Monata revuo en Esperanto - Maandelijks - …35a jarkolekto - aŭgusto-septembro 2014/08-09 Monata revuo en Esperanto - Maandelijks - Antwerpen X - ISSN 0772-456 X Klimata ŝanĝiĝo

35a jarkolekto - aŭgusto-septembro 2014/08-09

Monata revuo en Esperanto - Maandelijks - Antwerpen X - ISSN 0772-456 X

Klimata ŝanĝiĝo kaj konfliktoj: kia interrilato?

Unua Mondmilito: la unua pafo okazis en Aŭstralio

Sekretoj de longviveco Ĉu ni devas timi TTIP?

En la okcidento Vladimir Putin estas poli-tikisto, kiun oni timas. Li sufokis la rusian demokration en ĝia lulilo, li detruis la sendependajn amaskomunikilojn, li sen-dis rusiajn trupojn en najbarajn landojn.Sed por Renat kaj Galina en la malgranda urbo Ŝumerlja, sescent kilometrojn ori-ente de Moskvo, ne tio gravas. Ili nun vi-vas pli bone. Ili voĉdonis por Putin, kaj ili intencas fari tion denove. Putin konscie turnis sian dorson al la meza klaso de la grandurboj por proponi stabilecon al or-dinaraj rusianoj.Kalle Kniivilä vojaĝis en Rusio por ren-konti subtenantojn de Putin, kies voĉoj malofte aŭdiĝas en eksterlandaj amas- komunikiloj. Tamen ĝuste ili decidos pri la estonteco de Rusio. Ĉu ili kuraĝos riski ŝanĝon?

Eldonjaro: 2014

Tradicia bindita versio, formato 135 x 205 mm, 168 paĝoj. ISBN: 978-90-77066-52-2; prezo ĉe FEL: 15 eŭroj + afranko. Kiel bitlibro (ePub, Mobi aŭ PDF) prezo ĉe FEL: 9 eŭroj.

Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, 2000 Antwerpen, Belgio.

www.retbutiko.net

Monato • aŭgusto-septembro 2014 3

en tiu ĉi numero

www.monato.net

eldonejo: Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio; telefono: +32 3 234 34 00, retpoŝto: [email protected], valida anonctarifo: n-ro 9; kompostita, presita kaj vinktita en la eldonejo.

retejo:www.monato.net

sociaj retejoj:• Twitter: @FEL_Antverpeno• Facebook:

http://eo-eo.facebook.com/revuo.Monato

• Ipernity: http://flandra_esperanto-ligo.ipernity.com

honora ĉefredaktoro:Stefan Maul.

ĉefredaktoro: Paul Gubbins, 3 Arden Court, Mossley, CW12 3JH Congleton, Cheshire, Britio. Rete: [email protected].

reviziantoj: Hèctor Alòs i Font, Edmund Grimley Evans, Jens S. Larsen, Rob Moerbeek, Brian Moon, Anna kaj Mati Pentus, Alexander Shlafer.

redakcia sekretario: Paul Peeraerts. Rete: [email protected].

grafiko: Ferriòl Macip.

redaktoroj:• Arto: Claude Nourmont-Moon, 2 Om Kläppchen, L-5682 Dalheim, Luksemburgo. Rete: [email protected].

• Ekonomio: Roland Rotsaert, Marie Popelinplantsoen 3 - bus 0402, B-8000 Brugge, Belgio. Rete: [email protected].

• Enigmoj: Jean Pierre VandenDaele, Hisselsgasse 85, B-4700 Eupen, Bel-gio. Rete: [email protected].

• Eseoj: Sendu al la koncerna re-daktoro, depende de la temo.

• Hobio: Evgeni Georgiev, Porzellan-gasse 25/41, A-1090 Vieno, Aŭstrio. Rete: [email protected].

• Komputado: Edmund Grimley Evans, 2 Comfrey Court, Cambridge,Britio CB1 9YJ. Rete: [email protected].

• Leteroj: Monato, Frankrijklei 140, 2000 Antwerpen, Belgio. Rete: [email protected].

• Libroj: Boris Kolker, 6755 Mayfield Rd, Apt 312, Cleveland, OH 44124, Usono. Telefono 440-646-1482. Rete: [email protected].

Noto: Librorecenzojn oni ne sendu al la redaktoro proprainiciate. La kunlaborantoj ricevos la librojn kaj la recenzopetojn de la eldonejo.

• Lingvo: Roberto Pigro, Griva Digeni 1A (St Mary’s), CY-3031 Limassol, Kipro. Rete: [email protected].

• Medio: Sendu viajn kontribuojn al [email protected].

• Moderna vivo: Paul Gubbins, 3 Arden Court Mossley, CW12 3JH Congleton, Cheshire, Britio. Rete: [email protected].

• Noveloj kaj Poezio: sendu viajn kontribuojn al la eldonejo: Monato, Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio. Rete: [email protected].

• Politiko: Paul Gubbins, 3 Arden Court Mossley, CW12 3JH Congleton, Cheshire, Britio. Rete: [email protected].

• Scienco: Roberto Pigro, Griva Digeni 1A, St Mary’s, CY-3031 Limassol, Kipro. Rete: [email protected].

• Spirita vivo: Gerrit Berveling Van Vredenburchweg 435, 2284 TA Rijswijk, Nederlando +70-213 4914 Rete: [email protected].

• Turismo: Evgeni Georgiev, Porzellangasse 25/41, A-1090 Vieno, Aŭstrio. Rete: [email protected].

Verantw. uitgever: Paul Peeraerts, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen.

Monato, internacia magazino sendependa pri politiko, ekonomio kaj kulturo en la internacia lingvo Esperanto; fondinto: Stefan Maul; 35a jarkolekto; aperas principe la 1an de ĉiu monato, escepte de aŭgusto; abontarifo varias laŭlande (vidu p. 4). Monato havas 126 korespondantojn kun kunlaborkontrakto en 43 landoj kaj abonantojn en 68 landoj; aperas nur originale en Esperanto verkitaj artikoloj (ne tradukoj); represoj kaj tradukoj el Monato nur kun indiko de la fonto; Mo-nato estas eldonata en tradicia papera versio kaj elektronike en la formoj PDF kaj ePub; krome aperas ĉe eldonejo por blinduloj kaseda versio kaj elektronika versio en la formo MPD; la enhavo de la artikoloj ne nepre kongruas kun la opinio de la eldonejo.

politikobAlKAnIo .......................................................................................... 7

„Malsanktaj” komentoj dum sankta ceremoniomoderna vivoSAno .................................................................................................9

Sekretoj de longvivecoAŭSTrIo .......................................................................................... 10

De bretoj al ŝrankojfIlATelo .......................................................................................... 10

Prezidanto-poŝtmarkojeTIKo ................................................................................................11

Kuraci - konscience aŭ krede?ĈInIo ............................................................................................... 12

Bicikle al Nord-KoreiobrITIo ............................................................................................. 12

Dialekto „flegata”AŭSTrIo ...........................................................................................13

Bonorde tra la noktoKrIMAdo ......................................................................................... 14

Justeco - sed por kiu?KlerIgAdo .......................................................................................15

Intervenu senbuĝete!AŭSTrIo .......................................................................................... 16

Dekmil trompoj kaj centmil trukojKoMUnIKIloj .................................................................................. 18

Poŝtelefonoj — pese pezajekonomioInTernAcIA KoMerco ..................................................................... 19

Ĉu ni devas timi TTIP?Konsumantoj agitiĝas kaj konsciiĝas .........................................21

IndUSTrIA ProdUKTAdo ............................................................... 24Pozitiva influo de la refortiĝo

sciencogIneKologIo .................................................................................. 25

Troa zorgemo pri la ĝena genoreAgo .............................................................................................26

Laste (ĉu?) pri scienco kaj religioTrIAgrAdA fUMAdo ....................................................................... 27

Kie fumo leviĝas, tie fajro (kaj malsano) troviĝasnUTrAdo ........................................................................................28

Ĉokolado, nia plej kora amiko (sed sen troigo!)PSIKIATrIo ......................................................................................29

Komikeco (iom) rimiĝas kun frenezecodIeTAj SUPleMenToj .......................................................................30

Iam kompletigaj, kelkfoje malsanigajmedioeŭroPA UnIo .................................................................................. 31

Verdaj mitoj kaj herezojturismoUnUA MondMIlITo ......................................................................... 33

La unua pafo okazis en AŭstralioeseojScIenco ......................................................................................... 34

Novtipa gasminado: ĉu vere danĝera?MedIo ............................................................................................ 35

Klimata ŝanĝiĝo kaj konfliktoj: kia interrilato?TeKnologIo .................................................................................. 37

Nuntempo sciencfikcia

> Abonoj ............................................................................................... 4> el mia vidpunkto .................................................................................. 5> leteroj ................................................................................................6> Anoncetoj .......................................................................................... 27

foto

de l

a ko

vril

o: s

igfr

id l

un

db

erg

4 Monato • aŭgusto-septembro 2014

kiel pagi vian abonon de monato?

> Per via FEL-konto.

> Per UEA-konto al la konto fela-x de Flandra Esperanto-Ligo.

> ElEŭropoalIBAN-kontodeFlandraEsperanto-Ligo,

BE66000026533843(BIC-kodoBPOTBEB1),bPost

1000Brussel.

> PerVisaaŭMastercard.Sendulanumeron,kontrolnumeron

kajvalidodatonleterealFlandraEsperanto-Ligo,

Frankrijklei140,B-2000Antwerpenaŭrete

[email protected],skajpealgerdjac

> [email protected]

> Perbankĉekotratitajebelgabankoeneŭroj.Aldonu15eŭrojn

prolabankkostoj.

Bv.noti,kepersonajĉekojnepluestasakceptatajenBelgio.

> Tarifoj

> rekte al la eldonejo ...

Ŝtatodelapaganto MONATO LAJAROsurface aere rete 2akl. 1aklaso

Argentino EUR 29 34 17 6 9Aŭstralio AUD 87 92 52,20 9,50 15Aŭstrio EUR 53 59 30 6 9Belgio EUR 53 65 30 6 9Bosnio-Herc. EUR 29 35 17 6 9Brazilo EUR 29 34 17 6 9Britio GBP 46 50 26,40 5 8Bulgario EUR 29 35 17 6 9Ĉeĥio EUR 43 49 24 6 9Danio DKK 399 425 225 45 67Estonio EUR 34 40 20 6 9Finnlando EUR 53 59 30 6 9Francio EUR 53 57 30 6 9Germanio EUR 53 59 30 6 9Grekio EUR 53 57 30 6 9Hispanio EUR 53 57 30 6 9Hungario HUF 10200 1200 6000 1800 2700Irlando EUR 53 57 30 6 9Islando EUR 53 59 30 6 9Israelo EUR 47 52 26,40 6 9Italio EUR 53 59 30 6 9Japanio JPY 7980 8500 4788 860 1200Kanado CAD 78 84 46,80 9 14Kipro EUR 43 49 24 6 9Koreio EUR 47 52 26,40 6 9Kostariko EUR 29 35 17 6 9Kroatio EUR 34 40 20 6 9Latvio EUR 34 40 20 6 9Litovio EUR 34 40 20 6 9Luksemburgo EUR 53 57 30 6 9Malto EUR 43 49 24 6 9Nederlando EUR 53 59 30 6 9Norvegio NOK 430 480 258 48 72Nov-Zelando NZD 105 111 63 11,50 18Pollando PLN 144 170 85 25 38Portugalio EUR 47 51 26,40 6 9Rusio EUR 29 34 17 6 9Serbio EUR 29 35 17 6 9Slovakio EUR 34 40 20 6 9Slovenio EUR 43 49 24 6 9Sud-Afriko EUR 47 52 26,40 6 9Svedio SEK 499 543 299,40 56 85Svislando CHF 82 88 49,20 9 14Usono USD 78 82 46,80 8 13

> aŭ pere de peranto ...

> Aŭstralia: LibroservodeAEA,4/23AlbueraStreet,BatteryPoointTas7004,Australia. Reto:[email protected].> Aŭstra: LeopoldPatek,Martinstr.104/38,3400Klosterneuburg.Pĉk.7127744. Reto:[email protected].> Belga: VlaamseEsperantobond,Frankrijklei140,2000Antwerpen(IBANBE66000026533843).Reto:[email protected].> Bosnia kaj Hercegovina: Esperanto-Ligo,KraljaTvrtka19(Pf.452),71000Sarajevo.Konto:338-900-220-635-2698 Reto:[email protected].> Brazila: BrazilaEsperanto-Ligo,SDSEd.VenâncioIIISala301/303,Brasília(DF)70393-902,[email protected].> Brita: VivO’Dunne,Esperanto-AsociodeBritio,EsperantoHouse,StationRoad,Barlas-ton,Stoke-on-Trent,ST129DE,Britio.Reto:[email protected].> Ĉeĥa: PavelPolnický,NaVinici110/1029001Poděbrady,tel.325615651.Konto:Post- ovnísporitelnan-ro231798902/0300,variab.symbolporgazetoMonato:07001.Reto:[email protected].> Dana: RevuservodeDEA,ArneCasper,Bryggervangen70,4.Tv.,DK-2100Køben- havnOe.Tel.:+4539206348Poŝtel.:+4521408487.Reto:[email protected].> Estona: AhtoSiimson,Kastanivk.12--11,Paikusealev,Pärnumaakond,EE-86602. Reto:[email protected].> Finna: PäiviSaarinen,Esperanto-AsociodeFinnlando,Siltasaarenkatu15C65,FI-00530Helsinki,Finnlando. Reto:[email protected].> Franca:EsperantoFrance,4bis,ruedelaCerisaie,F-75004Paris(ibanFR7642559000094102001388731bicCCOPFRPPXXX).Reto:[email protected].> Germana:Esperanto-Buchversand Dr.WolfgangSchwanzer, Pfarrer-Seeger-Str.9,D-55129Mainz. Reto:[email protected].> Hispana:KatalunaEsperanto-Asocio,Apar-tat1008,E-08204Sabadell(Caixad’Enginyers,30250001151433398158;IBANES5430250001151433398158).Reto:[email protected].> Hungara:HungariaEsperanto-Asocio,HU-1146Budapest,Thökölyút58-60.II/209.Poŝtkest-adreso:HU-1368Budapest,Pf.193.Tel.:36/70/932-7465,36/70/932-7464.Reto:[email protected],www.esperantohea.hu.> Irlanda:Esperanto-AsociodeIrlando,9TempleogueWood,Dublin6W. Reto:[email protected].> Islanda:IslandaEsperanto-Federacio, Pósthólf1081,IS-121Reykjavík. Reto:[email protected].> Itala:ItalaEsperanto-Federacio,Via Villoresi38,I-20143Milano(pĉk.:37312204).Reto:[email protected].> Japana:JapanaEsperanto-Instituto, Wasedamati12-3,Sinzyuku-ku,Tokio,JP-162-0042,[email protected].> Kanada:KanadaEsperanto-Asocio,p/aYvesBellefeuille,kasisto,2372Haddington,Otta-wa,OntarioK1H8J4.Rete:[email protected].

> Korea:KoreaEsperanto-Asocio GangbyeonhansincoreB/D,1601ho, 350Mapo-dongMapo-gu, Seoul121-703Koreio Rete:[email protected].> Kostarika:HugoMora,Apartado606-1250,Escazú.Reto:[email protected].> Kroata:KroataEsperantistaUnuiĝo,SvetiDuh130,HR-10000Zagreb. Reto:[email protected].> Latva:MargaritaZelve,str.Rupniecibas35-13,Riga,LV-1045,Latvio.Poŝtel.:+37126407174.Reto:[email protected].> Litova:LaimiusStrażnickas,LEA,a.k.178,LT-01003Vilnius-C,Litovio. Reto:[email protected].> Luksemburga:LEA,1ruedeKehlen,8394Olm(pĉk.:CCPLULLIBANLU501111008936120000).Reto:[email protected].> Nederlanda:UEA,NieuweBinnenweg176,NL-3015BJRotterdam. Reto:[email protected].> Norvega:EldonejoEsperantoA/S,OlafSchousvei18,0572Oslo5. Reto:[email protected].> Nov-Zelanda:DavidDewar,POBox 35-849BrownsBay,Auckland0753Nov- Zelando.Reto:[email protected].> Pola:DanutaLeyk,ul.Miedzyborska117m8,PL-04-013Warszawa,konto06-1020-1156-0000-7102-0036-6328ĉePKOBPXIVO/Wwa.Reto:[email protected].> Portugala:PortugalaEsperanto-Asocio, R.Dr.JoaoCouto6,r/cA,P-1500-239 Lisboa.Reto:[email protected].> Ruslandaj: > HalinaGorecka,RU-236039Kaliningrad,ab.ja.1205,Ruslando. Reto:[email protected].> MikaeloĈertilov,Titova,6-24,RU-606211Liskovo,Nijhegorodskajaobl.,Rusio. Tel.:(929)0452654.Banko:“Raiffeisenbank”,kontoN.:40817810801000989447. Reto:[email protected].> Serba:ZoranČirič,BrankaMiljkoviča14,18000Niš,tel.+381-18-522582,poŝtel.+381-63-7200616.Reto:[email protected].> Slovaka:StanoMarček,Zvolenská15/11,SK-3601Martin. Reto:[email protected].> Slovenaj: > VišnjaBranković,ViaParini5,I-34129Tries-te.Reto:[email protected].> KroataEsperantistaUnuiĝo,SvetiDuh130,HR-10000Zagreb. Reto:[email protected].> Sud-Afrika:ColinBeckford,C2PlazaHill,3BowerRoad,Wynberg,7800. Reto:[email protected].> Sveda:SvedaEsperanto-Federacio, LeifHolmlund,Kågevägen40B,LGH1303,SE-93138Skellefteå,Svedio. Reto:[email protected].> Svisa:ChristophScheidegger,ImSchleedorn6,CH-4224Nenzlingen,ĝirkonto40-52612-7Basel.Reto:[email protected].> Usona:ELNA,1500ParkAve,STE134,Emeryville,CA94608.Tel.:+15106530998,Fakso:+15106531468. Reto:[email protected].


el mia vidpunkto

En balotoj fine de majo por elekti membrojn de la Eŭropa Parlamento venkis naciismaj aŭ ksenofobiaj partioj en tri landoj – Danio, Francio kaj

la Unuiĝinta Reĝlando. En kvin aliaj landoj partioj samkoloraj gajnis pli ol 10 % de la voĉoj. Ĉu maltrankviliĝi?

