1 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TEKNOLOGI MUZIK Pengenalan

Modulinidibinabagimembantupensyarahmuzikdansiswagurumuzikmemahamidan mengendalikansistemaudio,menggubahdanmerakammuzik,menyuntingaudio,dan mengadunmuziksecaradigitalmenggunakanperisianmuzikdenganberbantukankomputer. Topik-topikdidalammodulinidisusunmengikutansurmajulatihandariasaspengetahuan sistemaudio,gubahanmuzikMIDIhinggalahmenghasilkanbahanaudioyangberasaskan teknologi muzik. PerisianCakewalkSonaryangdigunakandalammoduliniadalahbersesuaianbagi memenuhikeperluanlatihanpembelajaransepertiyangterkandungdidalamProforma Teknologi Muzik MZU3123. RASIONAL VisidanmisiIPGMsebagaipenerajupendidikanguruuntukmelahirkanguru-guruberjiwa pendidik adalah amatmencabar.Pengaplikasianteknologimuzikdalambilikdarjah,peranan teknologidanperisianmuzikdalammenghasilkangubahanmuziksertaperisianpengajaran danpembelajaranberbantukankomputeradalahpentingdalampendidikanmuzik.Justeru, caramelatihpendidikmenerapkankemahirandanpenggunaanteknologimuzikperlu dipertingkatkanuntukmenjanapemikiranguruyangkreatifinovatifkearahtransformasi pendidikannegara.Guru-guruyangberteknologitinggiakanmerealisasikanaspirasinegara untuk mencapai pendidikan bertaraf dunia. OBJEKTIF Pada akhir kursus ini, peserta akan dapat: 1. menguasaikemahiranteknologimuzikbagimemantapkanpengajarandan pembelajaran dalam bidang berkaitan; 2.melaksanakan proses mengadun hasil gubahan muzik; 3.menggunakan perisian muzik untuk menggubah dan merakam lagu; dan 4.menghasilkan produk muzik berasaskan audio dalam pelbagai media. MODUL LATIHAN TEKNOLOGI MUZIK JADUAL KURSUS TEKNOLOGI MUZIK HARI/ WAKTU 8.30-10.30 10.30-11.00 11.00-1.00 1.00-2.30 2.30-4.30 4.30-8.30 8.30-10.30 SELASA PENDAFTARAN (URUSETIA IPGM) BRIDGE TAKLIMAT KURSUS (URUSETIA IPGM) INTERLUDEPENGENALAN SISTEM AUDIO (GHAZALI) iNTERMEZZO PENGENALAN MIDI CAKEWALK SONAR (GHAZALI) RABU EKSPLORASI MIDI (GHAZALI) GUBAHAN MUZIK MIDI 1 (ISA) GUBAHAN MUZIK MIDI 2 (ISA) GUBAHAN MUZIK MIDI 3 (ISA) KHAMIS RAKAMAN AUDIO 1 (ISA) RAKAMAN AUDIO 2 (ISA) ADUNAN AUDIO 1 (RAZAK) ADUNAN AUDIO 2 (RAZAK) JUMAAT PEMBENTANGAN HASIL GUBAHAN REFLEKSI MAJLIS PENUTUP PENYAMPAIAN SIJIL BERSURAI 3 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TAJUK 1 PENGENALAN SISTEM AUDIO MatlamatMemberipengetahuantentangkomponen-komponendalamsistemaudio serta pemasangan sistem audio; ObjektifPada akhir sesi ini, peserta kursus dapat:1.mengenalperkakasanyangdigunakandidalamsistemaudioseperti mikrofon, mixer, equalizer, amplifier, dan speaker; 2.mengendalikan pemasangan sistem audio; 3.menjelaskan peranan komponen-komponen dalam sistem audio; dan 4.menangani masalah dalam pemasangan sistem audio. Tempoh masa2 jam PersediaanKomputer dan perkakasan sistem audio Sumber Modul Teknologi Muzik Rangka SesiAktiviti 1 -Mengenal dan mengendalikan perkakasan audio Aktiviti 2 - Pemasangan sistem audio PenulisGhazali bin Abdul Ghani Isa Bi Amri 4 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Prosedur 1.0 MENGENAL DAN MENGENDALIKAN PERKAKASAN AUDIO 1.1 Electrical Transducers Transducersmerupakanperantiatauperangkapbunyiyangmengubahgelombangbunyi kepada elektrik (microphone) atau elektrik kepada gelombang bunyi (speaker). Suara MikrofonAmplifier Speaker Rajah 1.1:Mekanisma transducer 1.2Mikrofon Mikrofon datang dalam pelbagai jenis yang berbeza dari segi kualiti, harga. Jenis-jenis mikrofonbolehdikelasberdasarkansensitivitidankualitipenerimaangelombang.Olehitu, adalahpentinguntukmemilihperalatanaudioyangsesuaidengantugasdankualitiyang sepadansertabajetanda.Dianggapsalahjimat(falseeconomy)sekiranyaandamemilih mikrofon yang murah berfideliti rendah yang digunakan bersama alat perakam yang mahal dan berfidelititinggi.Begitujugasebaliknya.Berikutmerupakanjenis-jenismikrofonyangberada dalam pasaran: Rajah 1.2: Mekanisma Mikrofon Dinamik Mikrofon Dinamik (Moving Coil) Beroperasi menggunakan prinsip elektromagnetik Gelung wayar sebagai transducer Julat frekeunsi yang lebih lebar Signal yang berkualiti dan harganya lebih mahal Voltan output dijana apabila signal elektrik melalui garisan flux pada kawasan magnetik. 1 Isyarat Bunyi Isyarat Elektronik Pemproses Elektronik 5 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Rajah 1.3: Mekanisma Mikrofon Ribbon Moving Cell Microphone Diafragma yang diperbuat daripada plastik Bahagian asas/bawah diafragma disaluti gelungan wayar tembaga Mikrofon Ribbon Menggunakan teori elektromagnetik Reka bentuk daripada riben aluminium yang nipis bagi menjadikannya lebih fleksibel. Mikrofon Kapasitor (Condenser) Menggunakan kapasitor untuk menghasilkan signal elektrik Frekuensi yang lebih lebar dan menghasilkan signal yang lebih berkualiti. Penukaran kapasitor di antara dua plat elektrod dalam mikrofon menjana voltan output 2 3 4 CATATAN Mikrofon dinamik terbahagi kepada dua jenis iaitu Moving Cell dan Ribbon 6 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Rajah 1.4: Mekanisma Mikrofon Kapasitor . Rajah 1.5: Mekanisma Mikrofon Hablur Mikrofon hablur (crystal) atau Seramik Diperbuat daripada piezoelectric crystal yang disambungkan pada diaframKualiti audio yang tinggiMenggunakan butiran (granules transducer) hablur piezoeletrik atau seramikMurah tetapi lasak dan mempunyai julat frekuensi yang kecil.Menghasilkan signal yang berfideliti rendah Mikrofon ini terdapat pada alat pita rakaman 5 7 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Rajah 1.6: Mekanisma Mikrofon Karbon Rajah 1.7: Mekanisma Mikrofon Elektret Mikrofon Mikrofon Karbon Digunakan dalam telefon dan mempunyai nilai sensitiviti yang tinggi Mengandungi piring yang dipenuhi oleh karbon Digunakan dalam industri telekomunikasi Mikrofon ElektretMikrofon kapasitor mempunyai sumber kuasa sendiri Sumber muatan adalah bahan Teflon yang diproses Lapisan tipis Teflon yang dilekatkan pada pelat logam statik Mengandung sejumlah besar cas negatif Plat statik dan diafragma logam dihubungkan melalui sebuah resistor beban luar Medan letrik pada celah membentuk kapasitor Tekanan udara akibat getaran suara membuat jarak antara diafragma dan pelat logam statik berubah Muatan pada satu sisi dan muatan bayangan pada sisi yang lain wujudkan medan letrik pada celah yang membentuk kapasitor Tekanan udara yang berubah akibat getaran suara akan merubah jarak antara diafragma dan pelat logam statik 6 7 8 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.3 Mixer Audio Ada yang menamakannya sebagai mixer, adayangmenamakannyasebagaimixing desk,atauconsole,namunistilahtersebut adalah merujuk kepada alat yang sama.Mixeruntukaudiomempunyaisejumlah channel(saluran),dimanapadasetiap salurannyamempunyaiknob-knobyang sama.Jikasesebuahmixermempunyai12 saluran,makasetiapsatudaripadadua belassalurantersebutakanmempunyai knob-knobyangsama,samaadaknobpre amp,knobpanning,knobuntukmengatur EQ(equalizer),knobuntukmensolokan, memute, dan lain-lain.Apabilakitafahamkegunaanknobtersebutuntuksaluran1,berertikitajugasudah faham untuk menggunakan kesemua saluranyang lainnya. Ada dua jenis mixer yang biasanya digunakan, iaitu splitmixer dan inlinemixer.Kedua-duanyamempunyaiperbezaandarisegi fungsi.Splitmixer seringdigunakanuntukkeperluanlivesound,sementarainlinemixer biasanya digunakan dalam studio rakaman. Rajah 1.8: Mixer Solid State Logic Split Mixer (Console) Fader warna merah L (left) R (right) mengawal total stereo dari mixerFader yang di sebelah kanan berfungsi untuk mengatur keluaran (output) terakhir daripada mixer. 1 Rajah 1.9: Split Mixer Fader LR 9 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.4 Konfigurasi Mixer Untuk Audio MixeruntukaudiobiasanyadiberijenamasepertimisalnyaAllen&Heathmixer16x4x2. Apakahyangdimaksudkandengannombor-nombortersebut?Angkayangpertama,iaitu angka16bermaksudmixertersebutmemiliki16saluraninput,4saluransubgroupdan2 saluran stereo output. Kita boleh menggabungkan beberapa saluran input ke dalam salah satu daripada 4 saluran subgroup. Perkara ini sangat berguna jika kita mahu mengkelompokkan 8 saluranalatdrumkedalamsebuahsaluransubgroup1.Manakalasaluraninputyanglain seperti kibod, piano, synthesizer dan sebagainya boleh disalurkan ke sub group 2.Apakahkelebihanmenggunakangroupini?Jikakitagunakan8saluranuntukalatdram,kita bolehmelaraskeseluruhankadarbunyidrumhanyadenganmenaikatauturunkansebuah fader sub group yang dikhaskan sahaja, tanpa perlu mengubah setiap satu 8 saluran inputnya. Kemudian,angkayangterakhir,yaituangka2,menunjukkanbahwasemuainputnyaboleh dikeluarkankedalamsebuahstereooutput,biasanyadinamakandenganLdanR,sepetidi dalamgambardiatas,yangkebetulanpadamixertersebut,fadernyaberwarnamerah.untuk mixer yang lain tentunya warna fadernya berbezatetapi biasanya akan terdapat tulisan L dan R. In Line MixerKnob di atas saluran masing-masing yang mengatur dan mengubah signalinput Fader saluran input yang menghantar signal ke fader Sub Group atau terus ke fader output Fader Sub Group menggabungkan beberapa saluran input dan menghantar nya ke fader output Fader Output melaras semua signal dari saluran input untuk menghantar ke alat perakam 2 Rajah 1.10: In Line Mixer Knob Fader Stereo Output Fader Saluran Input Fader Sub Groub 10 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Sekiranyaterdapat angka 16x4x2x1, maka angka 1 yang terakhir itu bermaksud mixer tersebut boleh mengeluarkan signal mono output. Biasanya mono output ini akan digunakan untuk sub woofer (speaker low range), ia memudahkan untuk kita mengatur pembahagian frekuensinya. 1.5Bahagian-bahagian Dalam Mixer Bahagianiniakanmembincangkanmengenaibahagian-bahagiandalammixer.Kitasudah mulamemasukibahagianyangagaksedikitteknikalyangmanakiaakanakanmengenali fungsi-fungsi setiap tombol yang terdapat pada sebuah mixer. Kalaukitalihatpadarajahbahagianmixer,kitaakandapatlihattigainputyangditandakan dengan A,B dan C. Rajah 1.12: Bahagian Mixer A B C Rajah 1.11: Konektor XLR Bahagian A Input untuk mikrofon Menggunakan kabel jenis konektor XLR (canon jack) Signal yang berada pada mic level, arus letriknya adalah 0,1 V dan +4dB. 1 Input mikrofon XLR 11 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Rajah 1.13: Jack mono Bahagian B Input untuk line in Bermain pada line level, atau melebihi mic level Line level bermain di sekitar 1 V dan -10 dB Kabel menggunakan konektorjack audio Terdapat dua jenis Jack ia itu mono danstereo Nama teknikal jack mono ialah TS(Tip Sleeve) Nama teknikal jack stereo ialah TRS(Tip Ring Sleeve) 2 Rajah 1.14: Jack stereo Bahagian C Input Insert (INS) untuk sambung kabel signal processor ke suatu channel seperti compressor Menggunakan kabel jenis konektor TRS dan TS Masukkan kedua-dua konektor ke input dan output compressor tersebut 3 Rajah 1.15: Insert Rajah 1.16: Bahagian Mixer A B C Input Line Input Insert 12 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK .

