSONCE DONYASI / 181

"Kur'an-t Kerim 'in muslumanlan duyuiabilen ve elle tutulabilen bu gergekleri g6rmeye d~falarca davet etmesinden sonra miislumanlar alemin kaynagt baktmtndan dinamik, fani ve gegici ve c;ogaima ye­tenegine sahip oldugunu anlaymca, aktl ve manttk yolculuklanntn ilk sajbasmda buyuk hayranltkla okuyup ezberledikleri Yunan felse­jesini t;iiriitmeye ve buna ~iddetle muhalefet etmeye bcl§layacaklm: Asltnda, ilk zamanlarda Kur'an-t Kerim 'in ruhunun Yunan felsefe­sine ters dii~medigi fikrine kaptlan. miisliiman d~iiniirler bu mu­kaddes kitabt da Yunan dii§iincesinin ~gtnda okuyup incelemeye c;alt§tzlar." 121

..• Sokrat, Platpn ve Aristoteles teorik akll teemmtilli ·yliceltip duyu idrakinin degerini dli§lirdugu i<;in onlann yolunda giden muslumanlar da ba§langt<;­ta -kadim felsefi dti§linceye olan hayranhklan sonucunda yollanru kaybet­rni§lerdi. Muslumanlar iki ylizytldan uzun bir zaman sonunda islam'm "duyma" ve "gozlernleme"nin bilgiye ula§madaki rohinu ne kadar onem­sedigini ve Kur'an'm ozunde kadim felsefenin ogretileriyle <;eli§tigini far­kettiler. YapJ.lan bu bnemli tespit islam di.inyasmda tam etkisi bugtine ka­dar farkedilmeyen bir dli§lince devrirnine yo! a<;:tm§ttr." 122

Mlisllimanlarm bizi tabiatt bilin<;li bir §ekilde kontrol ermeye haztrlamak lizere tabiatm kanunlanru ke§fetme yolunda duyu dunyasmm yeri ile .goz­lem ve deney'in bu faaliyet i<;indeki rollinu idrak etmesi <;e§itli a§amalar sonunda mUmki.in olmu§tur. ibn-i Hazm Et-Takrfb fi hududi'l-Manttk adlt eserinde duyu'nun bilginin ana kaynaklarmdan biri oldugunu bnernle be­lirtir. ibn Temiyye de Nakdu 'i-Manttk l24 adh kitabmda "yegane glivenilir ve dogru bilgiye ula§ma §eklinin istikra oldugunu belirtir. i§te gozlem ve deney metodu bu §ekilde meydana gelmi§tir. Bu sadece teorik bir mesele degildi. El-Biruru'nin "tepki zam~m" denilen §eyi ke§fetmesi ve El-Kin­dl'nin "heyecan daima muharrik ile oranttlt olur" yolundaki nazariyesi, de­ney metodunun psikoloji ilminde tatbik olunduguna dair ornekleti te§kil eder. Bu nedenle, tecrub1 metodun Avrupa'nm bir icad1 olduguna inan­mak tamamtyla yanlt§ttr.125

Bunlan islam felsefesinin zamaru objektif bir unsur, yani zillnin dt§tnda varltgt olan bir dt§ ger<;ek olarak.kabul etmesi, ibn Miskeveyh'in hayatt bir tekamul ve nihayet Birun1'nin evren ve tabiatt bir olu§ hareketi olarak ka­bul etmesi 126 eklenebilir. Matematige ~in yJ.l boyunca hakirn olan bu dur­gunluAu ilk bozan ki§i TUsl olmu§lUr.

182/MUHAMMED lKBAL K.iTABI

Tusi, Euclid'in teorisini di.izeltmeye ve buna daha iyi bir §ekil vermeye kallo§ttgt zaman da hissedilir ve somut mekan fikrine tamaJ.lUyla .goz yum­makla mi.imki.in olabilecegini anlad1. Bu §ekilde ~ok ci.iz'i miktarda olsa bile, gi.ini.imi.izde fazla-uzay (hyper space) teorisine bir temel haztrla~­tlr.l27 ·

Bununla beraber fonksiyonla ilgili modern matematik g6ri.i§i.ini.i ele ahr­ken, tamarruyla bilimsel yonden, evrenin sabit ve hareketsiz olu§u gotii§i.i­ni.i yetersiz bulan Birurli olmu§tur. Biruru'nin bu gori.i§i.i de Yunan di.i§i.in­cesinden a~lkc;a uzakla§makla ger~ekle§mi§tir. Fonksiyon fikri bizim di.in­ya tasavvurumuza zaman unsurunu katmaktadu. Sabit ve hareketsiz olam degi§ken ve hareketli hale getiren bu flkir, evren'i yap11m1§ veya tamam­lanrru§ degil yaptlmakta ve olu§ halinde bir nesne olarak gormektedir. 128

Boylelikle ikbal duyulur §eylere onem·veren islam ki.ilti.iri.ini.i ruhuyla, akli teemmi.ile on em veren Yunan ki.ilti.iri.inu n ruhu arasmda oze ili§kin bir ~e­li§ kinin varltgma i§aret etmektedir. <;ok gariptir ki durum bugun tarnaffily­la tersine donrni.i§ti.ir; Batthlar islam'm deneyci ruhunu uygulamaya koy­mu§lar, muslUmanlar ise akll teemmi.ili.in sonuc;lanyl~ yetinmektedirler.