Verdire ne, aŭ almenaŭ ne tro, malgraŭ la komentoj de reprezentan-toj de grandaj kaj establitaj politikaj partioj draŝitaj ĉe la urnoj. Nepras memori, ke tra Eŭropo voĉdonis nur 43,09 % de la balot-rajtigitoj (kon-traste al 61,99 % en 1979 aŭ 49,51 % en 1999) por elekti parlamenton kun minimumaj povoj kaj perceptatan, ĉu vere, ĉu malvere, seninflua, senutila kaj senvalora.

Krome, malgraŭ supraĵa sukceso, ne eblas paroli pri civitana brakumado de naciismaj partioj. En Danio, ekzem-ple, subtenis la Popolan Partion nur 15 % de la balot-rajtigitoj; en Francio la Nacia Fronto kaptis nur 10,6 %; kaj en Britio la Sendependiga Partio de la Unuiĝinta Reĝlando nur 9 %. Do ne indas histerii pri Eŭropo en la manoj de faŝistoj, rasistoj kaj aliaj ekstrem-dekstremuloj.

Aliflanke oni ne indiferentu. Malgraŭ tio, ke diversgrade, divers-lande, eblas interpreti la rezultojn kiel vangofrapon kontraŭ naciaj registaroj kaj iliaj estroj, la ĵusaj balotoj tamen indikas profundan skeptikecon pri la eŭropunia eksperimento.

Jes ja, ankoraŭ eksperimento, ĉar malgraŭ tio, ke la unio fontas el post-militaj projektoj pri industria kunlabo-ro, la 63 jaroj post la Traktato de Pa-rizo apenaŭ sufiĉas ne nur por forigi jarcentojn da politikaj, militaj, lingvaj diferencoj sed ankaŭ, pli defie, unuigi plej diversajn landojn el la norda, okci-denta, suda kaj centra Eŭropo kaj ties pli ol 500 milionojn da loĝantoj.

Jen, verdire, la kerna problemo: la nuna unio – legantoj en laste aliĝintaj EU-landoj verŝajne malkonsentos – tro rapide kreskis. Spronite parte de Uso-no, kiu celis relative stabilan bufron en la centra Eŭropo kontraŭ Rusio, parte de subfosantoj de la eksperi-mento (ekzemple la iama ĉefministro brita John Major, kiu klare komprenis, ke pli vasta Eŭropo pli malfacile rege-blos), la unio plivastiĝis sed samtempe ne profundiĝis.

Argumenteblas, ke estintus pli saĝe resti ĉe 15 membroj kaj koncentriĝi pri politika, financa kaj socia integriĝo inter ŝtatoj jam ekonomie kunlabo-rantaj, ol enunuigi aliajn, postkomu-nismajn ŝtatojn, kun apartaj kaj mo-non glutantaj bezonoj. Unue, eble, sufiĉus traktatoj kiel inter Svisio kaj Eŭropa Unio: kunlaboro laŭ difinitaj kaj ambaŭflanke akceptitaj kriterioj.

Tamen jen la pasinteco. Nepras nun, ke la novaj parlamentanoj, sed ĉefe la Eŭropa Komisiono, agnosku la malkontenton. Urĝas redifini la celojn kaj la valorojn de la unio kaj alfronti la

demokratian deficiton inter la regan-toj kaj regatoj. Necesas parlamento, kiu parolos ne pri sed por la popoloj de Eŭropo, kiu alproprigos al si povojn por efike reprezenti ĉiujn eŭropajn ci-vitanojn.

Rezigni pri la superflua kaj mul-tekosta strasburga parlamentejo, for de la eŭropa „ĉefurbo” Bruselo, mesaĝus al la cinika publiko, ke parla-mentanoj kuraĝas ekagi por krei fiske pli respondan, finance pli konscian organizaĵon. Ago nur simbola, eble, sed simboloj fojfoje gravas.

Certas, tamen, ke se la mastroj en Bruselo preteratentas kaj la malkon-tenton kaj – eventuale pli danĝere – la indiferenton pri Eŭropo, ambaŭ kla-re esprimatajn dum la ĵusaj balotoj, riskas fiaski la EU-eksperimento. Es-tos venkinta naciismo: la 21a jarcento fariĝos denove la 19a.

Granda defio, evidente, por la par-lamentanoj. Pro tio, gekaraj, 43,09 % da eŭropanoj vin elektis. ¢

la eŭropo-eksperimento: ĉu fiaskonta?

Paul gubbins

En Aŭstrio venkis Othmar Karas de la Popola Partio ÖVP.

cic

ero g

ro

up


leteroj

fundamento de la moralo

Via maja numero frontpaĝis kun granda foto de militista tombejo kaj titolo pri la unua mondmilito. Sed io perturbas min: la tombo montrata ĉe la malfono estas de iu, kiu naskiĝis en Novjorko la 3an de januaro 1919 ... Ĉu ne temas pri tombejo de la dua mondmilito?

Pri „El mia vidpunkto” en paĝo 5. Iom malserenigas min tiu teksto. Unue oni scias, ke estas ĉiam trompoj, kiuj „ludas” sur la kompatsento de nai-vuloj. Sed ne eblas konjekti pri kazo kun tiu simpla ĝenerala scio. Cetere estas bone konate de ĉiuj, kiuj kores-pondis kun afrikaj esperantistoj, ke ili ĉiam emas peti monon (ili eĉ mem scias, unu el miaj korespondantoj di-ris, ke „blankuloj ne volas korespondi kun afrikanoj, ĉar nigruloj ĉiam pe-tas monon, kaj blankuloj ofendiĝas pro tio”), eble pro tio, ke ili estas alkutimiĝintaj vidi karitatajn asociojn el Eŭropo, kiuj donas, kaj tiel imagas, ke ĉiuj eŭropanoj estas riĉaj kaj donas monon. Ĉiuokaze tiu emo ne signifas, ke ili mensogas kaj trompas, sed ke ili esperas, ke „blankulaj” esperantistoj eble respondos favore.

Pli grava estas la eterna hipokrita parolo, ke oni ne donu al almozpe-tantoj, ĉar ili aĉetos alkoholaĵon per tio (kaj do? se nur tion ili havas por

dronigi sian malesperon?). Mi opinias iom malhumana tiun devigan bonpen-sulan asketismon trudatan ... al aliuloj.

Fakte antaŭ almozulo, anstataŭ „ŝtonkore ignori, fiksante la rigardon sur fora objekto”, sufiĉas al si meti la demandon: se mi estus en sama situa-cio kiel li, mi ja estus kontenta, se oni donus al mi! La konkludo estas rekta. Estas la eterna kaj plej fundamenta bazo de la moralo!

Roland Platteau Francio

Simbolo de juneco

Kun intereso mi legis la mallongan artikolon Manĝi pomon vere savas ho-mon de Paulo Sérgio Viana (Monato 2014/07, p. 20). Laŭ mia opinio, bone kaj klare verkita artikolo, kiu estas ne nur interesa, sed ankaŭ signifoplena kaj instrua.

Mi volus rimarkigi, ke miaj geavoj preskaŭ ĉiun tagon vespere manĝis pomon por protekti sian organismon kontraŭ malsanoj. Ili laŭvorte serĉadis vermajn pomojn, ĉar vermoj „vizitas” (pli bone dirite „atakas”) nur sanajn pomojn, kiuj ne estas ĥemie flegitaj dum kultivado.

En Slovakio la pomo estas la sim-bolo de juneco kaj de natura beleco.

En popola kuracado la pomoj helpas kuraci malsanojn de la hepato kaj gal-veziko. Valorajn servojn faras pomoj ĉe malvarmumo, tuso, laringomalsa-noj ktp. La pomo bonege desinfektas la buŝan kavon, kaj varmega kuirita pomsuko kun limono protektas la mukozon kontraŭ mukoj. Memkom-preneble nur longdaŭra kaj regula pommanĝado povas havi bonfaran kaj preventan influon por homa korpo.

Julius Hauser Slovakio

depratempa revo

En la decembra numero aperis le-tero de Julius Hauser (Monato 2013/12, p. 6) pri la japana komunista partio sub la titolo Nur fantazio. Laŭ mia scio komunismo estas depratempa revo de la homaro pri la justa komunumo, kie inter la homoj regas frateco kaj juste-co kaj inter la popoloj konkordo kaj paco. Miaopinie do la japana komunis-ta partio en la estonteco ja povos ella-bori kaj organizi novan movadon, tio estas movadon de civitana solidareco, kiu alportos al Japanio novan esperon kaj etoson kaj al la mondo konkordon kaj pacon.

Zdeněk Závodný Ĉeĥio

La rubriko „Leteroj” estas malferma por koncizaj (maksimume 150-vortaj) reagoj de abonantoj pri aktualaĵoj kaj pri artikoloj aperintaj en Monato. La redakcio faras propran elekton, post lingva kaj stila polurado. Letero, ankaŭ reta, estu subskribita per la nomo, kompleta stratadreso kaj telefonnumero. Per la sendo de la letero la aŭtoro donas sian permeson publikigi ĝin en la papera kaj en la retaj versioj de Monato. Leteroj por publikigo estu senditaj al [email protected] aŭ al Monato, Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio.


politiko

Bojkotis eklezian tagmanĝon laalbana ĉefministro Edi Ramapropolitikajkomentojesprimitaj

dumlasanktigodenovaortodoksakate-draloenTirano.

Dum la solenaĵo la serba patriarĥoIrinejdeklaris,keKosovoestas„sanktatero” serba. Pro tio Rama rifuzistagmanĝon proponatan de la albanajortodoksajgvidantojkajskribis:„Irinejelektis la malĝustajn landon kaj tem-ponporfarideklarontian,kiamnepludiskuteblaslasendependecodelanovaŝtatoKosovo.”

SangumitajAldonis la eksa ĉefministro, Sali

Berisha,keIrinejhavasankoraŭsangu-mitajnmanojnpromilojdaalbanojma-sakritajdumlalastamilito.

Laortodoksakatedraloestisfinkons-truita antaŭ unu jaro. Ĉe la solenaĵola unuan de junio ĉeestis inter aliaj lapatriarĥoj de Konstantinopolo, Jerusa-lemo,Ateno,Kipro,Bulgario,Rumanio,PollandokajAntioĥio.

Bardhyl selimi

Politikan skandalon estigis la komentoj de serba ekleziulo dum la sanktigo de nova katedralo en Tirano.

BALKANIO

„Malsanktaj” komentoj dum sankta ceremonio

Ba

rd

hy

l S

eli

mi

la Deklingva manlibro pri politiko de Stefan Maul helpas vin trovi vian vojon en la politika ĵargono. Mendu ĝin de flandra esperanto-ligo, frankrijklei 140, b-2000 Antwerpen, belgio, [email protected] aŭ www.retbutiko.net kontraŭ 9,50 eŭroj + afranko.


Ekde la apero de “Sed nur fragmento” ĝis la publikigo de “Paradizo ŝtelita” Trevor Steele estas unu el la plej produktemaj aŭtoroj en Esperanto. Pluraj el liaj verkoj fontas el liaj aŭstraliaj radikoj: “Sed nur fragmento”, la novelaroj “Memori kaj forge-si” kaj “Australia felix”, kaj la romanserio kun la titolo “La fotoalbumo”, kaj liaj lastaj historiaj romanoj “Flugi kun kakatuoj” kaj “Paradizo ŝtelita”. Sed aliaj verkoj rezultis el kontakto kun aliaj landoj, ekzemple Ger-manio, la fono de “Neniu ajn papilio” kaj “Kvazaŭ ĉio dependus de mi”; kaj Sove-tunio kaj aliaj regionoj el la vojaĝrakontaro “Falantaj muroj”, kaj precipe Hindio en “Di-verskolore”.

Tiu ĉi aŭtobiografio prezentas serion da bildoj el la vivo de la aŭtoro kaj donas la fonon de lia verkado.

Eldonjaro: 2014Tradicia bindita versio, formato 135 x 205 mm, 272 paĝoj. ISBN: 978-90-77066-50-8; prezo ĉe FEL: 19 eŭroj + afranko. Kiel bitlibro (ePub, Mobi aŭ PDF) prezo ĉe FEL: 11,50 eŭroj.Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, 2000 Antwerpen, Belgio.Rete: www.retbutiko.net.

Trevor Steele

Trevor SteeleTrevor Steele K

on

vink

a k

am

ufla

ĵo

Ekde la apero en 1987 de “Sed nur fragmento” ĝis la

publikigo en 2012 de “Paradizo ŝtelita” Trevor Steele

estas unu el la plej produktemaj aŭtoroj en Esperan-

to. Pluraj el liaj verkoj fontas el liaj aŭ straliaj radikoj:

“Sed nur fragmento”, la novelaroj “Memori kaj forgesi”

kaj “Australia felix”, kaj la romanserio kun la titolo “La

fotoalbumo”, kaj liaj lastaj historiaj romanoj “Flugi kun

kakatuoj” kaj “Paradizo ŝtelita”.

Sed aliaj verkoj rezultis el kontakto kun aliaj landoj,

ekzemple Germanio, la fono de “Neniu ajn papilio” kaj

“Kvazaŭ ĉio dependus de mi”; kaj Sovetunio kaj aliaj

regionoj el la vojaĝrakontaro “Falantaj muroj”, kaj

precipe Hindio en “Diverskolore”. Alia romano, “Kaj

staros tre alte”, rakontas la vivon de Jesuo. Kvin el tiuj

romanoj aperis ankaŭ en la angla, kaj “Flugi kun kakatuoj”

estis tradukita en la francan.

Tiu ĉi aŭ tobiografio prezentas serion da bildoj el la vivo

de la aŭtoro kaj donas la fonon de lia verkado.

Konvinka kamuflaĵo

ISBN: 978 90 77066 50 8

NUR 321

Konvinka kamuflaĵo


Ĉi-jare mia patrino fariĝis100-jaraĝa. Ŝi estas sana, korpekajmense,ensiahejmo.Laŭmia

observado,lasekretojdeŝiajlongajvivokaj sano estasmanĝemo, babilemo kajscivolemo.

Ŝimanĝasĉion–panon,rizon,lego-mojn kaj fiŝaĵojn. Ŝi babiladas senĉesekun siaj familianoj kaj helpantoj. Ŝiĉiutagelegasĵurnalonkajlibrojn.

Estaskonate,kejapanajvirinojvivasplejlonge.Kvankamiliperdislaunuanpoziciondevivdaŭroen2011promortojkaŭzitajdelacunamo,ilidenoveokupisĝinen2012.

MinistrejoIli mortas mezume 86,41-jaraĝaj,

laŭ informoj de la japana ministeriopri sano, laboro kaj bonfarto. SekvasHonkongo(86,3),Hispanio,Franciokaj

gid

eon

Sekretoj de longviveco

moderna vivo

SANO

Sekretoj de longviveco

Svislando.Japanajvirojrangaskvineenlamondo kun 79,94 jaroj post Islando(80,8),Honkongo,SvislandokajIsraelo.

Kioebligasaljapanajvirinojlonganvivdaŭron?Eblelaplejgravakajpopula-rafaktoroestasnutraĵoaŭmanĝkutimoj.Nemankaspruvoj.Ekzemple,ĝis1985kaj la viroj kaj la virinoj en Okinavookupislaunuanpoziciondela47guber-niojenJapanio.Postefalislavirojĝisla30apozicio.

Evidentislakialo.Antaŭelatradicianutraĵokonsistiselrizo,legomoj,tofuo,marherbokajfiŝo.Ilimanĝisankaŭsen-

gid

eon

grasigitanporkaĵon.Post lamilitaoku-padodeOkinavo,faredeUsonoen1945kunmultajmilitbazoj,iliajmanĝkutimojrapideŝanĝiĝiskajusoniĝis.

ViandoGejunuloj ekŝatis viandon kaj

rapidmanĝaĵojn anstataŭ la tradiciajnreceptojn. Rezulte ili manĝis multe dagrasokajdikiĝis.Ilikomencissuferidekor-kajcerbo-infarktoj.

Gravas ankaŭ bona infrastrukturofizika kaj homa en la socio. Necesas,ekzemple,malaltigilamortokvantondebeboj kaj infanoj.TiodrastemalaltiĝasenJapanioekde1921,kiamonikomen-cisenmultajurbojpurigiperkloroakvo-tubojn.Ankaŭĝeneralasanasekurasiste-mo,kiukompletiĝisen1961enJapanio,donas al civitanoj malmultekoste kajegalebonkvalitajnmedicinajnservojn.

SolidarecoLastatempeiĝisplikajpliklare,ke

gravan rolon ludas solidareco kaj reci-proka helpo inter komunumanoj. Civi-tanoj,kiujbonerilataskunnajbarojkajkiujhelpasunulaalian,kutimasviviplilongeolizolitoj.

Kialjapanajvirojnepovasokupilaunuanpozicionenlamondo,kieljapa-naj virinoj? Eble ili tro trinkas, fumaskajsentassintrostreĉatajdumlalabor-tagoj.

isikawa Takesi


moderna vivo

Ĉuvihavas legitajn librojnkajneplu spacon sur viaj librobretoj?Ĉu neniu antikvaĵisto volas ilin

aĉeti?Ĉualneniuvipovasilindonaci?Do iru al unu el la malfermitaj

libroŝrankoj,kiujstaraskelklokeenVie-no.Enmetulibrojn,prenualiajn,senpa-ge, tagonkaj nokton.Estiĝas ekvilibroel dono kaj preno.