Bahagian D Input Direct Out (DIR) digunakan untuk salur keluar signal audio bagi kegunaan lain seperti merakam atau sambungan ke alat efek (Effect devices) Menggunakan kabel jenis konektor TRS Disambungkanke soundcard dan ke komputer 4 Rajah 1.17: Bahagian Mixer D, E, F dan G Bahagian E Butang Gain atau Trim (SENS)Input Sensitiviti (SENS) digunakan untuk mencari headroom bagi mengelakkan masalah noise atau distortion pada mutu audio Disambungkanke soundcard dan ke komputer 5 Bahagian F Butang High Pass Filter (HPF) menapis frekuensi tinggi yang masuk sahaja Frekuensi rendah (low) akan terpotong. Rajah 1.16 menunjukkan frekuensi 100Hz dipotong HPF ini digunakan untuk vokal bagi mengurangi dengungan atau feedback 6 Rajah 1.18: Frekuensi HPF 13 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK . Rajah 1.19: Bahagian Mixer G Bahagian G ButangEqualizer (EQ) mengatur frekuensi dengan memboost atau memotong frekuensi pada bunyi audio.Low Frekuensi (LF) Sweep EQ (MID) di mana kita boleh memilih beberapa frekuensi yang akan dipotong atau ditambah Fixed EQ di mana frekuensi LF dan HF telah ditetapkan 7 Bahagian H ButangAuxiliary (AUX) ialah output untuk mengirim signal dari mixer ke speaker monitor Biasanya aux ini digunakan bagi persembahan pentas atau kegunaan alat seperti efek Pre Aux bermaksud signal tidak melalui EQ. Walau butang frekuensi pada EQ telah diubah tetapi tidak mempengaruhi signal Post EQ bermaksud butang frekuensi yang diubah akan memberi kesan kepada signal yang dihantar 8 Rajah 1.20: Bahagian Mixer H Rajah 1.21: Bahagian Mixer I Bahagian I ButangPanoramic (PAN) berfungsi untuk menciptakan stereo image atau hala bunyi audiokeluar di speakerBiasanya aux ini digunakan bagi persembahan pentas atau kegunaan alat seperti efek PAN ini boleh digunakan untuk menghantar signal ke jalur SUB/BUS/GROUP 9 14 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.6EqualizerApakahyangdimaksudkandengan equalizer? Equalizer biasa kita singkatkan menjadihanyaEQsaja.Equalizeritu berasaldaripadaperkataanequalyang bererti membuat persamaan. Rajah 1.23: Equalizer Bahagian J ButangPre Fader Listen (PFL) untuk mendengar sesuatu channel sahaja. Nama lain SOLO Jika fader dinaikkan tidak akan mengubah kekuatan bunyi audio secara keseluruhan Tekan butang PFL untuk mendengar audio melalui hedfonSangat berguna untuk persembahan secara langsung . 10 Rajah 1.22: Bahagian Mixer J Filter EQ Terdapat di dalam sistem DAW atau Digital Audio Workstation Hanya boleh memotong frekuensi bawah atau atas Menyaring frekuensi High dan Low 1 Rajah 1.24: Equalizer T-Racks 3 ShelfEQ Dua tombol yang mengatur frekuensi low dan high yang telah ditetapkan Dapat menambah atau mengurangi frekuensi yang sedia ada tetapi tidak boleh memilih sesuatu frekuensi untuk ditambah atu dikurangkan.2 Rajah 1.25: Shelf Equalizer 15 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Sweep EQ Boleh memilih frekuensi mana yang hendak ditambah atau dikurang Tidak dapat mengatur kelebaran sesuatu frekuensi kerana frekuensi lain di sekitarnya akan terkesan sama 3 Rajah 1.26: Sweep Equalizer Semi Parametric EQ Kombinasi antara Shelf EQ dan Sweep EQ Bahagian middlenya boleh diatur seberapa besar gelombang frekuensi yang hendak naikkan Bila Bandwidth atau Q bertukar akan mempengaruhifrekuensi lain4 Rajah 1.27: Semi Parametric Equalizer Fully Parametric EQ Setiap tombol boleh mengawalfrekuensi seperti low, mid dan hi samada hendak dipotong (cut) atau dikuatkan (boost) Bandwidth boleh diatur atau diselaraskan dengan seberapa lebar frekuensi yang hendak diadun5 CATATANEqualizer Parametric digunakan bagi merubah bunyi ton dengan cara mengawal semua parameter seperti Frekuensi, Bandwith (Q) dan Gain. Rajah 1.28: Fully Parametric Equalizer 16 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.7Compressor Alatprocessoraudioyangdinamakancompressoriniberfungsiuntukmenstabilkan signalsesuatubunyi.Jikasesuatusignalitumenjaditerlalukuatsehinggaterjadidistortion maka alat compressor ini akan menurunkan signal tersebut menjadi stabil semula. Begitu juga disebaliknyajikasignalbunyiterlalulembutmakacompressordapatmeningkatkanbunyi tersebutmenjadilebihjelas.Padaasasnyaterdapat4jeniskawalancompressoriaituratio, threshold, attack dan release. GraphicEQ Frekuensi terhasil ditunjukkan secara graf Dibahagikan kepada beberapa filter Setiap bahagian adalah berbeza mengikut taburan filternya Filter terkecil terdiri daripada 10 filter yang digelar Octave Band Filter 2/3 octave mempunyai lebih daripada 10 filter yang ditaburkan dalam jarak 2/3 oktaf Graphic Eq yang mempunyai 15 band dinamakan 2/3 octave equalizer Equalizer 1/3 octave menawarkan kawalan tertinggi dengan taburan frekuensinya adalah pada 1/3 oktaf Graphic Eq yang mempunyai 31 band biasanya berbentukslider dinamakan 1/3 octave equalizer 6 Rajah 1.29: Graphic Equalizer Rajah 1.30: Alat Compressor 17 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Ratio Menetapkan bahagian kadar bunyi input dan output yang berubah Contohnya2:1 bermaksud setiap kali signal input meningkat kepada 2db maka signal output akan meningkat kepada 1db 1 Treshold Suatu tahap di mana ratio bertindak balas Penetapan tahap ini boleh ditentukan oleh kita sendiri bila dan tempat di mana sesuatu proses compression hendak dimulakan Ubahsuai bunyi berdasarkan pendengaran dan percubaan berulang kali 2 Attack Time Jangka masa yang diambil oleh compressoruntuk bertindakbalas terhadap signal bunyi yang diproses Boleh menyerlah atau memendapkan mutu bunyi Ubahsuai masa attack mengikut citarasa pendengaran sendiri 3 Release Time Jangka masa yang diambil terhadap bunyi yang diproses untuk kembali normal Berfungsi untuk mempelbagaikan tahap kekuatan bunyi akibat compression yang tidak tekal Release Time yang panjang sesuai bagi muzik lembut dan mendayu 4 TIPS 1.Compressordapat mengurangkan perubahan luas terhadap kekuatan bunyi akibat kelekaan mengawal mikrofon dari mulut oleh penyanyi2.Mensetarakan tahap bunyi dari pelbagai alat muzik yang berbeza dari segi kekuatan bunyinya 3.Mengurangkan gangguan bunyi dengan cara merapatkan ratio 4.Menyerlahkan lagi kualiti bunyi5.Menambahbaik kualiti bunyi yang telah dirakam beberapa kali 18 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.8Crossover Fungsicrossoveradalahuntukmembahagikanantarafrekuensitinggidanrendah terhadap speaker yang boleh menampung frekuensi bass atau treble. Pusat dimana frekuensi bassdantrebledibahagikandinamakancrossoverfrequency.Elemenyangterdapatpada sesebuahspeakerdinamakandriver.Speakeryangmempunyaidriveryangluasuntuk menampungfrekuensirendahdikhaskankepadabass.Speakerinidinamakanwoofer.Manakalaspeakeryangdinamakantweetermempunyaidriveryangkeciluntukmenampung frekuensitinggiiaitutreble.Saizkedua-duadrivertersebutadalahselarasdengantenaga output yang terdapat pada sistem speaker. Signal Signal Signal Rajah 1.31: Alat Crossover Rangkaian Crossover Pasif Power amplifier mendahului crossover Kadar output pada frekuensi crossover biasanya turun beberapa dB Beberapa distortion berlaku bila kadar bunyi dikuatkan atau terlalu tinggi 1 2 High pass Low pass Tweeter Woofer Amplifier Crossover Pasif Rangkaian Crossover Aktif Crossovermendahului dua power amplifier Menggunakan tenaga yang efisien kerana mempunyai dua amp bagi tweeter dan woofer Satu amp menerima frekuensi rendah disalur pada woofer Dan satu amp lagi menerima frekuensi tinggi disalur pada tweeter Juga dinamakan biamplification Mengurangkan distortion Tidak menjejaskan salah satu tweeter atau woofer jika berlaku distortion High pass Low passTweeter Woofer High pass Tweeter Woofer Low pass 19 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.9Reverberation Reverberationdirekadenganrambang,bergandaandanbunyiatausignalyangdiadun secaraberulangan.Apabilapengulangan-pengulanganiniberkurangandarisegi kepadatannya,jumlahpengulangantersebutbertambah.Reverberationataukesangema dapatmeningkatkantahapsignaldanmemantapkankepadatanbunyisecarapurata,selain meluaskan ruang dimensi serta memberikan keseronokan dalam pengalaman mendengar. Alatreverbadalah sebuah peranti yang mereka semula bunyi akustik daripada pelbagai persekitaransepertidalamkeadaandewanyangbesar,stadium,bilikkecil,panggungdan sebagainya.Terdapatempatjenissistemreverberationiaituacousticreverbchamber,plate reverberation dan digital reverb.

Rajah 1.32: Alat Reverb Acoustic Reverb Chamber Kesan bunyi natural dan realistik seperti dalam sebuah bilik yang utuh dengan permukaan dinding yang mempunyai pantulan bunyi yang tinggi 1 Plate Reverberation Kesan bunyi reverb yang lanjut (lebih dari dua saat) Boleh menjadikan bunyi terlebih beban Bila bunyi dikuatkan, frekuensi rendah akan meningkatkan masa reverb2 3 Digital Reverberation Kesan bunyi reverb direka secara digital / elektronik Mempunyai pelbagai kesan bunyi yang bermutu tinggi Merangsangpelbagaibunyiakustikdanmekanikalsepertisuasanadalam bilikkecilataubesar,suasanadalamdewanyangbesarataupadat termasuklah keadaan di dalam gelanggang atau panggung. 20 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.10Amplifier Amplifieradalahsebuahperantielektronikyangbolehmeningkatkantenaga(power) sesuatusignal.Memperolehtenagadarikuasaelektrikyangkemudiannyamengawaloutput supayasepadan denganbentukinputsesuatusignaldenganamplitudyanglebar.Dalamerti kata lain sebuah amplifier boleh mengubah output sesuatu bekalan tenaga. Terdapat beberapa jenis amplifier elektronik di antaranya adalah voltage amplifier, current amplifier,transconductanceamplifier,transresistanceamplifier,poweramplifier,preamplifier dan sebagainya. Voltage Amplifier Tenaga voltan input dijana menjadi voltan output yang lebih besar Galangan input tinggi dan galangan output pula rendah 1 Current Amplifier Menukar input arus letrik menjadi output yang besar Galangan input rendah dan galangan output pula tinggi 2 3 Transconductance Amplifier Memberi tindakbalas terhadap perubahan input voltan dengan menghantar perubahan output arus letrik4 Transresistance Amplifier Memberi tindakbalas terhadap perubahan input arus letrik dengan menghantar perubahan output arus letrik Nama lain bagi amplifier ini ialah current-to-voltage converter 21 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

