MotivasyonelDindarlıkÖlçe`i(MMRI) ÜzerineBirDe`erlendirme · 2015. 7. 1. · The data collected with the 828 participants tries to analyse whether there are simi- ... Kabul Tarihi/Accepted:

ağdaş bilim felsefesi, bilimi kategorik olarak dini de içeren insani bil-ginin diğer formlarından ayırmaz. Shafranske (1996), bilim ve dininher ikisinin de insanın kompleks varoluşunu anlamaya çalıştığını

dile getirmektedir. Günümüz bilim adamları genellikle bilimin pozitivistikgörüşünü reddetmektedirler. Bu bilim anlayışı sadece saf olgulara dayan-mazken diğer taraftan din ise insan varoluşunun kesin realitelerine karşıduyarlı bir tarzda tepkide bulunmaktadır. (Stríženec, 2001, s. 273-76).

Dindarlık çok boyutlu bir yapıya sahiptir. Bugüne kadar da pek çokpsikolog tarafından çok boyutlu bir yapıda incelenmiş ve isimlendirilmiştir.Belki de bunlardan en çok kullanılanı Allport tarafından tanımlanan İç Yö-nelimli ve Dış Yönelimli Dindarlık kavramlarıdır. Her iki kavram da “birkimsenin dini inancı uğruna yaşaması için gerekli olan motivasyonlar” ola-rak tanımlanmaktadır. Bireysel dini yaşantı çeşitliliğinin, düşüncesinin ve

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

15

Motivasyonel Dindarlık Ölçeği (MMRI)Üzerine Bir Değerlendirme

ÖÖZZEETT Çalışma, motivasyonel dindarlık ve Münchner-Motivasyonel Dindarlık Ölçeği bağlamındadeğerlendirmelere yönelik bir alan araştırmasıdır. Araştırmanın amacı: Almanca’dan Türkçe’ye ak-tarılan ölçeğin, Türkiye’deki algılanışını, geçerlilik ve güvenirliğini test etmek ve diğer dini yöne-lim ölçekleri ile birlikte bir değerlendirmesini yapmaktır. Çalışma 15 Nisan-15 Mayıs 2011 tarihleriarasında uygulanan anket verilerine dayanmaktadır. 828 kişi üzerinde yapılan faktör ve iç tutarlı-lık analizlerinin sonuçları ile ölçeğin Almanca orjinalinde kullanılan sonuçları arasında benzerliktespit edilmiştir. Ayrıca Motivasyonel Dindarlık Ölçeği’ni oluşturan alt faktörler bazında sıralama-larda Batı’daki algılayış biçiminden farklılaşma olduğu görülmüştür.

AAnnaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Motivasyon; motivasyonel dindarlık; dini tutum; dindarlık ölçeği

AABBSSTTRRAACCTT This is a field study in relation to motivational religiocity and Muncher motivationalreligiocity scale. The study aims to test the validity and Turkish conception of the scale which wastransferred from German to Turkish. The study is based on survey conducted between 15 April-15 May 2011. The data collected with the 828 participants tries to analyse whether there are simi-larities between oriental and occidental attitutes differences. It is discovered some perceptiondifferences concerning on the basis of sub-factors and motivational structure.

KKeeyy WWoorrddss:: Motivation; motivational religiocity; attitude; religious attitude; religiosity scale

JJoouurrnnaall ooff IIssllaammiicc RReesseeaarrcchh 22001144;;2255((11))::1155--2277

Veysel UYSAL,a

Şeyma TURAN,b

Zehra IŞIKb

aDin Psikolojisi AD, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, bDin Psikolojisi AD,Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul

Ge liş Ta ri hi/Re ce i ved: 02.03.2015 Ka bul Ta ri hi/Ac cep ted: 06.05.2015

Ya zış ma Ad re si/Cor res pon den ce:Veysel UYSALMarmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,Din Psikolojisi AD, İstanbul,TÜRKİYE/[email protected]

Copyright © 2014 by İslâmî Araştırmalar

ARAŞTIRMA VE İNCELEME

davranışının üzerinde farklı motivasyonlar etkiliolduğu için, bunu araştırmak amacıyla çeşitli öl-çekler geliştirilmiştir. Bunlardan biri olan Münch-ner Motivasyonel Dindarlık Envanteri (MMRI),dindarlığın çok boyutlu motifsel yapısını belirle-mek için oluşturulmuş bir anket yaklaşımıdır.Araştırmamızda Halil Apaydın tarafından tercümeedilen makale esas alınmıştır.*

1960’lardan bu yana din psikolojisinde dindar-lığın farklı görünümleri için birbirinden farklı diniyönelimlerin yani farklı inanç yaklaşımlarının vur-gulandığı çok sayıda görüş geliştirilmiştir. Dindar-lığın iki farklı boyutu olan İç ve Dış Dini Yönelimkavramlarını en iyi tanımlayan Allport’tur. İç Yö-nelimli Dindarlık; son amaç olarak din, içselleşti-rilmiş hakiki iman olarak tanımlanabilir. DışYönelimli Dindarlık da; bireysel ve sosyal amaçlaraulaşmak için (araç olarak din), yüzeysel bir amacabağlı olan inancı temsil etmektedir (Allen & Spilka,1967; Allport & Ross, 1967; Batson & Ventis, 1982;Hood, 1973). Intrensic-Extrinsic (I-E) kavramı1970/1980’li yıllarda Amerikan Din Psikolojisi de-neysel araştırma paradigmalarında baskın olarakkullanılmıştır.

1990’lı yılların başında I-E kavramlarınınanket çalışmalarında yaygınlaşmasına karşı eleşti-reler giderek artmıştır. Eleştiri nedeni; kavramsalolarak (I)’nın iyi, (E)’nin ise kötü olarak değerlen-dirilmesi ve dini yönelimlerin motivasyon karak-terinin kapalı şekilde işlenmesidir. Pargament veark.(1990) ve Gorsuch ve Johnson, Mylvaganam,(1997), inananların kendi dini bağlılık araçları ba-kımından farklı olduklarını, bireylerin dindarlık-larını kendilerine uygun motiflerle karakterizeettiklerini, dindarlığın hem tek boyutlu, hem deçok boyutlu motivasyonlara sahip olabileceğinigöstermişlerdir. Temel olarak her içsel veya dışsaldini bağlılığın farklı amaçları olabilir. Buna göresöz konusu olan; arka plandaki amacın kişininkendi dini bağlılığı veya sadece ikincil bir güdünün

diğer amaçlarına ulaşmak için güçlü, merkezi birmotif olup olmadığıdır.

Çok boyutlu yaklaşımlarla içsel ve dışsal moti-vasyonlu dindarlık arasındaki arka plana adım atı-lır: Temel olarak her içsel veya dışsal dini bağlılığınfarklı amaçları olabilir- buna göre söz konusu olan;arka plandaki amacın kişinin kendi dini bağlılığıveya sadece ikincil bir motifin diğer amaçlarınaulaşmak için güçlü, merkezi bir motif olup olma-dığıdır (Gorsuch ve ark., 1997). Gorsuch (1994)’agöre içsel motivasyonlara karşı dışsal motivasyon-ların genel düzeyinin bir sınıflaması hemen hemenmümkün değildir ve bazı münferit olayları da be-lirlemek zordur. Pargament (1997) dini bağlılığınçeşitliliğinin hem (nihai) hedef amaçlı hem de çe-şitli şekillerde yansıyan (araçsal) amaçlı yansıyabi-leceğine işaret ediyor.

Bu tür birleştirilmiş amaçsal-araçsal eğilimle-rin deneysel olarak tespit edilmesi gerekmektedir.Pargament ve arkadaşları (1990), hayattaki kritikolaylarla baş edebilmede, dindarlığın (dışsal) “kul-lanım”ının mutluluk üzerinde olumlu bir etkisininolabileceğini ve bu yüzden olumsuz a priori değer-lendirmeler yapılmaması gerektiğini vurgulamak-tadırlar.

Sözlü veya yazılı anket yoluyla dindarlığın çokyönlü motivasyon yapısı meydana çıkarılabilir, bu-nunla da sadece katılımcıların dini bağlılıklarının al-gılanan hedeflerinde karşılığı bulunabilir (algılanandini motivasyon). Kişiler ve onların eylemlerinin“gerçek” hedeflerini tanımanın ve rapor etmenin sözkonusu olup-olmaması; her şeyden önce bu hedefle-rin açıkça ortaya konmasına ve kişilerin sadece dav-ranışlarının ilgili gözlem ve teorilerle tutarlılığınındoğrulanmış olmasına bağlıdır (Pargament, 1997).