AsocioSed–hove!Ventokajpluvo,bruta-

lajanalfabetojkajstultajebriulojfojfoje

AŬSTRIO

de bretoj al ŝrankoj

Malfermita libroŝranko en la unua distrikto de Vieno.

damaĝastiujnkulturajninstalaĵojn.Tialestis fonditaasocio,kiukolektasdona-cojn kaj de tempo al tempo riparas lakestojn.

Intertempe eĉ en la vienamedicina

universitato staras unu el tiuj ŝrankoj.Studentoj enmetas kaj elprenas uzitajnlibrojn kajmanuskriptojn, tiel ŝparantemonon.

Walter klag

Wa

lter

Kla

g

FILATELO

Prezidanto-poŝtmarkoj

Prezidant-portretaj poŝtmarkoj. De maldekstre: Michal Kováč (1993 — 1998), Rudolf Schuster (1999 —2004), Ivan Gašparovič (2004 — 2014), kun la nuna prezidanto, Andrej Kiska. Fotoj kun afabla permeso de Slovenská pošta, sekcio de komerco kaj surmerkatigo POFIS (www.pofis.sk).

Okazedela inaŭguroenjuniodela kvara slovaka ŝtatprezidanto,Andrej Kiska, la slovaka poŝto

(slovake Slovenská pošta) eldonispoŝtmarkonkunliaportreto.

La prezidant-portreta poŝtmarko,kunnominalavalorode0,45eŭroj,estasemisiitaenokmilionojdaekzempleroj.LapoŝtmarkonkreislapentristoVladis-lav Rostoka.

Poŝtmarkojkunportretodeprezidan-to havas longan tradicion en Slovakio(kajenlaiamaĈeĥoslovakio),sedenlamondotiajpoŝtmarkojestasnekutimaj.Prezidant-portretajnpoŝtmarkojnreguleeldonas, kromSlovakio, nurĈeĥio kajEstonio.

Julius Hauser

Laŭ la pola konstitucio, „rilatoj in-ter ŝtato, eklezioj kaj aliaj religiajorganizaĵoj estas konstruataj sur-

bazede respektode ilia aŭtonomiokajreciprokasendependeco”.

Tamen pli kaj pli la limoj inter lapola eklezio kaj ŝtataj servoj malkla-re videblas. Lastatempe, okaze de lasanktuligo de la „pola papo” JohanoPaŭlo la2a, lia longtempaamikinokajkuracistinoWandaPółtawskaproponis,kekuracistojsubskribuDeklaracion de kredo de kuracistoj.

dekalogoSubskribante la deklaracion, ku-

racistoj kaj studentoj de medicino ag-noskas ses kredojn.Tiuj inkluzivas, kelahomakorpokajvivoestassanktakajnetuŝebla donaco de Dio; ke la korpodependas de la natura leĝo, kaj naturoestiskreitadeKreanto;ke lamomentodegravediĝokajlamomentodeforiroeltiuĉimondodependasnur de la Dia de-cido;kajkesehomodecidasfariabor-tigon, artefaritan koncipon, eŭtanazionaŭuzikontraŭkoncipilon,tiorompaslabazajnregulojndeladekalogo.

Krome, „la bazo por digno kaj li-bereco de katolika kuracisto estas nurkonscienco iluminita de la Dia Spiritokaj eklezia scienco, kaj kuracisto ha-vasrajtonagilaŭsiakonsciencokajlaŭkuracistaetiko,kiuenhavas rezistonalagado kontraŭ la konscienco”. Plie, lasubskribinto „rekonas prioritaton de laDialeĝosuperhomaleĝo”.

HospitalojŜajniskomence,keladeklaracione

popularos.Tamen,surprize,pliol3000kuracistoj, direktoroj de hospitaloj,ĉefojdehospitalaj sekciojk.s. subskri-bis. Se konsideri, ke ili estis klerigitajperŝtatamonokajplejpartekuracasenŝtatajhospitalojkajenlapublikasanser-vo, tio kreas interesajn problemojn, nenurteoriajn.

Ĉu paciento demandu, ĉu kuracistoestas katoliko, kiu subskribis la dekla-racionkajdomalrekomendasekzempletestojndumgravedopromedicinajkia-lojaŭproreligiakredo?

KredantojMultajkuracistojkondamnislakato-

likanproponon,dirante,keiliestasunuekuracistojkajnurpostekredantoj(seili

entuteestaskredantoj).Poriliplejgra-vaslabonodelapaciento.Laŭkelkajlasubskribintojdeladeklaracioebleredo-nulamonon,kiunlaŝtatopagisporiliaklerigado. Ili kreu privatajn kuracejojnkunklaraindikoprisiareligibazaservo.

JamenPollandokuracistojpovasuzit.n. leĝon de konscienco kaj rifuzi fariiujnoperaciojn,ekzempleabortigon.Ta-meniliestasdevigitajsendipacientonalkuracisto,kiu farosĝin.Sed,kieldirasmultaj homoj, ekzemple reprezentantojdelaPolaSciencaAkademioensialastaraporto,tiuĉileĝoestastroofteuzata–kajmisuzata.

Kiosekvos?Ĉuvenosdeklaraciodekatolikajadvokatoj,kiujnehelposdumdivorcoj, kaj katolikaj juĝistoj, kiuj neoficialigosdivorcojnproreligiajkredoj?

Anna skudlarska

contando estrelas

ETIKO

Kuraci - konscience aŭ krede?


charles clegg


moderna vivo

La urbo Tumen en Ĉinio simpligisla procedurojn por vojaĝi al Ko-rea Popoldemokratia Respubliko

(Nord-Koreio). Interesatoj povas akiripaspermesojn en nur unu tago.Antaŭeonibezonisdusemajnojnporakiripas-permeson el landlimajurboj en lapro-vincoj Jilin kaj Liaoning por vojaĝi alNord-Koreio.

Nun,kunpasportokaj identigakar-to,turistojpovasenirilalandonenede24horoj.Ankaŭaŭtomobilastirpermesi-loestaspostulataporaŭtovojaĝantoj.Laservoestasdisponeblanurper turismajagentejojporgrupajturistoj.

Komence de majo biciklista grupoelĈiniovizitisNord-Koreion.Lagrupode35 ĉinaj vojaĝantoj ekiris elTumenkajfaristri-horanbicikladonenlaurboNanyo. Ilivizitis la lokanfervojansta-cionkajstatuondeKimIl-sung,kajgus-

tumislokajnmanĝaĵetojnsurlakomercastratoenNanyo.

HavenurboTumen estas grava fervoja arterio

porlaorientaprovincoJilin,kuntrajnojdestinitajporJilin-urbo,kajporlaurbojChangchun, Shenyang kaj Pekino. ĜiestasankaŭlaplejgrandahavenurboenJilin-provinco. LaTumen-rivera ponto,administratadeĈiniokajNord-Koreio,estaslalimtransirejo.

La nombro de la ĉinaj turistoj alNord-Koreiorapidekreskis lastatempe.

Ĉinaj turistoj povas nun pli facile viziti Nordan Koreion.

ĈINIO

bicikle al nord-Koreio

Landooftehavasminoritatajnlin-gvojn.Ekzemple,enBritioekzis-tas la kimra kaj gaelaj lingvoj.

Uzantojde tiuj lingvojparolasankaŭla ŝtatan lingvon, la anglan. Sed kiookazaspriladiversajdialektoj?

Fojfojelokadialektoestaslakuti-maparolalingvo.Parolantojkompre-naslatutlandanlingvondelatelevidoaŭdelalaborejo,sedhejmeiliparolasnurdialekte.

Jen la situacioekzempleen la in-dustria regiono en la meza Anglionomata–prolaiamajmultajfabrikoj– Black Country (Nigra Lando), kiedialekto fariĝas al eksteruloj kvazaŭfremdalingvo.

MalsanulejoLadialektokaŭzisapartajnproble-

mojn,kiamĉemalsanulejoonienpos-tenigis 80 geflegistojn el Grekio kajItalio. La dungitoj sufiĉe bone regisla „norman” anglan, sed neniel kom-prenis la regionan dialekton, t.n. „ja-mjam”(angle:yamyam).Lavortode-venasdelaofteaŭdatasono„jamjam”,kiukarakterizasladialekton.

Por ke la geflegistoj povu kom-preni la dialekton de siaj pacientoj,lokauniversitatoaranĝisses-semajnankurson kun lecionoj en „jamjam”.Jen kelkaj dialektaj vortoj: „ar kor”(minepovas),„lamp”(bati)kaj„fitl”(manĝaĵo).

John gobourne

BRITIO

dialekto „flegata”

LaturistatrajnointerTumenkajChilbo--Monto en Nord-Koreio estis denovemalfermita fine de aprilo. La itinerofunkciisporunu jaroen2012kajestissuspenditaporrenovigo.

Nuntrajnoveturasunufojonsemajnedumturismajsezonoj.Lavojaĝodaŭrastri tagojn kaj kvar noktojn kaj kostas 19000juanojn(310usonajndolarojn).

AgentejoLaŭZhangWeidong,kiuadministras

la turisman agentejon respondan pri latrajno, en 2012pli ol 2000 ĉinaj turis-tojvizitisNord-Koreion,kajtiunombrokreskosprobableĝis7000enlakurantajaro.

Krome prognozisYouZejun, la di-rektorodelaturismaburoodeDandong:„En junio ĉinoj povos aŭte vojaĝi alNord-Koreio tra Dandong, havenurboenLiaoning.”

Aldonis fotografisto de pekinavojaĝagentejo:„Nord-Koreioestasmis-teracellokopormultajvojaĝantoj.Sim-pligo de la proceduroj por paspermesokajplidatransportajelektojcertealtirosplidahomoj.Estusbonege,selalandomalfermus sian pordon al individuajvojaĝantoj.”

Homoj ricevas la permeson vojaĝi70 kilometrojn for de Hunchun, Jilin,ekdelajaro2011,kajladistancopovosestilongigitaĝis200kilometrojnfordeDandongporaŭtostiristoj.

Tamen, ĉiuj itineroj estos stri-kte monitorataj kaj aprobitaj de lokajaŭtoritatoj, kaj vojaĝo tra la tuta landoestasverŝajnenepermesebla.

Alice liu

AIDOSO

bonorde tra la nokto


Surlaaŭstraparlamentejogigantaruĝaru-bando,lainternaciasimboloprisolidarecokunaidoso-viktimoj.Surdigelaŭtamuziko

ĉirkaŭlavienaurbodomo,kiekolektiĝas40000vizitantoj antaŭ la 22a Vivo-Balo, kies ĉi-jaratemoestas„ĝardenodelavoluptoj”.

Groteskaj maskoj, duone nudaj korpoj se-nescepte belaj, senĝenemontrata samseksemo,buntaj roboj kaj modoj. Sponsoris la eventonproduktistoprikondomoj,kiesfrapfrazo„trairubonordelanokton”ĉievideblis.

TelevidePliolunumilionopartoprenis televide tiun

plejgrandankaritatanfestonporsubtenilabata-lonkontraŭaidoso.

Labalonvizitiselstaruloj,i.a.laiamausonaprezidantoBillClinton [klintn] kaj la gajnintode la EŭropaKanto-KonkursoConchitaWurst[konĉitavurst].Aŭkcio liveris400000eŭrojn,kiujsubtenosnaciajnkajinternaciajnprojektojnkontraŭaidoso.

Walter klag

Supre: Ruĝa rubando sur la aŭstra parlamentejo.Meze: Paro en la „ĝardeno de la voluptoj”.Sube: Vivobala scenejo antaŭ la viena urbodomo.


En Aŭgsburgo, Germanio, situas parksimila arbaro. Tie oni prome-nas, biciklas, sportumas, ripozas.

Tamenenoktobro2011okazistiemurdo.Nokteje la triahoropolicanojkon-

trolismotorciklon.Laŝoforokajakom-panantofuĝissedfalisdesurlaveturilokajtujkomencispafi.Lapolicistojmult- fojerepafiskajpolicistinoestisvundita.Lakugloprotektaveŝtodeŝiavirakole-goreteniskelkajnkuglojn,sedtamenliestismortigetrafita.

Finesukcesisenketoj.Endecembro2011lapolico–dankealDNA-spuroj–kaptisdufratojnelkrimamedio.Laplijunajampasigis19jarojnenkarceropromurdodealiapolicisto.Ĉelafratojonitroviseksplodaĵojnkajpafilojn.Silentis

Komenciĝislongajurproceso.Antaŭla kortumo ambaŭ akuzitoj silentis, ta-men insultis la juĝiston, nomante lin„kotulo”.

Lapliaĝafratoasertis,kelisuferasproparkinsonamalsanokajmontristre-madondelamano.Defendajadvokatojklopodis per multspecaj ruzoj subte-ni la akuzitojn. Ili deklaris la juĝistojnantaŭjuĝaj kaj la akuziton tro malsanaporpartoprenilaproceson.

Kuracisto certigis, ke la akuzitosenkulpas, ĉar tiu ne kapablas sin tenisurmotorciklo,aldonante,kelamalsanorezultisdeizoladaaresto.Protio,laŭlakuracisto,laarestitonepovaspartoprenilaproceson.

MirisLa juĝistaro decidis interrompi la

kortumantraktadonkontraŭtiuĉifrato.Lapublikomirisprilaevidentapovodeunuopamedicinafakulo.

Intertempemultaj homoj ekpostulismortpunon por ambaŭ akuzitoj, ega-

moderna vivo

le,kiufaktepafislamortigajnkuglojn.Tamen kortumo rajtas kondamni nur,se lakulpo estasnedubebla.Laŭ la la-tina in dubio pro reo (dubokaze favoreallaakuzito)ĉiuakuzitoesturigardatasenkulpa,ĝiskulpoestaspruvita.

Por la vidvinode lamortigita poli-cistolasituaciofariĝispreskaŭneeltene-bla.Ŝiaedzoestismurdita,sedlamur-dintoebleneniamvidoskarceron.

Tamen pasintjare almenaŭ la plijunafratoestiskondamnitaaldumvivakarcerpuno.La proceso kontraŭ la aliarestis interrompita.La juĝistaro insistispri nova kuracisto-fakulo kaj ordonisplursemajnanobservadondepsikiatroj.

Lastatempe la akuzito estis denovearestita.Laprocesopovosestidaŭrigata.

Jomo iPfelkofer

KRIMADO

justeco - sed por kiu?

ch

ris p

ott

er

Donaco por via korespondamiko?Donaco por la amikoj de Pasporta Servo kiuj tiel afable gastigis vin?Donaco por merita ano de Esperanto-klubo?Jen ideala estas la Donackupono de Monato! Facile kaj malmultekoste sendebla per poŝto aŭ transdonebla en luksa koverto. Donaco ĉiamutila por ne-abonantoj kaj por jamabonantoj.Ekzistas tri versioj:1) La kupono de 13,25 eŭroj, kiu rajtigas al la ricevinto 3-monatan abonon al la magazina versio de Monato, aŭ 5-monatan abonon al la reta.2) La kupono de 26,50 eŭroj, kiu rajtigas al la ricevinto 6-monatan abonon al la magazina versio de Monato, aŭ 10-monatan abonon al la reta.3) La kupono de 53 eŭroj kiu rajtigas al la ricevinto 12-monatan abonon al la magazina versio de Monato, aŭ 20-monatan abonon al la reta.

Mendu vian Monato-donackuponojn nun ĉeMonato, Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio aŭ rete ĉe [email protected]

donackupono


Konservativaj politikistoj japanaj ŝatas lerni el alilandaj spertoj.Ekzemple,lanunavic-ĉefministro

AsoTarodiris, keoni lernu lahitleranmanieronprilakonstituciarevizio(Mo-nato,2013/10,p.19).

La ĉefministroAbe Sinzo volas ri-gore reformi instruadon parte laŭ lamodelodeMargaretThatcher,eksabri-ta ĉefministro. En 2004 „reformema”grupo en la Liberal-Demokratia Partio(LDP), inkluzivedeAbe, sendisesplo-rankomisiononalBritioporstudilatie-ajnklerigajnreformojn.

Ĝitrovis,kelabritapopolo,venkin-teen lamilitopri la insularoFalkland,regajnisdignonkajsubteniskorektondedevojigitajlernolibroj.

Dum la unua Abe-reĝimo (2006-2007) oni reviziis la bazan instruadanleĝon,sedlareformomezvojeĉesis.LanunakajduaAbe-reĝimoeknavigiscelealkompletainstrureformo.

MinistroAbenomumismembrondelaesplo-

rakomisiono,SimomuraHakubun,mi-nistropriinstruado.Laŭiliakompreno,post la duamondmilito instruadomal-fortigislajapananpotenconprecipepromaldekstrajinstruistajsindikatoj.

La taskaro de Simomura jenas: 1.kontrolikajreviziilernolibrojn,precipehistoriajn kun „masoĥisma” vidpunkto(do eviti priskribon de agreso en aziajlandoj ktp); 2. submeti ĝisnunajn re-lative neŭtralajn klerigajn komitatojnenĉiujmunicipoj subaŭtoritatonde lamunicipa ĉefo; 3. instigi konkuradoninter lernantoj, lernejoj kaj municipoj;4.enkondukimoralan lernobjektonporkreipliobeemajncivitanojn.

Do,kiaestas lasituacioenklerige-joj?Fakte,dumlalongaregadodeLDP

postlamondmilito,laklerigsistemojamformiĝislaŭlavolodekonservativajpo-litikistoj.Lainfluodelasindikatojdaŭremalfortiĝis.

MortoLastatempa enketo farita de ins-

truista sindikatomontris,ke laaveraĝakromlaborodelainstruistojenĉiajler-nejojsumasmonate95,5horojn(inklu-zivedelaborofaritaenlaproprahejmo).Tiomdahorojsuperasla„danĝeran”li-monrilatemortonprokromlaboro(mo-nate80horoj)difinitandelaministrejopripublikabonstatokajlaboro.