1.11Speaker Speaker juga adalah sebuah transducer yang menukar tenaga elektrik ke tenaga akustik. Biasanyasebuahsistemloudspeakerbolehmengeluarkansemulasemuabentukfrekuensi secaralinear(lelurus).Bergantungkepadabentukdanukuranspeaker,signalyang mempunyai frekuensi rendah atau tinggi dapat dibunyikan dari speaker yang dinamakan woofer atautweeter.TerdapatjugabeberapasistemspeakersepertiTwoWaySpeaker,ThreeWay Speakerdan Four Way Speaker. Ada juga speaker yang berkeupayaan membunyikan semua jenis frekuensi yang dinamakan full range speaker.Speakeraktifmempunyaiamplifieryangterpasangdidalamkabinetnya.Olehitu biasanyaspeakeraktifmemerlukantenagaletrikuntukmenghidupkansistemnya.Manakala speaker pasif pula memerlukan ampifier berasingan untuk menghidupkan sistem bunyi. 5 Power Amplifier Menjana signal audio bertenaga rendah Frekuensidiantara20hingga20000 hz pada tahap pendengaran manusia Sesuai bagi sistem speaker audio 6 Pre Amplifier Membekalkan signal rendah bagi penjanaan oleh power amplifier Menggandakan tenaga voltan Menguatkanlagisignalyangdihantar menerusi kabel ke suatualat lain tanpa mengurangkanmutubunyi(signalto ratio SNR)

Two Way Speaker Mempunyai speaker woofer dan tweeter Frekuensi crossover dibahagi dua. Frekuensi rendah disalur ke woofer dan yang tinggi disalur ke tweeter 1 Tweeter Woofer 22 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Three Way Speaker Mempunyai speaker woofer, mid range dan tweeter Mempunyai 2 frekuensi croosover Membahagikan frekuensi 400-500hz dan 3500 5000hz 2 Tweeter Woofer Mid range Four Way Speaker Mempunyai speaker woofer, mid range dan tweeter Mempunyai 3 frekuensi croosover Frekuensi 400-500hz dan 1500 2000hz dan 4500 6000hz 3 Tweeter Woofer Mid range Sub Woofer Speaker Mempunyai sebuah speaker woofer bersaiz besar Mengeluarkan bunyi frekuensi bass paling rendah Frekuensi 20 200hz 4 Monitor Speaker Digunakan bagi membantu ahli muzik atau penyanyi mendengar bunyi yang diadun dari mixer 5 Monitor pentasMonitor studio MODUL LATIHAN TEKNOLOGI MUZIK 2.0 PEMASANGAN SISTEM AUDIO Loud Speaker Monitor Speaker Amplifier monitor Amplifier speaker Compressor Reverb Equalizer Mixer Console Mikrofon Rajah 1.33: Rangkaian Asas Sistem Audio Loud Speaker Amplifier Speaker Amplifier Gitar D I Box Crossover 23 TEKNOLOGIMUZIK 2.1Pemasangan kabel mixer ke amplifier 2.2Pemasangan kabel amplifier ke speaker 2.3Pemasangan kabel mikrofon dan alat muzik ke mixer Output Kanan Output Kiri Input Kiri Input Kanan Rajah 1.34: Alat Mixer ke Amplifier Output Kiri Output Kanan Input Speaker Kiri Input Speaker Kanan Rajah 1.35: Alat Amplifier ke Speaker Rajah 1.36: Alat Mikrofon dan Alat Muzik ke Mixer InputMic InputLine MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 24 25 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.4Pemasangan kabel alat equalizer ke mixer atau Output Kiri Output Kanan Input Kanan Input Kiri Jack mono Input Jack mono Output Jack Stereo Insert Rajah 1.37: Alat Equalizer dan Alat Muzik ke Mixer 26 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.5Pemasangan kabel alat equalizer ke crossover 2.5Pemasangan kabel alat compressor ke mixer Output KiriOutput Kanan Input Kanan Input Kiri Jack mono Input Jack mono Output Jack Stereo Insert Rajah 1.39: Alat Compressor ke Mixer Rajah 1.38: Alat Equalizer ke crossover 27 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.6Pemasangan kabel alat crossover ke amplifier dan speaker Speaker High Range kiri Speaker Mid Range kiri Speaker Low kiri Output Hi Output Mid Output Lo Input Hi Input Mid Input Lo Speaker High Range kanan Input Hi Speaker Mid Range kanan Input Mid Speaker Low kanan Input Lo Rajah 1.40: Alat Crossover ke Amplifier dan Speaker 28 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Sistem pemasangan sistem audio berbeza mengikut jenis perlatan dancarapenggunaannya.Jikaalatmixertelahdilengkapidengan equalizer, reverb atau sistem processor yang lain alat-alat tersebut tidak perlu didsambungkan lagi 2.7Pemasangan kabel alat reverb ke mixer CATATAN Output kiri Input kanan Rajah 1.41: Alat Reverb ke Mixer Input kiri Output kanan Return kanan Return kiri Aux send 1 Aux send 2 29 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TAJUK 2 PENGENALAN MIDI DAN CAKEWALK SONAR MatlamatMengenali sistem MIDI dan peralatan workstation.Mengenali perisian Cakewalk Sonar dan fungsi-fungsinya.Objektif Pada akhir sesi ini, peserta kursus dapat:1.mengenal sistem MIDI; 2.mengendalikan sistem pemasangan MIDI; dan 3.mengendali perisian MIDI. Tempoh masa2 jam PersediaanKomputer, perisian MIDI, kabel MIDI, kibod, dan head phone Sumber Modul Teknologi Muzik Rangka SesiAktiviti 1 - Pengenalan Kepada MIDI Aktiviti 2 - Peralatan MIDIAktiviti 3 - Menubuhkan Workstation MIDI Aktiviti 4 - Pengenalan Kepada Cakewalk Sonar PenulisGhazali bin Abdul Ghani 30 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Prosedur 1.0 PENGENALAN KEPADA MIDI MIDI bermaksud MUSICAL INSTRUMENT DIGITAL INTERFACE.Pada peringkat awal ianya diciptasebagai serial interface bus untuk menghubungkan alat-alat muzik elektronik dan menghubungkan kepada komputer. PadamasasekarangtermaMIDIjugamerujukkepadaformatfail(.mid)yangboleh digunakan untuk menyimpan kod command MIDI.Fail-fail ini boleh digunakan untuk mengawal sistemyangserasiMIDIdenganmenggunakansynthesizer,samplerdanperantiMIDIyang lain. 1.1Fail MIDI FailMIDIhanyamenyokongmuzikinstrumentaldantidaksamasekalivokal.MIDI menyediakanasasyangkukuhuntukmenghasilkandanmenyebarkanmuzikinstrumentaldi internet. Terdapat banyak hardware dan software yang serasi MIDI yang boleh digunakan untuk menghasilkan muzik dan fail-fail MIDI. Kekuatanutamafail-failMIDIialahkeranakepadatannya.MuzikinstrumentalMIDI sepanjang20minihanyamemerlukan100kbdataberbandingaudioCDsepanjang7.6minit yang memerlukan 80MB ruang cakera. RahsiakepadatanfailMIDIialahkeranaiatidakmengandungiaudio.Sebaliknyaia terdiripada turutan command yang mengandungi arahan untuk menghasilkan muzik. CommanddidalamfailMIDImestidihuraikanolehhardwareatausoftwareyangdapat menterjemahkan command tersebut kepada audio. Kita boleh mengandaikan MIDI sebagai nota muzik elektronik.Untuk mendengar muzik itu, nota tersebut mesti dimainkan oleh satu atau lebih alat-alat muzik.Oleh yang demikian not-nota tersebut bukanlah bunyi, sama seperti MIDI itu bukanlah audio. 1.2Patch Patchbermaksudsatuaturanyangmengadungiciri-ciribunyisesebuahalatmuzik seperti piano atau gitar. MIDImempunyai128nombor-nomborpatchatauprogramyangmerupakankod-kod yang digunakan untuk mengenalpasti alat-alat muzik. SesebuahperantiMIDImenggunakanjadualpatchuntukmenentukannomboryang digunakanolehsesebuahalatmuzik.Satujadualpatchmisalnyaakanmemberinombor program 41 kepada violin, program 33 kepada bass akustik dan program 23 kepada harmonika. 31 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.3 General MIDI GeneralMIDItelahdibangunkanolehRolandCorporationdanPassportDesigns.GeneralMIDIadalahsatuspesifikasiuntukalat-alatmuzikelektronikyangmengandungi nombor seragam untuk alat-alat muzik dan dram. GeneralMIDitelahdicadangkankeranamasalahyangtimbuldikalanganpengguna MIDI.Alat-alatmuziksynthesizeryangberlainanjenamamempunyaisusunannomboralat muzik yang tidak tetap, menyebabkan sukar untuk berkongsi fail lagu-lagu MIDI. 1.4 Ciri-Ciri General MIDI Berikut adalah ciri-ciri minima sesebuah alat muzik yang serasi dengan GENERAL MIDI: I.Satu set bunyi seragam yang mengandungi 128 bunyi alat muzik yang disusun mengikut pernomboran yang spesifik. II.Dapatmemainkanserentaksehingga16alatmuzikyangberlainan.Namateknikal untukiniialahmultitimbral.InibermaksudalatmuzikGeneralMIDiadalah16-part multitimbral. III.Dapat memainkan secara minima 64 suara/bunyi.Nama teknikal untuk ini ialah polifoni.InibermaksudalatmuzikGENERALMIDImempunyaisekurang-kurangnya64suara polifoni. IV.Sekurang-kurangnya satu set Dram.Bunyi alat-alat perkusi ini adalah sama kedudukan not-notnya untuk semua jenama. 1.5 Simbol General MIDI Lihatsimbol-simboldibawahiniuntukmengenalpastialat-alatmuzikyangserasidengan GENERAL MIDI. GENERAL MIDIGSXG 32 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.0PERALATAN MIDI