Anketlerin içeriğinde katılımcıların motivas-yonunun yüzeysel yansıtılması ve sofistike ayırım-ların anlatılamaması söz konusudur. Daha sonraortaya çıkan motif yapısı hala önemlidir: muhte-melen subjektif, kolayca erişilebilen motiflerindaha hızlı, etkin ve gerçek kurallar üzerindeönemli etkileri olabilir. (Apaydın, agç, s.291-292)

Tüm bu gelişmelerle paralel olarak burada or-jinali Almanca olan MMRI, motivasyonel dindarlı-ğın çok boyutlu motifsel yapısını belirlemek için

Veysel UYSAL ve ark. MOTİVASYONEL DİNDARLIK ÖLÇEĞİ (MMRI) ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME


16

* Bu çeviriye esas olan metin; Christian Zwingmann ve diğerleri (2004). “DasMünchner Motivations psychologische Religiositäts-Inventar: Dimensions an-alytische Prüfung und Revision”, Religiösität: Messverfahrenund StudienzuGesundheit und ebensbewältigung, (Christian Zwingmann, Helfried Moos-brugger (Hrsg.)) Waxmann Münster, München ss.57-77’de yer almaktadır.Halil Apaydın, “MünchnerMotiviasyonel Dindarlık Envanteri: Boyutsal Kon-trol ve Denetim”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Mayıs-Ağus-tos/Cilt 10 Sayı 2/2010.


oluşturulmuş bir anket yaklaşımı söz konusudur.Anketin geliştirilmesi 1993 yılına kadar gider(Grom, 1993, 1994); çok boyutlu olmayan (kısmendaha geç gelişmiş) motifsel yapı Pargament veark.(1990) ve Gorsuch ve ark. (1997)’nın Angloa-merikan çalışmalarıyla başlamıştır.

MMRI’da sekiz önsel (a piriori) motif vardır.Bu motifler önemli teorik ayırımlara dayandırıldı-ğından önemlidir. Bu farklılıklar Grom’un kap-samlı çalışmaları çerçevesinde (1996, 2000),özellikle din psikolojisinin çalışma sahasının sis-temli düzenlenmesini ortaya çıkarmak için yararlıbulunmuştur.

Din psikolojinin temel kavramları olarak sıra-lanan “inanç, dini inanç (iman) ve dindarlık” kav-ramlarını kısaca açıklamak babında bazı tınımlarvermek gerekebilir. Genellikle inanç, herhangi birrasyonel doğrulama veya temellendirme olmaksı-zın bazı fenomenlerle ilgili çoğu kez yetenekli vegüvenilir olan diğer birinin tanıklığına dayanankesin bir kanaat anlamına gelmektedir. Bu, birkural olarak, kişinin kendi uyarıcı ve eylemlerin-den ortaya çıkan belirli bir kanaatinin duygusal birkabulü anlamına gelmektedir (Stríženec,2001, s.276).

Dini inanç (iman), hem mükemmel bir doğa-üstü varlığın (Tanrı) olduğunu kabulü ifade edenbilişsel bir eylemi, hem de O’na karşı zorunlu birsaygı duyma ve güveni ifade eder. Böylece o, bi-linçdışı dinamizmi bilinçli bir unsurla birleştir-diği kadar, tam olarak duygusal boyutlara dabilişsel bir kısım işlemler ve içerikleri katmakta-dır.

Dindarlık, özellikle düşünme (bilgi boyutu),tecrübe etme (dini duygular) ve faaliyet’in (dinitopluluklara yönelik kült, eylem) çeşitli formlarınıifade edecek bir şekilde kompleks bir fenomeni içe-ren din ile (Tanrı ile) kişisel ve pozitif bir ilişki an-lamına gelmektedir.

Dini içeriklere yönelik tutum, bireysel değer-ler sisteminde kendini göstermektedir. Dindarlığınparametreleri, merkezililik, derinlik, otantiklik veolgunluktur. Dindarlığın çeşitli boyutları kişiliğindiğer karakteristikleriyle çok yönlü karşılıklı birilişki içindedir.

ARAŞTIRMANIN KONUSU VE AMACI

Her bilimsel çalışmada olduğu gibi bu bilimsel araş-tırmanın da belli bir konusu, amaç ve hedefleri var-dır. Araştırma problemi seçilirken çalışmanınkendi alanına yapması beklenen bilimsel katkı vefarklı bir vizyon beklentisi de söz konusu araştır-maların önemi belirlemektedir.

Bu çalışmada, daha önce Almanya’da geliştiri-len ve ülkemizde ilk kez kullanılan bir güdüsel din-darlık ölçeğinin boyutsal ve güdüsel yapısının sor-gulanması ve Türkiye’deki Müslümanların dindarlı-ğını ölçme yeterliği araştırma konusu yapılmıştır.

Uygulamalı bir araştırma konusu yapılan“Münchner Motivational Religiosity Inventory”Amerikan kültür ve sosyal çevre ortamları dışında,Alman kültür çevresinde geliştirilmiş olması dola-yısıyla bize ilginç ve orijinal bir çalışma olarak gö-rünmüştür. Bu çalışma Münchner MotivasyonelDindarlık Ölçeği ile Türk toplumu üzerinde yapı-lan ilk çalışma olması ve ileride bu alanda yapılacakçalışmalara örnek teşkil etmesi bakımından ol-dukça önemli olduğu düşünülmektedir.

Araştırma ve uygulama konusu olarak seçilenMMRI’nın/“Münchner Motivasyonel DindarlıkEnvanteri”nin motifsel yapısı ve teorik arka planıbağlamında kısa bazı bilgiler vermek gerekir.

MOTİVASYON KAVRAMI

MMRI’nın varsayımı -Heckhausen ile söz konusuolan (1989, bkz.:459)- farklı motif şeklinde farklılaşa-bilecek dini davranış ve amacın “tematik tutarlı-lığı”ndaki içsel dini bağlılığa dayanmaktadır. “Motif”“tematik olarak ayırt edilebilir eğilimlerin değerlen-dirilmesi” (Schneider&Schmalt, 2000, bkz.: 15) veya -başka bir deyişle- belirli hedef durumlar içingenelleştirilmiş tercihler olarak anlaşılabilir. Bu ne-denle, motiflerin davranışları belirlemeyen (eylem se-çenekleri gibi) kişisel özellikleri vardır. Kişi ve durumarasındaki etkileşim (kışkırtılar/teşvikler gibi), davra-nışları yöneten güncel [fiili] ve güncel [fiili] olmayanmotivasyon olarak ortaya çıkar (Heckhausen, 1989).

Motifler, kişisel özellikler gibi “nitelikler” veya“davranışlar” nezdinde anlaşılabilirler ve prensipolarak bir anket yaklaşımı çerçevesinde araştırıla-


17

bilirler. İlgili görünen konulardaki sıkı sınırlandır-malar ne amaca uygun, ne de mümkündür: “[Diniyönelimler] motivasyonel yapıların içindedirler.Dini yönelimler insanların ümitlerini kaybetmele-riyle ortaya çıkar. Ama dini yönelimler ayrıca bi-lişsel, davranışsal, tutumsal, duygusal ve ilişkiselyapılardır” (Pargament, 1997:s.60).

Gromm’a göre (1996, 2000) şimdiye kadarkidin psikolojisi araştırmasına motivasyonel pers-pektifle yaklaşıldığında, dini tecrübe, dini düşünceve dini davranışın önemli formları (klinik alandaolmayanlar) öncelikle sekiz motifle temellendirilir.

MMRI’NIN TEORİK TEMELLERİNİ OLUŞTURAN MOTİFLER

Etik Özdenetim (Moralische Selbstkontrolle: SK):İnsan, içselleştirilmiş normlara göre özdenetim veöz değerlendirme yeteneğine sahiptir. Dindar in-sanların ahlaki özdenetimleri aşkın bir inanca da-yanmaktadır. Bu aşkın inanç tarafından motiveedilen özdenetim, korkuya dayalı olmayan sorum-luluk bilincinden az veya çok vicdan korkusunakadar ulaşabilir.