Instruistoj dum longa tempo devasokupiĝi pri devigaj raportoj kaj statis-tikoj, kiuj ne rekte rilatas al instruado.Rezulte mankas tempo por pasigi kunlernantoj.

Plie,kunsidojdeinstruistojnunebli-gas al lernejestroj kaj fakestroj aparte,kajdesupre,ordonikajadministri.Li-

berajdiskutoj estas subpremataj.Etosodeprimakovraslernejojn,kajinstruistojestas lacaj.Nemalmultaj fariĝaskorpeaŭmensemalsanaj.

PlendasInstruistoj plendas ankaŭ pri tro

grandaj klasoj kun multaj lernantoj.Laŭ raporto deOrganizaĵo por Ekono-miajKunlaboro kajEvoluigo (OEKE),laaveraĝanombrodelernantojenklaso(unuapartodemezainstruado)en2006sumis23,9,tamenenJapanio30,7.

La publika elspezo en Japanio porinstruadoestasmalgranda.En2010 tiuelspezo estis 3,6 % de la malneta en-landa produkto, la plej malgranda en30 kompareblaj OEKE-landoj. Tie laaveraĝaelspezoatingis5,4%.

Do la politiko por kleriga reformoen Japanio tiel resumiĝas: „Intervenusenbuĝete!”.

isikawa Takasi

KLERIGADO

Intervenu senbuĝete!

MiK

i yo

shih

ito

En majo kvindeko da ĵurnalistojĉeestis la prezentadon de ekspo-zicio kun stranga titolo: Dekmil

trompoj kaj centmil trukoj.Temas pricitaĵoellibrodelafilozofoFrantzFanonkunlatitolo„Ladamnitojdetiuĉitero”,enkiulaaŭtoropriskribislaalĝerianre-volucion.

moderna vivo

AŬSTRIO

dekmil trompoj kaj centmil trukoj

La ekspozicio okazis unue en Za-grebo. Poste ĝi migris al Antverpeno,Kairo,Honkongo,BejrutokajVieno.EnMoskvoestoslafinahaltejo.

LaekspozicioaktualeokazasenVie-no, en 21er Haus (21a domo), muzeoporlaartoella21ajarcento.Tiupavilo-no havas longan historion:

1958: Karl Schwanzer [ŝvanca](1918-1975) konstruis la aŭstran pavi-lononporlaMondaEkspozicioenBru-selo.Kostoj 2,5milionoj da eŭroj. Prolanestabilagrundolasupraetaĝostarassurkvarkolonoj.

1962:Postalikonstruadolapavilonotrovisnovan lokonproksimeal la ĉefastacidomodeVieno.Ĝiestisnunejoporla arto de la 20a jarcento kaj nomiĝis20er Haus.

2001:LaartakolektotranslokiĝisallanovaMuzeaKvartalodeVieno.

2010ĝis2011:Lapavilonoonide-nove alikonstruas. La kostoj estis 31,9milionojdaeŭroj.

2011:Malfermokiel21er Haus.Nun, ĝis la 31a de aŭgusto, en la

supraetaĝo,viziteblas lamenciitaeks-pozicio.Latemoestasegeambicia:ko-loniismo,subpremo,revolucioj,ĉefeenlaarablingvajkajorienteŭropajlandoj.

Katalogo44 artistoj el tiu regiono montras

tute diversajn objektojn: pentraĵojn,

La ekstero de 21er Haus.


La interna halo de 21er Haus.

Wa

lter

Kla

g

Wa

lter

Kla

g


skulptaĵojn, fotojn, objektojn el diver-sajmaterialojkieluzitajlibrojaŭplastajskatoloj por transporti legomojn. Tionkomprenimalfacilas,kielindikaslaka-talogo.

Tie legeblas: „La ekspoziciomalfaldiĝas kiel daŭra dialogo, kiesnelinearaj ĉapitroj devojiĝas, sin re-ciproke interrompas, plenumas kajkontraŭdiras, sondante la eblojn kajlimojn de tio, kion ekspozicio povasefektivigirilatealpridemandadodepo-

litikajhistoriajevoluojennajbarajkajdiverĝajspacoj.”

Sevinesciaskielreagi,neprasmemvizitilaartaĵojn.Jamlalumplenapavi-lonoestasinteresakonstruaĵo,kunkafe-joenlasubaetaĝo.

Walter klag

Prezentado de la ekspozicio la 9an de majo 2014. Malantaŭe bildo de Sanja Iveković: Perloj de Revolucio, 2010.

Artaj objektoj el plastaj skatoloj por legomoj.

Du skulptaĵoj de la antverpena artisto Rajkamal Kahlon nun ekspoziciataj en Vieno.

Wa

lter

Kla

g

Wa

lter

Kla

g

Wa

lter

Kla

g

Wa

lter

Kla

g


moderna vivo

Anoncis la kuba telefonentrepre-no ETECSA drastajn kaj senpa-cience atenditajn ŝanĝojn en siaj

servoj.Temasprilaaliroalretpoŝtoaŭretpaĝojperedepoŝtelefono–aferotutenormalaenlamondo,sedĝisnunneenKubo.

Krome,dumladuaduonode2014,neplunecesospagiĉiumonatekvinkon-verteblajn pesojn (CUC) por validigipoŝtelefonanlineon.Tiohelposalordi-narajkubanoj,alkiujfojfojemalfacilaskonverti siajn pesojn.

ĈiujservojrilatepoŝtelefonojnestupagatajenKuboperkonverteblajpesoj.Onidevasŝanĝisalajrericevitajnkubajnpesojn (CUP)enkonverteblajn (CUC).Seoniapartenasallabonŝanculoj,kiujestas laboreje „stimulataj” per iom dakonvertebla valuto, oni fojfoje kon-frontas la malfacilan decidon, ĉu aĉetinepraĵojnaŭpoŝtelefonon.

bonŝancasKelkaj kubanoj vere bonŝancas, se

familianoeksterlandeloĝantailinfinan-ce subtenas kaj pagas la poŝtelefonankonton.Tiotamenmalofteokazas.

Eblasaĉetipoŝtelefononenlaofice-jojdeETECSA,aŭdiversmaniereakiriuzitanaparaton.Tiuj,kiujricevasapara-toneleksterlando,devasadaptigiĝinallakuba sistemo.Tio fareblasen laofi-cejoj deETECSA.Oni povas turni sinankaŭalaferemajjunuloj,kiujsurstrateper portebla komputilo adaptas telefo-nojn.

Tamen restas plendoj pri tro lon-ga konekto-tempo kaj pri prokrasti-tajmesaĝoj.Cetere la tarifoj troaltas.Akiri telefonlineon kostas 30 CUC,al kio aldoniĝas la kosto de la apara-to.Almenaŭbaldaŭnenecesospagilaĉiumonatan kotizon por reteni la line-on.

respondasDonemirindeestas,kehomoj,rice-

vintajalvokonensiapoŝtelefono,kuti-me haste respondas: „Mi serĉos fiksanaparaton,kajniparolos”.MultajsendasnurSMS-mesaĝojn.Lapoŝtelefono ro-lasnurkielplikosta,sedoportuna,aten-tigilo.

Simile,malgraŭ tio, ke eblas teorieperpoŝtelefonokonsulti lakubanenci-klopedion Ecured, dubindas, ĉu fakteonifaras.Lasistemonesufiĉefidindas,kaj la kostoj altas.

ĜenasPor multaj gejunuloj tio ne kre-

as problemon. Ili tutsimple paradas,aparaton enmane, kaj jen ĉio. Posedipoŝtelefononsignassocianstatuson.Negravas,ĉuekzistasaŭnelalineo.Ĉiameblas aŭskulti muzikon, aŭ ludi. Kaj,kiel ĉie en la mondo, ofte ĝenas dumkoncertoaŭaliasimilaeventolasonodepoŝtelefono.

Dume vidas ETECSA estonte-con de poŝtelefonoj. Malgraŭ tio, kepoŝtelefonoj tromultekostas,kajdonehaveblas al ĉiuj, la entrepreno jam dejarojneinvestasennovajfiksajtelefon-lineoj.

Protiodumilionojdahomojjauzaspoŝtelefonojn,komparekununumilio-no kaj duono da uzantoj, kiuj ankoraŭfidelasalsiafiksatelefono.

Alberto García fumero

KOMUNIKILOJ

Poŝtelefonoj – pese pezaj

pau

l K

elle

r

Artikolojn pri la vivo en via regiono sendu al

[email protected].


ekonomio

Nova kaj preskaŭ sekreta pro-jekto por krei grandan liberaninterŝanĝ-zonon inter Usono

kaj Eŭropo minacas ŝanĝi la civitananvivon en la du regionoj. Estos koliziointer du idearoj: unuflanke la uson--brita, kiukredaske senbrida liberalis-moplejutilas al la loĝantaro, aliflankelakontinenteŭropa,kiuemasreguligilamerkatonporevitiekscesojn.

TTIP estasmallongigo de anglalin-gva esprimo Transatlantic Trade andInvestment Partnership (Transatlantikapartnerecoprikomercokajinvesto).Ĝiaantaŭa, sed ankoraŭ ofte uzata nomoestas TAFTA (Transatlantic Free Tra-de Area, Transatlantika LiberkomercaZono).1 Estas projekto de Usono kaj de Eŭropa Unio por konstrui grandan li-beraninterŝanĝ-zonon.Ĝiestasapenaŭkonata de la civitanoj, sed koncernasĉiujnaspektojndelavivo:sociajrajtoj,ekologio, nutraĵo, sano, energio, akvo,kulturo,edukadoktp.

TTIP celas nuligi la restantajn ba-rilojn kiujmalfaciligas komercon interUsonokajEŭropaUnio.Ĉarladoganta-rifojjamestasmalaltaj,laveraceloes-tasforigialiajnobstaklojn,kiujĝisnunprotektas la civitanojn. La batalkampokuŝas inter translandaj firmaoj kaj de-mokratieelektitajregistaroj.SelanunaTTIP-projekto realiĝus, la transnaciajfirmaojpovusdevigiĉiujnŝtatojnŝanĝisiajn regulojn laŭ la interesojde laen-treprenoj.

Kiel TTIP funkcius?Laprincipoestaskreiliberankajne

maljustankonkurenconinterentreprenojdetiugrandegazono.Teorie,tiuprinci-po estus garantiata per mekanismo definaranĝodemalkonsentojinterprivatajinvestantoj kaj ŝtatoj (angle: ISDS, In-vestor-statedisputesettlement).Laŭtiumekanismo, entrepreno kiu opinias keĝiaj rajtoj estas limigitajprodecidodeŝtatopovaspersekutitiunŝtaton.Kromekaj ĉefe, tia konflikto ne estus solvataperprocesaproceduroenkortumo,sedperedeinternaciaarbitracio.

Arbitracio estas rimedo solvijuĝaferojn sen turni sin al la ordinarajuĝinstanco. La koncernaj partioj, in-terkonsente, decidas elekti trian sende-

pendulon, nomatan arbitracianto, kiurespondecos solvi la konflikton. Arbi-tracio jam estas ofte uzata en interna-ciaj komercaj konfliktoj, sed sperto deNAFTA (Nord-Amerika LiberkomercaInterkonsento)montraske,kiamusonajfirmaoj persekutas Kanadon, la usonajfirmaojplioftegajnas;kiamkanadajfir-maojpersekutasUsonon,Usonoplioftegajnas. Estas malmultaj arbitraciantojkajiujdubaspriiliasendependeco.

Grava subtenanto de TTIP estasOEKE(OrganizaĵopriEkonomiajKun-laborokajEvoluigo).LaŭOEKE-studo,TTIP pligrandigus la malnetan enlan-danprodukton(MEP)je3ĝis3,5%enUsonokajEU,sedaliajstudojtaksaslafavoraĵonvenontanelTTIPmalpligran-da,eĉneglektinda.

INTERNACIA KOMERCO

Ĉu ni devas timi TTIP?

1Ĉarnurpor laangla lingvo jamestasuza-tajdumallongigoj,laredaktororezignispripliamallongigo kaj uzis „TTIP” por ĉi tiuankoraŭembriaprojekto.


Kelkaj eblaj sekvojPerTTIP, transnaciajfirmaojpovus

decidi pri siaj reguloj pri varoj, servojkaj investoj. Tio favorus kunfandiĝojnkajakirojn,ĉefedemalgrandajentrepre-noj.Pridungitecokajlaborkondiĉoj, latranslandajfirmaojpovusatingi,kefun-damentajrajtojdelaborantojestuforigi-taj(regulojpridungokajmaldungo,la-bortempo,malsano,gravedferioj,ktp...).

Povusokazi,keeŭropajnormojestaskonsideratajkielbarilojalliberakomer-co.Tiel, reguloj pri pesticidoj kaj her-bicidoj, genetike modifitaj organismoj(GMO), atesto pri origino protektata(AOP), normigitaj etikedoj kun indikodeorigino,viandaĵokunhormonojktp,

povus esti atakataj de usonaj firmaoj.Nafto-entreprenoj povus persekuti re-gistarojnporakirirajtonekspluatiskis-togasojnenĉiujpartojdelaTTIP-zono.

Nunakvokajenergiopovasesti li-veratajdepublikajaŭprivatajentrepre-noj.SeTTIPekfunkcius,akvajkajener-giajfirmaojpovuspersekutiurbojnkajŝtatojn kiuj decidas liveri tiujn servojnnurperpublikasistemo,ĉartioestasba-riloalliberakonkurenco.

la publiko nepre estu informataLacivitanojdetempoaltempolegas

ensiagazetaroiomprimultlandajkom-paniojkiujmisuzaspatentojnaŭopiniaske eŭropa regularo pri manĝaĵoj estas

trostrikta,kajpriprotestojdemanifes-taciantojkontraŭtio,sediliĝeneralenekonscias,ketioestaserojdejamdelongeokazanta traktado interUsono kaj EU.Kunagodeboneinformitajcivitanojpo-vas influi lafinajndecidojn, atendatajnantaŭlafinode2015.Multfojejamenlahistoriocivitanajagadojsukcesishaltigiprojektojn de nekontrolataj politikistoj kuninternaciajfirmaoj.

La novaj Eŭropa Komisiono kajEŭropaParlamentoĉi-rilatehavasgran-dan respondecon, sed eblemalgrandanpovon. Dum la pasintaj jardekoj, ĉiujgravajkomercajnovaĵoj,deAmazonĝisGoogle, ekestis enUsonokaj surpriza-takisEŭropanUnion.

Grupo Esperanto Marsejlo

Abundas sloganoj de la kontraŭuloj: „La granda transatlantika merkato ne realiĝas” (france); „Malebligi la transatlantikan liberkomercan interkonsenton (germane).”

ekonomio

22 MonATo • junio 200718 MonATo • junio 2007

Sen Rodin

Bildoj pri Norda Lando kaj aliaj rakontoj

Juna Sudlandano vizitas landon de Nordanoj ... enamiĝas en ĝi, kaj en Nordlandanino. Kiel noktopapilio li ne povas rezisti kaj tuj reiras por kaptiĝi en lanternan fajron, senbedaŭre kaj konscie.

Ĉiu ĉapitro estas aparta originala noveleto pri iu aŭ alia norda gemo. La novelaron sekvas alia novelaro de aliaj apartaj kaj tre allogaj minia-turoj.

Donald Broadribb pri ĝi komentis: „Ĉi tiu kolekto de 51 rakontoj ran-gas inter la plej majstraj verkoj de la aktuala esperanta literaturo. Certe ĝi rangas apud la noveloj de Trevor Steele; kaj el la ĉefaj novelmajstroj de nia pasinteco, apud tiuj de Stellan Engholm kaj Ferenc Szilagyi.”

Mendu ĉe Flandra Esperanto-Ligo, Frankrijklei 140, B-2000 Antwerpen, Belgio; www.retbutiko.net, [email protected], aŭ ĉe via kutima librejo.

# ISBN: 90 77066 22 5# Pezo: 320 g#Prezo ĉe FEL: 24,00 € +

afranko (tradicia bindita versio), 14,40 € (ePub aŭ Mobipocket).


ekonomia krizo Antaŭ kelkaj jaroj okazis pluraj

bankokrizoj, kun konsekvencoj ĝishodiaŭsenteblajenmultajlandoj.Rea-geallamalbonadirektadodelabankoj,la subteno fare de registaroj, lamultajpolitikaj skandaloj, indigniĝis multajcivitanoj,kiujneapartenasal laplial-taj sociajklasojkajkiujperdisĉiunfi-donenlanunakapitalismasistemo,kiuavantaĝigas ĉefe tiujn, kiuj jam havasmonon,kostedetiuj,kiujhavasmalmul-te.Naskiĝislaprotest-grupoIndignados enHispanio kaj laOccupy-movado en

Usono,kajsimilajgrupojenmultajaliajlandoj.

La ofte vidata slogano „Ni estasla 99%” protestas kontraŭ la fakto, ke„99%delabonhavojestasposedatajde1%delapopolo”.Laaliaj99%delaho-mojdokuneposedasnur1%delabon- havoj.Eĉ se la proporcio 1/99ne estaspreciza,restaslagrandasociamalegale-co:lapliriĉamalplimulto(la1%)pose-dasaŭmastrumaslaplejgrandajnbonha-vojn.Ilidirektaskomercajnentreprenojnkajbankojnkajdiktas la leĝojn–kom-preneblefavorajnallaproprajindustrioj

kajinteresoj.Laneriĉajhomoj(la99%)povas nur voĉdoni kaj esperi, ke ili neperdos sian ŝparitan monon. Estas tuteklare,kelaklasbatalodela19ajarcentodaŭrevivas,sedenplimodernavesto.