2.1 Synthesizer Sesebuahsynthesizeradalahsejenishardwareelektronik(atausesebuahsofweryang beroperasi di dalam sebuah komputer) yang dapat menggabungkan dan memanipulasi pelbagai ton (multi-timbral) dengan cara yang kompleks untuk menghasilkan bunyi atau not-not muzik. SesetengahkadbunyisepertikadbunyidarisiriSoundBlasterdariCreativeLabs mempunyai keupayaan seperti synthesizer. 2.2Sampler Sesebuahsampleradalahperantiyangdapatmerekodbunyi-bunyipendekdaripada bunyi alat muzik sebenar, suara seorang penyanyi atau suara kucing mengiau.Peranti ini juga mempunayidiskdriveuntukmemuatdanmenyimpansampel-sampelbunyi.Terdapatpanel hadapan yang membolehkan pengguna mengedit sampel-sampel bunyi. Apabilasesebuahsamplermenerimacommand MIDI,iamemainkan sesebuahsampel pada pic dan durasi yang ditentukan oleh command tersebut. Rajah 2.1: Sofwer Synthesizer Rajah 2.2: Sampler 33 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.3MIDI Sequencer Sequenceradalahperantiyangmemainkanmuzik.Iamenghasilkancommandyang dihantarkepadasynthesizerdansampleruntukmemainkanmuzikmanakalasynthesizerdan sampler pula menghasilkan audio. 3.0MENUBUHKAN SEBUAH WORKSTATION MUZIK Komponen Sistem Muzik Desktop Komponen 1: Komputer Sebuahkomputerdiperlukansebagaikomponenasasdalamsesebuahsistem.Secara minima,sebuahkomputerPentium4,3.0GHzdengan1MBRAMdan250GBcakerakeras dapatmenjalankan beberapa perisian muzik yang terdapat pada hari ini.Walaubagaimanapun denganperkembanganperisianyangpesat,adalahdicadangkansekurang-kurangnyasebuah komputer Dual-Core dengan sekurang-kurangnya 2GB RAM dan 500GB cakera keras. Komponen 2:Interface MIDI SatuinterfaceMIDIadalahdiperlukanuntukmenghubungkankomputerdengan sesebuah peranti MIDI seperti keyboard Synthesizer. TerdapattigajenisinterfaceMIDI.Pertamaialahsatuslotyangterdapatpadapapanutama komputer,keduaialahkabeladapteryangdisambungkandenganportgamedibelakang komputer dan ketiga adalah kabel MIDI-USB.Keyboard keluaran terbaru mempunyai interface yangterbinadidalam,olehyangdemikiankitahanyaperlukankabelprinteruntuk menyambungkan antara komputer dengan keyboard. Rajah 2.3: Sequencer 34 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK PANEL BELAKANG KIBOD PANEL BELAKANG KOMPUTER RIBA Anda perlu memasang (install driver) perisian alatan MIDI USB tersebut dikomputersebelumiadapatberfungsidandigunakansepenuhnya. BiasanyaCDdriverdibekalkanbilaandamembeliUSB-MIDI INTERFACE.Andabolehjugamemuatturunperisiantersebutdari internet.TerdapatjugakabelMIDIjenisplugandplayyangboleh dipasangdanterusdigunakan.Jikaandamenggunakankibod Yamaha,andabolehmemuatturunperisiantersebutdilamanhttp://download.yamaha.com/usb_midi/ Setelah perisian MIDI USB siap dipasang, anda perlu restart komputer. Komponen 3:Alat Muzik MIDI AlatmuzikMIDIyanglazimdigunakanialahkeyboardsynthesizeryangdapat menyampaikan muzik kepada komputer secara logikal.Apabila kita memainkan sesuatu pada keyboard, komputer menerimanya melalui sambungan kabel interface MIDI. KadbunyikomputerjugadikenalisebagaialatmuzikMIDIdandigunakanseiringandengan keyboard MIDI Controller. MIDI INOUT IN CATATAN IN OUTAtau/AlternatifKabel printer Rajah 2.4:Pemasangan Kabel MIDI Keyboard MIDI ControllerTidak mempunyai bunyi-bunyi yang terbina di dalamnya. Bunyi-bunyi dihasilkan daripada kad bunyi (sound bank) komputer bila keyboard MIDI Controller dimainkan 1 Rajah 2.5:Kibod MIDI Controller 35 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Terdapat juga produk pengimbasmuzik,audiodigital dangubahan auto-accompaniment. Komponen ke 4:Perisian Muzik CATATANPerisian Notasi Untuk membuat transposisi, gubahan dan susunan muzik yang memerlukan cetakan helaian muzik 2 Perisian Sequencing Untuk merakam dan main balik soundtrack ataumuzik instrumental 3 Perisian Interaktif Program Pendidikan Muzik secara pembelajaran kendiri 4 36 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.0 PENGENALAN KEPADA CAKEWALK SONAR Cakewalk SONAR ialah satudigital audio workstation yang dibangunkan oleh Cakewalk untuk merakam,mengedit,mengadun(mixing),masteringdanoutputtingaudio.Perisianiniasalnya dimilikiolehTwelveToneSystemsInc.semenjak1987,kiniRolandadalahpemiliktunggal perisian ini. 4.1Apa itu Sonar 8? Sonar8ialahantaraperisianterunggulCakewalkInc.yangtelahmembangunkan perisianuntukplatformPCsemenjak1987yangtelahmenjadisebahagiandaripadaRoland Corporation sekarang. 4.2Apa yang boleh dibuat dengan Sonar 8? Rakaman MIDI MIDI bermaksud Musical Instruments Digital Interface Protokol piawai yang menghantar isyarat arahan seperti Note On dan Note Off kepada hampir semua jenis synthesizer dan sound module 1 Rakaman Audio Audio yang dirakam disimpan dalam format digital Beroperasi dengan trek audio maya yang banyak termasuklah trek-trek vokal atau instrumental Trek-trek ini boleh mengadun trek audio dan MIDI Mengandungi plugins audio effects seperti reverb, echo dan compression bagi menjana kualiti bunyi audio yang dihasilkan 2 Trek Tanpa Had Trek studio maya Sonar hanya dihadkan oleh memori komputer. Studio maya ini menyediakan beberapa jenis template3 Folder Projek Memantau semua projek yang kita hasilkan melalui folder dan sub-folder semua projek yang disimpan dalam komputer. Studio maya ini menyediakan beberapa jenis template4 37 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TAJUK 3 EKSPLORASI MIDI MatlamatMemainkan fail MIDI dengan perisian Cakewalk Sonar sambil meneroka instrumentasi pada setiap trek. Menghasilkan fail wave daripada fail MIDI melalui aplikasi perisian Cakewalk Sonar. ObjektifPada akhir sesi ini, peserta kursus dapat:1.memainkan muzik dalam format MIDI; 2.meneroka instrumentasi dalam fail MIDI; 3.memainkan muzik MIDI menggunakan perisian SONAR; dan 4.menukarkan format MIDI kepada format wave. Tempoh masa2 jam PersediaanKomputer, perisian SONAR, kabel MIDI, kibod, dan head phone Sumber Modul Teknologi Muzik Rangka SesiAktiviti 1 Membuat penetapan audio dan MIDI pada perisian CakewalkSonar Aktiviti 2 -Membuka fail MIDI dan memainkan lagu-lagu MIDI Aktiviti 3 Meneroka paparan trek PenulisGhazali bin Abdul Ghani 38 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK AturanAudioyangtelahdiubahsuaiakanberfungsisetelah program ini dibuka semula. Sila tutup prgoram Cakewalk dan buka fail yang baharu. Prosedur 1.0 Membuat Penetapan Audio Dan MIDI Pada Perisian Cakewalk Sonar 1.1SebelumkitamembukafiledenganperisianCakewalkSonar,kitaperlumembuataturan audio berdasarkan kepada jenis kad bunyi yang digunakan pada komputer. CATATAN Aturan Audio Klik Options di menu bar Klik Audio1 Klik Audio Muncul paparan Audio Options Klik tab Advance Dikotakdrivermodepilih MME (32bit) Ikut aturan lain seperti paparan Klik butang OK 2 MME 32bit 39 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Sekiranyapaparandiatastidakmunculandabolehklikpada Options > MIDI Devices.1.2KitaakanmembuataturanMIDIuntukmenetapkansumberMIDIyangakanmemainkan lagu dari fail-fail MIDI. CATATAN Buka perisian Sonar Klik ikon Cakewalk Sonar yang tertera di desktop Muncul Tingkap MIDI Outputs Selected Klik butang Choose MIDI Outputs Now... Klik Muncul Tingkap MIDI Devices PilihMicrosoft GS Wavetable 3 Klik 1 2 40 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK AdakalabilaandamembukasesuatufailMIDI,akanmunculsuatu tetingkapAuto-SendSysxyangmemaklumkanpenghantarandata sistemekslusifkepadaalatanMIDI.KlikOKuntukmengesahkan penghantaran data ini. 2.0Membuka fail MIDI dan memainkan lagu-lagu MIDI CATATAN Buka Fail MIDI Klik menu File dan plih Open Cari fail MIDI dari folder simpanan komputer anda ATAU pilih fail MIDI dari folder Cakewalk Project Sample Contents Klik menu File pilih Open My Documents Buka folder Cakewalk Buka sub folder Sonar 8 Producer Edition Buka sub folder Sample Content Pilih Fail MIDI Klik salah satu fail MIDI (Downtown) Klik butang Open Klik Downtown 1 2 41 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.0Meneroka Paparan Trek Dalampaparantrek,bahagiandi sebelahkiri memaparkandatatreksamadadalambentukMIDIatauAudiomanakala bahagiansebelahkananpulamemaparkandatarakaman trek. Pada trek yang telah diaktifkan, anda boleh melihat data rakaman dalam berbagai bentuk, antaranya ialah Staff, Event List, Piano Roll, Step Sequencer, Lyrics dan lain-lain lagi. Muncul paparan lagu yang andapilih (Downtown) Mainkan lagu Downtown dengan klik butang Play di barperkakasan Transport Atau tekan spacebar komputer untuk memainkan dan menghentikan lagu Klik Play Tekan SpacebarData Rakaman Trek Trek MIDI/Audio Rajah 3.1: Paparan Trek 3 42 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.1Staff View 3.2Multiple Staff View AndaperluhiglightbeberapatreksebelummemilihStaffViewuntukmelihatpaparan beberapa trek alat muzik yang telah dipilih. Rajah 3.2: Staff View Staff View Rajah 3.3:MultipleStaff View 43 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.3Piano Roll view 3.4Multiple Piano Roll View 3.5 Staff View (dengan senikata) Piano Roll View Rajah 3.4:Piano Roll View Rajah 3.5:Multiple Piano Roll View Rajah 3.6:Staff View (senikata) Staff View 44 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.6 Lyrics View Dalampaparanlirikini,setiapsukukataakanberkelipmengikutiramalaguyang dimainkan. 3.8Format Fail SemuakerjayangdihasilkandenganSonardapatdisimpandalamempatformatyang biasa digunakan. a.Normal (.cwp) -format biasa yang hanya dapat dibuka oleh perisian Sonar.Format ini tidak membawa audio di dalam file. b.CakewalkBundle(.cwb)formatbiasayanghanyadapatdibukaolehperisianSonar.Format ini membawa audio di dalam file. c.MIDI format 0 semua data MIDI di save dalam satu trek (untuk channel 1-16). d.MIDI format 1 semua data MIDI di save mengikut trek masing-masing (untuk channel 1-16). 4.0 MENUKAR FORMAT MIDI KEPADA FORMAT WAVE 4.1 Mixdown Audio/Eksport Audio MixdownAudio adalah prosesmengadunkeseimbangan audiokesemuatrek sebelum kita bolehmenyimpannyadalambentukWAVE.Bergantungkepadasetupworkstation seseorang, proses mixdown audio boleh jadi berbeza. Untuksetupworkstationkecilyanghanyamelibatkansebuahkomputerdansebuah keyboard, semua aturan MIDI OUT perlu ditukar kepada kad bunyi komputer. Lyrics View Rajah 3.7: Lyrics View 45 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Menukar Aturan Output Klik menu Options Pilih MIDI Devices Menu Options Muncul tetingkap MIDI Devices Pada aturan Outputs tandakan Microsoft GS Wavetable Klikbutang OK Memasukkan Soft Synth (software synthesizers) Klik menu Insert Pilih Soft Synths Cakewalk TTS-1 1 2 3 46 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK CATATAN DenganmemilihFirstSynthAudioOutput,satutrekaudiodapat menampung semua trek MIDI yang digunakan. AndabolehInsertSoftSythsmengikutbilangantrekMIDIyang digunakan dalam gubahan anda Muncul tetingkap Insert Soft Synth Options Tandakan First Synth Audio Output Synth Property Page Synth Rack View Klik butang OK Muncul tetingkap Synth Property Page dan Synth Rack View Synth Property Page:Menunjukkan paparan utama synth SynthRackView:Paparanrakmenunjukkanbilangandanjenis Soft Synths yang digunakan Synth Rack Synth PropertyKlik Ikon 4 5 47 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Aturan Midi Output Kepada Tts-1 Selectsemua trek dengan klik track 1 disebelah kiri dan heret ke bawah hinggasemuatrekdiplih(kecuali trek TTS-1) Klik Track 1 heret ke bawah Aturan Midi Output Kepada Tts-1 Klik menu Tracks Pilih Property Klik Outputs.... utputs Muncul tetingkap Track Outputs Tukar outputs kepada TTS-1 Klik butang OK KlikMainkan lagu Klik butang Play atau tekan spacebar Indikatormenyalamenandakantrack sedang berfungsi Play Indikator Semua track telah bertukar Output ke Cakewalk TTS 6 7 8 9 48 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK CATATAN KiniandasudahbolehmenghasilkanCDaudiodenganfailWAVEyang telah dihasilkan tadi. Adaberbagaisoftwareyangbiasadigunakanuntukmenghasilkan CD/DVD audio, antaranya ialah NERO, SONY dan lain-lain. Menghasilkan Fail Wave Klik menu File Pilih Export Klik Audio.... Muncul tetingkap Export Audio. Look in:Pilih folder anda File Name: Nama lagu Files of type: Wave Source Category: Tracks Channel Format: Stereo Sample Rate: 44100 Bit Depth: 16 Dithering: Pw-r 1 Mix Enables: Pilih semua kecuali 64-bit Engine Klik butang Export Klik butang OK Memainkan Muzik Audio Buka folder tempat menyimpan lagu anda Klik dua kali ikon lagu yang telah diExport 10 11 10 49 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TAJUK 4 GUBAHAN MUZIK MIDI MatlamatMenggunakanperkakasandalamperisianCakewalkSonaruntuk menggubah dan menghasilkan muzik. ObjektifPada akhir sesi ini, peserta kursus dapat:1.menyediakan templat instrumentasi; 2.membuat gubahan muzik dengan menggunakan perisian SONAR;3.menghasilkan muzik instrumental. Tempoh masa6 jam PersediaanKomputer, perisian SONAR, kabel MIDI, kibod, dan head phone Sumber Modul Teknologi Muzik Rangka SesiAktiviti 1 - PENETAPAN AUDIO BAGI OPERASI WINDOWS Aktiviti 2 - PENETAPAN AUDIO BAGI PERISIAN CAKEWALK SONAR Aktiviti 3 - MENGENALI PERKAKASAN PERISIAN CAKEWALK SONAR Aktiviti 4 - PENYELARASAN KIBOD DAN KOMPUTER Aktiviti 5 - GUBAHAN MUZIK MIDIAktiviti 6 - KARAOKE MIDI PenulisIsa Bin Amri 50 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK PROSEDUR 1.0PENETAPAN AUDIO BAGI OPERASI WINDOWS XP Klik butang Start (di bahagian kiri bawah paparan komputer anda) Buka tetingkap Master Volume bagi melaras bunyi dan rakaman. KlikAll Programs Klik Accessories Klik Entertainment Volume Control ATAU Anda boleh juga membuka tetingkap Master Volume dengan cara: Klik ikondi hujung sebelah kanan bawah paparan komputer anda.