2. Önemli Yaşam Olayları İşbirliği Denetimi(Kooperative Kontrolle bedeutsamer Lebensereig-nisse: KK): Birçok inananın stresli durumlarda ken-diliğinden dua ettiği gerçektir. Çaresizlik tecrübe-lerinde görüldüğü dindarlık, “kontrol çabaları”nınbir sonucu (Oesterreich, 1981) olarak ortaya çık-maktadır veya kontrol odağı teorisi, atıflar veeylem teorisini kabul ederek ifade edilecek olursa,dindarlık bir “temel ihtiyaç kontrolü”nü (Flemmer,1990) belirlemektedir.

Pargament(1997) tarafından yapılan dini başaçıkma araştırmasında (Pargament ve ark., 1988)MMRI’de dini denetimde bir işbirliği formu ve birpasif formda farklılaşma (bkz. 3. Madde “Zor birdurumla karşılaşınca Allah’tan güç ve cesaret alı-yorum.” (KK).) ve buna ek olarak kazanmak ve ada-let odaklı değişken (bkz. 4. Madde “Allah benimyaşam koşullarımı düzeltmese de inancımdan te-selli ve destek bulurum (KK)”) arasında yüksekilişki bulunmuştur. İnanan kişi, işbirliği deneti-mindeki anksiyete ve kayıp önleme yönetiminde,yaşam durumunun mümkün değişiklikleri için biz-

zat sorumlu olan ve beklenen tanrısal; daha ziyademanevi, aşkın sosyal korumanın bulunduğunubilir.

3. Önemli Yaşam Olaylarının Pasif Denetimi(Passive Kontrolle bedeutsamer Lebensereignisse:PK): İnananlar bu tutumla problemlerinin çözümüiçin tek taraflı olarak tanrısal çözümü umarlar.Böylece, daha az kendi sorumluluklarının bilin-cinde olurlar ve her şeyden önce görülebilir birtanrısal müdahaleyi umarlar.

4. Önemli Yaşam Olaylarının Yararlılık veAdalet Odaklı Denetimi (Verdienstundgerechtig-keitsorientierte Kontrolle bedeutsamer Lebensere-ignisse: VK): Dinsel denetim odağı “adil birdünyaya inanç” eğilimini belirleyebilir ve bu an-lamda ahlaki bir davranış için bir ceza ya da ödülodağı olur (Apaydın, agç, s.293).

5. Olumlu Benlik Saygısı (Positives Selbst-wertgefühl: SW): Hemen hemen bütün psikolojikakımlarda olumlu benlik saygısı, ruhsal sağlık için temel şart sayılır. Onun “diğer önemli” trans-sosyal bir inançta olduğu gibi kendi kendine des-tek işlevine sahip olabileceği tahmin edilmekte-dir.

6. Şükran ve Takdir (Dank und Vereh-rung:DV): Burada böyle bir tutum sayılması; ilketapta vasıta olan (liyakat yönelimli denetim) yeninimetlerin spekülasyonu veya bir görevi (ahlaki özdenetim anlamında) göstermek değil, bilakis katı-lımcı zenginleşmiş bir ilahi tecrübenin gösterilme-sidir. Bu minnettar eğilim ve dindarlık arasındakiilişki yakın zamanda deneysel araştırma konusu ha-line gelmiştir (McCullough, Emmons&Tsang, 2002;McCullough, Kilpatrick, Emmons&Larson, 2001).[Apaydın, 2010, agç., s, 294].

7. Prososyallik (Prososyalität: PS): Prososyal-lik araştırmalarında birçok kere prososyal (toplumyanlısı) duygu ve davranış araştırılmış ve saf dinselgerekçenin, etik-insancı sorumluluk ve şefkat duy-gusunu yaratabileceği ortaya çıkmıştır. Bütündünya dinleri prososyalliğe büyük bir değer atfe-der. Böylece onlar, prososyal/toplum yanlısı davra-nışlara büyük bir anlam atfettiklerinden inananbirisi için dini inançların anlamlı olup-olmadığıaraştırılabilir.



18


8. İdeolojik Bilgi (Weltanschauliche Erkennt-nis: WE): Dindarlık sadece duygular değildir, -aynızamanda bilişsel belirlemelerdir- onun amaçlarıarasında eleştirel akıl yürütme, kavramsal açıklamave ideolojik düşüncelerde tutarlılık vardır. Budurum, gerekirse kişisel görüşleri tekrar gözden ge-çirmeyi, itiraz ve şüpheleri ciddi şekilde ele almayıiçerir. MMRI’deki ideolojik bilgiden, şüphelerdentek taraflı değer oluşturma anlaşılmamıştır.

MMRI’da öne sürülen bu sekiz motifin, Parga-ment ve ark. (1990) veya Gorsuch ve ark.(1997)’nın anlayışında da ilkel ya da benzer biçim-lerde mevcut olduğu dille getirilmektedir. Mesela:SK (Ahlaki Özdenetim) ile Kişisel Ahlak; KK (İş-birlikçi Denetim), PK (Pasif Denetim) ve VK (Ya-rarlık ve Adalet Yönlendirmeli Denetim) ileManevi/Anlam ya da İstek; SW (Olumlu Benlik) ileÖz-Gelişim/Gelişme ve PS (Prososyallik) ile Payla-şım arasında örtüşme bulunduğu belirtilirken, bunakarşın DV (Şükran ve Taktir) ve WE (İdeolojikBilgi) motifi sadece MMRI’de yer aldığına da vurguyapılmaktadır [Apaydın, agç., s.294].

YÖNTEM VE UYGULAMA

Anket çalışması 15 Nisan-15 Mayıs 2011 tarihleriarasında M. Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Din Psi-kolojisi Bilim Dalı Yüksek Lisans öğrencileri tara-fından yapılmıştır. Çalışmada üç aşamalı bir metottakip edilmiştir: MMRI envanteri esas alınarak ha-zırlanan anket önce ön değerlendirme amacıyla70 kişilik bir gruba uygulanmıştır. Daha sonrayaklaşık 400 kişilik bir gruba, en son aşamada iseyaklaşık 1000 kişiye uygulanmıştır. Anketlerin828’i geçerli sayılmıştır. Çalışmanın değerlendi-rilmesi de, 828 kişilik uygulama esas alınarak ya-pılmıştır.

Uygulamada deneklerin gönüllü olmaları önplanda tutulmuş ve uygulamanın sağlıklı olmasıamacıyla uygulama esnasında gerekli açıklamalaryapılmıştır. Örneklem grubu, tesadüfü yöntemleseçilen 383 bay, 443 bayandan oluşmaktadır. İkikişi bu maddeyi cevapsız bırakmıştır. Katılımcıların437’si bekâr, 371’i evli, 13’ü boşanmış ve 5 tanesikendisini dul olarak tanımlamış ve bir kişi cevapvermemiştir. Katılımcıların % 41,8 (346 kişi)lisans

ve lisansüstü eğitim düzeyindedir. %32,7 (271 kişi)ilkokul mezunudur. Örneklemin %83,2 (689 kişi)ile orta ve iyi gelir düzeyi aralığında yoğunlaştığıgörülmüştür.

BULGULAR VE YORUM

Bu çalışma, Almanya’da geliştirilen bir güdüsel din-darlık ölçeğinden hareketle Müslüman bir toplumya da örneklem için geçerli ve güvenilir bir dini yö-nelim ölçeği oluşturmak, öğrencilerin alan araştır-ması yapma ve uygulama becerisini kazanmalarınakatkıda bulunmak için yapılmıştır. Araştırma süre-cinde yararlanılan bilimsel metot ve teknikler va-sıtasıyla toplanan bilgi ve veriler bu alt başlıkaltında özetlenmiştir.

Anket formundaki sorular kendi içinde grup-landırılarak toplanan anketlerdeki cevaplar istatis-tiki analize tabi tutulmuştur. Bu analizlersonucunda elde edilen bulgular belli bir sıra içindesunularak bazı yorum ve değerlendirmeler yapıla-caktır.