Bu yi.izden de gi.ine§in her dogu§uyla mi.islumanlar gerilemeye, batthlar da ilerlemeye devam ediyorlar. Bu sebeple ikbal'in mi.isli.imanlart kendi oz ki.ilti.ir ve ruhlarma geri donrneye c;agumast, mederu gerilemeye dur de­meye ve ilerleme yoluna koyulmaya bir davettir. Deney metodunu benim­semeye te§vik etmenin Batt'dan bir§eyler almaya te§vik anlamma geldigini di.i§i.inmek yanll§ olur. <;i.inki bu metod mi.islumanlann eliyle geli§tirilmi§ olup Yunan filozoflanndan dev§irme degildir. Muhammed ikbal bu konu­da §6yle diyor: "Mi.isli.imanlar arasmda tecri.ibi metod geli§tiyse bu olgu, Yunan felsefesiyle herhangi bir uzla§ma neticesinde degil, bununla si.irekli zihni ~eki§me ve c;att§ma sonucunda meydana geldi. Briffault diyor ki, "Yunarthlar ashnda teorilerle ilgilendiler ger~eklerle degil". Dolaytstyla on­larm pasif ve ruhsuz kavramlan mi.isli.imanlann di.i§i.incelerini de kostekle­yerek, Kur'an-t Kerim'in ger~ek ruhunun ne oldugunu anlamalanru yakla­§tk iki yQz ytl engelledi. Onun i~in, burada §U yanlt§ izlenim ve inanc1 ke­sinlikle ottadan kaldtrmak istiyorum .ki, o da Yunan felsefesinin herhangi bir §ekilde islam kOlti.ir ve medeniyetin.in belirlenmesinde bir rol oynad1g1 inanctdtr. 129

islam di.i§i.ince tarihine donersek mi.islllmanlann ki.ilti.irlerinin Yunan ki.il­ti.iri.iyle c;atl§ttgma ili§kin bilinc;lerinin buyi.ik manuk~t Matta bin Yunus ile

IKSAL'iN 00$UNCE OONYASI/183

Ebu Said es-Sirafi arasmda H. 4. ylizytlm yirmili yillannda ge~en tartt~ma­da somutla~ttgmt gortiruz. Bu c;au~manm ~uuruna vartlmastrun akabinde ii<; ti.ir ar~~ttrma metodolojisinin islam dunyasmda ortaya <;lkttgmt gozlem­liyoruz. Bunlar manttk<;t dil analizi metodu, daha oncesinde hadis ulema­strun olu~turmaya ba§ladtgt ve nihai formunu ibn Haldun'da bulan tarih metodu ve $On olarak kimya, ·eczactlJk, botanik ve diger ilimlerdeki alim­lerin geli§tirdigi tecrub1 (deneysel) ilim metodu. Maalesef biz bugun bu inetodlann urunlerinden fazlaca bir ~ey bilmiyoruz, fakat islam ki.ilti.ir mi­rasml yaytmlama faaliyetleri bu metodlarm musli.imanlarm hayaundaki et­kilerinden her gec;en gun daha fazla haberdar olmamtzt saglamaktad1f. Boylece muste~riklerin bu birikimin Yunan di.i~uncesine medyun oldugu yolundaki iddialan da c;uruti.ilmi.i§ olmaktad1r.

F- ik:bal'in Tiirkiye'deki Yenile~me Hareketiyle ilgili GOrii~ii:

ikbal'in Turkiye'deki yenile§me tecrubesiyle ilgili kademe kademc geli§en fikirleri onun siyaset felsefesinin ilm1 ozelligini ortaya koya r. ikbal'in bu tecri.i.beyle ilgili yakla~tmml ac;lkc;a anla§tlmast i<;in islam devleti hakkmda­ki du~i.incelerinin bilinmesinde fayda vardtr.

ikbal'e gore din ve devlet islam'da birbirinden ayn iki unsur degildir. is­lam tek bir hakikat olup c;okluk kabul etmez.130 Din ve devlet aynmtysa insarun beden ve ruh gibi iki unsura ayrtlmast gibi yanlt~ bir gori.i~ten kay­naklanmt§Ur. islam ac;tsmdan ise "Devletin anlamt sozettigimiz ideal pren­sipleri zaman-mekan giic;lerine donti§tlirme c;abast ve belli bir insaru du­zen ic;inde bunlan ger<;;ekle§tirme i§idir. Ancak ve ancak bu anlamdadtr ki islam'da devlet bir teokrasi, yani dogrudan dogruya Allah'm hakim oldugu bir hi.ikumet sistemidir. Yoksa, bu hukumetin ba~mda kendi farzettigi ya­rulmazllk perdesi altmda ki§isel iktidar ve basktstru si.irdurebilecek bir Al­lah halifesinin bulunmast anlamma gelmez. Maalesef islam't ele~tirenler bu onemli noktayt gozlerinden kac;trmt~lardlf. Kur'an-t Kerim'e gore niha1 hakikat sadece ruhtur ve hayatt da onun cismanl faaliyetleridir. Ruh, tabil, maddl ve dunyevi yollardan kendi varltgmt gosterme irnkanlan bulur. Bu baktmdan, "di.inyev'i olarak bilinen her §ey, esas itibariyle ve kokunde "ru­hanl"dir."l3J

Turkiye tecrubesinln ba§langtcma bakarsak siyas1 arenanm iki farkh di.i­~unce bi<;imini temsil eden iki partiden olu§tugunu gortirliz. Birincisi milli­yetperver parti olup milliyetperverlerin itibar edip deger verdikle ri ~ey din degil, devlet ve vatandt. Bu goru~te olanlar ic;in din herhangi bagtmstz bir

184/MUHAMMI'.D IKBAL KITABI

kimlik ta§uruyor, dolaytstyla ayn bir fonksiyonda g6riini.iyordu.132 Milliyet­perver grubun din ile devleti aymp onceligi ve daha onemli pozisyonu devlete verdigi ac;;lktrr. i§te ikbal'in bu di.i§i.incelere ilk itirazt bu noktada gizlidir. ~oyle diyor: "Ben §ahsen, devlet kavrarrurun daha gtic;;li.i ve is­lam'm ongordi.igi.i nizamda yer alan ve diger bi.iti.in kavramlardan daha i.is­ti.in oldugunu farzetmenin yanlt§ o ldugu kamsmdaytm. "133