.t

Muncul tingkap Master Volume Pastikan semua Kotak Mute TIDAK ditandakan dengan Buang semua tanda tersebut Klik menu Options Muncul tingkap Properties Pilih Audio Input di kotak Mixer device Klik butang Recording atau Audio Input Tandakan Recording Control, Line Volume, Mic Volume dan Stereo Mix Klik butang OK 1 2 3 4 5 51 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK CATATAN ATAU

Jika anda memilih Stereo Mix, anda boleh merakam apa sahajabunyi atau muzik dari pemain audio/video seperti WindowsMedia Player di komputer anda atau pemain audio/video dariinternet seperti You Tube. Dengan memilih CD Audio atau Line, anda boleh merakam muzikdari sebuah alat pemain CD, kaset atau alat muzik kibod.Muncul tingkap Recording Control Gunakan Mikrofon sahaja oleh itu sila tandakan: kotak Mute bagi Line Volume dan Stereo Mix Jika paparan komputer anda berlainan sila klik kotak Select bagi memilih mikrofon Laraskan volume ke tahap minima supaya tidak menjejaskan mutu audio semasa rakaman 6 8 7 52 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK AWAS! . ButangAdvancedyangterdapatdibawahlaras alatanmikrofonhanyadigunakanbagi menguatkan lagi kuasa mikrofon jika perlu.

Microphone Boost boleh membahayakantelinga anda apabila bunyi yang kuat keluarsecara tiba-tiba dari headphone yang andagunakan. Anda memerlukan kabel audio untukmenyambung terminal input dari komputer ke terminal output pada alat pemain CD, kaset atau kibod tersebut. Muncul tingkap Advanced Control Klik kotak 1 Microphone Boostuntuk menguatkan lagi kuasa rakaman. Jangan klik kotak ini jika anda menggunakan mikrofon kondenser 9 10 Klik butang Advanced 11 Rajah 4.1: Kabel Audio Rajah 4.2: Terminal Audio komputer 53 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.2PENETAPAN AUDIO BAGI OPERASI VISTA DAN WINDOWS 7 KlikbutangWindowsyangterteradibahagianbawahsebelahkiripaparankomputer anda. KlikControl Panel Klik Hardware and SoundKlik Manage audio devices Klik butang StartManage audio devices 1 2 3 54 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.0PENETAPAN AUDIO BAGI PERISIAN CAKEWALK SONAR Muncul tetingkap Sound Pilih folder recordingklik kanan pada ikon mikrofon dan enable klik ikon mikrofon Muncul tetingkapMicrophone Properties Pilih folder Levels Klik laras Microphone pada kadar yang sesuai Jika mikrofon anda mempunyai kondenser sila laras Microphone Boost ke 0dB Klik butang OK Klik laras Klik laras Klik ikon Cakewalk Sonar yang tertera di desktop Muncul tetingkap Tip of the DayKlik butang Close 4 5 1 2 55 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Muncul tingkap No MIDI Outputs Selected Klik butang X Muncul paparan Sonar Klik menu Options Pilih Audio Muncul tingkap Audio Options Klik menu Advanced Pilih Driver Mode MME (32-Bit) Klik butang OK Klik Audio Klik Advance Driver Mode Tutup paparan Sonar Klik butang X Atau Klik menu FileExit 3 4 5 6 56 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.0 MENGENALI PERKAKASAN PERISIAN CAKEWALK SONAR 3.1Pastikan anda telah memasang kabel MIDI USB dari komputer ke kibod. 3.2Buka perisian Cakewalk Sonar

Klik ikon Cakewalk Sonar yang tertera di desktop Muncul tetingkap Tip of the DayKlik butang Close Muncul paparan Sonar Klik menu Options Klik MIDI Devices MIDI Devices... Muncul tetingkap MIDI Devices Pilih MIDI input dan output pada USB yang telah sedia terpasang. YAMAHA USB IN YAMAHA USB OUT Klik butang OK 1 2 3 4 57 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK CATATAN 3.3Paparan cakewalk muncul sepenuhnya seperti berikut.

Butang-butangperkakasanbolehdisusunsemulamengikutkesesuaiananda. Mana-manabutangyangtidakdiperlukanbolehdikeluarkandaritaskbar tersebut. Butang-butang perkakasan Cakewalk Sonar Klik menu Views Pilih Toolbars... Menu Views Track MIDI dan Audio 1 58 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.4Susun bar-bar perkakasan mengikut paparan berikut. 3.5Mengenali bar task bar dan butang-butang perkakasan yang asas.

Kedudukan Bar : Kiraan : Detik Muncul tetingkap Toolbars Pilih kotak Standard, Loop/Auto Shuttle, Position, Playback State, Select, Tempo, Transport dan View Klik butang Close Klik separator sesuatu bar dan heret ke tempat yang sesuai Separator Susun atur bar perkakasan supaya tugas anda lebih mudah 2 12 1 59 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK PETUNJUK BUTANG PERKAKASAN Butang Kibod KlikbutanginiakanmuncultetingkapPianoRolldimananot-not yangdirakamakanterpaparpadamedanyangditunjukkanmelalui papanada kibod. ButangStep Sequencer KlikbutanginiakanmuncultetingkapStepSequencerjikaanda inginmerakammuziksecaramengisidatapadakotak-kotakdetik yang disediakan. Butang Event List KlikbutanginiakanmuncultetingkapEventListdimananot-not yang dirakam atau data yang disunting akan tersenarai. Butang Staff View Klik butang ini akan muncul Staff View di mana anda boleh menulis not di atas baluk. Set From=Now Menyunting Secara Digital Kedudukan Masa Jam : Minit : Saat Panel KawalanRewind, Stop, Play dan Record Tempo 2 3 4 60 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK PETUNJUK BUTANG PERKAKASAN Butang Loop Construction View Butanginihanyaberfungsibilaandatelahmelaksanakantaskbar mengedit bahagian yang hendak diulang main. Butang Lyrics View Klik butang ini akan muncul Lyrics View di mana anda boleh menaip lirik bagi not-not yang telah dirakam/tulis. Butang Track View Klik butang ini akan muncul paparan beberapa track audio atau MIDI yang hendak digunakan ButangConsole View Klikbutanginiakanmunculpaparandalambentukalatmixeratau Console View. Butang Synth Rack Klik butang ini akan muncul paparan dalam bentuk susunan peralatan muzik plugs-in yang anda gunakan.Butang Video View Klik butang ini akan muncul paparan dalam bentuk layar video di mana anda akan dapat menonton tayangan video yang diimpot dari cakera padat atau fail video. ButangBig Time View Klik butang ini akan muncul paparan masa digital. ButangTempo View Klik butang ini akan muncul paparan kotak yang menunjukkan tempo lagu dan perubahan tempo yang dilakukan terhadap muzik tersebut. Butang Meter/Key View Klik butang ini akan muncul paparan nada dan meter lagu. Butang Sysx View Klik butang ini akan muncul paparan data sistem eksklusif yang anda sunting pada peralatan MIDI yang digunakan 61 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK PETUNJUK BUTANG PERKAKASAN Butang Navigator View Klikbutanginiakanmunculpaparanyangmemperlihatkan keseluruhan projek yang telah anda laksanakan.Butang Surround Paner Klik butang ini akan muncul paparan yang menunjukkan kadar bunyi output setiap track yang telah anda sunting. Butang ini juga berfungsi sebagai penentu arah bunyi (surround) 3.6Mengenali track rakaman

Track 3 dan 4 adalah Track MIDI Track 1 dan 2 adalah Track Audio Maximize Strip Buka Track 3 Klik Maximize Strip pada Track 3 1 2 3 62 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK CATATAN

Sila buka sebuah fail MIDI untuk mempraktikkan butang-butang perkakasan tersebut. Anda mempunyai masalah untuk memahami fungsi butang-butang tersebut? Sila gunakan menu Help. Klik Help Topics dan taip apa sahaja maklumat yang anda ingin tahu berkaitan Sonar 4.0PENYELARASAN KIBOD DAN KOMPUTERLaras Volume Track MIDI M = Mute S =Solo R = Record Pan Pot MIDI Plugs In MIDI Input MIDI Output MIDI Channel Bank Alatan Alatan Muzik Nada Kesan Bunyi Chorus & Reverb Masa Skel Input Echo 4 63 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK AndaperlumenyelaraskanalatmuzikyangadapadakiboddenganSonarmelalui hubungan MIDI. Anda juga perlu menyusun setiap track dengan alat muzik yang anda ingin gunakan dalam sesuatu rakaman. Oleh itu anda perlu mengimport bank bunyi yang terdapat di kibod anda pada setiap track Sonar. Anda perlu memastikan jenama kibod anda tersenarai di menu alat muzik Cakewalk Sonar. 4.1 Buka fail baru 4.2Memasukkan track MIDI Klik butang New Muncul tetingkap New Project File Kotak Name:Taip nama lagu diJong-Jong Inai Kotak Location: Pilih folder anda di butang browse Kotak Audio Path: Pilih folder anda yang sama di butang browse Kotak Template: Pilih Blank(no track or buses) Klik butang OK Muncul paparan projek baru Jong-Jong Inai Klik menu Insert Pilih Multiple Tracks.... Insert Browse 1 2 3 64 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.3 Penetapan Instrument Klik menu Options Pilih Instruments Instruments Muncul tingkapAssign Instrument Klik butang Define.... Muncul tingkap Define Instruments and Names Klik Import Muncul tingkap Import Instrument Definitions Klik folder My Documents Buka folder Cakewalk Buka folder Sonar 1 2 3 4 5 65 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Buka folder Sample Content Pilih Jenama Kibod anda Klik Yamaha (sebagai contoh) Pilih model Kibod Yamaha anda Klik Yamaha PSR-540 Klik butang OK Klik butang Close Muncul tingkap Assign Instruments Highlight semua Output/Channel Klik jenama model Yamaha PSR-548 Klik butang OK 6 7 8 9 10 66 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.4Penetapan Instrumentasi bagi Track TRACKNAMA TRACKCHANNELBANK/PATCH 1Melody1Flute 2Piano2Acoustic Grand Piano 3Bass3Electric Bass (Finger) 4Strings4String Ensemble 1 5Drum10None TAHNIAH!Andatelahberjayamenghubungkankibodandadengan komputermelaluikabelMIDI.Denganiniandahanyaperlu mengawalkibodmelaluikomputersahaja.Segalaproses rakaman,suntingan,notasi,kesanbunyidanlain-lainboleh dikawaldenganSonar.Kibodandahanyadimainkanuntuk merakammuzikkekomputer.Notasiyangdirakamke komputer pula boleh dimainkan dari kibod.Menamakan track Klik dua kali atas Track 1 Taip Melodi bagi nama track tersebut Klik Maximize Strip Klik 2 kali Menetapkan Channel dan Alat Pilih CH 1: Yamaha PSR-540 (Jenama/modelKibod yang anda gunakan) Pilih alat Flute atau alat muzik lain dari senarai bank/patch Klik Minimize Strip Maximize Strip CH 1:Kibod Patch Alat Minimize Strip 1 2 67 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TIPSKabel MIDI USB anda berfungsi dengan baik jika dua lampu pilot pada kabel tersebut menyala berwarna merah dan hijau.Pastikan anda memasang kabel MIDI sebelum menghidupkan komputer. Uji Bunyi Kibod Klik track MELODI Mainkan kibod anda Sila namakan track-track yang lain berdasarkan jadual di atas mengikut channel dan patch alat Biasanya channel 10 digunakan bagi drum (rhythm track) Klik di sini Bunyi alat flute sepatutnya kedengaran dari kibodJikatiadabunyisilaperiksavolumekiboddankabelMIDItelah dimasukkan ke MIDI port IN dan OUT dengan betul di kibodPastikanOutputditrackMELODItelahdipilihYAMAHAUSBOUTatau Digital Keyboard Uji Bunyi Kibod di setiap track Klik setiap track dan mainkan kibod Pastikan bunyi bertukar mengikut alat yang telah ditetapkan pada setiap track Simpan projek ke dalam folderKlik butang SAVE Klik SAVE 3 4 5 68 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 5.0GUBAHAN MUZIK MIDI 5.1Persediaan Rakaman Track 5.2Merakam rentak di track DRUM