FAKTÖR VE İÇ TUTARLILIK ANALİZİ SONUÇLARI

Araştırmamızda kullanılan şekliyle “MotivasyonelDindarlık Ölçeğini oluşturan 20 soru analize tabitutulmuştur. Bu analizler, önce 400 kişilik dahasonra da 828 kişilik bir grup üzerinde yapılmıştır.400 kişilik grupta MMRI’ın 3 faktör/boyut altındayapılandığı görülmüştür. 828 kişilik grup üzerindeyapılan faktör analizi sonuçlarına göre ise 20 altfaktörün 2 ana faktörde/boyutta kümelendiği gö-rülmüştür. Burada ortaya çıkan faktörel yapı fark-lılaşmasını, iki örneklemdeki kişi sayısının farklıolmasına bağlamak mümkündür.

Burada 828 kişilik örneklem grubu üzerindeyapılan geçerlik ve güvenirlik analizlerinin sonuç-ları esas alınmıştır. Faktör analizi sonunda elde edi-len bulgulara göre güdüsel dindarlık ölçeğinboyutsal yapısı ve alt faktörlere ilişkin veriler aşa-ğıdaki Tablo 1a ve Tablo 1b’ de özetlenmiştir.

Tablolardaki veriler, gerçekleştirilen faktöranalizi sonucunda ölçekte yer alan 20 ifadenin ikitemel faktör ya da boyutta toplandığını göstermek-tedir. Bu sonuçlar özgün Münchner Motivasyonal


19

Dindarlık Envanteri (MMRI) ile örtüşmektedir.Dolayısıyla bu iki boyutu/faktörü oluşturan alt fak-törler (güdüsel yapılar) ve içerikleri aynı olduğuiçin özgün isimlendirmeleri aynen kullanılmıştır.

İlk faktör, Allah’tan güç ve cesaret alma, O’nakarşı saygı ve şükran duyma ve zor şartlarda Al-lah’ın yardımını hissetme gibi, bireyin Allah’a gü-venini ifade eden duygu ve davranışları kapsamak-tadır.

Tablo 1a incelendiğinde ölçeğin orijinalinde 14madde içeren boyutun bu araştırmada 12 alt mad-deyi kapsadığı görülecektir. Anketteki 6. md “Al-lah’a inanmakla kalmıyor, aynı zamanda O’naibadet de ediyorum.” ve 7. md “Allah’ı düşünmekbana her zaman mutluluk verir.” Olçek dışı bıra-kılmıştır. Faktör analizi bu iki maddenin muğlakya da farklı anlam çağrıştırdığı için bizim örnekle-

mimizde güdüsel dindarlığın her iki boyuta gire-cek şekilde dağınık olduğu için ölçek 18 soruya in-mektedir. Mesela orijinalinde bu boyutta yer alan6. Madde “İnanmakla kalmıyor, aynı zamandaTanrı ya da yüksek bir gerçekliğe karşı saygı da du-yuyorum.” şeklinde tercüme edilmişken” bu çalış-mada “Allah’a inanmakla kalmıyor, aynı zamandaO’na ibadet de ediyorum” şeklinde edilmektedir(KKrrşş..,, AAppaayyddıınn,, aaggçç,, ss.. 331111). Bu alt ölçek maddesiningüdüsel dindarlıktaki iki ana faktöre/boyuta dağıl-dığı görülmektedir. Bu ifadenin ayırt ediciliği veyaanlaşılırlığı bu örneklem için pek uygun değildir.Dolayısıyla bu ifade devre dışı bırakılabilir çünkühem “Tanrı ile ilişki” boyutuna (faktör yükü0,499*), hem de dindarlığın “prososyallik (toplumyanlısı dini yönelim)” boyutuna (0,545) girmekte-dir (Bkz., Tablo 1b). Bunun sebebini, muhtemelen



20

TABLO 1a: Munchner Motivasyonel Dindarlık Envanteri ve Faktör Analizi Sonuçları (KMO: ,966 - A. Varyans: (%)72,81 - Alpha: ,967 - Sig.: ,000).

Faktör 1: Güç ve Güven Kaynağı Olarak Tanrı ile İlişki Boyutu (Varyans: % 63,04) Fak. yükü Art. Ort.

3. Zor bir durumla karşılaşınca Allah'tan güç ve cesaret alıyorum (KK). 0,825 4,68

2. Allah'a yöneldiğimde saygı ve şükran hissediyorum (DV). 0,805 4,70

7. Allah'ı düşünmek bana her zaman mutluluk verir (DV). 0,786 4,66

1. Allah'a dua etmek beni mutlu ediyor (DV). 0,786 4,72

11. Allah'ın bana nasıl yardım ettiğini açıklayamasam bile, yine de bu yardıma güvenebilirim (PK). 0,722 4,68

5. Dini inancım bana özgüven veriyor (SW). 0,719 4,59

4. Allah benim yaşam koşullarımı düzeltmese de inancımdan teselli ve destek bulurum (KK). 0,719 4,54

10. Hayatımdaki her şeyi Allah'ın hediyesi olarak hissediyorum (DV). 0,681 4,56

13. Kendi problemlerimi kendim çözmek zorunda olsam da, Allah ile temas kurunca o da 0,679 4,56

problemin çözümünde bana yardım eder (KK).

12. Zor hayat koşulları karşısında Allah'ın müdahalesinin olacağına inanıyorum (PK). 0,672 4,59

8. Önemli endişelerimi/kaygılarımı Allah'a yönelttiğimde, kendimde sorunlarımın çözümü için gizli bir güç buluyorum (KK). 0,658 4,40

9. Kendimi küçük ve değersiz hissettiğimde dini inancım beni, iyi özelliklerimi ve yeteneklerimi düşünmeye sevk eder (SW). 0,372 4,20

TABLO 1b: Munchner Motivasyonel Dindarlık Envanteri ve Faktör Analizi Sonuçları(KMO: ,966 - A. Varyans: (%) 72,81 - Alpha: ,967 - Sig. : ,000).

Faktör 2: Prososyal ve Dini-Entelektüel Sorumluluk Boyutu (Varyans: % 5,863) Fak. yükü Art. Ort.

15. Dini inancım beni, muhtaçlara yardım etmeye teşvik eder (PS). 0,792 4,54

17. Yardımsever olmak benim inancım için çok önemlidir (PS). 0,781 4,62

14. Dini inancım beni diğer kişilere karşı yardımsever olmaya teşvik eder (PS). 0,764 4,53

16. Başkalarının haklarına saygı göstermek, inancım için çok önemli bir esastır (PS). 0,763 4,62

18. İyilik yapmaya teşvik eden ve kötülükten uzak tutan dini inançlarımdır (SK). 0,753 4,55

19. Beni ahlaki yükümlülüklere boyun eğdiren, dini inançlarımdır (SK). 0,733 4,35

20. Dini konularda düşünmek benim için çok önemlidir (WE). 0,692 4,35

6. Allah'a inanmakla kalmıyor, aynı zamanda O'na ibadet de ediyorum (DV) (0,499)*. 0,545 4,39

bizim kültürümüzde iman-amel bütünleşmesiniçağrıştıran dini anlayışı öne çıkaran bir bilişsel ya-pıyla izah etmek mümkündür.

Bu boyutta ortak bir çağrışım bağı ve anlambütünlüğü içinde kümeleşen alt maddelerin maddeyükleri 0,825 (KK) ile 0,372 (SW) arasında değiş-mektedir. Dindarlığın Tanrı ile ilişkileri belirleyicietki yaptığı kabul edilen üç güdüsel yapı söz konu-sudur. “Şükran ve takdir”(DV) motifi olarak kabuledilen güdüsel alt maddelerin yük değerleri (0,805ile 0,681) arasında iken; “İşbirlikçi Denetim” (KK)motifinde (0,825 ile 0,658) arsında değiştiği ve“Olumlu Benlik” (SW)’de ise madde yüklerinin(0,719 ve 0,372) olduğu gözlenmektedir (Krş.,Tablo 1a).

Bu boyutta kümeleşen alt faktörler, dini tutumve davranış kalıpları olarak dindarlığın bireysel yö-nünü öne çıkardığı gibi ayni zamanda bireyin Tanrıile kurduğu mahrem ve samimi ilişkileri belirleyengüdüsel yapıları da açıklar mahiyettedir. Böylecebireyin Tanrı’yı “güç ve güven kaynağı” olarak gör-mesi ve onunla ilişki kurmasında etkili motivas-yonlar olarak hangi dini inanç, duygu, düşünce vetutumların rol oynadığını tespit etmek ve açıkla-mak mümkün olabilir.