ikbal daha sonra Turk milliyetc;;ilerinin din ve devlet i§lerini birbirinden aymna di.i§i.incesini muayyen tarihi olu§umlar sonucunda bu aynrm koy­mak durumunda kalan ve islam di.inyastyla hie; bir benzerligin olmadtgt bir ortama sahip olan Batt ki.ilti.iriinden aldtklanm belirtir. "ilkel luristiyan­ltk herhangi bir siyasi veya medeni bir birlik olarak degil, kutsal ve pak olmayan bir di.inya ic;;inde bir ruhban nizarru olarak ortaya c;;tkrnt§t1r. Bu oyle bir nizamdt ki, di.inya i§leriyle hic;;bir ilgisi yoktu ve her bakundan Ro­ma imparatorlugu'nun tasarruf'unda idi. Bunun sonucu olarak devlet ·hrris­tiyanhgt kabu l ettiginde, devlet ve kilise birbirine rakip oluverdiler ve hak­lanyla yetkilerinin stntr lan belli olmad1g1 ic;;in bitmez ti.ikenmez tartt§mal~r

ve kavgalar ba§ladt. Oysa islam'da asia boyle bir §eye mahal yoktu. <;i.in­ki.i islam dogtt§undan beri medeni ve di.izenli bir topluluktu. islam toplu­lugu, Kur'an-t Kerim'den bir taktm sade ve basit hukuk ilkeleri almt§tl. An­cak bu nizamlar Romahlarm sonradan tecriibe ile sabit oldugu gibi bi.iyi.ik geni§lik imkanlan arzeden ve tevil mi.imki.in kllan 12 Kanun levhasmda ya21h nizamlar gibi oldu .. ;Bu bakundan TUrk milliyetc;;ilerinin din ve devlet anlayt§t, islam'da y.en otmayan ikilik (kilise ve devlet ayrlffil) duzeninin var oldugu·: izlenimini verdigi ic;;in yanlt§ ve yantlttCtdrr. " 134

Said Hal4n Pa§a'nm onderligindeki Oinde Islahat Partisi ise "islam'm ide­alizm ile pozitivizrnin bir uyumu oldugu gibi temel hakikat i.izerinde tsrar etti. Zaten, hi.irriyet, e§itlik ve dayaru§ma gibi ebedi gerc;;eklerin herhangi bir milleti ve vataru yoktur. Bilimsel gen;eklerin evrensel karekteri, bir bi.i­ti.in halinde insan bilgisini temsil eden bilimsel ulusal ki.ilti.irlerin c;;e§itleri­ni, ayru §ekilde islami c;;e§itlerin evrensel karakteri, ti.irli.i ti.irli.i milli, ahlaki ve sosyal idealler yarattr."135 ··

Yine Said Halim Pa§aya gore "ulusal benlige dayanan bir ki.ilti.ir, barbarh­gm degi§ik bir bic;;iminden ba§ka bir§ey degildir. "136

Bu yi.izden Avrupa'da i.iretirnin a§m artmasma ragmen ti.iketici unsurun st­nrrh olmast, Avrupa uluslartru milliyet farkhhgt kisvesi alttnda birbirleriyle sava§a kadar goti.irdi.i. Bizler bOyle bir ekonomik tercihle kar§t kar§tya ol-

IKBAL'tN D0~0NCE OONYASI/185

madJ.guruza gore bizim milliyet<;ilik prensibini benimsememizin hi<; bir ge­regi ve makuliyeti yoktur.

iki partinin temel prcnsiplerini. arzettikten sonra Dinde Islahat Pattisi'nin islam'm ruhuna Milliyetperver Parti'den daha yakm oldugunu tespit edi­yor. 137

Hilafetin terkedilip cumhuriyetin ilan edilmesiyle ilgili olarak ise ikbal §OY­le diyor:

"Ben ~ahsen, Turk g6~unun dogrlf olduguna inamyorum. Bu ko­nuda gereksiz tart'l§rrlaya liizum yoktur. Demok'ratik hukUmet diize­ni sadece hlam 'tn rub una tamamtyla uygun olmakla kalmaytp is­lam dunyasmda etkinliklerini g6stermekte olan yeni gu<;ler ka1~tn­da da bir zaruret balini alm~ttr. "138

islam'da siyasl birligin dagtlmast, birbirinden bagunstz siyasl birliklerin or­taya ~!kmast, u an'daki §iilerle ehli sunnetin ingll)et konusunda farkh go­rti§leri sa vunmalan, hilafetin kurulmaslfil imkans1z hale getirmi§tir. Arabis­tan'daki §ahsl emellerin on plana <;tkmast da139 mi.isli.imanlann boli.inmele­rini htzlandJ.rmt§, tek bir halife etrafmda toplanma imkanlanm da devre dt­§t blCakmJ§tlr. Boylece ikbal "bolgesel devlet" fikrini destekleyip, bunun mi.ishlmanlann birligini saglamaya yonelik bir adJ.m olacagmt hayal etmek­tedir. ikbal bu baglamda §Oyle demektedir:

"$imdilik butun mU.Sluman uluslar kendi i<;lerine qekilmeli ve ge<;ici olarak butiin dikkatlerini sadece kendi uzerlerinde toplamaltdirlar. Ta ki butiin mU.Sliiman uluslar aralarmda cumhuriyetler toplulugu kurabilecek kudret ve yetkiye eri§sinler. Milliyet<;i diifuniirlere gore gert;ek ve canlt bir birlik sadece sembolik bir halifeligin altmda elde edilebilecek kadar kolay bir i§ degildir. Bu ortak manevf irade ve ar­zunun birle~tirici bagtyla trkf rekabetleri ayarlanm~ ve denkle~tiril­mi§ ozgur ve bagtmstz birimlerin <;okluk baline gelmesinde tam ola­rak ifade bulur. "140

Acaba ikbal siyaset di.i§i.incesinde ve oze llikle bolgesel devletin ge<;ici fonksiyonuyla ilgili goru§lerinde hakh mrydt? Araplar milliyet<;ilik prensibi­ni yetmi§ ylldan daha fazla bir si.ireden beri benimsediler. Kendilerinih de Avrupadakiler gibi tek bir devlet olmaya haklan oldugunu soylediler. 'Fa­kat <;ok zaman ge<;;meden hi.ikmi.i altmda ya§adtklan degi§ik devletlerin is­tedikleri §ey olmadtgmt, aksine geri kalmt§hklarmdan dolay1 bu devletlerin