Rakaman Track Drum Klik butang R di track DRUM Tetapkan tempo lagu Klik kotak tempo Taip tempo yang sesuai (100) Tetapkan metronome Klik Options Pilih Project. Klik Options Project. Muncul tingkap Project Options Pilih folder Metronome Kotak Record Count-in : taip 1 Klik butang Use Audio Metronome Klik butang OK Klik butang R 1 2 3 1 69 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Bunyi drum di Kibod Mainkan kibod dan kenalpasti bunyi setiap alat drum Rim Shot Hi hatCrash Kick Lo Tom Snare Mi Tom Hi Tom Rentak Inang Mainkan rentak inang pada kibod mengikut alat drum Hi Hat Kick Snare Mulakan RakamanKlik butang Record di bar perkakas transportATAU Tekan R di papan komputer Setelah 4 kiraan metronome, mainkan Hihat di kibod. Ikut corak irama inang sepanjang 1 bar sahaja. Tekan semula butang Record (R) untuk menghentikan rakaman Klik Record Tekan R Muncul data rakaman (klip) di paparan track DRUM Klip 2 3 4 5 70 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Mainkan hasil rakamanUndur semula rewind. Klik butang RTZatau tekan W pada komputerKlik butang Play atau tekan spacebar komputer Rakam kick dan snare Pastikan kursor berada di permulaan sebelum mula rakaman. Undur atau tekan W Ulang langkah 4 untuk merakam kick dan snare Klik RTZ Tekan W Klik Play/Pause Spacebar Quantize supaya not-not yang dirakam diatur dengan tepat Klik klip yang telah dirakam (highlight) Klik menu Process Pilih Quantize. Klik klip Muncul tetingkap Quantize Tukar Duration ke Eight Tandakan kotak-kotak Change Note Durations Klik butang OK Duration 6 7 8 9 71 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Sebelum diquantizeSelepas diquantize Menulis not dengan Staff Klik butang perkakas Staff View Muncul paparan Staff Pilih butang pensil dan tulis not-not berkaitan di atas baluk Staff View Anda boleh menulis notasi rentak inang dengan menggunakan pensil dan not-not di task bar. Anda boleh juga menulis not-not dengan menggunakan pensil di task bardan pemadam not. Hi hat Snare Kick TIPSSelainmerakammuzikmenggunakankibod,andabolehjugamenulis notasidenganmenggunakanpensildalambarperkakasStaffViewatau Piano Roll View Piano Roll View Menulis not dengan Piano RollKlik butang perkakas Piano RollView Muncul paparan Piano RollPilih butang pensil dan tulis not-not berkaitan di atas lokasi pic dan lokasi masa selaras dengan alat dram tersebut 2 1 72 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Menyalin copy rentak Klik butang perkakasan Track View Muncul paparan Track Klik pada klip dram Klik butang Copy Staff View Klip Dram Muncul tetingkap Copy Klik butang OK Muncul tingkap PasteKotak Starting at Time:Taip2 (Akan tampal di lokasi masa ke-2)Kotak Repetitions:Taip 29 (Akan ditampal sebanyak 20 bar) Kotak Starting Track: Taip 5(Akan ditampal di lokasi track Dram) Klik butang OK Copy Muncul klip yang telah ditampal rentak sebanyak 29 bar Mainkan track dram Klik butang play atau tekan spacebar Klik butang stop atau tekan spacebar untuk berhenti Klik Play/Pause 1 3 2 4 73 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 5.4Merakam melodi lagu di track MELODI

Persediaan rakaman Klik butang R di track MELODI PERINGATAN Pastikan butang R di track DRAMtelah padam! Klik R Memasukkan tandanada Klik menu Insert Pilih Meter/Key Change... Insert Meter/Key Change... Muncul tingkap Meter/Key Signature Di kotak At Measure:1 Kotak Key Signature pilih 1 Flat (F) sesuai dengan tandanada lagu Klik butang OK Sediakan sebuah skor lagu.Contoh lagu Jong-Jong Inai seperti lampiran 1 1 2 3 4 74 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Merakam MELODI di lokasi masa ke-5 Klik di lokasi masa 5 Klik Mulakan RakamanKlik butang Record atau tekan (R) di komputerSetelah 4 kiraan metronome, mainkan melodi pada kibod Tekan semula butang Record (R) untuk menghentikan rakaman Muncul data rakaman (klip) di paparan track MELODI Mainkan semula rakaman tadiJika bunyi melodi tidak lancar, not-not tersebut perlulah diquantize Klik Record 5 6 7 75 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Quantize track MELODI Klik nombor 1 di track MELODI Klik menu Process Pilih Quantize.... Klik nombor 1 Muncul tingkap Quantize Tukar Duration ke Sixteen Tandakan kotak-kotak Change (Note Durations) Klik butang OK Semak notasi melodiKlik butang Staff View Menulis lirik pada notasi Klik butang pensil Klik butang Lirik Letakkan pensil di bawah not dan klik Taip lirik di dalam kotak Tekan spacebar untuk menaip lirik bagi not berikutnya Tekan Enter setelah selesai menaip 8 9 10 11 76 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 5.5Menyalin sebahagian notasi melodi bagi Intro lagu Intro lagu Heret tatal ke lokasi antara masa 17 hingga 21 Menyalin (copy) notasi Klik masa 17 dan heret kursor hingga ke masa 21 Notasi dari masa 17 hingga 21 telah dihighlight Klik butang Copy Muncul tingkap Copy Klik butang OK Klik dan heret ke masa 21 Pensil Butang Lirik Klik di bawah not Taip lirik dalam kotak Sunting Lirik Klik di atas lirik yang hendak disunting Taip semula lirik tersebut 12 1 2 77 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Tutup paparan Staff View Klik butang perkakasan Track View Track View Muncul paparan Track Tutup butang R track MELODI Klik track STRINGS Tutup R Klik track STRINGS Tampal notasi di track STRINGS Klik butang PASTE Muncul tetingkap Paste Kotak Starting at Time:1 Kotak Repetitions:1 Kotak Starting Track:4 Klik butang OK Muncul klip di track STRINGS Mainkan intro lagu tersebut Tutup butang R di track STRINGS TIPSTrack STRINGS seharusnya berbunyi alat strings yang telah ditetapkan.Andabolehmenukarbunyialatlaindenganmemilihalatmuzikdari Bank/Patch dalam track 4 tersebut. Tutup R 3 4 5 6 78 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TIPS Corak Irama Bagi Kord Iringan Rentak Inang BbA GmDm ADm 5.6Merakam Kord dengan iringan Piano Persediaan rakaman Klik butang R di track PIANO Mainkan kibod dan pastikan hanya bunyi piano yang didengari Mulakan Rakaman Piano Klik butang Record atau tekan (R) di komputerSetelah 4 kiraan metronome, mainkan kibod berpandukan corak irama di atas.Tekan semula butang Record (R) untuk menghentikan rakaman Klik Record Muncul klip di track PIANO Mainkan semula rakaman tadi Sila quantize notasi pada klip tersebut TIPSGunakancorakiramarentakinangdiatasbagisetiapkordyangterdapat dalam skor lagu Jong-Jong Inai.Anda boleh juga menggunakan variasi iringan yang sesuai dengan lagu yang dipilih. 2 1 3 79 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 5.7Merakam Bass

BbA Gm DmA Dm TIPS Corak Irama Bass Persediaan rakaman Klik butang R di track BASS Mainkan kibod dan pastikan hanya bunyi bass yang didengari Mulakan Rakaman Bass Klik butang Record atau tekan (R) di komputerSetelah 4 kiraan metronome, mainkan kibod berpandukan notasi di atas.Tekan semula butang Record (R) untuk menghentikan rakaman Klik Record Muncul klip di track BASS Mainkan semula rakaman tadi Sila quantize notasi pada klip tersebut PERHATIAN Jangan lupa tutup butang R di track PIANO setelah selesai rakaman. TIPSGunakan corak irama bass di atas bagi setiap kord yang terdapat dalam skor Jong-Jong Inai.Anda boleh juga menggunakan variasi bass yang sesuai dengan lagu 1 2 3 80 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TAHNIAH! Andatelahberjayamenggubahsebuahlagudenganmenggunakan kaedah rakaman MIDI.

Mainkan keseluruhan lagu Tutup butang R di track BASS Mainkan semula lagu tersebut sehingga akhir TUGASANGunakankemahirandankreativitiandauntukmenggubahpenutupdi akhiran lagu Klik butang SAVETutup R Sila simpan (save) projekdalam format MIDI Klik menu File Pilih Save As... Muncul tingkap Save As Kotak Save as type: Pilih MIDI Format 1 Klik butang SAVE 4 5 6 81 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 6.0 MIDI Karaoke 6.1 Memainkan fail MIDI dengan Perisian VAN BASCO Buka fail MIDI denganvanBasco Klik kanan fail lagu (Jong Jong Inai.mid) dari folder anda Open with..... vmidi NOTA PENTING:Pastikan anda telah memuat turun perisian pemain MIDI Karaoke (vanBasco Karaoke Player). Anda boleh melayariwww.vanBasco.com untuk memuat turun pemain tersebut melalui internet secara percuma Muncul paparan vanBasco Klik butang play Muzik bermula dengan lirik dipapar pada skrin Play Instrumentasi Kawalan Tempo, Nada dan Bunyi Piano Roll Options 2 1 82 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Klik butang-butang di paparan MIDI OUTPUT untukmendengar atau menutup bunyi setiap track. Heret tatal di paparan Control untuk mengubah tempo, nada dan laras bunyi Lihat notasi yang dimainkan dari paparan Piano TUGASANSilaubahlatarskrin,teks,warnadanhubunganMIDIdenganklik butang Options.

3 83 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK TAJUK 5 RAKAMAN AUDIO MatlamatMenggunakanperkakasandalamperisianCakewalkSonaruntuk merakam suara dan menyunting muzik audio. ObjektifPada akhir sesi ini, peserta kursus dapat:1.menguasai kemahiran asas teknik-teknik rakaman audio; 2.menggunakan perkasasan audio interface; dan3.mengendalikan rakaman audio. Tempoh masa4 jam PersediaanKomputer, perisian SONAR, mikrofon dan head phone Sumber Modul Teknologi Muzik Rangka SesiAktiviti 1- RAKAMAN SUARA Aktiviti 2 - MENYUNTING AUDIO/MUZIK Aktiviti 3 - RAKAMAN SUARA DENGAN MUZIK LATAR Aktiviti 4 - RAKAMAN NYANYIAN DENGAN MUZIK IRINGAN PenulisIsa Bin Amri 84 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK PROSEDUR 1.0RAKAMAN SUARA 1.1Persediaan Rakaman

Rajah 5.1:Pemasangan Kabel Mikrofon dan Hedfon Rajah 5.2:Penetapan Laras Bunyi dan Rakaman Win7/Vista Rajah5.3:Penetapan Laras Bunyi dan Rakaman Win XP Microphone Headphonee Pilih Microphone Laras input mikrofon Laras input mikrofon Pasangkan mikrofon dan headphone ke komputer Pastikan input mikrofon dilaras dengan betul 1 2 85 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Sediakan sebuah folder di Desktop Namakannya PROJEK SONAR Muncul tetingkapNew project File: Kotak Name:Taip RAKAMAN SUARA Kotak Location: Klik butang browse Buka fail baru Klik butang New File Butang browse Muncul tingkap Browse For Folder Pilih folder PROJEK Sonar di desktop Klik butang OK Kotak Audio Path: Klik butang browse Muncul tetingkap Browse For Folder Pilih folder PROJEK Sonar di desktop Klik butang OK Butang New 3 4 5 6 7 86 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.2Rakaman Suara Menggunakan Mikrofon Muncul paparan RAKAMAN SUARA Tingkap New project File: Tandakan pada kotak Store Project Audio in its own Folder Kotak Template:Pilih Music Video Klik butang OK Butang arm recording Klik Meter dB Range Butang Transport: Rewind, Play, Forward dan Record Merakam suara di track 1Pastikan hedfon dan mikrofon telah tersedia dipasang Klik butang R di track Audio 1 Ujian suara. Meter dB Range bergerak bila anda bersuara Jika meter tidak bergerak sila periksa penetapan audio. Rujuk Tajuk 4 Pastikan meter tidak mencecah sehingga peak- 6 (paras merah) untuk mengelakkan kesan distortion 8 9 1 87 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Butang TransportR Waveform muncul di Track 1 Mainkan semula rakaman Tutup butang R track 1 jika selesai rakaman TIPSJika bentuk waveform kecil sila besarkan saiznya supayakadar bunyi dapat dikuatkan Klik di atas waveform tersebut (highlight) Klik menu Process dan pilih Audio Normalize OK Wave form yang telah dinormalized akan bertukar saiz menjadi lebih besar Maximize Klik Maximize Strip pada track Audio 1 Klik kotak input Pilih Audio In Pilih Right atau Left Audio(Rakaman ini dalam bentuk mono) Kotak Input Waveform Rakam uji Klik butang Record (R) di bar transport Mulakan rakaman Hello testing 1 2 3 Tekan spacebar untuk hentikan rakaman 2 3 4 88 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

.