Orijinalinde “Prososyal ve dini-entelektüel so-rumluluk” boyutu olarak ifade edilen ikinci boyutagelince, bu boyuta ilişkin olarak yapılan analiz so-nuçları madde yüküne göre sıralanmış ve aritme-tik ortalamaları tablo halinde sunulmuştur.

Tablo 1b’deki bulgular, güdüsel dindarlıktakiikinci temel faktörün/boyutun muhtaçlara yardımetme, başkalarının haklarına saygı gösterme ve iba-det etme gibi sosyal ve ahlaki gelişim, dini ve en-tellektüel sorumluluk gibi daha ziyade dinintoplumsal yönüne ilişkin dini duygu, düşünce vedavranışları kapsadığını ortaya koymaktadır.

“Prososyal ve dini-entellektüel sorumluluk”olarak isimlendirilen bu boyuta giren dini tutumve davranış kalıpları daha çok dinin ya da dindar-lığın toplumsal yönüyle alakalıdır. Güdüsel yapılarolarak “prososyallik (yardımlaşma, hoşgörü, mer-hamet ve şefkat duygusu vb. diğerkâm eğilimler)ve ahlaki özdenetim” motif yapılarının etkili ol-duğu görülmektedir.

“Şükran ve Takdir” güdüsü diye isimlendirilengüdüsel yapı içinde bir alt faktör olarak kabul edi-len “AAllllaahh’’aa iinnaannmmaakkllaa kkaallmmııyyoorr,, aayynnıı zzaammaannddaaOO’’nnaa iibbaaddeett ddee eeddiiyyoorruumm”” ifadesi katılımcılar tara-fından daha çok bir sosyal sorumluluk ve Öteki ileilişki duygusu olarak algılanmış olabilir. Bunun ne-deni muhtemelen batıdaki kültür ve din anlayışı-nın, Müslüman toplumun dini ve kültürel değer-leriyle örtüşmemesi olabilir.

Bu boyutta en etkili olduğu gözlenen güdüselyapı olan “Prososyallik” (PS) ve alt maddeleri ince-lendiğinde prososyallikteki alt güdülerin maddeyükleri (0,792 ve 0,763) arasında değişirken, “Ah-laki Özdenetim” (SK) motifindeki alt maddeler/gü-dülerin yükleri ise (0,753 ve 0,733) olduğu tespitedilmiştir. Bu bulgular ile Almanya’daki araştırma-nın örneklem ve uygulamadan elde edilen verileriDoğrulayıcı faktör analizi sonuçları ile paralellikgöstermektedir. Bu duruma göre MMRI ölçeğindenyararlanarak geliştirilen ve Müslümanlardan oluş-turulan bir örneklem üzerinde uygulanan şekliyleölçeğimizin, geçerli ve güvenilir bir “dindarlık öl-çeği” olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda ülke-mizde yapılacak din psikolojisi araştırmalarındakullanılabilir ve ilerde bu alanında bilimsel çalışmayapacak araştırmacılara yardımcı olabilir.

BOYUTSAL VE GÜDÜSEL YAPILANMA

Bu araştırmada esas itibariyle dindarlığın sadece ikiboyutuna giren tutum ve davranışlar araştırılmış-tır. Temel amaçlardan biri batıda geliştirilen ‘Mo-tivasyonel Dindarlık Envanteri’ ya da Dini YönelimÖlçekleri’nin bizim insanımızın dindarlığını tasviretmek için geçerli olup olmadığını incelemek, öl-çeklerin teorik ve kavramsal yapısındaki muhtemelbenzerlik ve farklılıkları ortaya çıkarmaktır.

Daha önce de belirtildiği gibi “Münchner Mo-tivational Religiosity Inventory” Amerikan kültürçevresi ve sosyal ortamları dışında, Alman kültürçevresinde geliştirilmiş olması dolayısıyla bu ça-lışma için ilginç ve özgün bir konu olabileceği izle-nimi vermiştir. Bu çalışma Münchner Motivas-yonel Dindarlık Ölçeği ile Türk toplumu üzerindeyapılan ilk çalışma olması ve ileride bu alanda ya-pılacak çalışmalara örnek teşkil etmesi bakımındanoldukça önemlidir.



21


Almanya’daki uygulamalarda ortaya çıkan so-nuçlar çerçevesinde adlandırılan ve MMRI ölçeği-nin 3. Versiyonu oluşturan temel faktörel yapılarşu şekildedir:

1-Güç ve Güven Kaynağı olarak Tanrı ile ilişki(14 alt madde),

2- Adalet Odaklı Denetim (4 madde),

3- İşbirlikçi Denetim (2 madde)

4- Prososyallik ve Dini-Entelektüel Sorumlu-luk boyutu (8 madde) olmak üzere dört faktör/bo-yutta toplanmıştır.

Bu çalışmada, Almanya’da yapılan çalışma-larda dört boyutu oluşturan toplam 28 ifade-den/cümleden 20’si alınmıştır. Burada sadece 1. ve4. faktöre/boyuta giren ifadelerle sınırlandırılmış-tır (Bkz.; Zwingmann ve ark. Agm [çev. HalilApaydın, agç], s. 311-12).

Şimdi elde edilen bulgular ışığında alt prob-lemleri olarak şu sorulara cevap aranacaktır.

Katılımcıların güdüsel dindarlıklarının ya dadini yönelimlerini etkileyen güdüsel yapılara iliş-kin genel durum nasıldır?

“Tanrı ile ilişki” ve “Prososyal ve Dini-Entel-lektüel Sorumluluk” boyutlarındaki güdüsel yapılarve bunları oluşturan alt faktörler/güdülerin önemderecesini temsil eden aritmetik ortalamaların sı-ralanması bağlamında genel durumu nasıldır?

Teorik olarak ölçekteki bu iki temel bo-yutu/faktörü oluşturan dini tutum ve davranışlarınaltında yattığı varsayılan temel güdüsel yapılarailişkin sorulara cevap verebilmek için betimsel ista-tistiklerden yararlanmak uygun olur. Bu bağlamda,söz konusu motiflerin etkinliğini veya önem dere-cesini yansıtan aritmetik ortalama puanları esasalınmıştır. Şekil 1a ve b’de motiflerin önem dere-cesini yansıtan ortalama puana göre bir sıralamayapılarak önem dereceleri görselleştirilmeye çalı-şılmıştır.

Şekil 1a ve b’de görüldüğü üzere; temel güdü-sel yapıların önem derecesini yansıtan puanlar bü-yükten küçüğe doğru sıralandığında, ilk iki sırada“Pasif Denetim güdüsü” (PK/ort: 4,64),” ve “Şükranve takdir güdüsü (DV/ort; 4,61) yer aldığı anlaşıl-

maktadır. En düşük ortalamanın ise, “Olumlu Ben-lik” (SW/ort: 4,40) ve “İdeolojik Bilgi” (WE/ort:4,35) güdülere ait olduğu görülmektedir. Güdüselyapılara ilişkin bu genel görüntü ya da manzarayıortaya koyduktan sonra diğer sorulara geçelim.

Belirli güdüsel yapılar ve güdüsel dindarlıkta“Tanrı ile ilişki” boyutuna giren dini tutum ve dav-ranışlar bağlamında durum nedir? Bu boyutta “enönemli olan” ya da “en fazla öne çıkan” güdü han-gisidir? Bu soruları cevaplayabilmek için güdüseldindarlığın iki ana faktörü/boyutu içinde yer alangüdüsel yapılara ya da güdülere ait ortalamalar ba-zında derecelendirme yapılmıştır.

a. Güç ve Güven Kaynağı Tanrı ile İlişki Boyutu ve Temel Güdüsel Yapılar

Bu alt başlık altında güdüsel dindarlığın Güç vegüven Kaynağı Olarak Tanrı ile İlişki kurma boyu-tuna giren dini tutum ve davranışları belirleyen gü-düsel yapılara ilişkin veriler, şekil halindegörselleştirilmiştir

Şekil 2’de sunulan ortalamalarına göre sıralan-mış ve “Tanrı ile ilişki” boyutunda etkili olduğugözlenen 4 güdüsel yapı söz konusudur: 1. Şükranve Takdir güdüsü( 4,66). 2. Pasif Denetim Güdüsü


22

ŞEKİL 1a: Güdüsel dindarlıkta güdüler ve önem dereceleri (A. Ortalamalar).