186/MUrlAMMED IKBAL KiTABI

bi.iyiik Ball devletlerinin <;tkarlanrun aract olmaktan ileri gidemedigini id­rak ettiler. Dolaytstyla Arap birligi hayali yerini Arap urnmetinin her par<;a­.smm kendi geli§ml§ devletini kunnast · hayaline terketti. Daha· oncesi tek bir Arap halkmdan bahsederken bugi.in "Arap halklan"odan bahsediyoruz. Aruk -di.i§Lir'lmeksizin- birligin geli§mesini engelleyen farkh.hldan kabul et­meye ba§ladtk. Araplarm bolgesel devlet fikri ·gen;ek ve sun'! asker! hezi­metlerin birbirini takip etmesi, i.immetin kaynaklaru:un heba edilmesi, ikti­sadt: durumunun zaytflamast, loplumsal ve siyasi krizlere yol a<;maktan ba§ka bir i§e yaramad1. Dolaytstyla ikbal'bolgesel devlet fikrine olumlu bakmakta pek isabet edememi§tir.

Dogrusunu soylemek gerekirse ikbal "Ti.irklerin Projesi"nden <;ekiniyordu. Ba§ka bir ifadeyle islam a<;tsmdan kabul edilebilir hedeflere ula§ma gu­cunden cmin degildi. Kendisi §oyle diyorclu:

"Eger jsfam uyan'l§'t olgusu ge-rekse, ki be-n bunun ger~ekligine inam­yorum, bizim de Turklerin yapttgm~ yapa1'ak dii§unce miras~mtzt yeniden g6zden ge~irmemiz gereki.1'. Egergenel jstamf dii§unceye ye­ni bir §eyler ekteyemezsek de jslam dunyastnda hzzla ya~lan din­de-n uzakla§ma hareketinin 6nun'u alabiliriz. " 141

Lakin ikbal gizliden gizliye bu yeni yonelimden korkuyordu, bu yi.izden daha onc:eki heyecanmt clevam ettirdigi kitabmda §oyle diyor:

'~Wodern. js/.am 'daki dii.§iince 6zguriugu akzmtnz can u gonulden al­kz§hyoruz. Ancak §U da bilinmelidir ki, hlam 'da liberal fikirlerin or­taya ~zkttgt d6nemler jslam tarihinin en kritik d6nemleridir. Libera-

. lizm bolucu ve par~ala~ct bir gil~ gibi hareket etme egilimindedir. Ve bugun js[am 'da etkisini g6stermeye ve her zamankinden dab a

·~ok belirginle§meye ba§layan trk~tltk kavramt milslilmanlann· kendi dinlerinden 6gre-nmi§ olduklan o guzelim geni§ g6rii§il ve milsama­haYI- eninde sonunda silip g6turebilir Bundan ba§ka bizim din£ ve siyasf zslahat~tlanmtz, liberalle§me §evkiyle, tslahattn dogru stmrla­nm gen~lige ozgu delidoluiukla a§tp ge~ebilirler. "142

ikbal'e gore mi.isli.imanlarm ilerlemesi Batt'run i<;inde erimekle olmaz, ona gore biz Ball'nm her §eyini taklit etsek de onlar yine de bizi kendileriyle e§it g0rmeyeceklerdir, aksine bizi <;ok iyi taklit yapan maymunlar mesabe­sinde goreceklerdir. "Batt, islam aleminin hi.irriyetini ancak bir §artla kabul edebilir: Kendi di.i§Lincesini kabul etmesi §arttyla. Batt'run asken hi.i.ki.im-

iKBAL'tN OO~ONCE OONYASI / 187

ranl!gmdan kurtulmak demek yine Batt'run ki.iltiirel ve fikri nufuzu altma girmek anlamma geliyordu. <~Xinki.i Bat1'ya gore islam i.irrunetinin kurtulu­§U Bat1'nm ideolojilerini kabul etmek §arttyla mi.imkiindu. Bu durum Hin­distan'da Bat.Jlt somuruci.ilerin yapttgt §eyin ayms1ydt. Onlar, islam kisvesi altmda islam'la sava§ eden Seyyid Ahmed Han'm Kadtyaniligi gibi h;lre~ ketlerin dogup gl.i~lenmesine rehberlik ediyor ve katklda bulunuyorlar­dt. "143

Bu ylizden ikbal "TUrk Tecriibesi"ne kar§t yeni bir tavtr ahp, onun islam · ~er~evesindeki yenile§me hareketi degil de, Batthlarm, ayru Mtstrhlan ve digederini yapllklan gibi Ti.irkleri de i~ine ittikleri bir ~tkmaz olarak deger­lendirrni§tir:

Batxltlar, Turklerin 6nundeki kapalt kapxlan a<;ttlar.

MtStrltlar i<;in mubkem esaslar koydular.

A man henligini elinde stkt tut,

Onsuz ki§inin ne dunyast olur ne de dfni 144

Battltlar Turklere yeni bir umut ve istek Cl§tladtlar, on/ann i§leri i<;in yeni bir esas belirlediler" . 145

Evet, Osmanlt iilkeSinde hakim oldu. Fakat, sanma ki o, Avrupalmtn prangas~ndan kurtuJahildi, <;itnku 0 bata ontann ttlsxmmm etkisi altmda. " 146 ·

ikbal bu· manada §Oyle diyor:

Kendisine yaptlan sihri bozana ne mutlu,

Kalbini frenklerin mfsaktyla baglamayana ne mutlu

Umutsuz olmq, kendini bil,

Erkekler ge<;mi§te de, bugun de, gelecekte de bojledir 147

Gene §Oyle diyor:

Allah o ummete bayraktarhgx vermi§tir,

0 ummet ki kaderini ~liyle yazmt§ttr 148

Ommetin insanhgm onderligi makamma gelmesi, ~lt§mayt, cihad etmeyi gerektirir. Aynt §ekilde mi.islumanlann vaktinden once onderlik veya uya­nt§l talep etmesi onlann sonu olur. ~unki.i "Tuyleri tamamlanmadan u~an ku§ vah§i kedilerin yemegi olur" .149 MusJUmanlann uyant§t Batt tarafmdan