Simpan (Save) fail ini sebagai RAKAMAN SUARAke dalam folder PROJEK SONAR TUGASAN: Rakaman Dialog Buka paparan baru dengan empat track audio. Namakan fail sebagai CERITA Namakan setiap track mengikut watak berikut: Track 1: Ikan Track 2: Buaya Track 3: Kura-kura Track 4: Kancil Rakam Track 1 berdasarkan dialog berikut: Hai sang buaya mengapa kau hendak makan aku yang kecil ini?Kau makan lah haiwan lebih besar dari aku seperti sang kura-kura ni.... Rakam Track 2 berdasarkan dialog berikut: Oh ya..... daging kura-kura lebih berisi dan sedap pula rasanya.Jangan pergi hai kura-kura, aku ingin makan kau Rakam Track 3 berdasarkan dialog berikut: Kautidakakandapatmemakanakuwahaibuaya.Tempurungkukeras. Mengapakautidakmakansangkancilyanglebihbesardanbanyakdaging itu?Kau akan kenyang selama-lamanya Rakam Track 3 berdasarkan dialog berikut: Kasihankanlah aku sang buaya. Aku sedang menghidap sakit dan terasa hendak mati. Jika kau makan aku, kau juga akan turut mati kerana daging ku beracun. 1 2 3 4 5 6 89 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 1.3Menukar Pic Suara yang Dirakam

. Kesan Bunyi (Audio Effect) Time/Pitch Stretch 2 Klik waveform track 1 (Ikan) Klik menu Process Pilih Audio Fx Pilih Cakewalk Pilih Time/Pitch Stretch 2 Process Muncul tetingkap Time/Pitch Heret tatal ke paras atas grid (Akan mengubah pic tinggi) Klik butang Audition Kotak Preset namakan IKAN (Supaya ia tetap diposisi yang sama apabila digunakan lagi) Klik butang Save Klik butang OKSave Tatal Mainkan semula rakaman Suara ikan telah berubah ke pic tinggi Sila ubah suara-suara di track yang lain dengan melakukan prosedur yang sama seperti di atasTIPSMemasukkan kesan bunyi pada suara akan menambahkan impak yang lebih baik kepada mutu bunyi. Cuba kesan bunyi yang lain seperti Reverb, Chorus, Flanger, Delay dan sebagainya. Simpan (Save) fail ini sebagai CERITATutup fail ini. 1 2 3 4 90 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.0MENYUNTING AUDIO/MUZIK 2.1Persediaan Muzik Format MP3

. Muzik Format Wave . Sediakan muzik MP3 atau wave Muzik percuma boleh dimuat turun dari internet atau cakera padat Simpan ke dalam folder Projek Sonar di desktop

Buka fail Sonar yang baru Klik ikon Sonar di desktop komputer anda Tutup tetingkap Tip of the Day Tutup tetingkap No MIDI Outputs Selected Muncul tetingkap Quick StartKlik butang Create a New Project 1 2 3 4 91 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK . 2.2Mengimport Fail Muzik ke Track Klik menu File Klikdi sini Muncul tetingkap New Project File Taip pada kotak Name: SUNTING MUZIK Klik kotak browser di kotak Location:Pilih folder Projek Sonar di desktop Klik kotak browser di kotak Audio Path: Pilih folder Projek Sonar Tandakan pada kotak Store Project Audio in its own Folder KotakTemplate: Pilih Music Video Klik buang OK Browser Klik track 1 atau di mana-mana satu track pilihan anda Klik menu File dan pilih Import Audio... 5 1 2 92 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Tatal Volume Muncul tingkap Import Audio Di kotak Look in: Cari folder yang menyimpan koleksi muzik anda seperti di My Documents My Music Pilih satu fail muzik Klik butang Open Muncul waveformmuzik yang diimport Mainkan muzik Tekan spacebar komputer Kekuatan bunyi muzik boleh dilaraskan dengan tatal volume Meter Volume Look In Mainkan keseluruhan lagu Kenalpastibahagianmuzik yanghendakdigunakandan disunting kemudian Muzik tersebut bermula dari masa 1 dan berakhir di lokasi masa 102 Hentikan muzik setelah selesai Tekan spacebar 3 4 5 93 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.3Memotong Klip Audio Muzik

Set From Set Thru Lokasi Masa 10 Klik dan heret tatal ke kanan sehingga lokasi masa 102 Wave form dari masa 10 hingga masa terakhir (102) telah dihighlight Klikdan taip di sini Klikdi sini Memotong klip muzik dari lokasi masa 10 hingga 102 Klik di atas kotak Set From dan taip 10 Klik di atas kotak Set Thru dan taip 102 Klik track 1 1 2 94 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.4Fade Out dan Fade In Menggunakan Fade Out (beransur lembut) akan melancarkan cara muzik berhenti secara beransurlembutsupayamuziktidakberhentisecaratiba-tiba.FadeIn(beransurkuat) digunakanbagimemulakanmuzikdarilembutkemudianberansurkuat.ManakalaCrossfade pula digunakan bagi mencantum dua buah muzik secara fade in dan fade out. Delete RTZ Klik di sini Taip di sini Klik dan heret Tekan butang delete di komputer atau Klik menu Edit Delete... Rewind dan mainkan semula muzik Klik butang RTZ atau tekan W di komputer untuk undur Klik butang play atau tekan spacebar untuk mainkan muzik Wave form dari masa 10 hingga masa terakhir102 telah terpotong. PLAY Muzik akan berhenti di bar ke 10. Fade Out dari masa 8hingga 10 Klik di atas kotak Set From dan taip 8 Klik di atas kotak Set Thru dan taip 10 ATAU Klik masa 8 dan heret ke masa 10 3 4 1 95 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Pilih Linear Fade Out Klik menu process Pilih Audio Klik Fade/Envelope Muncul Tetingkap Fade/Envelope Klik kotak kombo dan pilih Linear Fade Out Klik butang OK Bentuk klip menunjukkan muzik beransur lembut Fade Out Rewind dan mainkan muzik dari mula Muzik akan beransur lembut dari masa ke 8 dan berhenti di masa ke 10 TIPSSuatu cara lain (shortcut) untuk melaksanakan tugas fade out ialah dengan mengheret penjuru atas klip (bertanda segi tiga) ke sebelah kiri klip.

Penjuru klip Import muzik baharu ke track 2 Klik di atas track 2 Tekan W (rewind) supaya muzik yang akan di import bermula di masa 1 Import sebuah muzik dari folder ke track 2(Ikut langkah 2.2) Klik Track 2 Masa 1 2 3 4 5 96 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Potong muzik di track 2dari masa 1 hingga masa ke8 Klik di atas kotak Set From dan taip 1 Klik di atas kotak Set Thru dan taip 8 ATAU Klik masa 1 dan heret ke masa 8 Tekan Delete di komputer Kotak Set From & Set Thru Klip dari masa 1 hingga masa ke 8 telah terpotong. Pilih Linear Fade In Fade In dari masa 8hingga 10 Klik di atas kotak Set From dan taip 8 Klik di atas kotak Set Thru dan taip 10 ATAU Klik masa 8 dan heret ke masa 10 Klik menu process Pilih Audio Klik Fade/Envelope Muncul Tetingkap Fade/Envelope Klik kotak kombo dan pilih Linear Fade In Klik butang OK 6 7 8 9 97 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 2.5Crossfade untuk mencantumkan dua lagu secara ansur lembut dan ansur kuat. Bentuk klip di track 2 beransur kuat (Fade In)bermula dari masa ke 8 hingga ke 10 Rewind dan mainkan muzik dari mula Muzik track 1 bersambung dengan muzik baharu dari masa ke 8 secara Fade Out dan Fade InKlikdi sini Klikdi masa 20 Import muzik baharu ke track 3 di masa ke 20 Klik track Audio 3 untuk mengimpot muzik baharu Klik di masa 20 Import muzik ke track 3(Ikut langkah 2.2)Klip muzik muncul di track 3 Mainkan muzik tersebut dari masa ke 20 Klip muzik di track 2 dan 3 berbunyi serentak 10 1 2 98 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK

Highlight masa 20 hingga ke 22 Klik masa 20 dan heret ke masa 22 Klik track 2 Tekan shift komputer dan klik track 3 Klik menu Process Pilih Audio Pilih Crossfade... Klikdi sini Tekan shift dan klik Track 3 Muncul Tetingkap Crossfade Kotak Name:Pilih Linear Crossfade Klik butang OK Klikdan heret Klip di track 2 dan 3 telah dihighlightdi antara masa20 dan 22 Menu Process Kotak Name 3 4 5 99 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK SimpanfailinisebagaiMENYUNTINGMUZIKkedalamfolderprojek anda. Tutup fail ini. Bentuk klip menunjukkan klip muzik di track 2 beransur lembut dan klip di track 3 beransur kuat Potong baki muzik dari bar 22 di track 2Klik track 2 Taip 22 di kotak set fromTekan Delete di komputer Klik di sini Klip di track 2 terpotong dari masa 22Klip muzik di track 2 dan 3 tercantum dengan kesan fade in dan fade out.Mainkan keseluruhan adunan laguTekan W di kibod atau klik butang RTZ Tekan spacebar atau klik butang PLAY TUGASANSila import sebuah muzik ke track 4. Sambungklipmuziktrack3dantrack4dengan menggunakan crossfade. 6 7 8 100 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.0 RAKAMAN SUARA DENGAN MUZIK LATAR 3.1Persediaan

Muncul tetingkapNew project File: Kotak Name:Taip PUISI Kotak Location: Klik butang browse Butang browse Muncul tetingkap Browse For Folder Pilih folder PROJEK Sonar di desktop Klik butang OK Kotak Audio Path: Klik butang browse Muncul tingkap Browse For Folder Pilih folder PROJEK Sonar di desktop Klik butang OK 1 Sediakan lagu-lagu format MP3 atau wave, Kesan Bunyi (Sound Effects) seperti bunyi ombak, burung dan sebagainya ke dalam folder PROJEK SONAR. Pasangkanmikrofondanheadfonkekomputer.Pastikaninputmikrofontelah dilaraskandenganbetul.Silarujuklangkahpenetapanaudiodanmikrofondi Tajuk 5. Klik ikon Sonar di desktop dengan fail yang baharu. 2 3 4 5 6 101 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.2 Rakaman Suara Dengan Iringan Muzik dan Kesan Bunyi Import sebuah lagu instrumental yang sesuai bagi iringan puisi ke track MUZIK (Ikut langkah 2.2) Muncul paparan PUISI Tingkap New project File: Tandakan pada kotak Store Project Audio in its own Folder Kotak Template:Pilih Music Video Klik butang OK Menamakan track Track 1 -MUZIK Track 2 PUISI Track 3 OMBAK Track 4 BURUNGKlik dan namakan track Ujian Suara Klik R di track PUISI Laras input mikrofon dengan betul dan uji suara Input 7 8 1 2 3 102 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK DI PINGGIR HARAPAN Rindu berakar umbi Menjalar hati nurani Sepi mengundang resah Dalam pelukan gundah Kecundang harapan Jauh di pinggiran Mengalir lesu Di alir tak bertuan Terbuang pandang Dalam manis kemesraan Pendam harapan Agar tidak berkembang Dalam layar bahtera Yang tidak berarah Terumbang-ambing Di persimpangan dilema Mohd Zaki @ Jakai