ŞEKİL 1b: Güdüler ve ortalama puanları.

(4,64), 3. İşbirlikçi Denetim güdüsü (4,55) ve 4.Olumlu Benlik Saygısı güdüsü (4,40). Bu bulgularışığında bazı yorum ve değerlendirmeler yapmakgerekebilir. Şekildeki sıraya göre giderek gerekliaçıklama ve yorumlar yapalım.

Şükran ve Takdir Güdüsü (DV: 4,66): Tanrı ileilişki boyutunda ilk sırada bu motif gelmektedir.Bu güdüsel yapı, Allah’a dua etme (s 1/ a.ort=, 4,72),O’na yöneldiğinde şükran ve saygı duyma (s 2/a.ort=, 4,70), O’nu düşünmekten mutluluk duyma(s 7/ a.ort=, 4,66) ve her şeyi Allah’ın bir hedi-yesi/bir lütuf olarak hissetme (s 10/ a.ort=, 4,56) gibibazı temel duygu ve düşünceleri kapsamaktadır.

Bu başlığının içindeki, “Allah’a dua ve mutlu-luk”, “Allah’a saygı ve şükran hissi” gibi durumlar,Olumlu Duygular Teorisi ile kısmen izah edilebi-lir. Bowlby’nin bağlanma teorisine yakın olan buteoriye göre dindar insanda inandığı Tanrı’ya karşıbir sevgi ve güven oluşmaktadır. Bu his sonucundabirey kendisinin Tanrı tarafından korunduğunudüşünmekte ve mutlu olmaktadır. (Schowalter veMurken, 2003:150)

Bu güven hissi ayetlerde şu şekilde ifade edil-mektedir:

“Allah size yardım ederse, artık size üstün ge-lecek hiç kimse yoktur. Eğer sizi bırakıverirse,ondan sonra size kim yardım eder? Mü’minler ancakAllah’a güvenip dayanmalıdırlar.” (3/160) “…Allahbize yeter. O ne güzel vekildir! Dediler.” .(3/173).

Pasif Denetim güdüsü (PK: 4,64): ÖnemliHayat Olaylarının Pasif Denetimi (Pasif Kontrol)

başlığı altında ifade edilen bu güdüsel yapı iki altmadde içermektedir. Bunlar “Allah’ın kendisineyardım ettiğine inanma/güvenme” (s 11/a.ort. 44,,6688)ve “zor hayat şartlarında Allah’ın müdahale edece-ğine inanma” (s 12/a.ort. 44,,5599) gibi temel güvenduygularını yansıtmaktadır (Krş., Tablo 1a).

Bu inanç hali Tanrısal Eylem Düşüncesi Teo-risi ile açıklanabilir. Bu teoriye göre; her şeyegücü yeten bir Tanrı’ya iman, insanın kaderiniyönlendirdiği, sorunlu bir dünyada inanan kişiyegüven ve emniyet hissi sunduğu kabul edilmekte-dir. Bu bağlamda Tanrı’nın her şeyi yapabilece-ğine inanmak hastalıklarla başa çıkmada ve yaşamkoşulları ile ilgili başka zorluklar karşısında bireyeyardımcı olmaktadır. (Schowalter ve Murken,2003:150)

Elde edilen verilere göre, bu motifin yüksekortalamayla ikinci sırada gelmesi ve yüksek önemesahip olması, Türk toplumunda Kadir-i Mutlak (herşeye güç yetiren) Tanrı inancı, teslimiyetçi algı vekaderci bir hayat anlayışı gibi inançların yaygınoluşuyla açıklanabilir. Nitekim, Türk toplumununinançlarının temeli olan ayet ve hadislerden hare-ketle bu bulguları ilişkilendirmek mümkündür.

Mesela, “Bir şeyi yaratmak istediği zamanO’nun yaptığı “Ol” demekten ibarettir. Hemen olu-verir.” (36/82).

“Mutlak hükümranlık elinde olan Allah, yü-celer yücesidir ve O’nun her şeye gücü yeter. O kihanginizin daha güzel davranacağını sınamak içinölümü ve hayatı yaratmıştır. O, mutlak galiptir, çokbağışlayıcıdır” (67/1-2) gibi ayetlerde Allah’ın ya-ratıcılığı ve hükümranlığı vurgulanmaktadır.

Ayrıca “gereken tedbirleri aldıktan sonra işinneticesini Allah’a havale etmek, sonucu O’nun tak-dirine bırakmak” şeklinde tanımlanabilecek olantevekkül kavramı ile ölçekteki kısaca pasif denetimdiye ifade dilen bu güdüsel yapı içinde yer alan ifa-deler/motifler arasında paralellik olduğu söylene-bilir. Dolayısıyla Tanrı ile ilişki bağlamında Pasifdenetim güdüsüyle ilgili tutum ve davranış eğilim-lerini yansıtan maddelere ilişkin aritmetik ortalamapuanlarının yüksek çıkması, motivasyonel dindar-lık eğilimlerinde tevekkül anlayışının etkili oldu-ğunun bir göstergesi sayılabilir.



23

ŞEKİL 2: Tanrı ile ilişki boyutu ve güdülerin önem dereceleri (A. Ortalamalar).


Önemli Hayat Olaylarının İşbirlikçi Denetimiya da kısaca “İşbirlikçi Denetim” güdüsü (KK: 4,55)olarak isimlendirilen bu güdüsel yapı 4 madde içer-mektedir. Bu güdü “Zorluk ve darlık durumlarındaAllah’tan güç ve cesaret alma” (s.3/44,,6688), “Allah iletemas kurarak problemin çözümünde ilahi yardımelde etme inancı” (s 13/44,,5566), “inancından teselli vedestek alma ”(s 4/44,,5544), “kaygılarını Allah’a yönel-terek problemlerini çözmek için gizli bir güçbulma” (s 8/44,,4400) gibi inanç, düşünce ve duygular-dan oluşturmaktadır.

Bulgulara göre, bireylerin karşılaştıkları zor-luklarda ilahî yardım talebinde bulunmaları, inanç-larından teselli ve destek arama ihtiyacındanoluşan bu temel güdüsel yapının oldukça yüksekbir ortalamaya (4,55) sahip olduğu görülmektedir.Bu güdünün önemini yansıtan ortalamanın yük-sekliğini, bu dünyada yaşanılan haksızlıklara karşıduyulan adil bir düzen ihtiyacı veya arzusuyla açık-landığı söylenebilir.

Olumlu Benlik Saygısı veya Olumlu benlik gü-düsü (SW: 44,,3399): İki alt madde içeren bu motif, diniinancın özgüveni arttırdığı (s 5/44,,5599)) “kendiniküçük ve değersiz görme durumlarını (aşağılık duy-gularını) yenmede dini inancın olumlu etkinsinihissetme” (s 9/44,,2200) gibi tutum ve davranış eğilim-leri ile alakalıdır.

Araştırmamızda elde ettiğimiz bulgulara göre,ruhsal sağlığın temel şartlarından birinin teşkileden olumlu benlik saygısı güdüsünün önemi tem-sil eden ortalaması (4,39) 4. sırada gelmektedir. Busonuçlara göre dini inancın olumlu benlik saygısı-nın oluşumunda önemli bir etmen olduğunu söy-leyebiliriz. Bu durum bize “dinin insanların özgüriradesini olumsuz yönde etkilediği, bireylerin ken-dine güvensiz, içe kapanık tutum ve davranış ser-giledikleri ve Marx’ın ‘dinin toplumların afyonu’olduğu ya da Freud’un bireylerde ‘nevrotik sap-lantı’ etkisi olduğu” gibi söylemlerin aksini göster-mektedir.

Olumlu Benlik Saygısı ile ilgili güdü, dindarlı-ğın hem bireysel, hem de toplumsal boyutunda in-celenebilecek bir başlıktır. Çünkü hem faktör 1’dehem de faktör 2’de yer almaktadır. Birinci faktördeyer alması, toplumda kendini yalnız hisseden bire-

yin, Allah’a yönelerek kendini anlamlandırmayaçalışması olarak izah edilebilir. İkinci faktörde yeralmasının nedeni ise bireyin aynı zamanda sosyalbir varlık olması ile açıklanabilir.

b. Prososyal ve Dini-Entellektüel Sorumluluk Boyutu ve Temel Güdüsel Yapılar

Burada ise MMRI’ın 2. boyutunu oluşturan din-darlık eğiliminin altında yatan temel güdüsel yapı-lar ya da güdülere ilişkin aritmetik ortalamalarbüyükten küçüğe doğru sıralanarak şekil halindesunulmuştur.