Trompado al klientojSe kompanio produktas bonegajn

fridujojn,kiujuzeblasdum30jaroj,lo-gike, ĝi post kelkaj jaroj ne plu havosvendojn, se ĉiuj homoj efektive aĉetistianfridujon.Enlanunaepokokompa-niojdevashavilaŭeblemultedaprofitokaj laŭeble grandan vendociferon poratingi altankurzonde siaj akcioj en laborso kaj pliriĉigi siajn akciulojn. Bo-naj, longdaŭre funkciantaj aparatoj doneestasekonomiesenchavaj.Registarojne vere kontraŭas tion. Ili nepre volaskrei laborlokojnporsiajelektantoj,kajestas allogedoni laboron almultaj ho-moj, eĉ se ili produktas malbonajn aŭneuzeblajnvaron.

Pro la ekonomia krizo de la pasintaj jaroj, grandskala trompado, fraŭdo kaj ekologia konsciiĝo, pli kaj pli da homoj serĉas alternativojn. Plurloke ekestas iniciatoj, kiuj protestas kaj faras proponojn, sed ili ne atingas la amasojn kaj estas malpli potencaj ol la industrio kaj burokrataro. Ankaŭ la asocioj de konsumantoj fojfoje ŝajnas esti ĉe la kontraŭa flanko. Kiel ofte, iu kompromiso akceptebla por la produktantoj kaj la konsumantoj estus la plej bona solvo, sed interparolo inter ambaŭ flankoj malfacilas.

Konsumantoj agitiĝas kaj konsciiĝas

occupy london


Kompanioj diversmaniere – bedaŭ- rinde ofte maletike – agadas. La plej „honesta” estas la industrio pri poŝ- telefonoj kaj aliaj porteblaj aparatoj.Multaj homoj preskaŭ ĉiujare aĉetasnovan poŝtelefonon, ĉar oni daŭre sur-merkatigas pli potencajn aparatojn,kiujigasla„malnovajn”aparatojnmal- aktualaj. La ĉie distrumpetata reklamokonstante instigas homojn aĉeti la pli

novajnaparatojn.Lasociemalfortajho-mojestasfacilajviktimojdelaintensajkampanjoj,ĉarofteĝustetiujvolaskaŝisianmalriĉeconaĉetante laplejnovajn(kajmultekostajn)poŝtelefonojn,kunlakonsekvenco,keunusemajnonposteilinepluhavasmononpormendipiconpersia nova aparato.

Trukodelaindustrioestasvendiapa-ratojnnetrokostajn,sedkiujkonstante

bezonas kartoĉojn aŭ ion alian por ga-rantiikonstantajnenspezojn.Ekzemploestaslanovajkafomaŝinoj,kiujfunkciasperapartajkartoĉojaŭaliajkafpulvoru-joj por ĉiu unuopa taso. (Aldone estasla ekologia aspekto: kompare kun nor-malapakumo,lakartoĉojforuzasama-sondamaterialokajkaŭzasmontojndarubaĵoj.) Alia, malpli etika ekzemploestas tiu de la printiloj, kiuj ofte estasmalmultekostaj, sed bezonas inkon tielmultekostan,keoniparolasprila„nigraoro”.

Antaŭ nelonge televida elsendomalkaŝis veran trompadon: ĉar profitidaŭre vendante novajn kartoĉojn ŝajneankoraŭnesufiĉaspor lamonavida in-dustrio,onitrompaslaklientojnvendantenetuteplenajnkartoĉojnunuflanke,ali-flanke intence produktante la aparatojn tiel,ke ilidifektiĝaspli frueolnorma-le, pere de „delikataj” partoj, kiuj dorompiĝasiompostlafinodelagarantio--periodo. Iuj firmaoj ankaŭ programasla printilojn tiel, ke ili aŭ rifuzas ne-aŭtentikajn kartoĉojn, aŭ simple anon-cas ke la kartoĉo estas anstataŭigendapost difinita tempo, eĉ se ĝi ne estasjammalplena.Okazasankaŭ,keprinti-loj simpleĉesas funkciipost iu (tamensufiĉegranda)kvantodaprintitajpaĝoj.

Kiu kulpas?Parte kulpas la konsumanto.

Anstataŭplendiprolamultekostainko,lipovusnurprinti ion,kiamestasverebezonate(tielsamtempeŝparantepape-ron)kajĝoji,ĉarlinunpovasakiriprin-tilonmulte pli kvalitan kaj egemalplikostan ol antaŭ 20 jaroj. Kiu bezonasmultajnprintaĵojn,aĉetuplikostan,sedankaŭpliŝparemanprintilon.

Kulpas ankaŭ la protestantoj. Ili nesukcesaskonigi,kiujprintilojhavaskiajn mankojn aŭ kiel solveblas problemoj.Tiaj informoj troveblas, sed nur postlongaserĉadokajsengarantio,keilies-tasfidindaj.

LagermanaekonomikistoChristianKreiß [krajs] ĵus aperigis libron „Ge-planterVerschleiß”(„Planitaeluziĝo”1,ISBN 978-3-944305-51-6), en kiu liasertas, ke la industrio perfekte povas

ekonomioM

ich

ael

pr

ad

os


prognozi la vivodaŭron de ĉiu ero deaparatokaj–kondiĉe,keoniuzaserojn kun la sama vidodaŭro – ankaŭ lavivodaŭron de la aparato. La industrioreplikas,keefektiveĝiproduktasdivers- kostajn kaj diverskvalitajn produktojn:poruzanto,kiunurmaloftebezonasĝin,lamalmultekostadumlongatempoelte-nos,sedprofesiulo,kiumulteuzasĝin,aĉetulamultekostan.

defendantoj de la konsumantoj lamas

Enĉiuj landojekzistasasocioj,kiujanalizas la produktojn vendatajn en lamerkato,testasilinkajaperigaslarezul-tojn, sed ili estas perdantaj la fidon desiajmembroj.En2008,tujantaŭlagran-dabanko-krizo,islandabankoreklama-dis en la belga radio, proponante trefavoranrentonjeŝparkontoj.Kvankamenlafinancamondoestisĝeneralescia-te, ke la islanda banksistemo estas ko-lapsonta, la belgaTest-Aankoop - Test--Achats(=aĉetaĵo-testo,ceterefikonatapro siaj agresemaj varbkampanjoj) neavertiskontraŭtiubanko,sedanstataŭekonsilis uzi la favoran investeblon, ĉar„ŝpardeponojdeprivatajpersonojjaes-tas asekuritaj”. Ĉu vere saĝa kaj etikakonsilo?

ADACestaslaplejgrandaasociodeaŭtomobilistojenGermanio.Ĉiujareĝidisdonaspremionporlaplejŝatataaŭtoen Germanio. Komence de 2014 iĝissciate,ke lagajninto ricevisne34299voĉojn kiel anoncite, sed nur 3409, ri-dindankvantonporasocio,kiuhavas18milionojn da membroj. Poste iĝis ko-nataj ankoraŭ kelkaj aliaj skandaloj ĉeADAC.

Ankaŭlagazetarokajtelevidomal-multeutilas.Prezentadojdenovajpro-duktoj tie estas farataj laŭde, rapidekaj senkritike. Ŝajne la plimulto de lahomojŝatas tion,ĉarekzemple labritaaŭtomobil-televidprogramo Top Gear

1, Subtitolo de la libro: „Kiel la industrioinstigasninaldaŭrepligrandakajplirapi-dakonsumo–kajkielnipovasdefendininkontraŭtio.”

(www.topgear.com) estas ege popularaankaŭeksterBritio;ĝiprezentasbelajnspektaklojn, sed apenaŭ utilajn informojn.

ekologia konsciiĝoEstasklare,kelakonsumsocioatin-

gissiankulminonkajke(multaj,sedneĉiuj ...) homoj konsciiĝas pri la rubo,kiun ili ĉiutageproduktas.Apenaŭ tro-veblaskvadratmetrodanaturosenspu-rojdehomacivilizo.

En la oceanoj flosas plastaj rubo-tapiŝoj.Lanord-pacifikarubovorticoes-taslaplejgrandaellakvinrubocirkuloj(angleNorth Pacific Gyre).La surfacode tiu ruboinsulo havas la grandon deTeksaso aŭMez-Eŭropo.Laŭ kalkuloj,komence de 2008 cirkulis ĉirkaŭ 100milionoj da tunoj da plasta rubo en larubovortico.Tiuplastokaŭzaslamortondemultajmarbestoj.Ĉirkaŭ70%deĉiuplastarubosinkasallamargrundo.

Pli kaj pli da homoj konscias, kemanĝaĵojestastro-pakitaj.Multajkukojestas unuope pakitaj per plasto, tiujkukoj siavice estas ankaŭ grupe volvi-taj en plasto, kajfinfine tio estas paki-

ta enkartona skatolo.Kaj tiujkartonajskatoloj dum transporto ankoraŭfojetroviĝas en pli granda pakaĵo! Pro tio,CatherineConwaymalfermislavende-jon Unpacked (nepakita) en Londonoen2007.Ekzistasankaŭsimilajvende-jojenTeksasokajBerlino.Tamenestasankaŭ kontraŭa evoluo: pro skandalojpri manĝaĵoj dum la pasintaj jardekojekestis striktaj reguloj pri higieno kajpakumo.Eĉnepluestaspermesateuzirestaĵojnelrestoraciokielbestomanĝon.

Sekve de la (programita) paneode elektraj aparatoj, konsumado dekartoĉojkajĉiajaliajaferojporunufo-jauzo,kreiĝasplikajplida rubo.Laŭesploro, kostas sep litrojn da akvo porprodukti unu plastan akvobotelon. Plibone trinki akvon de la krano do, ĉie,kie eblas! Same pri forĵetataj trinkujojporkafo,teo,kajtielplu:kostasmultegedamaterialo,akvokajenergioproduktiĉiontion,dumlarubo-montograndiĝas.Sume: unu forĵetebla objekto havastrioblemalbonanefikonsur lamedion:akvomalŝparon, energiomalŝparon kajrubokreadon.

Lode van de velde kaj Roland rotsaert

aa

ro

n b

au

er


Lanunakreskopovasestiatribuataĉefeallapliboniĝantafinancasta-todelaindustrilandoj,specialeen

Eŭropo. Tamen la novaperantaj indus-triajekonomioj,esceptedeĈinio,ĉiamankoraŭ havas malaltan pliiĝon. Al laindustrilandojrilataspreskaŭdutrionojdelamondaproduktadodealdonvaloro.

En la unua kvaronjaro de 2014 lavolumeno de la industria produktado

kreskisje3,3%enlaindustrilandojkajje9,4%enlaevoluantajkajnovaperan-tajindustriajekonomioj.Tamen,esceptedeĈinio,lakreskodelaproduktadoenlanovaperantajindustriajekonomiojes-tis nur 1,4%.La industria produktadoenĈiniojakreskisje13,1%.

Labazodelakurantakreskoenlain-dustrilandojgraveplivastiĝis.Laindus-tria produktado kreskis en ĉiuj branĉoj

delaindustrio,inkluzivedetiajtradiciajsektoroj kiel produktado de nutraĵoj,tekstilo kaj vestoj.

eksporto el evolulandoj povus pligrandiĝi

Lapli altakreskode laproduktadodevarojpor longauzado,ekzempledehejmaj ekipaĵoj, elektronikaj varoj kajveturiloj, indikas la kreskantan kredondelakonsumantojjelongdaŭrastabile-co.

La produktado de maŝinoj kajekipaĵojkreskisenKanadoje6,4%,enJapanioje17,7%kajenUsonoje6%.Malgraŭ tio la perspektivoj pri kreskodelanovaperantajindustriajekonomiojrestas moderaj. La industria produkta-doreduktiĝisje1,8%enArgentino,je0,2%enBrazilokajje1,6%enBarato.Laĉefajriskojporlarefortigodelaeko-nomiojentiujlandojrilatasallaturniĝodekapitalfluojkieleksterafaktorokajlakresko de produktadkostoj kiel internafaktoro.

Pligrandiĝodelaeksportoelevolu-landojpovuskaŭzipliigondeiliaindus-triaproduktado.Entiukuntekstolaku-rantarefortiĝoverŝajnehavuspozitivaninfluonallamondaproduktado.

Evgeni georgiev

1Ĉiuj elcentoj komparas la unuan kvaron-jaron de 2014 kun la unua de 2013; ili domontras 12-monatan evoluon. Atentu, ke„industriaproduktado”neegalasal„malne-ta enlanda produkto”; ili havas malsamajnkalkulmetodojn.

ekonomio

INDUSTRIA PRODUKTADO

Pozitiva influo de la refortiĝoLa monda produktado eniris la fazon de stabila kresko post longa periodo de recesio. Ĝi pligrandiĝis je 5,1 %1 en la unua kvaronjaro de 2014, la plej alta nivelo de la pasintaj jaroj. Tion montras raporto publikigita de UNIDO, la Organizaĵo de UN pri Industria Disvolvado.

Kontribuojn por la rubriko Ekonomio kunlaborantoj sendu al

[email protected].


scienco

Kiuellalegantojneestisimpresitade la historio de la aktorino Ange-lina Jolie, abunde publikigita de

kajgazetarokaj televido?Ŝi,unuel laplejpopularajkinartajstelulinojenUso-no kaj alilande, surprize anoncis al lapubliko,enmajo2012,keŝiĵussubme-tis sin almastektomio: alivorte, kajplisimple, ŝimalkaŝis, ke kirurgoj forigisambaŭŝiajnmamojn.

La kialo? Heredeco, riska faktorotuteneneglektindaenlamedicinafako:post specifakontrolo, ŝimalkovris,ke,kiel ŝi timis, ŝi estas portanto de genonomitaBRCA1. Temas pri geno ligita,laŭlasciencistoj,kunaltariskoporinajpersonoj pri estonta apero de tumoroĉemamoaŭovario.La samagenoka-rakterizis jamkelkajnmembrojndeŝiafamilio,kiujtutenehazardemalsaniĝisprotiuspecajtumoroj.Ŝido,timigitedela propra familia historio, preferis pre-venti laaperonde tumoro,kvankam lapagenda prezo estis rezigni pri unu ellasimbolojdeŝia inecokajbeleco.Pligravis,porlaviv-kunulinodeBradPitt,malpliigikielebleplejlariskontrafiiu-tagemalsanoneblemortigan.

grumelojPost laanonco,okazintakiel fulmo

ensennubaĉielo,plurajvirinojelmul-taj landojektimisprosiasano.VolantesekvilaspurojnkajlaekzemplondeAn-gelinaJolie,ilifarisĉiujnantaŭviditajnfak-kontrolojn pormalkovri la eventu-alanĉeestonankaŭen iliakorpode tiugenetika mutacio. Nun venis tamen,kontraŭ ĉi tiu lastatempa modo, gravadeklaro, akompanata de fakula demen-

toprilautilecodetiapreventakonduto:plejofte tiajkontroloj, ĉe sanajvirinoj(kiuj ja estas sendube la plimulto), nenurestasnenecesaj,sedkelkfojeelvoji-gajkajeĉdanĝerajporlasano:larezul-tojde tiajekzamenojestaspreskaŭne-niamtuteklarajkajfacileinterpreteblaj.

Aliflanke aldonendas, ke tiom daneutilajdiagnozajekzamenoj,alkiujonisinsubmetas,kajĉefelapezajkuracilajterapioj uzataj por malpliigi la riskojn(fojfojenulajn)priestontecakarcinomodemamopovaskreidamaĝojnalsanajvirinoj. Iuj medikamentoj, ekzemple,ja helpas preventi maman aŭ ovariantumoron, sed povas paralele provokisangajngrumelojn.Do,porevitihipote-zanrisketon,okazas,keonielmetassinalverŝajna riskego.Ĉupenvaloras tionfari?

AnamnezoTiuj estas, per simplaj vortoj, la

konkludoj freŝeeltiritaj, sur lapaĝojdela revuoAnnals of Medicine, de iuj es-ploristoj de la usona tiel nomata Pre-ventive services task force (Grupo pripreventajservoj).Tutenerekomendindaestasrutinagenetikakonsultado,samkiel

la rilataj ekzamenoj, por virinoj, kiujofte havas nur unu parencon pasintecemalsaniĝintan pro mama aŭ ovaria tu-moro.LamutaciodelagenoBRCA estas fakte evento tre malofta kaj, krom tio,ĝirespondecasprinur5%delamamajtumorojkaj10–15%delaovariaj.Kro-me,kielsupremenciite,larezultojdetiajekzamenojestasplejoftedubsencaj.

Lamutacio de la genojBRCA1 kaj BRCA2,konstateblaenapenaŭ2–3%delavirinoj,efektivepovas5-obligilapro-bablondemamatumoro,kajsamtempeplialtigiĝis40%laprobablontrafiiamtumoron ovarian, sed tio ne pravigasla ĝeneralan panikon aŭ alarmon, kiuekestistralavirinaloĝantaroenUsonokajcerteenaliajlandoj.Laĉeestodelageno,cetere,neestaspersimemsigni-foplenaelriskavidpunkto,seekzempleen la familio neniam aŭ nur unufojeregistriĝis okazoj de tumoro.Malantaŭili fakte verŝajnas, ke estas alinaturajkaŭzoj. Do la kontroloj kaj la terapiojesturezervitajnuralunuopaj,apartajsi-tuacioj,kajkomprenebleposttreatentaanalizode laanamnezode lapacientojflankedekuracistoj.