Klik di hujung wave form dan heret ke kiri Rakam Suara Puisi Klik butang Record di transport atau Tekan R di komputer dan mulakan rakaman Klik butang Stop atau tekan spacebar untuk hentikan rakaman Butang TransportR TIPSAndabolehdragandcutjikaberlakukesilapankecilketika rakaman. Sekiranyakesilapanberlaku,klikwaveformyangterakhirdan heret ke kiri untuk memadam tempat kesilapan tersebut. Rakam semula Klik di lokasi masa di mana rakaman berhenti Mulakan rakaman4 5 103 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.3Memasukkan Kesan Audio Reverb Berikan kesan reverb (gema) kepada suara anda supaya kedengaran lebih baik. Kesan Reverb Klik kanan pada ruang FX bagi track Puisi Ruang FXMuncul tetingkap Fx Pilih Audio Effects Pilih Cakewalk Pilih Fx Reverb Muncul tetingkap Cakewalk FxReverb Klik Kotak Presets:Pilih Vocal-Big BrightATAU Gunakan tatal Mix untuk melaras kesan reverb mengikut kesesuaian anda PresetsTatal MixMainkan rakaman suara dan dengar kesan reverbKlik butang S di track PUISI Mainkan track PUISI Sila laras tatal Mix untuk menyesuaikankesan reverb bagi suara ditrack PUISI S: Solo Tutup tetingkap FxReverb dan butang S track PUISI Klik butang X Klik butang S6 7 8 9 10 104 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Import Kesan Bunyi Klik track OMBAK Klik lokasi masa di mana anda ingin masukkan bunyi ombak Importbunyi ombak dari folder ke track tersebut Lokasi masa Import Kesan Bunyi Klik track BURUNG Ikut seperti langkah di atasMainkan keseluruhan track Tekan W di komputerTekan spacebar untuk memainkan adunan track Import Kesan Bunyi Klik track OMBAK Klik lokasi masa di mana anda ingin masukkan bunyi ombak Importbunyi ombak dari folder ke track tersebut 11 12 13 14 105 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.3Keseimbangan Adunan Bunyi Setiap track boleh dilaras kekuatan bunyinya secara individu. TIPSSesuatu adunan yang dikatakan seimbang ialah apabila bunyi utama (suara PUISI) dapat didengari lebih jelas daripada bunyi-bunyi iringan lain (muzik latar dan kesan bunyi) Membuka paparan Console View Klik butang perkakasan Console View Console View Muncul paparan Console View Melaras keseluruhan adunan bunyi Mainkan track Laraskan setiap track mengikut keutamaan bunyi Tatal volume track PUISI seharusnya lebih tinggi (kuat) dari track lain Pastikan signal meter db Range track Master tidak melebihi -6Track Master Signal-6db Volume track PUISI 1 2 106 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 3.4Mengeksport Adunan Sebagai Fail Audio (Wave File) Simpan fail ini sebagai PUISI ke dalam folder PROJEK SONAR. Tutup fail ini. Eksport Audio Klik menu File Pilih Eksport Klik Audio.... Muncul tetingkap Eksport Audio Kotak Look in:Pilih folder projek Sonar Kotak File Name:Namakannya fail PUISI Kotak Bit Depth: Pilih 16 Klik butang Eksport Kotak Look in KotakFile name: Kotak Bit Depth Buka fail PUISI dalam folder POJEK SONAR Klik dua kali fail Puisi untuk dimainkandengan pemain audio komputer anda Dengar rakaman anda dan kenal pasti keseimbangan bunyi audio tersebut Jika anda ingin ubah semula volume sesuatu bunyi di dalam audio tersebut sila buka semula paparan PUISI dari Sonar Menu File Eksport Audio 1 2 107 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.0 RAKAMAN NYANYIAN DENGAN MUZIK IRINGAN 4.1Persediaan Rakaman CATATANUSB Audio Interface sesuai digunakan pada komputer riba dan PC manakala soundcard boleh dipasangkan ke PCI slot dalam komputer PC Alataninipentingbagimenjanamutubunyimuzikdari komputer.Selainmelancarkanlagiprosesrakamandarimasalahaudio latency. Pastikan alatan ini telah diinstall menggunakan driver yang dibekalkan. Sediakan USB Audio Interface atau soundcard ke dalam komputer anda 1 Rajah 5.1: Alat USB Audio Interface Rajah 5.2: Pemasangan Sistem Audio Interface 108 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.2Menyediakan muzik menggunakan MIDI Plug-In

Pasangkan mikrofon, headfon dan alat muzik ke komputer melalui Audio Interface seperti rajah di atas.Pastikan input mikrofon telah dilaraskan dengan betul. Buka fail Jong-jong Inai atau pilih sebuah fail MIDI dari folder anda. (Contoh: Getaran Jiwa.mid)Pilih sebuah lagu yang anda ingin nyanyikan NOTA Apa itu Plug-In? Di dalam teknologi komputer muzik istilah plug-in merujuk kepada komponen sofwer yang digunakan bersama sofwer induk seperti Cakewalk Sonar. Plug-in digunakan sebagai nlai tambah dalam meningkatkan mutu bunyi muzik yang dihasilkan.Terdapat beberapa jenis plug-in ia itu:1.MIDI plug-in yang mengandungi alat-alat muzik seperti dram, bass, alat muzik orkestra, tradisional dan sebagainya. Selain itu terdapa juga MIDI effect plug-in seperti arpeggiator, chord analyzer, MIDI event filter dan sebagainya.2.Audio plug-in pua mengandungi kesan bunyi seperti Reverb, Chorus, Equalizer, Harmonizer dan sebagainya bagi menjana mutu audio yang dirakam pada setiap track.Plug-in bagi MIDI dan audio ini boleh dibeli atau dimuat turun dari internet, dan biasanya beberapa sofwer ini telah tersedia ada (built-in) dalam sofwer muzik seperti Cakewalk Sonar.(Contohnya Cakewalk TTS, True Piano, Roland GrooveSynth, Z3ta+ dan lain-lain) Plug-in yang dibeli atau dimuat turun secara berasingan ini hendaklah diinstall terlebih dahulu sebelum digunakan pada Sonar. 2 1 109 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Menggunakan alat muzik plugs- in yang terdapat dalam Sonar Klik menu InsertPilih Soft Synths dan klik Roland GrooveSynthSila Insertplug-in bagi alat piano mengikut cara berikut: Klik butang perkakasan Synth Rack Track 6 bagi Roland GrooveSynth ini akan menyimpan data audio yang dibounce (pindah turun) dari track MIDI yang menggunakan plugs in tersebut. Proses ini menggunakan cara Freeze Track. Klik Insert Soft Synth Muncul tetingkap Insert Soft Synth Options Tandakan Simple Instrument Track dan Synth Property Page Klik butang OKTrack 6 Muncul tetingkap Roland GrooveSynth dan track 6 bagi audio berkaitan Tutup tingkap tersebut Synth Rack 2 3 4 5 110 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Muncul tetingkap Synth Rack Klik butang Insert Soft Synth (+) Pilih True Piano Klik + True Piano Muncul tetingkap Insert Soft Synth Options Klik kekotak Simple Instrument Track Klik buang OK Muncul plug-in alat muzik piano di dalam tetingkap Synth Rack. Anda boleh memasukkan seberapa banyak plug-in bergantung kepadakeperluan alat muzik yang anda gunakan dalam sesuatu track gubahan muzik anda. 6 7 111 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Freeze Synth Track 1 Maximize track 1 Pilih Groove Synth di kekotak Output Pilih alat Flute bagi kekotak Patch Klik menu Tracks dan pilih FreezeKlik Freeze Synth Output Patch: Flute Menu Tracks Sila Freeze track piano mengikut langkah 8 seperti di atas. Muncul klip audio di track 6 bagi Roland Groove Synth menandakan data MIDI di track 1 telah dirakam (bounce) ke track berkenaan CATATAN Oleh kerana track Bass, Strings dan Drum berkongsi plug-in yang sama (Cakewalk TTS)makaapabilaandafreezesalahsatutracktersebut,semuatrackakan dibounce atau diadun ke dalam satu track audio Cakewalk TTS Oleh sebab itu sebelum anda freeze, sila pastikan volume pada setiap track Bass, Strings dan Drum telah dilaras dengan seimbang. TUGASANSilagunakanplug-inCakewalkTTSbagitrackString, Bass dan Drum mengikut langkah insert Soft Synth seperti di atas. Kemudian sila freeze track tersebut.8 9 112 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Unfreeze Synth jika anda hendak mengubah kadar volume atau mengedit semula semua track tersebut. Aktifkan mana-mana track MIDI yang hendak diedit Klik menu Tracks dan pilih Freeze Klik Unfreeze Synth Klip di track audio berkenaan akan lenyap dan anda boleh mengedit semula track MIDI yang berkaitan. Setelah selesai, anda boleh melaksanakan semula langkah Freeze Synth bagi track MIDI tersebut. Eksport MuzikSila ikut langkah aktiviti 3.4 untuk mengeksport semua track audio di atas. (Track 6, 7 dan 8) Namakan fail sebagai Muzik Jong-Jong Inai. Simpan muzik ini ke dalam folder anda Paparantrack audio yang di pindah dari track MIDI yang telah difreeze. Sila seimbangkan kadar bunyi setiap track tersebut. Track Flute Track Piano Track Bass, Strings dan DramTUGASANSilagunakanplug-inCakewalkTTSbagitrackString, Bass dan Drum mengikut langkah insert Soft Synth seperti di atas. Kemudian sila freeze track tersebut.10 11 113 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.3Menyediakan muzik secara rakaman terus dari kibod Panel Belakan Kibod Panel Belakang Komputer

Pastikan kibod telah dipasang dengan kabel MIDI.Rujuk Tajuk 1 Aktiviti 3: Rajah Pemasangan Kabel MIDI) Pemasangan kabel audio kibod ke komputer Sediakan kabel audio stereo berukuran 3.5mm bagi input komputerSediakan kabel audio stereo berukuran inci bagi output kibod Buka fail Jong-jong Inai atau pilih sebuah fail MIDI dari folder anda. Pilih sebuah lagu yang anda ingin jadikan muzik iringan (Minus 1)Pastikan semua track telah dilaraskan dan diseimbang kadar volumenya Pilih Input rakaman Buka tetingkap Recording Control Pilih kekotak Select bagi Line In 1 2 3 4 Rajah 5.3: kabel stereo output kibod

Rajah 5.4:3.5mm kabel stereoinput komputer Rajah 5.5:Sambungan Kabel Audio kibod ke komputer Terminal Input Terminal Phone/Output 114 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Klik butang M (mute) pada track melodi supaya bunyi alat tersebut disenyapkan. Masukkan track audio yang baru Klik menu Insert dan pilih Audio Track Namakan Minus 1 Klik butang R Mainkan kibod dan pastikan signal input berfungsi Klik M Maximize track Piano, Bass, Strings dan Drum TukarOutput kepada USB pada setiap track Pilih jenama kibod anda di Input Output USB Minimize Strip Kibod Track Audio Klik R Signal input Uji rakamMainkan lagu dengan cara tekan spacebarpada komputer Kawal volume pada kibod supaya input meter di track minus 1 tidak melebihi peak merah (-6db).Ini adalah untuk mengelakkan bunyi distorted terhadap hasil rakaman. Mulakan rakamanTekan butang R pada komputer atau klik butang Record di panel transport SonarHentikan rakaman setelah muzik tamat. Butang TransportR 5 6 7 8 9 115 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.4Rakaman nyanyian dengan muzik minus 1 Bagi persediaan rakaman sila pastikan mikrofon telah dipasang dan input rakaman telah dilaras dengan betul. Sila rujuk Aktiviti 1 Persediaan Rakaman Suara. Muzik Minus 1Mute track audio 6 (Roland Groove Synth bagi bunyi alat Flute) Sediakan track audio yangbaru Klik menu Insert dan pilih audio Pilih audio interface yang anda gunakan di kekotak input dan output Di kekotak Input pilih right atau left di mana yang berkenaan supayatrack nyanyian ini menjadi track mono Namakan track ini sebagai VOKALKlik M Input R Output Rakaman Nyanyian Mulakan rakaman nyanyian anda dengan mengikut langkah seperti Aktiviti 3 Rakaman Suara Jika terdapat klip waveform di track MINUS 1 bermakna rakaman telah berjaya dilaksanakan.Mainkan semula hasil rakaman dan pastikan tiada gangguan bunyi (distort). Jika ada sila klik butang undo dan ulang rakaman dengan merendahkan kadar volume pada kibod. 1 2 3 116 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK 4.5Rakaman nyanyian karaoke Sediakan sebuah video karaoke samada dimuat turun dari cd karaoke atau internet (Youtube).

Audio Effect untuk menjana mutu bunyi vokalGunakan Equalizer, Reverb dan Compressor yang sesuai di track vokal supaya suara anda menjadi lebih berkesan. Eksportnyanyian lagu Setelahselesaimembuatpenambahbaikandankeseimbangan bunyipadasetiaptrack,silaeksporttrackmuzikdanaudio tersebut sebagai Jong-jong Inai Vokal Buka sebuah fail yang baharu dan pilih Blank dari kekotak Template.Namakan fail ini sebagai Muzik Karaoke Klik butang OK Import Video Klik menu FilePilih Import Klik Video Klik Video 4 5 1 2 117 MODUL LATIHAN TEKNOLOGIMUZIK Klik maximize strip di track 1 Klik butang panpot dan heret 100% ke sebelah kanan atau kiri untuk mendengar kesan stereo tersebut.Muncul tetingkap video view sebuah fail karaoke.Mainkan klip video tersebut.Setelah selesai menonton, sila tutup tingkap video ini atau klik butang perkakas Track view TIPSKlip audio b