Şekil 3’te sunulan ortalamalarına göre sıralan-mış ve “.. PPrroossoossyyaall vvee DDiinnii--EEnntteelllleekkttüüeell SSoorruummlluu--lluukk” boyutunda etkili olduğu gözlenen 4 güdüselyapı söz konusudur: 1. PPrroossoossyyaalllliikk//SSoossyyaall SSoorruumm--lluulluukk Güdüsü ((PPSS:: 44,,5588)),, 2. EEttiikk ÖÖzzddeenneettiimm Güdüsü((SSKK:: 44,,4455)),, 3. İİddeeoolloojjiikk BBiillggii ((WWEE:: 44,,3399)) ve4.Olumlu Benlik Saygısı güdüsü (SW: 4,20). Bu bul-gular ışığında şekildeki sıraya göre giderek bazıaçıklama ve yorumlar yapalım.

PPrroossoossyyaalllliikk vveeyyaa SSoossyyaall SSoorruummlluulluukk ddiiyyeebbiillee--cceeğğiimmiizz bbuu ggüüddüüsseell yyaappıı ((PPSS:: 44,,5588)):: Dini inançlarıçerçevesinde bireyin yardımseverlik, ötekinin hak-larına saygı, muhtaçlara yardım etme ve diğer in-sanlara karşı yardımsever olma arzusu gibi tutumve davranışları önemsemeyi ifade eder.

Prososyallik güdüsü bağlamında “Yardımse-verliğin İnançtaki önemi”(s 17/a.ort.: 44,,6622)), “Baş-kalarının haklarına saygı” (s 16/a.ort.: 44,,6622)), “Muh-taçlara Yardım” (s 15/a.ort.: 44,,5544)), “Ötekine Yar-


24

ŞEKİL 3: Prososyal ve dini-entellektüel boyuttaki güdülerin önem dereceleri(A. Ortalamalar).

dım” (s 14/a.ort.: 44,,5533)) gibi sosyal içerikli dini dav-ranışlar söz konusudur. Bu güdü kısmen diğerkâm-lıkla da izah edilebilir. Bu davranışları SosyalDestek Teorisi ile açıklama eğilimi Psikoloji ve DinPsikolojisi alanında yaygın bir kabuldür.. (Scho-walter ve Murken, 2003:148-149). Bu teoriye göre;insanlar dinde sosyal destek ve sıkı güven ilişkileriyaşarlar ve sosyal bir gruba ait olduklarını hisse-derler. Böylece din, kritik hayat olayları, ruh vebeden sağlığı başta olmak üzere genel iyilik üze-rinde olumlu bir etkiye sahiptir (Koenig ve Larson,2001; Röhrle, 1994; Schowalter ve Murken,2003:148’den naklen).

Bütün dinlerde yardıma ihtiyacı olan bireylereyardım teşvik edilmiştir: Bu konuda Kitab-ı Mu-kaddes’te şu ifadeler yer alır:

“ Bir kardeşin yoksullaşır, muhtaç duruma dü-şerse ona yardım etmelisin.” (Levililer,25/35)

“ Yoksula verenin eksiği olmaz, yoksulu gör-mezden gelense bir sürü lanete uğrar.”(Süleyman’ınÖzdeyişleri, 25/21,22)

“ Size karşı davacı olup, mintanınızı almak is-teyene abanızı da verin. Sizi bin adım yol yürü-meye zorlayanla ikin bin adım yürüyün. Sizden birşey dileyene verin, sizden ödünç isteyeni geri çe-virmeyin.” ( İncil, Matta, 5/40-42)

Budizm’de, başkalarına karşı cömert olmak veyardımseverlik emredilmiş, bu davranış mutluluğaulaşmanın yolu kabul edilmiştir.

İslam Dini’nde ise, zekât ve sadaka müessesiyardımlaşmanın sosyal hayattaki en belirgin gös-tergeleridir. Bu konuyla ilgili ayetlerde yardımetme davranışı dindarlığın gereği olarak tanımlan-maktadır.

“…Asıl iyilik (dindarlık), o kimsenin yaptığı-dır ki, Allah’a, ahiret gününe, meleklere kitaplara,peygamberlere inanır. (Allah rızasını gözeterek)yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara,dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar,namaz kılar, zekât verir…” (2/177)

Hz. Peygamber de çeşitli hadislerinde yardım-laşmanın önemi üzerinde durmuş ve inananlarıyardımlaşmaya teşvik etmiştir. “Komşusu aç iken,tok yatan bizden değildir.” sözü, Müslüman toplu-

mun üyesi olmanın şartı olarak yardımlaşmaya işa-ret etmektedir.

“Kim kardeşine yardım ederse, Allah da onayardım eder. Kim bir Müslümanın sıkıntısını gide-rirse, Allah da onun kıyamet günündeki sıkıntıla-rından birini giderir. Kim bir Müslümanın ayıbınıörterse Allah da kıyamet gününde onun ayıplarınıörter.”ve “Veren el, alan elden üstündür.” Gibi ha-disler de başkalarına yardım etmenin mükâfatınıön plana çıkararak mü’minleri birbirlerine yardımetmeleri konusunda teşvik etmektedir. Bu ayet vehadislerin dinin sosyal sorumluluk yönüne vurguyapan kaynaklar olduğu söylenebilir.

Türk kültüründe de yardımlaşmanın öneminidile getiren, atasözü, deyim ve özdeyiş gibi sözelifadeler ve sebil, kervansaray ve aşevi gibi mimariögeler bulunmaktadır. Mesela “Komşu komşununkülüne muhtaçtır.” “ Ne verirsen elinle, o da giderseninle.” sözleri gibi…

EEttiikk ÖÖzzddeenneettiimm ((SSKK:: 44,,4455)) iikkii aalltt mmaaddddee iiççee--rreenn bbuu ggüüddüüsseell yyaappıı ““İyiliğe yönelme ve kötülük-ten uzak durma” (s 18/a.ort.: 44,,5555)),, ““ahlakiyükümlülüklere boyun eğme ve sorumluluk taşı-mada dini inancın rolü kabullenme-ve önemse-meye bağlı ahlaki kontrol” (s 19/a.ort.: 44,,3355))durumunu dile getirmektedir.

Dindar insanların ahlaki özdenetimlerininaşkın bir inanca dayandığını gösteren bu güdüler,Kişilerin ahlaki davranışlar sergilemede dini inanç-larının etkisini gösteren bu temel güdülere dair or-talamanın (4,45) da oldukça yüksek olduğugörülmektedir. Bu bulguya dayanarak, “dini inancınbireyin iradi tutum ve davranışlarını engellediği vebireysel gelişimi engellediği” yönündeki günümüzpozitivist algıların aksini gösterdiğini söyleyebiliriz.

İdeolojik Bilgi (WE: 4,35): “Dini konularda dü-şünmeyi önemsemeyi” (s20) ifade eden bu güdüaynı zamanda dini inancın rasyonel boyutunu dagöstermektedir. Bu güdüsel yapıya ait ortalama,özellikle üzerinde durulması gereken bir sonuçveya durumun göstergesi olarak görülebilir. Ayrıcabu sonuca bakarak “dindar insanların inançlarınısorgulamadan benimsedikleri, üzerine düşünme-dikleri” gibi ön yargılara cevap mahiyetindeki ar-gümanlara bir katkı sağladığını belirtebiliriz.



25


Bunun nedenlerinden birinin, ülkemizdekieğitim sisteminde din eğitiminin yeri, konumu veişleviyle ilgili olduğu söylenebilir. Zira mevcut eği-tim programlarımızda dini eğitimin bilgi boyutunuölçmek bir hedef olarak yer almamaktadır.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Motivasyonel Dindarlık Ölçeği esas alınarak yapı-lan bu çalışmada 828 kişilik bir örneklem grubun-dan toplanan datalar üzerinde çalışılmış, Motivas-yonel Dini Yönelim ve temel güdüsel yapılar ince-lenmiştir. Araştırmanın sonuçlarını şöyle yorum-lamak mümkündür:

Kullanılan ölçme aracının geçerlilik ve güve-nilirliği bağlamında Batı’daki uygulamasına paralelsonuçlar elde edilmiştir.