188/ MUHAMMEO iKBAL KiTA81

engelleniyorsa, bu, muslumanlann miskinlige veya nutuk c;ekerek vakit gec;irmeye yelterunelerini gerektirrne.c. Aksine iyi planlama ve uygulama yapmak .gereklidir. Bu manada Cenab-t AJJah §6yle buyuruyor: "Onlara

. (du§manlara) kar§t gucunuz yettigi kadar kuvvct ve cihad ic;in baglamp beslenen ~ttJar haztrlaym, <;linkU onunla Allah'm dl.i§mamm, sizin dli§mam­mzt ve onhtrdan ba§ka sizin bHmediginiz, Allah'm bilclig1 (dti§man) kimse­leri korkutursunuz. Allah yolunda ne harcarsamz size eksiksiz odenir, siz asla hakslZhga ugratlimazsm1z." 1so ·

Allah yolunda harcananlar bo§a gitmez, aksine binlerce misliyle muslu­manlara· doner.

ikbal diger taraftan Bau'yla diyalog yoluyla anla§ma taraftarlarma §Oyle sesleniyor:

Hoca fetvasmda diyor ki zamammtzda anetik kalemle sava§tltr,

Dunyada artzk ktltcm hir;bir i§i yoktur.

Ama boca bilmiyor mu ki,

Cam ide arttk bu tur vaazlar bir i§e yaramzyor.

Mii.stuman elinde ktlu;: ve tufek var mt ki?

Olsa da kalp/er 6/umun tatltltgzm bilmezler.

Kafirin 6lumunden bile yiiregi titreyen birine

Kim d~yor ki miisliiman gibi 61.

Cihadz terketme telkini yaptlacaksa,

Dunyantn kanlt penr;elerinden k01'kan ki§ilere yapzlsm

Battl'tn ~an u §evketini korumak ir;in

Avrupa ba§tndan beline kadar ztrh giymi§ti. 151

G- Biliyorsun ki Ummetin Lideri Yok152

ikbal sisteminde islam1 devleti lit; esas uzerine oturtur: Tevhid veya e§itlik Lizerine kurulu insaru birlik, islam akidesi ve hilafet.

1. Tevhid: Tevhid'in ozunde iki esas vardtr. "La ilahe illalah" ve "Allahu ekber". Bu prensibin golgesinde insan, Allah'tan ba§kasma boyun egmek­rcn kurtuldugu ic;in ozgtirlUguni.i elde eder. <;;unkU Allah'm §eriatt bi.irun kanunlann usrundedir. <;;onkU "islamiyet bir huki.imet §ekli olarak, Tevhid ilkesirti? insan soyunun zihn1 ve hiss! hayaunda ya§ayan bir etken olmast

IKOAL'IN DO~ONC!l DONYASI /189

i~in pratik bir ara~t1r. islam hiiki.imdara degil Allah'a bagllltgt ogutler ve is­ter." 153

Mi.isliimanlar Tevhid'in golgesinde, vatanlan birbirinden farklt olsa da, Al­lah'm evine, ktbleye gi.inde be§ kez yonelirler. i§tc bu tek yonelirn -ik­bal'in dedigi gibi- onlan tam bir birlige sevketmeli, onlarm arasm1 stmrlar ve trklar ayumamalt, ancak inane; onlan birle§tirmelidir. Somurgecilerlc kavrniyet~ilerin koydugu sun'! boli.inmelerin mi.isliimanlan birbirinden uzakla§ttrarak, onlardaki kardc§lik duygu_§urru yok etmesine, nefislerine di.i§manllk tohumlan ekmesine, onl;:y....JJifbirlerine yabanct hale getirmesi- f

ne, toprak ve guc; i<;in birbirlerini katleder hale getirmesine izin vermeme-lidirler. 154 / .,..--

ikbal ba§ka bir yerde bugiiniin ml.isllimanma §Oyle sesleniyor:

Muminler arasmda mtlslumanlan aytrarak yCI§tyor ve Tevhid'i sa­vunuyorsun.

Zikretmeyi taat ve ibadet samp heva ve hevesini ilahzn haline getiri­yorsun. 155

2- islamf Akide: Allah Taala kitabmda ki§inin akidesirlin onun kimligi oldu­gunu vazetmi§tir: "Kim Allah\ O'nun ResulUnl.i ve iman edenleri dost (ve­li) edinirse, hie; §iiphe yok, galib gelecek olanlar, Allah'm taraftarlartdtr. Ey iman edenler, sizden once kendilerine kitap verilenlerden dininizi, alay ve oyun (konusu) edincnleri ve kafirleri dostlar (veliler) edinmeyiniz."156 "Ey irnan edenler, yahudi ve htristiyanlan dostlar (veliler) edinmeyiniz; onlar birbirlerinin dostudurlar. Sizden onlart kim dost edinirse, ku§kusuz onlar­dandu. "157 Konuyu derinligine di.i§iinursek "akidenin bir sec;me ve irade i§i oldugunu gori.iri.iz, c;onki.i her ferdin akidesini sec;me ozgiirliigu, daha son­ra da k;inde ya§ayacagt toplumun ti.irlinu belirleme irnkam vardtr. Ama ne soyunu, ne rengini, ne milletini ne de ukmt se~me ozglirlugo vardtr."158

Dolaytstyla islam'da birligin temeli renk, trk, vatan, dil veya belli bir stntf degil, akidedir. "Muhammed! mesajm gayesi insan hurriyetinin, e§itligin ve kardC§ligin saglanmastdu. Bunlar islam! ogretileri tatbik edip toplumsal zorbahgm bi.itiin bic;irnlerini reddeden bu ogretilerin yolunda yiiri.iyen ide­al toplumun temel prensiplericlir. Cavidname'de §Oyle diyor:

Kur'an nedir? 0 , buyuklenen insanm 6lum hukmu, yoksui ve ag ko­lenin kurtarllmastdtr. 159

190/MUHAMMED IKBAt KiTAUI

<;;agda~ bir ara~tmnact ikbal'in tam bir a~tlrukla "insanlar arasmdaki kar­de§ligin ozlinii idrak edemeyen her toplumun ~okmeye, ti.ir, renk veya st­ntf gibi degerlere itibar eden her insan toplumunun . da bozulmaya mah­kum oldugunu tesbit ettigini bellrtir." 160 Akide toplumuyla kavimler ve St­ruflar toplumu arasmda apa~1k bir ~eli§ki oldugu ortadadtr. ikbal $arktan Haber (Peyam-1 Me§nk) adh eserinde §byle diyor:

"Ajganltytz, Turk'uz veya Tatarlardamz demeyin, biz aym bah~e­nin, aym kaynagm ~ocuklanytz. Biz hepimiz aym bahann evlatla­nyxz. "161

Bu, modern dilde §U demektir: islam toplumu dt.i§i.ince, hedef ve din birli­gi iizerine kaimdir. Dolaytstyla islam toplumunu guniimiizde en ~ok teh­did eden §ey, kurulmasmm esasma te~kil eden diru ruhun terkedilmesi ve Batt'nm musliimanlar arasmda yaydtgt vatan ve lfk esasma dayah milliyet­~i bolunme dii§lincesidir.

2- Hllafet:

ikbal'e gore "hilafet" islam devletinin diizenldir. DoJaytstyla idari makam­lan bir ki§i, bir smtf ya da bir milliyete bagtmh degildir. Miisliimanlar bir taragm di§leri gibidirler. Arab'm Acem'e iistunlugii yoktur; iistunliik tak­vayla oJur. Dolaytstyla hilafet, gerekli §artJan ta§tyan her miisliiman i~in miimkiindiir. Bu §artlann b~mda miisli.imanllk ve yeterlilik gelir. Yeterli­likten kastt, devleti §eriatm kurallarma gore yonetebilme kabiliyetine sahip olrnastdtr. Tabii aynca miisliimanlar tarafmdan se«;ilmi§ olmak §arttlf. Oy­leyse islam devleti ~agrmtzm diliyle, cumhuriyet, ba§kanltk sisteminl be­nimseyen bir siyasi rejimle yonetilen devlettir.

ikbal "hilafet" nizamtyla mevcut cumhuriyet rejirni uygulamalan arasmdaki farklan ele ahr. islam'da hakirniyet Allah'mdtr, Batt diizenlerinin iddia et­tikleri gibi halkm degildir. Eger Allah'm iradesi islam'da hakimse islam umrnetinin iradesi fonksiyonunu yerine getirebilir. Demokratik sisternler­deki biiti.in iyi ozelllkler, ~G1·a nizammda ve islam'm ilk donemindeki uy­gulamalarda fazlastyla vardtr. iHiveten, §Gra nizamt biiti.in 'demokratik sis­temlerin zorunlu olarak i~ine dii§tOkleri yanlt§ ve tehlikelerden uzaktlf.

Son olarak eger tasavvufu_n ikbal'i~ d~§iincrsi iizerindeki etkisini gozonu­ne almazsak, onun aktlct tasavvuru Islarn1 dii§i:incenin biiti.in metafizik, ahlakl, toplumsal ve siyas'i boyutlarma ni.ifuz ettirdigini goriiriiz.162 Buna · ilaveten ikbal'in islami tasavvurun Yahudi ve htristiyanlara ait kader ve

IKllAL'iN 00~0NCE OO~'YASI / 191

cebr inancmm §aibelerinden kurtarmada, musli.imanm fillcriyle olUmsi.izlu­gGnG birbirine ~arplCt bir §ekilde baglamada ba§anlJ o lmu§, kendisinden sonra buti.in ara§t1fmacllar tarafmdan da kabul edilen, deney metodunun ortaya ~ikt§l ve degi§ik ilimlerdeki uygulamalarmm islam kUlli.irunun url.i­ni..i oldugu yolundaki gorii§i.i benimsedi. Aynca· islam'tn Tevhid akidesini metafizik, ahlaki, toplumsal ve siyas1 a~tlardan Hiy!IGyla yoruml.ad1.

tkbal Ce?'liih-~ Cibrfl divanmda §6yle diyor:

Kaderin {ey miislumanlar] yzldzzla1·da veya on/ann d6nmesinde de­gildir,

Fakat cesu1· haykm~zmdadu~

Haykzrl.§tmda mt bayat kzvzlcttm yoktur.

Yoksa otlannda hii./a ktragz mt var" 163

Arttk otlarm kurumaya ba§ladtgmt, ikbal' in i~ine yerle§tirdigi ktvtlcuru tu­

tu§turmak i~in fazla beklemeyecegirnizi, boylece musli.imanlarm benlikle­rinin alevlenmesiyle Allah'm kendileri i~in irade ettigi kadere dogru yol alacaklan gunlerin yakm oldugunu mujdelemek istiyoruz.

Notlar

1 Muhammed ikbal, Tecdid et-Tejkfr ed-Dfnf fi'l-islam, Terc: Abbas Mahmud, Lecnct ct-Te'Uf ve't-Te1:ceme ve'n-ne~r. Kahire 1955 ·

2 Muhammed ikbal, Divan-t Armagan•1 Hicaz, Terc: Semir Abdi.i lhamid ibrahim, l.bs; EJ­Mektebet el-ilmiyye ve matbaatiha, Lahor, Pakistan 1976

3 Muhammed ikbal, Divan-J Cenab-1 Cibrfl, Terc: Abdlilmuln Mclluhl, Daru Tillas, Sam 1987

4 Muhammed tkbal, ~ekva ve Cevab-t ~ekva, Terc: Muhammed Hasan ei-A'zarrli ve es-Savl Ali $a'lan, 1bs., Ed-Dar el-ilmiyye, Beyrut, LObnan 1972 ·

5 Muhanuned i:kbal, Ravzatu'l-Esrar, Terc: Dr. Hi.lseyin Mucib e i-M•sri, Mektebe Anglo ei­Mlsriyye, Kahire 1977

6 Muhammed ikbal, Darbu'l-Kelfm, Terc: Abdulvahhab Azzam, Cemaati.l'l-Ezher Linne~r ve't-Te'lif, Kahire 1952

7 Muhammed ikbal, Hediyyetii 'l-Hi~az, Terc: I!liseyin Mucib ei-M1sri, Mektebetu Anglo ei-Mlsriyye, Kahirc 1975 ·

8 Kur'tin-t Kerirn

9 lbni Tufeyl (Ebubekir Muhammed b. Abdi.ilmelik): Hayy b. Yakzan, N~r: Ahmet Emln, Matbaatu Lecnet et-Te'lif ve't-Terceme ve'n-Ne~r. MOesseseti.i' l-Hanci, M!Slr, El-Mektebe ct-Ticariyye, Bcyrut, Mektebet ei-Mi.isenna, Bagd~ll 1958

192/MUHAMMED iKBAL KlTABI

10 ibni Keslr (Ebu'l-Fida, ismail b. Orner ed-Dime~kl): El-Bidaye ve'n-Nihaye, 6. ciJd, Tah­kik: Dr. Ahmed Ebu Mulahhim ve digerleri, 3. bs., Dar el-K;utlib el-ilmiyye, Beyrut, LOb-nan 1987 · ·' .. , ..

11 ibni Hindu (Ebu'l-Uerec Ali b. el-Hi.iseyn): Makale fi Vasf ei-Maad el-Felsefi, Tahkik: Dr. Sehban Halifat, Drdi.in Oniversitesi Yaymlan (Basthyor). ·· ,·

12 Ibni Hindu (Ebu'l-Ferec, Ali b. el-Huseyn): Miftab et-'Jib, Tahkik: Dr. Sekban Halifat, Ordi.in Universitesi Yaymlan (Basthyor). · ·. ;l ·

13- Dr. Ahmed Muavvaz: El-Allame Muhammed ikbal, El-Heye:t ~-Mtsriyye li'l-Kitab, Kahi-re 1980 . . .

14 Emire Nureddin Davud: DUrer Min S'i'r-i ikbal, Matbaatli'l-M:iiirif, Bagdat 1951.

15 Dr. Ali Hassun, Felsefetu ikbal, 1. bs, Daru's-Suallit-Ttbaa ve'n-Ne~r. $am.

16 Muhammed Hasan el-A'zanl ve es-Savl Ali $a'lan: Felsefetujkbal ve's-Sekaje el-islamiyye fi'l-Hind ve Pakistan, Daru ihya el-Kutlib el-Arabiyye, Kahire 1950

17 Muhammed el-Kettan1, ikbal Mufekkiren lslamiyyen, 1. bs. Daru's-Sekafe, Ed-Daru'l-Beyza, Pas 1978

18- Necib el-Keylan1; ikbal es~tUr es-Sair, 3. bs., Muesseseru'r-Risale, Beyrut, Li.ibnan 1980

19 Necib el-Keylani, ikbal ey-$air es-Sair

20 Necib el-Keylani, ikbal ey-$air es-Sair, s. 44

21 ikbal, $ekya ve Cevab-1 $ekva, Terc: Muhammed Hasan el-E'zanu ve Savi Ali ~a'lan, l.bs, Ed-Dar el-ilmiyye, Beyrut, Li.ibnan, 1972, s. 15. Bu kaynaga bundan boyle ktsaca: "Muhammed ikbal, Sekv~ ve Cevab-z $ekva" denilecek

22 A.g.e., s. 16

23 A.g.e., s. 17

24 A.g.e., s. 33

25 A.g.e., s. 34

26 A.g.e., s. 36

27 Dr. Ahmed Muavvaz: El-Atlame Muhammed ikbal, El-Heyet el-Mzsriye li'l-Kitab, Kahire 1980, s. 404: Bu kaynaga bundan boyle ktsaca: "Dr. Ahmet Muavvaz: El-Allame Mu­hammed ikbal" diyece~iz. ·

28 Muhammed ikbal, Divan-z Armagan-t Hicaz, Terc: Semir Abdulhamid ibrahim, 1.bs. El­Mektebe el-ibniyye ve Matbaatuha, Labor. Pakistan, 1976, s.227. Bundan boyle bu esere ktsaca Armagan-t Hicaz diyecegiz.

30 Neml, 34

31 El-Kasas, 4

32 Bakara, 205

33 Ra'd, 25

34 ikbal, Armagan-z Hic~z, S.287.

35 ikbal, Divan-t Cenah-t Cibrfl, s.173.

36 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 271

37 ikbal, Divan-t Cenab-t Cibrfl, s.74

iKBAL'iN DO~ONCE 001\'YAST / 193

38 A.g.e., s. 99 (Pazend: Zerdu§t'iin kitabmm tercume ve tefsiri'nin adt)

39 ikbal, Ravzabi'l-Esrdr, Tere: Dr. Huseyn Mucib el-Mtsrl, Mektebet Anglo el-Misriyye, Kahire, 1977 s. 37

40- A.g.e., s. 231

41 Nedb el-Keylani, ikbal e§-$iiir es-Sair, s. 91

42 A.g.e., s. 112.

43 Muhammed el-Kettant, Muhammed ikbal Mufekkiren islamiyyen, 1 bs. Daru's-Sekiife, Daru'l-Beyza, Magrib, 1978, s. 80. Bundan sonra bu kaynaga ktsaca: "Muhammed el­Kenaru, Muhammed ikbal Mufekkiren islamiyyen" diyecegiz.

44 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 276

45 A.g.e., s. 276

46 A.g.e., s. 284.

47 A.g.e., s. 284

48 A.g.e., s. 195

49 A.g.e., s. 196

50 A.g.e., s.196

51 A.g.e., s. 192

52 A.g.e., s. 192

53 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 32

54 Muddessir; 1-5

55 Ali Hassan, Fe/sefetu ikbal, S.204

56 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 32

57 Tiiba, 120-122

58 ikbal, Tecdid el-Fikred-Dinf fi'l-Js/am (islam'da Dint DG§i.lncenin Yeniden Te§ekkulu, bundan sonra Tecdid diye amlacakttr), s. 99-102

59 isra, 85

60 isra, 84

61 ikbal, Tecdfd, s. 118

62 ~ems, 9-10

63 MU!k, 1-2

64 ikbal, Tecdid, s. 137

65 ibn-Kesir, El-Bidaye ve'n-Nihaye, 6. cilt, 3. bs. S.238. Aynca Bkz: ibn Tufeyel, Hayy b. Yakz'an, N§e. Ahmed Emin, s. 62

66 ibn Hindu, Makale fl Vasf ei-Mea 'd ei-Felsefi (Yayma haZirlamyor), s.252

67 A.g.e., s. 256

68 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 259

69 A.g.e., s. 261

70 ikbal, Divan-: Cenah-t Cibril, s. 225

194/MUHAMMED iKBAl K1TABI

71 Ahmet Muavvaz, El-AIIame Muhammed ikbal, s. 352-353

72 Nedb ei-Keylani, ikbal e~-9air es-satr, s. 74

73 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 42

74 ikbal, Divan-t Cenab-t Cibrfl, s. 19. 75 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 43.

76 ikbal, Divan-t Cenah-1 Cibn1, s. 114 77 A.g.e., s. 129

78 ibn Hindu (Ebu'l-Ferec Ali b. Huseyin): Miftabu't-Ttb, biJgisayar ~·kl§l (kitap Oe§re ha-zrrlamyor), s. 573

79 A.g.e., s. 573

80 A.g.e., s. 573

81 A.g.e., s. 574

82 A.g.e., s. 574

83 A.g.e., s. 577

84 Mazamfn-i ikbal, s. 63, Muhammed ikbal'in Armagan-t Hicaz kitabmdan naklen, s. 39 85 ikbal, Divan-• Cenah-1 Cibril, s. 202

86 Muhammed Hasan el-A'zam1 ve Savi Ali ~a'Hin: Felsefetu lkbal ve's-sek~fe el-islamtyye fi'l-Hind ve Pakistan, Oar-u ihya d-Kuttib el-Arabiyye, Kahire, 1950, s. 114

87 A.g.e., s. 119.

88 ikbal, Divlin-t Cenab-t Ctbni, s. 168

89 A.g.e., s. 211

90 ikbal, Armagan-t Hicaz, s. 68

91 A.g.e., s. 67

92 A.g.e., s. 67

93 Nedb el-Keylani, ikbal e~-~'iUr es-Sair, s. 113 0)arb-t Kelim'den almma)

94 ikbal, Darb-t Kelfm, s. 107.

95 A.g.e., s. 114-115

96 Ali Hasson, Fe/sefeta ikbal, S.174

97 A.g.e., s. 174

98 A.g.e., s.l76

99 ikbal, Divan-t Cenab-t Cibrfl, 5.64. 100 A.g.e., s. (Farklt bir baskt), s.177

101 A.g.e. , s. 117

102 A.g.e., s. 124

103 ikbal, Annagt111-1 Hicaz, s. 229.

104 ikbal, DariN Kelfm, Giri§'ten T'harfi klsmt

104 ikbal, Divan-1 Cenllb-1 Cibrfl, s.89

106 ikbal, Amlagan-J Hicaz, s. 270

107 A.g.e., s. 27.

108 ikbal, Divan-1 Cenab-1 Cibni, s. 95

109 ikbal, Tecdfd, s. 217

110 A.g.e., s. 207.

111 A.g.e., s. 207

112 A.g.e., s. 14-15

113 A.g.e., s. 174

114 A.g.e., s. 193

115 En'am, 65

116 ikbal, Tecdid, s. 144

117 i~ikak,16-i9 118 ikbal, Tecdid, s. 19

119 Ra'd, 11

120 ikbal, Tecdid, s. 20

121 A.g.e., s. 146

122 A.g.e., s. 9

123 A.g.e.

IKBAL'IN DU~UNCE DUNYASI /195

124 Kitabm dogru ismi Nakzii.'l-Manllk (Manttgtn <;eli~kisi) olup, mutercim tercume Stra­Stnda hataen Nakdu '1-Manttk (Manugm Ele§tirisi) yazrm§tJr. Bu konudaki daha me§hur kitabty5a Kitab er-Radd ale'l-Manttk1yyfn 'dir.

125 ikbal, Tecdid, s.148.

126 A.g.e., s. 163.

127 A.g.e., 5. 148.

128 A.g.e., s. 148

129 A.g.e., s. 151

130 A.g.e., 5. 4

131 A.g.e., s.178

132 A.g.e., s.177

133 A.g.e., 5.177

134 A.g.e., 5.179

135 A.g.e., s.179-180

136 A.g.e., s.l80

137 A.g.e., 5.180

138 A.g.e., s.181

139 A.g.e., s.l81

140 A.g.e., 5.183

196/MUHAt>1MEO lKBAL KITABI

141 A.g.e. S.176

142 A.g.e., s.187

143 tkbal, Armagan-t Hicaz, s. 20.

145 A.g.e., s. 229

146 A.g.e., s. 227

147 A.g.e., s. 229

148 A.g.e.;s. 213

149 ikbal, Divan-1 Cenah-1 Cibril, s. 211

150 Enfal, 60

151 lkbal, A.g.e., s. 17-18

152 ikbal, Armagan-l Hicaz, s. 191

153 tkbal, Tecdfd, s. 169-170

154 Dr. Ahmed Muavvaz, El-Allame Muhammed lkbal, s. 334.

155 el-A'zami ve ~a'lan, Felscfetu lkbal ve's-Sekilfe el-lslamiyye fi 'l-Hind ve Pakistan, s. 119

158 Maide, 56-57

157 Maide, 51

158 Ali Hassun, Pelsefetu ikbal, s. 156.

159 A.g.e., s.159.

160 lkbal, Armagan-~ Htcaz, s. 18 (Giri~)

161 Ali Hassun, Felsefetu ikbal, s. 160

162 Muhammed el-Kettani, ikbal Mafekkiren Jslamiyyen, s. 112

163 tkbal, Divan-~ Cenah-z Cibril, s. 51