Roberto Pigro

GINEKOLOGIO

Troa zorgemo pri la ĝena geno

geo

rg

es b

iar

d

Angelina Jolie en la kinfestivalo de Cannes en 2013


Neniam venis al mi en la kapon la ideo „kritiki” sciencon. Dum 25 jaroj mi estis instruisto,

unue pri kemio kaj poste pri informa-diko. Mi do havas la esperon iomete kompreni pri scienco (kompatindaj estus miaj gelernantoj, se ne ...).

dentistoMi ja sufiĉe fidas je scienco: se ne

mi ne kuraĝus sidi ĉe la dentisto, mi devas konfesi. Se oni atente legas la artikolon, oni vidas, ke mi plendas nur pri tio, ke de religio oni petas cer-tecon tian, kian neniu homo mense sana kuraĝus peti de scienco. Kom-preneble scienco neniam atingos la staton de plena pruvo, kaj tio tute ne estas malforto (kaj, laŭ mia gus-to, estas pli bone tiel, ĉar ĉiam staros antaŭ nia menso defioj). Ne hazarde la ĉarma Pastro Brown (dankon, s-ro Chesterton) atentigis pri tio, ke kriti-ki racion estas karakterizaĵo de mal-bona teologio.

fidoMi ripetas: Dio ne estas ŝtopilo ne-

pre uzenda ĉie, kie scienco ankoraŭ havas nenion por diri, nek scien-co turniĝu en religion (afero eĉ pli malbona, miaopinie). Ili ne uzurpu funkciojn, ne kunpuŝiĝu, ne subpre-mu unu la alian. Kurioze, scienco kaj religio similas unu la alian pro tio, ke ambaŭ ripozas sur ia fido. Scienco pos-tulas de ni du grandajn elmontrojn de fido: unue kredi, ke la universo es-tas kohera, kaj due, ke ĝi estas por ni komprenebla. Neniu supera instanco certigis nin pri tio: tion ni supozas kaj akceptas; ĝis nun ĉio bone funkcias, kaj kompreneble ni same agos eston-te.

AksiomojLaŭ vi, „Religiaj asertoj siaflanke

baziĝas ĉefe sur subjektiva kredo, ne sur faktoj kaj logikaj konkludoj”. Eble vi iomete miskomprenas religion. Re-ligioj estas same logikaj, kiel kiu ajn scienco, kondiĉe ke oni akceptu iliajn aksiomojn (laŭ PIV: aserto, apartenan-ta al certa aro da asertoj, kiun oni ne pruvas, sed el kiu sekvas per matema-tikaj pruvoj ia teorio). Pri la rolo de subjektiveco en sciencoj, ajna lerta historiisto de sciencoj havus multon di-rendan, tutcerte.

feinojKrome: ne pensu, ke nur tio, kion

oni kapablas mezuri, estas afero vera, „ne subjektiva”. Amo, bono, malbono estas ege subjektivaj, sed mi povas aser-ti al vi, ke ili estas sufiĉe realaj. Kiom pezas penso? Ĉu oni sukcesis esprimi matematike simfonion de Betoveno? Tikla vorto, „subjektiva”. Ne ĉio ĉiam pruveblas. „Ne eblas pruvi, ke akiritaj trajtoj ne heredeblas. Samkiale, oni ne povas pruvi, ke ne ekzistas feinoj” (Dawkins, La blinda horloĝisto).

entrudulo„Do, se scienco okupiĝas pri la es-

plorado de la tuta universo, pri kiu afe-ro okupiĝas religio?”. Interese. Neniel la sinteno de scienco aŭ de religio estu: „Mi okupiĝas pri tio ĉi, do prefere iru for, entrudulo”. Ili ambaŭ faras de-mandojn, nur el diversaj vidpunktoj. En la pasinteco religio provis regi unusola. Scienco bonvolu ne ripeti la saman era-ron. Nu, la diskuto evidentiĝis multe pli interesa ol mia artikolo! Ĉu ni petu de la kelnero alporti trian trinkaĵon?

Alberto garcía fumero

REAGO

laste (ĉu?) pri scienco kaj religio

La Origino de SpeciojKarolo DarvinoNeeblastroigilagravecondetiuĉiverko.Lateorio,kiunDarvinopre-zentisenĉitiulibroradikaleŝanĝisniankomprenonprilavivokajĝiahistorio.Kvankamlavivosciencojtremulteprogresisekdeĝiaunuaeldono,LaOrigino de Specioj restasleginda,eĉlegenda,porĉiuj,kiujinteresiĝasprilateoriodelaevoluo.

Menduĉevialokalibroservo aŭrektede:FlandraEsperanto-Ligo,Frankrijklei140,B-2000Antwerpen.www.retbutiko.net [email protected]ĉeFEL:24€+afranko (paperaversio), 14,40€(ePub,Mobi,PDF)

scienco


TRIAGRADA FUMADO

Kie fumo leviĝas, tie fajro (kaj malsanoj) troviĝasBedaŭrinde por plej obstinaj

cigared-ŝatantoj, esploroj pri laefikoj de fumado sinsekvas kun

rezultoj, kiuj ĉiam substrekas mult- flankandanĝereconkajneniomdautilo.Post tiuj pri aktiva kaj pasiva fumado,studopublikigitaenjunio2013atentigisunuafojepri la riskoj ligitajal t.n. tria-gradafumado:temasprilafum-reziduo,kiuneflareblerestassurmuroj,meblarokajĉiajobjektojdelahejmo,kajalkiunefumantojsenvolesinelmetas.

Tiu ĉi maniero sin polui estaskaŝtrompakaj,laŭŝajne,sameaŭeĉplidanĝeraolrektakajnerektafumado.En2014novaesploroefektivigitadelauni-versitatodeKalifornionenurkonfirmasla antaŭan esploron, sed ankaŭ pruvas,ketriagradafumadoprovokashiperakti-vecon,gravajndomaĝojnenpulmojkajhepato, kaj, nelaste, maltrankviliganmalfruonenlaresaniĝopostiajvundoj.Fumantojdo,eĉpostlongatempo,estasdanĝerajnenurporsimem,sedankaŭpor la personoj, kun kiuj ili vivas aŭlaboras.Lakompletajrezultojdelaes-

ploroestaspublikigitajdelarevuoPlos ONE.

MortokvantoLa usonaj esploristoj verdiktas, ke

aktivakajtriagradafumadokaŭzasmi-nimume egalanmortokvanton (eventu-ale iomplialtanen laduaokazo).Oni

tiurilate pristudis ĉe musoj la efikojnde triagradafumadosurplurajaparatojiliaj, je kondiĉoj, kiuj celis ŝajnigi lahoman eksponon al triagrada fumado.Manuela Martins-Green, profesorinopri ĉela biologio kaj respondeculo prilakoncernaesplorado,asertis,kelaplejtrafitajorganojestaspulmojkajhepato;

françois KarM

ale

ssa

nd

ra


Lastatempe multobliĝis sciencaj artikoloj pri la favora efiko de ĉokolado sur la homa sano. La esploroj venis el pluraj landoj: Francio, Aŭstralio, Italio, Britio. Oni studis la efikon de ĉokolado precipe ĉe la sangocirkula sistemo de homoj kaj konkludis, ke tiu nutraĵo, ŝatata de etuloj kaj ne nur, efektive protektas la angiojn, la koron, la cerbon.

forgesendas la kvanto de kalorioj kaj sukero, kiujn ĉokolad-tabuletoj kaj si-milaj frandaĵoj enhavas. Aliflanke, ĉuneestasjamkonatalaproverbo,laŭkiu„ĉiosupermezuraestasterura”?

Paulo Sérgio viana

NUTRADO

Ĉokolado, nia plej kora amiko (sed sen troigo!)

PolifenolojĈokolado favoras la komplikan kaj

delikatan metabolismon de histoj enede la arterioj kaj samtempe malhelpaslaestiĝondearteriosklerozajplatoj.Lasanigaj substancoj ĉeestaj en ĉokoladoestas nomataj „polifenoloj”. Kompre-neble, juplialtas laproporciodenigraĉokolado en la englutatamanĝaĵo, desplisanigaĉi lastaestas.Laktoĉokoladomaleperdigaspartondetiuefiko.Marŝado

Antaŭ nelonge nekutima esplo-ro plenumata en Italio mezuris lamarŝokapablondemaljunajhomojkunmalbona sangocirkulado en la gamboj.Montriĝis,ketiujpacientoj,kiujmanĝisamaran, puran ĉokoladon du horojnantaŭla testo,sukcesasmarŝipli longeol tiuj, kiuj tionne faris.Englutadodelaktoĉokoladonemontris saman rezul-ton.Ĉi tiustudaĵoankoraŭestasprovi-zora, sedmedicinaj revuoj jam sciigaspriĝi.

ProverboRilatealkonsumadodeĉokolado,ta-

men, ĉiuj sciencaj publikaĵoj atentigas,spitealĝiabongustecokajsanigeco,keoninedevastroigi:apudpolifenolojne

„Unu ĉokoladaĵo tage tenas la kuraciston fore”, tion opinias ankaŭ tiu ĉi rumana libro.

scienco

keronĝulajvundojbezonisplimulteda tempoporcikatriĝi;kaj,fine,kelabestetojmontrisplurajnsignojndehiperaktiveco.

oficejojLa ejoj, en kiuj oni fumadas,

longe retenas kancerigajn substan-cojnegeriskajnporlaproksimuloj,ĉefeporinfanoj:onitrovisĉemusojelmetitaj al triagrada fumado ni-velojn de tabako similajn al tiuj deinfanoj eksponitaj al duagrada (dopasiva) fumado. Kompreneble tiujejoj ne nepre estas partoj de la hej-mo,sedankaŭoficejoj,vendejojkajaŭtomobiloj, kie oni ankoraŭ havasla kutimon fumi, kvankam tio enpluraj landojestas jammalpermesi-ta.

cirozoEnlahepatodemusojonimalko-

vris nivelojn de graso pli altajn ol la ordinaraj kaj t.n. „dikan hepaton”,antaŭsignon de hepata cirozo, kan-cero kaj kor-vaskulaj malsanoj. Enlapulmoj,latriagradafumadoŝajnasrespondeci pri ekscesa produktadode kolageno kaj pri altaj niveloj de inflamaj substancoj. Ĉio ĉi povasaperigiastmonkajkronikanobstruk-canmalsanondelapulmoj.

lernejoLahiperaktivecomontratadein-

fanojeksponatajaltriagradafumadopensigas, ke tiu fakto povas kaŭzineŭrologiajnĝenojn.Aldonarimark- inda risko estas, ke oni trafos dua-tipan diabeton, kvankam ne estantedikventra. Multaj problemoj ligitajal triagrada fumado ne tuj aperas,sedmontriĝas kun plej gravaj kon-sekvencoj en maljuna aĝo. Tamenkelkajellaefikojestasfruekonstate-blaj:ekzemplelagefilojdefumantojmalsaniĝaskaj tialperdas lecionajntagojnensialernejoje40%pliofteollainfanojdenefumantoj.

Roberto Pigro

Pri komikaj verkoj estis iam asertite, ke sub ilia rida kaj gaja surfaco ĉiam kuŝas io mistere tragika. Nun britaj fakuloj decidis esplori, kio vere kaŝiĝas malantaŭ la personeco de komikistoj.

cetera, ordinara grupo, sed plej intro- spektemaj estas la komikistoj. Kom-preneble,onineeltirulakonkludon,kekomikaj aktoroj nepre estas aŭ iutagefariĝos frenezuloj. Oni nur malkovrisianligiteconinterlapensojdefrenezu-lojkajtiujdekreemaj,neordinarajindi-viduoj, kiuj estas kapablaj ridigi aliajn personojn. Ĉio ajn alia estas supozoankoraŭdemonstrenda.

Paulo Sérgio viana

Enladepartementoprieksperimen-ta psikologio de la universitatodeOksfordo, enAnglio, oni sub-

metis centojndakomikistoj (el kluboj,asocioj, agentejoj kaj similaj) al detalademandaro,perkiueblasanalizilapens-manierondehomoj.Onipostekomparislaricevitajnrespondojnkuntiujdonitajdealiĝenrajaktorojkajdepersonojha-vantajiun„nekreeman”profesion.

PensmanieroLa rezultoj montris la ekziston de

klarakongruecointerkreemokajfrene-zo.Laŭ la sciencistoj, por ridigi publi-konestasbezonataiu„nekutima”pens-maniero,tresimilaallapensmanierodepsikozajpacientoj.Launusoladiferencoestas,kelaemodekomikistojestasnedetrua,sedkreema.Interlakomikistoj,iujpersonecajtrajtojŝajnasestiplioftaj.Iuj ekzemploj? Kredo je paranormalajfenomenoj, malfacila koncentrado depensoj,introspektemo,impulsiĝemokajnesociema konduto. La sama katego-rio esprimis ankaŭ tendencon – ne ne-glektindan–aldeprimiĝo.

SkizofrenioĈiuj menciitaj karakterizoj igas la

komikistojntresimilajalhomoj,kiujsu-ferasproskizofreniokajmani-depresio.Ĝenerale ĉiuj aktoroj esprimis nekuti-manmensan inklinon, kompare kun la

Komikeco (iom) rimiĝas kun frenezeco

PSIKIATRIO

Komikeco (iom) rimiĝas kun frenezeco



En landoj de la tuta mondo nemankas nuntempe homoj, kiujemas pro preventaj kialoj engluti

ĉiutagepilolojndavitaminojkajmine-raloj (interalie magnezio, zinko, fero):kelkajopinias,spiteallaskeptikecodeplurajmedicinistoj,keiliasanopertiajsintezitaj suplementoj, vendataj ankaŭen superbazaroj, estos plifortigata. Iu-loke fariĝis kvazaŭa modo, anstataŭelekti inter lanaturajnutraĵoj jepropradispono (kion,kromkuracistoj, lapru-dento mem sugestas), plenŝtopiĝi pertablojdojdevitaminoEkunseleno.Onisupozas, ke tiu kombinaĵo malhelpaslaaperondekelkaj formojdekancero.Ilian efikon do priesploris ekde 2001,dumplioldekjaroj,usonajsciencistoj,kiujanaliziskadredegrandaesploradopliol30000homojn.La rezultoj estispublikigitajenlafidindaJournal of the National Cancer Institute (Revuode laTutlandaPrikanceraInstituto).

KanceroSurbaze de la kolektitaj donitaĵoj,

onisurprizetrovis,kelamenciitajpilo-lojnenurestastutesenutilajporlahomasano, sed, tiom pli maltrankvilige, ilikonsiderinde(je17procentoj)japlialti-gislariskondeprostatakancero,riskonjam nature kreskantan inter maljunajviroj.Lafakulojmalkovris,keekzistasĉi-rilatedanĝerainteragadointerselenokajvitaminoE.Se lakvantodeseleno(kiu estas malsama de persono al per-

sono)enlakorpoestasmalaltaantaŭlakomencodeladiet-suplementaterapio,la interagado en simemne havas gra-vajnefikojn.Tamen,seiuhavasnaturegrandan kvanton de seleno en sia korpo (laselenanivelokonstateblasfacileĉelaungoj)kajaldoneenkondukasmulteplidaselenokaj/aŭvitaminoEolrekomen-dite, tiam la risko pri prostata kanceropovasaltiĝijeeĉ63procentoj.

deklaroSignifoplena estas la deklaro farita

de la ĉefa gvidanto de la esploro, d-roAlan Kristal, el la Fred Hutchinson Cancer Research Center (PrikanceraEsplorcentro Fred Hutchinson), kiu si-tuasenlausonaurboSeattle.Tiufakterekte deklaris: „Viroj, kiuj uzas tiaspe-cajntrudaĵojn,tujĉesu”.

Paulo Sérgio viana

DIETAJ SUPLEMENTOJ

Iam kompletigaj, kelkfoje malsanigaj

scienco

Aventuro portita al pli alta ŝtupo

ChristianDeclerck:Spitaj – kiel hidrargo. Eld.FlandraEsperanto-Ligo,Antverpeno,2008. ISBN978-90-77066-00-3.Tradicialibrode208paĝojkudrebinditaj:20€+afranko;elektronikajversioj(ePub,MobipocketkajPDF):12€.

En la nuna romano, Declerck traktas la ĥemion de multjaraj familioj kaj la fizikon de tiuj, kiuj ekfamilios, en la perspektivo de okcidenteŭropa urba etnomikso.

Probal DASGUPTA


medio

Dum la pasintaj jardekoj la ekologia movado kaj la al ĝi rilatantaj verdaj politikaj partioj en multaj landoj iĝis sufiĉe influhavaj kaj eĉ kelkfoje partoprenis en registaroj. Indas demandi sin, kiomgrade la verdulaj starpunktoj vere estas utilaj al la medio. Pri tiu temo aperis lastatempe pluraj libroj.

temoj,ekzemplepriverdajenergifontoj,sednedetaleellaboritaj.

„Verda” fojfoje signifas „dolora”Laplejvideblajerojdelaverdiĝanta

energiproduktado estas la ventoturbi-nojenlakamparokajlasunpanelojsurla tegmentoj. Tiuj energifontoj devosanstataŭilanukleajncentralojn,kiujiompost iom estas elŝaltataj.Tamen, ventokaj suno ne estas fidindaj. Por garantiikeĉiekajĉiamelektroestasjedispono,necesastuterestrukturiladistribureton.Antaŭeladistribuookazis,kielporakvokajgaso,enunudirekto:delacentraloal la konsumanto, kun kelkaj konektoj

inter lacentralojkaj transla landlimoj.Nunlaelektrovenaselmultajfontojkajonidevastransportiĝinalpliforajlokoj.Lamastrumadodelanovspecadistribu-sistemo estas multe pli kompleksa kajriska kaj estas bezonataj novaj alt-ten-siaj lineoj.

Jen aperas problemo:multaj homojneŝatas,kepilonojkajkablojperturbaslapejzaĝonaŭtimas,kelalineojkaŭzosiunradiadonnocanporiliasano.Ilipos-tulas, ke la kabloj estumetitaj subtere.Teknikeeblas,sedĝisnuntioestasfara-tanurporetajdistancoj,ĉarestasmulteplikompleksakajkostasolvo.Elekolo-giavidpunkto,ĝenaslabezonodeplidi-kajkabloj,kioporlongajdistancojsig-nifaskonsumondeegegrandakvantodanaturajresursoj.Iamsuperkondukivecopovosestisolvo,sednuntioankoraŭes-taseksperimenta.

Ĝisnunneeblasstokigrandankvan-tondaelektro.Estasunuiomraciasol-vo, uzebla nur en montaraj regionoj:kombino de supra kaj malsupra lagoj.

EŬROPA UNIO

EnmajolaloĝantojdeEŭropaUniodenoveelektis lamembrojnde laEŭropaParlamento.Estos38ver-

dulojen la renovigitaparlamento (pluskelkaj kiuj estas pro administraj kialojen la sama parlamenta frakcio, sed nenepre estas verduloj). Legante la ver-dajnprogramojn(mikonsultisflandrankaj germanan versiojn), oni apenaŭrimarkas diferencojn kun socialismajprogramoj. En ambaŭ estas ekzemplepromesoj pri ekonomia kresko kaj plidalaborlokoj.Cetere,lasamajpromesojaperasankaŭenaliajprogramoj(sedlaŭverdulojkajsocialistojintervenuportiolaŝtato,dumĉealiaj„laliberamerkato”faros). Troveblas nur kelkaj ekologiaj

philippe claboter

Verdaj mitoj kaj herezoj


Seestastrodaelektro(kiooftasĉeven-toturbinoj)oniuzaslatroonporpumpiakvon de lamalsupra al la supra lago.Semankaselektro,akvofluasdelaaltaal lamalalta lago tra la pumpiloj, kiujfunkciaskielgeneratoroj.Kieeblas,tiajlago-kombinoj jam estas uzataj. Nunurĝe necesas konstrui novajn, sed portioestasbezonatajgrandegajkonstrula-borojneakcepteblajporlaloĝantojdelatrafitajregionoj.

Verduloj ne volonte parolas pri tiajkonsekvencoj de nova energipolitiko.Kontraŭe, ilikutimassubteni laprotes-tantojn,tielsubfosantelapropranidea-ron.

biobrulaĵojKromventoturbinoj kaj sunpaneloj,

biobrulaĵojestastriaverdaenergifonto.Laŭ informilo, kiun la belga elektro--produktanto kaj -liveranto Electrabel(filio de la franca GDF Suez) ĵus dis-sendisalsiajklientoj,80%deĝiaverdaenergio devenas de biobrulaĵoj.Tamentiuj brulaĵoj estis kaj estas kontestataj.Kvankam la produktometodoj dum lapasintaj jaroj pliboniĝis, restas multajduboj pri la reala utilo. Plejparto de labrulaĵoj(sukerkano,maizo,ligno...)es-tas kultivata industriskale en evolulan-doj kaj tie forprenas agrojn bezonatajnporlalokakonsumado.

ekologia dorsosakoĈumianstataŭigumiandekjaran,ne

ofteuzatan,bonefunkciantanaŭtonper

nova, konsumanta malpli da energio?Ĉumitujforiguĉiujnampolojnkajeku-zu LEDajn aŭ fluoreskajn lampojn enmiadomo,aŭĉuelekologiavidpunktoestasplifavoreanstataŭigiilinnurkiamili difektiĝas? Jen demandoj al kiuj lakutima respondo estas „faru tuj”, sedkiujfaktebezonaszorgankalkuladon.

La germana veterana ekologiistoFriedrich Schmidt-Bleek (naskiĝintaen1932)kreislakonceptonde„ekolo-giadorsosako”.Kutimeoni prijuĝas laefikeconde aŭto aŭ lampokomparantelaenergikonsumon.Schmidt-Bleekadi-ciasĉion,kiodumlaproduktado,lauzokajlaforigodeiuaparatoestaskonsu-mita: labazajnmaterialojn(metalo ...),la kromajn konsumaĵojn dum la pro-duktado (akvo,pakumo, transporto ...),la energikonsumon dum la utila vivo,kajfinelakostojn(kajeblelaenspezojn) por„malprodukti” laaparaton.Laŭtiajkalkuloj la uzodeplejpartode la nun-tempajelektrajaŭtojestasfrenezaĵo,ĉarpor iliaj baterioj estas bezonataj multepli da bazaj materialoj ol por kutimaaŭtokajdumlauzado,lapezodelaba-teriojpligrandigaslaenergikonsumon.

Similajnkalkulojneblasfariporpesikaj kompari la ekologian dorsosakonde papera aŭ plasta pakumo, de vitrajaŭplastajboteloj,ktp.LakonkludodeSchmidt-Bleek: facilaj respondoj neekzistas.

Karbona dioksidoĈar por la ĉiutaga vivo estas bezo-

nataj simplaj komparmetodoj, la ku-

medio

tima kriterio por prijuĝi la ekologianaspekton iĝis la emisio de karbona dioksido(CO2).ĜioriginasellaProtoko-lo de Kioto, internacia traktato, alpre-nita en decembro 1997. La protokoloenkondukissistemondeemisio-rajtojdeCO2,distribuatajalpoluantajindustrioj.La intenco estis fiksi maksimumon deemisioj, jaron post jaro malpliiĝantan.Kompanioj,kiujsukcesismalpliigisianemision,povisvendisiajntroajnrajtojn alaliaj.Anstataŭekologiastirilo, lara-jto-sistemo iĝis financa produkto, kunĉiujeblajmisuzoj.Restaslaburokratarokajlafraŭdo;pridubindaslautiloporlamedio.

greenpeaceSe lamedio-protektantaj asocioj ne

sukcesashonestekajakurateinformilapublikon,onialmenaŭpovusesperi,keinterne ili zorge kaj etike funkcias. Eĉpritiodevasestiduboj...

En sia numero de la 16a de junio2014 la germana revuo Der Spiegel anoncis,ke la ĉefsidejodeGreenpeaceenNederlando perdis 3,8milionojn daeŭroj profinanca spekulado.La asociointertempekonfirmis tion.Kielkutime,larespondecaoficistoestis tujmaldun-gita, sed evidente li ne povis fari tiajntransakciojn sen scio kaj konsento desiaj superuloj. La afero konfirmas, kela bankokrizo de antaŭ kelkaj jaroj es-tastuteforgesita.Kompleksajkajriskajfinancaj konstruoj denove iĝis tute ak-cepteblaj,despliĉarlarentoelnormalajŝparkontojestaspreskaŭnula.

KonkludoDankeallaverdamovadolapubliko

nunestas(iomete)konsciapriekologiajtemoj.Laverdaj ideoj intertempeestastransprenataj de plejparto de la aliaj po-litikaj partioj, sed ofte kiel simpligitajsloganoj. Se la verduloj deziras daŭreprogresi(nenurlaŭnombrodevoĉdonojokazedebalotado,sedankaŭlaŭrealigodesia idearo), ilidevos repripensi sianstrategion. La nuna publiko estas pliboneedukitaollaantaŭageneraciokajdeziraskredindajninformojn.

Roland rotsaert

ale

x c

ar

va

lho

turismo

BritioproklamismilitonalGerma-nio la4andeaŭgusto1914 je la23ahoro.EnMelburno, ĉefurbo

delafederaciaŝtatoViktorio,tioestisjela9ahorola5andeaŭgusto.LainformoatingisAŭstraliontelegrafeperlamorsakodoelBritio.

Eksciinte pri la milito, germanavaporŝipo„Pfalz”provisfuĝiel lagol-fodelahavenoPhillipĉeMelburno.Laenirejodetiuhavenoestasmallarĝakajtiuloke estas rapida fluo, kiu estas tredanĝera por ŝipoj. Por trapasi ĝin onibezonas piloton. Por gardi la havenanenirejon,BritioinstaliskanonojnA1kajB1enFuortoNepeanenladuaduonode19ajarcento.

Do, akurate posttagmeze la 5an deaŭgusto, la kanono B1 sur la orientaflankodehavenaenirejoelpafisobuson,kiu pasis preter la vaporŝipo „Pfalz”.Postelapiloto,kapitanoRobinson,pers-vadislakapitanonde„Pfalz”,kelaŝiporevenuenlahavenon.Tioestislaunuapafodelaunuamondmilito.

La100-jariĝondelaunuapafodelaunuamondmilitoenlaBritaRegnoonicelebrosla5andeaŭgustoĉeFuortoNe-pean.

Interesafaktoestas,keankaŭlaunuapafodeladuamondmilitookazissurlasamaloko.KanonoA1pafisobusonpre-terŝipo,kiunerespondisdemandondeFuorto Nepean. Temas pri la aŭstraliavaporŝipo „Woniora”. Tamen poste lakapitano rapide donis respondon.

Post la dua mondmilito oni vendisambaŭ kanonojn por ferrubo. Nun oniplanasrestarigiilinporallogodeturis-toj.Latubojdelakanonojestiskonser-vitaj.FuortoNepeantroviĝasenlaNa-ciaparko„PointNepean”.

La duoninsuloPointNepean (PintoNepean)situassurlaorientaflankodelaenirejo de la golfo de la haveno Phillip. Melburno troviĝas je ĉirkaŭ70km fordelanordamarbordodelagolfo.

UNUA MONDMILITO

la unua pafo okazis en Aŭstralio


an

dr

eW

Henry broadbent

Wilson afonso


eseoj

Porebligilaekstraktadondenaftokajgasoellatero,laŝtonaroj,kiujenhavas tiujn materialojn, devas

havi porojn. Bone taŭgas, ekzemple,sabloŝtonokaj–parte–ankaŭkalkŝtono.Porekstraktiplimultedanaftokajgaso(kemie:metano,CH4),onidepost1947disrompas ŝtonaron per akvo kaj gran-dapremo;tralafendoj,kiujtielekestas,fluidojjapovaseliĝi.Oniĵetaskunekunlaakvosablon,kiutenaslafendojnmal-fermaj.Porke la sablone sedimentiĝutro frue, oni dispersas ĝin per orga-nikaj kemiaĵoj. Anglalingve tiuspecadisrompado estas nomata „fracking”,mallongiĝo por „hydraulic fracturing”(hidraŭlikadisrompadoaŭfendado).

Ekde1981tioneksperimentisGeor-geP.Mitchell,kajposte–kunŝtatasub-teno–lafirmaoHalliburtonenTeksasoporaplikilateknikonankaŭalmulteplidensakajmalmolaŝtonaro,kiel(nafto-)ardezokajaliaj skistajmaterialoj, interkiujonipovusmenciiargiloŝtonon.En1998 la tekniko sukcesis, kaj tial ekde2008okazasverafurororilateallaeks-pluatado de tiu novtipa gas- kaj nafto--minado.

Ukraina registaroEn Usono gaskostoj intertempe

malleviĝisaltrionodetiujdeGermanio.Usonotiumaniereplibonigasnenursianindustriankonkurpovon,sedankaŭsianklimatobilancon, pro tio ke gaselektrajcentraloj pli kaj pli anstataŭas karbo-elektrajn, kiuj eligas ĉirkaŭ duoble dakarbondioksido por ĉiu energi-unuo.Montriĝis,kemondvastelatielalireblakonatakajsupozataprovizodeter-gaso(kajankaŭdenafto)etendiĝistiel,keĝi

neelĉerpiĝosenlavenontajcentjarojaŭpli.Prolaaktualapolitikasituacioestasrimarkinde, ke ankaŭ Ukrainio havastiajnproprajnprovizojn.SedlaregistarodeJanukoviĉĉesigisĉi-rilatajnesploro-jn en la somero de 2013 pro kialoj nepublikekonataj.

Aliarezultoestas,kelagas-kajnaf-to-kostoj mondskale malleviĝis (kiamestas pli granda disponeblo aŭ malpligrandabezono,ekzempledeiamgrandakliento,kielUsono,laprezomalaltiĝas),dum la tradiciaj liver-landoj, ĉefe enProksimaOriento,vendasmalplimulte.

eŭropa glaciaĵoEnEŭropooniankoraŭhezitasuziĉi

tiunteknikon,kajkelkajŝtatojprokrastisĝianaplikadon.Homojtimasprila„ke-miakoktelo”,kiuntiuteknikoentrenas.

Do kiaj estas tiuj dispersiloj? Pormalebligi tro fruan sedimentiĝon de lasablo,oniuzaskieldensigilon(dispersi-lon)latielnomatanguar-gumon.Temasprikarbonhidratabiopolimeroekstrakta-tadelahindaguar-arbo.Ĝiestasuzataankaŭpor iomsolidigimanĝaĵojn,kielsoft-glaciaĵon,bonekonatanenEŭropo.

Polimero estas parenca al amelo,sed, kiel poli-manano, ne estas diges-teblaporhomoj,kvankamĝiestasbio-logiediserigataenlamedio.Porigiĝinpliefika,oninormaleĝinretigas(inter-ligante la ĉenojn) per bor-acido aŭbo-rakso. Pro novaj maltrankviloj pri tiujborkombinaĵoj (kiuj tamen estas uzatajen manĝaĵoj kaj laviloj, kaj ankaŭ enmedicino) oni nun preferas titan-kom-pleksojn, kiuj ne estas venenaj laŭ lanuna scio. (Titan-oksido estas la vasteuzata blanka pigmento de domfarboj.

Cetereankaŭen tiujfarbojestasuzatajdispersiloj, plej ofte hidroksietil-celu-lozo,sedfojfojeankaŭguar-gumo.Tiujestas ellavataj de la pluvo al la grund--akvojekvantojdemultajtunojjare.)

Por ke ne kresku algoj, oni ankaŭaldonasbiocidojn,similealtio,kiooka-zas ĉemurfarboj. Por ke la akvopovuestidepumpatapostladisrompado,onialdonasaŭoksidilon(natrianperoksodi-sulfaton,Na2S2O8,kiu estaskonsumatadelareago)aŭenzimon,kiudisrompaslapolimeron.Dolaaldonaĵojallaakvoestastutenemaltrankviligaj.

Tergloba varmiĝoSed, post la suprenpumpado, la

akvo ja enhavas naftogutetojn, kromkelkajn ellavitajn salojn.Nur tiuj estasla danĝero, se estas liko en la bortrua(betona) tubo. Sed tio estas problemoĉeĉiagas-kajnafto-minado,nenurĉeladisrompada.Aliadanĝeroekestas,seonisuprenpumpasakvonenmalfermajn konservejojn; tiam la solvita metanoeliĝaskajgravekontribuasallaterglobavarmiĝo. La akvobezono estas grande-ga:onikutimeuzas,enripetiĝantajdis-rompadoj,entute30000kubajnmetrojndaakvoporĉiuborado.Precipeprotiojamdedu jarojoni reuzas laakvonensinsekvajprocedoj.Apartajfirmaojpu-rigasĝinporebligilareuzadon.

Usona filmoOni povas sin demandi, kio do el-

vokis tiajn maltrankvilojn inter la ho-moj.VerŝajnemultekontribuislausonafilmoGaslando, kiu montris, kiel me-tanhava trinkakvo el akvokrano estis ekflamigata. Poste la Usona Medipro-tekta Ofico (EPA) eltrovis per analizode izotopoj (karbono-13 kaj deŭterio),ke la metano en ĝi ne estas geologieaĝa,seddevenasdelaputradodemarĉaakvo sur la tera supraĵo. (Tia metanoestasnomata„marĉagaso”.)Estasinte-rese,kesimilafilmo(Promesita lando)estiskunfinancitadeUnuiĝintajArabajEmirlandoj,unuellagrandajnafto-kajgas-eksportaj landoj en la Persa Golfo.

Werner Fuss

SCIENCO

novtipa gasminado: ĉu vere danĝera?


VarmiĝoKvankam la preciza evoluo de

varmiĝo dependos de politikaj, ekono-miaj kaj sociaj faktoroj, estas eviden-te,ke la rezultontaaliiĝode laklimatoprezentoskajrektajnkajnerektajnkon-sekvencojn, kreante novanmedion. Laefikoj de la klimata ŝanĝiĝo inkluzivasleviĝondelamar-nivelojkajdelokiĝojnde loĝantarojelunuregionoalalia.Altioonipovasaldoniplioftiĝondeekstre-majveterajfenomenoj,kielsenpluvecokajinundoj,perturbadondeakvajrime-doj kaj ekologiaj sistemoj, spontanajnfuriozajn brulegojn en sovaĝaj areoj,ekaperondegravajmalsanoj,paraleleal

MEDIO

La tergloba klimata aliiĝo superregos la tutan 21an jarcenton. Depost la antaŭindustriiĝa tempo la temperaturo ja altiĝis kaj eble jam estas tro malfrue por eviti la aldonon de pliaj 2 gradoj celsiaj, kio portus la mondon al nivelo rigardata kiel „danĝera”.

Klimata ŝanĝiĝo kaj konfliktoj: kia interrilato?

malpliiĝodekultivaĵojkajmalabundiĝodenutraĵoj.

Pluraj el tiuj problemoj estas inter-dependaj:ekzemplekajtrookajmaltroodaakvodamaĝasagrikulturon,nesufiĉanutriĝo pliprobabligas epidemiojn kajkronikajn malsanojn, ktp. La mondojam komencis sperti la unuajn sekvojndealiiĝantaklimato.

En1992, enkonferencopri klimat-ŝanĝiĝoorganizitadeUnuiĝintajNacioj(UN)enlabrazilaurboRiodeJaneiro,estisprezentitaunuafojeallandajrepre-zentantoj la ideo pri necesa ekvilibri-gode laellasodegasojen laatmosfe-ron, kun speciala averto precipe pri la

kreskantaj niveloj de karbona dioksidorezultedehomaaktivecokajĝiainfluosurlaplanedaklimato.

MinacojLa minacoj estigataj de la klimata

ŝanĝiĝoinkluzivasdisputojnpriteritoriajlandlimoj kaj nelaste konfliktojn pri lauzadodenaturajrimedoj.Ĉarlamarni-veloaltiĝas,lamarbordomemmodifiĝas,tielkeinsulojsituantajjemalaltajnivelojmalaperas,oftekaŭzantedisputojnrilateal iaj teritoriaj postuloj. Lamaldensiĝokajlaŝrumpiĝodelasomeraglacitavoloenlaarktaregionomalkaŝasgrandegajn ekspluateblojn, kiuj koncernas nafton


kaj gason antaŭe ne ekspluateblajn entiu regiono.La sama fenomenoebligoslamalfermondenovajŝipvojoj.Tiokon-dukos al ŝanĝoj en la geostrategia kajgeoekonomiaekvilibro.

La haveblo de dolĉa akvo kaj denutraĵoj, la distribuo de portantoj depatogenajmalsanoj, la stabileco de tu-tajkomunumoj:ĉioĉikuŝassublapo-tenciala influodeklimat-ŝanĝo.Ĝi po-vasankaŭkontribuiallapliseverigoderiskojporlahomasekurecokajrekteaŭmalrekte instigi al politika aŭ perforta

eseoj

konflikto enmalfortaj aŭmisfunkcian-taj ŝtatoj. Tio signifas, ke tiaj minacojallainternaciastabilecovenantajdetiujŝtatoj riskos pliintensigi transnaciajnorganizitan krimon, terorismon,migra-don, kaj ke la ŝtatoj devos rekonsiderisianinternacianpolitikonkajlasekure-cajnkoncernojnkaŭzatajndelatutmon-davarmiĝo.

Klimata transformiĝo funkcios kiel„multiplikilo”aŭ„akcelilo”deminacojkoncerne al konfliktoj kaj nestabileco.La klimata aliiĝo jam havas rektan in-

fluonsurlaproduktadondenutraĵojkajsurlaprez-kontrolon,kajnun,kielvidi-te,povasinfluiankaŭlahomansekure-conendiversajmanieroj.

Inter2000kaj2004preskaŭ5%dela loĝantaro en evoluantaj landoj estistuŝitaj de klimataj katastrofoj kontraŭmalpliol1%enlaevoluintaj,sekvedegeografiafokusodelaminacokajdepligrandavariecoaŭflekseblecode rime-doj,komprenebleligitaalriĉeco.

KonfliktojLa ligiteco inter klimata aliiĝo kaj

konfliktoestaspridiskutata.Kelkajem-piriajesplorojmontrasfortanligon,dumaliaj montras kompletan malrilaton aŭpure sugestas, ke historie la problemokoncernas malvarmiĝon, ne varmiĝon.Protiujnecertecojestasmalfacileprog-nozi klimatan evoluon en tia maniero,ke la rezultoj estos utilaj por politikajprogramoj.

Lariskopriinterŝtatajkonfliktojre-zultantajde ĉiamplimalabundaj akvajrimedoj estas eta aŭ neekzistanta, kajfaktelaadministradodetranslimajrime-dojestastereno,kieantagonismajlandojemasalkunlaborado.Konfliktojsurbazede naturmediaj faktoroj okazas precipeenedelaŝtatojmem,kaj,kiamilitransi-raslaŝtatajnlandlimojn,iliemasfariĝisubnaciaj anstataŭ klasikaj interŝtatajkonfliktoj.

Konklude, ŝanĝiĝanta klimato po-vas havi rimarkindan geopolitikan sig-nifon ĉirkaŭ la mondo, kondukanteal malriĉeco, naturmedia degeneradokaj kroma malfortiĝo de jam politi-ke malfortiĝantaj registaroj. Klimataŝanĝiĝo kontribuos al malabundo denutraĵoj kaj al manko de dolĉa akvo,pliintensiganteladisvastigondemalsa-nojkajinstigantealamas-migrado.Dumaliiĝantaklimatopersimemkaŭzasne-niunkonflikton,ĝitamenpovosagikielmultobliga faktoro demalekvilibroj aŭkonfliktoj,lasantelarespondecondere-agoalcivilajkajmilitajinstituciojokazede gravaj veter-fenomenoj postulantajhomajndefendonkajasistadon.

Lenio marobin

eMil

ian r

ob

ert

vic

ol


Neniualiaaferoevoluisenlalastaj30jarojtiomimprese,kiomtek-nologio.Tionbonekonsciasho-

moj,kiujestisjunajenla1980ajjaroj,alkiujŝajnistiutempe„nekredebla”laeblokapti kolorajn televid-elsendojn pere de plumpa televidilo aŭ fotadi per zomaPolaroid-aparato rapidprinta. Notin-danprogresonkonsciasankaŭtiuj,kiujadoleskisdumla1990ajjaroj:ĉi-lastaj,kunnemalhaveblakapradioĉelaorelojdumlernejajekskursoj,opiniismagiolamesaĝetojnricevitajnaŭsenditajndelaproprajpezaj,long-antenajpoŝtelefonoj–aferorigardatadelahodiaŭajunularokieltutenormala.

Sekura pagmanieroEnlanunaepoko,cetere,grandapar-

todenia(profesiakajprecipepersona)vivo disvolviĝas laŭ la vojoj de infor-madiko kaj precipe de Interreto, veralabirintode informojkajrimedoj–sedankaŭ,niestuhonestaj,deĉiuspecajten-

tojkajdanĝeroj.Sociajretejoj,komunik--programoj kiel Skajpo, nemultekostajĉionfarajpoŝtelefonoj,kiuj estas ioajn(poŝlampo, agendo, termometro, skani-lo,eĉsekurapagmaniero)kromsimplajtelefonoj,ebligasfacilealhomojestienkonstanta kontakto kun malproksimajamikoj,parencoj,eĉklientoj,neniiganteajnajndistancojn.

Karmemora avinoKiom ĝojus mia karmemora avino

Nina – kiu komunikiĝis kun sia frati-noenUsononurdu-tri fojojn jare, kajja ĉiam mallonge, pro ekonomiaj kajpraktikaj kialoj –, se ŝi estus hodiaŭvivakajpovushavi je siadispono tiandiablaninstrumentonporsenpagebabilikunsiafratinokajestiinformitaenrea-latempoperedeaplikaĵojkielViber kaj WhatsAppprikiuajnnovaĵodetranslaoceano.Kajestascerte,keĉioĉi,kionnihodiaŭspertas,estasankoraŭ„prahis-torio”komparekunestonteco,kiusen-

dubekaŝasmultajnkromajnsurprizojn,tiel neimageblajn kiaj ŝajnus en la pa-sintajarcentolanunajnormalaĵoj.Kionniajokulojvidos?Kionvidostiujdeniajidoj?Oniiamekscios.

Aŭtomobila radioLateknologioevoluaskunritmokaj

rapido,kiujnepermesasdistraĵojn–postunu-dujarojkomputilojkajpoŝtelefonojeksmodiĝos;postjardekoridoakompa-nosdemandojnkiel„ĉuvimemorastiunaparaton,kiunnihavisporludivideoka-sedojn?”. Antaŭ 15 jaroj, en la plenateknologia epoko, onia revo estis aĉetiaŭtomobilanradionkunsistemo„mem--inversiga”: la stiranto ne bezonu eltirikasedon por ekaŭskulti ĝian b-flankon.Ĉiakomentotiurilateestassuperflua!

Samideanoj el 1980ajVekisenmitiajnkonsiderojnlatro-

vodetekstodatumantael1982,enkiu

TEKNOLOGIO

nuntempo sciencfikcia


samideanojpriskribasjakiel„sciencfik-cion”laeventualaninventondesistemosufiĉesimilaal tio,kioestasnuntempeInterreto. La legado de la jena tekstoridetigos multajn junajn kaj nejunajnlegantojnkajeblekomprenigosalĉiuj,kiomdapaŝojantaŭen,kajkiajnpaŝojnantaŭen,onifarisrilateteknologionkajkomunikadonenedelalastajartrideko.Kielokazasĉegepatroj,kiujvidassiajn gefilojn kreski de tago al tago ene dela sama hejmo kaj ne konscias pri iliakreskado,multaj el ni simple ne kons-tatas la teknologianrevolucion,kiuka-rakterizis launuajn jarojndeĉi tiu jar-milo.

Semajna bultenoTemas pri la ĵurnalisma artikoleto

Telekomunikoj, esperantigita kaj pu-blikigita de la itala esperantistoAnto-nio De Salvo: la artikoleto estis radieelsendita en februaro 1982 de la italaŝtat-radioRAI, kiu tiamdissendadis alla tuta mondo semajnan bultenon, nenur en Esperanto, sed ankaŭ en plurajaliajlingvoj,koncernelaplejnotindajnnovaĵojnelItalio.Lateksto,vereemble-makajprofeta,estislastatempereakiritakajskanita,kajoni intencasbaldaŭĝinpublikigi, kune kun centoj da aliaj tiajtekstoj, en papera kaj cifereca versioj,zorge de la eldonejoEdistudio. TemasprilatielnomataprojektoRadio Romo.

Televida terminalo„Iom post iom telefono iĝas io pli

ol simpla voĉkanalo, kaj ĝi ampleksas

informajn fluojn kun senprecedencagraveco. ‘Sciencfikciaj’ perspektivojmalfermiĝas. La itala telefona kompa-nio SIP, ekzemple, nuntempe ekspe-rimentas kun sistemo nomata ‘Video-tel’, kiu kunigas telefonan draton kuntelevida terminalo (eventuale, ankaŭkun ordinara televidaparato) por ‘te-ledissendi’ ĵurnalon. Oficeje aŭ hejmeoni povos elekti per telekomando ladeziratan fakon (ĝeneralajn informojn,aktualaĵojn, kulturon, ekonomion, tu-rismon ktp) post telefona alvoko al lakomputilo, kiu funkcias kiel donitaĵabanko.”

Kompleksa aparataro„Jes, efektive estas amuze vidi, kia

plirapidigookazisenedemalmultajja-roj”, konfesas alMonato la tradukintode tiuartikoloAntonioDeSalvo.„Onipensu,ke,kiamen1984miparoliskunvendisto primia intenco krei ciferecanvortaronitalan-esperantankunmilionojdakaraktroj, tiurespondisalmi,kete-maspriprojektorealigeblanurencen-tro por prilaborado de donitaĵoj helpedekompleksaaparataro,janeenhejmamedio!”

Serioza komputilo„Mi bone memoras”, De Salvo

rakontas, „la unuajn eksperimentojn mem pri Videotel, kiuj en tiu epokoŝajnis futuremaj.Mimemgajnis la fa-mon (plejparte malpravan) esti fakulopriinformadikonurprotio,kemiakirismianunuanfaksonen1982,mianunu-

an‘seriozan’komputilonen1984(temispriiuApple //e,kiuhodiaŭŝajnusridin-da, sed tiam estis granda paŝo antaŭenkompare alVIC-20 kaj al Commodore 64;kajmipagisporĝipliolkvarmilio-nojn da tiamaj italaj liroj, proksimume6000 eŭroj hodiaŭaj).Miaunuavicnu-trilo(angle:UPS,uninterruptible power supply)datumasel1989,miaunuaska-nilo el 1991,miaunua laser-printilo el1992.Kaj,kiammitranslokiĝisen1993en la nunan hejmon 3-etaĝan, mi ka-blokunligisĉion,tielkemipovasaserti,kemihavasveranelektronancentron.”

nuklea fizikisto

„Alĉioĉi”,daŭrigasDeSalvo,„miestisstimulitanenurdeladeziroprila-bori grandan kvanton da donitaĵoj porEsperanto (ĉi-momente mi havas pliol 70 000 dosierojn!), sed ankaŭ de lafakto,kemiafiloAlessandro,nunnuk-lea fizikisto ĉe la Nacia Instituto priNukleaFizikokajĉeCERNenĜenevo,montris ekde sia infana aĝo grandanintereson rilate informadikon: li ceterefariĝisinternaciaaŭtoritatuloentiufakokaj,interalie,kunordigaslamondanre-tondelaeksperimentoATLAS.”

Mensa projekciiloKiu scias, post kroma jartrideko,

kiom da novaj diablaĵoj estos en niajhejmojkajsuperkiujsciencajprojektojlaboroslagenepojdeAntonioDeSalvo.Eble ilipovosbabilikunmalproksimajparencoj, se ne kun homoj el la estin-teco aŭ el la estonteco, renkontiĝantekun ili en ciferecaj trinkejoj por trinkitason da kafo pretigita per 3-dimensiaprintilo.Ielajn,seĉitiutekstoankoraŭiumanierelegeblos,ekzemplesurĉielajnubojperedemensaprojekciilo,onineforgesu, ke ankaŭ en ĉi tiu prahistoriaepoko eblis vivi bone, ĝuante la vivonkaj amuziĝanteenpli simplakaj tradi-ciamaniero; kion certe povus aserti lahomojellajaro1982.Ĉiuestasfilodesia tempo: teknologio ja povas faciliginianvivon,sedlavivo(kunaŭsentek-nologio)povas esti belakaj spirhaltigaielajn!

Roberto Pigro

eseoj

jon

ath

an ju

ur

seM

a


anoncetoj

Prezo por anoncetoj (nur teksto, sen fotoj, desegnaĵoj aŭ kadroj): 1 eŭro* por unu linio. Sama anon-ceto kvinfoje sinsekve: triobla ta-rifo. Sama anonceto ankaŭ en la reta versio de Monato: duobla ta-rifo. Minimuma faktursumo: 12 eŭroj*. Por pli grandaj anoncoj petu la ta-rifon de la eldonejo aŭ rigardu al http://www.esperanto.be/fel/mon/mon_anon.php.*Por Eŭropa Unio: + 21 % AVI.

Vizitu Ipernity, la socian retejon, kie Esperanto estas unu el la plej ofte uzataj lingvoj. En ĝi kelkaj miloj da Esperanto-parolantoj kune babi-las, montras siajn fotojn, pridiskutas mem faritajn filmojn, kunhavigas sian blogon ... Krozu al www.ipernity.com/?lg=eo Tie vi trovos ankaŭ plu-rajn numerojn de MONATO senpage elŝuteblajn.

Retbutiko.net donas al vi multe pli da serĉ-ebloj ol antaŭe. Vi povas tuj serĉi el la adres-trabo de via folium- ilo (Firefox, Chrome, Explorer, Safa-ri ktp). Ekzemple tajpinte retbutiko.net/trovu/Steele vi tuj trovos ĉiujn verkojn de Trevor Steele, tajpinte retbutiko.net/trovu/politiko vi trovos ĉiajn verkojn pri politiko, aŭ post taj- pado de retbutiko.net/trovu/interna-cia vi trovos ĉiujn verkojn kun la vorto „internacia” en la titolo. Elprovu tuj kiel facila tio estas!

Lastfoje jarfine al IF! Festu novjare kun ni la plej faman aranĝon por fa-milioj kaj plenkreskuloj! Kun ampleks- ega programo tuttage, ekskursoj, sil-vestraj bufedo kaj balo, kun la fama trinkejo “Knajpo” kaj kun la butiko de FEL. Petu informojn de IF, Platz, Postfach 1148, D-34303 Niedenstein. Rete: www.internacia-festivalo.de.

“Naturista vivo”, la ilustrita revuo por nudistoj/naturistoj/nudnaĝantoj. Belaj koloraj fotoj. Senpaga prov-ekzemplero. La revuo aperas 4-foje jare, sur 16 paĝoj. Internacia Naturista Organizo Esperantista. Adreso: Jozsef Nemeth, HU-8531 Ihász, Fö u. 41/5. Rete: [email protected].

anoncetoj

Fonditaen1909.Refonditaen1991.EldonataenRusio

•Tielnivivas:raportojellapostkomunismamondo•TraEsperantujo•Niajproblemoj:revuoj,eseoj,intervjuoj,polemikaĵoj•LingvajrespondojdeSergioPokrovskij•HistoriokajkulturodeEsperanto•Recenzojprilanovaĵojdelalibromerkato•Mozaiko:krucvortoj,konkursoj,kvizoj,humuraĵoj•Literaturasuplementosemajnfine

Aboneblakontraŭ

mare38EURaere43EURrete12EUR

ĉe UEA, FEL, ELNA,UFE, EAB, SEF kajdudeko da aliaj landajperantoj

La ondo de esperantoĈiumonata soci-kultura revuo en Esperanto

SOCI-KULTURA REVUO EN ESPERANTO

Regulaj kunlaborantoj: Serge Sire, Michel Duc Goninaz, Manuel de Seabra, Kris Long,

Hu Guozhu, Ionel Onet, Mikaelo Bronŝtejn, Arnau, Laŭrenco Septier, Mao Zifu,

Jopetro Danvy, Petro Braŭn, Gennadij Turkov, Fra Gaeta, Roger Siarri, Ŝarlerik d’Arroi, Ĵak Le Puil, ktp.

Abono: 25 € (ekde 14 en kelkaj landoj)Jacques Le Puil, pĉk 12 729 73 X Parisaŭ ĉe FEL, UEA, Esperanto-USA, ktp

[email protected]

Bildvortaro en Esperantode Petro Desmet’ kaj Jozefo Horvath

surbaze de la 6a eldono de la bildvortaro de Duden

800-paĝa fortike bindita verko kun pli ol 30 000 terminoj kaj pli ol 500 tabuloj, parte koloraj, kompleta traduko de la plej nova 6a eldono de la mondfama renoma bildvortaro de Duden. La kompilintoj havas nian lingvon kiel hejman ĉiutagan kaj do ofte ĉerpis nomojn el siaj spertadoj. La tabuloj prilumas ĉiujn kampojn de la homa vivo: temas pri Atomo; Universo, Tero; Homo kaj hejmo; Ŝtato kaj urbo; Sporto, ludoj, liber-tempo; Distriĝo, arto kaj kulturo; Animaloj kaj plantoj; Naturo, agrikul-turo kaj arbarkulturo; Metioj; Grafiko; Trafiko, Banko. En multaj lokoj troviĝas en la verko referencoj al PIV, al pliaj nocioj kaj al valoraj aldonaj bildoj, kaj tiel la libro akcentas sian ligitecon al ĝi.

Eldonjaro: 2012. Bindita. Formato: 155 x 215 mm, pezo 1105 g, 800 paĝoj. ISBN: 978-90-77066-48-5; prezo ĉe FEL: 38 EUR plus afranko.

Al la verko apartenas 155-paĝa indekso en la formo PDF.

794

84 Parko

87 Infanludejo

Documents

Monata revuo en Esperanto - Maandelijks - …35a jarkolekto - aŭgusto-septembro 2014/08-09 Monata revuo en Esperanto - Maandelijks - Antwerpen X - ISSN 0772-456 X Klimata ŝanĝiĝo