Ölçeğin boyutsal yapısının iki ana faktör al-tında toplandığı görülmüştür. Bu faktörlerin isim-lendirmesi Almanya’da yapılan çalışmalardakiorijinal metne sadık kalarak yapılmıştır. Ancak or-jinalinde dört olan boyut sayısı, ön çalışmadansonra ikiye indirilmiştir.

Faktörel yapı itibariyle ölçeğin Türk toplum-sal, kültürel ve dini yapısını incelemeye uygun birözelliği sahip olduğu tespit edilmiştir.

Motivasyonel Dini Yönelimi ölçebilecek ge-çerlilik ve güvenilirlikte olduğu anlaşılmıştır.

Çalışmamızda ortaya çıkan faktörel yapına ba-kıldığında; dindarlığın bireysel ve toplumsal olmaküzere iki boyutu ortaya çıktığını görülmüştür. Bubireysel boyutun (faktör 1) ortalaması toplumsalboyutun (faktör 2) ortalamasından yüksek çıkmış-

tır. Dolayısıyla dindarlıktaki bireysel boyutu, Tanrıile ilişkinin ön planda olduğu bir dindarlık göster-gesi olarak değerlendirilebilir.

Ölçeğin bu haliyle Din Psikolojisi alanında ya-pılacak çalışmalarda kullanılması ve yeni bulgularçerçevesinde tekrar değerlendirilmesi mümkündür.Böylece dini tutum ve davranışlarla ilgili enlemselve boylamsal çalışmalarda kullanılması uygundur.Bu sayede zaman içerisinde, ölçeğin içerik ve uy-gulaması açısından daha verimli kullanılması sağ-lanabilir.

Araştırma örnekleminin, genelde kendini din-dar olarak tanımlayan ve tamamı Müslüman olanbir çevreden gelmiş olması çalışmanın eksik taraf-larından birisidir. Ancak, araştırma amacına ulaş-mıştır. Zira amacı, Almanya’da yapılan uygulama-nın karşılaştırması ile sınırlandırılmıştı. Motivas-yonel Dindarlık konusunda farklı din mensuplarınıkapsayacak bir araştırma yapmak isteyenlerin buhususu göz önünde bulundurması gerekir.

Sonuç olarak, farklı bir kültür ortamında ge-liştirilen bu ölçeğin Türk toplumu gibi Allah’agüven, yardımlaşma ve ahlaki sorumluluk vb. de-ğerlerin hâkim olduğu geleneksel toplumlarda dabireylerin dini yaşantısını ölçme, tasvir etme ve de-ğerlendirmede yararlı ve kullanılabilir bir araç ol-duğu görülmektedir. Bu bağlamda bu ölçeğinözellikle sosyal ilişkiler, pro-sosyal tutum ve dav-ranışlar ile dini ve ahlaki tutumların ilişkisini elealacak çalışmalarda kullanılmasının faydalı olacağıdüşünülmektedir. Bu mütevazı çalışmanın ilerideDin Psikolojisi alanında yapılacak çalışmalara kat-kıda bulunması temenni edilir.


26

Allen, R. O. &Spilka, B. (1967). Committedand-consensualreligion: A specification of religion-prejudice relationships. Journa lfor the Scientific Study of Religion,6,

Allport, G. W. &Ross, J. M. (1967).Personal reli-gious orientation and prejudice. Journal ofPersonality and Social Psychology, 5, 432-443.

Apaydın, Halil, “Münchner Motivasyonel DindarlıkEnvanteri: Boyutsal Kontrol ve Denetim”, Din-

bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt 10,sayı 2, 2010,ss. 287-312.

Apaydın, Halil, “Ruh Sağlığı-Dindarlık İlişkisiAraştırmalarına Bir Bakış”, DinbilimleriAkademik Araştırma Dergisi, Cilt 10, Sayı2,2010, ss 59-77.

Barbour, D. G. (1990).. Religion in an Age of Sci-ence. N.Y.: Harper and Row

Batson, C. D. &Ventis, W. L. (1982). The religiousexperience: A social-psychological perspec-tive. New York: Oxford University Press.

Batson, C. D., Schoenrade, P. A. &Ventis, W. L.(1993). Religion and the individual. A social-psychological perspective. New York: OxfordUniversity Press.

Feagin, J. R. (1964). Prejudice and relegious [sic]types: A focused study of Southern funda-mentalists. Journal for the Scientific Study ofReligion, 4, 3-13.

Flammer, A. (1990). Erfahrung der eigenen Wirk-samkeit. Einführung in die Psychologie derKontrollmeinung. Bern: Huber.

KAYNAKÇA



27

Gorsuch, R. L. (1994). Tovvard motivationa theo-ries of intrinsic religious commitment. Journalfort he Scientific Study of Religion, 33, 315-325.

Gorsuch, R. L.,Mylvaganam, G., Gorsuch, K. &Johnson, R. (1997). Perceived religious moti-vation. International Journal for the Psychol-ogy of Religion, 7, 253-261.

Grom, B. (1996). Religions psychologie (2. Aufl.).München/Göttingen: Kösel/Vandenhoeck&Ruprecht.

Grom, B. (2000). Religions padagogische Psy-chologie des Kleinkind-, Schul- und Jugen-dalters (5. Aufl.). Düsseldorf: Patmos.

Heckhausen, H. (1989). Motivation und Handeln (2.Aufl.). Berlin: Springer

Hood, R. W. (1973). Religious orientation and theexperience of transcendence. Journal for theScientific Study of Religion, 12, 441-448.

Karaca, Faruk, “Din Psikolojisinde Metot Sorunu veBir Dindarlık Ölçeğinin Türk Toplumuna Stan-dardizasyonu” EKEV Akademi Dergisi, c.3, sy1.(Bahar 2001)

Kayıklık, H. (2002), “Bireysel Dindarlığın PsikolojikKaynakları“, Dini-AraştırmalarDergisi, 5 (13),ss.27-40.

McCullough, M. E., Emmons, R. A. & Tsang, J. A.(2002). The grateful disposition: A conceptualand empirical topography. Journal of Person-ality and Social Psychology, 82, 112-127.

McCullough, M. E.,Kilpatrick, S. D., Emmons, R.A. &Larson, D. B. (2001). Is gratitude amoral affect? PsychologicalBulletin, 127,249-266.

Necati, Muhammed Osman, Hadis ve Psikoloji,çev. Mustafa Işık, Ankara: Fecr Yayınları,2000.

Necati, Muhammed Osman, Kur’an ve Psikoloji,çev. Hayati Aydın, Ankara: Fecr Yayınları,1998.

Oesterreich, R. (1981). Handlungs regulation undKontrolle. München: Urban &Schwarzen-berg.

Pargament, K. I. (1997). The psychology of religionand coping. Theory, research, practice. NewYork: Guilford.

Pargament, K. I., Kennell, J., Hathaway, W., Gre-vengoed, N., Newman, J. &Jones, W. (1988).Religion and the problem-solving process:Three styles of coping. Journal for the Scien-tific Study of Religion, 27, 90-104.

Pargament, K. L, Ensing, D. S.,Falgout, K., Olsen,H., Reilly, B., Haitsma, K. van&Warren, R.(1990). God help me (I): Religious coping ef-forts as predictors of the outcomes to signifi-cant negative life events. American Journal ofCommunity Psychology, 18, 793-824.

Schneider, K. &Schmalt, H.-D. (2000). Motivation(3. AufL). Stuttgart: Kohlhammer.

Shafranske E. P (ed.), “Religion and the ClinicalPractice of Psychology”. Washington: Ameri-can Psychological Association, 1996.

Stríženec, M., (2001). “Dindarlık ve BilişselSüreçler”, çev., Abdulvahid SEZEN, Din bil-imleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt 10,Sayı 3,201, s. 273-286. / M. StríženecSúčasná psychológia náboženstva [Contem-porary Psychology of Religion]. Bratislava:IRIS, 2001.

Documents

MotivasyonelDindarlıkÖlçe`i(MMRI) ÜzerineBirDe`erlendirme · 2015. 7. 1. · The data collected with the 828 participants tries to analyse whether there are simi- ... Kabul Tarihi/Accepted: